HISTORIAE SOCIETATIS JESU PARS QUINTA. TOMUS POSTERIOR Ab anno Christi MDXCI. ad MDCXVI. Auctore Josepho Juvencio Societatis ejusdem Sacerdote. [Gap desc: illustration] ROMAE, MDCCX. Ex Typographia Georgii Plachi, Caelaturam et Characterum Fusoriam Profitentis, apud S. Marcum SUPERIORUM AUCTORITATE.

LIBER XVI. PARTIS V. HISTORIAE SOCIETATIS IESU.

Argumentum et Synopis Libri XVI.

Data passim a societate Iesu opera in publicis calamitatibus sublevandis. Ab anno Christi MDXCI. ad MDCXVI.

TRIA calamitatum, quibus humana res vulgo vexatur, genera, Fames, Bellum, Pestilentia. I. Societas fert opem populo fame ac morbis laboranti praesertim in Italia et Sicilia.

II. Inde occasio praeclarae mortis aliquibus Sociis data, praesertim B. Aloysio Gonzagae. Ejus vitae, virtutumque, brevis imago. III. Multi e nostris, dum peste contactos adjuvant, et vitam publicae saluti devovent, in variis Europae locis mortui. Nonnullorum virtus insignior, et res praeclare gestae.

IV. Opera navata in bello, quoad religiosis viris licet. Missiones Castrenses, in exercitu Pontificio, in Pannonico, in Belgico, in Germanico, in Hungarico, et aliis, obitae. V. Collocatus utiliter labor in sedandis domesticis quasi bellis, idest, odiis ae simultatibus privatorum, et alenda in civitatibus ac familiis pace.

VI. Instituta levandis calamitatibus publicis pia Sodalitia, quorum ope consultum e aegris, pauperibus, vinctis, etc. VII. Exagitati venefici, sagae, magi, et aliae, id genus, felicitatis humanae pestes.

[Note: 1. Ingressus in Librum X VI. et ejus partitio.] SI quisque vir probus non se sibi duntaxat, sed publicae rei, natum arbitratur; multo id verius praedicare de Societate nostra licet, quae hoc profitetur, ut mortalium omnium, quoad potest, felicitati consulat. Et quamvis animarum saluti ac perfectioni suos potissimum labores devoveat, non tamen corporum utilitates sibi negligendas putat, quae cum animabus tam arcto sunt vinculo colligata, ut eorum commoda, vel incommoda in ipsas animas redundent.

[Note: §. I. OPEM FERT SOCIETAS POPULO MORBIS ET FAME LABORANTI.] Porro cum tria maxime sint calamitatum genera, quibus humana res vexatur, Fames, Pestilentia, Bellum, in iis sublevandis nulli operae, ac ne suorum quidem vitae, Societas pepercit. Luctuosus Italiae annus MDXCI. exstitit non solum obitu duorum Pontificum, sed etiam peste ac fame. Inops turba ex agris depulsa, et Romam undique concurrens, errabat per vicos turmatim, obsidebat

lautorum limina, auresque praetereuntium lamentabili gemitu obtundebat. Puerulorum in primis, quos parentes rusticani destituerant, miseranda species erat. Reptabant seminudi, exangues, paedore atque illuvie obsiti. Nonnulli, cum pedibus insistere non possent, jacebant abjecti temere ubicumque fors tulerat: alii fame et frigore extincti, cum sol diem referebat, deprehendebantur.

Ibi enimvero Claudii Aquavivae, et Sociorum pietas ac diligentia enituit. In [Note: 2. Praesertim in Italia, et Sicilia.] singulis Societatis domibus certus egenorum numerus pascebatur. Trecentos collegium Romanum quotidie accipiebat: totidem domus Probationis. Ad haec promiscuae multitudini, ad valvas nostrarum aedium, stato tempore, certum demensum largiter praebebatur. Puerorum praecipue curam sibi Aquaviva depoposcit. Misit qui vicatim errabundos colligerent: cumque capiendis xenodochium par nullum esset, horreum ingens, quod Vipereschius, civis et genere et pietate, nobilis, obtulerat, in eos adornavit usus; vasis, culcitis, et supellectili domestica instruxit: addidit e nostris virum industrium, qui res necessarias puerili familiae dispensaret. Praesto erant e Sociis, qui primum accedentes, detersis sordibus, induerent: qui cibo corpora, qui animos divino verbo, reficerent; qui Christianae traderent elementa doctrinae; et quintodecimo quoque die aures peccata confitentibus darent. Ibat agmine composito pusillus rex, singulis diebus, mane in aedem sacram Professorum, ubi operam facienti sacerdoti dabat: inde ad aliquod e celebrioribus Romae templis procedebat, Sanctorum nomina, ut fit in solenni supplicatione, aut pii carminis aliquid, concinens; idque ipsum post meridiem factitabat: ducebant agmen majores natu, sequebantur minimi, grandiusculi succedebant. Sua cuique domi interdiu attributa, ut ferebat aetas, occupatio. Singulorum nomina recitabantur quotidie sub vesperam, ut quis adesset recens, quis deesset, cognosceretur. Ad hunc modum per menses fere quatuor educati sunt trecenti circiter pueri, et exitio prohibiti. Postquam aestas dedit fruges, et annonam spes laetae messis levavit, partim remissi domum fuere, non sine viatico: partim in Urbe, ut vitam opificio tolerarent, relicti: partim in xenodochium admissi, paulo ante conditum a Leonardo Ceruso, Italo, cui cognomen Litterati factum, quia puerulos inopes, orbatos parentibus ac vagos, sub unum collectos tectum, elementa litterarum ipse homo gravis et eruditus docebat: quibus deinde instituendis domicilium condidit Romae, eique diu administrato suum Litterati nomen reliquit. Illud postea Innocentius XII. pauperum jure dicendus parens, alteri xenodochio, cui S. Michaelis nomen est, ad ripam Tiberinam, inseruit conjunxitque, post annos fere centum quam exstrui coeptum erat.

Nec Romae tantum, sed in aliis etiam Italiae provinciis, duram levare famem Societas studuit. Ipsa parens frugum, et altrix Italiae, Sicilia ejusdem anni MDXCI. sterilitatem senserat: Societatis quoque sensit caritatem. Quotidie ducentos inedia laborantes Panormitana domus; nec pauciores collegium, non paucis mensibus pavit. In Messanensem praecipue civitatem, ob affluentes undique, tanquam ad emporium amplissimum egenos, fames incubuerat. Rector collegii, praeterquam quod cibos, miserabili turbae pro foribus dividendos diebus singulis curabat, egit insuper cum parochis, ut pauperum indicem in sua quisque paroecia, conficerent: tum cuilibet paroeciae ac regioni civitatis certos e Sociis assignavit, qui ostiatim conquisitam stipem et escas egentibus impertirent. Datum aliis negotium ut lustrarent vicos ac plateas, et quos reperirent fame confectos, in collegium perducerent. Cum tamen glisceret malum in dies latius, incitati a Patribus primarii cives ac magistratus geminas exstruxerunt aedes, alteras viris; mulieribus alteras; in quas e vestigio septingenta hominum capita sunt recepta. Non cessabant interim ubique concionatores adhortari populum, partim ut ingravescentem calamitatem aequo animo toleraret; partim ut laborantibus quam quisque poterat, opem ferret. Ipse Aquaviva, conscriptis ad rectores domiciliorum Societatis litteris gravissimis, praecepit ut populo, quacumque fas esset viâ, succurrerent; ut cum praesulibus et lautioribus civibus inirent rationes, quibus fieri malo medicina posset: rem facturos Deo longe gratissimam

affirmans, et acceptissimam S. Ignatio, quem alias meminissent insignia, dum viveret, hujus in pauperes munificentiae dedisse documenta.

[Note: 3. Domus puellis egentibus, ac periclitantibus, institutae.] Eodem anno MDXCI. idem Aquaviva Romae conspexit puellarum agmen mendicantium. Praeibat matrona sapiens, quae parvum collegerat gregem ac moderabatur; eumque in aedem sacram Professorum, ad sacramenta usurpanda, saepe deducebat. Accesserat in partem curae sacerdos pius, ac puellis domum comparaverat. Hanc vero Claudius Aquaviva, qui sacerdotis optimi consilium vehementer approbaverat, instruendam sumpsit; ac lectos, stragula, culcitas, et ceteram supellectilem, quae triginta puellis, quot ipsae tunc erant, sufficeret, conquisivit. Ad quadringentas postea excrevit numerus: ac multae deinceps in Urbe consimiles domus excitatae fuerunt, ad puellarum aetatem teneram ab egestate ac vitiorum pestibus defendendam. Ibi ad pietatem informantur diligenter; diem lanificio ducunt, et artibus variis, quas tractare feminis honestum est. Adultae collocantur in matrimonium, vel religiosam vitam amplectuntur; aliquae remanent ultro intra parietes eosdem, magistrae ceterarum futurae. Ad hanc formam, et exemplar primae, quae Romae condita fuerat, domus, aliam Claudius etsi minorem, Tibure instituit. Exemplum urbes variae sunt imitatae.

Famem, ut assolet, excepit quaedam in Urbe lues. Illi si non semper remedia (quae rara sunt morbis publice grassantibus) certe solatia et levamenta, Sociorum Caritas invênit. Forte dum Aquaviva domo prodiret, in duos hoc morbo contactos incidit: continuo deferri domum nostram imperat: alios iterum offendit postridie, ac similiter deportandos curat; mox conquiri et comportari quoslibet obvios jussit. Paucis diebus tota domus constrata miserorum lectulis apparuit. Nec satis; aedes vicinae coemuntur, et aegris implentur. Sed in tanta illorum copia exiles et angustae duae domus erant. Quamobrem adit Julium Fulcum, civem primarium, Aquaviva; quid agatur, quo vergat malum, exponit; privatas aedes et publicas aegris differtas ostendit. Fulcus, qua erat in miseros et aegros indole, quibus se totum juvandis addixerat, haud cunctanter est adductus ut novum in urbe nosocomium exstruendum susciperet: quo identidem Praepositus Generalis subibat cum suis Assistentibus, ministratum aegris. Quia porro aes alienum non leve contractum sic fuerat; dissolutum est singulari Numinis providentia. Romam venerat e Peruvia nescio quis, et magnam auri vim secum detulerat, homo ignotus et advena. Is ibi diem obierat suum. Cum resciri non potuisset, cui ea pecunia jure competeret, Pontifex bonam ejus partem Aquavivae non rogatus misit.

[Note: 4. Mors P. Ludovici Corbinelli.] Sic sarciri pecuniae jactura potuit; non item vitae, quam e nostris plurimi profuderunt, dum publica sublevare incommoda, suorum obliti, student. Quamquam jactura vitae non est ulla iis, quibus vivere Christus est, et mori lucrum. Facere non possum quin propria laude unum ex illis, P. Ludovicum Corbinellum, ornem, qui Florentiae ortus, ubi genere, opibus, fama prudentiae ac probitatis clarissimus erat, in Societatem ascribi jam grandaevus et sacerdos voluit, anno MDLXVII. Quid illum ab inanibus profani seculi oblectamentis avocatum ad curam vitae perfectioris traduxerit, explicant annales nostri ad annum MDLIX. Collegium Romanum luculenti patrimonii heredem ex asse scripsit, ejusque commodis et rationibus consulere deinceps perrexit. Praeterea certum alendis in Romano Seminario nobilibus aliquot Florentinis adolescentibus vectigal assignavit. Intercedebat illi necessitudo peculiaris cum B. Aloysio Gonzaga. Hujus in cubiculum ut aeger ipse, et animam agens, deferretur enixe postulavit, neque gravatus est orare senex sacerdos Aloysium adolescentem, necdum sacris initiatum Ordinibus, ut sibi solenni formula beneprecaretur. Insequenti nocte cum decessisset, rogatus a Bellarmino Gonzaga quid de Corbinello sentiret, affirmavit eum igne piaculari confestim expurgatum, feliciter in caelum evolasse. Quae vox, modestiam Aloysii et in affirmando parcimoniam reputantibus, [Note: §. II. OBITUS B. ALOYSII GONZAGAE.] visa est divini afflatus non dubiam significationem habere.

Eadem luce divina collustratus Beatissimus Juvenis diem sui excessus cognovit, ac multis palam aperuit. Is fuit octavus a festo corporis Christi, et XI. Kal.

Quintiles. Theologiae operam in collegio Romano dabat, cum nostri, ut modo narrabam, hortante Aquaviva, Urbem ad conquirenda egenis subsidia concursabant. Tam praeclaram caritatis exercendae occasionem elabi passus non est Aloysius: orat ut liceat sibi, obsoleta in veste, imposita humeris mantica, mendicare ostiatim, et exorat. Isto habitu cultuque dum procederet, adire non dubitavit Joannem Mediceum, Etruriae Ducis fratrem, qui forte salutandi Pontificis causa Romam recens advenerat, et ab eo stipem flagitare. Princeps prolixam erogavit, egregium religiosae humilitatis specimen admiratus. Haud contentus eo Aloysius, impetrat a moderatoribus facultatem aegris inserviendi: e quibus dum foedissimum quemque incredibili alacritate ambit, complectitur, deosculatur; contage noxia lentam contraxit febrem, qua victus tertio post mense purissimum Deo spiritum reddidit, annos natus XXIII. et menses admodum tres.

[Note: 5. Testimonium S. Mariae Magdalenae de Pazzis, de B. Aloysii sanctitate, et gloria.] Ejus eximiam sanctitatem insignibus miraculis statim Deus declaravit, atque etiamnum declarare pergit, tum in variis orbis Christiani locis, tum praecipue in vico Tellinae-Vallis, cui Sasso nomen. Ejus gloriam et insignem inter coelites locum, Deo monstrante, cognovit Diva Maria Magdalena de Pazzis, virgo Florentina, quae anno MDC. cum impensius Deum oraret, vidit repente medium coelum discedere; et micantem praecipua luce, in beatorum globo, Aloysium conspiciens, in has erupit voces: O miram Aloysii, quo filio gaudet Ignatius, felicitatem et gloriam O si liceret mihi peragrare orbem universum, et mortalibus singulis praedicare incredibilem Aloysii sanctimoniam, et praemium illi divinitus in coelo constitutum. Pergit deinde in alias Beati adolescentis laudes: attollit illius mentem a rerum humanarum contagione secretam, in omnem Deo placendi occasionem et ejus voluntatis implendae, semper intentam, ac donis coelestibus uberrime cumulatam. Eundem martyribus annumerat, et occulti martyris nomine merito donandum profitetur, ob voluntarias, quibus assidue se discruciavit, poenas, et sacrum divinae caritatis, quo semper flagravit, ignem. Quae dum illa diceret, exceptae sunt ejus voces diligenter; et eas ipsa postmodum recognoscens, esse veras pie jurata confirmavit. Easdem tanquam divinitus acceptas, sacra quae Ritibus praeest in Urbe Congregatio, dum Florentinam hanc Virginem Sanctorum fastis adscriberet, approbavit. His accessit Romanae Sedis judicium; cum anno MDCVI. Paulus V. Summus Pontifex, postulante Rudolpho Caesare, per suum tunc Romae oratorem Franciscum Gonzagam, Castilionis Marchionem, Aloysii nostri fratrem, flagitantibus cunctis fere Italiae Principibus, eidem Aloysio Beati nomen indulsit. Mox honores coelitibus haberi solitos, et solennem in templis cultum detulit: idque ipsum postea Gregorius XV. et Alexander VII. ratum esse jusserunt. Ac demum Clemens X. in Sanctorum indicem, quod Martyrologium vulgo vocant, referri nomen ipsius, hoc ornatum elogio, voluit: B. Aloysius Gonzaga, principatus contemptu, et innocentia vitae, clarissimus. Eum inter Divos praesides suos, et custodes, publica auctoritate adoptavit Mantua: ejusque imaginem in argenteo expressam numismate Carolus I. Mantuae Dux, hoc titulo insignivit: B. Aloysius Gonzaga Protector Mantuae.

[Note: 6. Synopsis vitae, et virtutum Beati Aloysii Gonzagae.] Illius vitam plurimi fusius conscripserunt: e quibus pauca haec decerpsimus. Ortus est ex inclyta Gonzagarum stirpe, anno MDLXVIII. VI. Idus Martias, patre Ferdinando Gonzaga, Castilionis in Gallia Cisalpina domino; et Imperii Principe: matre Martha Tana, lectissima, tum ob pietatem, tum ob generis claritatem, femina. Difficillimo editus fuit partu; neque prius lucem hausit, quam mater in summum vitae periculum adducta, votum Lauretanae peregrinationis rite nuncupasset: adeo ut Aloysii quasi altera parens Deipara dici possit. Anno aetatis nono profectus Florentiam cum patre, illic ante aram Beatissimae Virginis ab Angelo salutatae perpetuam virginitatem voto sancitam Numini consecravit, quam illibatam servavit ad extremum usque diem; nec tantum purgatam ab omni carnis et spiritus inquinamento, verum etiam virtutum ceterarum praesidio munitam sic habuit, ut Cardinalis Bellarminus, cum totius vitae labes, paulo ante obitum in sacra confessione recensentem audivisset, affirmaverit eum nullius letalis culpae conscium decessisse: quod alii quoque tres prudentiae ac

probitatis eximiae viri testati sunt. Bellarminus quidem certe, illius in Societate pietatis moderator, et conscientiae arbiter, cum in Cardinalium coetu, in quo de Beatorum honoribus Aloysio decernendis agebatur, explicuisset fuse ac luculentis argumentis probasset coelestia munera, quae in famulum suum benigna Numinis manus congesserat, Purpuratos Patres admiratione ac veneratione defixit. Nec mora fuit quin, dissentiente nemine, decretum de illo Beatis adscribendo rite conderetur secundum Bellarmini vota: cujus etiam est hoc insigne quanti Beatum adolescentem faceret documentum, quod in testamento faciendo declaraverit gratum sibi fore, nisi superioribus Societatis aliter videretur, ut corpus suum jaceret ad pedes B. Aloysii, mei quondam, inquit, spiritualis filii. Jam, quibus veluti gradibus ad excellentem hanc sanctimoniam provectus fuerit Aloysius, operae pretium est cognoscere.

[Note: 7. Ejus vita et pietas ante initam Societatem.] Duodecimum ingressus annum, praeter eam orationem quae voce fit, alteram, quae mente peragitur, Deo docente didicit, tanta caelestis dulcedinis ubertate, ut eam angustum pectus non caperet. A famulis indagantibus per ostii rimas quid in conclavi tacitus ageret, observatus est saepissime, complures horas ducere ante Christi e cruce pendentis imaginem, nunc proua humi facie, nunc in genua paulisper erectus, brachiis aut explicatis, aut ante pectus decussatim compositis, flagrante vultu, et lacrymis perfuso; crebra suspiria et singultus edens; interdum immobilis et obtutu in uno defixus, animo a sensibus avocato, nullum ut strepitum exaudiret, neque ob oculos posita conspiceret. Talem nactus Castilione Aloysium Carolus Borromaeus Cardinalis, cum illac haberet iter, suavissimo puerulo, Angelorum mores proxime jam imitanti, auctor fuit ut panem Angelorum sumere ne cunctaretur (nondum enim ad coelestem accesserat mensam) eumque primus illi porrexisse perhibetur: simul idoneis ipsum monitis imbuit, ut quas plena manu dotes in eum divina bonitas congesserat, alere atque augere posset. Accitu patris Casale commigrans, ibi consilium ineundae vitae religiosae cepit; ac laboriosae virtutis officia, quae in coenobiis audierat frequentari, exercere aggressus est: convivia et spectacula, quo invitabatur; inanes aurium, oculorumve, quibus profana curiositas pascitur, delicias fugere: ter singulis hebdomadis arido pane vesci: quotidie integerrimos artus diverberare; calcaria ferreis aculeis aspera lateri per somnum subjicere, ut ne sine dolore aliquo carpere quietem ipsam posset: exilire stratis sub mediam noctem, et nudis genibus humi positis antelucanas religiosorum virorum precationes aemulari.

Cum iisdem versabatur frequens, ac disserentes de rebus divinis cupidissime audiebat: cumque illorum instituta moresque inspiceret, mirabatur et amabat illam rerum humanarum despicientiam, in adversis aeque ac prosperis animi aequitatem; defixas in coelo mentes, et a terrenis cupiditatibus curisque longissime disjunctas; in vivendi summa austeritate hilaritatem; in dissimillima ingeniorum et nationum varietate, concordiam voluntatum; descriptas communiter orandi, agendi, et quiescendi vices; solitudinem, silentium, vitam denique coelitum vitae proximam: et hanc germanam, qua quidem in terris frui mortalibus liceat, felicitatem esse non immerito reputabat.

Exeunte anno MDLXXXI. Ferdinandus, Aloysii pater, Mariam Austriacam Caroli V. filiam et Maximiliani II. conjugem in Hispaniam proficiscentem comitatus est cum liberis. Aloysius per duodeviginti menses, quos in aula Madritensi egit, inter pueros nobiles Didaci Principis, operam dedit philosophiae, nihil de pristina vitae asperitate, ac pietatis acerrimo studio remittens, magna aulae totius lectissimae ac frequentissimae admiratione. Annum sextum decimum attigerat, cum deliberare sedulo instituit de religiosa, quam iniret, familia. Jam coeperat affici erga Societatem, volvendo P. Canisii libro, in quo eximiam viri pietatem pari conjunctam eruditione suspexerat: nec non lectitandis nostrorum ex India litteris, quorum asperos et fructuosos animabus labores imitari gestiebat. Quam cupiditatem ut quodammodo expleret, quidquid poterat opis in alienam salutem impigre jam tum conferebat, docendis rudibus, domesticis famulis erudiendis, ac, si quid peccarent, objurgandis; demum flagitiosis ad bonam frugem,

quacumque posset via, revocandis. Suberat illa quoque spes, si cooptaretur in Societatem, profundendi aliquando inter barbaros pro Christo sanguinis; saltem latendi, et honores sacros declinandi, quibus aditum Societas, interpositâ voti religione praecludit. His etsi valde moveretur, divinam tamen voluntatem [Note: 8. Appellit animum ad Societatem JESU, auctore potissimum B. Virgine.] certius explorare summo studio conabatur. Dum in hanc aliquando curam vehementius incumbit, ac deliberationem gravem per se se et difficilem Beatissimae Virgini, cujus in coelum Assumptae dies festus agebatur, ante celebrem Madriti ejus imaginem commendat; vocem ipsius accepit intus diserte admonentem ut Societatem Jesu amplecteretur, idque suae conscientiae moderatori quamprimum aperiret. Huic deinde imagini, ad servandam rei gestae memoriam, nomen DEIPARAE A BONO CONSILIO factum est: eaque in ornatissimo Madritensis collegii sacello etiam nunc visitur. Hanc vocem a B. Virgine profectam nihil dubitans, a qua in filii sui Societatem vocaretur, totum se maternae ipsius curae permisit, eamque impensius deinceps, velut tanti boni, secundum Deum, auctorem coluit: cujus etiam beneficio singulari consecutus est, non modo ut omni libidinis impurae motu, sensuque, dum vixit, careret; verum etiam, ut nulla mentem obscena pulsaret cogitatio. Nec tamen idcirco negligebat praesidia, sine quibus ille flos purissimus, in adolescentia praesertim, marcescit. Raro prodibat in publicum: sensus omnes continebat in officio, austeritate incredibili; oculos ab omni obtutu periculoso, maxime feminarum, mira diligentia removebat: adeo ut Mariae Austriacae, quam longo itinere prosecutus erat, quam singulis prope diebus cum Didaco Principe adierat per biennium, salutandi causa, vultum nunquam spectaverit: ut ipsemet uni e nostris sacerdotibus, Neapolitanae tunc provinciae praesidi, confessus est. In purissimum corpusculum inedia, flagellis, cilicio, solitudine, silentio, ac inauditis quibusdam artibus, quas Christi domini suggerebat amor, saeviebat. Sic oderunt se sancti, sic amant. Leniebat hanc vitae asperitatem ardor meditandi res divinas, ac praesertim Christi necem, cujus contemplandae nullum faciebat finem, coelestibus affluens deliciis, tantamque vim lacrymarum profundens, ut iis humum conspersam vulgo relinqueret; maxime cum divino sacrificio intererat. Alebatur etiam frequens Divino pane: hinc animi constans vigor, hinc illae deliciae. Triduo toto se comparabat ad sacrum epulum: triduum postea gratiis agendis insumebat. Ejusmodi praesidiis eam adeptus est castimoniae laudem, quae Angelici cognomen ipsi peperit. Quo illum nomine Romana Rota cohonestavit, cum de ipso in Beatorum numerum referendo ageretur. Post impetratum et expressum invicta triennii constantia Ferdinandi parentis assensum, abdicato avito principatu, quem Rodulpho fratri natu minori concessit, annum aetatis undevicesimum agens, VII. Kal. Decemb. anno MDLXXXV. ascriptus est in Societatem Jesu, a Claudio Aquaviva Praeposito Generali; et domum Probationis ingressus, Davidicum illud incredibili laetitia usurpavit Haec requies mea in seculum seculi, hic habitabo quoniam elegi eam. Inde provolutus ante majorem templi aram, gratias Deo immortales egit, quod sua dirupisset vincula; seque victimam in ejus honorem, religiosis mactandam votis, obtulit: atque hunc deinceps diem (erat is Divae Catharinae martyri sacer) praecipua religione, tanquam vitae melioris exordium, coluit.

Hujus porro vitae sanctioris perfectionem regulis Instituti nostri observandis [Note: 9. In quo maxime religiosam perfectionem reponeret.] sapientissime definiens, ab illis ne transversum quidem unguem discedere decrevit; quod summâ deinceps fide praestitit ac diligentiâ; sic, ut ne chartulam quidem, nisi prius petita facultate, donaret; aut mitteret voculam, quo tempore silentium lex imperat: aut patrio uteretur sermone, cum Latinum jubentur qui apud nos operam dant lirterarum studiis, adhibere. Quid multa? nulla se neglectae aut violatae cujuslibet regulae premi conscientia moriens affirmavit. Videantur haec fortasse nonnullis levia; sed aliter existimabit quicumque divinae voluntatis, in qua exequenda virtutis verae summa consistit, vim dignitatemque perpendet. Hanc enim in minimis rebus obeundis non minus spectare possumus, imo etiam certius ac luculentius, quam in magnis et speciosis: siquidem in magnis saepe nos amamus ipsi; in exiguis, nihil praeter Deum, ejusque sanctissimam

voluntatem videtur esse quod amemus. Domorum religiosarum praepositi obtinent locum vivae cujusdam regulae, imo Numinis ipsius. Eorum non imperia modo, sed levissimos nutus observabat, ac ne judicium quidem suum ab eorum sententia dissidere patiebatur. Alias obediendi causas afferri sibi dolebat praeter hanc unam, Dei per hominem imperantis arbitrium. Germana obedientiae religiosae paupertas est. Omnia vulgaria consectabatur ac detrita, in supellectile cubiculi, in libris, in vestibus: ea deposcebat, in his placebat sibi. Sane cubiculum postremis vitae mensibus, obscurum, angustum, omnibus ornamentis vacuum, ac paene squalidum elegit; longe ab illis discrepans, qui hoc in religiosis etiam familiis impense curant, ut bene semper, nec sine magno interdum sumptu, habitent. Paupertatem fere comitatur vita austerior. Apage enim delicatam illam, quae nulla re caret, quae commodis omnibus abundat, paupertatem. Aloysio in deliciis fuit inediam tolerare, cibos viliores conquirere, saepe nihil obsonii ad panem et aquam adhibere; omnes vexandi corporis, sedendo, stando, ambulando, vias rimari; exprimere flagellis copiosum sanguinem; dolorem capitis, quo gravissimo semper laboravit, non remediis et fomentis, sed patientia lenire: praescriptas a medicis amaras potiones lentius et saepe regustando, haurire; nullum denique cruciandi sui locum praetermittere. Hanc tritam a Christo viam fuisse dicebat; hanc usurpatam ac monstratam a Sanctis omnibus, et a parente Societatis Ignatio, qui certam corporis afflictationi legem et modum in Ordinis sui constitutione ideo non praescripsisset, quod persuasum sibi esse diceret, universis Societatis Jesu alumnis hanc usque adeo cordi futuram, ut inhibendi freno potius, quam calcaribus incitandi forent. Neque vero magis domando corpori studebat Aloysius, quam animo, cujus motus omnes aut pacare aut frangere antiquissimum semper habuit. Multus in cupiditate honoris comprimenda fuit; ex omni re contemptum sui colligens, idque semper ambire visus, ut domestica ministeria vilissima obiret, ut reprehenderetur publice ac objurgaretur, ut tanquam ignotus et nullius pretii praeteriretur, ut ingenium quo praestabat, prudentiam, nobilitatem, aliasque dotes celaret premeretque. Ita, cum philosophica in collegio Romano placita suscepisset propugnanda, in amplissimo virorum lectissimorum consessu, cogitavit ineptis responsis praebere speciem ingenii tardioris, id omnino facturus, si moderatores, quos in omni re consulebat, annuissent. Amore singulari et obsequio prosequebatur illos, a quibus contemni se se, aut negligi crederet: aliorum officiis et benevolentiae, tanquam sibi minime debitae, cunctanter et parce respondebat. Earum autem rerum quae vulgi opinione sunt magnae, tantus inerat contemptus, ut insultare mortalium caecitati velle videretur. Memoriam ipsam et umbram nominis pristini, dulces aliquando, etiam in religiosis claustris, mundi reliquias, enixe fugiebat. Una illi regula sentiendi et agendi Deus, coelum, aeternitas. Itaque celebratur haec illius vox, sive effatum, quo, tanquam normâ, si quid occurreret deliberandum, utebatur: Quid boc ad aeternitatem?

Ita comparatus non est mirum si tanta flagraret in Deum caritate, quem [Note: 10. Ejus caritas in Deum, et aliae virtutes religiosae.] ut praesentem ubique familiariter alloquebatur, et amplectebatur suavissime: ad cujus mentionem totus inardescebat, ac praeclusa voce, laboranti similis, haerere saepe cogebatur. Hinc facilitas orandi summa, et veluti fames, quam divinus amor acuit. Quis enim amici, aut parentis amantissimi consuetudine colloquioque non gaudet? Nec alia cur precationem aliqui fastidiant causa vulgo est, quam aut mortua, aut aegra in languido pectore caritas. Hinc mira inter precandum Beati adolescentis attentio, qui cum rectori collegii Romani rationem conscientiae redderet, ingenue fassus est, si alienae omnes cogitationes, quae oranti seu mente seu voce totis sex mensibus obrepserant, in unum colligerentur, vix fore ut spatium recitandae Angelicae salutationis implerent. Attentionem adjuvabat acris illa sensuum custodia, praesertim oculorum, quibus ita moderabatur, vix ut iis, quod de D. Bernardo praedicant, nisi ad officia pietatis, uteretur, ac saepe coram posita non cerneret. Sic aliquando jussus nescio quid ex eo loco sumere, quem in communi triclinio collegii rector occupabat, negavit se locum

scire. Atqui cibum a tribus jam mensibus in eo triclinio capiebat. Celebritatem vero spectaculorum, magnificas potentum aedes, et alia id genus, quae Joannes Apostolus superbiam vitae vocat, non modo visenda sibi, sed ne in sermone quidem usurpanda existimabat. Quam attente ac familiariter cum Deo, tam libenter ac saepe de Deo loquebatur. Solenne illi erat a cibo sumpto, quando mutuae collocutionis facultas datur, pios miscere sermones: qui ut facilius inducerentur, et quasi ex ipsa re nati, nec longius arcessiti, prospiciebat idoneos unde possent hauriri, fontes, et cum amicis paciscebatur ut operam eo suam quisque, ac veluti symbolam, conferret. Quae consuetudo ita percrebuerat in collegio Romano, ut inter nostros, qui tunc ibi versabantur, non alia fere colloquendi materia, in quotidianis ejusmodi congressibus, aut cum ibatur in villam aurae liberioris captandae causa, quam de Deo rebusque piis esset.

His aliisque id genus virtutibus egregium Societatis nostrae Scholasticis, quos vocamus, exemplar, ac posteris intuendum proposuit. Elucebat in eo singularis erga suos philosophiae ac theologiae magistros observantia, quorum doctrinam et methodum nunquam auditus est vel minima vocula improbare: modestia etiam insignis et gravitas, qua illecti externi saepe discipuli ad eum spectandum consistebant, eoque conspectu acres ad pietatem stimulos sibi admoveri fatebantur: denique creber usus precationis, quo sic studia litterarum, per se se arida satis et jejuna condiebat, ut nunquam libros nisi praevia oratione sumeret in manus; nunquam iniret scholam nisi salutato ante aras Christo, et horas omnes subsecivas in meditatione rerum coelestium collocaret. Vixit in Societate Jesu annis quinque et mensibus septem. Roma bis peregre profectus est: primum Neapolim, cum adhuc tirocinium obiret, valetudinis causa: deinde, post emissa vota, in patriam, annis admodum duobus in curriculo theologico jam confectis, ad componenda dissidia quaedam, inter consanguineos exorta Principes; quos ad ptistinam concordiam, a plerisque frustra tentatam, nullo negotio reduxit. Praeterquam quod enim singulari valebat prudentia, tum etiam nihil solebat orare Deum, quod non exoraret. Reversus Mediolanum ibi substitit aliquandiu: Romam inde revocatus, dum aegris lue infectis ministrat, ab iis morbi mortisque causam, caritatis, ut ita dicam, martyr hausit. Nec praesenti motho, ac suo periculo deterritus est, quominus a Claudio Aquaviva peteret veniam, concepto rite voto, inserviendi peste contactis, si morbum depelleret. Nam, ut erant anni exitialis initia, ne malum ingravesceret metuebatur.

[Note: 11. Pie moritur. Honor sacris ejus cineribus habitus. Sacellum ipsi dicatum in collegio Romano.] Quod sanus ac valens servaverat, ut de rebus divinis saepissime loqueretur, id aeger ac moriens tenuit impensius: ac si quis alias res induceret in sermonem, tacitus, et quasi obdormiscens, torpebat: revocato ad pietatem colloquio, erigebat se, ac frontem leniter explicabat. Cum autem fuisset injecta mentio de flammis quibus animae post obitum purgantur, quaesivit num essent quae fugerent haec incendia, et coelum recta peterent. Affirmante Bellarmino, coepit oculis manibusque sublatis praedicare beatam illarum sortem, quae corporis vinculis exsolutae ad coelestis sponsi amplexus statim evolarent. Ego vero, subjecit Bellarminus, unum te ex illis fore confido. Qua voce juvenis integerrimus tanto repente gaudio delibutus est, ut noctem totam in coelestis patriae spe desiderioque, velut a corpore jam abstractus, consumpserit: nec sibi temperaverit, quin suam aliis laetitiam impertiret. Postremis diebus a sacerdote recitari sibi septem psalmos, qui ad poenitentiam pertinent, rogavit, collocata supra lectum Christi e cruce pendentis imagine, quam obortis lacrymis intuens, eadem quae sacerdos clara voce, ipse submissâ, repetebat. Novissimus dies, ab eo saepe non dubitanter designatus illuxerat. Sacrum Viaticum defertur aegro: ad cujus conspectum ita exarsit, ita exiliit, ut prodire obviam Christo velle diceres. Ad extremum omnes qui aderant, amantissime complexus, valere singulos jussit, iisque digressis, et acceptâ, quam admonitus de illius morbo Pontifex indulgebat, plenissima delictorum veniâ, post paulo, JESU nomen suavissimum intermortuis appellans verbis, excessit, sub finem horae tertiae illius noctis, quae an. MDXCI. octavam post festum corporis Christi lucem sequebatur, id est, paulo ante median noctem: unde anniversarius

dies constitutus fuit undecimus Kalendas Quintiles. Decurnebat mensem quartum anni aetatis quarti et vigesimi.

Demortui corpus maguam habere venerationem apud omnes coepit, ac peractis ingenti concursu exequiis, de Bellarmini graviorumque Patrum sententia, praecipuo in loculo conditum est; ex quo septem post annis in alium ornatiorem tramslatum fuit. Anno deinde MDCII. increbrescente sanctitatis et miraculorum fama, plumbeo in feretro componendum Aquaviva censuit, ac paulo post in excavato pariete sacelli Deiparae collocandum. E sacris ejus reliquiis aliae aliis distributae: caput Francisco Gonzagae, ipsius fratri, Castilionis Principi, datum: quod ille suam in urbem deferendum curavit; ubi theca inclusum argentea servatur, in templo ipsi dedicato. Ejusdem sacri cineres anno MDCL. illati sunt in magnificentissimam collegii Romani aedem, a Cardinali Ludovisio constructam; ac denique anno MDCXCIX. exeunte repositi fuere in ornatissimo ejusdem templi sacello, quod illius memoriae atque honori consecravit Marchio Scipio Lancellottus, ejus opera bis gravissimi morbi periculo liberatus.

Sacelli structura quatuor maxime columnis constat, e viridi marmore antiquo, in spiram tortis, et altis palmos duos ac viginti. Bases columnarum, capitella, et alia id genus ornamenta, auro inducta puro nitent. Posterioribus columnis duabus impositi sunt Angeli, fasciculum liliorum prae manibus habentes: anterioribus vero binae statuae insident, quarum altera Innocentiam, altera Poenitentiam repraesentat. Pars sacelli superior, inter istas hinc inde columnas patens, et imminens altari, tabulam ingentem marmoream exhibet, palmos altam triginta, latam denos quinos, pulcherrimo cinctam margine. Exstat in ea et prominet subvectum nebulis simulacrum B. Aloysii, e marmore candidissimo. Vestis illi, qualem alumni Societatis, nondum sacerdotes, quandiu litteris operam dant, Romae gestare solent: caput dextrorsus modeste demissum; admotae pectori manus: dextrum genu depressum, sinistro modice sublato; totus corporis habitus pietatem et humilitatem spirat. Circumstant Angeli complures, in eodem caelati marmore: hic vertici coronam e floribus imponit, ille lilium praetendit manu; alii circumvolant plaudentium ac venerantium ritu. Imam sacelli partem, infra marmoream hanc tabulam, ara obtinet, cujus interiorem sinum implet urna in modum tumuli confecta, sacras B. Aloysii complexa reliquias, et exquisito artificio elaborata. Constat e lapide, quem Latzulum Itali vocant, sapphitum veteres, ut quibusdam placet, appellabant; coloris caerulei, venis aureis intermicantibus. Ad urnae latus utrumque insident pulvillis Angeli minores duo marmorei: unus tenet manu catellam cuspidibus ferreis hirsutam, flagellum, ac similia poenitentiae Christianae arma; jacet ad ejus pedes corona, qualis Marchionibus vulgo tribuitur: floream alter corollam dextra gestat; et globum sapphirinum humi abjectum calce, velut indignabundus, propellit. In cancellis altari praetentis, et ex antiquo confectis marmore, stant Angeli duo majores, minoribus aliis stipati, funalia praeferentes. Parietes sacello circumpositi, marmore selecto, quod striatae discriminant parastatae, vestiuntur. A dextra laevaque assurgunt odêa gemina, columnis fulta grandibus, et Siculo marmore, auro, variisque ornamentis radiantia. Sacelli fornicem pingunt elegantes tabulae, celeberrimi pictoris opus. Pavimentum, cancellos longe lateque ambiens, ianthino, croceo, et versicolore saxo sternitur. In medio stellae tres, insigne gentilitii Lancellottorum scuti; cum inscriptione, in sepulcralem incisa lapidem:

Scipioni Lansellotto, Lauri Marchioni, parenti optimo, et sacelli hujus, ob valetudinem a B. Aloysii bis impetratam, authori primo: sibique et suis, Ostavius Maria Lancellottus, Lauri Marchio, paternae aemulator pietatis, aucta ad opus perficiendum aeris relicti sorte, monumentum hic posuit. Ut ipsi etiam majorum ac [Note: §. III. MULTI E SOCIETATE, DUM PESTE CONTACTIS MINISTRANT, EXTINCTI.] posterorum cineres Patronum suum propius recognoscerent, colerentque. Anno Domini MDCXCVIII.

Jidem, qui valetudinem B. Aloysii fregerant Romae, pii labores juvandis mortalibus fame ac morbo conflictatis impensi, alios e Sociis, in aliis Italiae urbibus e medio sustulere. Insignem inter illos obtinet locum P. Ludovicus Pennardus,

ob singularem in ope miseris ferenda industriam diligentiamque memorabilis. Nemo non mirabatur hominem privatum, nullis domesticis copiis ac facultatibus praeditum, curas magistratuum concipere, largitiones superare locupletum. [Note: 12. P. P. Ludovicus Pennardus, et Petrus Braccinus.] Aderat aegris et morientibus diu noctuque: quidquid animis, quidquid corporibus levandis ministerii desiderari poterat, ubique praestare videbatur. Ita in homine uno praesidii saepe plus ad publicam rem et opis est, quam in sexcentis aliis, qui numerus tantum sunt. Reliquit ingens desiderium sui Tiburtinis, in quibus excolendis maximam vitae partem posuerat, et quorum prope in sinu mortuus, altero et tricesimo aetatis anno, adhuc in animis et memoria vivit. P. Petrum Braccinum pestilentia similiter, morsque castrensibus aerumnis accelerata sustulit. Flagrabat Gallia civili bello. Conssatum ad tutandam in Christianissimo regno religionem, sacrum quoddam foedus, praecipue a Parisinis, fuerat. Rogatus Pontifex Gregorius XIV. ut foederatis suppetias ferret, Italorum copiis ducem Herculem Sfondratum, fratris filium, praefecit; additis quatuor e Societate sacerdotibus, qui militibus sacra procurarent. Braccinum ipse Sfondratus conscientiae suae arbitrum delegit. Exercitus Pontificius iter longum sub ferias Paschales aggressus, et aestivis caloribus infestum, ineunte autumno Virodunum, urbem Lotharingiae, vix tenuit. Ibi lues popularis in castris grassata, Braccinum de una militum salute, de valetudine sua nihil solicitum, perculit IV. Non. Novembr. MDXCI. cum jam ingens operae-pretium paucis mensibus fecisset, jurgiis, dissidiis, ceterisque militaribus flagitiis compescendis. Inter varias viri laudes ea peculiaris memoratur, quod identidem recipiebat se in tirocinium, ubi permistus novitiorum gregi, animum piis meditationibus accendebat: arma, quibus deinceps in praelio uteretur, acuere ac reparare se dictitans. Eum habendis per Quadragesimam sacris concionibus exciverant Româ cives Sancti Genesii (oppidum est Piceni) et simul viaticum prolixe suppeditaverant, ut centum passuum millia, quae Romam inter et S. Genesii oppidum interjacent, commodius conficeret. Braccinus, communis inopiae memor, quae Italiam, uti diximus, pervastabat, viaticum integrum, et corrogatos ab amicis nummos reservavit egenis oppidi sublevandis: ipse iter laboriosum pedes, duriterque victitans emensus est. Neque vero concionum labor assiduus impedimento erat, quominus in ergastulis et nosocomiis consolaretur miseros, audiret confitentes in templo; aedes locupletiorum adiret, emendicans quae deinde pauperum tuguriis importaret. Ita qui se gerit, mirum non est si conciones habeat frugiferas, et quocumque libuerit impellat animos audientium, quos dicentis vita plus movet quam verba. Hoc in Braccino insigniter perspectum fuit. Exarserat inter cives duos, patrem filiumque, discordia tanto atrocior, quanto justior esse concordia debuerat. Eo evaserat furor amentis filii, ut paternam aliquando irrumpens domum, duplici cum pugione, alterum patri porrigeret, ut singulari certamine odium inexpiabile tandem finiretur. Pater filium parricidam detestatus, amicorum opem et magistratuum implorabat. Cohorrescebat universa civitas; qui medicam afferret manum, ac vesanum adolescentis furorem frangeret, nemo erat. Utrumque Braccinus adiit, vicit, conciliavit.

[Note: 13. PP. Franc. Gurmius, et Petrus Pequetus.] Exemplum religiosae caritatis praeclarum eodem anno MDXCI. dedit Avernione P. Franciscus Gurmius collegii rector. Grassante per infimam plebem lue, monitus est ut sibi parceret; ejusdem generis pestilentia in eadem urbe, ante annos quatuordecim undenos e nostris oppressos suisse. Animos generoso pectori addidit periculi denunciatio. Princeps in arenam descendit, sequentibus impigre decem Sociis. Omnes contage lurida vulnerati vix evaserunt. Patres Gurmius et Pequetus ceterorum vitam sua morte visi sunt redemisse. P. Petrus Pequetus Allobrox, post longam cum pestilenti febre colluctationem, ad vicinum, ubi aer purior, oppidum deportatus fuerat: sed cum nihilo melius haberet, brevi rebus humanis exemptus est. Viri eximiam virtutem declaravit insolita lux per cubiculum in quo decessit, quandiu jacuit in eo corpus exanime, diffusa cum odore suavissimo: nec non conspecta crux in aere, imminens corpori, cum tumulo inferretur. Translatus est ex oppido, ubi diem obierat, in collegium

Carpentoractense anno MDCXXVI. Transferendi occasio haec traditur. Visa per dies plurimos erat in ejusdem collegii arae majoris gradibus nova species religiosi hominis, induti Societatis veste, genibus nixa, splendore vultus tanto, ut intuentium aciem perstringeret. Hanc speciem, haec ora P. Pequeti esse, qui olim eum viderant, agnoverunt. Itaque in eo ipso, ubi sic fuerat conspectus, loco tumulatus est. Inventum fuit in feretro, cum exportaretur corpus, rosarium suis adhuc globulis constans, quorum unus nobili matronae, jam diebus decem cardiaco morbo laboranti admotus, aegram continuo persanavit. Ipse adhuc superstes infantem, antequam sacro latice perfunderetur mortuum, ab interitu revocaverat, ut virorum gravissimorum testimonio compertum est. Admirabili dexteritate pollebat in tractandis animis, atque in vera pietate confirmandis; adeo ut, quorum semel excepisset confessiones, vitamque composuisses, illi susceptum iter virtutis ad extremum usque spiritum vulgo insisterent. Valebat idem insigni ad consolandos maerentes facultate, proposita Dei, humanos casus distincte ac singillatim dispensantis aequitate, clementia, et sapientia. Itaque ultro ad Pequetum concurrebant quicumque aliqua calamitate premebantur, et omnem in ejus sinu deponebant aegritudinem; neque ullum erat cernere, qui tristis ab eo discederet. Nec mirum: quippe coelesti semper ipse laetitia diffluebat, hausta ex orationis ac divinae familiaritatis perenni fonte, ex quo in ejus pectus tanta redundabat vis gaudii, ut illi impar animo saepe linqueretur, et jaceret motus omnis ac sensus expers. Plurimum Avenionensi collegio profuit, cum Romam profecto P. Antonio Possevino ejus rectore, ad Congregationem procuratorum qui singulis trienniis e qualibet provincia in Urbem conveniunt, disseminatus est urbe tota rumor, Possevinum idcirco Romam ivisse, ut sacrae Inquisitionis tribunal Avenione institueretur. Hoc rumore plebs efferata collegium exscindere decreverat. Cum nemo e nostris auderet efferre domo pedem, soli Pequeto foras prodire impune licuit: tanta erat virtutis veneratio! Huic studio civium et benevolentiae non defuit; nec prius eosdem, saeviente pestilentia, juvare desiit, quam vivere.

Anno MDXCII. Catanzarae, extrema in Italia, pestilentis morbi contagio [Note: 14. Alii variis in locis, et eodem officio caritatis, oppressi, ab anno 1592. ad 1597.] magnam civitatis partem paucis diebus absumpsit. Omnibus metu perculsis, plurimis diffugientibus, atque illis adeo, quibus levandae calamitatis alienae curam officii lex imponebat, oneris praeclari pars maxima in Socios incubuit. Effusi collegio sexdecim in nosocomia, in custodias publicas, in sunestas, ubi mors et inopia regnabant, domos, nullo vel tempore vel loco sedulitatem suam et industriam desiderari passi sunt. Oppressi tres fuere. Tres pariter anno sequente Lublini. Triennio post totidem in hac arena caritatis fortiter ad obitum usque depugnarunt Brigantiae, Duaci, et Caleti. Caleto transgressa lues Audomaropolim, stragem tantam edidit, ut nulla non infecta domus esset; plurimae omnino exhaustae. Ergo Patrum subsidium enixe magistratus rogat. Rector collegii vocat universos; operis heroici necessitatem, periculum, gloriam proponit; ac si cui ad audendum satis animi sit, profiteri palam jubet. Nec plura: procumbentes in genua undeviginti laboriosam provinciam deposcunt ultro, et se neci devovent. Certi ex hoc delecti numero, inter aliorum pie invidentium amplexus ac fletus, in paratas a magistratu aedes e collegio discessere.

Dignus peculiari videtur laude Pater Jacobus de Vicariis Neapolitanus, a Praeposito Societatis missus in Indiam. Multa dedit in itinere maximarum documenta virtutum, praecipue autem caritatis, ut ex uno cognosci facto potest. Jacebat nauta pestilenti febre contabescens, et ab omnibus, propter morbi exitialis contagionem, destitutus. Hunc vero sibi curandum alendumque sumpsit, et omnia non tantum animo, sed corpori quoque necessaria praesidia tandiu subministravit, summa cum admiratione ac laude tum aegrotantis, tum aliorum qui eadem navi vehebantur, donec morientem pie componeret. Eâdem continuo pestifera lue contactus, dies aliquot in summis doloribus exegit: cumque vectores fracto gubernaculo coacti fuissent navim appellere ad Brasiliae littora, delatus est Soteropolim, ubi coelesti Viatico refectus, quod illi unice in votis erat, animam

[Note: 15. PP. Nicolaus Buryus, Petrus Ecixanus, Martinus Guerra, et Ludovicus Ruizius.] in Bahyensi Societatis collegio, et complexu nostrorum efflavit. Annus MDXCVII. peste saeva multis infestus locis nostrorum caritati materiam praebuit ampliorem. Duo gloriosam ultro mortem obierunt Viennae in Austria: quatuor Flavionaviae, ubi medici pro sua prudentia fugam, certissimum in his malis remedium, capessere festinaverant, et illos nonnulli pastores animarum fuerant imitati. Utrorumque vices Socii, quoad in ipsis fuit, suppleverunt. Longum est enumerare quos Treviris, Molshemii, Fuldae, Confluentibus, eodem anno furens pestilentiae flamma in officio ipso caritatis hausit. Singulos videre est in proprio, qui de ipsis conscriptus exstat, commentario. Quosdam ex hoc acervo duntaxat seligimus, ordinem annorum secuti. Primus occurrit P. Nicolaus Buryus, Belga, qui priusquam descenderet in arenam, totius vitae confessionem instituit, vota coram Sociis instauravit, erratorum veniam supplex poposcit, omniumque preces enixe flagitavit. Ita comparatus procedebat vicatim grandi cum cruce, omnes ad poenitentiam lamentabili cohortans voce, et mortis ineluctabilis praesenti metu scelestissimorum duritiem animorum conterens. AEgrotam mulierem hospes inhumanus ejecerat in vicum, quia morbus suspicionem pestilentiae faciebat. Provolutam in luto Buryus offendit, cum sacram Eucharistiam deferret aegrotis. Nihil cunctatus, deposita sacra pyxide, allevat abjectam, et in tectum unde fuerat extrusa, refert. Prodit ferus miles, cujus ea domus erat, ac Patri male precatus, miseram iterum in vicum abjicit. Tum vero sacerdos intrepidus hostiam eximens sacra pyxide, militem hoc armatus telo, coram omnibus qui aderant, petit, ac victum supplicemque cogit in genua procidere, atque immanitatem agnoscere. Recepta est mulier, mutatus miles, et saqrosanctae Eucharistiae cultui deditissimus posthac vixit. Sic urbem diu noctuque concursans Buryus aegris et valentibus, corporibus juxta et animis praesto erat: cibos ipse destitutis omni auxilio parabat; ulcera detergebat, adhibebat medicamenta, humeris demum imposita cadavera, pius vespillo, tumulabat. Mortem expectatam, et quasi familiarem, laetus atque ovans excepit anno MDXCVII

Biennio post insanabilis mali funesta labes Hispaniam pervasit. Maestissima urbium facies; rupta omnia cognationis, affihitatis, et amicitiae vincula; singulis a se invicem, ne contagio quotidiani usus inficerentur, distractis. Ibi enimvero familiae religiosae Dominicanorum et Franciscanorum ostenderunt quanta sit vis divinae caritatis, cum semel religiosis pectoribus inarsit. Eorum secuti exempla Socii caput suum haud timide medium in discrimen obtulerunt. Jam spectatus in hac acie fuerat Hispali P. Petrus Ecixanus, quo etiam audacior in eam rediit. Abjecta cadavera et veneno liventi suffusa, quorum vel aspectum nemo sustinebat, suis sepeliebat manibus. Quin, voto se obstrinxerat, quamcumque provinciae partem calamitas communis invaderet, eo, ad sacramenta ministranda provolandi, si per suos praesides liceret. Voti exequendi potestatem mors abstulit, meritum non abstulit. Haud minor alacritas exstitit P. Martini. Guerrae, quam si adstrictus fuisset religione voti. Uno die plus centum animam agentibus unctionem supremam administravit; tanto visus tutior adversus impetum circumstantis mali, quanto sibi parcebat minus. Mortem tandiu impune lacessitam, ac morantem caritas acceleravit. Jacentis confessionem exceperat: rogavit aeger ut a suo latere non discederet, seque morientem, ac tentatione gravi jactatum, confirmaret. Stetit diu generosus sacerdos in illa mephiti tetra, quae putrido manabat e corpore, dulci alloquio et repetitis complexibus trepidantem erigens, quamvis interea vicini flammas incendii sensim in sua viscera serpere animadverteret: quibus paulo post deflagravit, laetus animâ vel unâ suo sic detrimento servatâ. Nequaquam deterruere ceteros haec funera. Ludovicum Ruizium non aetas affecta et in senium vergens, non octo Socii Complutenses, nam hanc urbem amplissimam pestilentiae falx horrendum in modum demessuit, ante oculos ea succisj, retardarunt, quominus laboriosam in messem succederet. Religiosae perfectionis tanto studiosior semper exstiterat, quanto suavius ac fortius ad eam fuerat jam inde ab ineunte aetate incitatus. Adolescens enim cum a Deo vocaretur in Societatem, et ipse ut admitteretur non segniter postularet, nihilominus

ob levitatem et petulantiam, quae vitia, vel per incuriam, vel per impotentiam indolis, non satis emendabat, repulsam semper tulerat. Sed ut se tanto dignum bono praestaret, periculis et suis et alienis eruditus fuit. Intempesta nocte per urbem deambulans, in vigilum, qui lustrabant vicos, turmam incurrit. Dat se illico in pedes: sed in praecipiti fuga corruit, et solutâ fistulae minoris ferreae, quam gestabat, rotâ, expulsae glandes aliquot plumbeae jacentis vestes lacerarunt, ipso intacto. Rursus cum trajiceret fluvium, equo procumbente lapsus, vix ad ripam evasit. Denique nescio quid facinoris, per ultionis cupiditatem meditans cum socio, illum in eodem secum lecto cubitantem, postridie mane mortuum deprehendit. Hoc vero fulmine percussus ad Societatem ita petendam convolavit, ut nullam periclitationem defugeret. Nec mollis adhibita est; perque omnia experimenta, quibus spectari tironis indoles dubia potest, strenue circumductus, tandem adscitus domum probationis fuit, et inter adjutores domesticae rei, quamvis operam litteris dedisset, numeratus, id quod ipse infimis precibus flagitaverat. Anno MDLXVII. transmisit in Canarias insulas, cum antistite Bartholomaeo de Torres, et in imbuenda Christianis elementis puerorum schola triennium posuit. Reversus inde in Hispaniam, quod fuit reliquum vitae impendit tutandis et vindicandis ab injuria collegiorum fortunis: in quo felix juxta et solers erat; interim servandarum animarum occasiones omnes captans: cujus generis plurimas illi Deus, servi sui fidelitatem expertus, sane graves, nec periculi minus quam gloriae plenas, obtulit. AEtatem fessam placide Compluti ad mortem comparabat, cum pestis ingruit civitati. Enimvero cessare nefas duxit in communi periculo: se sacerdotibus neci pulcrae devotis socium addidit, et acerbissimos cruciatus, corpore veluti frustatim dissecto ut pestis gliscens ferro compesceretur, invicto animo diu toleravit.

[Note: 16. P. Georgius Tavora cum pluribus aliis, in Hispania et Lusitania.] Hunc ad similem coronam eodem anno MDXCIX. secuti sunt Legione sex rei domesticae pariter adjutores: e sacerdotibus vero pars domos lustrabant vicatim, pars in templo considebant ad excipiendas pereuntium confessiones, qui concepta visceribus nece prorepebant in aedem sacram, et expiati divinis mysteriis, in ipso saepe templi limine animam exhalabant, laeti ac superis gratias agentes, quod sibi haec subsidia morientibus, tantamque medicorum coelestium caritatem obtulissent. Et admirari profecto rectoris collegii generosum pectus licuit, qui communi prostratus malo, vixque tandem resurgens, ubi primum niti pedibus potuit, pristina repetiit pericula, aegrum corpus, nondum penitus confirmata valetudine, baculo sustentans. Reliquis morbo graviter tentatis, at ex eo demum recreatis, duos sacerdotes veluti pignerata mors est. Complures in Ovetensi collegio, dum inserviunt aegrotantibus, domum continuatis funeribus exhauserunt. In iis P. Alphonsus Polancus multos jam annos egerat in Societate, parum instituti sui et perfectae, cujus imposita nobis gravissima necessitas est, vitae memor. Acre hominis ingenium, ferox, turbidum: cujusmodi ingenia familiae nulli religiosae, minime vero nostrae, sunt opportuna. Toleraverant animum atrocem Societatis praepositi, ut filium laborantem optimi parentes, ea spe, fore ut aliquando duram indolem virtus, aut aetas emolliret. Faciebat hanc spem religiosae vocationis amor, quem Alphonsus semper aluerat: ejus testificandi occasionem pestis dedit. Ut erat excelso animo et elato, turpe duxit fugere: manendi et miseris succurrendi facultatem obtinuit. Ea vero sic usus est, tantam in laborioso ministerio patientiam et sedulitatem ostendit, ut omnibus admirationi esset. Itaque facile adducor ut credam, si quid rubiginis negligentior vita contraxerat, illud igne caritatis et morte pretiosa decoctum feliciter ac purgatum fuisse. Variis in urbibus Hispaniae alii aliis velut succenturiati, fortiter pro incolumitate publica ceciderunt. Numantiae, sex; totidem Burgis; quinque Villagarciae: decem Lucronii. Novem tribus in urbibus, Segobiae, Vallisoleti, et Metinae quam Campensem vocant, desiderati. Delata pestis in Lusitaniam cum importatis eo mercibus, stragem late sparsit. Quinquaginta hominum millia sustulisse dicitur Olisippone. Lecti sunt ex omni Sociorum numero, periclitantibus auxilio futuri, septem Lusitani; et e variis nationibus tres,

qui curam in suos populares dividerent: ceteris incolumibus, extincti sex. Non immunis publicae cladis fuit Conimbrica. In iis qui malo succubuere, celebratur P. Georgius Tavora Lusitanus, in quem illa vox egregie conveniebat, quae Christo primum est attributa, Pertransiit benefaciendo: siquidem idcirco vivere videbatur, idque unum curare, ut beneficii quidpiam in mortales aerumnosos conferret. Conimbricae vicos et compita concursabat quotidie, nunc jacentes humi attollens, ac deportans in nosocomium; nunc inedia confectos reficiens oblato cibo; hic vestem nudis, illic maestis solatium impertiens: diu noctuque experrectus, et advolans ubicumque spes alienae calamitatis levandae affulgeret. Nihil tamen actum putabat, nisi animam daret pro dilectione. Contactam peste multitudinem unum in locum collegerat; nec tantum mentem et consilium tuguriis aedificandis, sed manum etiam commodaverat, ligna caedens, materiam convehens, suam cuique assignans casam: locum ipsum Castra vocitabant. In his castris Tavora, tanquam imperator, summae rerum praeerat, ducis ac militis partes implens, ae necessaria praesidia omnibus tum aegris, tum morientibus, prolixe suppeditans. Hinc illum tamen prodire identidem coegit vitiosus civium nonnullorum pudor, qui ne in haec transire Castra compellerentur, dissimulabant morbum, et sacramentorum expertes, domi suae misere peribant. Illorum pudori nonnihil ratus indulgendum, ad eos ibat e suis Castris in urbem; ex urbe in Castra se referebat. Tribus inter ejusmodi labores mensibus exactis, coronam est adeptus longe illa potiorem, quâ olim propter servatos cives donari virtus Romana consueverat.

[Note: 17. B. Virginis, S. Sebastiani, et S. Ignatii praesens tutela in peste. Alia quaedam humana remedia.] Ne plures e Sociis Conimbricensibus incendium pestilens consumeret, singulari Deiparae beneficio effectum est, cujus fidei ac tutelae collegium rector commendaverat, pollicitus voto rite concepto, futurum ut certus dies deinceps illi praecipue sacer ageretur in collegio, et ad publicum epulum pauperes promiscue adhiberentur. Hujus voti fiduciâ, hoc Virginis patrocinio freti, nullum periculi, nullum laboris genus defugiebant. Praeter obsonia, et medicamenta, quae peste tactis parabantur, egentium turbam, quae vulgo circiter septingentorum erat, alebant quotidie; nec dandi facultas voluntati defuit: adeo dives caritas est!

Vim quoque salutarem, nec frustra in grassantibus publice morbis implorari solitam, ostendit D. Sebastianus, praesertim Ebersbergae in Bavaria, ubi ejus asservatur caput. Populabat vicinum pagum pestilentiae dirus furor tam atrociter, ut praeconis voce accolis omnibus interclusus ejus aditus foret. Propinqua pago erat aedes D. Sebastiani, ad collegium Monachiense pertinens. In eam quicumque ad divina sacramenta usurpanda convenerunt, non modo ipsis, sed etiam eorum omni familiae, sanitas et vita constitit. Hujus miraculi vulgata fama tantam excivit undique mortalium multitudinem, ut agrum circumjectum late compleret. Oblatam opportunitatem Socii Monachienses ad salutem etiam animabus afferendam contulerunt, ea cautione adhibita, ne quis, nisi onere peccatorum apud sacerdotem deposito, discederet. Sancti quoque Ignatii patrocinium sensit Alfonsus Seidatus, litterarum magister Brunae. Cum bacchari pestis inciperet, ea tentatus, et a ceterorum consortio segregatus fuerat: febris acerrima torrebat aestuantes artus, capitis gravissimus dolor somnum procul expulerat: adhaec vaga delirae mentis erratio, nausea, ceterique pestilentiae comites, spem prope omnem servandi adolescentis ademerant. Oblatam S. Ignatii carissimi parentis imaginem veneratus, osculo salutari morbum plane discussit. Eandem inesse vim Sancti Patris chirographo sensit Brigantiae P. Consalvus Paiva, qui collectum in obsequio peste contactorum exitialem carbunculum non alio remedio extinxit: eoque uno chirographo munitus, media inter venena impune volitabat.

Nihilominus ita Socii ad preces et remedia divina confugiebant, ut humana non respuerent. Inter cetera, quae tunc usus probavit, frequentatum illud fuisse video, ut qui ad aegrotos accedebant, facem accensam praeferrent: sic aeris vitium purgari observatum est. Cum vero in insula S. Michaelis homines passim conciderent exanimati, Patres, ut obviam irent gliscenti malo, ejus fontes obstruere conati sunt, inopiam et famem. Alimentis quippe corruptis, aut maligne

ac parce sumptis, stomachus depravatur: hinc olentes animae, putresque halitus, quibus vitiatur aer: at inopia uno in loco non patitur egentes consistere, quae prima tamen cautio ad arcendam contagionem esse debet. Quamobrem adiere Socii magistratum, et periculi gravitate demonstrata, remedii facilitatem docuerunt. Auditi sunt: provisa egentibus annona, aegri commercio valentium prohibiti: depulsumque brevi periculum sapienti consilio fuit. Idem in aliis Hispaniae locis usurpatum. Alendorum famelicorum cura Sociis Placentinis publice data, est. Primum omnium palam edicendum curaverunt, ne quis urbem concursaret mendicando: aream deinde collegii tria in septa cancellis clausa divisere: pars una viros excipiebat; altera feminas; pueros tertia. Ibi statâ quotidie horâ, post recitatam precationem, omnibus certa panis carniumque portio erogabatur, Convenere principio ferme nongenti; ad duo millia postmodum numerus excrevit. Nec omissi fuerunt honestiore loco nati, quos verecundia, ne in promiscuam venirent turbam detinebat. Certatum inter oppidanos, hujus exemplo caritatis excitatos, tribus totis mensibus fuit, cum alios alii benignitate superare contenderent: ac statim est repensa divinitus merces. Placentia enim, dum conflagrabant aliae urbes igne pestifero, majori quam unquam alias salubritate fruebatur. Consecuta est aestas, horrea capiendae messi defuerunt. Sic vincitur quisquis cum Deo liberalitate certat. Brigantiae paulo serius ingravescenti malo consultum est a civibus. Difficiliorem in dies annonam faciebat infinita prope hominum multitudo steriles agros coacta deserere. Miserabilem turbam arcere moenibus, aut illapsam extrudere, magistratus decreverant. Patres, quibus immane consilium innotuerat, aliam publicae rei sublevandae proposuerunt viam; nempe ut iniretur famelicorum numerus; deinde civibus copiosis, prout cujusque facultates ferrent, bini, terni, aut plures assignarentur, quos domi educarent, donec malum remitteret. Ipsimet in collegium accepere quadraginta, liberaliterque totis tribus mensibus aluerunt. Exemplum secuta civitas est: sed paulo tardius. Jam enim pauperum in urbe, ac praesertim vinctorum in carceribus ingens numerus fame perierat, nulla sacramentorum ope munitus: plerique inter eos inventi, quorum adhuc spirantium os, nares, et auriculas immundi mures arroserant. Quod ubi compertum Patribus fuit, egerunt cum antistite, ut, quoniam carcerum custodibus (durum quippe genus et immisericors) male credebatur, sacerdoti daretur negotium obeundi ergastula certis diebus, et animarum saltem periculis tempestive providendi.

[Note: 18. Nolanus ager peste infectus. Sociorum caritas.] Ut mature occurrerent venienti malo admoniti complurium annorum experientia Nolani videbantur. In circumjectis urbi agris anno MDC. putei ad rigandos campos fuerant a rusticis effossi. Ex istis puteis, et hiante passim humo magna repente vis aquarum erupit, ac planitiem primum, deinde ipsam urbem Nolam opplevit; totamque sepelisset, nisi excavatâ subito ingenti fossâ, in fluvium aquae fuissent derivatae. Trepidos praesenti calamitate cives gravior angebat metus: vetustis enim monumentis proditum habebatur, nonagesimo quoque anno cladem ejusmodi solitam obtingere, ac pestilentiam eluvioni succedere: legebanturque cippo insculptae voces: Cum vernum diluvium in agris tuis, Nolane, videris; mors, mora vita, fuga erit. Tristem veteri dicto fidem eventus fecit. Stagnantes limo et uligine fetida campi, aestu intabuerunt. Hinc teter vapor, quo infectus aer pestem corporibus afflavit. Statim in urbe solitudo, vastitas, fuga. Relicti tantum, quibus fugam egestas aut morbus praecludebat: qui ne penitus destituerentur, mansere tres e nostris sacerdotes, et subsidio venere Socii Neapobitani. Primus omnium collegii Nolani rector, dum suis exemplo praeit, ac se inopi turbae audacter immiscet, pestifero ictus telo cecidit. Hunc duo insecuti, mortem naturae debitam commendatione caritatis honestarunt. Alios quosdam, licet morbo tentatos, passa est revalescere languescens paulatim pestilentia, quae brevi penitus abiit. Eadem sedebat in Hispania pertinax, et Granatam praecipue depascebat. Occaluerant cives, et vitae mortalis retinendae solicitudinem deposuisse, nonnulli etiam immortalis et sempiternae studium abjecisse videbantur. Dum populo utramque conservare Socii nituntur, mortalem ex iis

[Note: 19. P. Antonii Cordesii vita variis ornata virtutibus; mors in peste laborantium obsequio quaesita.] nonnulli amisere, immortalem adepturi. Sequentem annum in eadem palaestra caritatis supremum habuit P. Antonius Cordesius, Catalanus. In Societatem cooptatus fuerat anno MDXLV. cum aetatis annos sex et viginti numeraret. Inimicum, a quo ad necem quaerebatur, fugiens, venerat Barcinonem, quo tempore in eandem urbem recens accesserant a S. Ignatio missi PP. Antonius Araozius et Jacobus de Eguia. Cum illi civitatem Apostolicis concionibus, in primis vero piarum meditationum inducto usu, totam excolerent, discipulum se ipsis Cordesius, ac sodalem etiam imitatoremque, si admittere se non gravarentur, obtulit. Admissus tirocinium posuit sub eodem P. Araozio, a quo tironis virtus per omnes periclitationum formas non molliter deducta, illi ipsi magistro movit admirationem. Franciscus Borgia Gandiae Dux, Cataloniae tunc Prorex, collegium Societatis Gandiae condiderat. In eo Cordesius cum theologiae daret operam, dotes adeo luculentas ad alios gubernandos prae se tulit, ut P. Andreas Oviedus, qui deinde Patriarcha AEthiopiae renunciatus est, percontanti S. Ignatio quem maxime idoneum collegio Gandiae regendo crederet, Cordesium, necdum sacerdotem, nominaverit. Oviedi judicium res ipsa deinde comprobavit. Nostris enim per annos amplius quadraginta Cordesius praesuit: provinciam Aragoniae duodecim annis rexit; Toletanam sex; domum Professorum Hispalensem duodecim: reliquis annis Visitatoris aut Rectoris munus gessit.

Philosophiam ac Theologiam Gandiae cum doceret, nec suppeterent in illa Sociorum adhuc paucitate, qui rei domesticae gererent curam, hanc sponte suscepit, obsonator idem, procurator, et coquus. Pergebat a schola theologica in macellum, a macello in opisicum, quibuscum aliquid intercedebat negotii, tabernas; inde in suggestum, ad concionem; aut in plateas et compita, ad Christianam doctrinam rudibus explicandam. Hanc pueros et plebem infimam erudiendi sedulitatem constantissime tenuit, ubicumque degeret. Domi vero nullum officii vel ministerii genus vile ducebat, aut parum dignitati suae, etiam cum praeesset aliis, consentaneum; neque opera cujusquam utebatur ulla in re, quam obire per se posset. Quod erat deterrimum, quod difficillimum, sumebat sibi: cumque vacuam doctore grammaticae scholam in provinciae Toletanae, quam lustrabat, collegio reperisset, ipse in hunc litterarium ludum se inclusit, donec magistrum illi praeficiendum curaret. Conciliabat sibi hac demissione atque caritate omnium animos, et eos quocumque vellet inclinabat: ubique solitus excipi communi laetitia, nec sine lacrymis dimitti. Patrem in illo sentiebant scilicet: adeo nihil praeferebat imperiosum in vultu vel sermone; nihil male suspiciosum; nihil non blandum et obvium: coelestem illam Sapientiae divinae vocem attente reputans: Roctorem te posuerunt, noli extolli: esto in illis quasi unus ex ipsis.

A nonnullis, qui una cum illo multis annis in eadem domo versati sunt, nunquam observatus est quidquam animo iniquo ferre; non indignari, non stomachari, ac ne vocem quidem attollere. Aliquando a praedonibus male multatus et spoliatus; alias excussus jumento et conculcatus, cum jaceret tibiâ confractâ, plusque ipsa deinde tot vulnerum curatio, quam ipsa vulnera, doloris atque incommodi afferret; nihilominus ore hilari perstabat, gratias agens Deo, a quo haec immitti persuasum haberet, cujus in sinu et familiaritate intima conquiescebat. Hanc in arcem dum se recipiunt Sancti, telis, ut ita dicam, vitae mortalis non patent. Eo si quid intercurreret adversi, Cordesius evolabat, orationis continuae pennis sublatus. Altera fere post mediam noctem hora se proripiebat e strato ad precandum, ducebatque meditationem in tres horas immotus; et saepe coelesti circumfusus luce; nonnunquam Christi ac Deiparae conspectu dignatus. Orandi studium nostris impense commendabat, nec facile quemquam patiebatur prodire domo, vel cubiculo abesse, per consuetam matutinae meditationis horam. Ceterum illud identidem affirmabat, hanc Deo familiariter utendi facilitatem non comparari nisi vincendis frangendisque cupiditatibus, sensibus coercendis, corpore castigando. Quod ipse cum esset expertus, nullum faciebat finem sui pie divexandi; et flagellis, ciliciis, jejunio, aestu, siti, omnibusque incommodis carnem subigendi: cujus quasi mole terrena liber spiritus

et expeditus in amplexum Numinis sua sponte prosiliret. Inde haustos ignes ad salutem animarum procurandam afferens, nullam sinebat elabi sibi occasionem quoslibet commonendi, erudiendi, et inflammandi ad pietatem. In itineribus, quae illi obeunda crebro erant, posteaquam rem divinam fecerat, si numerosior aliquanto plebs convenisset, praesertim rusticana, orationem habebat ex tempore, ardoris plenam; qua perculsi revertebantur percutientes pectora sua, vel ad ejus abjecti pedes crimina salutaribus lacrymis eluebant. Quidquid ab imposito munere vacabat otii, conferebat ad excipiendas confessiones: id quod facere perrexit senio debilitatus, et gubernandi solutus onere; in sacro tribunali assidens mane; pomeridianis horis urbem, xenodochia, et carceres, lustrans; miserosque mortales verbis prolixe; re, ut erat copia, singulos adjuvans. Nam in egenos liberalis, cum praeesset, erat, ac paene prodigus; si tamen ea voce uti fas est, ubi recipitur cum fenore, quidquid erogatur. Id enimvero sensit quo tempore Hispalensem Professorum regebat domum. Eam offendit oppressam grandi aere alieno; ad haec Indicae naves peregrinis onustae mercibus, quibus oppidum ditescebat, perierant; cives plerique, amissis fortunis, olim in alios liberales, ex aliena liberalitate pendebant. Cordesius certissimum esse credidit domesticae inopiae sublevandae remedium, si multum daret. Itaque janitori mandat ut nemini petenti neget. Quo plus largiebatur, eo plus abundabat. Aliquando nobili matronae, sibi ac filiis suis fame confectis opem imploranti, partem haud modicam paratae cenae ferri jussit, ac reversus in cubiculum, trecentos aureos nummos in mensula numeratos reperit. Pia vero multorum liberalitate non modo aes alienum, quo domus laborabat, dissolvit; sed etiam magnam aedibus adjunxit accessionem; variis templum ornamentis auxit; exstruxit domum Probationis; familiam ingentem octoginta fere capitum percommode aluit; omnibus, quos inopia premebat, large consuluit. Audiant hoc religiosarum familiarum praesides, quorum angusta nonnunquam et pusilla mens non capit amplitudinem illius Dominicae sententiae: Beatius est magis dare, quam accipere.

Tam eximiae caritati restabat unum, ut se daret: dedit. Gravissima per annum MDCI. pestis Hispaniam depopulata, Hispalim, ubi degebat, corripuit immanitate tanta, ut paucis mensibus hominum triginta millia consumpserit. Non sibi temperavit Cordesius, quin egregiam deposceret provinciam, quamvis annum ageret octogesimum tertium, vixque moliri gradum, senio tardante, posset. Instanti concessum fuit ut sederet in templo, audiendis, qui peccata confiterentur, aegris: quorum pestifer halitus victum brevi, seu potius victorem oppressit XVII. Kal. Jun. Hujus praeclarae mortis praemio dignum se jam praebuerat Gandiae, cum ante paucos annos ibi pestilentia desaeviret. Sociis per urbem late sparsis, nullum ipse sibi delegerat locum, ut ubique adesset. Vicos pro more obeunti lacrymabilis pueri gemitus ad aures accidit. Domum, unde vox oriebatur, obseratam cernens, per fenestram assilit; videt infantem peste tactam, cujus ad latera mortui pater et mater jacebant. Tollit parvulam ovem in humeros, et in feminae praetereuntis, ac filiolum lactantis, sinu reponit, orans ut etiam hanc educaret. Cohorruit mulier, et, Egone, inquit, alere istam possim? Quid vir meus dicet, cum hanc pestem aedibus nostris inferam? Cui Pater, arcano instinctu motus, et puellam brevi salvam, et universam ipsius familiam incolumem, si hanc reciperet, fore promisit. Promissa coelum sanxit. His virtutibus ac prodigiis tantam populi venerationem collegerat, ut in publicum prodeunti certatim obvii procurrerent, obsecrantes ut bene ipsis precaretur, et osculandam praeberet manum: quod quia illius modestia respuebat, concurrebant in templum quoties operabatur, solennem, qua sacerdos populo benedicit, formulam et evangelium ab eo legendum, audituri. Affirmarunt, quibus intime notus erat, illum acceptam in ortu integritatem corporis animique, ad extremum usque spiritum conservasse. Neque immunis tamen pugnae ac periculi fuit: nec paucos hostes in ejus exitium, an potius triumphum? armavit animarum praedo. Nunquam desunt Sanctis ejusmodi pugnae, ut nunquam desint victoriae. Neque vero expectant ipsi dum descendant in arenam, et adversarius arma inferat; praevertunt

longe, seque ad certamen accurata constantique armorum tractatione comparant: in otio veluti atque umbra vincere condiscunt, praesertim seipsos; sapienter existimantes, domitis cupiditatibus, et lascivia carnis frenata, negotii nihil cum hostibus externis, aut parum fore.

[Note: 20. P. Antonius Sanchez vitam in eodem caritatis officio profundit.] Hoc in genere belli excelluit virtus P. Antonii Sanchis, Hispani, jam inde ab ipso tirocinio, a quo initium duxit longi certaminis, nempe producti usque ad annum vitae LIX. neque unquam intermissi. Admiratus magister tironum ejus in se vexando inclementiam, quaesivit quid hoc esset. Cui Antonius, se jumentum esse pigrum respondit, urgendum stimulo et verberibus. Accrevit cum aetate odium sui; crevere verbera, quorum grando immanis tantâ copiâ depluebat in macilentos artus, jejuniisque confectos, ut ictibus repetitis tota vicinia circumsonaret. Cum operam navabat coquo tergendis culinae vasis (navabat autem frequens) manus et cubitos aquae aestuanti immergebat; ac rogitantibus quo pacto perferre vim caloris tantam posset: Hem, inquiebat ingemiscens, rogate potius quo pacto sim laturus ardores sempiternos. Alias, brachiis supponens ardentem faculam, se increpitabat his verbis, Urere, immunda sus, urere. Ad parcissimum vilissimumque cibum meram adhibebat frigidam; instantibusque ut valetudini consuleret, nec paulum vini, quo dilueretur aqua, fugeret, retulit: Canem hunc, licet maligne pastum, vix teneo; quid futurum est, si liberaliter et laute pascam? Haud segnius honoris comprimebat cupiditatem, id sedulo agens ut vilis homuncio, ac nullius pretii haberetur: natalium humilitatem crebris usurpabat sermonibus; plebeiis ac sumptis e trivio comparationibus utebatur; itinera conficiebat pedes, et onustus sarcinula: contumeliis et aerumnis fruebatur. Ibat, uno impulsus majorum nutu, ac redibat quo vellent: multa, vel nihil, agebat: ita ut vulgo nuncuparetur homo judicii (proprii scilicet ac privati) expers. Ita fere accidit, ut quo quis sibi est infensior, eo majori caritate flagret erga proximos; inde enim frigemus in alienis commodis consectandis, quia nimium ardemus in nostris. Procurrebat identidem in vias Antonius, si quos nancisceretur ad poenitentiam adducendos: bene mane praesto erat in templo, ad idem munus: interdum adstabat pro foribus, antelucanos opifices et agrestem turbam opperiens: reliquum diem haerebat affixus sacro Poenitentiae tribunali nisi quod aliquando assurgens, ad confertam circa multitudinem verba pauca, sed ex intimo pietatis affectu deprompta, faciebat. Nullum sine quopiam in mortales beneficio, tanquam sine sua linea, diem abire patiebatur: negabatque, se laetum ad mensam posse accumbere, quo die nihil in quemquam beneficii contulisset. Missiones aiebat esse partem optimam Societatis: cumque in illis e diuturno labore collegisset morbum, hortanti socio ut paulisper contentionem remitteret. Itane, inquit, mercatores lucri causa vitam sexcentis quotidie periculis objicient; nos, ut animas coelo asseramus, parcemus labori, ac lenti residesque cessabimus? Dictis addidit facta. Xeram, civitatem Baeticae, pestis populabatur. Sacerdotem illa Socieratis expetiit. Nihil cunctatus Sanches dat se in viam, praeclare secum agi clamitans, quod liceret sibi tot annorum, quos in Societate per ignaviam traduxerat, damna brevi mortis compendio, si Superis videretur, vel sarcire vel punire. Ut urbem attigit, recta se contulit in nosocomium, et civibus afflictis opem ferre perseveravit, donec letali carbunculo deustus interiit XIV. Kal. Maias MDCI.

[Note: 21. Plerique alii eadem in arena victores et victi.] Saevam quoque stragem Cordubae eodem anno MDCI. pestis dedit. Bini de Sociis quotidie obibant urbem, et quanta maxima poterant contentione vocis, ut undique exaudirentur, sciscitabantur num cui opus confessario foret. Qua providentiâ factum, nemo ut sine poenitentiae sacramento e vita discederet. P. Gisbertus Bernardius Harlemensis, impositas ab obedientia partes adjuvandi peste contactos, morte ipsa, quam traxit ab iisdem, explevit. Admirationi fuit viri caritas, cum ad Rhenum progressus jacentem in ripa juvenem semianimem offendit, humerisque impositum deportavit, spectante populo, in nosocomium, ubi expiatum et sacro Viatico munitum composuit. Rursus, cum ipse jam exitiali morbo appetitus langueret, admonitus de civis periculo, qui opem ipsius nominatim

implorabat, ad eum perreptavit sublatus inter gestantium manus, ac supremo sacramentorum praesidio morientem moriens confirmavit. Sic vivere viros fortes decet, sic mori. Atrebatum autumnus gravis anno MDCIX. vexavit, ac densavit funera. Inter Socios qui ad incendium restinguendum convolarunt, enituit alacritas Petri Brocquevilli, adjutoris domestici. Arduum peste infectis ministrandi munus enixe petierat, illique est immortuus. Putrida cadavera ludibundus tractabat, nec dubitasset ulcera lambere, ac saniem pestiferam exsugere, ut ipse affirmabat. Sane, dum viveret, labore pasci videbatur. Interior illis vestis cilicium; cibus, panis aridus; potus, frigida; eaque vino, nisi obedientia praeciperet, nunquam temperata: id quod interposita voti religione, tandiu dum licuit per moderatores, tenuit. Vagata per Germaniam anno MDCXI. lues plurimas vastavit urbes. Majorem Constantiae intulit cladem. Scholis silere coactis, earum magistri, cum reliquis Patribus senio vel morbo fractis, alio demigrarunt. Novem sacerdotes cum sex domesticis adjutoribus remansere.

Praelucebat reliquis P. Jacobus Stizius Constantiensis, dumque caritati, quâ flagrabat, indulget oblitus modi, gemino consumptus incendio caritatis et pestis, post diem duodecimum, quam gloriosum stadium ingressus erat, vitae metam feliciter attigit XIV. Kal. Sextiles. Septemdecim duntaxat annos peregerat in Societate, sed plenos; quales Sanctorum esse dies sacrae paginae testantur. Eminet viri animus in iis litteris, quas ad collegii rectorem dedit cum vitiosus aer primos incuteret metus. Quin possum, inquit, pluribus adesse locis, et ubicumque bacchabitur pestilentia, vivere, vel millies mori! Sic habeto, mi Pater, nullum esse mortis genus, nullum periculum, quod non alacer triumphansque subeam. Id vero ponam in maximi beneficii loco, nec me fecisse tamen quidpiam magnum arbitrabor. Haec scilicet militiae nostrae vocationisque conditio est: haec Societatis tessera, nulli proximorum calamitati deesse. Neque vero nos aliter aut sentire aut facere, tot exempla domestica patiuntur. Obversatur interdum menti meae gemina sors mortis valde diversa: altera inter nostrorum dulces complexus, et pia religiosae familiae obsequia: altera, inter putridos peste laborantium anhelitus, in summa humanorum commodorum et solatiorum inopia. Dubius haereo utram alteri praeserendam putem, nisi quod haec (fatebor enim) arridet mihi suavius. Hanc deposto sortem: hac spe incensus advolo quocumque praesentioris periculi terror vocat. Tandiu male vixi, restat saltem ut bette mori contendam, et hoc qualicumque vitae meae sacrificio tot annorum delicta compensem. Ah! saltem semel Deo me reddam, cui me totum tot nominibus debeo!

Incidit etiam in meas manus epistola P. Castuli Agricolae Bavari, cujus partem hic intexere lubet, unde generosae mentis fortitudinem heroicam perspicere quiv is possit. Sic scribebat ad collegii praesidem. Quod significas nequaquam te commissurum fuisse, ut nos in periculum adeo manifestum conjiceres, si exploratus tibi civitatis fuisset status: hoc te maerore et cura liberatum, Reverende Pater, volumus. Non hominum nutu, sed Dei, venimus, cujus in manibus ac tutela sumus, ubicumque tandem simus. Ecquid autem damni, quid mali accidere nobis potest, si Deo propitio vivimus, si amico; si volente morimur? Quidquid inest acerbitatis in morte, mitigatur fide, spe lenitur, caritate dulcescit. Illud quidem ego profiteri vere possum, liquidiores ingestas mihi de coelo voluptates in hoc turbulento et periculoso negotio, quam in placido securi cubiculi otio. Ceterum anxiam de nobis solicitudinem, quaeso, mitte. Animas, corpora, necem, vitam, nos totos, in amantissimi Numinis sinum projecimus. In eo laeti lubentesque acquiescimus. Iam inter nos provium est, quo alter alterum modo, quibus verbis ac precibus, aegrum aut morientem consoletur et adjuvet. Quod verbis tam splendide promittebat P. Castulus, hoc ipsa re praestitit, cum Sociis quatuor extinctus Constantiae. Cum vero continuata funera collegium fere exinanivissent, magistratus oravit paucos superstites ut parcerent sibi, seque civibus sanis reservarent. Id ab illis exorari omnino non potuit. Eos tamen incolumes divina servavit bonitas, concepto per rectorem voto. Implorata similiter ope Superûm, in triplici supplicatione, civitas respiravit.

In foeda reliquarum urbium per Germaniam clade, non minor animus nostrorum, nec levior jactura, vel potius lucrum, fuit. Ceteris omissis, unum alterumve

[Note: 22. P. Joannes Zehenderus ex heretico catholicus, e catholico Jesuita, mortem praemium caritatis accipit.] nominabo. P. Joannes Zehenderus, Suevus, ex hoste religionis, ejus defensor acerrimus; et Jesuita ex haeretico fuit. Quemadmodum ad catholicam Fidem, ac deinde ad Societatem accesserit, tam longe ab utraque disjunctus, operae-pretium est cognoscere. Jacobus, marchio Durlacensis, Princeps e Badensi familia, Lutheranum ab institutione domestica venenum combiberat. Ubi lux affulsit ab aetate major, veritatem investigare, ac partis utriusque doctores audire constituit. Utebatur medico ingenioso et erudito, Joanne Pistorio, cujus spectatae prudentiae consiliisque multum tribuebat. Hunc haeresis inveterato morbo laborantem nostrorum hominum sanaverat cura. Eminebat in agmine Lutherano Andreas Smidelinus, collecta dudum opinione doctrinae clarus. Cum eo Pistorium ardebat committere Durlacensis: at Smidelinus pugnam cum discipulo Hippocratis et Galeni detrectans, ita se certaturum spopondit, si daretur sibi adversarius quispiam e Societate theologus, quem vincere cum dignitate posset. Accepta conditio. Processit e collegio Molseimensi P. Theodorus Busaeus.

Badam certaturi convenerunt, quo ingens numerus praecipuae nobilitatis confluxit. Smidelinum multis vulneribus in acri praelio acceptis debilitatum sustentare incassum conati sunt Erebrandus, et Gerlachius, Lutherani exercitus duces fortissimi: atque adeo Joannes Zehenderus, qui licet annos tantum sex et viginti numeraret, ingenio tamen et partium studio nihil emeritis ducibus concedens, inter antesignanos novi Evangelii gladiatores clucebat. Is labantem Smidelinum (qui paulo post obiit, credo rei male gestae pudore) diu protexit, dumque intorta jacula summa vi ab eo repellit, ipse salutari percussus est plaga, et rupto velut apostemate, toxicum haereseos, pectore conceptum effudit. Redintegratâ diebus aliquot interjectis pugnâ, Zehenderus etiam adfuit, sed ab illo qui erat antea, plane mutatus; ex haeretico catholicus: ut continuo apparuit, cum arma contra Lutherum, jam non suum, vertit. Desertorem conclamat acies inimica: illum primarum cohortium ductores ad certamen deposcunt. Rogatur Princeps ut esse praelii arbiter, et victoriae de feroculo milite reportandae testis, velit. Concurrunt Lutheranis e castris centuriones undeviginti, flos veteranae militiae. Ducebat agmen Joannes Pappus, Argentinensium primipilus. Dimicatum est toto quatriduo. Pappus cum suis a Zehendero profligatus, diludia, veterum gladiatorum instituto poposcit; ac trimestre spatium, ut respiraret, obtinuit.

Sed Marchio eventum pugnae considerans, ubi robur veritatis esset cognovit, et arcessito P. Theodoro Busaeo, plenius eruditus, partes male fultas deseruit; neque contentus ad catholicorum signa convolasse, regionem, suam impiorum miffione purgavit: exilio constituto, si quis Luthero militare pergeret. Nec ita multo post, omnibus praesidiis, quae morientibus Ecclesia Christi subministrat, munitus diem supremum pie clausit: eo nomine memorabilis, quod primus Lutheranorum Principum, ut perhibent, ad vetera et vera sacra redierit.

Clarus hac Pappi clade Zehenderus magnam haereticorum invidiam subiit: cumque ad Principis Durlacensis, absque liberis extincti, fratrem Calvino addictissimum, hereditas ac principatus devenisset; Zehenderus in familiam et clientelam Austriaci Cardinalis Andreae, Episcopi Constantiensis, se contulit. Inde Romam delatus, ut divinae scientiae daret operam, e collegio Germanico transiit in Societatem. Statim ex umbraculis theologicis in solem et aciem prodiit: nunc oblatos hostes amice excipiens: nunc ubique conquisitos ad certamen provocans: modo irruens in confertos: modo singulos lacessens. Sic damna, quondam animabus, cum doceret errorem, illata sarcire satagebat. Huic studio haereticae pravitatis debellandae aliud adjunxerat, sublevandi calamitosos quibuscumque rebus posset. Diurnam et nocturnam aegrorum curam et custodiam domi forisque, velut jure quodam suo, deposcebat. Supplicio publice plectendos comitabatur, et ad irrogatam mortem forti et Christiano animo tolerandam accendebat. In juvandis autem peste contactis amabat se impensius, et quodammodo placebat sibi. Nulla tam funesta casa, quo non perrumperet; nemotam teter et horridus, quem non suavissime complecteretur; nullus tam occultus, et morbi dissimulator pertinax, quem non vestigaret. His virtutibus salutem multis; sibi

magnum apud Viennenses, et in tota Germania, nomen integerrimi sanctissimique viri peperit. Duodeviginti stipendia fecerat in Societate, cum ad laborum praemia evocatus est VII. Kal. Octobr. Viennae, an. MDCXIII.

[Note: 23. PP. Marcus Antonius Soldanus: Dominicus Valesius: et Joannes Baptista Rufus.] Pragae, jussis eodem anno valere alumnis scholarum et magistris, sacerdotum certa pars ad publicam utilitatem fuit morti devota. Hanc devotionem in se uno, sospitibus ceteris, convictam commissamque esse laetatus est P. Marcus Antonius Soldanus, Italus, vir egregius et optime de suis popularibus, qui Pragae negotiationis causa versabantur, meritus, quorum in gratiam sodalitium ornatissimum, cum nosocomio, condiderat. Haud minor ejus in Pragensibus adjuvandis cura et caritas. Nullo furentis pestilentiae metu deterritus quominus alienum periculum redimeret suo; dum alios servare studet, se ipsum feliciter ac sancte perdidit. Paucis ante occasum diebus, qui incidit in IX. Kal. Decembr. Sancti Ignatius et Xaverius illi se spectandos obtulisse memorantur, fulgente Sociorum coelitum cincti choro, et vitam hanc meliori propediem mutandam nunciasse.

P. Dominicus Valesius opem ferebat peste infectis in urbe Silesiorum Nissa, cum ipse quoque communi correptus est morbo. Patria illi Forolivium; aetas annorum quatuor et triginta; virtus non vulgaris: quam ut consequeretur, conatus erat in primis insculpere sibi penitus in animo excellentem religiosae perfectionis imaginem, ad quam velut ad normam suos mores exigeret. Hoc praecipue studebat ut liberum ab omni non solum perturbato, sed minus quieto affectu animum teneret; praesentibus acquiesceret, futura divinae committeret providentiae; omnia susque deque, si nihil ad beatam juvarent aeternitatem, haberet. Quo etiam pertinere censebat, ut nimia vitaretur anxietas ob leviora delicta, quae humani fragilitas cavere universa nequit. Itaque conciliato per poenitentiam et humilitatem Numine, referebat se ad pristinam tranquillitatem, et amicitiâ divinâ impensius sovendâ augendâque, damnum acceptum sarcire conabatur. Jam, ut eandem cum hominibus aleret pacem, sic temperabat ab omni alienarum actionum reprehensione et censura; ut de aliis nec loqui sustineret unquam, nec audire, quod cum illorum non esset laude conjunctum. Si qua autem disceptatio cooriretur ipso praesente, haerebat tacitus, et quodammodo medius, ac neutram in partem inclinare se demonstrabat. Nihil questus unquam est, aut excusavit, si facta sua dictave nonnulli minus benigne interpretarentur. Et vero existimabat id religiosi cujusque viri votum esse oportere, ut citra suam culpam contemptui atque neglectui; imo, si fieri absque injuria Dei posset, etiam odio cunctis esset. Ipse quidem se se odio capitali prosequi videbatur, ita omnes male de se merendi occasiones captabat: in hac re una rectoribus animi sui molestus, quod eos obtunderet, novo semper aliquo cruciatu flagitando. Viri sancti ac perfecti nomen communi suffragio adeptus, publicam opinionem vita moribusque confirmavit. Illapsam visceribus pestem sentiens concessit Crumlovium, ubi tertia quam venerat luce, V. Idus Junias anni MDCXV. sacris instructus mysteriis vivere desiit, annis septemdecim in Societate transactis.

Adjungi P. Dominico Valesio jure potest P. Joannes Baptista Rufus Italus; Firmi natus, in Piceno; mortuus Chuquisacae, in Peruvia, eodem quo P. Valesius anno. Romae adjunctus fuerat Societati: cumque frequens de Sociorum Indicis laboribus audiret, subiit imitandi cupido. Igitur in Peruviam missus litterarium ludum primus Arequipae et Quiti aperuit, interpositis identidem concionibus ad populum, quibus deinde plurimum valuit, et nomen praeclarum concionatoris Apostolici consecutus est. Publica vitia insectabatur evangelica libertate, neque cunctabatur dicere quidquid in rem animarum esset: humana scilicet omnia prae Deo ejusque honore nihili ducens. Hinc illi magna apud omnes auctoritas, et opinio sanctimoniae praecipua. In ejus virtutibus eminebat studium succurrendi miseris et pauperibus, qui eo extincto ademptum sibi tutorem parentemque clamitarunt. Opulentis aiebat praesto esse satis multos, qui gererent eorum curam: providendum esse ne tenuioribus praesidia necessaria deessent; crebroque usurpabat vocem illam Christi, Sinite parvulos venire ad me. Alii quidam e nostris in eadem America, et reliquis Orbis partibus eodem caritatis praemio et gloriosa

morte donati sunt, quos suis locis memorabimus: nunc res in Europa gestas, nisi quid aliud obiter narrationis cursus suadet, prosequimur. Ac ne iis quidem, quorum mortem caritas alienae studiosior vitae, quam suae, in Europa illustravit, enumerandis par esse brevitas hujus libri potest. Omnibus universe laudem hanc tribuere sufficiat, quam SS. Patres illis impertiri non dubitant, cum ejusmodi heroas martyribus annumerant.

SECUNDUM famem, pestilentiam, et grassantes publice morbos, nihil tristius bello mortalibus accidit. Comitantur exitiale monstrum Furor, Vis, Insidiae: [Note: §. IV. OPERA IN BEILO A SOCIETATIS HOMINIBUS NAVATA.] sequuntur calamitates agrorum, urbium excidia, ruinae provinciarum, sacrorum vastitas, luctus, strages, funera. Miles. quilibet, etiam socius et amicus, hostis est; tam fere nocet cum propugnat, quam cum oppugnat. Sed quia tolli omnino bellum non potest, cujus faciendi duram necessitatem saepe justitia, interdum religio imponit, interest certe, ut quam minimum in eo gerendo peccetur. Huic rei navavit operam Societas, quantam hominibus religiosis navare [Note: 24. In exercitu Pontisicio, et Pannonico.] licet. Gregorius XIV. catholicis in Gallia, sacro quodam foedere ad religionem tuendam colligatis, auxiliares copias anno MDXCI. submiserat. Eas comitati sunt delecti a Pontifice sacerdotes Societatis: cumque Virodunum attigisset exercitus, viâ morbisque defatigatus, praesto fuerunt quotquot erant in collegio Virodunensi Patres, et partes suas curandis militum corporibus animisque praectare obierunt. Advolavit in egregii laboris societatem, qui novitiis instituendis Viroduni praeerat, P. Benedictus Nigrius, cum expedita tironum manu. Sed dum laborantes milites sublevant, ipsi gravissimos in morbos (ea sunt praemia hujus Christianae militiae) inciderunt. Unus illis oppressus est Nigrius, ceteri ad novos labores reservati. Oriundus erat Setia, antiquo Latii oppido: Societati nomen anno MDLIX. dederat.

Mors Amurathis Tertii, Turcarum imperatoris, quae incidit in V. Kalend. Febr. anni MDXCV. Europae princapes ad renovandum contra nominis Christiani hostes foedus et bellum stimulaverat. Caesar, ejusque frater Matthias, quorum regiones ferro Turcarum et igne vastabantur, militem cogere et auxilia undique conquirere properarunt. Dux qui tanti belli molem sustineret, arcessitus est e Belgio, ubi copias regis Catholici ductabat, Carolus Comes Mansfeldius, militiae peritissimus, et in Belgicis Gallicisque bellis magna cum laude versatus. Obviam hosti processit cum amplius sexaginta militum lectissimorum millibus, e Germania et Hungaria collectis. Pontifex in communi Orbis Christiani causa, suas partes desiderari passus non est: suppetias advenere dena hominum millia, duce Joanne Francisco Aldobrandino. His sacerdotes e variis Ordinibus religiosis additi, quos inter numerati quatuordecim e nostris. Dux Magnus Hetruriae suis pariter copiis, quibus Joannem Mediceum, fratrem suum praefecerat, nonnullos e Societate adesse voluit. Pridie quam Viennâ moveret signa exercitus, Visitator Austriae P. Laurentius Magius ad Socios hunc in modum verba fecit. Dum isti ferro et manu pugnabunt, inquit, vos oratione, exemplo, et ceteris sacrae militiae muniis obeundis certare par est; nec victoriae, quam Christianus exercitus, ut merito confidimus, reportabit, pars magna non eritis. Plus ad aciem Amalecitarum delendam profecit Moses, sublatis in coelum manibus, quam Josue instructis fortissimorum hominum agminibus. Orasse, vicisse fuit. Dum vitiis, quibus licentia militaris indulget, aditum in castra praecludetis, cladem inde pariter et stragem avertetis. Si vel decem probi extitissent in flagitiosa urbium famosarum turba, non scelesta capita ultor nequitiae ignis, e coelo demissus profligasset. AErumnas et pericula quae imminent non celabo: haec scilicet praemia quaesitum venistis. Laus militis boni, honesta vulnera sunt: medias inter acies ac mortes intactum illibatumque versari, pudor est. Ceterum cogitate Religionis et Societatis famam in manibus vestris esse: talem utramque catholici, haeretici, et Mahometani putabunt, quales vos aspexerint. Intanto theatro latêre non potestis. Ite faustis ominibus, et bellum Domini, ut viros fortes decet, gerite. Hac oratione accensi Christi milites non leve momentum ad victoriam brevi consecutam attulerunt. Nam Mansfeldius, terrore belli varias in

partes, ut hostem ludificaretur, sparso, derepente in urbem Strigonium arma vertit. Ad ejus defensionem Turcae concurrunt grandi cum exercitu. Occurrit Mansfeldius infestis signis; fundit hostem fugatque, diripit castra, et viam ad victorias, quae istam exceperunt, sternit. Sed earum voluptate ne frueretur, invidit morbus e praelii defatigatione collectus, et immatura mors, quâ ereptus est pridie ejus diei, quo Deipara in coelum Assumpta colitur. Ubi primum Viennam attigerat, nihil habuerat antiquius, quam ut expiatâ rite conscientiâ, coelestem caperet cibum: et rogatus num id facere in privato domus nostrae sacello vellet; Imo, inquit, in templo: neque enim publice pudet profiteri, quam veni propugnaturus, Fidem, Humatus est in aede nostrâ, et a P. Georgio Scherero pro concione laudatus. Ardor bellicus, in militum animis e fortissimi viri memoria et exemplis relictus, tum recens ex ejus jactura dolor novos illis addidit stimulos; ac dedita citius opinione arx Strigoniensis, altero post et quinquagesimo, quam fuerat in Turcarum ditione anno, victores accepit. Captum eodem ferme impetu Vicegradum: nec diu stetisset ipsa Buda, nisi victoriae felicem cursum retardassent morbi, quibus debilitatae Christianorum copiae animos hostibus, Patribus laborem, addiderunt. Orati ut castrensis nosocomii curam susciperent existimarunt hanc provinciam, utpote uni addictam loco et ministerio, non satis consentaneam esse ipsorum Instituto, cui animorum cura potior quam corporum est; quamvis ne ista quidem, ubi res tulit, negligatur. Accedebat, quod publicae pecuniae conquisitio quaedam ac distributio esset huic annexa muneri, negotium invidiosum, Eo si onere liberarentur, nihil in se futurum morae affirmarunt, quominus aegrotantium militum corporibus animisque prospicerent, uti prolixe praestiterunt, vigilias, valetudinem, vitam ipsam, quam assiduus labor quaternis ademit, in hoc praeclaro caritatis opere, bene positam arbitrati.

Libet hic attexere P. Joannis Fernandis religiosam mortem, quae in hunc [Note: 25. P. Joannis Fernandis versatus diu et utiliter in castris labor. Ejus vite ac virtutum synopsis.] ipsum annum MDXCV. incidit. Quippe cujus diu ac strenue in isto Castrensium Missionum labore versata virtus exemplo esse possit. Hebraicas, Graecasque litteras docebat Toleti, vix annos duodeviginti natus, quando ad B. Virginis, cui a Columna nomen est, sacram aedem orans, ab ea dicitur monitus ut Societatem nostram iniret, quod anno MDLVI. exequutus est. Theologiam Vallisoleti, Romae, Laureti et Lovanii dum profiteretur, labores Apostolicos dicendi ad populum, confitentes audiendi, excurrendi circumjectos in agros, labori litterario addebat. Parisios, ut eandem divinam traderet scientiam accitus, illuc per sexcenta pericula devenetat; sed redire statim in Belgium est jussus, quo illum Alexander Farnesius, Dux Parmensis, vocabat. Jam Belgicis in castris ad Lovanium, tanquam in umbra, proluserat, ubi Joanni Austriaco adfuerat aegrotanti, eumque ad supremum cum morte certamen fortiter sustinendum confirmaverat. Nunc vero in campum ac solem prodeundum fuit, obsidente Trajectum ad Mosam Alexandro Parmensi. Summa vi ad moenia, hinc defendenda, inde oppugnanda, certatum est. Humus constrata cadaveribus, oppletae propemodum fossae. Erumpebat tristis militum gemitus, qui confusa in strage semineces, opem lamentabili voce implorabant, Accurrebat sub noctem P. Fernandes, et quamvis periculi magnitudinem plurimi objicerent; quamvis e moenibus undique ferrea deplueret grando, prorepebat inter cadaverum acervos, quorum oppositu contra igneum imbrem aliquandiu jacens silensque se protegebat, donec milites qui summos insidebant muros, conspicati jacentem et peremptum rati, absisterent. Tunc enimvero assurgens paulatim, et proximos quosque contrectans, percontabatur num quis adhuc viveret: ad alios, gemitu et suspiriis admonitus accedebat, et absolutos de peccatis comparabat ad pie moriendum. Nocte hunc in modum transacta se, priusquam lucesceret, totus sanie et cruore coopertus, recipiebat in castra. E labore in morbum lapsus, et in lecto jacens, audit tentata iterum fuisse moenia majori successu, non minori strage. Teneri non potuit, quin humeris alienis subvectus, militum vulneratorum contubernia lustraret, ac voce languida miseros solaretur et expiaret; vixque impetratum est, ut imponeretur equo, duobus hinc inde militibus sudore frigide perfusum ac titubantem

sustentantibus. Ubi primum insistere pedibus potuit, circumire ducum tentoria vacillante gradu, et corrogare pecuniam coepit, quam sauciis militibus dividendam curaret. Tugurium sibi mediis in castris compegerat, in quo escas coquebat, aegris paululum e morbo recreatis idoneas, quas illi dum petitum veniebant, meliore pabulo divini verbi pascebantur.

[Note: 26. Nihil procrastinandum in alienae salutis negotio.] Cibum ipse aliquando cum caperet, adfuere qui de peccatis confiteri vellent, stabantque ad ostiolum, ne prandentem interpellarent. Re animadversa, prodit, increpat morantes, introducit, ac singulos per otium confitentes audit. Miranti cuipiam respondit, hominum ejusmodi perquam instabiles esse voluntates; si opportunitatem audiendi omittas, vix redituros. Tum, certa et praestituta divinis consiliis haberi momenta, quibus obsecundare Christi ministros oporteat, rationem scilicet officii parum diligenter administrati gravissimam reddituros. Confirmata valetudine tugurium suum delerens, castra concionabundus pererrabat: pro suggesto, instratum tabula tympanum erat; pro plausu, silentium coronae militaris: pro approbatione, mosum emendatio. Nihil magnum praese felebat: statura perpusilla, obsoleta et detrita vestis; vultus, sermo, incessus; abjecta omnia: tamen cum diceret ageretve quidpiam, ad salutem animarum quod pertineret, alius videbatur. Nimirum ibi plus Numinis, ubi minus hominis est. Adeo vero non tegebar si quid in se humilius et aspernandum videretur, ut illud ultro aperiret proderetque; et coelestem, qua pollebat, sapientiam sic dissimulabat, ut ab aliquibus tum externis, tum etiam nostris, creditus aliquando sit mentis parum sanae. Quod ille non nesciens, gaudebat in sinu, et hac hominum opinione, tanquam sibi debita utilique, fruebatur.

Expugnata urbe Trajectensi, et reducta in eam Societate, numerosum praesidium simili cura excoluit. Mox, discedere parantibus, quemadmodum Atrebatensibus pactis conventum erat, militibus exteris, maxime Hispanis, reversus ipse quoque in Hispaniam est, ubi aetatem reliquam docendis sacris litteris, augenda et accendenda verbo et exemplo passim pietate, transegit Salmanticae, Toleti, Vallisoleti, Metinae, quam Campensem vocant, ac demum Palentiae. Non alius est capitalior operum bonorum hostis, quam vitiosus pudor. Jacet virtus, cum in probro est. Hunc praeposterum pudorem ubique expugnare conabatur; eoque maxime consilio instituit ac fovit illam Vallisoleti sodalitatem, cui ab amore Dei nomen inditum, et cujus sodales hunc praecipue Dei hostem, vitiosum dico pudorem, debellandum sumunt, modo congregandis ducendisque publice ad audiendam Christianae doctrinae explicationem rudibus ac pueris; modo educendis et voluptatum coeno mulierculis; nunc sepeliendis pauperum cadaveribus, et aliis id genus rebus obeundis, quas mortalium superbia ut abjectas et pudendas fugit. Ejusmodi pietatis opera saepe Fernandes, ipso monente ac jubente Christo, suscipiebat; nam ejus sanctissimo conspectu non semel dignatus fertur. Angelo vero Custode suo utebatur familiariter. Ab eo excitabatur interdum noctu ad orandum: ejus in gravissimis periculis praesentem sentiebat opem; eoque monstrante multa, priusquam evenirent, comperit, praedixitque.

Divinis id genus beneficiis apprime respondebat. Numinis voluntatem et gloriam sitiebat unice: vexabat corpus jejuniis, ciliciis, vigiliis, verberatione assidua; etiam inter illas, quas memoravi, castrenses aerumnas: adeo ut ejus socius Vincentius Zelandrius, ingemiscens aliquando diceret, Heu, quid me fiet, qui tam longe ab ista vitae asperitate absum, qui mihi tam segniter blandior! Cui Pater: Tuum hoc esto judicium, ait: vide quid tua peccata poscant; ego novi me; suum quisque onus portet. Parabili cibo semel tantum per diem modice reficiebatur, semper abstemius. Somnum, quamvis diurno fractus labore, non producebat ultra mediam noctem: tunc ad caedendum corpus, et orandum prosiliebat. Stratum dabat cubanti tabula, storea, vel quidpiam vestimenti abjectum in humo nuda. Parcissimus erat illi, etiam cum nostris, sermo, ac ferede rebus divinis: maxime vero de praeclaris sanctorum facinoribus, quae collecta per otium, et in promptu, habebat. Certior factus divina quadam voce de

culpis levioribus, quas inter loquendum admiserat, eas pertinaci, quoad vixit silentio emendare ac purgare studuit. Interrogatus de molestis, quae Societatis pacem domesticam vexabant in Hispania turbis, respondit inde illas ortas esse, quod frequentius nostri cum hominibus, rarius cum Deo versarentur. Institutum vero Societatis eo nomine in primis commendabat, quod crebram rerum coelestium meditationem, odium sui perpetuum, et solidarum virtutum studium praeciperet. Quoties rem divinam faciebat publice, cavebat ne horam dimidiam excederet; sed privatim, cum indulgere pietati liberius poterat, quod factitabat bis terve per hebdomadam, quaternas fere sacrificio admitabili tribueba horas; sui vix compos prae gaudio. Easdem inter precandum delicias degustabat, quibus animus abducebatur tam longe a corpore, ut illud saepe destituisse videretur. Paucis, antequam e vinculis mortalitatis evolaret, diebus, auditus est in cubiculo gestire solus praeter modum, exclamare, psallere. Insolitae rei causem sciscitatus collegii rector, jubet pro imperio indicare: cui Fernandes solito candore: Ah! mi Pater, possumne laetitiis omnibus non incedere, qui e numero electorum esse me resciverim? Quid mirum, si praenunciatam a Christo ejusque Matre sanctissima mortem laetus et alacer obierit?

Redintegratum contra feroces Ottomanos bellum est anno MDC. Dum Canisiam [Note: 27. Missiones Castrenses iterum in Pannonia; mox ad Ostendamitum in Livonia, in Valachia, etc.] Ferdinandus Archidux Austriae obsideret, binos e Societate sacerdotes procurandis militum animis sumpserat; quorum patientiae, caritati, et industriae materiam tanto pulcriorem praebuit obsidio, quanto molestior exstitit: quippe non modo cum hostibus, sed cum uliginosis paludibus, cum tempestatis inclementia, cum annonae difficultate; pugnandum erat. Corrogarunt Socii a ducibus primariis pecuniae vim non modicam, ac promptum algenti, aegro, saucio, militi subsidium compararunt; adeo ut benefici palam consalutarentur, ac plutimi ad ipsorum accidentes genua, quod viverent vigerentque, illis acceptum ferre se praedicarent. Hac arte quaesitus in militum animos aditus, qui per impensam corporibus benignitatem facile vulgo patet. Indictum acre bellum vitiis, quae diuturnam et otiosam obsidionem comitantur: sociam ad ea exstirpanda operam conferente Ferdinando, idque exemplis docente, quod Patres verbis. Attentas illis verba de Deo facientibus praebebat aures, tanquam unus e grege manipularium: rei divinae singulis diebus intererat; coelestem ad mensam publice ac frequenter accedebat; satores haereseos, custodibus ad castrorum portas locatis, non segnius arcebat, quam hostes infestissimos; praeibat sacerdoti sacrum Viaticum ad aegros deferenti, prosequente longo nobilium agmine, nudis capitibus, ardentemque gestantium manu facem. Valuit ea pietas majorem in modum ad obfirmandos contra periculorum gravitatem animos militum, quorum fortitudo inter adversa omnia, ipsis hostibus, licet ingenio loci et temporis acerbitate defensis, terrori et admirationi fuit. Felicius gesta res ad Albam Regalem, urbe demum occupata; fusisque non semel, quae suppetias venerant, copiis.

Magna tantae victoriae pars fuit Philippus Emmanuel, Mercorii Dux, Princeps e regia Lotharingiae domo, minoris Britanniae, quam Armoricam vocant, antea gubernator, et catholicorum in Gallia, foederatorum partes secutus. Pace cum Henrico IV. composita, in Germaniam ad Rodulphum Caesarem, voluntariam illi daturus operam, se contulerat: possumusque praeclara ejus facinora Sancto Ignatio non temere ascribere, cujus beneficio sanatus est in ipso belli aditu, cum a medicis depositus fuisset. Admotum pectori chirographum S. Patris letalis morbi vim elisit, ac pares laboribus, nec molli victoriae vires omnino restituit.

Ostendam cinxit Albertus Archidux, obsidione memorabili, anno MDCI. quae in tres annos producta, Foederatorum Ordinum et Hispaniae opes, arma, corpora, contrivit. Plurimos Sociorum tam dura castra exercuere: pestis aliquos abstulit: alios ferreae minorum majorumve tormentorum glandes discerpserunt. Hos inter enituit P. Spikermannus, quem vulgo Germanorum Apostolum appellabant, quod in hac obsidione amplius octingentos ad veram adduxisset Fidem, neque gregarios tantum, sed centuriones plerosque ac tribunos. Ejus industriam

et virtutem ceteri Patres imitabantur, tum valentibus adjuvandis, tum vero aegris ac vulneratis, quae maxima erat multitudo. Et quoniam castra tantam aegrotantium copiam non ferebant, Brugas vicinam in urbem deportati sunt, ubi octo nosocomia impleverunt. Ceteri milites, quibus salvis et integris esse licuit, a Patribus ita fuerunt ad pietatem instituti, ut religiosae speciem urbis castra Hispana prae se ferrent. In Livonia circa annum MDCIX. celerius a Polonis, nec minus feliciter pugnatum est contra Suecos, quibus arces duae munitissimae sunt ereptae, manifesto favore superûm, quos publicis precibus in templo nostro institutis, conciliare dux catholici exercitus impense studuerat. Fugam hostium factam observant illo ipso die, quo ab omni populo, et ipsius ducis uxore, matrona lectissima, intentius supplicabatur. Dux Rigam triumphantis in morem invectus vota Superis in collegii templo solvit. Nostri militibus nullo loco defuere, seu cum assilirent ad moenia, seu cum signis collatis dimicarent. In ipsis castris perpetua horarum quadragenarum comprecatio, ut in urbibus pacatissimis. Repressa deinde victoris exercitus licentia; provisa remedia tum corporibus, tum animis, laborantibus. Spectaculo non injucundo fuit sacerdos noster, militem plagis et ulceribus foedissimis coopertum abjectumque devehens, instar evangelici Samaritani, et in nosocomium deportans. Sed istius vulnera sanari potuere facilius, quam alia longe graviora, multis imposita per haeresim a Suecis inductam. Plurimis facta medecina. Pertinaciam aliorum si non vicerunt poenae impiis divinitus inflictae, saltem terruerunt. Vir uxorem graviter aegrotantem, et Luthero ebriam dolens, perfecerat ut sacerdos e Societate, illa insciâ, introduceretur. Id ubi rescivit, in maritum invecta, et Jesuitam diris devovens, proripit se confestim e strato in interius conclave, ubi reperta postmodum est ex infelici trabe suspensa. Alius, dum catholicorum caerimonias derideret, ore jocularem in modum distorto, ludosque, spectante familia, histrio sceleratus faceret, diriguit subito, constrictaque lingua periit; hiante foedum in morem gula, et imagine sceleris ac paena in mortuo vultu adhuc vivente.

Valachiae Princeps gravi suorum tumultu vexatus in Poloniam se receperat circa annum MDCXII. Inde arma contra perduelles movit. Sed cum subitarias juventutis inexercitatae copias collegisset, primo congressu fusae victaeque in Turcarum manus, qui se perduellibus junxerant, magnam partem venere. Aliquot e Sociis castra Valachorum sequebantur. Capti a Tartaris, et in servitutem abrepti sunt, Ex iis P. Franciscus Zgoda jamdudum expeditionem in Tartaros, sive Scythas meditabatur. Omnes tentanti vias nihil successerat. Oblata mirum in modum est rei conficiendae oportunitas unde minime sperabatur. Magnus Tartarorum Chamus (sic Imperatorem suum vocant) legatum per eos dies ad Poloniae regem destinaverat. Is ubi Camenecum attigit, subsistere coactus ea in civitate multos menses, magnam nostris dederat facultatem cognoscendae regionis. Catholicus enim erat, oriundus ex urbe Caffa in Taurica Chersoneso, seu minore Tartaria, domo Genuensis; et sacrorum causa veniebat in aedem nostram frequens, ac suae gentis miserabilem statum saepe deplorans, sacerdotum Societatis copiam fieri suis popularibus vehementer optabat. Pater Zgoda, quid animo dudum agitet illi aperit; et qua ratione penetrare possit in Tartariam, quaerit. Ex eo cognoscit Tartarorum legibus sancitum esse, ne quis sacerdos ab iis admittatur, nisi Constantinopoli missus, aut e captivis emptus. Ergo scribit ad nostros Constantinopoli agentes, ut ipsorum bonâ veniâ sibi eo venire liceat, ut inde in Tauricam Chersonesum, aliosque Tartarorum fines commeare possit. Interim, dum a Patribus ad quos scripserat, responsum expectat, ipse ad Tartaros alia via citiusque pervênit, Missus enim in Valachiam, quemadmodum supra narravimus, ut militibus operam navaret, captusque, in ultimam paene Scythiam, quo aspiraverat, abductus est. Percommode vero accidit, ut idem Magni Chami legatus, quem Cameneci viderat, ex legatione redux in Scythiam, casu in eum, novem jam dies captivum incideret. Agnitum redimit; ducit domum, offert Tartaris doctorem, et Christianae legis magistrum. Quem illi velut divinitus missum libentissime acceperunt. Hunc non procul Caffensi oppido, rem Christianam

summa civium omnium voluntate gerere mercatores Constantinopolitani renunciarunt. Illius socius graviter in infausto illo praelio vulneratus, ejusdem legati studio curatus diligenter, et cum Tartaro permutatus, in Poloniam rediit.

Instauratum est in Belgio, quod aliquandiu sequestrâ induciarum fide quieverat, bellum anno MDCXIII. duce Marchione Spinola, qui conscripto celeriter exercitu, hostes inhibuit, ut qui modo praedabundi alienas incursabant possessiones, ad suas protegendas recipere se cogerentur. Adsciti de nostris in eam expeditionem quinque sacerdotes, cum uno rei familiaris adiutore. Habitae in castris conciones lingua quincuplici, et reliqua ministeria pro Societatis instituto, ac militum usu, frequentata. Ut ventum est Aquisgranum, urbs confestim recepta; et ejus dominatu dejectis haereticis, catholici magistratus in integrum restituti; reddita sedibus suis, licet expilatis, Societas; cautum publicae securitati, praesidio moenibus imposito. Aquisgrano profectus cum exercitu Spinola, castella oppidaque illius tractus occupavit. Rhenum sublicio ponte junctum trajecturus, jussit Patres antevertere, et aram in adversa ripa moliri, ut sacris rite factis procuratas et expiatas copias ad Vesaliam oppugnandam recta traduceret. Vesalia civibus frequens, mercaturis clara, locuples opibus, sed haeresi ab annis compluribus laborans, omnium toto Belgio ea lue contactorum commune receptaculum habebatur. Spinola pluribus locis moenia verberare acriter instituit, ac porta jam una conquassata, irrupturo militi patebat aditus. Quo periculo perculsi Vesalienses deditionem honestis conditionibus fecere. Populum docere continuo adorti Patres, abalienatos pervicacia erroris animos mitigare, ac reliqua belli vulnera sanare studuerunt.

[Note: §. V. PRIVATA BELLA ET INIMICITIAE SUBLATAE.] PRAETER haec bella, quasi publica, et caedem ac sanguinem spirantia, quaedam alia sunt veluti privata et domestica; mitiora quidem illa in spociem, at publicae tamen tranquillitati non leviter inimica; cum cives domo, patria, cognatione conjuncti, animis disjunguntur, et odia exercent crudelia, quae saepe in familiarum, atque adeo civitatum perniciem erumpunt. Huic etiam malo variis in locis a Societate provisum. Exempla e multis pauca seligam: omnia enim percurrere molestum et infinitum sit.

[Note: 28. In Balearibus insulis compressae factiones.] In Balearium insularum majore oppidum (Petram vocant) in duas distractum factiones anno MDCXIII. suum in exitium conspirabat. Civibus aliquot occisis, pluribus male multatis, aut in vincula conjectis, non pauci relictâ patriâ voluntarium in exilium profugerant. Societatis sacerdotes ad restinguendum discordiae feralis incendium festinarunt. Vident occupatum a geminae factionis ducibus primarium oppidi templum. Nec dubium erat quin, ipsis ferro concurrentibus, aedes sacra humano sanguine redundatura esset. Processit e nostris unus, et ad efferatas mentes, obstructasque ultionis cupiditate aures, incassum verba fecit. Truces vultus et ardentes ira: triste silentium, nisi quod vocibus interdum incertis strepebant, oculisque minacibus se se invicem designare ad caedem, et jam jamque tela stringere profanis manibus videbantur. Scitum est illud Graeci Oratoris, primas in eloquentia esse tribuendas actioni. Animus auditoris, quem expugnare tendit orator, sensibus corporis, tanquam civitas multis propugnaculis extra collocatis, munitur: ea qui vicerit, nullo negotio arcem ipsam pervincet. Voluntas, reginae instar, oculis et auribus utitur, tanquam interpretibus, et administris. Aditus ad hanc per illos et facilis et necessarius est. Hac arte, atque adeo coelesti fretus ope sacerdos, ubi vidit obseratas occlusasque rationi mentes furiosorum esse, oculos illorum capere novo spectaculo aggressus est. Profert ex improviso geminam calvariam, quasi essent duo factiosorum capita. Iisdem vocem affingit. Deplorabant miseram sortem; aeterna, quae luerent apud inferos, supplicia describebant; Deum amatorem concordiae, discordiarum ducibus inferisum, et in eorum perniciem armatum, denunciabant. Hac imagine perculsos sentiens orator Christianus, pendentis e cruce Redemptoris effigiem eduxit, et factionum principes appellans, oravit ut petenti Christo et morienti inimicitias condonarent. Ad hanc vocem fletus et clamor aede tota: mox arma projicere; inter se amplecti, ac suavissime deosculari. Pars ad sacerdotis provolui pedes, ut sacra confessione

cum Deo redirent in gratiam; pars, in vicos prorumpere, et hostes alterius factionis vestigare, quibuscum perennem amicitiam omni obtestatione sancirent. Postridie ad communionis et pacis Sacramentum admissi, pacem ante aras, Christo ipso sequestro et interprete, professi sunt. Inde ad Proregem deducti ejus chirographo pubucisque tabulis eandem consignarunt. Prorex omnium, quae contra leges ac Principem commissa fuerant, memoriam aeterna oblivione deleri jussit.

[Note: 29. Valentini, Barcinonenses, Gravelingani, et Turodurenses, ad concordiam adducti.] Alius e nostris cum per idem tempus in Valentino Hispaniae tractu sementem Evangelicam spargeret, incidit in oppidum internecinis omnium paene civium odiis usque eo convulsum, ut parentes, liberi, conjuges, fratresque in mutuam armarentur necem. Concio unica de Christianae concordiae fructu et necessitate, tantam vim habuit, ut erumperent promiscuae voces condonantium injurias, et sibi condonari deposcentium. Non satis habuit concionator, animos permovisse; examinavit disceptavitque praeterea odiorum causas, non e sua magis quam e litigantium sententia; et quod visum est aequitati consentaneum, decrevit, ea partium approbatione, ut odiorum semina ipsa evellerentur. Denique consuetudine sacramentorum in populum inducta, caritas sanctissimis vinculis adstricta fuit.

Non alia ratione redintegrata est gratia inter Barcinonenses aliquot primarios cives, qui totam urbem duas, in partes misere disciderant. Perfecit unus e Sociis, Deo juvante, ut inter partium capita pax conveniret. Accubuerunt ad coelestem in templo mensam, attonita civitate, vixque suis oculis credente. Reliqua geminae factionis membra in gratiam facile redierunt, discordiae ducibus eodem jam studio pacem reducentibus, quo illam antea expulerant.

Gravelinga oppidum est Flandriae, inter Caletum et DunKercam. Diuturno dissidio divulsi a curione oppidani nullam concordiae viam, nullam spem ostendebant. Sacerdos noster singulorum domos perlustrans, mentes omnium paulatim inflexit ad pacem. Expugnandus restabat unus, qui, ne ceteris assentiretur, concesserat ex oppido in suburbanam villam. Hunc adit, et qua rationum momentis, qua crebris, obtestationibus. ac tandem irae divinae denunciatione gravissima, conatur saxeum pectus emollire: sed frustra. Supplex recurrit ad opem Divinam, et noctem precando extrahit. Postera die bene mane adest ille vir primarius, hesternae contumaciae veniam impense rogat, seque in Patris potestate futurum, recipit. Qui laetus inexpectato eventu, convenire illico dissidentes unum in locum jubet. Pax aequis conditionibus, composita, eique in posterum conservandae leges idoneae perscriptae. Chavesium, sive Turodorum, est oppidum Lusitaniae: nomen illi, ut aiunt, vetus fuit, Aquae Flaviae. Populus omni scissus in partes misere dissidebat: plerique armis, ut ad pugnam, accincti procedebant in publicum, male sibi ab inimicis metuentes, et in ipsis templis armati operam divinae rei dabant: ubique altercationes, rixae, vulnera, depraedationes, homicidia: nec dubitaverant aliqui patriam domumque deserere, et in Africam exulatum ptoficisci, aut in Indiam; ut conspectum ac memoriam civitatis, infelicissimae fugerent. Nihil Regis, nihil Bracarensis Archiepiscopi saepius interposita auctoritas, et mistae precibus minae valuerant ad faces odiorum extinguendas. Venit in mentem P. Gaspari Suario, qui in Villaregiensi collegio quaestiones de moribus explicabat, eo per hebdomadae sanctioris dies excurrere. Adest, et cives pro concione monet, se nullius jussu aut rogatu adesse, verum uno salutis ipsorum studio impulsum: de sanctitate majoris hebdomadae subjicit pauca, deque habendis concionibus, ad quas hortatur ut frequentes et inimicitiarum paulisper obliti, conveniant. Illas vero ad suadendam pacem potissimum dirigebat. Sed nulla aeque animos ad concordiam inflexit, ac feriae quintae concio, ab istis verbis ducta: Haec mando vobis, ut diligatis, invicem. Eo vero majorem habuit vim, quod a Patre imparato, ac ne id quidem suspicante, habitam fuisse constabat. Moris erat, ut feria quinta majoris hebdomadae ad populum diceret certus, e religiosa familia orator. Is accurate, quae dicenda erant meditatus, sensit paucis, autequam in suggestum prodiret, horis ea omnia sibi e memoria sic effluxisse, ut ne vestigia quidem levissima superessent. Excusat valetudinem, rogat ut dicendi partes deferantur ad alium. Instant nihilominus amici ut enitatur; ostendat

se populo saltem; et quam paucissimis verbis, retinendi moris causa, peroret. Recipit se facturum, quoad liceret: verum derepente fauces molesta tussis raucitasque sic obstruxit, ut verbum effari nullum posset. Itum est ad P. Gasparem, audiendis in templo confessionibus occupatum: qui ad dicendum ingressus tanto majore fiducia, quanto praesentius Numen adfuturum sperabat, exposuit minime fucata oratione Christum ad Judae inimici et vilissimi proditoris pedes abjectum; ac postridie eundem confixum cruci, deque probrosa trabe Patri supplicantem pro tortoribus, ostendit. Ad crucis aspectum coetus omnis expalluit: suspiria, lacrymae, gemitus toto templo. Sed ne conceptus afflante divino Spiritu ardor, mora interjecta, refrigesceret, prudens sacerdos cum oppidi magistratibus in aedem sacram venturum se pronunciat, ad sanciendam publice concordiam. Hora constituta irrumpunt in templum, amplectuntur inter se, flentes; alii pedibus aliorum advolvuntur. Qui deesse visi, evocantur; in pacis leges uno consensu cuncti jurant: utque res plus haberet firmitatis, litteris publicis omnia mandantur. Ipsi pueruli, qui susceptas a parentibus alebant iras, ac ne Iudorum quidem puerilium communione jungebantur, teneros in amplexus ivere; mox digressi templo pacem communibus ludis foedusque sanxerunt. Idem epulis mutuis testati viri, oblivionem injuriarum voce praeconis edixere; sancitumque deinceps, ut qui pacem tam sancte compositam abrumperet, hostis reipublicae judicaretur.

[Note: 30. Inimicus ab odio internecino ad amorem mire traductus.] Olisippone vir nobilis regio ministro alapam in templo infregerat. Rem per se atrocem multo faciebat atrociorem locus, et religione sacer, et frequentia celebris. Ardens ultionis cupiditate qui fuerat affectus injuria, nullis amicorum, nullis Patrum precibus monitisque flectitur; conducit sicarios, inimicum ubique locorum et gentium vestigat. Qui, ut effugere se terrâ non posse cernit, conscendit scapham, salutem infido mari commissurus. Sed orta tempestate, subvertitur navicula, et frangitur. Vectoribus absorptis. unus ipse enatat in ruptae ratis tabula. Cum fluctibus ac morte luctanti praesto fuit navis major validiorque, et lacerum ac seminecem excepit. Ea vehebatur ille regius administer, et recentis ultor ignominiae. Postquam tandiu quaesitum ad necem inimicum habuit in conspectu et potestate, recordatur quae a Patribus audierat, et mutata subito mente illum semianimem, et a quo servaretur ignarum, excipit, fovet amplexu, et idoneis, quaecumque opus erant, subsidiis relevat. Qui opportuna curatione paulum recreatus, postquam se se, et amicum hostem aspexit, a timore summo ad laetitiam repente traductus, ad genua provolvitur, gratias agit, laudibus magnis viri caritatem effert. Ambo inter se amantissime complexi portum subeunt; inde in templum Societatis auctor injuriae progreditur, ut quam acceperat ab homine veniam, eandem a Deo per sacram confessionem expiatus obtineret.

Diuturna discordia Camertes ac Septempedanos crudelibus exercebat odiis, [Note: 31. Sancita pax inter Camertes et Septempedanos. P. Petrus Sanches revocandae inter dissidentes concordiae egregius artifex.] nec ullus, post varia nequicquam experta remedia, medicinae locus apparebat. Venit ad Camertes sub initium aestatis anni MDCII. P. Carolus Mastrillius, et inveterati mali causas accurate cognovit. Illarum praecipua erat altercatio gravis, et pugna olim inter quosdam utriusque civitatis juvenes commissa. Manaverat ultionis caeca rabies ad eorum parentes, familias implicuerat, et extinctis parentibus, vivax in filiorum animis alebatur et augescebat. Sublata commercii facultas inter utrumque populum: ac neuter proximos alterius fines attingebat impune. Mastrillius ultro citroque commeans, cohortando, arguendo, demulsit atroces animos, et in solidae pacis optatissimas conditiones ut convenirent, auctoritate consilioque pervicit. Pronunciata publice pax, et sacris civilibusque caerimoniis ad perennitatem stabilita.

Hanc dissidentes conciliandi facultatem eximiam divinitus accepisse videbatur P. Petrus Sanches Toletanus, qui extremum habuit eundem annum MDCII. quo haec inter Camertes et Sanseverinates odia composita, cum annos ipse quatuor et septuaginta vixisset. Incredibile dictu est qua suavitate orationis, quibus artibus, efferatas hominum deliniret mentes, et ad oblitterandam, etiam publice, cum res poscebat, injuriarum memoriam perduceret. Id ejus caritati

Deus dabat, qua unice salutem hominum sitiens, totus in alienis commodis, quacumque ratione posset procurandis erat. Hoc vel maxime intellectum est, cum aliquando accitus ad aegrotum fuit, Societati nostrae adeo infensum, ut idcirco potissimum doleret eripi vitam sibi, quia eripi pariter potestatem videbat nobis nocendi, quod unum per annos complures studuerat. Hunc Sanches convenit, placat, confitentem audit. Qua ex confessione cum aeger delibutum se improvisa et inexperta tranquillitate gaudioque cerneret, lacrymis obortis Patrem, in eoque Societatem universam, complexus, ejus arbitrio fortunas omnes suas permisit, obtestans ur illas actutum vel acciperet sibi, vel aliis divideret. Sacerdos integerrimus, publicae tantum utilitatis memor, in commune quoddam horreum hanc pecuniam contulit, ex quo frumentum egentibus vili aut nullo pretio distribueretur. Hoc adeo civitati gratum accidit, ut opus tam utiliter ac pie institutum fovere ac tueri omnino decreverit. AEgrotus vero hac permotus abstinentia et caritate, praedium Societati non rogatus dedit. Haud minori pietate et prudentia civis alterius morientis opes idem Sancius impendit. Iis enim primum neglectam urbano in templo lampadem aluit, perenni oleo attributo: deinde constituit, ut sacerdotes quinque linteati parochum, Eucharistiam deferentem ad infirmos deducerent, certo stipendio singulis assignato. Idem (ut ceteras praeclari viri laudes prosequamur) nosocomiorum in urbe omnium pater quidam et patronus habebatur. Ea quippe ut curarentur diligenter, et necessariis rebus instruerentur, providebat per cives, quorum regebat conscientiam; et per nobiles matronas, quarum est in hoc genere major sedulitas, et in singulis rei domesticae partibus perspicacior industria, quam virorum. Ut autem res esset ad diuturnitatem firmior, sodalitatem instituit, cui nomen imposuit a Caritate, cerrisque legibus communivit: addidit opima vectigalia, quae deinde morientium ac vivorum liberalitate sunt cumulata. Intelligebat scilicet nihil ad levandas mortalium calamitates, et constantem publicae pietatis fructum esse validius, quam si concordes multorum animi, vinculo communi virtutis adstricti, amice in rem aliquam conspirarent.

[Note: §. VI. INSTITUTA PUBLICIS CALAMITATIBUS LEVANDIS PIA SODALITIA.] ID variis in locis experti sunt Socii: cum enim, illis ubique adesse non liceret, optimum factu visum est formare sodalitates, quarum singulae certam publicae utilitatis procurandae augendaeque partem sumerent. Ex ejusmodi sodalitiis unum a Toletanis Patribus conditum circa annum MDCII. hoc susceperat muneris, ut certi e sodalibus noctu obirent civitatem, ac deprehensos in plateis, aut angiportis mendicos et convenas, inedia, morbo, frigore conflictatos deportarent in paratas aedes, necessariisque praesidiis adjuvarent. Dum arderet bello Flandria Socii Lovanienses, ut maturam bello juventutem a jurgiis, libidinibus, ceterisque armorum vitiis continerent, militare sodalitium constituerunt, ejusquo patrocinium vicario Archiepiscopi Mechliniensis, praetori urbis, consulique detulere. Hinc honor additus sodalibus, quorum numerus brevi ad trecentos excrevit.

[Note: 32. Sodalitium nobilium in Romana Societatis domo, cum aliis tribus conditum.] Praecipuam meretur laudem civium nobilium sodalitas Romae condita in Professorum domo, auctore P. Gregorio Mastrillio; qui collectam procerum manum certis devinxit legibus, ac Mariae in coelum Assumptae consecravit. Hunc in coetum dedere nomen e sacro Patrum Purpuratorum collegio, Flaminius Platus, Simeon Taliavia de Aragonia; Augustinus Valerius, Octavius Paravicinus, et alii complures, e quorum numero septem Pontifices Maximos in suis fastis sodalitas eadem hoc anno MDCCX. numerat: nempe Urbanum VIII. Alexandrum VII. Clementem IX. et X. Innocentium XI. et XII. Clementem denique XI. Praeter ceteras pietatis exercitationes, huic Deiparae sodalitati cum aliis ejusmodi contuberniis communes, hoc illa sibi proprium et peculiare sumpsit, ut civium dissidia componeret. Hujus rei gratiâ, quatuordecim urbis regionibus inter totidem sodalitii primores distributis, excubant singuli diligenter, ut quidquid ortum fuerit simultatis ac dissidii cognoscant: tum insistunt omni ope ad conciliandam pacem, interposito praesertim sacro Mariae nomine, per quam orbi deplorato pax reddita: et inter leges sanciendae concordiae prima haec scribitur, ut

offensiones et injuriae, Beatissimae Virginis causâ condonentur. Post paulo separatum in sacellum congregati sunt nobilium sodalium famuli et asseclae, ut propriis exercitationibus excolerentur; neve tempus illud, quod ab heris tam sancte impendebatur, male disperderent. Ad hanc nobilium sodalitatem aliae tres accesserunt publicis pariter devotae commodis, sed civium inferioris gradus et fortunae, in eadem Professorum Romana domo: una Virgini sine macula conceptae; altera nascenti; tertia salutatae ab Angelo dedicata. Qui sodalitium nascenti Deiparae sacrum frequentant, singularem gerunt curam aegrorum in nosocomiis, et vinctorum in carceribus, quos invisunt statis diebus et certa donant stipe. Vinctis etiam omnibus assignati cujuspiam ergastuli epulum solenne praebent singulis fere mensibus. Praeit convivium Eucharisticum, quo reficiuntur quicumque attinentur in custodia. Ejusmodi liberalitas digna est visa, quam Summi Pontifices plenissimae delictorum veniae beneficio munerarentur: digna, quam Romani proceres, quam plerique antistites praesentia sua et ministrandis egenti turbae cibis, celebrarent.

[Note: 33. Opificibus, nautis, rusticis, mancipiisque consultum opepiarum sodalitatum.] Anno sequenti, nempe MDXCV. sodalitium ingens ab initiis humilibus excitavit Simon Francus, e Societate, auditor theologiae in Romano collegio. Ille cum a studiis divinae scientiae dabatur aliquid otii, circumibat vicatim officinas sellulariorum opificum, et salutis verba, quasi aliud agendo, subjiciens, piis narratiunculis deliniebat vacuas aures, ac praetereuntium turbam affluentem, ut fit, detinere conciunculis, munusculis allicere, adjungere obvia facilitate consueverat. Jam magnus opificum numerus solebat ad collegii fores congregari, et orandi vivendique praescriptas a moderatore Franco servabat leges, cum admonitus Aquaviva, certum illis domi nostrae locum, in quem convenirent, assignavit.

Erat Augustae Vindelicorum, ut in urbe maxima, numerus pistorum haeresi infectorum ingens; et augebatur in dies ob eam causam, quod filias suas adolescentibus, quos artis suae praeceptis accepissent imbuendos, collocabant ea conditione, ut Fidem catholicam sponsi abjurarent, Augustanamque confessionem, ut vocant, amplecterentur, cujus ipsi acerrimi erant ac pertinacissimi defensores. Praeterea effecerant ut nemo catholicae Fidei alumnus in pistorum corpus cooptari, ac donari civitate posset: quae tamen bipartitum inter catholicos Lutheranosque jus obtinebat. Hinc non tantum religionis labes, verum etiam familiarum gravissima perturbatio. Rem unus e nostris sacerdotibus ad senatum detulit, impetravitque ut decerneretur, licere advenis pistoribus catholicis frui civitatis jure, et uxores unde vellent petere. Quo decreto pistores catholici, vetus sodalitium brevi restituerunt, frendentibus Lutheranis; at probis omnibus jura pristina, splendoremque arti tam necessariae redditum, gratulantibus.

Circa annum MDCX. conssata Neapoli sodalitas est e piscatoribus. Nihil hoc genere hominum vulgo crassius hebetiusque. Neque erudiri valde curant: neque facile, a quibus erudiantur, inveniunt. Data illis opera. Successus vota vicit. Quadringenti unum in coetum collecti; tantusque decor moribus incultis additus, ut antiqua divinae gratiae vis eluceret, quae Apostolos e piscatoribus elaboravit. Condita pariter Neapoli sodalitas per idem tempus fuit in gratiam mancipiorum, e Mauris Turcisque captorum. Adlecti sunt in hunc coetum viri spectatae probitatis, qui haec servitia colligerent. Brevi fructus apparuit. Amplius quinquaginta Mahometani superstitionem impiam exuerunt: eorumque plurimi tantam sunt resum divinarum adepti cognitionem, ut horas non paucas in meditatione pia facillime collocarent. At unus ex isto grege, Alcorani fabulis jam ab annis LX. pastus, quem Societatis sacerdos exemplo sociorum adducere conabatur ad impietatein deponendam, resistebat pertinax et in errore obfirmatus. In morbum gravem incidit. Urgebat aegrotum sacerdos ut saluti suae consuleret. Quem Turca ferox una repellebat voce, Non faciam. Venit sub noctem medicus, accensam e cera faculam gestans. Adstabat noster morientis lateri, Crucem tenens manu. Tum vero nova ratione durum pectus expugnare aggreditur. Ceream facem arripit, ac brachio aegrotantis applicat. Nihil commoveri admodum est visus, donec ustulati semel iterumque brachii dolor excitavit obrutam mentem,

ac gemitum expressit: simul oculos aperit, ac repellit facem. Tum noster, irato similis, et minaci voce tonans: Quid agis infelix? ruis in sempiternos ignes: quo tandem pacto illa feres incendia, qui fere igniculum hunc non potes? Ad hanc vocem velut evigilans Turca, nec jam idem, qui modo erat, Christi pendentis e cruce imaginem accipit, osculatur, baptismum orat. Vocem, qui circumstabant, prae laetitia sustulere: instruitur quantum erat satis; baptizatur; moritur.

[Note: 34. Item vinctis, aegris, puellis periclitantibus, litigantibus, et egenis.] Celebrat hodieque Corduba sodalitatem anno MDCIII. natam, et optimis nostrorum hominum curâ munitam legibus. Sodalitatem Sancti Spiritus appellant. Ineunte mense destinantur opera pietatis, in quae quisque, vel cum aliis, vel seorsum, incumbat. Eligitur praesertim unus aliquis veluti patronus vinctorum, qui lites eorum expediat. Quia enim ex ejusmodi causis nihil aut perparum redit ad causidicos lucri, proclive est ut omittantur penitus aut negligantur, dum infelix turba in sordibus ac paedore contabescit. Certa per hebdomadam die, quâ lustrantur carceres a magistratu, praesto sunt ibi sodales duo, unus jurisconsultus, alter sacerdos, qui totius sodalitatis nomine miserorum causas agant, cognoscant incommoda, remedia suggerant: tantumque valet auctoritas sodalium ac industria, ut saepe duodecim solutos vinculis, interdum plures, abducant secum, magna gratulatione civitatis. Illud prae ceteris constitutum, ut quicumque carceribus attinentur, animum vinculis delictorum exsolvant identidem per sacram confessionem, et coelesti reficiant pane. Utque res plus habeat dignitatis, intersunt magistratus ipsi, parsque bona sodalium, a quibus post divinam rem peractam et concionem, lautiori cibo recreantur. Praeterea datur id negotii cuipiam e sodalibus, ut egentes exquirat, ac stipem, etiam non flagitantibus, offerat.

Alia quaedam Granatae sodalitas emersit, cui a Sancta Trinitate nomen. Ab ea tam insignes fructus exstitere, ut exemplis sodalium mutatam civitatis faciem Granatensis antistes affirmaret. Neque laus debetur levior sodalitati opificum in eadem urbe, quae cives trecentis plures in ipsam cooptatos anno MDCIII. numerabat. Praeter xenodochia, in quibus assidue versantur, hanc suscipiunt provinciam, ut collocandis honeste virginibus, et sublevandis egenis, eleemosynas conquirant. Ita nemo gravem inopiam esse sibi sentit, sublatâ, quod inopiae gravissimum pondus est, petendi precandique molestia et necessirate: caro enim emitur, quod precibus emitur; etiam si non essent, ut plerumque sunt, irritae. Jam si quis e sodalibus, tenuioris praesertim sortunae, in morbum incidit, statim assignantur duo ex omni sodalium numero, qui ab aegrotantis latere non discedant. Haec sodalitas aliam non absimilem anno sequente procreavit. Subiit pios aliquot sacerdotes, itemque cives lautos ac locupletes, ea cogitatio, rem fore Deo acceptissimam, si occultam egestatem complurium familiarum levarent, quas annonae caritas per biennium valde afflixerat. Ex iis triginta, in sex turmas divisi, bis qualibet hebdomada, per totam urbem fundebantur cum praegrandi cistâ, in quam cives, clamore admoniti, conjiciebant quod cuique commodum videbatur. Cistam hanc ad praefectum urbis deferebant, rogantes ut certos indicaret, qui prae ceteris egerent. Ille quosdam vel nominabat, vel parochis nominandos permittebat. Populus admiratione insolitae caritatis permotus, tantam liberalitatem exprompsit, ut paucis diebus magnus pecuniae, et frumenti subacti tostique numerus; ingens copia vestium et cibariorum omnis generis collecta sit. Fuere qui, cum mensae primum accumberent, audito sodalium solenni clamore, escas ad cenam paratas conjicerent in eorum sportam: in eandem alii gemmas, aurea ornamenta, et varia luxus pabula, praetereuntes abdidere. Hunc in modum vindicatae ab ignominia et clade complures familiae; consultum pudicitiae virginum, derivata coelestium donorum, quorum conciliatrix et nutricula caritas est, ubertas in civitatem universam, in qua nonnulli famosis nobilitati flagitiis, salutari pudore ac poenitentia fuere concussi. Mahometani etiam ad religionem virtutis tantae magistram, abjurata infami superstitione, conversi. Archiepiscopus quidem Granatensis publice professus est, nullum opus utilius in proximos ab Societate profectum.

Quemadmodum Hispalis, celeberrimum Baeticae emporium, mercatoribus et

opibus; sic etiam litibus et litigantibus abundat. Quis enim opes unquam satis pacatas habuit? Inde quaestuosum forum, et fraudibus, incommodisque gravissimis infestum. Itaque sinistrâ dudum famâ Hispalis Iaborabat. Auro venale jus, leges pretio addictae, sufflaminatae malis artibus lites; pulsa fides et aequitas exulare foro dicebantur. Hanc Deus uni e nostris injecit mentem, ut piam e fori principibus sodalitatem conflaret. Postquam justus ad coetum integrum numerus coaluit, datus coetui praeses doctor Suarez Castilla, litteris, stirpe, virtute, nobilis: conditae sodalitii leges, et a P. Claudio Aquaviva probatae: tutela aequitatis palam strenueque suscepta. Respiravit, quasi gravi soluta jugo, Hispalis: proscripta turpis judiciorum ac sententiarum nundinatio: non judicum ora vincta muneribus, non aures clausae pretio, tenebantur: non artibus veteratoriis ac strophis implicatae lites in forensi tabulario senescebant, immortales aliquando et aeternae: non egestas innocens victam se nummarii judicis urna deplorabat. Ad ipsum sodalitii praepositum, sacerdotem nostrum, non paucae deferebantur controversiae, quae adhibitis in consilium sodalibus, sine impensis ac strepitu ex aequo, ut aiunt, et bono dirimebantur. Mitto dicere quanta utilitas in publicam rem quotidie redundet e sodalitiis B. Virginis, quae passim in domibus Societatis instituta sunt. Hinc judices integri, sapientes magistratus, patres-familias bene morati, religiosorum denique Ordinum lumina et ornamenta proficiscuntur. Estque observatum non uno in loco, qui ex ejusmodi coetibus prodeunt in coenobia, et constantiores ceteris, et ad religiosam disciplinam magis veluti factos inveniri. Diceres B. Virgini curae esse, ut filii sui familias augeat hominibus idoneis et illustret.

[Note: §. VII. SAGAE, VENEFICI, etc. DETECTI, COMPRESSI, AUT EMENDATI.] Sic humana res gravibus incommodis liberata feliciter est; at humanis tamen: restat unum quoddam malorum genus ab ipso profectum Tartaro, cui remedium quoque variis in locis Societas invênit. Praestigiatores dico, sagas, veneficos, Tartareis artibus grassari solitos ad publicam perniciem. Evocatus Ingolstadio a Duce Bavariae P. Gregorius a Valentia, theologicis scriptis notissimus, diu multumque decertavit anno MDXCI. cum Bragadeno quodam chimico, seu verius mago: ac illum denique ad obeundam pie, qua damnatus erat, necem comparavit. Is domo Cyprius, vitae instituto, quod ejuraverat, religiosus; ingenio vafer, moribus perditus, praestigiis pollens, familiares ex Orco lemures circumferre credebatur, duorum mirae molis canum specie occultatos. Artem auri conficiendi certius, quam unquam antea, repertam a se praedicabat, quo nomine permultos sibi conciliaverat. Quippe mortales ab ejusmodi circulatoribus toties jam deceptos, artis ventosae fumus semper excaecare perget.

[Note: 35. Bragadenus chimicus et magus, supplicio afficiendus resipiscit.] Post lustratam Italiam, et collectas opes veras magnasque, pro falso quod promittebat, auro, venerat Monachium, et placere coeperat; dolentibus, qui noverant hominem, Sociis. Eorum opera tandem agnitus, scelerum poenas dedit. Cum haberetur de ipsius flagitiis quaestio, palam professus fuit hanc sibi primam fuisse mali labem, quod parum candide ac sincere olim egisset cum suis in religiosa vita moderatoribus, neque pravarum cogitationum fibras evellere statim atque elidere studuisset. Ad supplicium ductus dolorem de suis sceleribus maximum praetulit, eumque se acceptum referre Beatiffimae Virgini confirmavit, cujus cultum nunquam penitus omisisset.

Haud minor eluxit Dei bonitas Leodii erga veneficum, qui captus tandem et merito supplicio afficiendus, divinae gratiae lucem oblatam aspexit. Totis quatuordecim annis artes magicas exercuerat, in hominum cladem diu noctuque intentus. Ubi cingulum e corio circumdederat corpori, exuebat humanam speciem, ac lupi formam et furorem induebat. Sic in obvios irruens, eorum cruore ferinam explebat rabiem. Tortus equuleo, forcipibus concerptus, instar saxi stetit. Concurrit attonita civitas spectandi studio; unus e nostris accessit, servandi hominis cupiditate. Judicibus anxiis, et quid agerent incertis, auctor fuit ut clam in poculum aquam catholicis caerimoniis consecratam infunderent. Sitienti reo medicatus coelesti liquore scyphus porrigitur. Nondum hauserat integrum calicem, exclamat, ingemiscit: iterantur tormenta; orat veniam, omnia

ultro, illudque in primis, confitetur, a se deportatos in silvam pueros septemdecim, et partim concisos, partim laniatos; impetum in plerosque alios factum, at frustra, ob eam causam, quod mane Crucis signo muniti essent. Memorabat praeter ceteros de uno quodam grandiusculo, quicum diu luctatus, et a quo percussus fuisset. Adductus puer ita se rem habere confirmavit, et cicatrix adhuc in venefici naso exstabat. Societatis sacerdos justa damnatum morte non deseruit. Magnam omnibus movit admirationem tam sancte mutati hominis patientia in gravissimo cruciatu. Moriturus matres voce magna obsecravit, ut liberos diligenter Fidei rudimentis imbuerent, eosque modum orandi, ac salutari signo Crucis utendi, edocerent: unum hoc certissimum contra Tartareas artes esse praesidium.

[Note: 36. Artes piae contra magorum praestigias et maleficia.] Aquae pariter sacrae vim ad abigenda veneficia praecipuam inesse, pluribus exemplis comprobatum est. Vexatus magicis artibus colonus ingentem pecoris jacturam fecerat: fontem purae ac salubris aquae mala carmina infecerant, nec pecori tantum, sed familiae toti reddiderant pestilentem. Quodam e nostris admonente, aquam precibus Ecclesiae consecratam projecit in fontem. Suus aquae color, salubritas sua rediit. Ejusdem sacri liquoris usu viginti Zagrabiae cives, dolo sagarum nocturnis diurnisque exagitati terroribus, sanitati pristinae sunt restituti. Earum una cum suas artes a concionatore Societatis palam exagitari doleret, illum ipsum veneficiis, et potentissimis, quorum experta saepe vim erat, incantamentis circumvenire tentavit. Sed irritos conatus admirans, agnovit in potentioris domini tutela servum Christi esse, ac vetera cum Averno commercia penitus rescidit. Eandem ad veneficia propulsanda vim inesse Agni coelestis imaginibus, effictis in cera, et sacro chrismate delibutis, constat. Mulierem perditissimam Conimbricae malus daemon urgere non cessabat, ut sibi ipsa violentas afferret manus. Quo minus in miserae fauces involaret, obstabat cera consecrata, quam gestabat e collo suspensam. Ergo multum hortatur ut illas quisquilias (ita enim loquebatur) abjiciat; monile gemmis baccatum pollicetur. Cunctanti minas incutit. Mirata mulier quid in illa cerae particula tantopere formidaret improbus, studuit quid rei tandem esset e sacerdote Societatis cognoscere, et in spem salutis, quam plane proiecerat, erecta, Stygii tenebrionis pestiferos conatus elusit.

[Note: 37. Salus quibusdam venesicis allata.] Non parum negotii Romanis Sociis facessivit anno MDCVIII. alius quidam ejusdem artis magicae peritissimus, et in carcerem ob maleficia conjectus. Domestico daemone familiariter utebatur; faciebant invicem imperata, neque res erat ulla tanta, tam ardua, quam ab amico Tartari hospite impetraturum se se non confideret scelestus praestigiator; unum si exciperes, quod ejus ope vincula sua non posset perfringere. Hinc amicitia non parum refrixit, ac locus porro datus illius omnino convellendae. Subiit carcerem sacerdos Societatis: maestum ac de perfido, ut aiebat, daemone conquerentem alloquitur, consolatur, docet: demum ad sacram confessionem perducit. Hunc ut de peccatis absolveret postero die reversus, ablegatum ad triremes comperit. Veritus ne ex ipso paene portu salutis in pristina revolutus flagitia periret (nulli enim peccata confessurus iterum videbatur, seu pudore malo, seu poenae metu; idque sibi deliberatum fuisse ipsemet postea declaravit) facultatem impetrat a Praeposito Societatis proficiscendi statim, ut ovem perditam inquireret. Illam vero non recepit solum, sed alias quoque prope jam devoratas, Tartareis e faucibus feliciter eripuit. Jacebat in promiscua remigum turba sacrae familiae alumnus. Ubi Patrem aspexit, audivitque de parata, promissaque divinitus cuilibet poenitenti, venia disserentem, tanto correptus est dolore scelerum, tam suavi spe delinitus, ut ad sacerdotis pedes abjectus, veniam poposcerit, quam consecutus, continuo mortem obiit. ldem sacerdos in eodem itinere, cum explicans primum Decalogi praeceptum. adversus veneficia superstitionesque verba fecisset, seductus ab uno auditorum est, qui ei magicam ostendit pilam. Hanc ubi sumpserat in manum homo litterarum expers, fiebat subito philosophus excellens, poeta, orator, mathematicus, et de quacumque re pulcherrime ac subtilissime disputabat. Sed antea

sentiebat sibi colaphum infringi occulta manu, percuti sinciput, artus omnes et intima viscera commoveri. Huic erepta fuit cum superstitione mendax eruditio, et sublati cum pila magica libri, artem evocandorum Manium docentes.

Creverat vehementer in quibusdam Germaniae locis, circa annum MDCXIII. infelix veneficorum seges, neque ulla cruciatuum falce resecari poterat. Ab cerum nonnullis in vincula conjectis rescitum est adeo superbam et asperam in miseros exerceri a tenebrarum Principe tyrannidem, ut aliqui necem ultro deposcerent a judicibus, quae servituti teterrimae finem imponeret. Puella certe vix annos sexdecim nata, cum plerosque iisdem secum implicatos veneficiis, vivos ad rogum raptari cerneret; quamvis ejus nomen adhuc detulisset nemo, ad quaesitores veneficiorum adiit sua sponte, seque accusans ipsa, supplex postulavit uti lege in se agerent, nullum deprecans supplicium, modo excuteret intolerabile jugum diabolicae tyrannidis, quo septimum jam annum opprimebatur. Eam itaque volentem quaesitores in reos retulerunt, et in custodiam abdidere. Jam ita comparatum est, ut quorum causa cognoscitur a judicibus, illi Tartarei tortoris exeant dominatu: neque illos supplicio subducere hostis hominum valeat. Quod sapienter a Deo provisum est, ne nulla sit veneficorum plectendorum via, neve (quod Angelicus Doctor tradit) minus potestatis videatur tribuere Deus suis in jure dicundo administris, quam daemon suis satellitibus et mancipiis. Igitur puella beneficio carceris erepta inferno Principi, se totam contulit ad officia pietatis, et ad delendas superioris vitae maculas. Actum est cum ea clementius, datumque illius ingenuo candori, ac voluntariae publicaeque criminum confessioni, ut ne in rogum viva conjiceretur. Cervicem gladio carnificis laeta subjecit. Ereptus pariter malo daemoni, sed mitiore via, fuit nobilis adolescens Germanus, qui se illi sponte mancipaverat. Versabatur in aula Ducis Lotharingiae, missus illuc a parentibus, tum ut aulae cultissimae indueret mores, tum ut Gallicam linguam condisceret. Ut erat a nummis instructus satis belle, nec abhorrens a ludo, nactus est collusores bene multos, qui brevi tempore marsupium adolescentis onere pretioso levaverunt. Suis exutus nummis, alienos et mutuos corrogavit: iis quoque spoliatus, incidit in summum maerorem: cuidum indulget, secessit in vicini horti silvulam. Ibi doloris impatientia elatus, Si mihi, inquit, nunc daemon cum turgente nummis sacculo se ostenderet, non valde recusarem, quin ei me totum dederem. Haec locutus prodeuntem velut ex interiore silva juvenem videt. Cui de causa maeroris sciscitanti narrat infortunium. Ille vero: Promptum est, ait, remedium; hos nummos cape; non habebis steriles: alios brevi parient, et auream tibi sobolem in sinum congerent, qua ditatus, promissi modo dati memor esto. Agit gratias ingentes latus puer. Ludum repetit, quem deinceps habuit semper secundissimum; nec tantum a pristinis collusoribus pecuniam amissam recepit, sed alios omnes, quicumque infelicem tentare audebant aleam, nummis omnibus emungebat, Aderat vulgo ludenti saevus animarum praedo, tanquam unus e spectatoribus; aspectabilis quidem ceteris, uni tamen adolescenti cognitus, qui hoc magistro summam est adeptus notitiam ac facultatem omnium scelerum, quae in ejus cadere poterant aetatem: ac ne quis perdito regressus patêret, precationum libellus ab eodem hoste virtutis, tanquam ultimum Palladium, ereptus illi est. Annum vigefimum attigerat: domum ex aula Principis revertitur. Amici cognatique, monstrum ut viderunt ex omnibus concretum flagitiis, cohorruere. Quibus ille candide retulit necessicatem sibi fatalem tot scelerum imponi: nullam spem, nullum ad bonam frugem reditum superesse, liquidem caput suum Orco jam oppignerasset. Adventare funestum diem, adscriptum in syngrapha, suo exarata sanguine, quo die totus in Tartarei tyranni jura potestatemque transiret; ac libenter quidem, quippe quem beneficum hactenus erga se ac liberalem semper expertus esset. Ita profanus ganeo in praesentissimo salutis aeternae periculo jocabatur.

Omnes ex odio et irâ commiseratio subiit. Sola ejus mater, in communi dolore parum solicita, id solum curabat ut filium in haeresim, cui erat perdite addicta, conjiceret; id est, ut novis eum Avernali belluae vinculis obstringeret.

Persuasit daemon ut matri morem gereret: ac mancipium suum tot pignoribus sibi obligatum, ad infanda quaedam et immania scelera palam impulit. Non jam placidus occurrebat, ut antea, facilisque congerro; sed belluina tectus atque horribili specie. Adolescentis parens, homo catholicus, vinciri filium jubet, ad nosque transmitti Molsheimum. Collegii rector lenitate multa juvenem adortus, ad poenitentiam scelerum adducere conatur. Ad poenitentiae mentionem daemon infremuit; vexat illum acerbius: horrorem sacrae confessionis incutit: terribiles induit formas. Audiebantur in cubiculo porcorum grunnitus, serpentium fibila, et peregrinarum insanae ferarum voces. Juvenis metu examinatusita cum daemone convênit, ut adulterinum chirographum, et ementitum, suo sanguine conscriberet, ei simile quo se pridem ipsi mancipaverat; id Patribus offerret tanquam verum et genuinum: nempe ut adolescentem a servitute Tartarea vindicatum rati, e collegio dimitterent, ubi tanquam in libera custodia tenebatur. Expresso igitur e manu cruore, argumentum dictante ferali magistro, charta mendax inaratur. Fraudem subodoratus famulus, et fallacem schedam, dum hero vestes exuenti operam navat, contemplatus, indicavit sacerdoti adolescentis custodi: et apparebat recens cruor; nitentes, et modo exaratae characterum notae; atque alia quae suspicionem augerent, indicia. Latebras interim captabat reus; nihil modestum compositumque verbis et ore ipso praeferebat, ut facile videretur in gratiam cum daemone rediisse.

Superveniens sacerdos, quasi re comperta, castigat severa oratione proterviam inconstantis animi et impietatem; denique blanditias minis remiscens, lacrymas et facti confessionem exprimit. Sed infestiorem subito sensit adolescens daemonem, cujus acerrimos experiebatur incursus, cum solus esset. Ventum igitur est ad exorcismos in Ecclesia catholica usurpari solitos. Illis non parum est relevatus. Sed nihil aeque profecit ad inimicam vim infringendam atque poenitentiae sacramentum, cujus usus quo erat frequentior, eo debiliores infandi praedonis conatus evadebant. Optimum quoque factu visum, si catholicae Fidei professionem ederet, eodemque tempore daemoni e scripta formula palam nuncium remitteret. Ea formula postquam in altari est reposita, obruit miserum adolescentem animi tanta corporisque perturbatio, quantam non meminisset expertum se esse. Obversabatur illius oculis infernus satelles dentibus infrendens, et syngrapham sibi primum datam ostentans ad terrorem. Rursum ergo exorcismorum tela intorquentur, quorum vim non sustinens exitialem chartam, uti jussus erat, deposuit pariter in altari, ac frustra minitans, in perpetuum excessit. Momen adolescentis proditum nostris annalibus non est; credo ut nobilis familiae ignominia qualiscumque taceretur. Ipsa res tot tamque perspicuis loci, temporis, ac personarum notis habetur consignata, ut in dubium vocari non possit.

[Note: 38. Cur venefici maxime pueris insidientur.] Laboratum quoque utiliter in Gallia anno MDCXIV. et MDCXV. in comprimendis aut emendandis veneficorum maleficiis, quorum natio pestifera tunc atrocius bacchabatur. Et accidit nescio quo pacto, ut crudelius ac liberius certis locis ac temporibus exerceri nefandas artes Deus permittat. Frequentissimae parentum apud nostros erant querimoniae, quod raperentur sibi de sinu per noctem infantes, et ad magica deportarentur orgia. Sane constat veneficos aetati tenerae cupidius insidiari: quod in communem humanae naturae peccato depravatae poenam conjicit Augustinus. Alii daemonis improbitati hoc ipsum tribuunt, in aetatulam innocentem saevire gestientis. Sunt qui parentum flagitiis id assignent, et supinae in liberis educandis negligentiae, quam Deus ita castigari patiatur. Certe impulsus capitali in genus humanum odio daemon cultoribus Idoli Moloch persuaserat, nullo alio sacrificio placandum facilius infame Numen, quam projectis in flammam teneris fetibus, tanquam lactentibus victimis, quas sibi damnatas prope simul haberet, ac natas. Hoc ipsum apud Indos, eodem impulsore, multis locis fieri, memoriae proditum est. Adde quod magi petunt ab infantium corpusculis instrumenta maleficiorum: ex illorum extis venena, et unguenta conficiunt; quin etiam dicuntur pro certo habere, si corda eorumdem voraverint, se tormentorum sensu carituros, neque ad confessionem criminum

ulla unquam quaestionis acerbitate compellendos. Diram Tartari rabiem, nocturnasque incursiones, a multis pueris depulerunt Patres exorcismorum armis: ea tamen cum in omnibus non eandem habere vim cernerent, ad investigandam causam animum intentius adjecerunt. Cognitum denique fuit impios quosdam et sacrilegos Christi ministros, in conferendo pueris baptismo, usitatam, et praescriptam ab Ecclesia formulam non usurpare, infantesque nequaquam in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, sed in nomine Beelzebub baptizare. Inde accidebat, ut veluti devota Erebo infantia, et sacramenti salutaris destituta praesidio, veneficorum saevitiae patêret, nec in animas divinae gratiae expertes, vim suam sacra carmina obtinerent. Unum ex iilis pueris, quos ad nocturna Bacchanalia impurae Maenades rapere consueverant, sacerdos noster interrogandum sumpsit, ex eoque rescivit, pueris illuc per vim delatis, cereas Agni coelestis bullas, et reliqua, id genus, amuleta sacra, prius a sagis detrahi, quam locum impiis destinatum orgiis inirent, eademque iis egressis restitui. Edidit etiam nomen, quo daemon a nefariis clientibus appellaretur, ejus formam descripsit, et alia, quae Patri visum est percontari, aperuit: non tamen impune. Nam insequenti nocte abreptus puer in sagarum conventiculum, et ob indicium sacer doti factum multis verberibus affectus est; quorum impressa non leviter scapulis vestigia postridie ostendit. His cognitis Patres dederunt operam, ut baptismo infantes munirentur, adjecta conditione, si legitime dato carerent. Statimque sacramenti virtus apparuit. Hoc enim velut interjecto vallo exclusae sunt veneficae puerorum cubilibus, sacrilegisque conatibus prohibitae.

[Note: 39. P. Cotonus arte nova veneficos debellat.] At in viros magica lue infectos magistratuum desaeviebat auctoritas. Edita immanis reorum strages, accensi ubique tristes rogi, consumpta flammis corpora. Nullae tamen cruces, nulla busta pertinaciam animorum vincebant. Cum animadverterent judices tantum incendium, tam late fusum, non extingui poenarum severitate, sed occultari duntaxat ad tempus, intereaque vehementius invalescere, rem totam ad P. Cotonum detulerunt. Ille artem novam rei conficiendae proposuit, nempe Missionem, ut vulgo vocant, hoc est, strenuos concionatores, regionis et linguae gnaros, qui horrendi hujus sceleris demonstrarent immanitatem, et populum Tartareis laqueis expedirent. Continuo daemon artes solitas exprompsit, ut antiquam retineret possessionem. Incessit animos populi tetra consternatio, quasi capitales duumviri adventarent, et veneficiorum quaestiones ac pristina integranda forent incendia. Opinionem funestam et caliginem discussere Patres, proposita Regis nomine, omnibus venia, et rerum praeteritarum oblivione, quicumque bona fide partes daemonis desererent, et pacta cum illo inita rescinderent. Sublato metu, populus ad verbi divini et sacramentorum remedia confluxit. Minus sex mensibus sexcenta et amplius capita erepta sunt ex infanda servitute. Per idem tempus, Ruremondae (quod Gueldriae oppidum est ad confluentes Rurae et Mosae) detectum ingens sagarum agmen. Septuaginta flammis absumptae: quodque in istis Orci mancipiis rarum, omnes ab insana desperatione ac pervicaciâ traductae ad spem salutis et poenitentiam, praeter unam quae daemonio addicta muto, instar stipitis inter tormenta durissimae quaestionis, flammasque rogi perstitit. Ex aliis multa sunt cognita: illud in primis; qui saepius Interessent divino sacrificio, qui sacramentis pie ac frequenter uterentur, iis sagas, ut velint, nocere vix posse. Salutari JESU nomine disturbari nefarias artes, coetus nocturnos solvi, ac tenebrosas machinationes infringi. Potestatem saepe daemonibus in eas res dari divinitus, quae aut elaboratae, aut in horrea conditae sint iis diebus, quos opere servili vacuos religio consecrat; narrabatque una, in quibusdam veneficorum nocturnis coetibus multa vini plaustra exhausta largiter fuisse; quia vinum fuerat in dolia defusum die Dominica, et proinde abreptum a Tartareis praedonibus, quasi res ipsorum juris, ad puniendos religionis violatae reos. Quamvis autem sint istae sagae sanguinis puerilis avidissimae hirudines, nihilominus nefas illis esse consignatos Cruce infantes attingere: idque ipsum e mago compertum, qui conjiciendus in ignem Leodii, affirmavit, cum e plurimis infantibus sanguinem vitamque suxisset, se ad vicini filiolum

nunquam accedere potuisse, quem salutari signo, antequam in lectum inferretur, semper defensum invenisset.

[Note: 40. Insignis venefici poenitentia.] Postremum hujus libri caput claudet hominis improbissimi, ex eodem illo daemonis mancipiorum grege, reditus ad bonam frugem: qui non minus gaudii mortalibus attulit anno MDCXIV. quam beatis coeli civibus; laetari, teste Christo, solitis super uno pecoatore poenitentiam agente. Is, interprete ac sequestro insigni venefico, servitutem Principi tenebrarum professus erat, verbo duntaxat, nam ut syngrapham impiae devotionis testem scriberet, id quod enixe daemon, flagitabat, adduci nunquam potuit, tum quia scribendi rudis erat, tum quia venam sibi jubebatur incidere, ut sceleratae pactionis infame carmen exararet. Ceterum satis obligari se aiebat, dicto in ejus verba sacramento; spondebatque tandiu se in data fide mansurum, quandiu vicissim daemon vocanti praesto esset. Ac sane vocatus nunquam aberat. Vocandi porro hic tenebatur modus, uti non solum ipse juratus publicis litteris consignavit, sed etiam virorum gravissimorum ac doctissimorum testimonia declarant, unde haec omnia hausimus. Certum in locum noctu se conferebat statâ horâ, nigro amictu indutus, qualis esse sacerdotum, cum ad aram operantur, solet. Ibi emergebat ex humo ingens et furva quaedam umbra; huic thus adolebat adorantis more: tum demisso capite sentiebat imponi sibi manus; id signum dominii et potestatis. Mox familiariter instituto sermone, docebatur quae scire collibuisset, de arcanis Principum, de bellis, et aliis id genus rebus, quae in disjunctissimis terrarum partibus gererentur; de amicorum negotiis et inimicorum: his ut nocêret; illis ut favêret. Quamvis lucro et pecuniae parum esset deditus, cum tamen aliquando nummorum aliquantum petiisset, sensit in manum dari sibi micantes aureolos, et impendit. Verum quiritantem postea mercatorem audivit, illos nescio quo pacto periisse, nec repertos in eo, ubi fuerant accurate repositi, loco.

Hunc in modum infelix daemoni mancipatus eum singulis diebus Dominicis adorabat e praescripta formula, et Christo, Beatissimae Virgini, ceterisque coelitibus, cum insigni verborum contumelia nuncium remittebat. Contra vero de ipsis daemonibus magnifice ac subtiliter, homo cetera litterarum expers, loquebatur. Illos tamen aiebat non quaecumque vellent ipsi, sed tantummodo quae Deus permitteret, moliri posse. Uti hominibus ad nocendum, praesertim ad conspurcandas res sacras, ac divinam Eucharistiam probro et dedecore afficiendam. Alios aliis inferiores esse, et potentioribus operam verniliter navare. Unum ex illo infimo grege in annuli pala constrictum habebat; nec tamen habuit diu, quia ejusmodi annulum prope sacras Divorum reliquias abdiderat, quarum viciniam non ferens Erebi satelles, ruprâ cum fragore annuli palâ diffugerat. Interrogatus ab eo daemon cur Grucem horreret, respondit candide nec sine gemitu, se in ea et ab ea victum, ac spoliatum fuisse. Cur coelo pussus esset: negavit se fuisse pulsum. Sponte, inquit, cessi. Dei me pudebat, qui se ad humanae naturae, vilissimam conditionem abjicere statuisset, cum ornari posset mea. Fugi, ne tantum viderem dedecus. Coelum sibi Deus habeat, per me licet; opibus meis contentus sum, satis me beatus uno. Id ut persuaderet, formosissimi pueri speciem interdum induebat, transformabat se in angelum lucis, totus gemmis et auro coopertus, et mira de Angelicae naturae dotibus praedicabat.

Hac imbutum opinione praeclara et veneratione veneficum coepit contemptim ac duriter tractare, multa imperare gravia, multa exigere: detrectantem obsequi verbis male ac verberibus accipere. Quae tametsi ferret ille molestissime, non audebat tamen excutere jugum, ultorem timens. Nihilominus arcta illa, qua ipsi cum daemone intercedebat familiaritas, sensim relanguit, impotentis heri crudelitate; primusque hic illi fuit ad vitam meliorem gradus. Accessit alter e luctuosa cujusdam avunculi sui morte, hominis longe sceleratissimi. Huic laboranti graviter operam dabat, cum subito assurgens aeger, et instar canis rabidae ululans, Me miserum, exclamat: rapior ad inferos aeternis mactandus suppliciis. Merui sic perire: haec debita sceleribus meis merces. Nec tamen

incomitatus ibo. Haec locutus vitam cum voce perdidit. Hoc spectaculo, hoc fulmine percussus percontatur a daemone quid avunculo suo factum sit. Oratus multa prece daemon, responsi nihil dedit; ne, si diceret vera, praedam fortasse amitteret. Ridere duntaxat visus, et quae ab aegroto de suppliciis aeternis dicta erant, tanquam a phrenetico per furorem ac dementiam dicta, cavillari.

Tertiam divina bonitas admovit machinam ad impium pectus salutari metu conterendum. Accidit ut ille veneficus, quo sequestro ac magistro, daemoni se mancipaverat, coortâ rixâ et susceptâ cum inimicis pugnâ, comprehensus damnatusque suspenderetur. Daemon ante pugnam ab eo consultus, rixam e voto successuram (nempe suo) praedixerat, ipsumque superiorem e pugna discessurum. Ac sane suspensus e patibulo, tanquam e superiore loco fuit, in eoque mansit insepultus, donec illum discipulus ex arbore funesta detractum noctu, injecta raptim humo contegeret.

Agnovit enimvero tyranni Tartarei perfidiam, et in libertatem vindicare se statuit. Per eos dies instituta erat a Patribus Societatis missio, ut vocant, in Transtiberina Urbis regione. Dum illac forte errat inquietus, et meliora secum volvens consilia, vidit unum e nostris concionantem in platea. Aures admovet: concutitur, ingemiscit, ac discedentem assectatus, aperit quis sit, quis esse, Deo adjuvante, velit. Pater benigne auditum, et bono animo esse jussum remittit ad collegium Romanum, et sacerdotem illi indicat, a quo per otium erudiri, et in viam salutis reponi possit.

Is P. Nicolaus Promontorius erat, qui exeunte Decembri anni MDCXIV. adeuntem audivit, et offusam animo caliginem discussit. Attonitus interim daemon fugitivum mancipium summa ope retrahere tentavit. Animum obruit incredibili maerore: horrendas rerum variarum formas objecit oculis, cubiculum serpentibus et bufonibus implevit. Sexcenta quotidie occutrebant pericula, quibus in mediis impelli se sentiebat intus, ut auxilio daemonem vocaret. Cum nihilominus propositi tenax monstratam salutis viam ire pergeret, occurrit illi daemon blanda et honesta, licet ignota, viri forma tectus et, Miror, inquit, quid tibi venerit in mentem, amicum veterem, post tot accepta beneficia, deserere. Hoccine probi et cordati hominis est? Saltem interjici moram oportuit, faciendumque periculum an amicus novus antiquo praeferendus videretur, et periculum hoc facias adhuc licet: a Deo pete quodcumque libuerit, idem a me postula. Uter voti compotem te fecerit, hunc sequere. Quid isthuc autem nugarum est, quod illigatum brachio geris? tene istis etiamnum superstitionibus duci? Sacrum numisma carpo applicitum gestabat; illudque, instante acriter diabolo, ac tanquam aniles phaleras deridente, abjecit. Statim miris conturbari modis, et corpore atque animo percelli coepit. Vix ad collegium prorepsit, ubi per multas horas a Patribus Nicolao Promontorio, et Marcellino Albergotto confirmatus, demum appensâ collo coelestis Agni cerâ consecratâ paulum recreatus est.

Tum veto, illis hortantibus procumbens humi, nuncium diabolo remisit, et veniam a Deo suppliciter petiit. Restabat ut sacra confessio manum ultimam rebus bene inchoatis adderet. Eo perpelli non poterat. Hunc nodum Gordium solvere contendebant Patres, daemon astringere validius, et magis magisque implicare nitebatur, alias ex aliis nectens moras; mentem ream odio sacramenti penitus imbuens, et animi perturbationes vitiosas, habitusque longo usu velut innatos excitans, quo tanquam vallo atrium suum fortis armatus custodiebat. Vivebat adhuc in scelerato pectore impurus amor: hunc vehementius accendit: et oblatus derepente, Si me adoras, inquit, et datam servare fidem non renuis, faciam ut haec mulier, quam vincere hactenus nequivisti, cras ultro se victam volentemque dedat. Hoc promisso inescatus infelix, daemonem adoravit, et mutatam postridie mulierem nactus, admiransque vim potentis heri, rursus illi servitutem vovit, ac P. Promontorio ad poenitentiae sacramentum hortanti, candide quod gestum erat renunciavit; orans, ne tantam praeterea molestiam

sua causa caperet, sibi certum esse a pactis cum daemone conventis non abire; mox imaginem Christi crucifixi, ac nescio quid sacrarum reliquiarum, ipsi reddidit. Sacerdos, justo dolore percitus, exprobrat ingratum et immemorem animum; promissa Superis hominibusque data, beneficia divinitus accepta, commemorat. Postremo, vocem contendens, Erit illud, erit aliquando tempus, ait, cum repentina morte ad inferos raptus, avunculum illum tuum comitaberis, et quem dominum cui praeferas, agnosces. His dictis attonitum stupentemque deserit. Occurrebat animo luctuosa mors avunculi, tum illius venefici, magistri olim sui: discedentem sub pedibus terram, hiantes inferos videre sibi videbatur.

Hoc aestu concussus, redit ad collegium, ac Patres Promontorium et Albergottum arcessit. Pavorem suum confessus, rogavit ut quosdam sibi scrupulos eximerent, atque illud in primis quod a daemone saepius audiebat, Quiquid ageret, frustra esse: nec posse fieri ut qui se daemoni totum dedisset, daemonis totus non esset. Hanc in sententiam locuti quod opus erat Patres, addidere multa, quibus nutantem jam labantemque vincerent, altero partes agente lenitatis, altero severitatis. Fractus domitusque tandem exclamat, Quid me jubetis facere? Et Promontorius, Agere poenitentiam, et hoc flagello tuam in mutanda mente levitatem, et perfidiam luere. Nihil cunctatus flagellum accipit, et ante Christi e cruce pendentis imaginem nudatis actutum humeris non paucas nec leniter plagas incutit, divinam lamentabili voce misericordiam implorans. Jussere deinde Patres, ut se ad sacram confessionem compararet. Id vero ut faceret commodius, et inimicam vim facilius frangeret, pernoctavit cum iisdem in eodem conclavi. Cumque bonam noctis partem orando, et afflictando corpore Patres transigerent, excitatus ad strepitum verberum accurrit, obsecrans ut caedendi facerent finem; suum esse, qui reus esset, poenas dependere. Nullas detrecto, inquiebat, vel si confitenda sint publice peccata, et omnium supplicia martyrum subeunda: graviora merui. Postridie lustratis aliquot sacris aedibus, ductus est domum Probationis, in Quirinali: nam in domibus nostris minorem nocendi vim daemoni esse, ipso fatente, cognoverat. Eunti occurrit minax et feralis umbra; parva primo, dein paulatim se attollens, ut coelum vertice tangere videretur. Avernale terriculum discussit oratione et signo divinae Crucis. Eadem, cum sacram obiret confessionem, stridere pone sacerdotis tribunal ac volutari conspecta. Postremo cum peccata deposuisset, ac sacrum Christi Domini corpus in aede B. Virginis VIII. Kalend. Februar, anni MDCXV. sumpsisset, otium illi et quies ab hoste veluti foris fuit, vetito daemone ipsius oculis, ut antea, et sensibus illudere: non item intus. Vix enim credi potest, quam variis, quam tetris pulsatus diu noctuque tentationibus fuerit. Nec defuere scelerati, a daemone procul dubio submissi, qui Turcicos in fines, aut Genevam ipsum invitarent. Nihil profecit inimicus in eo: tela omnia nequissimi retudit pio ac frequenti sacramentorum usu, studio precationis et poenitentiae, denique Patrum consiliis, qui tandiu his tempestatibus jactato adfuere, donec ipsum divina bonitas laetitia salutaris sui, et spiritu principali confirmaret. Porro, ut Dei totus in posterum esset, quemadmodum totus antea daemonis fuerat, religiosam amplecti vitam statuit, eaque mente cum duobus Capucinis Patribus in Corsicam Idibus Martiis est profectus. Haec omnia ipsemet esse testata voluit, et ad divinam gloriam mandata litteris. Accessere testes quatuor idonei, quorum nomine et Chirographo eadem sunt confirmata, die IX. Martii anni MDCXV. Et ipsa Patrum, quos tanti operis adjutores divina bonitas adscivit, probitas, ac spectata fides argumenti. satis est, ut nemo illud in dubium revocare merito posse videatur.

LIBER XVII. PARTIS V. HISTORIAE SOCIETATIS IESU.

Argumentum et Synopsis Libri XVII. Religio per SOCIETATEM IESU defensa, illustrata, et propagata, in variis Europae locis, ab anno MDXCI. AD MDCXVI.

[Note: 1.] RELIGIO contra Ruthenos Schismaticos propugnata in Brestana Synodo. II. Contra baereticos publice ac privatim defensa, et opportunis munita praesidiis in Polonia, Germania, Gallia, et Hollandia. III. Eadem in varias urbes, unde pulsa fuerat, restituta. IV. Illustrata et propagata obeundis Missionibus, quarum insigniores nonnullae recensentur, tum peractae in Europa, tum ab Europa profecta ad Graecos, Mingrelos, Maronitas, Chaldaeos, etc. V. Subjunguntur variae artes ad fructum uberiorem e Missonibus colligendum. VI. Eadem religio amplificata et ornata inductis, aut renovatis, operibus aliquot illustrioribus publicae pietatis. VII. Navata utiliter opera explicandis doctrina Christianae elementis; nec non tradendis Spiritualibus Exercitiis. VIII. Instituendae bonis moribus ac litteris juventute. IX. Variis sodalitatibus condendis non modo ad excolendam aetatem teneram, sed etiam provectiorem. X. Denique traducendis ab errore ad veritatem, aut a vitio ad virtutem, hominibus. Exempla quaedam insigniora proferuntur.

ARGUMENTUM ingens ingredimur, et cum omnium religiosorum Ordinum, tum vero Societatis nostrae maxime proprium, Religionem in variis Europae, Asiae, Africae, et Americae, partibus ab ea defensam, illustratam, et propagatam, Deo faustis alpirante laboribus. Initium ab Europa ducimus, in qua religio contra schismaticorum et haereticorum conatus a Societate non uno in loco fortiter propugnata fuit: restituta multas in urbes, unde fuerat ejecta: demum illustrata, et propagata praesertim inter catholicos, obeundis Missionibus, revocandis ad bonam frugem improbis, et probis in pietate confirmandis.

Rutheni, sive Russi, Russiam Rubram obtinent, Poloniae provinciam, quae maxime ad Austrum vergit, imminetque Transsilvaniae et Hungariae superiori.

[Note: §. I. RELIGIO CONTRA SCHISMATICOS RUTHENOS a SOCIETATE JESU DEFENSA.] Graecanicum sequuntur in sacris morem, et Graecorum schismate, atque erroribus vulgo sunt implicati. In us ad Ecclesiae Romanae Fidem et concordiam revocandis operam feliciter impenderunt circa annum MDXCIV. Patres Martinus Laterna, et Gaspar Nahaius. Jam plerosque sacerdotes ac dynastas, in primis vero Ducem Zaslaviensem, ejus liberos, aulamque universam, cum feminis, aliquot Principibus a schismate dimoverant. Restabat unum ad sanciendam Ecclesiae Ruthenicae cum Latina consensionem, ut synodus haberetur, quae manum ultimam rebus in optimum adductis locum imponeret. Id vero ut secundum proborum omnium vota quamprimum fieret laboratum est a Patribus summa contentione, tum apud Summum Pontificem Clementem VIII. tum apud Ruthenos antistites proceresque. Brestiam convenire placuit (oppidum est Poloniae majoris, in Cujavia.) Probavit consilium Stanislaus KarnKovius, Archiepiscopus Gnesnensis, Poloniae Primas: probavit ac promovit sedulo Michael Rahoza, Russiae Metropolitanus. Brestiam igitur Patres Nahaius et Laterna profecti anno MDXCIV. plurimos Ruthenorum praesules et parochos adduxere. Adfuerunt Summi Pontificis et Latinorum nomine Demetrius Soliecovius, Leopoliensis Archiepiscopus; Bernardus MacziovisKius, postea Gnesnensis antistes, et inter Purpuratos Patres demum cooptatus; ac Stephanus GomolinsKius, Episcopus Chelmensis. [Note: 1. Opera na vata in synodo Brestana.] Nec defuerunt legati Regis Poloniae, per quos effectum est, ut necessaria pax et securitas synodo constaret. Id sapienter provisum a Sociis. Quippe ad synodi et concordiae nomen efferati defensores schismatis, factiosorum armatam manum comparaverant, per quos proborum consilia disturbarent. Inanes impiorum minae et arma ceciderunt. Compositum sancitumque communi consensu negotium Unionis; laudata Societatis in eo promovendo sedulitas; decreta denique legatio Ecclesiae Ruthenicae ad Romanum Pontificem. Hanc obierunt Hypatius Pocycius, antistes Volodimiriensis; et Cyrillus TerlecKius, Episcopus Luceoriensis. Datum legatis mandatum ut Summo Pontifici renunciarent synodi nomine, Ruthenos Graecum ritum in Polonia et Lithuania sectantes, eam cum Ecclesia Romana concordiam profiteri, quae olim inter Occidentalem et Orientalem Ecclesiam vigebat, quaeque Isidoro Ruthenorum, et Bessarione Nicaeno Archiepiscopis adjuvantibus, renovata in concilio Florentino et constituta fuerat. Legati Urbem ingressi Novembri mense anni MDXCV. et in Vaticana, quae Constantini nuncupatur, aula, affusi pedibus Summi Pontificis, in Cardinalium et procerum frequenti corona, catholicae Fidei professionem ediderunt. Sic ad Ecclesiae Romanae communionem rediere feliciter, post gravissima multorum annotum dissidia, Rutheni. Exstant rei tantae Acta conscripta singillatim, cum omnibus, quae ad Ruthenorum nomen, mores, et religionem spectant, apud Cardinalem Baronium, in peculiari commentario, quem Tomo VII. Annalium subjecit. Anno sequente antistites ac dynastae Rutheni conventum ad ea firmanda, quae Romae peracta fuerant, habuerunt: in eoque P. Petrus Scarga, Regi Poloniae a concionibus, faustum ac fortunatum foedus illis egregia oratione gratulatus est.

[Note: 2. Graecanici schismatis apud Ruthenos origo, et aetates variae.] Erunt fortasse qui rescire paulo distinctius cupiant quo primum tempore schisma Graecanicum in hanc Poloniae partem irrepserit: quo rejectum aliquandiu pacto, quo deinde acceptum confirmatumque fuerit: id quod apud Annalium Ecclesiasticorum scriptorem laudatissimum desiderari videtur eo loco, quem indicavimus. Universam Russiam Christiana suscepisse sacra constat e veteribus Russorum monumentis, ad annum Christi nongentesimum nonagesimum; cum Wladimirus Russiae Princeps baptizatus est a Michaele Metropolita, natione Graeco, religione catholico. Tunc sepultum penitus jacebat schisma, Photio, auctore praecipuo funesti dissidii, condemnato jamdudum in octava Synodo Oecumenicâ, et extincto. Feralis discordiae faces excitavit sub annum MXLIII. Michael Cerularius, Patriarcha pariter C P. Data est opera diligenter a Jaroslao Uladimiriade, qui Russiae praeerat, ne regionem afflaret rediviva pestis. Eligendum curavit anno MLI. Metropolitam Russiae Hilarionem, natione Russum, Fide ac studio impense catholicum. Huic alii deinde suffecti sunt aeque catholici, et cum Romano Pontifice communione litrerarum, obsequio, Fide, non minus conjuncti,

quam a Patriarchis CP. schismate infectis alieni. Postquam Graeci ad ejusdem Romanae Sedis imperium et communionem in Lugdunensi concilio redierunt, Russi Metropolitas suos ab iisdem, ut solebant antea, petivere.

Sub annum MCCCXX. ingens facta est rerum in deteriorem statum inclinatio. Gediminus, Magnus Lithuaniae Dux, Kiovia et Volhinia occupatis, exactisque Russi nominis Ducibus, praefecit Russiae Mindophum, e Lithuanis ortum Principibus, Christianum illum quidem, sed ritui deditum Graecanico et schismati. Eo favente irrepsit in Russiam Graeca labes, at furtim, et latebras captans. Quippe Volodimirus Lithuaniae Ducis filius, et Kioviae Principatum administrans; nec non Alexius Metropolita, qui ob vitae sanctitatem inter Divos a Russis colitur; Alexander Vitoldus, Lithuaniae Dux; Ladislaus et Casimirus Poloniae Reges impiam luem opprimere sedulo conati funt. Erumpebat nihilominus identidem; et, ut est novitatis ingenium, animos e damnis suis et occulta incrementa capiebat. Profligata omnino videbatur post Concilium Florentinum, Graecis ad Romanae Sedis auctoritatem denuo revocatis; et alente concordiam, qui Concilio interfuerat, Isidoro Thessalonicensi, Kioviae Metropolita, cujus eruditionem ac pietatem Romanâ deinde purpurâ Eugenius IV. ornavit. Cum vero Graeci, parum fidei datae memores, paulo post ad ingenium redirent, Russi schismatis fautores, suffragantibus Moschis, apertius rebellarunt; et Gregorio Russiae Metropolita, quem Pius II. Isidoro subrogaverat, rejecto, alium sibi Metropolitam elegerunt.

Tunc schismatici prodire suis e latebris ausi, templa etiam condere, et sua in iis habere conventicula coeperunt. Renascentem hydram contudit S. Princeps Casimirus, effecitque apud patrem ne schismatici sua templa vetustate collabentia instaurarent, aut nova deinceps construerent. Suffectus Gregorio Metropolitae Misael, antea Smolenscensis Episcopus, de sententia procerum legationem amplissimam ad Sixtum IV. misit: in qua Ecclesiae Graeco-Russae (nam ritu Graeco Russi plurimi utebantur) nomine, illum Ecclesiae Christianae universae caput, Vicarium Christi, et Petri successorem, agnoscit. Non aliter aut senserunt aut locuti sunt Metropolitae consecuti usque ad annum MDXX. quo Jonas quidam, genere Moschus, Metropolitanum adeptus solium, schisma paene prostratum erexit. Pastorem schismaticum secutae sunt oves, neque tantum ex humili plebe, sed praecipua nobilitatis capita, duce potissimum Constantino Ostrogio, e veterum Russiae Ducum sanguine prognato; cui Sigismundus I. ob rem in bello gestam feliciter, Palatinatum Trocensem contulerat. Restiterunt acriter proceres catholici. Hoc unum impetrarunt, ut regio diplomate caveretur, ne quis unquam schismaticus ad rempublicam administrandam adhiberetur. Multo deterior sub Sigismundo Augusto religionis conditio fuit, segni Principe, qui catholicorum supplices libellos et postulata differre in crastinum solebat: unde illi nomen Gioironi, id est, Crastini, sive procrastinantis, datum. Spretis legibus, quas optimi Principes praeclare constituerant, Haeresis et Schisma per Lithuaniam ac Russiam impune volitarunt. Crevit impiorum audacia post Stephani Bathorii mortem: et ab iis denique impetratum fuit, ut nemini ob causam religionis, periculi quidquam damnive crearetur.

Obviam ire tot malis non segniter studuit Sigismundus III. strenuum Metropolitam nactus Michaelem Rahozam, qui anno MDXC. congregatis cleri primoribus, importatas a schismate per tot annos clades, et imminentia pericula demonstravit. Assensi sunt prae ceteris egregio Metropolitae Episcopi Luceoriensis, Pinscensis, Chelmensis, Leopoliensis, Wolodimiriensis, et Presmiliensis. Quibus urgentibus indicta, quam memoravi, synodus Brestana. Dictum anathema in eos, quicumque schisma sectarentur. Acta synodi confirmata variis locis ac temporibus: Luceoriae anno MDXCVIII. Polociae MPC. Lublini MDCIII. Vilnae MDCIX. Tot fulminibus obtriti non sunt schismatici, praesertim monachi, litterarum sacrarum aeque ac profanarum rudes, eoque pertinaciores. Brestanam synodum oppugnarunt, inito cum Calvinianis foedere: lites Episcopis, concordiae patronis intentarunt in publicis regni comitus. Regis ac senatorum decreto repulsi

damnatique, ad vim et arma confugerunt. Immissus ab iis sicarius anno MDCIX. Metropolitam Hypatium, in medio Vilnensi foro luce palam aggressus, ejus, jugulum gladio appetiit: cumque optimus praesul furenti manum objecisset, duos dexterae digitos abscidit. Gregorium HreKewiczum, Velamini RutsKi, qui successerat Hypatio, Vicarium generalem, domo sua per vim avulsum in Borysthenem demersere: nihil demum fraudis, perfidiae, impietatis intentatum reliquerunt. Exarsit atrocius improborum furor circa annum MDCXX. Longa est historia, longae ambages: quae cum in sequentem Historiae nostrae partem incidant, data occasione referentur.

Interim in iisdem Ruthenis sive continendis in suscepta concordia, sive a pristino schismate revocandis collocatus est feliciter labor annis consequentibus, ac praesertim MDCXIII. qua in Russia mille et quadringentis partim schismate, partim haeresi Calviniana irretitis funesta detracta sunt vincula. Fortunato labori moram non levem injecere BatzKores: sunt isti Russorum schismaticorum sacerdotes et doctores. Praeerat illis MunKasiensis praesul, id nominis sortitus a MunKasio, coenobio Basilianorum Calogerorum (sic monachos Graecos vocant) celeberrimo. Cum eo sermonem nostri saepe contulerant; nec cessabant hominem cohortari, ut ad Ecclesiae Romanae communionem cum sacerdotibus suis rediret: sed conatu semper irrito. Aliam igitur tentare viam placuit ineundae istius concordiae. Appellatus est Athanasius KrupetsKyus, Premisliensis antistes, sententia et voluntate cum Ecclesia Romana conjunctissimus. Ejus auctoritate ac rationibus permoti Basiliani monachi, Ruthenique sacerdotes plurimi juraverunt in verba Romani Pontificis, id unum modo prisci moris sibi reservantes, ut Graecanico ritu sacris operari liceret. Aliorum sopita potius, quam extincta pertinacia in immane scelus paulo post erupit: adeo aegre vulnera, quae fecit haeresis, coalescunt! Sacram aedem, Deiparae Virgini dedicatam, tertio ab Hommona lapide, Calvinianus furor everterat. Eadem postmodum restituta, miraculis et populi concursu celebrabatur: ipsisque sacrae Pentecostes diebus affsuxerat pie supplicantium ingens agmen. Catholicus Uladica, (sic antistites suos Russi vocant) ut sacram ornaret aedem, ejus fores tantisper occludi jusserat. Conclamant schismatici excludi se templo, non ferendam injuriam. Simul corripiunt vectes, et valvas parant dejicere. Prodit antistes, ac furiosos lenire verbis tentat. Sed cum nihil proficeret, recepit se in sacrarium, ubi ab impia multitudine pet fenestram telis impetitus crudeliter, vix a superveniente Drugethio Comite, cruentus et semianimis ereptus est. Ejus illa prima vox audira fuit, qua rogabat Comitem ut improbis ignosceretur. Scelerata factio refugerat in montes, conscientiâ criminis, et immissorum a Drugethio militum metu. Uladicae lenitas mirifice illi populum conciliavit, et catholicam illustravit religionem, quae tales expetit a vexatoribus suis poenas, neque aliter injurias ulciscitur, quam parcendo et ferendo. Quo major esset excolendae apud Ruthenos religionis facultas, dedit operam Aquaviva ut linguam Estonicam, Lothavicam, aliasque in hoc usitatas tractu nostri accurate condiscerent. Exstant ejus ad Lithuaniae Provincialem litterae, in quibus quaecumque ad earum linguarum studium pertinent, singillatim praecipit.

[Note: §. II. RELIGIO CONTRA HAERETICOS PROPUGNATA.] Hic datus in Russia praecipue Schismaticis labor: cum haereticis tam saepe, tot in locis, inita sunt certamina, ut enumerare singula difficile sit. Levartovia non procul distat Lublino. Annos complures catuerat sacerdotibus catholicis, quia in haeretici dynastae potestate oppidum erat. Sed cum ab ejusdem heredibus oppigneratum fuisset Nicolao Firleo, Palatino Cracoviensi, apprime pio et catholico, is accivit ad se se P. Adrianum RadsiminsKium, e collegio Lublinensi, eximium divini verbi praeconem, et in religionis quaestionibus tractandis exercitatum. Ubi frigêre conciones suas Calviniani et Sociniani senserunt, illo ad populum frequentissimum verba faciente, certare atque adeo vinci palam maluerunt, quam dolere clam et ringi. RadsiminsKius pugnae conditionem laetus accepit, et utendum tempore ac populi voluntate ratus, geminum doctrinae catholicae caput defendendum proposuit; alterum de Filii Dei aeternitate; alterum

[Note: 4. In Polonia, et Lithuania.] de vera ejusdem in Eucharistico ferculo praesentia. Dies disputationi constifuta, Idus Januarii anni MDXCII. Convênit ipse cum lecta manu Faustus Socinus, qui sectae nequissimae suum reliquit nomen; spurius ex Ariana stirpe surculus. Primus descendit in arenam Socini discipulus: verum ita male multatus est, ut ejus gregales circumfusos puderet hominis ac poeniteret. Socinus ipse nihil est prolocutus, linguae, ut aiebat, Polonicae inscitiâ. Subiit ergo Calvinianus doctor: sed conscientiâ propriae tenuitatis, tum etiam exemplo et clade commilitonis territus, ubi unum alterumve contra SS. Sacramenti fidem, e Calvini penu cavillum titubanter ac timide jecit, obmutuit. Venit subsidio alter, vetustae inter suos auctoritatis et famae: qui statim convictus, et omnium risu exceptus, abscessit. Qua catholicae veritatis victoria permotus adolescens nobilis haeresim, materno cum lacte haustam, feliciter exspuit.

Perciti pudore acceptae cladis Sociniani, acuente illos etiam, ut appâret, Socino, vulgatis libellis catholicos vicissim ad novam dimicationem provocant, eamque non in oppiduli unius latebris ac solitudine; sed in ipsius Lublini luce, post quartum inde mensem, ineundam. Concursu igitur omnium ordinum maximo confligitur in aede nostra Lublinensi. Momento debellatum est. Nihil nisi obsoleta [Note: Staterius, doctor Ebionita.] quaedam argumenta, et lippis ac tonsoribus nota, protulit adversarius: quae Radsiminskius explodens, victum illum nullo negotio ac latentem habuit. Libellum probris in Societatem jactari solitis refertum ediderunt haeretici, confessionem imbecillitatis, solatium ignominiae.

At Vilnae, in Lithuania, palam se victores praedicarunt. Commissa fuerat pugna in aula Palatini Vilnensis. Hinc P. Martinus Smigletius, theologiae professor, catholicam propugnabat veritatem; inde illam oppugnabant Ecclesiae hostes: circum populi procerumque multitudo. Datae sunt adversariis primae oppugnandi et interrogandi partes: sed, cum rogati fuerunt vicissim respondere, ac sua placita defendere, excusarunt negotia domestica, valetudinem, iter necessarium, et alia; quibus apparebat, male acceptos in priori disputatione sibi pejus adhuc metuere. Nihilominus victoriam penes se stetisse conclamabant, veteri omnium haereticorum instituto; quod cum affirmaret confidentius nobilis Polonus, regio praepositus cubiculo, testesque faceret omnes Superos, ac suum caput ipse diris devoveret, si catholici vicissent; repente coepit irraucescere; tum expallescere; mox destitui sensibus: demum intercluso spiritu, inter manus procurrentium, et quod in re trepida succurrebat remedii, nequicquam afferentium, interiit.

[Note: 5. In Gallia.] Per idem tempus laboranti graviter in Gallia religioni subvenire Societas omni ope studuit. Turbare coeperant in regno Christianissimo jam inde a Francisci I. temporibus haeretici, serpente per Europam Lutherana et Calviniana peste. A regibus Henrico II. Francisco II. Carolo IX. et Henrico III. edictorum severitate, atrocitate etiam suppliciorum repressi, contulerant se in fidem et clientelam Principum aliquot regii sanguinis, qui partim haereseos infecti lue, partim Guisiis Principibus infensi, penes quos rerum administratio tunc esse videbatur, Galliam armis civilibus miscuerunt. Ambitio fortasse Principes, populum quidem certe religionis catholicae, quolibet pretio conservandae, studium accendebat. Caesis Henrici III. jussu Guisiis, quorum potentia regiae auctoritati metum incusserat, populus, quasi ereptis sibi religionis defensoribus, in ipsum Regem exarsit, eum aditu Lutetiae prohibuit; ac foedus quoddam sacrum, quam vernacula voce Ligam dixere, conflavit. Perstitit hoc foedus post Henrici III. luctuosam necem: eoque freti catholici prosperos Henrici IV. conatus et arma refringebant. In hac rerum perturbatione Socios consolari per litteras Aquaviva studuit: illud etiam atque etiam admonens, ac praecipiens, ita religionem tuerentur, ut nullam partem publicae rei administrandam susciperent, neve se regni negotiis, quae vulgo negotia status vocantur, insererent. Ferebatur enim Odo Pigenatius, Provincialis, in eam partem nonnihil peccare, ac favere vehementiis iis, qui foedus pro tuenda veteri religione coiverant. Ipse non ita multo post, an propter susceptos in communi periculo et metu Labores? an ex animi dolore, cum imminentia carissimae genti mala cerneret? gravem contraxit morbum, quo de sanitate ac mente

deturbatus est. Illud nihilominus in nostrorum ea tempestate litteris reperio, Pigenatium egisse diligenter ut removeret se a consiliis ejus factionis, quae tunc Parisiis rerum summae praeerat; nec semel, per speciem visitandae pro suo munere provinciae, discessum Lutetiâ tentavisse; sed vel prohibitum a civibus, vel e fuga retractum, causam religionis ab eo prodi quiritantibus. Compositis deinde in Gallia rebus, et catholica religione constituta Henrici Magni prudentia et pietate, non eodem statim cum bellis civilibus tumulo sepulta haeresis est. Itaque cum ejus discipulis aut magistris depugnandum Societati saepe fuit, ac praesertim PP. Joanni Gonterio, et Petro Cotono. Gonterius positis Bliterensis collegii fundamentis, Castra venerat, oppidum nobile Occitaniae superioris, quod misti catholicis haeretici obtinebant, bipartitâ inter utrosque curiâ. Invitatus ab Episcopo et catholicis, ut manum cum haereseos doctore celeberrimo consereret, non abnuit: quamvis probe intelligeret vix quidpiam privatis ejusmodi altercationibus profici, tum ob adversariorum in disputando petulantiam; tum ob eorum, etiam cum victi liquido sunt, vanitatem in victoria sibi arroganda. Disputationem igitur leniter ingressus evagantem adversarium, quasi aliud agens eo perduxit, ut ad auctoritatem, et docendi jus, summam controversiae revocandam [Note: 6. Docendi auctoritas nulla haereseos magistris.] esse fateretur. Quorsum enim doces, ait, aut cur te quisquam audiat, si jus auctoritatemque docendi nullam habes? Omnis consessus jure id primum omnium quaerendum et statuendum esse affirmavit. Haereticus magister ad Oecolampadium, Bucerum, Zuinglium, aliosque novitiae doctrinae parentes, originem et auctoritatem docendi suam retulit. Instat Gonterius, rogatque ut demonstret unde Zuinglius, Bucerus, et alii jus docendi et auctoritatem sibi sumpserint. Ipse non interruptam doctorum catholicorum seriem, et perpetuam inde usque a temporibus Apostolicis successionem plane ac perspicue commonstrabat. Sudans adversarius tres sibi menses dari postulavit, ut Tigurum profectus in Helvetios, inde certissimam auctoritatis ac doctrinae Calvinisticae demonstrationem arcesseret. Risit hominem sua ipsa factio; et e proceribus quispiam, ut impeditum doctorem expediret, joco an serio? respondit videri aequum, ut in re difficili, et ad reconditiorem antiquitatis memoriam spectante, spatium daretur libros et prisca monumenta consulendi.

P. Petro Cotono nullum ferme tempus a bello cum haereticis fortiter ac feliciter gerendo vacuum fuit. Cum illis primum signa contulit Lugduni, anno MDXCII. tum Avenione, postea Gratianopoli, denique Nemausi anno MDXCIX. [Note: 7. P. Petri Cotoni, et aliorum quorumdam e Societate, dimicationes cum haereticis.] quam Occitaniae civitatem Haeresis, tanquam arcem, occupaverat. Jam quidem Henrici IV. auctoritate restitutus cum suo Clero Episeopus fuerat, nihilominus eo usque insaniebat adhuc proterva plebs, ut catholico sacerdoti in publicum prodire cum talari et consueta sacerdotibus veste, tutum non esset. Vehementer laboratum est a Calvinianae scholae doctoribus, ut excluderetur P. Cotonus oppido; aut, si admitteretur, ne diu in illo consisteret. Primum sui gregis homines submisere, qui altercando et interrogando sic eum haberent districtum, sic obtunderent, nullo spatio ad quiescendum relicto, ut valetudine ac viribus debilitatis exhaustisque, concideret. Sed cum Cotonus, cibi somnique perparcus, improbo esset labori par, imo plerosque mala fide ad se adeuntes, veram ad Fidem religionemque traduceret; mutant pugnae rationem: conscribunt libellos, edunt volumina, commentarios ingerunt, ut eum respondere conantem defatigent ac frangant. Scriptis scripta, commentariis commentarios, volumina voluminibus reponebat. Eundem ad publicam provocarunt disputationem, et plebem promiscuam tota ex urbe collegerunt, ut seditionem timens magistratus coetum disturbaret, jactarentque in vulgus Cotonum aleam certaminis adire non ausum. Quod cum aliquando plebi persuasissent, obsedit illa ejus aedes, ac fere lapidibus nec opinantem obruit. Eo evasit perditi cujusdam nebulonis furor, ut ad eum bis terve ingressus sit cum sica, ratus hac victima bene litandum recenti sectae. Confessus deinde est, agnito scelere, toties ab ea stringenda deterritum se fuisse, quoties oculos in Cotoni vultum conjiceret: tam blandus ex illo innocentiae pietatisque splendor emicabat. Humanissimi ac religiosissimi viri comitas

maximam urbis partem ipsi paulatim conciliavit. Exstat luculentum magistratus urbani testimonium, profitentis perfectum id ab eo fuisse, ut conciliatis civium animis, et ad concordiam inflexis, bellorum civilium ac dissidiorum memoria sensim Nemausi exoleverit. Nonnulli tamen in errore pertinaciores, quibus pax aeque ac veritas invisa, illum in contemptum et odium populi adducere tentarunt. Ediderat recentem librum de sacrificio Missae, in quo multos SS. Patrum locos proferebat. Eos falso productos, et mala citatos fide vociferantur. Recte laudatos defensor Fidei strenuus affirmat, edicitque se palam id facturum, si copia veritatis demonstrandae fiat. Accipiunt conditionem; evocant Camierum, suarum partium ducem in hac arte veteratoria disputandi exercitacissimum. Dantur Judices, leges certaminis praefiniuntur. Confluit nobilitas frequens; ipse Cardinalis Surdisius adfuit, cum Nemausensi antistite. Initium disputandi factum VI. Kal. Octobres anni MDC. Excussus Chrysostomi de S. Eucharistia locus Homil. XX. ad populum Antiochenum. Diu ministros erroris torsit partium Catholicarum pugil, haec verba identidem repetens: Ipsum vides, ipsum tangis, ipsum manducas, non solum fide, sed re. Pronunciatum denique est secundum Cotonum.

Diem insequentem ejusdem praesens animus, et memoriae felicitas memorabilem fecit. Ingressus certamen haereticus, SS. Patrum locos, per tres ipsas horas, alios aliis intextos, recitavit singillatim oratione tam volubili et expedita, ut eam admiratio et plausus omnium exceperit, non sine catholicorum trepidatione, verentium ne tam acri adversario propugnator veritatis par non esset. Oculos in Cotonum consessus omnis subito convertit. Ille ab ultimo eorum, quos recitaverat Camierus, locorum, ad primum usque gradatim procedens, idoneam singulis responsionem subjecit, tanta sermonis ubertate, tanta suavitate vocis, ut omnis eum concio, tanquam portentum eruditionis et ingenii suspexerit. Magum et praestigiatorem haeretici conclamarunt: catholici, pars in amplexum effusi, non sine lacrymis; pars oculis, voce, manu, fausta omnia comprecantes, domum velut in triumpho deduxere. Quatuor deinceps dies consecuti nihil habuerunt aliud, ut videre est in proprio, qui tum conscriptus est, commentario, nisi Camieri tricas, et grammaticas cavillationes, ac demum atrocia et prope furiosa, ut hominis victi ac desperantis, convicia, etiam iis miseranda et pudenda, quos defendebat. Qui, ut male multatum ex impari pugna subducerent, praesidem Fraxineum Canayum adiere supplices, Nemauso tunc forte transeuntem, ac rogarunt ut disputationem abrumperet; metum seditionis, nisi id fieret, ostentantes. Annuit praeses. Verum inde sapienter novae religionis, cui tunc favebat, imbecillitatem colligens, ab ea sexto post mense descivit. Non tandiu sana consilia plerique hujus concertationis testes distulerunt, ut fassu est ipse Camierus: felix si fuisset illos imitatus! Non eas dedisset impietatis poenas ac perfidiae, quas aliquot post hanc disputationem annis luit, cum perduelles in obsidione Montis-Albani ad pugnam accendens, murali tormento discerptus est.

Nec nihil tamen ex illa cum Cotono disputatione profecit. Pudore acceptae cladis, et novae metu, factus est, dum vixit, cautior et modestior; ut patuit Valentiae, quae Delphinatium antiqua civitas est. Illic partes haereticorum sustentabat opibus et auctoritate civis praecipuus, quem a sex annis urgere nostri non cessabant, ut doceri se pateretur. Nihil obtineri potuerat. Ad extremum postularunt ut scholae suae ministros, coram testibus legitimis disputantes audire non recusaret. Auditurum se promisit, ac plurimos doctores Calvinianos ad pugnam invitavit. Ceteris aegre cunctanterque annuentibus, Camierus unus inventus est qui auderet in arenam descendere, sed unus videlicet multorum instar. Adfuit dicta die theologus Societatis. Expectabat universa provincia eventum tanti certaminis. Sed nimirum accidit Camiero quod illis Thrasonibus usuvenit. Hostem provocant lacessuntque, dum procul, aut nullus est: ubi adventare cernunt, instar timidorum canum, paulisper oblatrant e longinquo, et in sua se cubilia receptant. Agnovit nobilis ille Valentinus ignaviam sectae deterioris et infirmitatem,

consultisque melioribus magistris ejuravit haeresim in aede Sancti Apollinaris, quam a suis majoribus haereticis impie contaminatam restituit catholicis, et publica Romanae Fidei professione quodammodo visus est expiare. Alii ejus exemplo se se docendos obtulerunt, multum invitis ac repugnantibus Calvinianae scholae magistris, qui credere illos Deo tantum, et securos jubebant esse. [Note: 8. Catholica doctrina evidenter credibilis.] In eo vero dispar est, ac longe liberalior, catholicae disciplinae consuetudo, quae sic adigit nos ad praestandam mysteriis abditissimis fidem, ut patiatur nihilominus rationes hujus fidei suscipiendae penitus investigari, adeo ut Fidei tenebrae plurimum lucis habeant, et ipsa nox, quod Regius Propheta canit, illuminatio dici possit. Licet enim non perspiciatur clare quod creditur, clare tamen cur credendum sit cuilibet prudenti patet.

Victo Camiero novum Patri Cotono adversarium haeresis substituit anno MDCVIII. Verba coram Rege fecerat in sacello regiae villae, cui nomen Fons-Bellaqueus. Interfuerant sacrae concioni, una cum catholicis, partium haereticarum proceres; et in iis Gigordus Montis-pessulani Minister, magnum inter suos nomen. Sub concionem aulici Gigordum variis lacessunt interrogationibus. Laudaverat Cotonus in concione verba Christi, Petrum apostolum eo beatum praedicantis, quia confessus esset quod caro et sanguis ipsi non revelaverat. Hinc data occasio disputandi de Eucharistia, in qua minimum tribuunt catholici carni et sanguini, hoc est, sensibus; quibus unis Calvinistae credunt. Cum incaluisset disputatio, P. Cotonus evocatur, qui Gigordum disserentem salutans perhumaniter more suo, ut pergeret oravit; affirmans nequaquam se venisse ut interpellaret dicentem, sed potius ut audiret. Ibi nonnemo e proceribus, Disputatur, inquit, de Christi corpore, quod accipi duntaxat Fide Gigordus asserit. Sane, retulit Cotonus, quin ita sit dubitare non possumus, id si docent sacrae litterae: ac Gigordum rogavit ut proferret locum, ex quo id plane constaret. Citavit Minister sumptas e sexto Joannis capite voces, Ego sum panis vitae: si quis venit ad me non esuriet, et si quis credit in me non sitiet. Inde colligebat ab eo manducari corpus Christi, qui in Christum crederet. Igitur, subjecit Cotonus, modo manducas Christi corpus, et accumbis Cenae: nam modo in Christum credis. Perturbatus inexpectata oratione Gigordus paulisper haesit: tum addidit, praeter Fidem opus esse sanctificato pane. Atqui panem hunc sanctificatum ut figuram esse corporis Christi doceas e sacris litteris, petimus: nos ex iisdem verum esse Christi corpus accepimus: locosque Matthaei, Marci, Lucae, Joannis, Pauli, consentientes et apertos, protulit. Mox ad Ministrum conversus: profer, inquit, vel unum aeque apertum, in quo esse figura corporis Christi doceatur.

Cum nihil afferret, eo devenit quo confugere isti solent, eadem accipiendos [Note: 9. Calvinianorum error de Eucharistia convictus.] ratione, qui loquuntur de corpore Christi locos, quâ interpretamur alios, ubi legimus eum appellari vitem, agnum aut leonem, quae merae metaphorae sunt. Discrimen ostendit Cotonus, ac docuit voculam hoe nunquam in metaphorae usurpari: et quamvis recte dicatur, exempli causa, Regem esse solem; non tamen dici commonstrato Rege, Hoc est sol: aut sole; Hoc est Rex.

Satisfecit catholicis juxta atque haereticis ea responsio, nec leviter cruciavit adversarium, instante nobili corona, ut opinionem suam aliquo Scripturae sacrae loco declararet. Cotonus contra, toto plaudente coetu, planum fecit non potuisse Christum Dominum apertioribus verbis catholicam exprimere veritatem, et aptioribus ad refutandum errorem cum Calvinistarum, qui abesse ab Eucharistia Christi corpus; tum Lutheranorum, qui superesse in ea panem volunt. Gigordus elabi Cotono gestiens, sermonem alio derivabat: sed illum ad controversiae caput, et postulatum Scripturae, de corporis Christi figura Eucharistica, locum revocans quidam e nobili consessu haereticarum partium signifer; Quo mihi, inquit indignans, abis diversus? Siccine rationem Fidei, quam nos doces, reddis? Laetitiam catholicorum et victoriam cumulavit Coroni modestia, quem nemo vel efferre se jactantius, vel insultare victo sensit.

Quia porro haeresis non certâ ullâ doctrinâ stat, sed opinione vulgi ac pertinacia, quam alunt infausti doctores, ut se ipsi ac familiam saepe numerosam

alant; qui si haberent alibi unde pascerentur, populo dare verba, et fabulas quarum conscii plerumque sunt, venditare desinerent: Cotonus apud Regem institit, ut ministris nuncium Calvino remittentibus certa stipendia de bonis Ecclesiasticis, decreto cleri Gallicani, penderentur. Quo artificio mirifice debilitata est factio haeretica. Quis enim pari emolumento, aut etiam majori proposito, errorem ac vitium sequi, quam veritatem ac virtutem, malit? Quod si qui tamen e magistris novitiae religionis, metuentes levitatis famam, aut honoris inter suos gradum retinere cupientes, errorem tuerentur: illos omni ope, nunc docendo, nunc suadendo, conabatur ex istis inconsulti metus et ambitionis pravae laqueis expedire.

Ut autem non modo praesentibus prodesset, sed remotis quoque ac posteris, quidquid otii gravissimis occupationibus suffurari poterat, in libris conscribendis collocabat. Quindecim, et in iis plerosque majoris molis, adversus haeresim elucubravit, eodemque anno MDCVIII. imponebat manum ultimam Institutioni Catholicae, quam Calvinianae Institutioni, veneno scilicet antidotum, opposuit. Laudavit hoc volumen Bellarminus Summo Pontifici, cujus jussu totum opus in sermonem Italicum conversum est.

Cotoni ardorem in propugnanda religione, alii Patres imitabantur. P. Salianus, Vesuntini rector collegii, certis auctoribus cognoverat clandestinos ab haereticis, [Note: 10. Vesontio ab errore defensa.] speciosa catholicorum indutis larva, coetus agitari; vellicari Summi Pontificis auctoritatem in circulis; mysteria sanctissima palam in dubium apud plerosque, et in controversiam vocari. Nihil in tanto periculo dissimulandum existimans, ejusmodi sermones, et coetus, pro concione, velut ex re nata, graviter insectatus est. Dicentem obturbavit admurmuratio varia et discors, hinc proborum qui se affici dicebant ignominia; inde aliorum tanto vehementius reclamantium, quanto veriora, quae dicebantur, esse sentiebant. Dimissa concione isti magistratum adeunt. Vociferantur inustam integerrimae civitati labem turpissimam: lege ut agere liceat, poscunt. Gubernatores urbis concionatorem orant ut ne gravetur indicia tantorum scelerum aperire. Ille vero se daturum dixit, modo civem, unde haec hauserat, prodete non cogeretur: neque sane proferri delatoris nomen sine certissimo illius exitio poterat. Visa sunt indicia minime contemnenda. Doluere tamen magistratus, quod moniti privatim non fuissent. Respondit Salianus credibile non esse ipsos rem tantam nescivisse, in urbis quasi specula collocatos: sed fortasse non ausos ad remedia severiora descendere; aut etiam putavisse rem hanc sui proprie fori non esse. Utcumque porro se res habet, Ego, inquit, mearum esse partium duxi, in tanto carissimorum civium periculo non tacere. Civitas antistitem, qui forte tunc aberat, admonendum curavit. Advolat praesul, et porrectum sibi a Saliano libellum magistratui dat in manus, admonens ut exquirat diligenter, quam vere indicia facta sint. Brevi ad mali fontem perventum est. Conjecti satores haereseos in vincula. Ex iis quidam praesenti supplicio mulctati: nonnulli dilapsi; ceteris injectus timor: sua demum religioni stetit integritas; ac proborum civium sententia ferme fuit, nisi acrioribus remediis surgenti malo Salianus obstitisset, nunquam magistratus ac principes civitatis, quippe cum auctoribus mali cognatione vel amicitia implicatos, negotium serio suscepturos fuisse.

Eminebat ea tempestate inter Calviniani agmini antesignanos Jeremias Ferrierus. [Note: 11. Haereticarum in Gallia partium insigne columen eversum.] Hujus unius auctoritate, doctrina et existimatione, factio Hugonottorum (quod nomen Calvinianis tribuitur in Gallia) maxime nitebatur. Eo impensius Patres hominem expugnare contendebant. Quod ut majore molirentur fiducia suadebat ejus liberale ingenium, eruditione non vulgari conjunctum: ut minime dubitarent quin, si veritatem dispiceret, eam continuo esset secuturus. Itaque amice et liberaliter agere cum eo instituerunt. Qua ille ratione commotus, animum adjecit ad examinanda utriusque doctrinae momenta, et inter se sine fraude ac praejudicio comparanda. Sensit ubi patêret veritas, ubi latêret error: Detraxit monstro personam; foeditatem agnovit, et exhorruit. Nemausum ipsam, ubi tanquam divinus homo tot annos cultus fuerat, elegit, quo in theatro publice

dedoceret, quod publice tandiu docuerat: magnamque faciebat spem, fore ut Nemausensis populus sanum ac prudens doctoris sui judicium non respueret, cujus in verba, velut in sacra Pythii oraculi effata, jurare consueverat. Sed ita vulgo sunt haereticorum ingenia, ut iis errorem ostendas facilius quam eripias. Pulcrum quippe putant praefracte tueri quod semel arripuerunt, ne non satis acuti et intelligentes in judicando fuisse videantur. Cujusvis est errate: sed erratum agnoscere, fateri, deponere, solius est sapientis.

Simul atque auditum fuit nutare Ferrierum, et fugam ad catholicos agitare, proceres Hugonotti fremunt exturbandum prius e vivorum numero demens caput, quam insanae defectionis maculam inurat Ecclesiae reformatae. Ferrierus, cui explorata gentis improbae crudelitas, clam ad amicum potentem perfûgit. Vix domo pedem extulerat, cum furiosa plebs impetum in eam facit, supellectilem omnem corrumpit, ejicitque per fenestras; uxorem ipsius gravidam et parturientem, e lecto contumeliose deripit, aedesque concremare parat. Alii cum facibus in suburbanam ejus villam provolant, proculeant fruges, arbores exscindunt. Alii ejusdem fratrem, medicum insignem, mutata fugientem veste, ac deprehensum, foeda lapidatione propemodum in ipso vestigio confecerunt. Ferrierus interim ad Societatis Patres evadere tentavit, ut eorum in oculis, et ad ipsorum, ut aiebat, pedes pro Fide catholica caesus caderet. Consultius visum, ut Nemanso se proriperet per noctem, et ad vicinos Belliquadrenses elaberetur: ubi tutum et honorificum receptum habuit, otiumque contulit ad elucubrandum insignem commentarium, quo facti sui rationem luculentam reddebat; ac fuse acriterque confutabat certa quaedam Calviniani dogmatis pronunciata, in quibus asserendis olim se intemperantius ipse jactaverat.

[Note: 12. Auctoritas sacrae scrlpturae. Ecclesia Christi visibilis. Novitas haereseos.] Praeclare quoque gesta res in ea Galliae Australis parte, quae Italiam propius attingit. Illic Dia, Vocontiorum olim civitas, nunc Delphinatium. Tota dioecesis, accitu Episcopi lustrata: et illatae per haeresim clades utcumque reparatae. In iis saepe locis divina res facta, ubi quadraginta totis annis nihil sacrorum erat usurpatum. Errabundae oves non paucae in Christi gregem sunt reductae. Aliae falsos pastores a veris secernere didicerunt, in disputationibus publice susceptis cum aliquot mercenariis pastoribus. Unus illorum antequam in aciem desconderet, posuit hoc primum, ac petiit, ut omnia auctoritate Scripturae deciderentur. Visus est Societatis sacerdos annuere, donec adversarium suo, quod ajunt, gladio jugularet. Quaesitum igitur de Scripturae sacrae libris, quinam essent habendi pro canonicis et legitimis, quinam secus. Hic vero vehementer conqueri Calvinista, quod eos haberemus canonicos, quibus id nomen minime omnium conveniret. Rogatus ubi Scriptura sacra libris ejusmodi canonicorum nomen et vim abrogaret, obmutuit. Non se felicius expedivit alter, qui coram primario praeside senatus Delphinatium, disputans de Ecclesia vera, negavit eam sub sensus cadere. Cum premeretur Pauli dicto, affirmantis Deum sine testimonio mortalibus locutum non esse, neque apud homines testimonium dici posse, quod sub sensus non caderet; multa parum apposite disseruit. Conturbatum et aestuantem subduxit e praelio senatus praeses: affirmans ne ipsum quidem, si revivisceret, Calvinum huic argumento solvendo parem fore. Eandem Diensem diaecesim cum lustrarent anno MDCXV. Turnonensis collegii Patres, incidit ex iis unus in moribundum senem, annos centum quindecim natum, quorum partem maximam inter Calvinianos transegerat. Moriebatur in errore pertinax. AEgre enim dediscunt senes, quod ipsi juvenes didicerunt. Haeresim matrem suam blande compellabat, cujus in gremio vitam laetus deponeret. Cui sacerdos: Atqui mater, inquit, illa tibi esse non potest, quae multo, quam tu, junior est: simulque illi novitatem Calvinianae sectae explicat. Quo argumento victus senex resipuit, et gratias Deo ac sacerdoti magnas agens, paulo post occubuit. At juvenis, in haereseos sinu natus, cum iter faceret eodem anno per superiorem Arverniam, perductus est visendi studio Indiciacum, quod oppidum vulgo Fanum S. Flori vocant, ubi nescio quis a malo daemone possessus, consuetis Ecclesiae remediis curabatur. Ut aedem sacram est ingressus, exilire energumenus, salutare comiter

adolescentem; blandiri tanquam amico et familiari; compellare nominatim, quem nunquam usquam aspexerat. Erubuit adolescens, cum se catholicorum omnium oculis signari vidit. Mox ista familiaritate graviter offensus, Calvinum ac daemonem, tam arcta inter se amicitia devinctos, valere jussit.

Inter spolia, haeresi tunc in Galliis detracta, recensere possumus ereptas haereticis [Note: 13. Ossa P. Martini Gutterrii ab haereticor um potestate, ac manibus vindicata.] reliquias et ossa P. Martini Gutterrii, ab iis olim in eadem Gallia capti. Profectus anno MDLXXIII. ex Hispania Romam ad Congregationem Generalem, inciderat in illorum manus, et in castellum Cadillacum, apud Cadurcos, non procul Burdegala, ductus, aerumnisque multis affectus obierat. Incessit cupido Patres, quibus nota viri sanctitas, ab hostium Fidei manibus ejus ossa vindicandi. Ea praecipue cura subiit P. Jacobum Turrianum, arctissima olim cum P. Martino amicitia conjunctum; qui Peruanae provinciae procurator ibat Romam per Gallias. Unum praesertim obstabat ne compotes voti fierent, quod certa non exstarent indicia loci, ubi sepultus P. Martinus fuerat. Accidit, non sine Numine, ut Burdegalae tunc vetsaretur P. Petrus Jarricus, qui dum in Hispania conficeret curriculum theologicum, viderat in Professorum Vallisoletana domo exaratam manu descriptionem Cadillaci, ejusque nominatim loci, ubi sepultus Gutterrius dicebatur. Hanc descriptionem arcessere Vallisoleto placuit. Allata defertur ad Baronem Lantilliacum, opibus atque auctoritate pollentem apud Cadurcenses, et Cadillaci cognitum: qui fratrem habebat in Societate. Is a Patribus Burdegalensibus enixe rogatus, Cadillacum se confert: inquirit ab incolis: ac praesertim a vespillone, qui P. Gutterrii cadaver tumulo infoderat. Locum ille monstrat non procul a via militari, et a se repositum in eo P. Martini cadaver juratus testatur, nec aliud postea in eodem sepultum. Inspiciunt Patres allatam ex Hispania loci totius descriptionem, omnia exacte quadrare deprehendunt. Dum haec a praetore diligenter expenduntur, dum testium nomina perscribuntur a libellione, confluxit rusticorum multitudo. Eorum unus, cognita re, denunciavit se annos natum admodum octodecim interfuisse funeri P. Gutterrii, eumque in indicato loco fuisse compositum. Haec testimonia satis superque esse vila sunt. Removent sepulcri lapidem: ossa nitentia et adhuc succi plena colligunt, mundoque involvunt linteo; humus deinde altius egeri est coepta, statimque argilla apparuit, certissimo argumento nullum aliud cadaver ibi fuisse infossum. Redeuntibus post confectum rite negotium civis occurrit, qui a praetore interrogatus num sciret quo in tumulo mandatus terrae P. Gutterrius fuisset, In eo, inquit, e duobus, qui viam publicam propius tangit. Additum superioribus illud testimonium est: confectasque rite tabulas cum pretioso pignore Burdegalam Patres retulerunt. Illud P. Jacobus Turrianus Roma rediens in Hispaniam asportavit, ubi Vallisoletano Professorum templo illatum, et plumbeo loculo, in supremo majoris arae gradu, ad evangelii latus, conditum servatur, cum hac inscriptione: P. Martino Guttierez, Almodovar, hujus domus praeposito singulari pietate, virtute, ac doctrina viro; in carcere apud haereticos Cardeliaci in Gallia Narbonensi, vita functo, anno MDLXXIII. aetatis XLIX. atque huc inde translato anno MDCIII. amoris ergo Patres D. D.

[Note: 14. Lutherani, Pikardi, Anabaptistae, Utraquistae, etc. in Germania feliciter agitati.] Dum in Gallia Societas religionem contra haeresim strenue tutabatur; non segnius eandem propugnabat in Germania vicinisque regionibus (nam de Anglia, Transsilvania, et Hungaria, Libris XII. et XIII. diximus.) Pikardos acerrime insectabatur P. Venceslaus Sturmius, Bohemus, a S. Ignatio in Societatem admissus, ac remissus paulo post in patriam. Sectam hanc seculo XV. Bohemia praesertim aluit, ubi Pikardus nescio quis, oriundus e Belgio, priscorum Adamitarum deliria renovavit. Hunc secuta rudis plebecula, degebat nudo corpore; quasi ad veteris Adami significandam innocentiam; dum se in lustrorum ganearumque coeno impurissimi nebulones volutabant. Solos se liberos esse dictitabant; mortales reliquos, servum vulgus. Cum se in insulam quandam recepissent, ad infanda sua mysteria liberius exercenda, profligati sunt a catholicis, et ferro flammisque consumpti. Tristes impurae sectae reliquias armis evangelicis debellavit P. Sturmius; eorum scelera, et impietatem, in hominum oculis auribusque

defixit: argutias eruditis explosit scriptis, adeo ut ad ipsum ejus nomen expallescerent, tanquam ad mentionem machinae bellicae; quam ejusdem nomine significari norant: nam balistam, aut catapultam, ipsa vox Bohemica, Sturmius sonat. Senio, morbis, et Apostolicis laboribus fractus reptabat in templum, ut confitentibus aures daret, quo in munere cum bonam sanctioris hebdomadae partem impendisset, apoplexia correptus anno MDCI. e vita migravit, in collegio Olomucensi, annis fere LXX. confectis.

Ut Pikardos P. Sturmius, sic Lutheranos alii Societatis sacerdotes feliciter aggressi, non invitos, ac sua etiam clade laetos debellarunt. Austriam pererrans circa annum MDC. rusticus factiosus ac dives, et succinctus agrestium exercitu, Religioni simul ac Caesari servile quoddam bellum inferebat, ita ut campestrium Lutheranorum Pontifex Maximus vulgo diceretur. Captus aliquando, et merito supplicio damnatus, spem unius e nostris conatumque non semel fefellerat, in errore ac flagitiis obfirmatus. Demum ab eodem velut omnibus telis petitus, vincenti per suum famulum Deo manus dedit, et arma impia pertinaciamque abjecit. Caput illi amputatum est, ut illustribus reis. Dedit hoc Caesar nobilitati catholicae religionis, ab eo ante supplicium susceptae, qua vitae ac mortis ignominiam deleverat. Excepta fuit haec victoria non minori bonorum omnium admiratione, quam plausu; adeo ut jactaretur Papam haereticorum a Jesuitis factum esse catholicum. Quemadmodum nulli difficilius errorem dediscunt, quam ejus magistri; sic parta de insigni Lutheranae scholae doctore victoria reliquis merito praestat. Hic pestilentem cathedram ab annis decem insidebat, cum in Selliensis collegii sacerdotem incidit. Postquam, eo curante, haereseos venenum ejecit, animum appulit ad alios quoque sanandos, quibus pestem ore impuro inhalaverat. Quo res plus haberet splendoris et pompae, placuit eam premere silentio parumper; tum uti artificio quodam ad animos novitate feriendos. Igitur ipsis diebus resurgenti Christo dedicatis, cum omnia laetitiam spirant, ac spectaculis interdum piis publica et Christiana gaudia celebrantur; fuerunt a Patribus in collegium invitati non catholici modo, sed etiam haereticorum proceres, ad spectaculum tragicum aeque ac jucundum, quo nullum unquam festivius aspexissent. Concurrunt avidi: locus quantumvis amplus et bene capax, angustus turbae fuit. Jam dies processerat, actoresque flagitabat spectator impatiens, cum subito prodit in scenam actor primarius, magister ille impietatis ante paucos dies; nunc veritatis citra fabulam ac fucum laudator et praeco. Mirantibus cunctis quid vellet, concionem attonitam salutat, veniam praeteritorum petit, se catholicum palam profitetur. Ad hanc vocem coortus discors ab omni caveae parte clamor, partim plaudentium, partim ira et pudore frementium. Pergit ille, et exorato silentio, subjecit se factum uno verbo narrasse, jam facti sui rationem ipsis, si placidas aures praeberent, editurum. Arrectis omnibus ad audiendum, mutatae mentis ac fidei causas exposuit per sesquihoram, tanto vocis et animi ardore, ut, cum sincere loqui omnino crederetur, catholicos admiratione et gaudio; haereticos pudore ac tristitia impleverit. Denique solennem Fidei professionem e formula per Tridentinum Concilium praescripta, tanquam postremum actum, subtexuit. Totius tragoediae clausulam et epilogum adjecit sacerdos noster, ac spectatores oratione apposita conatus est impellere ad imitationem facti, cujus admiratione caperentur. Ne tamen haeretici quererentur se ad spectaculum vocatos, cujus ipsi fabula fuissent, productus in scenam est paulo post ab alumnis collegii Josephus, e carcere in AEgypti solium evectus. Utroque spectaculo permoti complures serio de Fide catholica profitenda cogitarunt. Longe alios dedit ludos Tornaci Anabaptistarum primipilus. Id nominis inditum est nonnullis haereticis, quia baptismo iterum lustrabant eos, qui recens ab ortu, vel ante rationis usuram baptizati fuissent. Persuasum quippe habebant, neminem rite baptizari, nisi qui Fidem per se ipse profiteri posset. Errorem hunc alii renovatum scribunt a Luthero, alii a Zuinglio, vel Carolstadio. Latius propagatum constat a Thoma Muntzero, qui agrestes in Germania collectos contra suos Principes armavit: confirmatum vero in urbe Monasteriensi,

anno MDXXXIV. ubi domicilium vesani dogmatis collocatum, electusque rex ab istis fanaticis sarcinator Batavus. Inde transgressa est in Hollandiam secta, post in Angliam, ubi a Simone quodam Mennonis filio, vocantur Mennonitae. Natales istius haereseos referuntur ad prima Ecclesiae tempora, quibus iteratum fuisse baptismum a Marcione, a Novatianis et Donatistis, Ecclesiastica monumenta testantur; imo a quibusdam Catholicis praesulibus, falso existimantibus irritum esse baptisma collatum ab haereticis. Quos Stephanus Papa I. ac variae synodi damnarunt. Ab his ortus majoribus Tornacensis ille Belga, de quo coepi dicere, cum se premi veritatis telis a Societatis theologo cerneret, subito consurgens, Mittamus, inquit, verba: juremus in hoc; utrius nostrum falsa religio est, hunc hostis hominum Tartareus occupet. Cohorruit ad inexpectatam conditionem Pater, negavitque his argumentis opus esse, ad veritatem cognoscendam. Instare petulans adversarius, exprobrare trepidationem: ceteri, qui aderant, eam imbecillitatis confessionem interpretari. Quod ubi vidit sacerdos pius juxta et prudens, testatus se non tentandi Numinis, sed tuendae religionis causa descendere ad iniquissimam pactionem, Ego vero, ait, conditionem accipio: uter nostrum pejus de Deo ac religione sentit, in eum inferno praedoni jus ac potestas esto. Mirum! vis haec ediderat, contremuit toto corpore, in omnium conspectu impius Anabaptista; concussus reliquo die jactatusque, ad extremum oppigneratam Orco infelicem animam reddidit.

Ladislaus Berka, supremus Moraviae Camerarius, post ejectos aliquot oppidis [Note: 15. Haereticorum familiaritas periculosa.] haereticos, in ea sacerdotes Societatis acciverat. Idem tamen aliqua inescatus utilitate, consuetudinem ac familiarem usum retinebat cum Anabaptistis quibusdam non sine piorum offensione: sed illum ex hoc laqueo divina bonitas expedivit. Unicum ipsius filium repentinus et gravis invasit morbus. Patres, arrepto tempore, cum salus adolescentis exiguâ penderet spe, admonent parentem, videret ne periculum filii contractum ab Anabaptistarum familiaritate foret. Agnovit delictum: impiam consuetudinem rescidit: salvumque protinus filium recepit; felicior profecto et consultior Valente imperatore: qui, cum Arianos ad aegrotantem pariter filiolum admisisset, ejus morte, uti Basilius Magnus praedixerat, impietatem luit. Adeo verum est privatam quoque virorum Principum felicitatem esse a studio religionis curaque suspensam.

Hoc habebat persuasum Ferdinandus Archidux, dum invictam animi constantiam haereticis opposuit, acriter pugnantibus ut erroris ministri, quos per autumnum anni MDXCVII. exegerat, restituerentur; et libera cuique, quam vellet religionem profitendi, potestas esset. Ille vero non modo exitialibus postulatis non annuit, verum etiam non dubitavit provinciam obire cum aliquot e Societate sacerdotibus, ad religionem praesentia sua, auctoritate, armis quoque, ubi erat opus, stabiliendam, et in pristina jura reponendam. Extorti plebeculae libri pestilentes, quorum amplius sex millia exusta sunt: receptum de Lutheranis templum Graecii primarium, quod ante annos triginta, exterminatis pastoribus, invaserant. Desaeviit eorum furor in homines Societatis, a quibus haec manare consilia suspicabantur: eos neci dedere, Graecense collegium ferro flammisque abolere conjurant. Moniti Patres per amicos, perniciem certissimam astu effugerunt. Ea enim nocte, qua nostris aedibus injiciendae faces erant, crebra lumina tota domo disposuerunt. Praebuere ignes speciem militum ad custodiam excubantium, et impetus nefarios conjuratorum semel iterumque retardarunt, ac demum penitus extinxerunt.

Utraquistae in Bohemia maxime versantur, qui nempe veterem sub utraque specie Christi sumendi ritum, sapienter laicis ab Ecclesia interdictum, mordicus tuentur: unde illis factum Utraquistarum nomen. Eorum antistes sive Administrator (hoc enim nomen illi tribuitur) magnam apud suos auctoritatem obtinet. Id muneris gerebat anno MDCXII. sacerdos, catholicae Fidei olim desertor: quem, utpote non indoctum, taedere coepit sectae pertinacis: jamque in ea tuenda languidior, aperte inclinabat in partes notae veritatis et ab errore multos e suis revocabat. Ea res homini magnam conflavit invidiam, eoque proceres Utraquistarum

adduxit, ut ei magistratum abrogarent. Quae calamitas misero mentis oculos aperuit. Ad Socios Pragenses profectus, eorum opera in gratiam cum Ecclesia rediit, summa catholicorum laetitia et gratulatione. Alter ex eodem Utraquistarum grege anno sequenti accusatus gravi, nec falso, crimine, capitalem poenam commeruisse judicatus a suis erat, quos inter insignem doctoris obtinebat gradum. Ac primo quidem illum dignitate spoliarunt, solenni craerimonia et redactum velut in ordinem custodia incluserunt. Ibi jacebat infelix ab omnibus in tanto periculo derelictus. Hominem e Societate advocat. Maerentem ille consolatur, et contra daemonis, jam veluti certâ gaudentis praedâ, nocturnos impetus armat coelestis Agni cerea effigie. Sacrum amuletum sic enervavit infernam belluam, ut se illi praesentem sistere amplius non auderet, sed procul ex abdito loco tumultus aliquid excitaret. Hoc aditu in animum ejus patefacto, noster opportune instat, ut Fidem catholicam amplectatur, cujus modo argumentum ingens cognosceret. Paruit. Ad patibulum deductus, audientem universam civitatem eloquentissima oratione concussit; et iis, quibus causam exitii dederat, egregiam occasionem obtulit salutis in religione vera consequendae. Ad extremum recitata formula Fidei Tridentina, fortem se ac pium in perferenda morte praebuit.

[Note: 16. Modus disputandi cum haereticis.] Impigrum veritatis catholicae defensorem amisit anno MDCXIII. Polonia P. Gasparem Nahavisum. Excoluerat omnem fere Poloniam per annos triginta. Nervos et acumen disputantis reformidabant adversarii, sed amabant humanitatem ac disputandi modum, quia id unum curabat in disputando ut victi agnoscerent veritatem, non ut vicisse videretur. Exemplum e multis unum proseram. Dux Ostrogiensis, idemque Palatinus Kioviensis, arcessiverat e Lipsiensi academia spectatum diu in Calvini ludo lanistam, eumque componere cum P. Nahaviso gestiebat. Utrumque invitat ad prandium. Nahavisus doctorem comiter salutatum, post mutua urbanitatis officia paulatim, injecta quaestione, ad conserendas manus pertrahit. Velitatus ille aliquandiu, postquam iniquo se congressum loco et marte sensit, receptum sapienter circumspectabat: quem illi Pater omnem ita obstruxit, ut herbam porrigere, quod aiunt, cogeret. Multum erat confessionem imbecillitatis ab eo expressisse, qui suas de catholicis palmas recensere antea ferociter solebat. Sed vulnus tam lenis, tam amica, fecerat manus, ut ad eam saucius clam accesserit, iterum vulnerandus, vel potius omnino sanandus. Triduo exacto, palmarum ille tot ac tantarum gladiator abjecit hastas, ultroque deditionem fecit. Has inter victorias triginta et unum stipendia P. Nahavisus fecit in Societate, ad quam illum coelestis imperator singulari accitu vocaverat. Trans Russiam inter Scythas seu Tartaros natus, cum bello flagraret tota regio, venerat adhuc puer in Russorum manus, qui Scythicum exercitum internecione deleverant. Confecto feliciter praelio, milites rapta de hoste spolia profitebantur apud praetorem. Captivus inter illa productus est puer. Cujus indole liberali, atque ingenio delectatus praetor, eum sibi a milite, a quo erat captus, depoposcit; ac fortunis parentibusque orbatum, apud se loco filii habuit, et erudiendum litteris curavit: in quibus magnos brevi fecit progressus. Itaque cum vir primarius liberis suis Romam studiorum causa deducendis moderatorem quaereret, datus est illis Nahavisus; et in Urbe postea Societatis Jesu militiam capessivit: cujus bene ac fortiter gestae praemium, confectis annis tribus et sexaginta, consecutus est in collegio Sendomiriensi.

Non tam disputando, quam cohortando et suadendo victus est alius Calvinianae scholae doctor. Venerat Coloniam eodem anno MDCXIII. ex Anglia, ubi Regi a concionibus erat, ut catholicos theologos de religione consuleret, quorum in scriptis veritatem certis consignatam notis deprehenderat. Quis enim illam in tanta librorum optimorum luce, nisi sponte caecus, non videat? Nondum tamen discussae penitus erant, quas haeresis offuderat animo, tenebrae. Commeatum a Rege impetrat, et per causam curandi Spadanis aquis morbi, Coloniam accessit, ubi nostrorum ope caliginem omnem abstersit, ac dubitationemr: nec destitit amicos et affines in Anglia relictos hortari, ut depositis, quibus laborabant, opinionibus male praesumptis, causam utramque cognoscerent, ac justum judicium jadicarent.

[Note: 17. Praesidia quaedam adversus haeresim provisa. Gomaristae, et Arminiani.] Quam veritatem ratio et doctrina non difficile peritis ostendunt, eandem indoctis metus ignominiae, aut poenae, persuadet. Haeretici communem cum catholicis sepulturam obtinuerant Paderbornae, nimia magistratuum indulgentia. Evicit anno MDCXIII. Societas ut hoc honore privarentur, exportatis extra pomerium in agros, eorum cadaveribus. Quam infamiam plerique pertimescentes odisse coeperunt haeresim, et ab ejus odio facile sunt adducti ad amorem veritatis. A Sociis Constantiensibus curatum ut Lutherani ludimagistri, qui pueros vernacula litterarum docebant elementa, scholarum suarum alumnos ipsimet ad nostras deducerent catecheses. Id antea tentatum saepius, perfectum denique est, magno discipulorum et magistrorum fructu. Decretum pariter fuit ne haereticorum pupillis, quorum ingens ea in urbe numerus erat, jus civitatis, quod hereditarium veluti habebant, ante tribueretur, quam religionis catholicae praecipua capita legitime profiterentur. Simillimis legibus munita religio fuit ac defensa Ratiboriae, quod est oppidum Silesiae superioris. In hanc urbem inducebatur clam a perfido curione Lutherana pestis: qui postquam errori patronos opibus et numero non contemnendos adesse perspexit, ausus est Lutheri praeconem in oppidum evocare ipso die Pentecostes. Implevit ira catholicos, et civitas, occlusis portis, triduo toto in armis fuit. Infregit metus audaciam improborum; sed illorum consilia penitus disjecit senatus decretum, Sociis auctoribus factum, uti cives tributim in curiam evocati, ad avitam Fidem tuendam sacramento adigerentur. Praeterea veteres urbis leges instauratae sunt; quarum unum caput erat, ut nemo haeresi aut schismte implicatus, civium in numero censeretur. Quibus subsidiis firmata est religio, et adversarum partium vires animique debilitati. Cum Arminianis et Gomaristis identidem in Hollandia, nec nullo successu pugnatum est. Arminianorum conditor et parens fuit Jacobus Arminius, Batavus, Calviniani evangelii minister Amstelodamensis, nec ita multo post theologiae professor Lugduni Batavorum, ubi novam inter suos Calvinianos, et ab eorum doctrina vulgo abhorrentem procudere doctrinam aggressus est, Haec praecipuis quinque capitibus continetur. Primum est, Deum in reprobandis hominibus rationem habere illorum infidelitatis, et impoenitentiae; in eligendis vero, illorum fidei et perseverantiae. Alterum: Mortem esse obitam a Christo pro omnibus, nemine excepto. Tertium: Necessariam esse gratiam ad opus bonum. Quartum: Ejus tamen vim ejusmodi non esse, cui resisti non possit. Quintum: Gratia semel donatos, eâdem spoliari posse ac perire. Hanc doctrinam Calvinistae coacto Dordraci suorum coetu anno MDCXVIII. condemnarunt; ejus defensores exilio, vinculis, morte multarunt; et Arminianos pro haereticis habent: nihilominus tolerant, et quiescere modo patiuntur. Quos si jure damnari potuisse a suis theologis in unum collectis putant, recusare non possunt quin se ipsi quoque jure damnatos a Patribus Tridenti congregatis fateantur.

Post extinctum anno MDCIX. Arminium, ejus discipuli et clientes placita magistri summo studio propugnarunt. Itaque supplicem libellum, ejus generis quod Galli vulgo appellant Remontrance, Foederatis Ordinibus obtulere anno MDCIX. Exponebant quibus, et quam justis de causis a communi sententia discessissent: unde factum illis quoque nomen fuit, ut Remonstrantes dicerentur. Inter illos qui Arminium et ejus doctrinam validius oppugnarunt, agmen duxit Gomarus, theologiae professor Lugduni Batavorum. Ejus discipuli Gomaristae causam contra Arminianos in synodo Dordracena vicerunt, et a Batavis orthodoxi censentur. Haec opinionum dissidia cum ferverent Amstelodami, et Hydrae quasi Lernaeae recens monstrum in plura quotidie capita succresceret, data est nostris opportunitas multos revocandi ad catholicam concordiam, praesertim Arminianos. Facile vincuntur hostes, cum inter se dissident.

[Note: §. III. RELIGIO VARIIS IN LOCIS PER SOCIETATEM REPARATA.] SOCIETATI satis non fuit oppugnatam religionem privatim ac publice propugnare: eandem in varias Europae urbes, unde fuerat pulsa, reducere laboravit. Vesalia civitas est in Cliviae Ducatu, qua Lupia in Rhenum influit, emporium frequens et locuples. Eam Lutherani et Calviniani ab anno MDXXXIX. ut aptam sedem proseminando errori occuparant, ibique rerum potiri videbantur.

Praeerat Catholici Regis copiis in Belgio Franciscus Mendoza, non bellica virtute, quam studio religionis clarior. Eam restituere pristinum in statum Vesaliae decrevit, ac civitatem a lue Calviniana penitus repurgare. Igitur legatos ad Cliviae Ducem mittit, admonetque fidei Carolo V. datae et pactionis, qua spoponderat se conservaturum suis in urbibus catholica instituta, daturumque insuper operam ut, si quid mutatum uspiam ac depravatum foret, restitueretur. Is moram in se nullam esse respondit: sed multae ab oppidanis difficultates objectae sunt, quas Mendozae prudentia, et scilicet armorum terror (habebat enim tunc in hibernis septem et viginti millia lectissimorum militum) superavit; idque potissimum, quod haeretici flagitabant, vetuit, ne Societas oppido ejiceretur. Arcessitus Colonia Agrippina per P. Petrum Busselium Nuncius Apostolicus pacatam revocatae religionis possessionem adiit: habuitque hunc P. Busselio honorem Summus Pontifex, ut ei per litteras gratularetur. Nec dubium erat quin ejus votis omnia cumulate fuissent responsura, nisi exercitus Catholicus a Rheno in interiores Germaniae partes abductus animos reddidisset haereticis; qui fere, nisi timeant, terrent. Ergo soluti metu personam ad tempus sumptam exuerunt, sacra et sacerdotes omni ludibrio affecerunt; adeo ut in tutum se recipere cum Patribus Societatis coactus fuerit Nuncius Apostolicus, et succisam temporum procella spem ingemiscere. Pristinam urbi tranquillitatem reddidit Marchionis Spinolae virtus, et ad reparandas religionis clades Vesaliae vicinisque in oppidis Sociorum tunc labor feliciter desudavit: ac paulo post Ritbergae, unde catholicos ritus Lutheranus error ante annos sexaginta expulerat. Est ea Westphaliae civitas, Comitatus cognominis caput, ad Amasis ripam.

[Note: 18. In Valles Alpinas, et Cemenios montes revocata.] Saepius, ac diutius laboratum ab iisdem est, ut catholica Fides revocaretur in varias Alpinarum vallium partes. Uni ex illis nomen tribuit Segusium, oppidum haud ignobile, ad fluvium Duriam. Hanc vallem anno MDXCIV. lustravere; ac depulsis inscitiae superstitionumque tenebris, sua religioni lux reddita. Rursum anno MDCII. amplius septingenta capita variis in pagis Ecclesiae redonata sunt. In istas valles olim e Gallia profugerant alumni doctrinae Calvinisticae, et in iis domicilium quoddam impietatis collocaverant, locorum ingenio defensi. Cum serperent autem in dies latius, neque armis depelli facile possent, certi fuerant ipsis jam inde ab anno MDLXII. constituti fines, ultra quos non procurrerent. Iis cum se non continerent, et in oppida vicina contages funesta grassaretur, edixit Sabaudiae Dux ut omnes, qui citra fluvium Pelleum incolebant, vel ejurarent haeresim, vel ultra fluvium eundem recederent. Is ortus in Alpibus summis, vallem Lusernensem praeterfluit, ac Pado deinde jungitur. Per eam occasionem Taurinensis Archiepiscopus, in cujus dioecesi est tota vallis, eam adire decrevit, comite Taurinensis collegii rectore. Privatis colloquiis et publicis concionibus nutantes plerique confirmati funt, plurimi ad meliora consilia perducti. Alii, cum ratione victi pertinaciam tamen retinerent, eo perfugiebant ut dicerent doctorem suum, si adesset, istis argumentis, quae solvere ipsi non possent, facile responsurum. Tum vero collegii rector, Adsit ille, inquit, dabitur fides publica: quo ipsi libuerit die ac loco disputabitur. Admonitus doctor haereticus cum se non moveret, sive insidiarum, ut aiebat, metu; sive potius imbecillitatis conscientia, Pater ad eum se contulit. Dictus concertationi dies IV. Id. Martias MDCII. ad fauces Angruniae vallis, inter praeruptas rupes; ubi ante quadringentos ferme annos Waldenses Lugduno ejecti constiterant. Prodit erroris magister, armata cohorte cinctus, gentisque primoribus: sequebatur innumerabilis multitudo, quam disputationis fama exciverat. Campus ad certamen delectus, ubi pratum arbores opacabant: argumentum dicendi propositum de sacrificio Missae: designati scribae, unus catholicus; alter haereticus, qui dicta exciperent. Precibus seorsum factis, collata sunt signa.

Novem horis pugnatum est, coactusque mendacii patronus confiteri Missam non ab hominibus institutam, sed a Deo; et sub speciebus panis ac vini corpus et sanguinem Christi, non fide tantum, sed ipsa re contineri. Nihil veteratori notae profuerunt artes: nihil minae quibus doctorem catholicum a se, ut pilam,

jactandum vanus ac superbus augur praedixerat: nihil libri, quibus onustum prae se mulum egerat. Victus sua et omnium confessione discessit. Interpretari ac mutare quae confessus erat, conatus est: sed exstabant scribarum codices, qui ne adulterarentur, mature provisum erat. Hoc uno congressu auctoritas indocti et improbi doctoris concidit, multique ante finem pugnae ab eo palam desciverunt, statim atque expressam ab illo catholicam de Eucharistia confessionem audivere. At sacerdos Societatis, prosequentibus catholicis, in circumjectas late valles cum eodem Archiepiscopo descendit. Occupatae olim fuerant a Waldensibus: postea Luthero, denique Calvino militarunt. Septem in iis oppida numerabantur incolis frequentia, unde trigesimum jam annum religio vera exulabat. Tristia procedentibus occurrebant spectacula, et monumenta impietatis; aequata solo templa, polluta coemeteria, dejectae aut semiustulatae Cruces. In singulis ferme oppidis ritu, catholico sacrificatum est, excitatis sacellis; invitati omnes ad veritatem cognoscendam; et multi cognitam sunt amplexi.

AEque ut ilis, nec minus periculosa expeditio confecta est in eo dioecesis Nemausensis tractu, quem Cemmenium vulgo appellant. Id nominis sortitur a Cemmenis montibus, qui a fontibus Ligeris per triginta circiter leucas porriguntur inter Rhutenos, Gabalos, Helvios, et Velaunos. Huc se conjecerat ac regnabat haeresis, defensa vallo montium, et nativis loci aggeribus. Sane ab annis octoginta nullus ibi Episcopus visus erat: nullus religiosus vir, nisi apostata. Nam eo, projectis divinae militiae sagis, nefarii desertores confugiebant, cum virginibus, quas in haec lustra suis e claustris abreptas deportabant. Patres Societatis nunquam illic aspectos, neque cognitos nisi ex odio quod in illos haeretici passim omnes habent, amici deterrebant ne in manifestum necis discrimen se conjicerent, nulla spe proposita bonae ullius frugis colligendae. Itum nihilominus est, Christo duce atque auspice. Praeter necem et plagas, tolerata sunt omnia, quae porrendebantur, Magnum tamen, ac prope incredibile visum est conspici Patres illic impune potuisse; nec modo conspici, sed libenter audiri: neque audiri duntaxat, sed ministrare sacramenta, in pravas consuetudines invehi, exstirpare vitia immania; quae tam altas ibi radices egerant, ut caesorum sanguine domus ac viae redundarent; ut palam volitarent armati, essetque pars artis, industriae gloriae, trucidare inimicum, amico insidiari, inopem percutere, spoliare divitem, et strages hominum edere tanto plures atque atrociores, quanto cuique virium plus et furoris erat. Repertus fuit unus quispiam sacerdos catholicus, quem inscitia et simplicitas miserabilis tutum praestabant in medio nationis pravae; quippe adeo imperitus, ut signum Crucis formare vel nescisset unquam, vel dedidicisset. Id qui scirent, tres quatuorve ad summum sunt inventi. Ad nostros plerumque noctu, saepe de die, maximi fiebant concursus omnis aetatis et conditionis. Uno quodam in pago simul professi catholicam Fidem sunt homines bis mille: alibi puerorum catervae ultro ab haereticis parentibus deductae, ut sanioribus praeceptis imbuerentur. Instaurata plerisque in locis templa; xenodochia olim diruta, rursum aedificata; repositae Cruces, quarum loco constituta fuerant in religionis contumeliam patibula; divina res publice peracta. Inter varios errores, qui terram sterilem, ut infelices tribuli, occupabant, unus praecipue vigebat, per satores zizaniorum late ac dedita opera sparsus; nimirum in qualibet religione virtuti locum et saluti esse. Hoc opinionis pestiferae monstrum ita debellatum est, ut ejus patronos, ignorantiae atque impietatis puderet. His e sententia confectis socii Arelatum, Massiliam, Fossas Marianas, et aliquot alia oppida, eodem Duce Christo, felicissime perlustrarunt.

[Note: 19. In quasdam Germaniae civitates, et Essendiense coenobium reducta.] Vissoviczium Moraviae oppidum, una cum adnexis pagis, obtigerat domino, qui olim Viennae in scholis nostris institutus nihil antiquius habebat, quam ut oppidani sibi subjecti, sexagesimum jam annum aberrantes a via veritatis, ad eam reducerentur. Duos e Sociis, quorum opera uteretur, impetravit. Magna rerum et mentium facta inclinatio. Erat sacellum vetus, tristes reliquiae magnificentissimi templi, quod in illo Bohemiae incendio Ziska destruxerat; et in stabulum deinde ac si quid stabulo faedius est, dynastarum haereticorum impietas mutaverat.

Perpurgatus est locus; ornatum sacellum; et in eo sacerdos Societatis, primus tanto intervallo, caelesti hostia litavit. Auspicatissimis primordiis obstabat enixe Lutheranus doctor, caeci populi ductor caecus. Is demum ejectus est, non tamen sine tumultu et metu seditionis, plebecula suis privilegiis vim afferri conclamante. Appellatus Caesar litem ex parte secuit secundum catholicos: partem examinandam in aliud tempus distulit. Sedet ad Danubium, inter Ulmam et Neoburgum, Donaverda, magni civitas momenti, et quoddam quasi Bavariae claustrum. Desciverat ad Lutherum in commeni Germaniae tumultu, et catholicis jura, templa, libertatem, ademerat Eorum querelis permotus anno MDCVII. Maximilianus. Bavariae Dux, hortante Imperatore, in perduelles arma expedivit. Adest cum lecta militum manu, et imparatos cives metu praesentis exitii territat. Ministri haereseos, audere soliti cum viribus, et numero pollent, at in re dubia et periculosa timidi, per aversam urbis portam diffugiunt. Oppidani a suis deserti, respondent se futuros in Caesaris ac Ducis potestate. Pars copiarum intromissa forum et curiam insidet. Ducuntur in vincula primarii perduellionis auctores; arma civi trepido eripiuntur; civitati praesidium imponitur. Confecta sic praeter omnium spem pace, Societatis concionator, qui partem in opere tanto non exiguam habebat, restitutam religionem populo gratulatus est. Solennis supplicatio per urbem circumducta. Templorum supellex reddita catholicis: aedes sacrae, profanis diu conspurcatae caerimoniis, in pristinos usus nitoremque vindicatae; data denique missio Lutheranis ludi magistris: ac finitimis, quos pestifera doctrina infecerat pagis, opportune consultum.

Essendiensis monasterii antistita in Principibus Imperii numeratur; ampla ditione, et clientelarum copia praepotens. Coenobium illustre deformaverat haeresis Lutherana: quam ejicere meditans virgo coenobii praeses, nobilitate ac pietate insignis, nostros praeclari consilii adjutores, adscivit. Ne res ad exitum adduceretur obstitit ejus immatura mors; nihilque propius factum est, quam ut Socii Essendia pellerentur. Haeretica plebs homines Societatis quamprimum extrudendos conclamabat. Interim ab universo virginum coetu suffragia feruntur ad legendam monasterii praesidem. Conspirarunt omnium sententiae in eam designandam, quae Religioni plurimum favebat, et Societati. Ejus auctoritas odia tumultuantium compressit, et viam stravit Patribus ad catholicos ritus in oppidum, et religiosam simul disciplinam in coenobium restituendam. Provisum ut pagis in monasterii ditione positis veri pastores praeficerentur, pulsis mercenariis. In aliis quoque coenobiis, quorum possessio ad catholicos rediit, extinctam propemodum Religionem Socii exsuscitarunt.

[Note: 20. Demon exorcismis fugatus religioni reparandae subservit.] Non parum habuisse momenti creditur ad virgines Deo sacras istorum coenobiorum, aliosque passim novae doctrinae discipulos et patronos a Luthero abducendos, vulgata per idem tempus fama de puellis duabus Lutheranis, claro loco natis, quas malus daemon insederat; et quarum diversa sors ad demonstrandam catholicae Fidei vim, veritatemque, summopere valuit. Erant ambae sorores. Dira Tartarei praedonis crudelitas omnem earum familiam solicitam diu habuerat. Postquam res celari non potuit, eo sunt adacti parentes et affines Lutherani, ut remedia humanis majora peterent. Ea tuto quaeri apud religionis reformatae ministros putaverunt. Igitur puellae paucis primo, tum pluribus sectae doctoribus offeruntur. Ex iis decem et octo luserunt operam. Daemon illis plurimum negotii joculariter exhibuit; nunc responsis alienis aut ambiguis interrogantes salse circumagens; nunc stertens placide, illis vociferantibus, non sine spectantium risu; nonnunquam simulans fugam ac metum. Tunc, adversariis de hoste quasi victo triumphantibus, redibat infestior, et cachinnis temere ovantes obruebat. Neque scurrilibus tantum jocis retundebat instantes, sed verorum et magnorum criminum probris palam in erubescentes conjectis. Unus, ceteris paulatim dilapsis, confidentior, dum catholicos imitari sacerdotes gestit, in os hiantis puellae digitos immittere ausus, illos paene concisos subito, nec facile, retraxit. Risit Stygius satelles, et quasi emendaturus injuriam, promisit se nunc denique abiturum, et fores ac fenestras aperiri jussit. Reclusae. sunt. Tum ille

sublime raptam virginum unam formidoloso volatu per totam aulam circumvexit, mox humi cachinnantem illaesamque deposuit. Cum pudorem ipsis Lutheranis incuteret ministrorum suorum clades et imbecillitas: quaesiverunt collatis capitibus et consiliis, quodnam huic malo remedium ostenderetur. Ea demum sententia placuit, acumine digna Lutherano, ut populo renunciarent Deo non placere daemonem sic vexari: vetitum id in sacris paginis. Ergo, inquiebat infelix puellarum parens, in hac miserrima servitute liberis meis consenescendum, neque ullum in terris et in Ecclesia Christi remedium huic malo paratum est? Nullum, respondebant: divinae providentiae res permittenda. Non defuerunt qui censerent, si recurrendum alio quopiam foret, videri convenientius ad magos et veneficos, quam ad catholicos sacerdotes, aut ad Societatis homines, confugere. Nihilominus ad nos, de ipsorum denique haereticorum sententia, credo quia virginum affines ita cogebant, ventum est. Rogati Patres collegii Hildesiensis, aegre et cunctanter operam sunt polliciti, ne catholicum nomen ludibrio impiorum exponeretur, si cum daemone pugnaretur eventu parum prospero: cujus propulsandi sic potestatem suis Christus Dominus dedit, ut eam tamen certis occultisque de causis valere non semper velit. Sed puellarum parentes vim gliscentis in dies Tartareae tytannidis conspicati, ambas domum nostram perducere statuerunt. Negavit enimvero daemon se venturum. Stabant virgines, ceteroquin imbelles, instar gemini scopuli immotae, fixaeque in eodem loco. Injectae collo stolae sacerdotales utramque nullo negotio pertraxerunt. Junci molles erant. Hoc argumento vel ab invitis Lutheranis jam exprimebatur confessio jurisdictionis Ecclesiasticae apud solos catholicos vigentis; idque faustum omen futuri certaminis et victoriae putatum est. Postquam in conspectu Patrum ambae constiterunt, paulum quievere. Tum sacerdos gravi oratione illas affatus, ostendit quantum praesidii ad intestinum, quo vexabantur, hostem depellendum esset in catholico dogmate, quantum in Lutherano infirmitatis; proinde, hoc deserto, illud sequerentur, si salvae ac liberae esse cuperent. His verbis minor natu puella catholicam se esse omnino velle dixit: statimque admotis S. Ignatii reliquiis, compressus tyranni Avernalis impetus, ac sensim exolescens quintodecimo post die, secundum rem divinam et sacros exorcismos, omnino compressus est, ingenti partium bonarum existimatione. Quove minus ambigere possent adversarii, unde potestas in daemones tanta oriretur, puellae soror in haeresi pertinax, in Erebi funesta possessione mansit. Multis per eam occasionem, perque concertationes tum publice tum privatim institutas, ereptus error, praesertim Heiligenstadii, Paderbornae, Erfurti, et Hildesii. Eaque permotus fama Summus Pontifex Clemens VIII. duos e sociis in Saxoniam ire jussit, tum ut offusas ab haeresi tenebras dispellerent; tum vero ut sacrarum virginum duo coenobia, quae tanquam lilia mediis in spinis, integritatem Fidei morumque retinuerant, divinis reficerent mysteriis, et ad constantiam hortarentur.

[Note: §. IV. RELIGIO CONFIRMATA, et ILLUSTRATA IN MISSIONIBUS.] QUAMVIS haec prodigia maximi sint ponderis ad illustrandam religionem, rariora tamen sunt, et a pervicacibus vocantur in dubium, aut ignotis ac naturalibus causis assignantur. Est, ubi coelestis gratiae divina vis, etiam sine miraculis, eluceat: in Missionibus dico, quas ad commovendos animos, et publicam pietatem excitandam, mirum quantum valere quotidiana docet experientia. Insigniores quasdam recensere fatis erit. Anno MDXCII. duo Societatis sacerdotes in Hollandiam interiorem progressi jecerunt fundamenta Batavicae Missionis. Gemebat Religio apud Belgas Foederatos oppressa tristi jugo. Pulsi sacerdotes; incensa eversaque templa; proculcati majorum, quos tam pie tandiu coluerant, ritus: armata ferro facibusque volitabat haeresis, ac secum diras, quae illam ubique comitantur, pestes invexerat. Indoluit patriae carissimae exitio Joannes Smetius, sacerdos Batavus, et Romam remedia petiturus ivit. Clementem VIII. in ea cura, et dolore defixum reperit. Rogatus a Pontifice, quos ad opem ferendam idoneos maxime judicaret, Societatem JESU Belgicam respondit, quippe quae linguae et morum gnara, aditum ad Hollandos, ac si opus foret, latebras facilius invenire posset. Monet Claudium Aquavivam Clemens. Duos, tanquam

[Note: 21. Occasio, initium, et progressus Batavicae Missionis.] ad sternendum aliis iter, mitti placuit, Guillelmum Leonium Dordracenum; et Cornelium Duystium Delfensem. Profecti, mutata veste, diversum instituerunt iter. Leonius incidit in latronum globum, qui vestibus spoliatum per dumos et salebras raptarunt, ac semianimem reliquerunt. Centone contectus Dordracum adrepit in paternas aedes. Rejicitur ut turpe mendicabulum, vixque indicio certiore facto, agnoscitur a matre, in amplexum cum lacrymis effusa. Statim coacta e propinquis et amicis concione, dicere de rebus divinis coepit. Paucis post diebus petiit Ultrajectum, stationem sibi assignatam: unde in circumfusam late regionem excurrit. Duystius, post exhausta varia pericula, Delfos attigit, ac varias urbes Hollandiae, a bellico tumultu paulum respirantes, liberius peragravit. Inde lustravit Zelandiam. Septenae Zelandorum insulae sunt, quas tunc Anglicana fere praesidia tenebant. Hinc miserrimus religionis status, cum et incolis pestilentem doctrinam afflarent Angli; et, ne quis catholicus evangelii minister medelam afferret, impense caverent. Porrus enim omnes acerrimis cingebantur excubiis; de suspectis durissima quaestio habebatur; et agniti sacerdotes capite luebant poenas, aut aeternis vinculis ac tenebris damnabantur. Erant in oculis Duystio tot pericula: major periculis animus et caritas alienae salutis sitiens, fuit. Vestis et sermonis vernaculi beneficio elusit vigilum diligentiam. Repertae in Zelandicis insulis admodum exiles catholicorum reliquiae; passim corrupti cum religione mores. Eo difficilior opera, sed eo quoque majus operae pretium exstitit.

Altero post anno P. Joannes Bargius Amstelodamensis, Duystio et Leonio additus, Frisones praesertim excoluit. Brevi tamen vitae metam et laboris attigit. Ejus locum implevere PP. Adrianus Arboreus Batavus, et Nicolaus Romaeus Brugensis. Hi multis deinde consecutis felicem campum aperuerunt, unde est collecta messis ingens; sive catholicis confirmatis in Fide, sive desertoribus ad pristina Ecclesiae signa revocatis. Prodiere continuo a Foederatis Ordinibus edicta minacia; Societatis homines nominatim excedere finibus jussi: proposita supplicia, si quis illos exciperet tecto, latebris abderet; consilio, re, officio juvaret: vestigati, abrepti in carceres, malis attriti. Sed haec beneficia et invitamenta sunt: nec in poenae ducuntur loco, sed mercedis et gloriae. Guillelmus Leonius Doccumi, in Frisia, Calvinum et Mennonem secundis praeliis profligabat, frementibus utriusque asseclis; et palam vociferantibus ab homine uno cladem sibi et exitium creari. Magistratus clamore excitatus invisum caput, immissis in omnes urbis angulos exploratoribus, perquirit. Comprehenditur: et in publicam facinorosorum custodiam includitur. Inde Leowardiam ad supremum Frisiae senatum abducitur. Judices aureis per catholicos vinculis irretiti, ferrea Leonii vincula ruperunt. Emissus, iterumque sexto post anno captus, arte simili evasit. At Cornelius Duystius, alter Hollandicae missionis auspex, captus ipse quoque Delfis est, cum aures confitenti praeberet. Sed praetorem adortus extemporali et victrici, quam suis promisit Christus, facundia, furentem exarmavit. Demum illi pariter ac Leonio annus millesimus sexcentesimus duodecimus, laborum finem attulit, post parem viginti annorum cursum in illo difficili stadio, quod primi omnium fuerant ingressi, feliciter confectum.

P. Cornelius Hollandiam omnem et Zelandiam cura studioque complexus, earum celebriores urbes Hagam-Comitis, Harlemum, Lugdunum Batavorum, Amstelodamum, Roterodamum, Ultrajectum; pagos praeterea oppidis interfusos, assidue lustraverat: id studens unice ut quam maximo eorum, quos adibat, emolumento cuncta gereret, quam minima sui fama et commendatione. Sed quanto ipse accuratior exstititin iis occultandis, quae ad multorum utilitatem egregie perfecit, tanto clarioribus argumentis, quae miraculorum obtinere nomen possunt, ejus virtutem Deus illustravit; non modo dum esset in vivis, sed etiam cum corporis vinculo solutus, ad accipiendam, ut merito confidimus, aeternitatis lauream bonus Christi miles evolavit. Locuples testis erit matrona, cui luridum tuber manum et inutilem et gravi dolore affectam deformaverat. Ea dum funus comitatur, ejus apud Deum suffragia postulavit; aegramque manum ori jacentis

applicuit. Continuo dolor omnis solutus, discussumque penitus tuber evanuit. Virgo jam grandis natu, ab equo excussa, caput magna vi ad terram afflictum graviter laeserat. Hinc acerbus perpetuusque cruciatus, cui nulla humana remedia medicinam fecerant. Magna spe domum subit, ubi Duystii corpus compositum erat in feretro, Deumque supplex venerata, mortui dexteram capiti suo imponit. Salutaris contactus sensum doloris omnem in perpetuum depulit. Altera puella excubans ad ejus tumulum, difficili ac diuturno morbo, quo sensim exedebatur, levata est.

P. Guillelmus Leonius Ultrajecti fere commorabatur, cujus urbis mores ad omnem integritatem et religionis verae cultum plane formaverat. Clara circumfusus luce, cum noctu oraret aliquando, est deprehensus. Saepe quod animo taciti volutaverant absentes, et quorum conscius nemo esset, ipse praesentibus singillatim edisserebat. Multos narrant etiamnum ire pietatis ergo ad ejus sepulcrum, ac domum redire votorum suorum compotes. Extinctis Duystio et Leonio ceteri Patres duriora experti sunt omnia. Urebat haeresis patronos ille Fidei velut reviviscentis splendor, quam tristi obruere ac sempiterno tumulo conabantur. E Sociis unus certo plerumque loco et noto catholicis considebat, ut facilius ab illis conveniri posset. Alii huc illuc sparsi plurimum operae ponebant in discutienda rerum ad salutem necessariarum inscitia et oblivione. Vix erant nota plerisque sacramentorum nomina: preces, quas pueris nefas ignorare, senibus aut auditae nunquam, aut oblitae. Quae Fidei norma, quae summa spei Christianae, quod salutis iter, paucissimis compertum. Ex quo intelligere licet quantam perniciem animabus afferat haeresis, quae tetram adeo noctem clarissimae regioni paucis annis offuderit. Nihil visum est luctuosius puerorum strage, sine baptismo pereuntium: quem ipsis invidebat vel Anabaptistarum vesania, vel negligentia parentum; vel mystarum haereseos crudelitas; qui, etiam a parentibus obsecrati ut parvulos salutari expiarent aqua, perire illos duplici ac miserabili nece potius patiebantur, quam se domo commoverent.

[Note: 22. Missi sacerdotes in Bosniam, Sclavoniam, vicinasque regiones.] Quam lucem voluntaria caecitas gentis olim apprime catholicae respuebat, hanc anni sequentes remotis regionibus, et ad messem Evangelicam magis plerumque maturis intulerunt. Romam anno MDCXII. venerat Simon Joannes Taxicchus, sacerdos Bosniensis, multos annos in catholicis popularibus suis adjuvandis, non vulgari sanctitatis opinione versatus. Sed cum par labori tanto non esset unus, et miserrimae gentis vulnera propius intueretur, quae ab haereticis, Turcis, schismaticis, velut obsessa, laborabat vitiis erroribusque gravissimis, ad pastorem Ecclesiae, petiturus opem, accesserat. Perductus ad Summum Pontificem, illi catholicorum Illyrici, Bosniae, Serviae, Sclavoniae ac Bulgariae vota et pericula; cladem pereuntium, nullo succurrente ac miserante, animarum; haereticorum dolos, furores Mahometanorum, exposuit. Pontifex, his auditis non sine maximo doloris sensu, Taxicchum ad Praepositum Societatis remisit. Aquaviva nihil cunctandum ratus, dedit operam ut idem Simon necessariis omnibus praesidiis instructus rediret in patriam, cum quatuor e Societate sacerdotibus: nimirum P. Stephano Szinio Transsilvano, et locorum sermonisque gnaro, qui tunc Romae degebat; P. Bartholomaeo Cassio, Dalmata, qui Ragusii morabatur: alii duo illis, ex Austria Stiriaque, sunt adjuncti.

Nemo facile consequi verbis potest quot pericula exhauserint; quot in locis jacentem aut inclinatam religionem ac pietatem erexerint; quot errorum tenebras dispulerint. Praeter cetera utiliter in rem animarum confecta, catholicae scholae passim fuerunt institutae, ac pleraeque in iis ipsis, ubi Turcae rerum potiebantur, oppidis. In primis curae fuit ut initiarentur sacris Ordinibus sacerdotes. Nulli enim, aut pauci admodum fuerant ab annis amplius triginta consecrati. Turcae obliti paulisper insitae feritatis favere Christianis visi; quorum in gratiam impetratum est ab imperatore Turcico amplissimum diploma. Multum negotii fuit cum Lutheranis, Calvinistis, Arianis et schismaticis: nec nihil cum quibusdam catholicis, qui privatis utilitatibus ducti, dum sua, non quae IESU Christi, quaerunt, magnas operi divino moras, ac perniciem animabus attulere. Per

easdem causas stetit ne Missio Ragusina, quae per totum late Illyricum explicanda erat, jamque in ipsa civitate Ragusio pulcherrimos anno MDCXI. edere fructus coeperat, votis proborum responderet: adeo ut revocandos Patres Aquaviva censuerit. Neque tamen abjecit spem restituendae aliquando Missionis. Itaque curavit ut linguam Illyricam nostri condiscerent, miseratus infelicissimae gentis calamitatem, quae oppressa Turcicae servitutis jugo jacebat omni fere. animarum auxilio destituta.

Interim duplex e collegio Camenecensi turma sacrarum operarum profecta est, una in Valachiam, in UKraniam altera. Miserabilis erat Valachorum inscitia, maxime sacerdotum. Philosophiam ac theologiam de nomine vix norant. Satis superque censebantur eruditi, si libros legere sacros, et sacerdotales preces inoffensa voce recitare possent. Princeps, quem Vaivodam appellant, Patres excepit perhumaniter, seque cum populo docendum ultro dedit. UKrania versus Pontum Euxinum porrigitur, magnam partem inculta, Cosacorum et Tartarorum metu: animis etiam, quam arvis, incultior. Sterile ceteroquin solum majores expectatione fructus extulit, eoque jucundiores. Alia de parte procursum est in Esthoniam, Livoniae partem amplam. Gentis caecitas vix credibilis. Baptismi sacramentum eo pertinere duntaxat existimabant, ut puero nomen imponeretur. Ridicula etiam superstitione colebant arbores, quae cum exscinderentur, sua capita potius amputanda non dubitanter obtulerunt. Inferebant iidem sepulcris alimenta, quibus animae scilicet vescerentur, et instrumentum aliquod ejus artis, quam quisque vivus exercuerat; ut haberet, etiam post obitum, quod ageret, et unde victitaret. Tam tristis inscitiae nox depelli hactenus non potuerat, ob linguae Esthonicae difficultatem: quam hortante graviter Aquavivâ, superare quidam e Sociis aggressi erant, eo libentius quod recepta de Moscovitis Livonia magnam facultatem Polonis dabat in eam commeandi. Praeterea jusserat Rex ut judicia, causae forenses, tabulae rerum contrahendarum, Latino sermone conficerentur, ut inducto Latinae linguae commercio facilius erudiri barbaries illa, et Romani ritus propagari possent.

[Note: 23. Hommonensis, Alsolinduana, et aliae quaedam Germanicae, et Hungaricae Missiones.] Hommona oppidum est superioris Hungariae, ad montem Carpatem, cujus continua longo tractu juga Hungariam a Polonia dirimunt. Id oppidum erat in ditione Comitis Georgii Dugheti, qui vocatis Sociis anno MDCXII. lolium doctrinae deterioris evellere conatus est. Septingenti ab haereticorum partibus ad catholicas transierunt: permulti a Ruthenico schismate abducti: juventus Calvinianis magistris subducta, et ad veram pietatem litterasque informata. Allatum publicae calamitati divina benignitate remedium auctoritatem catholicae veritatis magnopere confirmavit. Verna tempestas, quae tepentibus Favoniis humidior esse solet, sicca et aestuosa praeter morem fuerat. Languebant arentes agri, et deusta seges spem nullam messis, aut valde jejunam ostendebat. Catholici vetere instituto solennem circum arva supplicationem deduxerunt. Pium agmen lente procedebat pulverulentâ viâ: cum, velut ex composito, adductae nubes largum demiserunt imbrem, et supplicantes gradum celerare coegerunt. Ipsimet haeretici e circumjectis pagis turmatim accessere, consecratam Ecclesiae ritu aquam postulantes, qua domi uterentur velut praesenti morborum omnium medicamento. Benefici roris aspersione nocturnos daemonum incursus, febrim, ulcera, variasque pestes depellebant. Puellam quidem certe morbi gravitate insanientem sacer liquor aegrotanti adhibitus pristinae mentis corporisque sanitati restituit. Ea res tantam habuit admirationem, ut ejus pagi vir primarius haeresim continuo fuerit execratus, nec paucos ad imitandum pellexerit.

Antiquata iisdem in locis fuit immanis consuetudo. Capite damnatos antequam carnifex ultimo afficeret supplicio, plebs improba solebat multis et atrocibus modis exeruciare, praesertim si venirent in suspicionem illati furto, vel quapiam alia ratione, damni. Tunc enim conducto lictori accensas faces ad ustulanda miserorum latera, et variam horridae lanienae supellectilem palam subministrabat. Docuit sacerdos pro concione, quam esset hoc alienum a Christianis institutis; ipse supplicio afficiendos deduxit, consolatus, et cohortatus est. Placuit mirifice

catholicis ea caritas, et maternam Ecclesiae Christi erga suos filios benignitatem haeretici quoque laudaverunt. Provisum alibi, ut morte plectendis denunciaretur sententia capitalis pridie, aut etiam biduo ante, quam fatalis et ultima dies illuxisset. Experientia quippe compertum fuerat, plerisque mentem eripi metu supplicii praesentis, nullam ut salutarem suscipere cogitationem possent: at, spatio interjecto, conquiescere ac sedari paulisper diros emotae mentis aestus, et locum necessariis tunc praesidiis relinquere. Alsolinduam acciti Graecio aliqui e nostris catholicorum mores, quotidiana cum haereticis consuetudine vehementer inquinatos, emendarunt. Pagi quadraginta praeter oppidum Alsolinduam docendo cohortandoque peragrati. Ad faciendam illorum verbis et evangelicae doctrinae fidem plurimum valuit mulier a daemonis possessione in libertatem vindicata. Edebat horrendos ululatus: rugientem leonum gregem audire crederes. Protracta est in templum a valentissimis hominibus bene multis una. Vultus antea teter, luridus, trux, fuliginosus, signo Crucis impresso fronti, pristinum colorem recuperavit: pectus, instar utris distenti vento, tumens subsedit. Ubi vero cognitum est ipso spirituum nequissimorum testimonio quantam haberet vim aqua piacularis, cujus vel unica guttula urebantur, et furebant; item Christi crux, et Ecclesiae preces: tum vero mirari, qui haec vel oderant vel deridebant: nec pauci germanas Ecclesiae Christi notas agnovere. Hunc in numerum illa ipsa mulier Tartareo soluta jugo venit, ac tutiorem in locum, ubi Fidem acceptam facilius tueretur, concessit.

Hujus rei fama in ipsas Turcarum urbes pervasit. Ea permotus militaris tribunus (Agas Turcae vocant) qui tum Canisiensi oppido praesidebat, Societatis sacerdotes per litteras accivit. Morbis gravibus et variis premebatur: sed eorum causas nulla medicorum industria deprehendebat. Patribus in conspectum adductis, jactare se horribilem in modum coepit. Omen infaustum clamitabant Ariani, quibus haec abundat regio; quique omnem moverant lapidem, ut ne aditus ad tribunum Sociis patêret. Patres, omnibus diu ac sedulo animadversis, statuerunt causam incogniti Turcicis medicis morbi esse obsidentis mali daemonis vexationem. Causâ detectâ, remedium in promptu fuit. Exorcismis rite adhibitis hominem omni cruciatu liberarunt. Egit gratias ingentes tribunus Turcicus. De Christiana Fide sermonem inferri passus non est. Sic identidem genti perfidae veritatis lumen ostendit Qui vult omnes salvos fieri: ut nihil morae sit quin salvi fiant, si deponere pertinaciam ac caecitatem velint.

Lustrata sunt anno MDCXIII. varia Carinthiae Stiriaeque oppida. Plurimum negotii et laboris fuit Turniae, seu Villaci, quod oppidum superioris Carinthiae, haeretici nominis asylum, et arx seditiosorum erat. Catholicus dynastes, poenis et malo domandos contumaces putavit, quos ratio nulla pietasque frangebat. Fst quippe misericordiae pars et benevolentiae, saevire, ut serves. Jam bis acie victis tertia clades imminebat, cum Societatis homines eo se contulerunt. Exigua spes frugis melioris ostendebatur; phrenetici medicos fugiebant, Praeterea incertis auctoribus rumor increbuerat, nostram agendi rationem esse omnem tetricam, asperam, inclementem; quae hominum mentes acerbissimis enecaret scrupulis, et crudelissimam animorum carnificinam exerceret. Illic asperitas nimia nobis objiciebatur; alibi nimia lenitas Societatis reprehenditur. Perinde est maledicentiae, qua parte ancipitis gladii vulneret. Mitigatis paulatim animis discussisque rumoribus, incredibilis facta est rerum conversio. Conciones auditoribus, catecheses pueris, tribunalia sacrae poenitentiae delicta confitentibus abundarunt. Illudebat civibus aliquot in hac urbe speciosus error. Novitatis doctrinam amabant, non quia veriorem; sed quia subtiliorem, et ingeniosiorem arbitrabantur. Detracta est stultae opinioni larva: demonstratum minimam esse in tutandis novitatis partibus, ingenii et eruditionis laudem: quo fuco sublato, multi ad solidam et fraudis expertem vetustatis doctrinam rediere. Labantes et inclinatas partes vehementer afflixit erroris doctor, qui hunc triginta ipsos annos professus, eundem palam ejuravit. Quae fama ut percrebuit, tota ex Carinthia plurimi confluxerunt, rei cognoscendae studio, quibus audientibus et mirantibus,

sanctioris hebdomadae feriâ quintâ rursus in templo perpetuum anathema haeresi pronunciavit.

Venerat Quinquecclesias anno MDCXII. Sociorum manipulus. Nondum matura messis erat. Rediere post biennium, hec poenitenda seges collecta. Est haec civitas Pannoniae, sive Hungariae inferioris, non procul a confluentibus Dravi et Danubii. Jam inde ab anno MDXLIII. oppressa Turcarum tyrannide, duo quodammodo amiserat lumina, religionem et litteras. Primas ibi obtinebat superstitio Mahometana, secundas Ariana, tertias Lutherana, quartas Calviniana. Inter istos etiam catholicis locus erat, qui religionis nomen umbramque deformem tenebant. Sacerdos unus e populi faece Christianam rem administrabat. Decem alii ex eadem plebe, rusticani homines et indocti, nullis initiati Ordinibus, nomen et munia sacerdotum ac poene antistitum invaserant; cogebant coetus; habebant conciones; divinum sacrificium, impietate hactenus inaudita, palam et in oculis omnium simulabant. Ferebat illos populus, quia vel tales habere sacerdotes malebat, quam nullos. Nihil prius faciendum Patribus visum est, quam ut sacrilegum hunc dissiparent gregem. Ac primo quidem singulos appellant privatim, et quantum sceleris suscipiant, admonent. Pars illorum dimidia, execrandi facinoris immanitatem exprobrari sibi non sustinens, alio profûgit: sed ne alibi quoque nocêrent, prolata in lucem eorum veneficia et sacrilegia fuerunt, et plebs impiorum consortio abstinere jussa. Alii quinque detestati publice nefandas artes, meliora spoponderunt.

His peractis, restabat Hydra triceps, ex Ario, Luthero, Calvinoque conflata. Praecipuum hujus monstri caput, Ariani; nam Lutheranis et Calvinianis non licebat impii dogmatis praecones habere palam. Arianis duntaxat, ceterisque nominis Graeci schismaticis, ea per Turcicos magistratus fiebat potestas, per quos data Patribus est amplissima facultas docendi ac disputandi. Arianorum dux, capularis et recoctus senex. Quem cum nullis rationibus, nullo vergentis in tumulum senii metu concutere nostri possent, insectari pro concione decernunt. Hic in Patres vicissim publice atrociterque invehi. Sed apud illos auditorum ingens frequentia; apud hunc vasta solitudo. Fustuarii poenam, ac nummorum gravem suis indixit multam, si quis Patrum concionibus interesset, si quis sermonem cum iis de religione conferret. Parum hac via profecit. Ergo vocatis Arianorum proceribus, de catholicorum sacerdotum nece aut exilio conjurat. Inventa sunt crimina, compositae et sparsae in vulgus per calumniam fabulae. Haec prima conjecta tela. Sed ea facile retudit spectata Patrum integritas et virtus. Declamatum deinde in religionem et sacros ritus. Sed eorum demonstrata veritas ineptos declamatores obmutescere coegit. Nec levem illis pudorem ipse daemon incutiebat, qui si quorum corpora invasisset, non sinebat se precibus sacris ac minis dimoveri de possessione, dum essent in haereticorum partibus ac sententia: eosdem, simul atque deposuerant haeresim, continuo, tanquam rem jam non sui juris, liberos abire patiebatur.

Uno in capite parumper laboratum est. Kalendarium vetus, repudiato Gregoriano, praefracte retinent Ariani, similiter ac cetera haereticorum natio; ut in hoc etiam dissentiant a Romano Pontifice. De hoc argumento sacerdos Societatis aliquando verba fecit; consensionem orbis Christiani; magnas, quae oriebantur ex hac temporum emendatione, utilitates ostendit. Ea concione non apud haereticos tantum, sed apud ipsos quoque Turcas graviter offendit, qui negotium quodlibet, privatum, publicumve, administrant e veteris Kalendarii ratione. Continuo Ariani clamitant convelli a nobis antiquissimam rei forensis ac nundinariae normam, turbari temporum ordinem, rempublicam susque deque verti. AEstimanti rem e gentis ingenio facile apparebit magnitudo periculi. Rapitur in jus concionator, omnium jam opinione damnatus. Judex tamen, Deo insitam Turcicae menti saevitiam demulcente, pro cruce et palo exilium illi duntaxat irrogavit. Aderat Gabriel Betlem, Transsilvaniae tetrarcha. Is a nullo invitatus, causae tantum ductus aequitate, pro reo studiose dixit; et qua rationibus, qua precibus, judicem etiam ab exilii sententia deduxit. Adjecere catholici nummos,

quibus omnino placatus est. Disturbata momento sua consilia haeretici molestissime tulerunt. Novam quandam fabricantur accusationem, eamque probare veram student non alio argumento, quam grandi summa pecuniae; satis gnari quantum in ea pondus esset ad inclinandam in suas partes judicis trutinam. Qui flagrans avaritia sententiam continuo secundum illos dixit. Nec diu tamen constitit sibi. Vicit nummarium judicem pecunia copiosior a Christianis oblata. Legem a se fixam refixit, laetus quod ab utrisque acciperet, ac damnosae omnibus lites, sibi essent uni quaestuosae. At Patres longe sanctiorem fecerunt quaestum, plerisque in veritatis libertarem vindicatis; templo etiam, quod Calviniani occupaverant, catholicis restituto Colociae. Oppidum est in Hungaria inferiori, ad Danubium, olim Archiepiscopi sedes. Oppidani, vulgato nuncio de sacerdotis catholici adventu, cujus opera fierent sacrorum participes, ereptum sibi templum repetere, ac vetustae possessionis jus persequi statuunt apud Mahometanum praetorem. Calvinistas, novae sectae inventores, per vim templum occupasse demonstrant. Praetor, arcessitis Calvinianis, Cur, inquit, hominibus istis negotium facessitis, quorum ritum ac templa in urbe imperii principe tolerari non ignoratis? Vestrane, an illorum Fides antiquior est? Vestri, an illorum, majores aedem hanc fabricarunt? A catholicis fabricata olim et possessa haec aedes fuit: catholicorum nunc eadem esto: si uno laterculo meliorem hanc fecistis, quod vestrum fuerit, inde eximite. Catholici, gratiis impense actis, adjudicatum sibi templum inierunt. Divinam rem sacerdos Societatis fecit, et ad concionem Christianis Turcisque mistam, approbantibus utrisque, dixit.

[Note: 24. Missio Persica, et Moscovitica.] Memoratis hactenus expeditionibus Evangelicis alias quasdam remotiores, ex Europa magnam partem profectas, et vario susceptas exitu, adjiciam. Venere anno MDCI. ex Asia legati Persarum, ut a Christianis Principibus corrogarent auxilia contra infestas Turcarum opes; ac foedus praesertim cum Rudolpho Caesare facerent, qui tunc de Hungariae regno magna mole cum Ottomanis decertabat. Peragrata Germania et Italia, cum in Hispaniam appulissent, visam est per eam occasionem impetrari a rege Persarum posse facultatem praeconibus sacris praedicandi Evangelii, et populo ejusdem amplectendi. Decreta ob eam rem legatio, et auctore Cardinali Guevara, sacrae inquisitionis praeside, Societati commissa. Delecti Patres Franciscus Gironus et Consalvus Delrius. Parum illi quidem, flagrante bello, nec Persis de religione vehementer solicitis, profecerunt. Statio tamen Societati mansit in Perside, ut suo loco narrabitur. Neque plus admodum promoverunt qui anno MDCI. in Moscoviam missi fuere. Sigismundus Rex Poloniae, religionis curam non minorem, quam publicae rei gerens, cum legationem ad Moscovitas mitteret, addidit legatis duos e Societate sacerdotes, suadente praesertim Leone Sapihea, supremo Lithuaniae Cancellario, et legationis principe. Spem magnam ostendebat pristinae cum Ecclesia Romana concordiae aliquando revocandae Boris Gudenous, Moscoviae Dux. Successerat ille Theodoro, cujus erat consanguineus, et in gerendis negotiis administer: homo regnandi gnarus et avidus. Itaque post Theodori (Fedorum alii vocant) mortem, quam veneno maturasse fertur, delatum populi procerumque consensu principatum adeptus, animum a negotio religionis non alienum prae se ferebat. Sed confirmata sensim auctoritate factus audacior, exuit larvam; et priscos errores ac superstitiones retinuit. Patres templis et omni cum civibus colloquio prohibuit; demum in ultimos Russiae fines compulit. Exortus est interim circa annum MDCIV. adolescens, qui se Demetrium, Theodori fratrem et legitimum successorem esse affirmavit. Partes Demetrii velut redivivi populus proceresque certatim amplexi sunt. Boris mutatae fortunae taedio ac desperatione extinctus, meritas impietatis ac perfidiae poenas dedit. Majoris fuit molis Missio Constantinopolitana, et feliciorem exitum sortita, etiamnum perseverat.

[Note: 25. Missionis Constantinopolitanae origo, fructus, et clades.] Est Constantinopoli suburbium ingens, instar oppidi, modico discretum freto ab ipsa civitate. Illius duae partes praecipuae, Pera et Galata. Ibi fere Christiani degunt, et a variis Ordinum religiosorum familiis excoluntur. Erat in eodem loco aedes Divo Benedicto sacra, cum coenobio veteri et vacuo: aedem

exscindere parabant Turcae, aut in profanum delubrum convertere. Hanc petenti Galliae regi Solimanus in perpetuum addixit; in eamque summa Pontificis Maximi voluntate inducti sunt a Jacobo Germinio, Christianissimi Regis oratore, Patres Societatis; qui anno MDLXXXIII. postulati a catholicis Perae degentibus, venerant Constantinopolim, ut narratur Libro III. hujus V. Partis Historiae. Praeses illorum P. Julius Mancinellus, spectatae vir sanctimoniae, praesentem Dei tutelam expertus in itinere, nonnulla commemorat ad religionis decus spectantia, quae minime videntur praetereunda. In primis refert se arcessitum cum sociis fuisse a nobili Christiano, cujus, uxor aegre parturiens, et biduo toto diris cruciata doloribus animam agebat. Censuerant medici, quoniam desperata salus parentis erat, ut secto ejus latere fetus avelleretur, materna morte victurus. Acciti Patres, recitatis aliquot precibus, aquam solitis Ecclesiae catholicae caerimoniis consecrarunt. Ea statim hausta puerum incolumem innoxia mater fudit. Vulgata prodigii fama Graecum impulit ut remedium aliquod quaereret uxori suae, quam malus daemon quolibet interlunio ita vexabat, ut instar furiae totam per domum baccharetur ac saeviret. Patres integro secutus die, assequitur ad vesperam. Narrat infortunium uxoris: ad sacerdotes suos se confugisse; nihil apud eos inventum remedii. Erudiunt hominem; utque schisina deponat hortati, sacrum ei laticem porrigunt, quo mulieri sanitas illico restituta. Aliam non unus daemon, neque uno tempore, sed singulis fere diebus infesti complures invadebant. Paucis aquae sacrae guttulis fugati sunt, antea tamen graviter questi quod sacerdotes Latinos vocavisset. Aliam peste contactam sacra pariter lympha praesenti exitio liberavit. Non immerito conjecit Mancinellus voluisse Deum coarguere Graecos a Romana dissidentes Fide, atque illorum praesertim impietatem manifestis, prodigiis revincere, qui usum aquae consecratae, frequentatum a Latinis derident, ac velut anilem superstitionem cavillantur.

[Note: 26. Ecclesiae CP. status, anno 1583.] Exponit deinde quis Ecclesiae Constantinopolitanae status fuerit, cum in hanc urbem nostri accessetunt, nempe anno Christi MDLXXXIII. Illi praeerat Jeremias Patriarcha, qui ad sanciendam Ecclesiae suae cum Romana communionem invitatus a Gregorio XIII. responderat id sibi cordi et curae esse: nihilominus aliquot mensium inducias petierat, ut populum ac praecipue suos Metropolitanos in eandem sententiam pedetentim adduceret. Persensit Patriarche consilium nescio quis apostata. Jeremias accusatus quod Turcam baptizasset, exauctoratus cum ignominia, multatus exilio, et Rhodum expulsus est. Vacuam pastore dejecto sedem occupavit monachus, mercatoris frater, oblatis gubernatori urbis duodecim aureorum millibus. Jussi sunt ab Imperatore praesules et metropolitani indoctum et vile caput consecrare. Moleste rem tulit Alexandrinus Patriarcha. Egit cum primariis Graecis ut indignum monachum exturbarent. Accusatur duplici praesertim nomine: primum quod litteras Graecas, nimirum quibus veteres Graecorum libri conscripti, et quarum cognitione tota fere sacerdotum Graecorum nunc eruditio continetur, omnino nesciret: deinde, quod ecclesiasticas dignitates turpissima nundinatione vendidisset. Convictus est. Sed datis clam judici tribus aureorum millibus, poenam evasit. Accusatoribus silentium indictum.

Justas ad Imperatorem querelas clerus omnis cum populo detulit. AEquum postulari judicavit Imperator. Ut monachus occupato male gradu dejiceretur annuit: ne Jeremias tamen revocaretur, quem populus enixe repetebat, vetuit. Certatum igitur de successore deligendo. Metropolitis Patriarchale solium, instar praedii opulenti licitantibus, Metrophanes Philippopolitanus praesul obtulit viginti quatuor aureorum millia, et competitores vicit. Pergebat interim potior ac nobilior Episcoporum et civium pars Jeremiam exposcere, quem solum verum esse ac legitimum pastorem, ceteros fures ac latrones, clamitabat. Sed cum ad istos clamores Imperator obsurdesceret, plerique Nicephorum, Jeremiae familiarem, virum doctum, et Ecclesiae Latinae, quod adhuc tamen latebat, deditum, in Constantinopolitanam evehere sedem decreverunt Pergunt ad Imperatorem onusti quadraginta aureorum millibus. Quibus ille benigne acceptis, ratum esse quod petebant jussit. Enimvero Metrophanes expalluit, et excussis propere

amicorum scriniis, totidem aureorum millia, ne pelleretur, submisit. Imperator virum esse bonum pronunciavit, dignum honore tanto, et studio pacis retinendum. Nicephorus, ne quid turbarum cieret, in Cyprum est amandatus. At Metrophanes, ne quis alius obex a Latinae studiosis Ecclesiae occurreret, de concordia cum Romano Pontifice constituenda magnifice locutus, missurum se Romam spopondit, qui de tanto negotio ageret. Hoc ipsum, sed verius, affirmare videbatur Antiochenus Patriarcha, cui litteras Pontificias Mancinellus dederat. Nec minorem revocandae aliquando concordiae spem faciebat vicarius Patriarchae Armeniorum; itemque Alexandrinus Patriarcha, crebris Patrum cohortationibus ad rem bene gerendam incitatus.

Hic erat Constantinopolitani cleri status miserabilis: populi non melior. Litterarum inscitia, et rerum ignoratio divinarum, tetram animis caliginem offuderant. Nullae bonarum artium, theologiae, aut Ecclesiastici juris scholae. Parcus sacramentorum usus et infrequens. Ebrietati, licentiae, luxui, jus quasi publice datum. Parum erat vitia Turcarum imitari; etiam illorum superstitionem impiam plerique profitebantur, vix ut ulla reperiretur Christiana domus, in qua non exstaret aliquis Mahometanae impietati palam deditus: neque vero suas filias et sorores collocare Turcis in matrimonium dubitabant. Ipsi liberi a parentibus objurgati minabantur se ad Turcas transgressuros; et in eorum oculis pileum saepe Turcicum induebant. Ita potestas parentum ad liberos coercendos fere nulla. Quo freno remoto adolescentes in omnia flagitia praecipites ruere mirum non est.

A Praefectis Turcicis exceptum se fuisse toto in itinere perhumaniter Mancinellus testatur: laudatum a gubernatore urbis Constantinopolitanae institutum Societatis eo maxime nomine, quod stipendium nullum pro ministeriis evangelicis acciperet. Adductum ad se praepotentis Turcae servum, fascinatum a veneficis; et, ut quidam dictitabant, a malo daemone possessum. Hunc primo die sacris exorcismis valde relevatum: altero sacramentis perceptis curatum: tertio penitus liberatum fuisse. Dominum vero, inexpectatae curationis admiratione permotum, duos ingentes misisse cereos, qui ante sacras Divorum reliquias, a quibus salutem servo partam audierat, ardêrent. Hunc unum capere vulgo fructum e Turcis licet, ut illis veluti per caliginem veritas et splendor Christianae legis ostendatur. Nam ut cognitam et probatam amplectantur, sperari vix potest, morte Mahometem suum deserentibus constituta. Non desunt tamen qui clam illum eiurent, aut etiam in catholicorum oppida se recipiant, praesertim qui veram olim professi Fidem, eam abjecerunt. Colligunt illi se interdum, et relictas Christianorum partes, Deo aspirante, repetunt. Major et certior utilitas capitur ex iis, qui aut in bello capti, aut a praedonibus Constantinopolim advecti, servitutem ibi durissimam serviunt. Horum incredibilis est multitudo. Alii certo inclusi loco sic tenentur, ut iis fiat liberrima potestas catholicae religionis colendae. Intersunt divino sacrificio, concionanti sacerdoti dant operam, usurpant sacramenta. Alii per nobilium Turcarum aedes sparsi commodiori utuntur servitute. Nec nihil apud Graecos ipsos proficitur, sive catholicos, sive schismate irretitos: nec non apud institores, quorum tanta vis illuc ex Orbe toto appellit, ut vulgo tria navium millia capacissimum portum, et vicinum littus omne compleant. Utiliter quoque opera ponitur apud Armenios, Persas, Indos; adeo ut quidquid in singulis Missionibus per varias gentes divisum gloriosi laboris ad salutem animarum quaeritur, totum hic habeatur in una civitate collectum. Nec abest occasio multa pro Christo patiendi, quae Turcarum est immanitas, et nominis odium Christiani; atque adeo necis fortiter in obsequio aegrotantium obeundae, cum saevit pestilentia. Haec alternis fere annis regionem populatur tanto crudelius, quanto minoribus praesidiis adversus illam Mahometani se tutantur. Eadem Missioni funestam saepe cladem affert, partim extinctis operariis, partim alio fugere coactis. Non deterruerat hic metus homines Societatis, a Claudio Aquaviva jubente Gregorio XIII. missos. Pulcherrime rem non solum inter catholicos, sed etiam inter schismaticos gerebant, faventibus eorum sedulitati Jacobo Germinio Gallorum, et Joanne Francisco Mauroceno Venetorum, Oratoribus.

Frequens populus in aedem sacram ad omnia religionis munia conveniebat: juventuti erudiendae dabatur opera diligens, quamvis ob grassantes publice morbos identidem intermissa. Illis ingravescentibus sub annum MDLXXXVI. ac sublatis duobus rei domesticae adjutoribus, una cum P. Ludovico Chitzola, revocatus est in Italiam P. Julius Mancinellus. Coorto per idem tempus Venetos inter ac Turcas bello, concidit spes utilissimae Missionis, eamque in ipsis incunabulis turbo repentinus oppressit.

[Note: 27. Missio CP. instauratur.] Dolorem ex hac religionis et Societatis calamitate longe maximum hausit P. Petrus Cotonus, Henrico IV. regi Galliae a sacris. confessionibus, pro eo quo flagrabat divinae gloriae studio. Egit anno MDCVIII. cum Rege, qui haeresi deposita, totum se ornandae tutandaeque Fidei catholicae dediderat, de restituenda in integrum Missione. Henricus negotium Baroni Salagnaco, legato apud aulam Turcicam suo, enixe commendavit. Ille vero in eam curam adeo naviter incubuit, ut a Turcarum Principe amplissimam veniendi facultatem Patribus impetraverit. Rex parumper expectandum putavit donec rediret Constantinopoli Brevus, regius apud aulam Ottomanicam orator, cui suffectus Baro Salagnacus fuerat. Hanc moram haeresis nacta negotium disturbare summa vi contendit.

Editionem Graecam sanctorum Patrum Angli adornabant, freti codicibus manu scriptis regiae bibliothecae, quorum copiam illis Henricus faciebat. Admonitus a P. Cotono periculosum esse, nec satis Christianissimo regi decôrum, istas opes hostibus catholicae religionis elargiri, perfecerat ut editionis cura, in comitiis Gallicani cleri aliis mandaretur. Angli contumeliam hanc suam interpretati, ultionem parant. Erat Lutetiae Graecus monachus Joasaphus. Ei persuadent ut ad Patriarcham Constantinopolitanum scribat, ne Patres Societatis sedem figere Constantinopoli patiatur, homines, ut aiebant, improbissimos, et Graeco nomini praecipue infestos; qui non alio consilio in Graeciam irrepere contenderent, quam ut prisca Patrum Graecorum volumina compilarent, corrumperentque; imo eadem tanquam tela certissima, ad oppugnandam Ecclesiae Graecae Fidem doctrinamque adhiberent. Patriarcha, acceptis Joasaphi litteris, non satis monacho Graeco fidens, ejus epistolam Baroni Salagnaco in manus tradit. Quam ille cum Regi misisset, Henricus fraudem et calumniam indigne ferens, ad instaurandam Missionem vehementius animum appulit.

Patres quinque delecti, praeside P. Francisco Canillaco, viro strenuo, et ad ejusmodi apostolicas expeditiones apprime nato. Romam profecti anno MDCIX. et Pontificem venerati, Constantinopolim Septembri mense pervenerunt. Inde illos arcere Societatis adversarii, qui tunc ea in urbe degebant, summa ope conati sunt, sparsis in populum sinistris rumoribus, ac delatis ad Imperatorem Turcarum gravissimis querelis. Fregit illorum conatus insigni prudentia et moderatione Baro Salagnacus, Regis Christianissimi legatus. Quoniam autem aedes D. Benedicto sacra, quam olim P. Julius Mancinellus et Socii ante tres et viginti annos infectam pestilentia deseruerant, quibusdam videbatur a populo remotior, et nostris ministeriis parum opportuna; in eaque nosocomium condere parabat Archiepiscopus Tenensis, Visitator Apostolicus; attributa Patribus est aedicula D. Sebastiano dedicata, sed perangusta; cum vicina domo, male pariter materiata et ruinosa. Quamobrem, instante Salagnaco, et jubente Summo Pontifice, restitutum nobis est D. Benedicti templum, cum aedibus adjunctis, ac statim Societatis ministeria cum fructu exerceri coepta.

Hunc in modum belle omnia processerunt, quandiu Henricus IV. superstes et incolumis fuit; cujus curis et regali Providentia resurgere ac reviviscere Missio visa erat. Ab eo pecuniae summa fuerat assignata, quae decem operariis par alendis foret. Regis optimi consilia improvisus ejusdem obitus disturbavit. Animos idem addidit Societatis inimicis, ut quae adversum nos anno superiore frustra struxerant, ad exitum perducere molirentur. Jamdudum studuerant persuadere primario Principis Turcici administro nos exploratores meros esse, a Romano Pontifice submissos; exitiale hominum genus, omnibus invisum atque infestum. Quo sermone incitatus Vizirus remittere in Europam Patres animum

induxerat. Calumniam initio facile discusserat Salagnacus, interposito Regis nomine, cui Societatem carissimam esse testabatur. Recruduit audita Regis morte hominis barbari suspicio. Nostris nihil formidantibus, repente adest lictorum et militum caterva, quam tribunus Praetorianae cohortis (Janissaros appellant) ducebat. Comprehenduntur Patres, vinciuntur, extrema omnia illis denunciantur. Salagnacus Turcicum praefectum, qui de Sociorum causa cogniturus consederat, precibus, minis, humanitate, deterruit.

Perfuncti periculo videbantur, cum subito tristis ab aula nuncius trepidos exanimavit. Jubebat Vizirus cederent imperio Turcico: sic Imperatori placere. Cunctantibus et potentium amicorum auctoritatem opponentibus, idem mandatum semel, iterumque significatur. Salagnacus unum e principibus praefectis, et primarii administri generum, ad causam Societatis defendendam excitavit. Valuit generi apud socerum commendatio. Nec satis: summum copiarum ductorem, veteri necessitudine sibi conjunctum eo adduxit, ut apud Vizirum sponsorem se pro Patribus ac fidejussorem palam ferret. His accessit sacrorum praeses, et quasi pontifex Turcicus, qui Romani Pontificis exploratores esse Societatis homines dictitantibus respondit, nihil ab Europa, et insidiis Pontificiis timendum, nihil esse Turcis, quod tectum et occultum vellent. Non destitit orator idem Gallus, post Henrici regis interitum Societatem tueri. Magno vicissim illum beneficio Societas remunerata est. Ipsi frater unice carus erat, sed Calvini erroribus implicatus. Is in morbum incidit per idem tempus, ac P. Canillaci hortatu, precibus, et eruditione victus, antea pertinax atque adversus omnia fratris optimi consilia et exempla diu obfirmatus, cessit denique, ac veritati perspectae manus dedit: mox, recuperata valetudine, statim atque pedibus niti potuit, solenni ritu ejuravit haeresim, et a Visitatore Apostolico, in procerum complurium conspectu, est absolutus. Haud ita multo post restitutum Ecclesiae fratrem, et confirmatam in veteri Missionis possessione Societatem, Salagnacus, quasi votorum compos, excessit, apoplexia oppressus IV. Id. Octobr. MDCX. Dividi a nobis ne ipsa quidem morte voluit, quibuscum vixerat arctissime conjunctus. Itaque P. Canillacum rogavit, ut nostra in aede, communique Patrum tumulo, sepeliretur. Dum triste ministerium maesti obimus, inquit P. Canillacus in litteris III. Kal. Novembr. ejusdem anni scriptis, nova res magnam omnibus admirationem movit. Tria Sociorum corpora deprehendimus; unum in peculiari feretro compositum, in quo sacrumJesu nomen inscriptum legebatur: alia duo veluti raptim ac temere, ut flagrante pestis incendio, sepulta cum ipsis vestibus, verum adeo integra, ut simile prodigii videretur: praesertim cum duo quaedam alia cadavera, ibidem longo post intervallo humata, jam consumpta forent. Eadem anno MDCXXXVI. integra pariter et incorrupta reperta sunt. Erepti nobis Salagnaci animum, et fraternas benevolentiae ac munificentiae vices praestitit ejus germanus Ducarlaus: eoque non ita multo post extincto, utriusque jacturam consolatus est Harlaeus, Baro Sancyus, Salagnaco subrogatus, Christianissimi Francorum Regis apud aulam Turcicam orator, Societati addictissimus. Eidem plurimum favebat Constantinopolitanus Patriarcha: ejusque in nos voluntas tanto erat exploratior, quanto ipsius in Latinam Ecclesiam studia certiora.

[Note: 28. Secundus Missionis cursus populari morbo, et nostrorum obitu, paulum retardatus.] Secundum Missionis cursum retardavit popularis morbus, qui repente quatuor e nostris prostravit, et consecuta morbos pestilentia, quae P. Carolum Gobinum abstulit. Ipsius curae schola puerilis fuerat commissa: eratque tanta ejus in hoc munere laborioso sedulitas, ut cum octonas quotidie horas erudiendae in virtute ac litteris juventuti daret, nequaquam tamen satisfaceret ipse sibi, seque inertiae propemodum accusaret. Adjutor illi datus Claudius Colombus, quintodecimo post die ad meliorem pariter vitam excessit. P. Franciscus Canillacus et Antonius Fregata in grave periculum valetudinis et vitae adducti, de medicorum sententia in insulam Chium deportati sunt. Tenebatur domi P. Guillelmus Levesquius molesta impeditus paralysi, cui nulla satis efficax potuit afferri medicina, quoad in Siciliam delatus caeli bonitate convaluit. In hac strage domestica summam experti sumus solicitudinem ac benevolentiam Patrum Dominicanorum, et

geminae Franciscanorum familiae: quibus debere nos profitemur, quod haec Peratae Missio non funditus, ut olim, perierit. Haud segnius rerum nostrarum angustias, Sociorumque valetudinem, cives omni genere officii sublevarunt. Itaque senescente pestilentia, et reverso viribus paulum recreatis Canillaco, cum gemino comite, repetitae sunt pristinae exercitationes. Opportuna Patribus accidit Calogeri, seu monachi Graeci eruditio, Romae nuper in Graecorum collegio Societatis instituti. Catholicae veritatis capita eo fidentius contra schismaticos propugnabat, quo popularibus suis minus invisus, minusque suspectus. Multo utilior extitisset religioni pietas Constantinopolitani Patriarchae, si effugere improborum invidiam potuisset. Sed eorum appetitus calumniis, exilio damnatus est. Discedens prae se tulit dignam aureo illo Chrysostomorum et Ignatiorum seculo fortitudinem et constantiam. Schismatis patronos, una cum architectis impositae sibi calumniae, anathemate perculit. Suffectus ipsi Patrensis Archiepiscopus magnam spem tutandae religionis et concordiae fecit; nec non Armeniorum Patriarcha, qui per eos dies ex Armenia, ubi statam sedem habet, Vicarium miserat Constantinopolim, inde Romam profecturum, ut Summi Pontificis auctoritatem coram veneraretur: virum optimum, et cum Sociis ut Fidei professione, sic animo conjunctissimum. Sane Armeniorum indoles vulgo candidior est, et a Romano minus aliena nomine, quam Graecorum. Ex utrisque non poenitendi fructus collecti [Note: 29. Res gestae in Missione CP. annis 1613. 1614.] sunt annis MDCXIII. et MDCXIV.

Graecus, Romae olim in gymnasio Societatis educatus, et ad suos reversus, non infimum inter sacerdotes, quos Papas vocant, locum obtinebat. Ab hostibus Romanae Fidei et aemulis diu vexatus, cum eorum insidias ac tela declinare non posset, plenum desperationis consilium cepit. Mahometanum sumpsit pileum, et in Turcarum fidem patrociniumque se contulit. Postquam deferbuit perturbationis aestus, oculos demum aperuit, quos cupiditas inconsulta clauserat; et in templum nostrum irrumpens, quem primum habuit e Sociis obvium sacerdotem, manu tacitus prehendit, trepidantem et male sibi a Turca ignoto atque efferato metuentem. Ducit in secretum templi penetrale, ac lacrymis obortis ad genua se pronum abjicit, projecto pileo Turcico. Mox, Desertorem impium vides, mi Pater, at poenitentem. Multa in eandem sententiam locutus, quantum gemitus et crebra suspiria sinebant, oravit ut criminum et censurarum vinculis solveretur. Quem sacerdos prudens, pro re ac tempore monitum, in diem posteram distulit, quo paratior ad veniam consequendam accederet.

Atque is quidem Mahometanam superstitionem sciens volensque susceperat: eandem colebant mulieres duae, sed ignarae. A Christianis procreatae parentibus in praedonum venerant manus admodum puellulae. Utque erant formâ non illiberali, venditae nobili hero, inter Sultanae famulas honestam serviebant servitutem. Accidit ut nescio quis, factâ e quibusdam indiciis non levi conjecturâ, ipsas esse Christianas admoneret, a piratis, antequam vel se ipsas noscere vel religionem possent, abductas in Turcicam regionem. Ea vox, non sine Dei nutu missa, metum illis attulit ac dubitationem, et quamvis domo clausae tanquam ergastulo, ut mos illic feminarum est, nihil nisi de Mahomete audivissent, elapsae sunt nescio quo pacto ad Patres, ac Fide Christiana moribusque institutae, tam cupide illam amplexatae sunt, nulla ut ratione divelli ab ea potuerint. Altera nuptias ab hera potente propositas, et maritum Turcam nobilem constantissime repudiavit: altera ut nuberet coacta, virum anno post nuptias uno amisit, et officia pietatis coelebs impense colere perseveravit. Diutius vocanti Deo restitit Belga Calvinianus. Praeter aedem nostram ibat feria sexta sanctioris hebdomadae. Introgressus audit de Christi cruciatibus et obita pro cunctis nece. Tangitur, movetur, accenditur. Tamen ignis ille sacer ejus negligentiâ in fumum inanem evasit. Sed quemadmodum accidit aliquando, ut relicta sub cineribus favilla in repentinum erumpat incendium, revixit occasione levi datâ caelestis ardor. Cenabat apud amicum catholicum: incidit sermo de religione, deque necessaria semper ad eam retinendam constantia. Ad eas voces perturbari subito; conticescere, demum animo linqui et concidere. Assurgunt convivae: languentem

ac lacrymis perfusum allevant, medicum trepide arcessunt. Quibus ille: Medico nihil est opus, inquit voce intermortua: ducite me ad Societatis templum, ut ibi deponam haeresim. Obluctari Deo trahenti praeterea nequeo. Paulatim recepto spiritu pergit in hanc sententiam disserere: ut facile appareret Deum intus agere et docere. Audiebat haec stupens amicus, nomine catholicus, re quolibet haeretico pejor: qui nimirum octo jam ipsos annos fovebat inimicitias capitales, eamque ob causam sacramentorum usu omni se abstinebat. Ambo domum nostram accelerant, ubi hic odium et scelera, ille venenum haereseos feliciter exspuit.

Ambobus miseriores alii duo, suum inter Judaeos nomen professi erant Adrianopoli. Reddita utrique salus Patrum ope, ac perturbatis criminum horrore mentibus tranquillitas restituta. Modum oratio non habeat, si recensere singillatim velim reductos ad pristina religionis catholicae signa transfugas: Christianos milites Turcicis moribus ex diuturna consuetudine inquinatos, ad pietatem revocatos; mulieres a vita profligata perditaque ad castimoniam; schismaticos ab errore ad veritatem traductos. Dum haec geruntur Constantinopoli, profectus in Italiam P. Franciscus Canillacus, inde in Galliam transgressus est, ut quaedam negotia Missionis expediret. Jussus a Rege Christianissimo sacra Palaestinae loca, ipsius et regni totius nomine visere, peregrinationem eo instituit; qua perfunctus Constantinopolim, anno MDCXIV. in hyemem vergente, se retulit.

[Note: 30. Missio in Mengreliam suscepta. Notitia regionis.] A Constantinopolitana urbe prodiit Missio in Mingrelos et Georgianos. Magna spes rei bene gerendae ostendebatur. Spem fefellit exitus, nec praeter patientiae fructum alius ferme collectus est. Inter mare Caspium et Pontum Euxinum jacet Georgia, cujus partes duae praecipuae. Altera spectat occiduum littus Caspii maris, ac Georgia proprie dicitur, olim Iberia: altera vocatur Mengrelia, et secundum orientalem Ponti Euxini oram porrigitur. Incolae nunc Odisci, olim Colchi. Caput regionis Sebastopolis: flumen praecipuum, Phasis. Reges communi vocabulo Dadiani appellantur, et Persas donis, Turcas tributo colunt. Aer temperatus, sed humidior crebris imbribus: hinc fructuum elûtus sapor. Peculiari tritico panem conficiunt longe optimum, si tener, et a furno recens: aridus enim acescit. Vini bonitas eximia. Vites applicant se arboribus et ad earum fastigia prorepunt. Frequentes sylvae abundant ferinâ, et nobilitas aucupio ac venatione pascitur. Narrant humum resonare multis in locis, calcatam ungulis equorum: unde aliqui suspicantur cavam subtus esse, ac mare Caspium cum Euxino per occultos meatus jungi. Rarae urbes. Pagi domibus paucis constant, sed creberrimi. Supellex omnis lignea: argenti nonnihil in mensis procerum. Furta, caedes, adulteria et ebrietatem, in vitiis non numerant. Peregrinis tamen temperant, imo eos humaniter adhibent. Nunquam domo prodeunt, ac ne dormiunt quidem inermes, inimicorum metu. Unicuique pendent e zona culter, cos, igniarium, et sacculi tres; in quibus sal, piper, acus, filum et subulae. Infantes impune occidunt, si nequeant alere. Dominis in servos summum jus. Eos Turcis vendere consueverunt, praesertim feminas. Nam Mingrelarum forma inter Asiaticas laudatissima. Lugent mortuos diebus XXXX. In luctu vestes scindunt, vellunt comam, pectus plangunt, ululant horribilem in modum. Peractis exequiis epulantur opipare, id inortuis prodesse arbitrantur. Cibos et flotes inferunt sepulcris. Natam prolem sacerdotes ungunt chrismate, et cruce signant. Post biennium in calidam immergunt, inungunt, et ori panem consecratum ac vinum inserunt. Hic illorum baptismus. Episcopi suas tiaras emunt magno a Primatibus. Sacerdotes Missas, et sacra ministeria vendunt quamplurimo: ducunt uxores, et ad secundas nuptias facile convolant. Haec illis facultas non carius aureo nummo constat. Victimas, ut in veteri lege, immolant. Populus superstitioni deditus. Abstinent a carnibus feria hebdomadae secunda, in honorem lunae: jejunium sumptâ Eucharistiâ solvi putant, Urgente morbo non requirunt usitata sacramentorum praesidia: donum imagini cuipiam sacrae offerunt: nam imagines prope in idolorum loco venerantur. Ita suadent sacetdotes, quia lucrum ex ejusmodi donis ingens faciunt, Pleraeque caerimoniae, ac ritus iidem ferme, qui apud Graecos. Cum Mengreliae Rex (quem vocari Dadianum diximus)

Latinos sacerdotes jampridem expeteret, id nostris hominibus significavit per suum oratorem, qui anno MDCXIV. ad aulam Ottomanicam de gravibus negotii, et sancienda potissimum Turcas intet et Mingrelos perenni pace venerat. Rati Patres occasionem minime contemnendam, responderunt nihil futurum in se morae quin Regem quamprimum convenirent. Auctor hujus consilii praecipuus Baro Sancyus, Regis Christianissimi legatus: qui necessarios ad jacienda praeclarae Missionis fundamenta sumptus ultro nobis obtulit, pro sua constanti erga Societatem benevolentia; et Praepositum Generalem de magnificis legati Mengreli promissis certiorem per litteras fecit. Eodem suadente profectus est cum fratre domesticae rei adjutore P. Ludovicus Grangerius, exeunte Maio anni MDCXIV. et legatum, post confecta brevi negotia secuturum, parumper antevertit. Variis tempestatibus toto mense per Euxinum jactatus Pontum, aegre Trapezuntem attigit. Ab Archiepiscopo Graeco Ignatio, collegii Graecorum in Urbe olim aluno, perhumaniter exceptus, paulum ibi substitit.

Invitabant illum ac retinere conabantur Armenii, Romanam amplexi Fidem iis in oris. Querebantur esse neminem a quo sui erudirentur liberi, ac Societatis operam implorabant. Grangerius illos bono esse animo jussit, opem pollicitus, si Mengrelica missio constitueretur. Trapezunte digressus cum praefecto Turcico, cui pacis cum Mingrelo Principe transigendae data cura, peragravit Laziam. Ea regio Trapezuntem inter et Georgiam porrigitur. Christianis olim sacris imbuta, nunc vix retinet Christianum nomen: cetera Mahometes occupavit. Pueri, ut tributis gravibus sint immunes, circumcidendi Turcis traduntur a parentibus. Puellae, ut parentum saluti consulant, nubunt Mahometanis. Calamitas eo deploranda magis, quo remedii minus appâret. Grangerius, quoscumque licuit, maxime pueros, rudimenta Fidei docuit: Christianas mulieres admonuit officii: catholicos, qui admodum pauci, ad constantiam hortatus est. Urgebant nautae praefectum Turcicum ut nostros iter institutum persequi pateretur: instare hyemem et procellas. Negavit ille vela prius in Mengreliam facienda, quam compositae leges pacis fuissent. Cum tamen mare vehementius in dies inhorresceret, paulo ulterius processit. Elapsi per sexcenta pericula jam habebant Mengreliam in conspectu, et in extremum Euxini Ponti sinum evaserant. Ne quis in terram exscenderet, vetuit.

[Note: 31. Socii e naufragio vix emersi regionem bello perturbatam offendunt. Missio abrumpitur.] Dum fetiales utrimque commeant, abiit mensis unus, itemque alter. Sedebant naves in statione parum fida, cum repente sub medium Septembrem ventus horribilis illas, ruptis ancoris avulsas a littore, vicinos in scopulos abripuit. Enimvero rogare omnes praefectum ut vectorum aliquando miseresceret, eosquevel regredi, vel tutiorem in stationem progredi sineret. Exorari nunquam potuit; ita sibi omnino praeceptum ab Imperatore dictitans. Igitur octavo Idus Novembres atra nox, et grandine, fulminibus, ventisque horrida mare miscuit, ac decem naves, quae in hac ora maritima consederant, momento confregit. Una, quae Socios vehebat, paulo instructior, aliquandiu ventis et irato mari obluctata, demum scopulis allisa periit: nostri cum plerisque vectoribus, tabularum ope seminudi enatarunt. Amissa supellex pia, quam ornandae Missioni ac propagandae collegerant: cum libris omnibus et sacelli instrumento. Hae illorum gazae. Ad proximum erepsere pagum, ubi constructo tugurio populum ae papas (sunt gentis sacerdotes) inscitia miserabili laborantes docere instituerunt. Ad extremas redacti angustias, et pacem desperantes, adeunt praefectum Turcicum: rogant, quoniam subire Mengreliam non liceret, saltem ut redire Constantinopolim fas sit. Multa causatus, annuit. Jam myoparonem conduxerant, cum repente affertur de pace composita. Laeti omittunt reditus consilium, et eodem Myoparone Satcapellam oppidum Georgiae subeunt. Hic illis occurrit primus Gorelli (id nomen Georgiani Principis) administer: et ex equo desiliens, flexoque genu, ut est mos gentis, humanissime salutat. Ad ipsum deinde Georgiae Principem deducti, eum ingenti cum voluptate audierunt perhonorifice loquentem de Pontifice Romano; ac praedicantem palam, nisi qui morem ipsi gereret, verum et germanum Christianum esse neminem. Miratus Grangerius unde tanta, tam procul,

Summi Pontificis veneratio, cognovit ortam hanc esse a veteri Principis doctore, sacerdote et monacho Georgiano, Romae olim educato. Tanti est pios doctosque viros ex hac Orbis terrarum schola proficisci Erat Gorelli socer Cortuga, et Mengreli Regis primarius, ut vocant, Vizirus. Nostros aegre dimifit, ac saepe oratos ut manerent commendavit Regi per litteras. Tertio Nonas Februarias anni MDCXV. Phasim, Mengreliae et Colchidis antiquae flumen praecipuum ingressi sunt, ac postridie Heracleam; nec ita multo post Margalam, ubi Dadianus degebat. Subeuntes benigne complexus, et paucis est allocutus. Simul enim cum nostris Turcae venerant, tributum ut exigerent, quemadmodum pacis leges ferebant. Iis vero neque tam cito, neque tam commode fieri satis poterat. Ea cura sic Principem distinuit, ejusque patruum Lipartiam (qui, dum nepos adolesceret, summae rei praerat) ut agendi de religione potestas interea P. Grangerio nulla perdiu fuerit. Et ea Principum sors ac miserrima fere conditio est, ut politica negotia gravissimis, quae sempiternam animae salutem spectant, curis ducant potiora.

Ecce autem aliud malum. Tebris-Chamus, unus e regulis Georgiae, a Persis regione sua ejectus ante paucos menses, accessit ad Dadianum supplex, opem et arma contra Persas socia rogans. Suspensam diu et anxiam tenuit aulam haec deliberatio. Jam vicini reges quatuor contra Persas foedus inierant. Bellum pariter capessere Dadiano placuit, et auxiliares copias quamprimum contrahere. Maeror nostros et solicitudo gravis incessit. Silet enim religio inter arma, neque illi vulgo locus, nisi pacatis tranquillisque rebus est. Conveniunt Cortugam, agunt cum Episcopo, penes quos summa secundum Principem auctoritas. Dadianum rursus alloquuntur. Venisse bonis ominibus renunciat, sed parum opportuno tempore: acturum alias cum iis commodius: nunc omnia bellicis occupata curis esse. Interim ut consistant in Episcopi aedibus monet. Accepit illos praesul, et apud se aliquandiu habuit humanitate singulari.

Jam de domo ipsis extruenda temploque, ut Rex praeceperat, agebatur; ambo ad linguam Mengrelicam et Ibericam perdiscendam incumbebant; cum frater Stephanus Vius, P. Ludovici Grangerii socius, in morbum incidit. Ubi Grangerius vidit armorum tumultu omnia circumsonare, progressos ad bellum proceres, nullam fieri copiam interpretis, cujus opera loqui cum Rege ac populo posset: de reditu in Europam cogitavit, divinam adorans providentiam, quae regum salutem ac regnorum, et idonea tantis rebus momenta posuit in sua potestate. Haec secum cogitanti redduntur a P. Joanne Baptista Joberto, Constantinopolitanae Missionis praeposito litterae, quibus monebatur non posse Socios in Mengreliam mitti, ut petebat; nec ulterius rem tentandam videri flagrante bello Persico. Itaque cum bona Dadiani venia, contulit se in Georgiam inferiorem ad Gorellum Principem; ut spem, si qua daretur illic, sequeretur ac foveret. Districtum similiter instruendo belli apparatu deprehendit; nec non regem Caquetiorum in eadem Iberia. Ambo, post confectum bellum se Patrem audituros libentissime, polliciti sunt. Interrogati de belli mora, duorum triumve annorum fore responderunt. Grangerius amissis naufragio rebus, quas ad Missionem obeundam paraverat; tum etiam spe rei promovendae destitutus; navim, quae in Tauricam Chersonesum vela faciebat, conscendit, cum fratre Stephano, qui morbo victus paulo post pie cessit e vita. Pestis ab aliquo vectorum in navim importata, cum ex iis nonnullos oppressisset, ipsum Grangerium tentavit. Attigit Constantinopolim tamen aeger, exeunte Sextili. Pestiferam febrim medici pronunciarunt, eaque postero die quam advenerat extinctus est.

Melioribus auspiciis inchoata fuit expeditio, ad Maronitas anno MDXCVI. [Note: 32. Missio ad Montem Libanum, et Maronitas.] suscepta. Montem Libanum in Syria incolunt Maronitae, Fidemque catholicam in medio nationis pravae retinent, silvarum et montium quodam quasi vallo muniti ab immanitate Turcarum; quibus vectigal ita pendunt, ut priscos mores cum parte libertatis conservent. Religionem administrat Patriarcha, communibus suffragiis electus. Publicam rem duo praefecti, sive administri, gerunt, quos Dia. conos vocant, ex ipsa pariter creati gente: jus dicit praetor Turcicus, Emyr vulgo

nuncupatus. Maronitarum nomen a B. Marone, abbate Syro, qui circa septingentesimum ab ortu Christi annum florebat, ductum fuisse verisimillimum est: cujus vestigiis inhaerentes, nunquam a Fide catholica deflexerunt. Ad eos legationem miserat anno MDLXXVIII. Gregorius XIII. iisdem collegium in Urbe posuerat, ejus curâ Societati demandatâ. Ex illo Seminario qui redibant in patriam sacerdotes, dicebantur negligi a Patriarcha, et in otio torpere: tum, vitii quidpiam manasse in gentis mores et sacrorum ritus, fama erat. Quamobrem Clementi VIII. lectos e Societate homines mitti placuit, qui diligenter, quo res tota loco esset, inspicerent. Designavit Praepositus Generalis Hieronymum Dandinum et Fabium Brunum. Tradita ipsis certa mandata, cum epistola Pontificis et muneribus Patriarchae deferendis. Venetias appulsi vestes peregrinorum ad sacra Palaestinae loca tendentium, induunt Turcarum ac praedonum metu, obviamque navim ignoti conscendunt sub Idus Quintiles anni MDXCVI. Libanum montem Dandinus attigit Kalendis Septembribus; nam Brunus morbo retardatus Tripoli substiterat. Patriarcha Sergius ad capessenda Romani jussa Pontificis paratissimum se praebuit. Questus tantum est omissum fuisse in litteris Pontificiis nomen ac titulum Patriarchae Antiocheni, quem sibi jus et consuetudo tribuebat. Ceterum prorsus negavit Maronitas erroribus laborare, quos ipsis malevolentia vel inscitia nonnullorum affingebat. Laudavit Ecclesiae Maroniticae integritatem Dandinus, ac si quid illa peccaret, leniter excusavit. Sane comperit gentem plane catholicam esse, vitiatos tamen ejus sacros aliquot codices, per fraudem vicinorum haereticorum, et schismaticorum. Huic malo provisum est remedium duplex. Data primum fuit opera, ut ex Urbe afferretur emendatorum vis magna codicum: deinde vocati sunt ad synodum Episcopi et sacerdotes primarii.

Convenerunt omnes exeunte Septembri. Post editam, praeeunte Patriarcha, professionem Fidei catholicae, erroribus dictum est anathema, quibus nationes vicinae scatebant: mox conditi canones, ac sancitum ut ne facile differretur baptisma: ut eorum qui vitali fonte regenerati forent, conficeretur index et in aedis sacrae tabulario servaretur: ut Episcopi dioecesim quotannis lustrarent, et sacro Confirmationis chrismate fideles inungere ne omitterent: ut Eucharistiae nemini copia fieret, nisi rationis per aetatem compoti: ut res divina nudis pedibus, etiam privatim, ne fieret: ut reservarentur in posterum Patriarchae et Episcoporum potestati graviora quaedam crimina: ne inter impuberes, aut cum haereticis atque schismaticis, contraherentur matrimonia: ut recentes a partu feminae sacrarum aedium aditu ne prohiberentur: ut primariis in paroeciis designaretur locus certus, quo diebus Dominicis ac festis vicini presbyteri convenirent, de sui muneris officiis audituri: ut ratio haberetur graduum cognationis a Tridentino praescriptorum concilio. Statutum etiam ne mitterentur ad Romanum Seminarium nisi grandiores pueri; ne incomitati; ne grammaticae rudes. Qui vero e Seminario patriam reviserent, alii paroeciis praeficerentur, alii verba facerent ad populum, alii plebem ac pueros erudirent: nonnulli conscientiae quaestiones explicarent sacerdotibus; codices suspectos et mendosos recognoscerent emendarentque. Demum, si qui viderentur ad navandam Episcopis operam idonei ab iis adiutores adsciscerentur. Synodo mature, ne suspicionem Turcis faceret, absoluta, Patriarcham, quasi votorum compotem vita defecit. Actum de successore deligendo. Patres, ut liberiora essent suffragia, Tripolim secessere. Die condicta, pluribus suffragiis cleri et populi creatus est Josephus Risius, Archiepiscopus, Abbasque Gsayae; honore isto, propter egregias dotes, dignissimus. Qui statim unum ex alumnis Romani Maronitarum Seminarii, Moysen Anaisium, Episcopum renunciavit: alterum Joannem Esronitam, Archipresbyteri dignitate auxit: tertium, Georgium Amiram, consecravit etiam Episcopum, et explicandis morum quaestionibus praefecit. Gratulati novo Patriarchae Patres, egerunt gratias pro ista in Seminarii Romani alumnos benignitate: cumque rursus ad quadragenaria ejus antecessori demortuo justa persolvenda primores Ecclesiae convenissent, optimum factu putavit Dandinus, si ad firmandam rerum in priori conventu sancitarum auctoritatem nova synodus haberetur. In ea, Josepho Patriarcha

professionem Fidei palam edente, confirmata sunt unanimi consensu prioris concilii placita: rebusque felicissime ac placidissime compositis, Patres sacra Palaestinae monumenta venerati; et sub extremum anni sequentis ver in Italiam regressi, legationis suae rationem Pontifici laetissimo, Superisque maximas grates agenti, reddidere.

Magnam quoque Clementi laetitiam attulit confecta feliciter Utinae synodus Aquileiensis eodem anno MDXCVI. per Franciscum et Hermolaum Barbaros, illum Patriarcham, hunc electum fratris adjutorem. Quosdam e Societate Jesu theologos a Praeposito Generali Patriarcha petierat. Missi sunt PP. Antonius Possevinus et Ludovicus Galliardus, quorum in hac synodo prudentiam Pontifex collaudavit.

Dispar omnino ac dissimilis successus legationis Babylonicae, Patribus a Paulo [Note: 33. Missio et legatio Babylonica.] V. mandatae, et Missionis, fuit. Chaldaei quorum regio ad Euphratis et Tigris confluentes late porrigitur, et antiquae Babyloniae ferme respondet, Nestoriani vulgo vocantur, quia retinent errores Nestorii: quibus imbuti, et ab Ecclesia Romana divulsi, proprium sibi Patriarcham Babylone instituerunt. Non semel ad obsequium et communionem cum Ecclesia Orbis magistra redire velle visi sunt: ac potissimum anno MDL. cum inter Patriarcham et quosdam e clero populoque, Romanae Sedis ac veritatis amantiores orto gravi dissidio, tota gens in duas partes scissa fuit; aliis Patriarcham Nestoriumque, aliis Pontificem Romanum defendentibus. Partis catholicae vota Romam tulit ad Julium III. Summum Pontificem Simon Sulacha, ex Ordine religioso S. Basilii: quem Pontifex priscae Ninives, quam hodie Mosul, sive Mausilum, appellant, et nationis universae Patriarcham creavit. Hic Fidem catholicam, a Romana ipsi traditam Sede, cum inter suos promulgasset; vetuissetque ne deinceps Nestorii nomen, tanquam viri sancti, appellaretur a diacono, in divina re facienda; deditus Turcis ab alterius partis Patriarcha, conjectus in vincula, et e medio sublatus est. Datus fuit Simoni Sulachae successor Abdiesus, monachus ex eodem Ordine S. Basilii, qui Tridentum profectus ad synodum Oecumenicam, ac deinde Romam delatus, sua Pio IV. et suorum obsequia detulit, ab eoque Patriarchae nomen jusque confirmatum habuit. Abdiesum Aatalla, Aatallam Densa Simon excepit, qui misso Romam Archiepiscopo Hermete, catholicam Fidei professionem edidit. Pallium a Gregorio XIII. donatum Hermes ipsi deferebat cum muneribus amplissimis, anno MDLXXXIII. Sed occupatus morte decessit in Monte Libano. Densa Simon rata prorsus habuit quaecumque per Hermetem Romae gesta fuerant. Quin etiam summo populi assensu quosdam e Chaldaeorum clero misit Romam plenius erudiendos. Interim alter Patriarcha, opibus et partium Nestorianarum numero studiisque praevalidus, Patriarcham catholicum fugere in Persidem coegit, ac solus rerum veluti potitus est. Invitatus ad concordiam, destinavit in Urbem religiosum virum, qui nihil aut parum admodum promovit. Majorem fecerat ex pectationem ejus successor Mar-Elias, a quo legati Romam sunt missi per eam occasionem, quam sum dicturus.

Accidit ut inter pauperes, quibus anno MDCV. Paulus V. pedes abluebat, [Note: 34. Concordia Chaldaeorum cum Ecclesia Romana identidem tentata.] feria quinta majoris hebdomadae, solenni Pontificum more atque instituto, adessent duo Chaldaei, monachus unus, alter laicus. Hi domum reversi renunciarunt Eliae Patriarehae suo, quanta paterni amoris significatione accepti fuissent a Pontifice Romano: eidem munera quaedam Pauli V. nomine, ac praesertim Fidei formulam a Christianis in Oriente versantibus observandam obtulerunt. Patriarcha, Pontificis eximia in se suosque caritate permotus, certos e clero ad eundem misit, qui gratias illi agerent, orarentque ut Chaldaeis sacellum in aede Hierosolymitana sanctissimi sepulcri concederet. Legati a praedonibus intercepti et spoliati omittere iter institutum coacti sunt. His alii suffecti cum venissent in Urbem, intellexissentque Nestorii nomen invisum ibi et execrandum esse, ut Nestorianae haeresis invidiam declinarent, nonnullas e libris, quos ad probandam gentis suae doctrinam attulerant, paginas decerpserunt. Sed comperta fraude, rejecti, et in patriam cum ignominia remissi sunt. His auditis Patriarcha, inito

[Note: 35. Patriarehae Babylonii legatus, Romam missus an. 1610.] cum Episcopis suis consilio, statuit spectatae virum eruditionis et ingenii denuo mittere, qui postet rationem Fidei Chaldaeorum et doctrinae, si esset opus, reddere. Delectus est Adamus, camerae patriarchalis Archidiaconus, et Chaldaeorum monachorum, uti se vocitabat, Archimandrita; sic abbates primarios Graeci vocant. Romam tertio, quam inde legati priores discesserant, anno venit; Patrianchae sui, ut aiebat, litteras reddidit Paulo V. Adjecit commentarium a se compositum, in quo dogmata Chaldaeorum conciliare cum Romana et catholica Fide conabatur. Mansit Romae toto triennio; ac disputantes, quod jusserat Pontifex, theologos frequens audivit, personamque satis belle, nondum notus, egit. Nec dubitavit ore tenus ejurare pristinos errores; praesettim ubi damnatos in concilio Ephesino intellexit, ac Nestorium diris in eodem devotum, quod impie assereret Christum Dominum fuisse merum hominem, in quo non aliter habitasset Verbum Dei, quam in templo: divinam atque humanam naturam accidentaliter in illo conjunctas, non substantialiter et hypostatice; quo inferebat Beatissimam Virginem, Christi, non item Dei, matrem esse appellandam: ac duas in Christo fuisse personas humanam et divinam. Haec ubi Archimandritae fuerunt demonstrata, obstupuit. Nam sacrorum Conciliorum volumina si quando legerat, non legerat nisi ab haereticis foede truncata, et depravata. Ventum deinde ad sextam Synodum Generalem, sive tertiam Constantinopolitanam, ubi definitum fuit duas inesse in Christo Domino voluntates, ac duas operationes, utriusque videlicet naturae, divinae et humanae proprias; damnatique defensores contrarii dogmatis. IIlos pariter condemnare visus est Adamus, et agnoscere Chaldaeorum errores ac detestari. Conciliorum acta et decreta, quae illi fuerant exposita et explicata, jussit Paulus V. accurate describi, et in Chaldaicum sermonem converti, ut ad Patriarcham deferrentur. Addidit epistolam S. Cyrilli et synodi Alexandrinae, scriptam ad Nestorium, et alia id genus nonnulla.

Cum vero post ejectum Constantinopoli Nestorium, et in ultima extinctum Libya, viveret adhuc ejus haeresis in scriptis Theodori, Episcopi Mopsuesteni, quo magistro usus erat, et cujus auctoritati ac doctrinae plurimum Babylonii tribuebant, misit Paulus V. ad eundem Patriarcham Babylonium sententiam a quinta synodo contra Theodorum, ejusque dogmata pronunciatam. Adjecit digna Romano splendore ac pietate munera, particulam Sanctae Crucis aurea inclusam theca, gemmis radiante; librum Evangeliorum Arabicâ lingua scriptum; sacelli argenteam supellectilem, cum mitra, vestibusque sacrificantium.

[Note: 36. Legatus Roma discedit cum duobus Societatis sacerdotibus, à Pontifice delectis.] His ornatus cumulatusque donis Archimandrita, instructus etiam abunde viatico discessit, cum Pauli V. amplissimis litteris ad Patriarcham, itemque ad Maronitarum antistitem, ut Chaldaeorum causam, et cum Ecclesia Romana consensionem adjuvaret; denique ad Franciscanorum Hierosolymis praesidem. Contendebat enim Adamus concessum olim a Romanis Pontificibus, quod nullo tamen argumento probabat, Chaldaeis in aede Franciscanorum Hierosolymitana sacellum: ea de re admonebat Pontifex Franciscanorum praesidem, ut quid opus facto esset, disquireret. Discedenti Archimandritae dati sunt a Paulo V. comites duo Societatis sacerdotes, P. Antonius Mariettus Romanus, et P. Petrus Matescita Maronita. Illis traditum fuit exemplum litterarum Apostolicarum, data provincia conveniendi Patriarchae, et optatissimum concordiae negotium cum illo conficiendi; ac summopere commendatum, ut nulli parcerent operae, quo Pontificis expectationi res tanta plane responderet.

Hactenus exposuimus primordia hujus celeberrimae legationis, quae Romam et orbem Christianum majori affecisset voluptate, si exitus principiis respondisset. Hunc a nemine, quod quidem sciam, litteris consignatum, quia proprie historiam nostram spectat, accuratius referri par est. Profecti Roma cum legato Patres, ineunte Junio anni MDCXIV. Messanam attigerunt VII. Idus ejusdem mensis, vela in Syriam facturi, quae brevissima in Chaldaeam erat via. Hic tergiversari legatus, et moras nectere: nummos etiam undecunque corradere; multa temere conqueri, licet splendide in omnibus Societatis domibus, quacunque iter erat, haberetur. Cum navis esset in promptu nulla, quae Alepum recta tenderet,

petiere Melitam, ubi Ordinis Magister per duos menses eam exprompsit in novos hospites munificentiam, quae pietatem ejus ac liberalitatem decebat. Kal. Januar, anni MDCXV. navim procellis gravibus jactatam appulerunt ad Cyprum; unde, non expectatis Patribus, Archimandrita subito Alexandriam Syriae et Alepum properavit. Haec festinatio nescio quid sinistri ominis habere visa Auxit suspicionem Franciscanus ex urbe Hierosolymitana recens, ubi ajebat multorum sermonibus percrebuisse, Adamum veteratorem esse certissimum; fictas ab eo litteras, subrepto, vel adulterato Patriarchae sigillo. Hic rumor stimulavit Patres ut eum quam celerrime consequerentur. Alepi restitantem offendunt, et fugam circumspectantem. Multa cum Patribus expostulabat: illos nimis curiosos et perspicaces esse, qui nihil eorum, quae gererentur, ignorare vellent. Eosdem suis ubique rationibus et commodis adversari. Alia sycophantam ac verior interiorque causa efferabat, et alienabat a Patribus. Verebatur scilicet ne per eos cognoscerentur quaecumque per impiam simulationem fecerat Romae dixeratque. Illi vero, non statim id suspicati, rogaverunt enixe ut indicaret num quid ab ipsis commissum foret, quamobrem relictos ac destitutos vellet. Adhibuerunt etiam instar sequestris et internuncii, qui facilius, et remotis arbitris, ejus mentem exploraret, Georgium Amiram, Maronitam praesulem. Hoc unum respondit, se inspectoribus non indigere; comites molestos aegre ferre. Cum affirmarent Patres nihil sibi esse antiquius, quam ut ipsi obsequerentur, quoad liecret, ac satisfacerent; vix adductus est ut iter cum illis in Mesopotamiam carperet.

[Note: 37. Deveniunt Amidam. Gentis inscitia et errores.] Perventum est Amidam XIV. Kal. Quinctiles anni MDCXV. Subeuntes excepit Gabriel Archiepiscopus non inurbane. Congressi non semel cum eo ejusque comitibus Nestorianis, deprehenderunt supinam sacerdotum miserae gentis inscitiam, qui duas in Christo personas ponerent, neque quid persona, quid natura sit, quod utriusque discrimen, explicare possent. Id exponere adortus P. Mariettus, unum hoc ab Archiepiscopo, momentis rationum victo, responsum tulit; sic institutum a prima pueritia populum esse, nec ab antiqua opinione unquam dimovendum: Nestotio impositos falso errores: ipsum virum sanctum atque adeo miraculis insignem exstitisse, pro quo non dubitaret emori.

Miserantibus tantam caecitatem Patribus supervenit trepidus a Patriarcha, ut narrabatur, tabellarius, cum epistola ad Archiepiscopum et Archimandritam conscripta. Eam stans Adamus et aperto capite legit. Significabat nostris Patriarcha, ut Alepum confestim regrederentur, neque ulterius pergerent. Serpere inter Turcas rumores de illis periculosos: versari se magno in metu, ne propter ipsos aliquid sibi ac suis exitii crearetur. Rogarunt Patres ut litterarum autographum inspicere liceret, ac penes se habere. Negatum est: concessum duntaxat exemplum. Tum Adamus, quid consilii caperent rogavit. Illi deliberandum amplius de re tanta responderunt. Postridie rursum interrogati, candide renunciarunt fictam sibi epistolam videri: causas, cur ita judicarent, attulere tam perspicuas, ut Archimandrita expallesceret. Ejus pudori ut parcerent, subjecere, quamvis epistolam vere a Patriarcha scriptam concederent, nihilominus a decepto et rei male gnaro missam: suarum esse partium errorem illi eripere: quod ubi perfecissent, nihil in se futurum morae, quin statim discederent. Hic Adamus clamitare, ac Patrum pertinaciam incusare. Instare illi contra, et mandata Summi Pontificis opponere: se ab eo missos ad Patriarcham, nec discessuros, donec ipsi diploma Pontificium in manus tradidissent. Nobis vero, ait Archiepiscopus, erit curae ut ad Patriarcham diploma Pontificium tuto perferatur: vos facessite, oro, et molesti esse desinite. Arqui habemus quae communicata cum Patriarcha coram oporteat. Litteras ad eum si quas habetis, retulit Adamus, date illas mihi, ut in oculis vestris lacerem ac proculcem. Multa hunc in modum per impotentiam locutus, e conspectu se proripuit: populumque admonuit, ne qua communicatione ullius rei vel sacrae vel profanae cum Patribus, tanquam abominatis et a piorum commercio removendis, jungeretur.

Illi multa et justa per summum dolorem questi, ab omnibus destituti, consilii pariter inopes et auxilii, haeserunt aliquandiu incerti quo se verterent. Neque

ratio ulla ostendebatur et opportunitas ulterius progrediendi, neque regrediendi: cum in promptu non esset mercatorum, aliorumve peregre commeantium, securitatis ergo congregata manus. Nec minus erat periculi, si remanerent in oppido: nam ut quisque illos ad Turcarum praetorem detulisset, erant in nervum aut perpetuam servitutem abducendi. Jamque nonnullorum erumpebant adversus Archimandritam querelae, quod Francos in urbem introduxisset, perturbatores publicae quietis, avitae religionis hostes. Accendebat ignem seditiosum Adamus, id agens ut omnem illis aditum ad Patriarcham obstrueret; aut, si perstarent in sententia illius conveniendi, ambos prius male perderet. His animadversis cesserunt oppido, et in vicinum pagum se receperunt.

[Note: 38. AEgre ad Patriarcham evadunt. Quid cum eo egerint. Legati perfidia et improbitas.] Ibi dum in omnem evadendi ad Patriarcham occasionem imminent, oblati sunt praeter spem tres mercatores Arabes, locorum periti. Pacto pretio discesserunt cum illis, intempesta nocte; et VIII. Idus Sextiles, elapsi per insidias praedonum, et sexcenta pericula, denique sospites antiquam Niniven tenuerunt.

Haec civitas Tigri fluvio imposita, in ea regione quam Assyriam propriam, nunc Arzerum aut Aderbigiam appellant, vix antiquae Ninives (si ea tamen est) umbram ac rudera pauca retinet. Non procul visuntur aedes Patriarchae Babylonii: Telloscof loco nomen. Illuc XVIII. Kal. Septembris, qui dies Assumptae in coelum Virgini Matri sacer est, transmisso flumine, pergebant laeti, cum ipsum Patriarcham obvium habuere. Ibat Niniven, negotii causa. Vultus annos admodum quinquaginta praeferebat: vestitus plebeius, frons ad humanitatem composita, facilis indoles, modicae litterae. Salutant, venerantur, diploma Pontificis offerunt. Resalutat comiter, et missum quidem a se Romam Adamum fatetur, cum levidensi munusculo: at nihil hunc mandati a se aliud habuisse, quam ut ageret cum Summo Pontifice de concedendo Hierosolymis sacello Nestorianae nationi, in aede sancti Sepulcri; quemadmodum Graecis, Armeniis, aliisque Christianis nationibus concedebatur. Si quid ab eo de religione propositum, aut mutatum fuisset, id factum ut nummorum aliquid corrogaret: licet disertis verbis abeuntem monuisset, ne se pretio ullo vel prece adduci pateretur ad refigendum apicem doctrinae vel unum. Ad vos quod spectat; inquit, licebit consistere apud me quandiu videbitur: sed nihil mutandum aut movendum, ad religionem et nostra dogmata quod attinet, denuncio. Sub haec Patres exemplum epistolae psi ostenderunt, quam ab eo missam Adamus proxime dixerat. Negavit a se seritam, ac vehementer obstupescens indignansque, Inultum hoc nequaquam ferret, ait, si tanta hic esset auctoritas mea, quantam esse conveniret. De muneribus Pontificiis factus certior, egit prolixe gratias: et de Romanae Sedis amplitudine, deque ipso Pontifice Maximo disserentes domi suae Patres libenter audivit. De doctrina, erroribusque Nestorii, facta quoque mentio identidem; sed frustra. Ne diutius apud Patriarcham nostri remanerent, fecit primum adempta spes rei bene gerendae: deinde metus ne quid ipsis ab Adamo periculi strueretur: denique hyems adventans, quae nivibus itinera intercluderet. Quamobrem, salutato Patriarcha, et pro rei gravitate diligenter admonito, discessum adornarunt Hierosolymam versus; quo ipsos litterae praeposito Franciscanorum reddendae, ac loci visenda sanctitas vocabat. Placuit antea tamen orare Patriarcham, ut ne gravaretur aliquid litterarum ad Summum Pontificem dare. Scripsit in hanc sententiam. Plurimam dicebat salutem Summo Pontifici, quem verbis perhonorificis compellabat. Negabat missum a se Adamum, ut rem ullam in Chaldaeorum doctrina mutaret. Litteras in quibus de religione ageretur, si quas obtulisset Pontifici, ab eo suppositas et confictas fuisse. Sibi esse certum perseverare in Fide a majoribus tradita. Denique profitebatur gratissimum sibi Patrum adventum accidisse; dolere se plurimum quod alicubi accepti fuissent parum e dignitate: id se inscio et improbante factum: nihil a se praetermissum, quo diutius eosdem retineret: verum ipsorum precibus, atque adeo metu ne quid acerbius in illos Turcae consulerent, permotum annuisse ut citius abirent. Addidit litteris levia munera ferenda Romano Pontifici: quaedam Patribus obtulit. Haec illi principio modeste recusarunt: consultius tamen postea judicarunt eadem

sumere, quo certius Patriarcham ab ipsis conventum fuisse constaret. In viam se dedêre IX. Kal. Septembr. Amidam ingressi, exeunte mense, diutius ibi restiterunt, donec certus mercatorum numerus coiret, quorum in comitatu praedonibus infestum iter securius capesserent. Interea dolens Adamus quod se invito atque inscio Patriarcham essent allocuti, multo aestuavit magis ubi litteras ab eo datas ipsis rescivit, perferendas ad Pontificem. Illas ut Patribus extorqueret, novam excogitavit stropham. Mittit ad eos e monachis unum, cum epistola Patriarchae admonentis ut redirent, interessentque conventui antistitum et sacerdotum, quos unum in locum congregasset, ut de religione collatis capitibus et consiliis deliberarent. In eo conventu aiebat Patriarcha legendas esse litteras, datas Patribus a se ad Pontificem: si redire gravarentur, saltem litteras istas redderent: si renuerent, per vim illas ereptum iri. Suboluit fraus nostris: ea spreta, iter institutum persecuti sunt, quanta potuere maxima celeritate. Itaque VI. Nonas Octobris Alepum attigerunt.

Ecce autem novus attonitas aures occupat rumor: Patriarcham cupere vehementer Patres rursum alloqui: processisse ob eam rem in vicinum urbi Amidae, ubi eos morari audierat, locum: esse caput aliquod majoris momenti, de quo consultos ipsos vellet. Suaserunt amici ut redirent; at non ambo: dividendum esse, si quod immineret, periculum. Ivit igitur alter; ac XV. Kal. Decembris Patriarcham adiit Marbetione (monasterii nomen est haud procul Amida.) Causa revocandi Patres erat Adami sycophantae nova calumnia, negantis eos a Romano Pontifice, verum a suae Societatis Praeposito Generali missos, ea mente ut impedirent ne sacellum Nestorianis in aede Hierosolymitana traderetur. Litteras ab ipsis Patriarchae redditas, nequaquam esse Pauli V. litteras, sed ejusdem Praepositi Generalis. Offensus impudenti mendacio Pater, postquam illud cumulate refutavit, mentionem intulit de donis amplissimis, quae ad Patriarcham ferenda Pontifex Adamo tradiderat. Compertum est nihil ex iis oblatum Patriarchae, praeter volumina duo Arabice conscripta: cetera partim vendita, partim aliis donata. Objecit etiam in os veteratori nequissimo, anathema dictum ab ipso Romae palam Nestorio ejusque gregalibus. At ille fassus quidem est nuncium se omnibus haeresibus erroribusque publice remisisse, non item Nestorio: apud se concilia quaelibet Oecumenica nauci esse: stare Chaldaeos Canonibus Apostolicis: cetera nihili pendere. Ausus quoque furcifer effutire multa in Ecclesiam catholicam indignissima: Neque ipsi Patriarchae pepercit. Norat hominem et meticulosum et Nestorio ebrium. Sane non ita pridem Patriarcha scripserat ad Franciscani coenobii praesidem Hierosolymitanum in haec verba: Renunciatum est nobis esse tibi in animo excurrere huc usque. Accipiemus, uti decet, hospitem carissimum; ac tibi, quamcumque poterimus, feremus opem, et votorum compotem dimittemus: modo ne causam Patrum Societatis tuendam suscipias, qui nobis eripere Nestorium volunt, ac persuadere conantur unicam esse in Christo personam; et Mariam, Dei genitricem, uti vos dicitis, appellandam esse. Id si agis, auctor tibi sum ut maneas domi, neve operam inanem sumas. Fixum enim mihi ac deliberatum est, ne latum quidem unguem discedere ab ea Fide, quam a majoribus acceptam, ab antecessoribus Patriarchis defensam et stabilitam habeo, et habebo dum vivam. Qui me aliter meosque sentire credit, errat. Hoc testatum omnibus volo.

Quod ageret cum Patriarcha sic affecto sacerdos Societatis, nihil erat. Ergo reditum parans, quaerit quid renunciari velit Summo Pontifici. Cogitantem quid responsi daret cunctantemque occupavit Adamus, et respondit Chaldaeos eandem ac Romanos profiteri Fidem; verbis fortasse dissidere. Hoc enim isti jactant, ac populo persuadent, nullum inter se ac Romanam Ecclesiam discrimen intercedere, nisi verborum. At, inquit rursum Pater, nonne Nestorium execratus es Romae? Ego vero, neutiquam. Id unum affirmavi: si S. Nestorius ea quae illi affinguntur, sensit dixitve, detestari me hominem ac devovere: at eum nunquam haec sensisse vel dixisse certo scio. Applausit dicenti multitudo circumfusa. Superos omnes testatus contra Pater, protulit Adami concepta verba, ut Romae exstabant adhuc in publica tabulas relata: nec non professionem Fidei, quae a

venientibus in Urbem Asianis edebatur: ad extremum rogavit denuo, ut responsum Pontifici referendum edicerent. Nullum, inquit Adamus, dari potest, nisi prius impetratum fuerit sacellum Hierosolymis; quod unum postulamus. At saltem, retulit Pater, gratias decet agere Pontifici pro lautissimis, quae tibi dedit ferenda Patriarchae, donis. Quae dona loqueris? ait Adamus. Mihine quidquam Pontifex? Et circumspiciens, saxum quo feriret Patrem, sustulit. Fit clamor, et concursus: lapis e furiosi manibus eripitur, et sensim ad mitiora verba sermo traducitur. At non sic res abiit probo et sapienti monacho, qui partes Romani Pontificis et nostras acrius, quam placebat istis Nestorianis, propugnaverat. Adami quippe jussu graviter vapulavit. Infelicis monachi cruciatu quievit paululum repressus hominis impotentis furor. Societatis sacerdos, veritus pejora, fe subduxit, Alepumque repetiit.

[Note: 39. Patres in Italiam redeunt. Quaedam observanda.] Cum primum hyeme pulsa patuit mare, solverunt Alepo Patres V. Nonas Martii anni MDCXVI. et lustrata urbe sancta, Patriarcham Maronitarum in Monte Libano, ut erant jussi, convenere. Mox alter in Cyprum excurrit, ubi juvenes aliquot Romam in Seminarium Maronitarum deducendos acciperet: denique ambo Alexandriâ Syriae profecti, Melitam pridie Idus Septembres, ac Messanam, senescente Octobri, tenuerunt. Romam delati VI. Idus Novembris, ea quae fecerant et audierant miranti maestoque Pontifici retulerunt. Hinc liquet sapienter institutum esse ut non facile fides, nec statim habeatur ejusmodi legatis; sed exploretur diligenter, a quo missi, cur, qua potestate atque auctoritate praediti veniant. Ut veritas inquiratur a consulibus, quos vocant, sive praefectis qui rem Hispanam, Gallicam, aut Venetam in his regionibus administrant: item a mercatoribus, qui ultro citroque commeant, et actores suos in iisdem collocatos locis habent. Denique ut res tota cognoscatur per certos homines, ad caput legationis auctoremque destinatos: quod si factum nunc foret, non tam fraudulenter Orbi Christiano praestigiator impius illusisset. Illud etiam recte providetur, ne isti legati donis onerentur, quae et pereunt donantibus, et incitamento ad fraudem ac simulationem esse solent. Demum admonet ipsa ratio, et experientia persuadet, nihil facile cum alienis et suspectis decernendum; sed expectandum, donec aliquid ipsimet egerint, ex quo de illorum sinceritate conster. Verbis male creditur, quae non desunt etiam improbis: rebus factisque jure ac tuto fidas, quae nisi probis ac volentibus non adsunt.

[Note: 40. Sacra expeditio in Corsicam et Pantalariam destinata.] Exitu laetiori peractae sunt excursiones Apostolicae in Corsicam, Pantalariam, Chium, Naxum, et alias aliquot AEgaei maris insulas. Itum in Corsicam est anno MDXCV. jubente Summo Pontifice, postulante senatu Genuensi, cujus in ditione est Corsica. Fructus operae ac labori plane respondit. Pantalariam Socii adivere anno MDCXII. Est haec insula in Siciliae conspectu, qua Lilybaeum promontorium excurrit in mare. Cossyram veteres dixerunt: olim in regum Tunetanorum, nunc in Hispanorum ditione. Triginta passuum millia ambitu colligit. Solum asperum ac sterile, quod incolarum tamen industria et labore mansuescit. Utuntur illi Africana, seu Arabica lingua: hinc eorum cultura difficilior. Caros tamen Superis esse docet tutela praesens Beatissimae Virginis, cujus imaginem servant in aedicula prope arcem sita. Hanc ante octingentos annos pictam fuisse testantur elementa Graeca imagini subjecta. Hoc insula veluti Palladium, et munimentum adversus omnia pericula, et calamitates habet; neque se votis unquam suis, sive ingrueret fames, sive aer aestuosus imbrem satis arentibus invideret, frustratam fuisse meminit. Illuc missi a Praeposito Generali Societatis, et amplissimis ab Episcopo Messanensi, cui procuratio hujus insulae est attributa, facultatibus instructi, Messanam venerant duo Societatis sacerdotes anno MDCXI. exeunte. Dum opportunitatem transmittendi ac ventos praestolantur, ecce tibi duae naviculae portum Nonis Decemb. subeunt, vela praeter Pantalariam, propediem facturae. Vectoribus erant refertae, Christianis, uti prae se ferebant. Verius praedones et Mahometanos dixisses: licet ejuratum a se Mahometem testarentur, et Christo datum nomen. Sed illi, praeter nomen, vix quidquam dederant; mores perditos ac profligatos retinuerant. Dubitatum a Patribus est utrum in

hanc facinorosorum turbam adderent se se: permoti divino quodam impetu conscenderunt. Statim intellexere non falsam de vectorum moribus famam ad se perlatam: nec tamen susceptum sine Numine consilium cum iis navigandi. Nam unus, itemque alter, piis sermonibus inducti ad peccata deponenda, eodem alios perduxerunt. Omnes scelera detestati, magna veri doloris dedere documenta; et in insulam Pantalariam tantisper egressi, partem suae pietatis indigenis aspersere.

Factum inde initium sacrae expeditionis per Adventum Christi Domini et Natales ferias: tantaque morum commutatio derepente exstitit, ut ipsi se indigenae mirarentur. Explicata pro concione peccati gravitas vehementer illos perculit, praesertim cum eam in multis haud ita magnam; in cogitationibus vero vel teterrimis, levem aut nullam inesse arbitrarentur. Itaque confessiones ab ultima, ut plurimum, pueritia repetitae sunt, eoque libentius, quod vernaculam Patres callerent linguam, Italis ignotam vulgo sacerdotibus aut Hispanis, si quando illuc appellerent. Instaurata, quae jacebat, Rosarii sodalitas: puerili scholae praepositus sacerdos, gnarus sermonis et probus, quem secum Patres deduxerant: inspectae, ut Episcopus jusserat, aedes sacrae: recognita et recensita quaecumque ad divinum spectabant cultum: ut, si quam labem temporum vitium intulisset, aut hominum incuria, sarciretur. Discedentes exeunte Januario Patres civitas aegerrime dimisit, multo perfusa fletu, quem laetitia pariter et maeror expresserant; maeror de illotum digressu, laetitia de fructu percepto.

[Note: 41. Insula Chios, et aliae quaedam Aegaei maris lustratae, et excultae.] Quantum Pantalariam Chius et magnitudine, et nobilitate superat, tanto uberiores fructus dedit. Est Chios una e majoribus AEgaei maris insulis, inter Samum et Lesbum, ad oram Ioniae. Ager ubique laetissimus et cultissimus, coeli temperies optima: incolarum opes haud poenitendae. Anno MDXCII. venit Societas in hanc insulam jussu et auctoritate Clementis VIII. Eo profectus P. Vincentius Castaneola, indidem oriundus, et notus indigenis, dena circiter catholicorum millia reperit in primaria urbe, omni fere auxilio destituta. Quo impensius totum se illis excolendis dedit. Nihil deinde omisit Aquaviva, quod ad Missionem hanc instruendam et ornandam utile judicaret. Ac sane tanta indigenarum docilitas et ingenii bonitas est, ut attentiore culturâ digni merito habeantur. Eos olim, florente adhuc Graecia, mari plurimum potuisse accipimus. Sub Genuensium potestate olim erant: Turcarum jugum subiere anno MDLXV. Qui cum initio moderate dominatum exercerent, Societati magnam rei bene gerendae facultatem praebuerunt. Reversus est Romam P. Castaneola anno MDXCV. cum uno e primoribus insulae, ut auxilia evangelica contraheret. Videbat enim per quotidianam Christianorum cum Turcis consuetudinem depravatos populi mores; opus esse strenuis cultoribus non paucis; in primis autem aliquo stabili censu; perparum quippe subsidii ab incolis, quos Turcarum avaritia saepe compilat, expectandum; nihil etiam postulandum, ut collocatus apud eos labor tanto esset gratior, quanto magis gratuitus. Cultores Aquaviva impigre subministravit: subsidia rei pecuniariae assignavit Pontifex: iis coempta supeliex, praesertim sacra, et phaselo imposita: qui ex ostiis Tiberinis solvens cum aliis sex, piratas, a quibus ceteri capti sunt, unus praeter omnium spem, quasi non visus, effugit, ac Neapolim incolumis, nec ita multo post Messanam tenuit; quo Socii omnes ut fuerat constitutum, convenerant. Inde vela per AEgaeum facta sub initium anni MDXCV. tot inter tamque immanes procellas, ut negarent seniores nautae, et in hoc saepius pelago versati, saeviores a se unquam visas, auditasve.

Immunis procellarum terra non fuit. Locus gymnasio destinatus, quia intra ipsam arcem erat, nullam templi exstruendi faciebat spem; vetantibus Turcis aedes sacra, iis praesertim in locis, aedificari. Quare Benedictus Garettus Episcopus, Franciscani Ordinis, consilio senatus et populi coacto, unanimi omnium consensu templum Patribus attribuit a Sancto Antonio dictum, pridem a civitate commodatum religiosis viris: quorum unus duntaxat vacuas et amplas occupabat aedes; et ille quidem Ordine sanctissimo et suo nomine parum dignus. Itaque hospites invisos ut admitteret aegre exoratus, paucis post diebus ultro recessit ad germanum fratrem suum, ejusdem insulae civem: mox fratris filium misit Constantinopolim,

qui ejiciendos insula Chio Patres curaret. Illius querelas et calumnias accepit avide Anglus in aula Ottomanica orator, suae reginae odio in Societatem stimulatus. Decretum impetrat, quo Europaei sacerdotes nuper in Chium advecti, et proceres insulce quatuor, eorum praecipui fautores, jubebantur vinciri, et Constantinopolim deportari. Patres confestim scriptis ad Christianissimi Regis in eadem aula oratorem litteris, et exposita rei veritate, decretum alterum obtinuerunt, quo ipsis jus pacati tutique in insula domicilii asserebatur. Nondum tamen adversarii quieverunt. Suas ad Pontificem querelas detulere. Qui ab Episcopo, civitatisque principibus edoctus, calumniatores repulit; et Apostolico diplomate domum templumque Societati attribuit. Opportunitate pacis usi Patres, emendare mores improborum, probos augere pietate, salutarem omni hominum generi, omni animorum morbo manum admovere studuerunt: tantaque est rerum in melius mutatio consecuta, ut palam Turcae praedicarent, ex quo Franci sacerdotes (Francorum nomine Europaeos omnes vocant) advenissent, Christianos sanctos evasisse. Puerilis aetas praesertim est imbuta optimis praeceptis, et pudoris ac modestiae vinculis frenata. Jam, Romani Pontificis et Latinorum rituum nomen, quod odio schismaticis et contemptui erat, venerationi esse coepit: adeo ut incolae per litteras Clementi Pontifici grates egerint, quod viros ipsis misisset, quorum ope et beneficio praeceptas a pueritia opiniones, Ecclesiae Romanae parum aequas exuerent. Ipsi qui Byzantium, qui Athon montem obtinebant, Calogeri, seu religiosi Graeci, Chium, audiendi novos magistros, vel consilii ab iis petendi gratia, confluebant: portentique fimile visum, quatuor homines, (nec enim Socii tunc plures erant) tot rebus tam bene ac utiliter gerendis pares esse potuisse. Scriptum est anno MDCXII. supplementum. Recentes Evangelii copiae advenerunt, quas Benedictus Harcaeus, Ordinis Franciscani, quem Discalceatorum vulgo vocant, insulae antistes, excepit perhonorifice, ac postea sic rebus omnibus gerendis adhibuit, ut nihil iis non consciis et consultis administraret. Praeter scholas ab adolescentibus Latini ritus et Graeci frequentatas, et instituta domi nostrae quina sodalitia, captivis Christianis ad remum Turcicum damnatis opera diligenter est navata: nec solum expiati sacramentis, sed plurimi quoque in libertatem vindicati: e primoribus Turcarum nonnulli sua nobis studia ultro detulerunt, et quotiescumque se dedit occasio, nos omni genere officii prosecuti sunt.

In circumjectis insulis adjutores adhibiti sunt a Patribus Graeci sacerdotes, rite prius instituti, ad populum Romanae Ecclesiae adjungendum, et a Graeco revocandum schismate. Legati e Naxo insula publice missi adfuerunt orantes eadem animorum subsidia, quae vicinis suis impertita cernebant. Est Naxus una e duodecim praecipuis Cycladibus. Adventantes Socios non minori excepit studio, quam expetierat. Deliberatum ab incolis postea fuit de mittenda legatione ad Summum Pontificem, quae unum quempiam e Societate insulae praesulem deposceret. Certatum est diu acriterque a nostris ut eos ab hac sententia dimoverent. AEgerrime impetratum. Saltem oraverunt ut manerent in insula, imo egerunt cum Turcico magistratu, ne quis illos exciperet alio transmittendos. Promissa est statio temporaria, si Roma sineret. Confestim igitur Summo Pontifici supplices destinatae litterae, nomine totius insulae: datae item ad Cardinalem Bellarminum, et ad Societatis Praepositum Generalem, a quo voti compotes demum facti, certam stabilemque Societati apud se dederunt sedem. Repetita fuit haec ad insulas AEgaei maris expeditio annis MDCXIII. et MDCXV. Paulus V. certum vectigal nostris, qui hoc pelagus, terris frequentibus quasi consitum, obirent, attribuit. Indigenas devinxerunt majorem in modum Socii laudandis priscis scriptoribus, Graeciae catholicae luminibus, et Graecanicos ritus prudenter approbando. Laboratum parumper est in exstirpanda prava, quae inveteraverat quibusdam in locis, consuetudine. Post consanguineorum mortem carebant ultro aede sacra, neque sacrificio aut concionibus intererant per unum duosve annos; eaque re funebrem luctum in primis metiebantur. Exscindi statim abusus tam gravis non potuit: certae duntaxat luctui praestitutae sunt leges, donec inepta et impia consuetudo paulatim senesceret. Quo promptius Evangelici doctores

audirentur fecit imber in insulam Naxum anno MDCXV. ab illis auspicato velut importatus; quem coelum arvis sitientibus jampridem, licet diuturnis lacessitum votis, negaverat. Ventum e Naxo in Therasiam, Episcopi sede, coenobio sacrarum ex Ordine Dominicano virginum, et insigni plebis catholicae adversus Romanum Pontificem observantia nobilem. Populi multitudinem cum templi angustiae excluderent, verba pro foribus fuere facienda. Non eandem in insula Paro, Latinorum cum Graecis consensionem offenderunt; imo paucos admodum Latini ritus, ob eam causam, quod nullus longo intervallo sacerdos Latinus ibi conspectus fuisset. Valuit plurimum ad Graecos demerendos declarata Summi Pontificis erga ipsos benignitas; qui suis sumptibus Patres Societatis, a quibus in vera pietate confirmarentur, mitteret; quique id studeret unum ut catholicam retinerent Fidem ac doctrinam; nequaquam vero ut suos ritus et mores abjicerent, quod nonnulli discordiae concitores praedicabant. Ea denunciatione multis in locis Romanae Sedis amor, et obsequium refloruit. Egressi Patres inde Scyron adierunt. Ex incolarum quinque sexve millibus paucissimi Graecos sectabantur ritus. Magna hic auctoritatis Pontificiae veneratio; sed sacerdotum magna penuria, major inscitia. Contra, in Andro insula pauci utebantur Latino, plurimi Graeco ritu. Patres ibi amantissime sunt excepti non solum a Christianis, verum etiam a Turcis; quorum praetor ubi rescivit eos in populo erudiendo, in explicanda pueris doctrina Christiana, visitandis et consolandis aegris, calamitosis omni juvandis ope dies noctesque versari, nullo a quoquam accepto laboris pretio; magnis laudibus Institutum, ab humanae mercedis commodique studio tam remotum extulit.

Non tantum in Asiae; sed in Africae quoque littora procursum fuit. Oppidum [Note: 42. Excursiones in Africam.] est Africanum in ora maritima regni Fezzani, Melilla vulgo dictum; Mauris ereptum a Ferdinando Catholico. Illuc, postulante Malacitano antistite, PP. Josephus Quadrius, et Petrus Angelus navigarunt anno MDXCII. Confirmata pietas ChriStianorum, revicta Maurorum impietas, et nonnullis erepta. In his virgo duodennis fuit, quam e propinquis unus, hac in urbe captivus opposuerat pignori pro se, donec aureos octoginta, pretium suae redemptionis, vicinis e locis collegisset. Eam Quadrius, cum in solenni supplicatione Crux publice circumferebatur, vidit procumbere supplicem in genua. Sciscitatur quid rei sit; cur Crucem, ipsa nequaquam Christianis imbuta sacris, veneretur. Christiana equidem, inquit, non sum: at personant aures meae arcanis quotidie vocibus, quae me Christianam esse jubent: nec mihi quidquam esset optatius, si per parentes liceret. Sane vetitum regiis legibus erat, ne Mauri pro vadibus aut obsidibus dati, sacris Christianis initiarentur insciis parentibus. Ecce autem puellae propinquus ille, cum ejusdem patre Melillam redit: pretium, pro quo erat oppignerata virgo, repraesentat, eamque reducere domum parat. Negat illa se abituram, nisi Christiana sit. Minari pater, blandiri, territare. Nihil minae, nihil blanditiae profecerunt. Rem admirans Quadrius egit cum puellae parentibus ac propinquis ut sibi diligentius imerroganda traderetur, et Christiano gregi annumeranda, si perstaret in proposito. Id cum exorasset, primum omnium ab ea percontatur cujus tandem voce, vel hortatu juberetur esse Christiana. Et virgo, Voce pueri, ait, qui ad portam urbis visitur: et Quadrium ducit ad portam, ubi statua pueri Jesu ab Hispanis militibus praesidiariis posita fuerat e ligno. Quotidie soleo, subjecit puella, textam e floribus corollam illius imponere capiti; totiesque me, ut Christiana sim, admonet: nec satis scio qui fiat hunc ut puellum plus parentibus, patria, ceterisque rebus amem. Docuit Quadrius quis ille puer, et quantus esset: ac paucis post diebus sacro lustratam fonte, Christianam fecit. Haud ita multo post Socii e Gaditano et Hispalensi collegio profecti sunt in ejusdem Africae oram Herculeo praetentam freto, ubi Tingis et Septa, celeberrima Fezzani regni oppida. Illos acciverat Episcopus; incolae totos se docendos ipsis regendosque tradiderunt.

Est Neapoli sodalitas nobilium, in Professorum domo; ceteris misericordiae operibus, tum vero Christianis Mahometana servitute liberandis dedita. Ubi

conflata est idonea summa pecuniae, certos allegant in orae Africanae urbes praedonibus refertas, maxime Ruscurium, nunc Algerium vulgo dictum; qui de captivorum redemptione paciscantur. Ad id muneris delectus est anno MDXCII. P. Julius Mancinellus, cum duobus e Societate comitibus. Non paucos, qui a Fide catholica desciverant, ad eandem revocarunt; aliorum expiavere noxas; omnes ad aeternam libertarem dura, sed brevi, servitute promerendam cohortati sunt. Sexaginta ex omni numero, solutis catenis, deportati Neapolim, et per urbem circumducti, pulcherrimum spectaculum praebuerunt; cum paulo ante Turcici nominis septem, a Sociis instituti, Christo solenne sacramentum in templo Professorum dixissent.

[Note: §. V. QUID IN MISSIONIBUS PRAECIFUE CURANDUM.] OMISIMUS, tum studio brevitatis, tum propter similitudinem rerum, quae legentibus molesta, plurimas Missiones ex omnibus fere domiciliis Societatis profectas; alias statis temporibus; alias ut res ipsa, vel antistitum aut populorum voluntas ac pietas tulit. Porro, quantum e singulis colligere licuit, hic ferme ordo, haec ratio piarum, e quibus Missiones constant, exercitationum tenetur. Primum omnium parochis, ac sacerdotibus, tum dynastis locorum arbitris; demum populo pro concione significatur destinata et obeunda Missio: deinde initium ducitur a solenni supplicatione, in honorem Dei ac Divorum loci praesidum, ad eorum opem implorandam. Matutinum tempus transigitur audiendis confessionibus, et habenda oratione sacra, una vel altera. Sunt qui summo mane, praesertim ruri et per aestatem, populum in aedem sacram dato signo vocatum doceant modum matutinae precationis recte peragendae, ac verba ipsa piosque affectus praeeant: vel etiam artem effata religionis et mysteria meditandi, ut est personarum conditio captusque, commonstrent. Id vero utile omnibus est quod a quibusdam recte usurpatur diebus Dominicis ac festis, ut intelligatur quo pacto interesse quisque rei divinae debeat. Conscendunt suggestum linteati, additâ, si videtur, stolâ, cum altare sacerdos operaturus ascendit. Tunc explicant populo in genua provoluto, et verso ad aram vultu audienti, singulas divini sacrificii partes, prout vitae ac neci Redemptoris unaquaeque respondet. Inserunt affectus idoneos conceptis verbis, quae tacita plebs non tam audit, quam format intus ac repetit. Elicitur dolor de peccatis, amor erga Christum, ceterique virtutum variarum actus tanto ardentius expromuntur, quanto vehementius animos sacrificii majestas, et Victimae coelestis praesentia commovet. Pomeridianis horis doctrina Christiana populo explicatur. Ac primis quidem diebus traditur modus recte confitendi. Estque id initio perquam necessarium, ut e confessionibus, quarum ingens tunc numerus, poenitentes fructum capiant. Certum etiam tempus assignabitur erudiendis rudibus et pueris. Post meridiem quoque visuntur aegri, dissidentium simultates et rixae componuntur; lustrantur nosocomia et carceres. Vesperi, cum populus frequens et opere solutus adest, habetur concio vehementior et coucitatior, praesertim de Novissmis: tum ratio examinandae conscientiae proponitur, ubi de odio et fuga peccati multa utiliter immiscentur. Exempla non omittenda in concionibus: nihil aeque ad animos permovendos valet. Examini conscientiae subjunguntur solitae preces, ac praesertim Litaniae Beatiss. Virginis, cujus amor et cultus impense populo commendandus: sed ita, ut ad mores emendandos via per illum sternatur. Si plures degant ibi, ubi sedet Missio, sacerdotes, congregari possunt, et indicto certis diebus coetu, de officio ac munere sacerdotum admoneri prudenter et modeste: de ratione celebrandi sacrificii, de conscientiae quaestionibus, et aliis id genus, sermo cum iisdem conferetur. Nonnullos etiam juvabit Spiritualibus Exercitiis excolere.

Opera universe danda, ut fiant restitutiones famae ac pecuniae; idque ut plurimum antequam absolutio confitentibus impertiatur: ut odia et inimicitiae tollantur, ut evellantur scandalorum zizania, ut sacramenta pie ac frequenter usurpentur: denique ut vitia publice grassantia comprimantur. De iis mature et caute inquirendum; deinde remedia prospicienda, quam lenissima: nam violenta, nec efficacia sunt, nec diuturna. Adhibendi ob eam rem in consilium viri prudentes, et morum ac locorum periti. Non omittenda cura puerilium scholarum

ac ludimagistrorum: virginum Deo sacrarum: virorum denique nobilium, quorum exempla plurimum in utramque partem valent. Si messis multa erit, adsciscentur in partem laboris sacerdotes docti et pii: e religiosis interdum familiis, si quae versabuntur in vicinitate. Vinctis postremo consulendum, pauperibus et aegrotis. Ut autem bene constituta vigeant stentque, instituentur sodalitates novae; aut antiquae pristinum in decus restituentur: earum patrocinium viro cuipiam potenti, uni pluribusve, deferetur. Matronas reperire est sapientes ac probas, quibus varia pietatis publicae munia rectissime committuntur. Sancienda diligenter dierum festorum veneratio, liberorum in parentes, populi erga magistratus obedientia: frena luxui, spectaculis inanibus, et periculosis ludis injicienda. Sub finem Missionis, moris est indicere plenissimam peccatorum veniam, et Communionem Generalem: dumque coeleste ferculum populo dividitur, pietatem appositis vocibus excitare. Clausula Missionis est supplicatio illustrior, in qua Divinum Christi corpus circumferri solet.

[Note: 43. Artes variae pietatis in populo fovendae.] Adnectam huic loco varias fovendae et amplificandae pietatis artes, quae certis in urbibus frequentatae facem aliis praeferre ad imitandum possunt. Invenio publice a nonnullis propositas imagines fuisse pias, quae dum explicantur, evangelica veritas non auribus tantum et animo, sed oculis prope ipsis percipitur. Imagines, pictaeque tabulae, apud imperitos et agrestes librorum vicem obtinent. At ubi est legendi facultas, et emendi copia, plurimum emolumenti fit spargendis in vulgus libellis piis: simul ratio monstranda qua legi debeant, non cursim et praepropere, sed accurate cogitateque; admista identidem precatione, qua coelestis gratis imploretur, ut effici complerique, quod legitur, possit: notatis temporibus ac locis, ubi deducatur ad opus cogitatio salubris inter legendum suscepta. Includunt nonnulli mysteria religionis et praecepta morum, in pia quaedam carmina, eaque cantitanda populo proponunt: sic per aures demissa religionis arcana subeunt mentes facilius, et obscenae aut inutiles cantilenae eliminantur. Cohortandi sunt in primis parochi et pastores animarum ut saepe verba faciant ad populum, non oratione compta et meditata; sed familiari et obvia. Quod ut profecto majoris fructus, ita facilioris est operae. Paucos enim videas qui dicere commode queant oratione perpetua, neo indiserta: quotus autem quisque est, cui satis animi orisque non suppetat, ut elementa doctrinae salutaris vulgari et interrupto sermone proponat? Plus multo ad persuadendum valet dicentis pietas, ardor animi, solida ratio candide ac simpliciter exposita, quam fucus et pigmenta limatae orationis, et verborum actionisque operosa jactatio. Quo loco non erit alienum admonere, quod saepe observatum est, minimum profici disputando cum pervicacibus ingeniis aut imperitis, praesertim haereticis: vinci multo facilius inductis de pietate colloquiis, et universa quadam catholicae veritatis commendatione, quae illius inserat amorem, simulque dubitationem de oppositis erroribus injiciat. Saepe levicula ratio de medio sumpta, rude ingenium aut leviter litteris tinctum, validius commovebit, quam omnes philosophorum argutiae, aut robora theologorum. Tum isti disputando fracti, facile in errores pristinos relabuntur, quia se non tam doctrinae veritate, quam subtilitate doctoris victos putant: qui autem amore pietatis aut erroris metu ducuntur, vulgo se constantiores in retinenda religione praebent.

Illud utiliter institutum fuit Neapoli, ut singulae familiae adsciscerent sibi sortito unum aliquem e coelitibus, quem anno toto patronum ac praesidem haberent. Hujus imago prostabat in eo aedium loco, ubi cerni ab omnibus et coli posset: certae ad eam fiebant preces quotidie. Quae vero lux illi sacra vertente anno recurrebat, eadem toti familiae festa erat. Hanc usurpando Poenitentiae et Eucharistiae sacramento, hanc lautiori mensa, sed maxime praescriptis in scheda virtutum officiis, celebrabant. Assignatum quisque habebat opus aliquod pium, in quo datum sibi sorte Divum imitaretur. Sic mutata feliciter, et antiquata superstitio, quâ vetus ac profana Italia Penates nescio quos et Lares venerabatur. Quoniam autem e studio precandi, tanquam e fonte, cetera bona profluunt, curatum ut mane singulis in familiis dies a precatione duceretur, in

eamque desineret. Hanc fere quotidie collecta unum in locum vespertinis praesertim horis domus tota peragebat, addito examine conscientiae. Suum etiam erat assignatum tempus libro pio cunctis audientibus lectitando; suum adorandae, quae pulvillo jacebat imposita, Cruci sanctissimae, praesertim feria sexta.

Non referrem hic ista, quae apparent externam tantum speciem intuentibus levia et minuta, nisi compercum esset, in iis momenti saepe plus ad veram pietatem esse, quam in aliis nonnullis, ad splendorem pompamque comparatis. Quod si quis haec non satis digna putat historiae majestate, is parum videtur attendere quid intersit discriminis inter historiam religiosam, et alias. Istae facere vulgo fucum student amplificandis ornandisque rebus, neque aliud impensius, quam admirationem legentium et voluptatem aucupantur: illa sic res magnas consectatur, ut humiliores non praetereat, e quibus verae utilitatis aliquid capi possit. Religio ipsa, qua nihil divinius, quam multa docet ac profitetur, quae propter tenuitatem suam atque humilitatem superbas mentes offendunt? Leve nihil existimandum, unde salus animarum et major Dei gloria efflorescit.

Otii nostri non est persequi singillatim varias artes juvandorum aut aegrorum, in nosocomiis; aut vinctorum, in carceribus. Si Dei ac proximorum amor adsit, non deerit industria, quae ad salutem animis afferendam saepe plus, quam contentio et doctrina conducit: ut ex uno alterove exemplo cognosci potest.

Matronam aegrotantem, quae in haeresi consenuerat, nemo poterat erudire. Pertinaciam dabat sexus, augebat aetas, consuetudo firmabat. Monet sacerdos e nostris unus mulierem catholicam, ut aegram conveniat officii et amicitiae causa, et quid ipse moliatur, docet. Adest ipse post paulo, velut ignarus, et oblatus ex improviso. Sermonem de religione infert cum matrona catholica: quae dum sacerdotem interrogat, ac vicissim interroganti respondet, erudivit haereticam nec opinantem, et veritatis amore salutisque succendit. Abibat sacerdos. Revocatur: et oratus ut pergeret, quod inchoaverat feliciter absolvit. Alius ad hominem facinorosum in tenebricoso vinctum carcere progressus, saepiusque ab eo rejectus, ubi vidit improbum nulla flecti via posse, renovato veteri S. Francisci Xaverii exemplo, nudavit humeros, et se cruento flagello lacerare coepit, negans finem caedendi facturum, donec resipisceret. Quo spectaculo commotus ille, resipuit. Omnibus fiat omnia necesse est, qui omnes facere salvos velit.

Viget iste praesertim in Italia mos praeclarus, ut verbum vitae spargatur sine ambitioso apparatu eloquentiae, in compitis, in foro, ubi est impetus spiritus. Quamquam enim in sacris aedibus audire mortales et alloqui Deus amet, non est tamen ejus vox loci ullius angustiis circumscripta. Id in illis maxime concionibus perspicitur, quae in urbium plateis, ad circumfusam ac praetereuntem multitudinem, jam tum ab instituta Societate haberi coeptae sunt; et quarum vim anno MDCII. Panormus admirata est; cum unus e nostris, necdum etiam sacerdos, in foro concionabundus vim lacrymarum ab auditorum oculis, et ab animis obfirmatis in scelere poenitentiam expressit. Dicentem animadvertit civis praeteriens, vitae profligatissimae ac famae; per annos quinque ac viginti pastus latrociniis, e quibus opes immensas, ac formidolosam optimo cuique potentiam collegerat. Hic ad comites conversus, et plangentis populi aspectu delectatus, Subeamus, inquit, propius, obsecro, et quid iste niger histrio declamitet, audiamus. Paulisper audierat; movetur totus: colorem, et quod incredibile videatur, animum mutat. Mox templum ingressus obortis lacrymis peccata confitetur, et certa vitae penitus emendatae documenta dedit. Sed jam alia quaedam ad illustrandam religionem paulo splendidiora videamus.

[Note: §. VI. OPERA QUAEDAM ILLUSTRIORA PIETATIS INSTITUTA, VEL RENOVATA.] INOLEVIT haec inter Christianos, e profanis et impuris ethnicorum moribus hausta labes, ut triduum quod jejunio Quadragenario praecurrit, insigni ludorum, epularum, concursationum licentia plerique transigant; ad eum fere modum quo prisci Romani sua celebrabant Bacchanalia. Huic malo Roma nova et sancta facere medicinam tanto difficilius poterat, quanto suavius erat malum, et vetustius. Consuetudo jus quoddam rebus vel perditissimis arrogat, et populus aegerrime a publicis oblectamentis avertitur. Indignae tamen licentiae frenos industria

pietasque sodalium B. Virginis injecit, mosque in Christianum orbem ex Urbe Orbis magistra propagatus dies voluptati addictos, religioni et orationi consecravit. Nata fuerat anno MDXCIII. in domo Professorum Societatis Romae Sodalitas nobilium, quae abAssumpta in coelum Deipara nomen habet. Haec, dum in omnem ornandae virtutis occasionem imminet, horarum quadraginta comprecationem aliquoties privatim per eos dies usurpaverat. Venit in mentem praefecto sodalitii Federico Caesio, Duci Aquae-Spartae, populum in hujus sancti operis partem vocare, precesque istas e privati sacelli parietibus, ac veluti umbra, in publicam lucem efferre. Placuit addere nonnihil pompae, qua plebs ab inanibus Bacchanaliorum, quae instabant, spectaculis avocaretur, oculorum auriumque pio lenocinio. Quo magis ad ejus sententiam ceteri sodales, quorum exquisierat mentem, accederent, fecit Summus Pontifex, qui delictorum indulgentiam, sodalibus pie sic precantibus concessam, ad alios quoslibet pertinere ultro voluit. Sodalibus igitur impensam prolixe conferentibus, aedes sacra Professorum insigniter est adornata. Opetis novitas ac splendor perculit Romam, licet magnis rebus visendis assuetam, et spectandi studio universam excivit.

Templum in tres divisum partes erat. Prima, versus principem aram, theatri [Note: 44. Geniales ante Quadragenarium jejunium dies ad pietatem compositi.] speciem exhibebat, lychnis ardentibus, aureis argenteisque vasis et statuis, pictis tabulis, et scena fulgente conspicuam. Media pars, quae duo altaria respicit, alterum Sancti Ignatii, alterum S. Xaverii, patebat vacua; et commeantium, spectantium, precantium undam accipiebat reddebatque. Tertia et ima, quae versus valvas porrigitur, in duo dividebatur septa, quorum alterum viros, alterum feminas considentes aut precantes continebat. Parietes serica et aurea tegebat vestis; tholum byssinâ in telâ micantes auro stellae distinguebant. Pavimentum odoratis constratum herbis, aer thure delibutus multo, halabat. Aures mulcebat vocum, organorumque musicorum canor: oculos et animos arcessita nox, senestris omnibus occlusis, et lampadum cereorumque facibus victa, sacro quodam horrore perfundebat. Subibant inter haec e multis, quae Romae sunt, sodalitatibus piis, aliae atque aliae, instructo agmine, cum suis insignibus, ordine et apparatu pulcherrimo: nec non e religiosis familiis plurimae; modestiam, pietatem, rerum coelestium amorem, aspectu ipso incessuque spirantes.

Primo die fecit ad majorem aram Praepositus Generalis Societatis, ac sub divinum sacrificium habuit concionem, et cur institutum id spectaculi fuisset, quantae sint publicarum et assiduarum precum utilitates, ostendit. Post meridiem, breves identidem cohortationes interpositae, admisto dulci pioque vocum et organorum concentu. Idem ordo ceteris diebus est observatus. Incredibilis hominum ad coelestem mensam accumbentium multitudo; manantes prae gaudio multorum ex oculis lacrymae; precandi perpetuitas et constantia, modestia, silentium, tenerae pietatis ardor in omnium exstans ore, satis indicabant quam vim ea species ad permovendos animos haberet. Successus opinione major Patres juxta, et sodales accendit; opusque singulis deinceps annis repetitum est magna ornamentorum, et apparatus, varietate: scenâ modo columnis ordine ad prospectum exquisito dispositis; modo erectis pyramidibus; modo pictis, quae sanctissimo Sacramento congruunt, sacrarum litterarum historiis, magnifice instructâ. Clemens Pontifex, quoad vixit, rem divinam non semel tunc peregit in templo nostro; ac sacri Cardinalium collegii consessus (quam Capellam vocant) ibidem per eos dies saepe habitus est. Solenne triduum insigni clauditur pompa. Romanus Senator sub vesperam accedens, cum excellentissimis Urbis Conservatoribus, a Patribus Societatis obviam prodeuntibus excipitur in templi limine. Tunc, post solitas preces, et impertitam populo innumerabili a sacerdote augustissimum Sacramentum attollente, pacem ac veniam, felici triduo finis imponitur. Ad alias non Urbis tantum, sed Orbis, aedes sacras manavit exemplum: et quamvis jam inde a primis Societatis incunabulis Maceratae, atque alibi fuerit simile quidpiam usurpatum; operis tamen splendor insigni magnificentia peracti anno MDXCV. fecit ut ejus quod ammodo natales et primordia Romanae urbi, et huic anno non immerito adscribantur.

[Note: 45. Communio Generalis quolibet mense instituta.] Alterum opus, ad pietatem publicam excitandam praeclarum, Romae anno MDCIX. institutum fuit, ex quo fructus admirabiles hodieque ad salutem animarum percipiuntur. Cum sanctissimi Sacramenti veneratione, ac divini panis frequenti usu, religio catholica maxime stet, antiquissimum Societati semper fuit, usum hunc fovere modis omnibus, omni arte promovere. Jam, ut cibus prosit, satis non est, si crebro sumatur; oportet praeterea sic illum esse comparatum qui eo vescitur, ut non impune solum uti cibo, sed etiam cum fructu queat: postremo pertinet vel plurimum ad acuendam divinae dapis famem splendor quidam, et celebritas, quae solet mortales etiam epulas commendare. Inventum igitur est a Patribus Romanae domus, approbante vehementer ac laudante Summo Pontifice, quemadmodum haec tria in unum coalescerent, nempe ut coelestis mensa pie, frequenter, ac splendide usurparetur. Eam ob rem delectum fuit ex omnibus Romae templis unum aliquod, ubi singulis mensibus strueretur sacrum convivium insigniori apparatu: proposita convenientibus est venia peccatorum uberior: habitae demum sunt in eodem templo per istum mensem conciones diebus dominicis, ad praeparandos epulo Eucharistico animos accommodatae. Magnopere profecit ad alendam pietatem haec ratio, adeo ut mense quolibet vescentium coelesti pane multitudinem amplissima capere templa vix possint. Praeter sacerdotes quinque aut sex divinum apponentes panem, quod obire ministerium Purpurati saepe Patres dignantur; alii quidam e superiore loco interim appositis conciunculis excitant animos, et faces jam igne coelesti calentibus admovent. Porro non semper in eadem Urbis regione instituitur ista Communio Generalis (sic enim vulgo nominant.) Consulto mutatur aedes sacra, ut major opportunitas accedendi omnibus praebeatur. Neque vero deserta idcirco sunt alia templa, imo sacris epulis accumbentium major, quam antea, ubique concursus fuit. Accidit enim in hac Angelorum dape, si recte sumatur, contra penitus atque in aliis usuvenit. Aliae crebro ingestae fastidium afferunt: istius experta et degustata suavitas proritat appetitum, et ipsa satietas famem parit. Quamobrem assuevit populus octavo quoque die refici Christi corpore, et corroborata illo fortium pane virtus majora in dies incrementa cepit. Brevi conflata est pia sodalitas, cui nomen inditum a Communione Generali, et cujus potissimum partes essent tum ut quae ad coelestis epuli ordinem, pompam et celebritatem spectant, compararet; tum ut exemplo vitae, modestia in templis, ac peculiari pietate in divinis mysteriis frequenter et sancte usurpandis, populo praeluceret. Haec generalis et menstrua communio, exemplumque ab Urbe proditum, manavit ad vicinas civitates, fructu non dissimili, et in Europam fere omnem, aliasque Orbis partes mira populorum approbatione fluxit.

[Note: 46. Honor sacrosanctae Eucharistiae, et vulnerum Christi, propagatus.] Non ea tantum ratione additus honor est a Societate sanctissimo Eucharistiae Sacramento, quo praecipuum catholicae religionis decus continetur: sed aliis plerisque modis laboratum fuit, ut cum dignitate asservaretur in templis, deduceretur ad aegrotos cum pompa: cum pietate sumeretur. Auxit venerationem divinae debitam Hostiae, insigne miraculum, editum anno MDCVIII. et late pervulgatum, in quo celebrando pars aliqua Societatis exstitit. Haud facile reperias illustrius in hoc genere prodigium, ab Ecclesia Christi condita. Favernum celebris abbatia Benedictinorum est haud procul Vesulo, in Burgundia Sequanorum, quem Liberum Comitatum appellant. Ad ejus templum, Virgini sanctissimae dedicatum, fieri solet ingens populi concursus eo die, quo Divini Spiritus in Apostolos delapsi memoria feriis anniversariis recolitur. Proposita ibi de more fuerat sacra Eucharistia, in argentea, ut solet, theca, solis orbem referente, radiis prominentibus, duplici crystallo adorandum ferculum includente. Dispositae circum ardebant faces, e quibus flamma sericum allambens conopeum, illud sensim noctu, digressis aedituis, consumpsit: inde ad ligneum altare prolapsa, totum concremavit cum sacro tabernaculo, cui divina Hostia erat imposita. Haec mediis in flammis intacta sublimisque, sub umbellae parte, cui flamma similiter pepercerat, mane apparuit. Attoniti aedis sacrae custodes, et religiosa familia, miraculum conclamant. Concurrit populus innumerabilis: Deo

quasi spectandi spatium et moram undique confluentibus indulgente. Quippe horas triginta tres, nimirum ab ea nocte quae sacram Pentecostes lucem excepit, usque ad fetiam tertiam, stetit Hostia sacrosancta in aere pendula, cum argenteâ quae illam includebat theca, nullo penitus adminiculo suffulta. Infra illam apposita fuerat mensa sacro tecta linteo, quae labentem exciperet. Delapsa sensim est circa horam diei ab orto sole quintam, eâdem feria tertia, et in supposita carbaso placide consedit. Archiepiscopus Vesuntinus, cujus in dioecesi gesta res fuit, convocatis Patribus Societatis, auditis testibus, et totius facti serie diligenter expensa, miraculum solenni ritu per nostrum concionatorem promulgari jussit medio in foro, quia populi concurrentis turbam nullius templi amplitudo capiebat. Dolani cives coeleste pignus, tam insigni nobilitatum prodigio, in sua invexere moenia, tanto civitatis obviam effusae gaudio et apparatu, nullus ut excogitari triumphus illustrior venienti Christo potuerit. Ex illo increbuit Dolensis Hostiae sacrosanctae fama, quam peregrinorum undique confluentium pietas celebrare pergit. Monachorum Favernensium beneficio ac liberalitate delata sunt in collegium Societatis Vesuntinum sacra lintea (corporalia vulgo vocant) quae Hostiae divinae fuerant substrata. Sic Deus Providentia singulari et benignitate, cum adorandi Sacramenti venerationem ac fidem abolere impietas nitebatur, coelesti mysterio testimonium luculentum dedit: ut oculis ipsis (quoniam oculis suis impii magis, quam divinis oraculis credunt) veritas teneretur.

Christi quoque cruciatibus honorandis impensa cura. Venetiis Patres instituerunt sextâ quaque feriâ Quadragesimae, ut per quinque horas perpetuas, sanctissimo Sacramento in conspectum dato, precationes fierent in honorem plagarum quinque Christi JESU; certis hominibus prima hora in statione velut manentibus, tum aliis altera, itemque aliis tertia, et consequentibus deinceps. Aderat sacerdos ante majorem aram nunc stans, nunc genibus nixus; et certa proponebat ad meditandum capita, proposita explicabat fundebatque latius, ut viam quasi complanaret: sub finem addebatur concentus, qui tristi piaque modulatione maerorem de Christi acerbissima nece conceptum foveret. Hoc institutum postea propagatum ad alias urbes et provincias, pietate singulari frequentatur in templo Romanae domus Professorum, conflato illustri sodalitio, cui nomen a Bona Morte factum. Sed horas quinque in unam contrahere placuit, ut per occupationes quotidianas liceret pluribus convenire. Finis huic exercitationi piae ac sodalitati praestitutus, ut opportunam in Domino mortem consequatur. Admiscentur preces ad B. Virginem, quae a Christi Cruce sejungi non potest; et cujus in beneficiis vel maximum numeratur sancte et Christiane mori. Inventa per eam occasionem est Corona vulnerum Christi, sive precationum certarum modus et ordo, ad similitudinem Rosarii B. Virginis, appositus ad recolendas grato memorique animo sanctissimas Servatoris plagas. Oblata Paulo V. Pontifici Maximo vehementer ab eo laudata est, editoque mox libello vulgata, primum Romae, deinde in variis Orbis catholici locis, peculiati Christians plebis approbatione usurpata.

[Note: §. VII. DOCTRINAE CHRISTIANAE RUDIBUS ET PUERIS TRADENDAE CURA, ET MODUS.] HAUD scio an alia res ulla magis profecerit ad religionem animis inserendam, et propagandam in dies latius, quam doctrinae Christianae pueris et rudibus tradendae cura. Hanc vero Societas et ab ortu suo diligenter est amplexa, et summo studio deinceps retinuit. Certe licet in Rotomagensi collegio florerent studia litterarum anno MDCIX. et in scholis duo millia selectorum adolescentum numerarentur; licet e superiore loco dicerent ad populum concionatores egregii: nihil tamen majori civitatis gratulatione concursuque celebrabatur, quam quod in praecipuis novem urbis maximae templis doctrina sacra per homines Societatis explicaretur pueris, populo, pauperibus, et erronibus quorum ingens, ut in amplissima civitate et nobili emporio, numerus. Antuerpiae sexdecim in templis eadem a nostris sacra doctrina tradebatur: praesente interdum antistite, ac praemia pueris concertantibus dividente. Excogitatum utiliter est a Sociis Dilinganis ut inter munuscula, quibus puerilis ad discendum ardor accenditur, intersererent pagellas, quibus contineretur descripta ratio excutiendae vesperi conscientiae,

instituendae confessionis, assistendi rei divinae: item affectus pii e praecipuis ducti virtutibus; officia Christiana, cuilibet hominum generi professionique congrueatia. Quae chartae tam secundo favore sunt exceptae, ut in remotissimas urbes pervenerint, ac Bambergensis Episcopus non exiguam pecuniae vim in eas coemendas impenderit.

Socii Cortracenses ad sanciendam auctoritate publica, et roborandam alicujus poenae metu pietatem, quae sine isto quasi aculeo saepe languet, certas leges ab ipso magistratu statuendas curaverunt, quae puerorum frenarent levitatem, et parentum ad eos erudiendos diligentiam acuerent. Inita quaedam Goae anno MDXCI. Christianae doctrinae rudibus tradendae ratio paulo illustrior. Diei Dominicae promeridianis horis procedebat sacerdos, huic muneri destinatus, praeeunte vexillo sacro, et grege puerorum pia carmina concinentium. Ibat agmen compositum per frequentiores urbis plateas, et otiosam multitudinem invitans, ad templum trahebat. Ibi accommodato ad plebis captum sermone, pauca coelestis doctrinae capita sacerdos proponens, ea modo ab his, modo ab illis reposcebat; eadem saepe inculcans, donec tardissimi quique se plane omnia percepisse faterentur. Si quis de omnibus doctrinae Christianae capitibus responderet expedite, huic laurea titulusque doctoris, cum insigni loco, tribuebatur: qui honos incitamento ceteris, ut idem conarentur, erat. His doctoribus fiebat potestas docendi quae didicerant, loquendique publice, populo non ingrata, puerorum parentibus et propinquis gratissima. Sic privatae domus, officinae, fora ipsa et agri sacris passim sermonibus personabant. Interdum adhibitae sunt dialogorum alternae vices, ut interrogandi ac respondendi grata varietate fastidium audiendi levaretur. Et proferuntur decenter a pueris nonnulla, quae docentis sacerdotis gravitas merito respuat. Masacum missi duo e nostris anno MDXCVI. cum verba facere aggressi essent primis verni jejunii diebus, sibilis rarae coronae ac prope conviciis excepti sunt. Omissis igitur concionibus, ad catechesim versi, pueros congregant; cumque pueris matres, et cum matribus viros alliciunt ad audiendum. Concertationes instituunt: victores puerulos praemiis et laude multa honestant: veniunt in partem certaminis et gloriae parentes, et tanquam si seria res ageretur ac sua, sacras aedes implent, ad quas antea nulla vi rationum adduci potuerant. Ubi paratos auditores et mutatos viderunt Evangelici praecones, tum demum repetitae sunt conciones; exprobrata civibus negligentia in salutis negotio; concussae salubri metu mentes; et publica pietas, quae valde obsoleverat, in pristinum decus restituta. Discessuri Patres idonea fovendae frugi optimae semina reliquerunt, sacra nempe cantica, et odas, quarum non semel est probata utilitas variis in locis, ad Christianae doctrinae elementa in rudibus animis auribusque defigenda. Nam praeterquam quod numeris memoria juvatur, fit etiam suavitate cantus, ut carmina per avidas aures demissa, in animos altius quodammodo descendant. Huc accedit aliud emolumentum ingens, quod ejusmodi piis versiculis obscenae cantilenae, quae impuram mephitim audientium et canentium animis inhalant, obliterantur sensim et excidunt. Ad proritandam audiendi cupiditatem interdum spectaculi nonnihil adhibetur, quod ita spectantes teneat, ut a majestate nihilominus coelestis doctrinae non abhorreat: sic inductis in scenam personis exhibita saepe religionis fuere mysteria, et oculis veluti subjecta. Quia vero concertatione homines plurimum delectantur, eaque non parum illustratur veritas, propositae sunt aliquando conclusiones Evangelicae, quo fere modo proponuntur in philosophorum ac theologorum scholis. Tres quatuorve pueri Christiana placita propugnanda exhibebant, insurgebant ex adverso qui eadem impugnarent: sedebant lecti judices, qui controversiam componerent. Aliquando leges familiae recte gubernandae, ratio peccata sancte confitendi, accumbendi coelesti mensae, et reliqua id genus, explicabantur eadem ratione, magno circumstantis populi et fructu et plausu. Sed ut esset ille fructus diuturnior, mandabantur chartis, quaecumque fuerant explicata, ut obversari saepe oculis ac mentibus possent. Ad eundem modum in quibusdam Germaniae locis, ubi haereis vigebat, praecipuae rationes, quibus illa solet oppugnari, patentibus foliis impressae,

arma vel imperitissimis dederunt, quibus et ferirent adversarlos, et se tuerentur lacessiti.

[Note: §. VIII. CHRISTIANAE JUVENTUTIS INSTITUTIO IN SCHOIIS.] Duo, praeter cetera jam exposita, publicae privataeque pietatis adminicula, Societati nostrae cordi semper et curae fuerunt: usus Exercitiorum Spiritualium, et institutio Christianae juventutis. Illud a S. Ignatio inventum: hoc ab eo singulari studio succeptum et constitutum: utrumque alumnis suis ab ipso traditum, ac summopere commendatum. Piis illis meditationibus, et exercitationibus animi, magna ubique facta est ad privatam et publicam pietatem accessio, excultae civitates integrae; et inveterata vitia, quae nullis aliis curari potuerant remediis, feliciter sanata sunt. Exempla, quia passim occurrunt in Societatis annalibus, non congeram. Neque diutius immorabor in explicando fructu, qui e scholis, ac bene institutâ pueritiâ colligitur. Et libellus exstat de hoc argumento, variisque artibus gubernandae scholae, non ita pridem, in gratiam Magistrorum Societatis, editus.

[Note: 47. Dignitas et utilitas scholarum Christia narum.] Neque vero humile quiddam et abjectum est institutio puerorum, ut multi perperam suspicantur. Quemadmodum sapientia, et vera virtus, inter coelestia munera principem locum obtinet, sic eam tradere coeleste opus et officium est. Quod si, teste Gregorio Nazianzeno, nihil tam divinum homo habet, quam de aliis bene mereri, ubi mereri de aliis potest melius, quam ea tribuendo, quibus mens humana, depulsis ignorantiae tenebris, purissima luce collustratur; et voluntas, e vitiorum laqueis expedita, in libertatem vindicatur? Quippe non aridam et sterilem scientiam praeceptores Christiani, quales Societas scholis suis praeficit, tradunt; sed eam, quae sit verae sapientiae fons, cujus initium, et summa timor Domini. Virorum principum erudire liberos, aetatum omnium et nationum judicio perhonorificum semper fuit: quantum igitur verae gloriae et dignitatis habet ipsius Dei filios, regni coelestis heredes, et candidatos aeternitatis erudire? Par dignitati scholae puerilis, ejus utilitas. Magnum sine dubio et perutile est sacrorum munus oratorum, qui verba faciunt e superiore loco, et populi formare mores laborant: illi tamen divinam sementem saepe disperdunt, quia obstructas hominum aures, ut contritam pedibus praetereuntium viam, verberant; quia non eosdem semper nanciscuntur auditores; quia imparatos et saepe gravissimis cupiditatibus, ut spinis, praepeditos habent: interdum pro auditoribus obtrectatores ac censores alloquuntur. Contra, magister Christianus iisdem eandem inculcare doctrinam salutarem potest: habet a quibus benevole semper, et attente audiatur, qui ex ejus ore nutuque pendeant. Huc adde, quod concionatorum labores atterere vermis quidam et domestica labes solet, inanis ex hominum plausu gloria, cujus illecebras ac periculum obscuritas ludi puerilis nescit. Neque vero scholae unius, aut exigui temporis quo pueri docentur, angustiis fructus ille definitur; permanat ad puerorum parentes, qui praecepta morum a liberis audita percontari gaudent ac sensim domi condiscunt, ut in uno puerulo familia saepe tota erudiatur. Deinde vero aetas provectior gustum virtutis et odorem, quo fuit olim imbuta, retinere diu solet. Jam, si tantopere utilis opera sapientis magistri publice ac privatim aliis est, non potest ipsi profecto non esse fructuosa, cum versetur in quotidiana maximarum exercitatione virtutum, quae cum tanti sint apud Deum pretii, quantas opes in praeceptoris Christiani sinum congerent? Hoc habebat persuasum P. Joannes Bonifacius, Hispanus, annos amplius quadraginta versatus in hoc stadio. Huic erat germanus frater, alumnus religiosi Ordinis; munia concionatoris, doctoris, Provincialis, et si qua sunt alia in religiosis familiis honestamenta, consecutus. Ille cum fratrem longo intervallo viseret, miratus est ipsum in ludi litterarii pulvere tot jam annos sepultum jacere. Siccine, inquit, aetatem tuam, frater, doctrinam, ingeniumque contemni? commissum oportet aliquid a te gravius, cujus poenam luas. Cui Bonifacius subridens retulit, magna censeri apud nos munia, quae despiceret. Se hanc scholam theologicis, in quibus docere potuisset, cathedris praetulisse. Tum fratrem deducit in cubiculum, ac libellum e scrinio promit, in quo descripta legebantur nomina praesulum, procerum, et religiosorum in primis virorum, amplius

mille ac ducentorum, qui e sua disciplina prodiissent: et, His, inquit, radicibus adeo humilibus et obscuris nituntur illae arbores, quarum fructus ad publicam utilitatem tam longe lateque pertinet.

§. IX Variae sodalitates ad pietatem alendam conflatae.

NEQUE vero deserit Societas traditos in suam disciplinam adolescentes, cum ex umbra scholarum velut in solem ac pulverem prodierunt: eosdem adjuvare pergit, quamcumque vitae viam capessant. Eam ob rem institutae potissimum sunt variae sodalitates, quae omnem vivendi conditionem excolendam accipiunt.

[Note: 48. Congregatio Clericorum secularium.]

Insignis est anno MDCXI. erecta Neapoli, Clericorum secularium vulgo nuncupata. Illius conditor P. Franciscus Pavonus, ad fovendam Cleri pietatem divino consilio destinatus, ut haec sodalitas, et editi ab eo libri docent. Principio sacerdotes nonnullos incendit cupiditate intelligendae sacrae Scripturae, pollicitus fore ut ipsis eam, fi convenire vellent, explanaret. Convenere. Datus est locus multa inserendi, quae ad obeundas, ut par est, sacerdotalis ministerii partes varias pertinebant: quae cum attente et cupide audirentur, placuit unum quendam conflari coetum, in quo non tam de sacrarum explanatione litterarum, quam de moribus institutisque sacerdotum agerecur.

Triginta primum coiere, ac paucis mensibus trecenti. Expositioni divinae Scripturae, quo velut hamo perducti erant, adjuncta est rerum divinarum privata contemplatio: hinc sacer ignis videlicet exarsit: ignem est comitata lux, qua unusquisque status sacerdotalis dignitatem, onera, et pericula conspexit. Confluxere brevi ad illustrem coetum dostores utriusque juris amplius octoginta, parochi, moderatores coenobiorum, canonici complures. Inter quos sacerdos annis et probitate venerandus, tanta est voluptate delibutus, ut vocem tollens medio in consessu, Deo immortales gratias egerit; deinde Cardinali Octavio Aquavivae Archiepiscopo Neapolitano, quod ejus hortatu tam utilem sodalicatem esset ingressus: ac demum Patri ejusdem sodalitatis moderatori, quod ex eo tunc primum didicisset rationem rite sacrificandi: hoc enim de argumento Pater disseruerat. Nec dubitavit affirmare palam, se a tot annis nondum rem divinam, uti decebat, peregisse: idque non sine lacrymis testabatur. Bis qualibet hebdomada in unum conveniebant pomeridianis horis. Post piam precationem, a qua ducebatur semper initium, et in quam consessus desinebat, legebatur nonihil e pio libro, de sacerdotum officiis conscripto: mox caput aliquod moralis theologiae proponebatur ab uno e sodalibus, deque illo graviter, ac sine altercatione concertabatur: tum sacerdos noster verba faciebat de certa parte Ecclesiasticae vitae ac muneris: exempli causa, quo pacto sint excipiendae confessiones; quid in eo peccari possit; quid recte atque utiliter fieri; quae ratio tenenda in explicandis populo doctrinae Christianae rudimentis, in sacris concionibus habendis, in precibus recitandis, in adjuvandis erudiendisque patribusfamilias, servis, vinctis, aegrotantibus, egenis, quacumque demum calamitate oppressis. Iis enim omnibus dux, medicus, doctor, parens, judex, et pastor esse sacerdos debet. Postremo tradebat Pater meditandi argumentum in singulos dies hebdomadae, idque fere comparatum ad inflammandam cupiditatem juvandarum et servandarum animarum: cunctis vero tam alte in animo defixa haerebat necessitas piae meditationis, ut nihil esset unicuique prius, nihil antiquius, quam horae partem dimidiam saltem quotidie in ea collocare: tum quotannis obire per octo dies spiritualia S. Ignatii Exercitia; eaque lex omnibus imposita sodalibus communi consensu fuit: imo constitutum, ut nemo in hunc sacerdotalem coetum cooptaretur, quin prius operam piis ejusmodi commentationibus dedisset.

Quem quisque porro sensum pietatis hauserat in privata rerum coelestium contemplatione, illum communicabat cum aliis sodalibus in familiari, quando congregabantur, colloquio, ubi nativa et sine fuco pietas, quidquid occurrebat, velut incomptum illaboratumque fundebat. Illud erat in primis curae ut singula veluti subjicerentur oculis, quorum praecepta fuerant in aures demissa: quoniam in istis rebus plus, multo usu et actione, quam praeceptione proficitur. Itaque unus quispiam verba faciebat ex aequo et plano loco, ad eundem modum quo fieri de superiore loco solent; alius Fidei explicabat elementa: sumebat alius personam et locum sacerdotis poenitentium confessiones excipientis; alius adesse morienti singebatur, et quae supremum illud tempus postulat, suggerere. Iis peractis, quid peccatum foret vel indicabat ipse Pater, vel a sodalibus reposcebat. Ex hac palaestra prodierunt sacrorum ministri excellentes, qui Christianae legis intelligentia, pietatis ardore, morum integritate, Neapoli, ac toti etiam Italiae, ornamento pariter et exemplo fuerunt. Uno e Summis Ponsisicibus sodali olim suo coetus ille sacer gloriatur, Cardinalibus decem, Praesulibus centum octoginta; sacerdotibus plurimis, non vulgarem adeptis opinionem eximiae probitatis. Anno MDCCV. sodales quadringentos sexaginta duos numerabat.

[Note: 49. Alia quaedam sodalitia, praesertim B. Virgini dedicata.]

Haud minus est in ludimagistris, quam in sacerdotibus, praesidii ad informandas optimis moribus civitates. Teneram aetatem, ut arbusculam fragilem, et nondum suis nitentem viribus, si negligas, quem ab annis provectioribus fructum speres? Id secum reputans Societatis sacerdos, simulque intelligens artium longe difficillimam esse artem gubernandi homines, etiam puerulos, conscripserat methodum, certasque scholae puerilis moderandae leges, quibus ludimagistri omnes uterentur: nam ingens eorum est numerus Neapoli: amplius trecentos censeri narrant. Visus est libellus momenti non levis, et Neapolitanus Archiepiscopus conscriptas in illo leges omnibus puerorum institutioni praefectis observandas proposuit: id quod videmus in plerisque conciliis fuisse praecriptum, et a sanctissimis usurpatum praesulibus. Majus quiddam anno MDCXII. ad eorumdem magistrorum utilitatem tentatum est. Instituta in eorum gratiam in collegio Neapolitano sodalitas fuit, et adjuncta quafi appendix sodalitio sacerdotum, de quo proxime facta mentio.

Quaenam ab aliis sodalitatibus, quae in collegiis Societatis honori Beatissimae Virginis et cultui addictae sunt, oriantur in publicam rem utilitates, dictum est superiore libro. Quanti vero illas semper fecerint insignes genere, pietate, ac doctrina viri, non semel est declaratum. Nitriensis antistes Divinae Matri dedicatam in Selliensi collegio sodalitatem, cujus fundamenta jaciebantur, non praesentia solum sua ornavit, verum etiam nomine; quod in album sodalium referri primo omnium loco voluit. Sedis vero Apostolicae Nuncius, et Archiepiscopus Pragensis, dum Commotoviense collegium inviserent, ubi pariter condebatur Deiparae sodalitium, anno MDCII. gioriosum sibi duxerunt novum hunc in coetum aggregari. Eodem anno Sabaudi Dux, pro suo singulari erga Deiparam et Societatem studio, contulit se in collegium Taurinense, una cum quinque filiis, quo die Virgo Mater concepta sine criminis ingeniti labe colitur; inde sodalitium, cui adscriptus olim ipse fuerat, ingressus, filios tres natu ceteris grandiores, in sodalium indicem referri jussit; ac natu maximum sodalitii patronum renunciavit.

Omitto praesulum illud decus, S. Franciscum Salesium; qui Parisinae sodalitatis praefecturam anno 1586. gessit: illud eruditorum clarissimum lumen Justum Lipsium, sexcentos alios insignes genere et virtute viros, qui tantum honoris ab istis Deiparae coetibus acceperunt, quantum in eosdem postea refuderunt.

§. X. Navata per Societatem opera illustribus aliquot viris ad catholicam religionem convertendis.

SUBJUNGAM huic libro, instar corollarii, certos homines, insigni quodam modo ad veritatem catholicae Fidei ab errore traductos, Dei benignitate, et opera Sociorum, haud sine peculiari Religionis ornamento.

[Note: 50. Philippo Canayo.]

Philippus Canayius a Fraxinis, pro Calvino steterat annos amplius triginta, neque ullis sumptibus, periculis, et laboribus pepercerat, ut partes impias tutaretur ac propagaret. Quibus rebus tantam apud Calvini discipulos auctoritatem consecutus erat, ut, illis postulantibus, interfuerit cum proceribus delectis, colloquio celebri, cum Perronius, tunc Ebroicensis Episcopus, postea Cardinalis; et Plessaeo-Mornaeus anno MDC de religione disputaturi convenerunt. Quo in certamine Mornaeus Calvini defensor, a catholico antistite tam male acceptus fuit, it plerique ab eo et novitia religione desciverint. Ex iis Canayus exstitit, eoque nomine ipsi Clemens Pontifex amplissimis litteris est gratulatus. At Henricus IV. Franciae Rex, veritus ne pristinus haereticorum erga Canayum amor mutatus in furorem, ob ejus receptum ad Catholicam religionem, aliquid ipsi crearet in Gallia periculi, eundem ad Venetos Oratorem suum misit; ipsius fidem ac prudentiam in Anglica et Germanica legatione, aliisque gravissimis negotiis dudum expertus. Ibi Canayus erroris praestigias a P. Ant. Possevino diligentius didicit; ab iisque ut familiam suam revocaret impense laboravit. Resistebat uxor, fiduciâ quadam ingenii male pertinax. Huic demum idem Possevinus haresim eripuit ejusque filiae. Tum ambas auctoritate Apostolica pridie Kalend. Octob. MDCII. Ecclesiae catholicae reconciliavit.

[Note: 51. Moscoviae Principi.]

Magnus in Moscoviae ac Poloniae theatrum actor anno MDCIV. prodiit, personam, ut postea cognitum est, non suam acturus. Nomen illi Griska, ortus nobilis, professio religiosa; habitus oris, totiusque corporis similimus Demetrio Principi, filio Joannis Basilidis, ante triennium caeso, ut supra (num. 24.) narravimus. Griska igitur, oris illa cum Demetrio similitudine, ac sagacitace ingenii ad spes amplissimas erectus, venit in Lithuaniam, ibique nobili Polono persuasit se Demetrium esse, Basilidis filium, neci addictum quidome a Boride, sed ejus immanitati subductum, caeso in ipsius locum adolescente persimili. Addidit, si paternum in solium restitueretur, se catholicae religionis libere in Moscovia profitendae potestatem facturum. His ut majorem faciat fidem, Patribus Societatis erudiendum se tradit, deponit Graecanicum schisma, et in verba Romanae Ecclesiae jurat. Incensus praeclara spe Polonus, adhibitis in consilii et periculi societatem amicis, ingentem scribit exercitum; Boridi bellum indicit, quem anno sequenti conecptus de rivalis incredibili successu maeror extinxit. Sublato amulo Griska vacuam regni possessionem adiit duodecimo Kal. Sextiles MDCV. Vocavit in Moscoviam Societatis Patres, et operam restituendae, uti promiserat, religioni catholicae navare coepit. Verum gravibus improborum odiis eam ob rem insidiisque vexatus, illorum tandem conspiratione periit, nono die post celebratas insigni apparatu cum catholica conjuge nuptias VI. kal. Jun. anni MDCVI. Patres vinculis aerumnisque macerati, aegre demum in libertatem vindicati sunt.

[Note: 52. Matronae haereticae.]

Difficile sit inire numerum eorum, quos haeresum laqueis, in Germania potissimum, Dei per servos suos benigna manus expedivit. Exempla sparsim allata sunt, pauca quaedam velut analecta, subdo. Pertinere putant protestantes ad Christianae doctrinae splendorem, ut cerdonibus ac mulierculis facultas jusque tribuatur de sacris litteris, et reconditissimis theologiae arcanis disputandi. Hanc facultatem liberaliter usurpabat haeretici conjux non inepta nec hebes mulier. Sacra Biblia, ut ungues digitosque suos, norat; purum putumque Evangelium ubique crepans, magno imperitorum plausu. Exultantem repressit unus e nostris, affirmans haudquaquam purum et merum Evangelium isthuc esse, at Lutheranis opinionibus permistum, quas veterator improbus in locum verae ac germanae scripturae inseruisset. Negat hoc illa praefracte; nec dubitat, multis audientibus, facere sponsionem ea lege, ut si res ita se haberet, catholicorum in partes transiret ipsa: sin esset secus, noster in Lutheranas juraret. Accipit conditionem Theologus Catholicus. Biblia conferuntur. Deprehenduntur ipsis oculis Lutherana plena fraudis ac malae fidei, manca, mutila, corrupta. Obstupuit sagax et acuta mulier, stetitque promissis, indignum rata illis dicentibus credere, quorum ipsi libri, et muta monumenta mentirentur.

[Note: 53. Ioanni Comiti Nassavio.]

Non leve in Belgio catholicis partibus ornamentum addidit Comes Joannes Nassavius, Mauritii Comitis propinquus. Clam ad nos Hagâ Comitis Lugdunum Batavorum profectus erat, sacramentorum causa. Latere suos non potuit. Iniquissimo animo tulere quod solus e gente Nassavia Romanam Fidem sectaretur: quo facto inustum familiae nobilissimae ingens dedecus arbitrabantur. Quibus ille contra affirmavit, restitutam per se avitam Nassaviorum gloriam, cujus obscuraverat splendorem Arausicanus Princeps, qui ex ea gente primus ignotam suis majoribus novitatem secutus erat; obtulitque parenti suo P. Leonardi Lessii conscriptum egregie commentarium, in quo instituitur veluti consultatio de amplectenda religione. Hunc in Germanicum sermonem ex Italico verterat, ac sua manu quamelegantissime descriptum asservabat; quo probaret, merito se iis rationibus impulsum ad avorum Fidem remigrasse. Iisdem rationibus, quae Fidei gatholicae veritatem prudenti cuilibet omnino persuadent, convicta, et a Spirensibus Sociis per otium instituta, vidua Jacobi Marchionis Badensis, nuncium remisit pristinis erroribus, et virum imitata in catholica communione paulo ante mortuum, sacramenta in templo Societatis pie usurpavit.

[Note: 54. Duci Neoburgensi.]

Haud minori fortitudine Fidem pariter catholicam professus est Ducis Neoburgensis filius, Wolfangus Wilhelmus. Duxerat uxorem catholicam, quae duos Societatis sacerdotes babebat secum, alterum a sacra confessione, alterum a concionibus. Ex iis etsi princeps adolescens haereseos inanitatem cognovisset, aperire se tamen haud ita commode poterat, parentis haeretici metu. Ergo kalendis anni MDCXIV. profectus est Dusseldorpium, quasi vicinum Principem officii causa visurus. Ibi magno bonorum omnium plausu excepti, qui cum ipso venerant Patres statim dicere ad concionem aggressi sunt: quamvis Princeps Brandeburgicus, et Calviniani fremerent, eorumque munia interturbare miris modis conarentur. Illuxerat sacra Divinae Trinitati lux. Haec Principi Neoburgensi visa est aptissima ut sortiter publicam in lucem proferret, quod prudenter hactenus dissimulaverat. Edidit Fidei catholicae professionem in oculis totius civitatis. Verba fecit de verae Ecclesiae signis P. Jacobus Rehincus. Nec multo post exiit eodem auctore Latinus liber, inscriptus Muri civitatis sanctae: in quo Romana Fides et Ecclesia, duodecim firmissimis quasi muris et propugnaculis munita, describebatur. Rediit Princeps domum et mortuo paucis post mensibus (Die 12. Augusti 1614.) patre, qui filium a sententia profitendae religionis catholicae deducere nunquam potuerat, edictum promulgavit, quo suis omnibus potestatem liberrimam Romana complectendi sacra et exercendi faciebat, poena impedientibus et obtrectantibus constituta. Mox facti sui causas sapiente scripto publice proposuit: demum Societati sedem Neoburgi et collegium, ut Libro XV. retulimus, donavit.

LIBER XVIII. PARTIS V. HISTORIAE SOCIETATIS IESU.

Argumentum et Synopsis Libri XVIII.

Religio per Societatem Iesu defensa, illustrata, et propagata, in India, ab anno Christi Mdxci. ad annum MDCXVI.

LIBRI XVIII. pariitio. I. Status Religionis et Societatis in Imperio Mogolis. Patres ab Imperatore arcessiti multos e populo ad Christiana perducunt sacra, et rebgionem libere ac palam exercent: parum proficiunt apud ipsum Imperatorem, tumentem superbia, et superstitioni deditum, in qua misere moritur. Ipsius filius et successor favet Christianae legi, et liberos tres baptizandos Patribus permittit. Fructus uberes Mogolicae Missionis. Cataia quid sit. II. Soeietatis labores in ora Malabarica. Calecuti Rex Lusitanis et religioni conciliatus. Societatis domus in ejus urbe primaria. III. Thomaeorum Ecclesia liberata suis erroribus, et ad Ecclesiae Romaenae communionem revocata. IV. Synodus Diamperiensis.

V. P. Franciscus Rozus creatur Thomaeorum antistes. VI. Societatis sedes in insula Dio: inde excursiones Apostolicae in Cambaiam, et vicina loca. VII. Vincentius Alvarus a Mahometanis occisus. VIII. Ora Coromandelia lustratur. Domicilium Societatis in regia urbe Bisnagareni regni. Patres a variis regulis benigne excepti, et utiliter auditi. IX. Quo pacto P. Robertus de Nobilibus Madurenses ad Christum adduxerit. Accusatur a nonnullis theologis. X. Accusationis capita praecipua. Laudatur a plerisque aliis, et ejus ratio praedicandi Evangelii mirifico legis divinae progressu comprobatur. XI. Res gestae inregnis Peguano, Arracano, et Bengalano. P. Franciscus Fernandius ab ethnicis interficitur. XII. Missio Peguana instauratur nihilo felieiore successu. Reges Siami et Cambogiae praecones divinae legis postulnt.

[Note: 1. Libri XVIII. partitio.] ASIAE fex partes, in quibus versata potissimum est Societas, percurremus. Primo Indiam versus septentrionem, seu proprie dictam, quae inter fluvios Indum et Gangem continetur, et ab indigenis Indostanum appellatur, sive Imperium Magni Mogolis. Deinde peninsulas ejusdem Asiae duas, sinu Gangetico, in quem Ganges influit, divisas; unam quae

Indiae peninsula cis vel intra Gangem dicitur, et ab Imperio Magni Mogolis versus Austrum longe protenditur, finiturque promontorio Comorino, prope Maldivas insulas: alteram, quae peninsula Indiae extra Gangem vocatut, et imperium Sinense ac solem orientem spectat. Tres istas partes Asiae, quae a nonnullis Indiae Orientales appellantur (Americam enim Indias Occidentales vocant) hoc Libro XVIII. complectimur: sequentibus vero Libris Imperium Sinense, Japoniam, Philippinas, Molucas, et aliquot alias Asiae insûlas reservabimus.

De Imperio Magni Mogolis, sive India septentrionali, dictum est abunde Parte quarta Historiae Societatis, ad annum MDLXXIX. ubi vastissimae regionis situs, mores, et religiones explicatae sunt. Peninsula Indiae intra vel cis Gangem terminatur a septentrione Imperio Magni Mogolis; habet ab occasu sinum Indicum, in quem Indus fluvius effunditur; ab oriente, sinum Gangeticum, sive Bengalanum; a meridie, Oceanum Indicum, Maldivas et Ceylanum. Hanc peninsulam ducti a Borea in Austrum altissimi montes secant in partes duas, orientalem et occidentalem. In Orientali numerantur haec regna, si ab ostio Gangis progrediare versus meridiem, Golcondanum, Bisnagarense sive Narsinganum, Gingianum, Tanjaorense, et Madurense: ora maritima superior, vulgo dicitur Coromandelia; inferior, Piscaria nominatur. In parte Occidentali circa Indi fluminis ostia occurrit regnum Guzaratae, sive Cambaiae; deinde procedendo versus Austrum, regnum Decani, seu Visaporae, in quo Lusitani Goam condiderunt: tum Canara, Calecutum, Cocinum, Porca, Travancor, Colanum, totidem exigua regna: in apice peninsulae est promontorium Comorinum. Ora ferme tota vocatur Malabarica. In altera majori Asiae peninsula, quam appellant Indiam ultra, sive extra Gangem, quatuor praecipua sunt regna secundum oram maritimam, quae Bengalano seu Gangetico sinu alluitur, Arracanum, Peguanum, Siamense, et Malacense, cui objacet insula Sumatra. Quatuor alia sunt regna imperio Sinensi propiora, nempe regnum Laorum, TunKini, Cambogiae, et Cocincinae. Initium hujus libri ducemus a Mogolis Imperio, sive India septentrionali.

AKEBarus Mogolum Imperator, cognoscendae legis Christianae cupidus, Patres [Note: §. I. SOCIETAS IN IMPERIO MOGOLIS.] Societatis Goâ vocaverat anno MDLXXIX. Missi tres sacerdotes, Rodulphus Aquaviva, Antonius Monserratus, et Franciscus Henricius, legem divinam exposuerant, ethnicorumque argumentis ac deliriis Mahometanorum refutatis, eo perduxerant ipsum Imperatorem, ut amplectendae Fidei potestatem faceret suis, et e filiis unum instituendum Patribus daret. Sed cum nullam profitendae legis Christianae voluntatem prae se ferret, Rodulphus ea spe frustratus redeundi Goam facultatem petiit. Hanc vero ita concessit Imperator, ut redire illum primo quoque [Note: 2. Primi e Societate ad Mogoles missi.] tempore juberet. Postquam in Salsettide interfectum cognovit, alios in ejus locum Patres arcessivit, misso cum donis ac litteris legato ad Praetorem Lusitanum Sosam-Cotinium, et Goanos Patres. Litterae in hanc sententiam erant scriptae. In nomine Domini. Akebar potentissimus et invictissimus Imperator salutem plurimam Patribus S. Pauli, quos Deus gratia sua dignatur, qui gustarunt donum Spiritus sancti, qui legibus Messiae morem gerunt, hominibusque viam salutis aperiunt. Vos alloquor, Venerandi Patres, qui nuncium seculo remisistis, et honores opesque aspernamini. Religiones, quascumque Orbis terrarum colit, cognoscere studui: nondum tamen Christianam perdidicisse mibi videor. Erudiri de illa plenius velim, operâ Patrum vestrorum, quos amo, et quorum sermone delector. Audivi ex Armenio Grimone, qui meas vobis litteras reddet, esse in vobis viros doctos, qui, si quid errem corrigere; si quid dubitem, explicare possint. Adeste, et pudorem Mahometanae legis doctoribus incutite: nec dubitate quin vestras de illis victorias merito plausu prosequar. Quos mittetis mihi praecones divinae doctrinae, si stabilem in urbe imperii mei primaria ponere sedem volent, domum dabo et privilegia praeteritis ampliora: sin redire Goam placebit, dimittam cum honore. Datum Lahore novâ, Lunâ mensis Iunii.

His litteris Goani Patres in spem maximam, et ut narrabatur, certissimam erecti sunt Mogolicae Missionis felicius, quam antehac, instaurandae. Imperator unam sibi uxorem legisse dicebatur, ceteris dimissis, aut in matrimonium cum

aliquo dynasta collocatis. Festam Assumptae in coelum Virginis lucem publica et magnifica pietate coluerat, ejus imagine in sotio ad venerationem proposita, cui supplex et humi prostratus, cum liberis et aulicis, honorem habuerat. Quibus rebus cognitis accensa sunt magnopere nostrorum ad praeclaram expeditionem studia. Duo ex omni numero delecti sacerdotes Eduardus Leitanus, et Christophorus Vega, cum fratre adiutore, comites legato Lahorem revertenti se adjunxerunt. Excepti, quacumque iter fuit, laute ac splendide a praefectis urbium et provinciarum, denique ab ipso Imperatore anno MDXCI. in regiam admissi sunt. Actum paulo post de negotio religionis. Akebarus omnia in longum ducere, bonis illos verbis prosequi, polliceri multa, nihil praestare. Hinc maeror Patrum, et consilium deserendae messis, quasi nondum maturae. Id citius ut facerent suasere proceres aliqui, metuentes ne Imperator, suscepta Fide Christiana, gentis ritus antiquos et sacra convelleret. Affirmabant mentem hanc ejus esse, ut novam fabricaret religionem, cujus ipse conditor caputque diceretur; Christianam legem laudare ac perdiscere, non ut eam aliquando profiteretur, sed ut ex illa quod videretur commodum, decerperet ad coagmentandum novae, quam moliebatur, superstitionis idolum. Hinc esse illum aeque Judaeis, Mahometanis, ac reliquis sectis invisum: hinc moveri seditiones passim a populo, quibus primi omnium Patres opprimendi essent. Consulerent sibi mature, neque expectarent dum intestini tumultus, et tacitis adhuc multorum odiis inclusi, erumperent. His terroribus fracti Leitanus et Vega reditum clam adornant; et Akebaro raptim salutato, discedunt.

[Note: 3. Illis subrogatur P. Hieronymus Xaverius. Imperator Christianae legi favet.] Conturbatus Imperator tam inopinato discessu; tamen, ut homo sapiens et ingentis animi, qui humanos in religiosis etiam viris naevos ferre posset, aliquanto post eosdem reposcit, aut alios, qui eorum vices generosius impleant. Moleste Roma tulerat praecipitem Patrum ex aula Mogolis discessum: aliosque designari jussit Praepositus Generalis, qui, ut Apostolus monet, opus Dei promoverent in omni patientia et doctrina. Istas partes demandare placuit Patri Hieronymo Xaverio; qui Magni Xaverii fratre genitus, tanto respondebat nomini, et Goanae tunc Professorum domui praeerat. Dat se in viam alacer, cum P. Emmanuele Pinierio, et Fratre Benedicto Goe; ac X. Kal. Jan. anni MDXCIV. Cambaiam, Mogolici juris emporium, attigit. Inde, post quintum, quam Goa profecti erant, mensem, in urbem regiam Lahorem pervenere III. Nonas Maias anno MDXCV. Complexus illos amantissime Imperator, quasi deposita parumper majestate, familiariter adhibuit: aedes ad habitandum concessit amplissimas; cohortem militum addidit, quae ipsos contra vim et insidias Mahometanorum custodiret. Praeterea locum aedificando templo attribuit: denique potestatem initiandi sacris mysteriis populi fecit: serio professus cum iisdem acturum se de religione, simul ac Persicam, qua tunc aula Mogolis utebatur, linguam utcumque didicissent.

Mirabantur proceres, nec sine tacito livore cernebant, quanto in pretio Patres haberet; ut eos adeuntes, ceteris veluti neglectis, salutaret amico nutu, et Europaeo more sedere pateretur: quod honoris praecipui genus neque legatis Principum concedebat; neque adeo regibus, quorum plurimos habebat vectigales, et quos mirum est quam contemptim acciperet. Horum unus V. Kal. Sept. accessit, servitutem et clientelam ut profiteretur. Ubi primum in ingentis aulae limine constitit, sedentem Imperatorem toto corpore prostratus adoravit: idque tertio quoque passu factitans, sensim ad solium prorepsit. Tum stipatores regii corporis hominem excussere, ac scrutati diu multumque sunt, numquid armorum gestaret. Inde progressus Imperatoris. pedem extrema tetigit manu. Ille fastu barbaro jacentem despectans, dextram cervici ejus imposuit, quo tanquam insigni beneficio et honore affectus regulus erexit se; ac locum in regum ac dynastarum, qui adstabant, corona cepit. Mox protulit munera ducentis nummorum millibus aestimata, instratum ostro et gemmis equum; gladiolos fingulari artificio elaboratos; quorum capulos et vaginas excellentes margaritae ornabant; vasa aurea, tapetas, et camelos. Vix abibat ulla hebdomada, imo vix dies ullus, qui non

simili regis cujuspiam aut dynastae obsequio donisque signaretur. Hinc thesauros Imperatoris et aulam conjectare licet.

Alias eidem multo majoris pretii gazas afferebant Evangelicae legis praecones: et earum agnoscere pretium coeperat, ac nomen Christianum magni facere: nec publicis quae in aede nostra fiebant precibus interesse dubitavit, genibus diu submissis. Christianum Principem diceres. Jacêre contra coepit in ipsius imperio, quae hactenus triumphaverat, superstitio Mahometana. Laeti felicibus primordiis Patres scholam aperuerunt. Hanc Regum et Principum frequentabant liberi, praecipue Regis Badaxani tres filii, optimae indolis adolescentes. Multi e populo sacris Baptismi aquis tincti. Laudavit Imperator, et perscripto diplomate Cambaianis, quorum regnum suo nuper adjecerat, facultatem amplissimam dedit Christiana suscipiendi sacra, eoque Socii aliquot destinati. Sic viam salutis et vitae aperiebat aliis, quam ipse obstruebat sibi, non solum cunctatione flagitiosa, verum etiam impia superstitione ac superbia, qua majores humanis honores adposcebat. Vota sibi a populo fieri patiebatur, et oblata donaria ab iis, qui se votorum compotes ejus beneficio factos affirmabant, regias inter gazas cupide reponebat. Nec audiebat adulatores invitus, qui testabantur adhibitam feliciter ad sanandos morbos, qua pedes abluisset, aquam. Mane summo despectans e regiae fenestra in ingentem plateam, procumbentis in genua populi veneratione fruebatur. Solem interim, more atque instituto veterum Persarum, statis horis ter quotidie adorabat, itemque media nocte; mille quinquaginta nominibus eum honoris causa compellans: qui numerus ipsum ne falleret, singula nomina totidem gemmis notabat. Idem tamen colebat Christum, et catena aurea suspensam e collo Deiparae imaginem, cum sacris reliquiis, gestabat.

Sed Deus, qui cultum sibi debitum cum nemine dividit, vesanae mentis superbiam [Note: 4. Imperatoris superstitio et impietasvariis cladibus castigata.] improvisa clade castigavit. Festum diem agebat cum liberis in honorem solis, ipso Paschatis die anni MDXCVII. Vasta planities, pulcherrimis referta tentoriis, aulam et populum aegre capiebat. In medio ara, instar solii educta ostendebat astrorum Principem, tot unionibus tanquam radiis coronatum, ut oculos intuentium praestringerent. Favebat serenus aether, omnia tubarum et tympanorum clangore festo personabant: cum subito demissum e coelo fulmen evertit aram, tabernaculum Imperatoris corripuit, incendiumque totis late castris circumtulit: solius throni jacturam amplius centum millibus nummorum ducatorum aestimatam narrant. Inde in urbem, mox regiam in domum pervasit ignis impietatis ultor; et immensam opum vim, tot regum ac regnorum spolia, tot annis a superbo Principe congesta, momento consumpsit. Aurum argentumque liquefactum pretiosis fluxisse rivis per vicos Lahoris perhibent. Attonitus tam luctuosa strage funestam civitatem deseruit, et in regnum vicinum secedens, ed secum duxit P. Hieronymum Xaverium et Benedictum Goem; relicto, ut domicilium Societatis cum aede sacra jam inchoatum Lahore absolveret, P. Emmanuele Piniero.

P. Xaverius paulo quietiorem Akebarum in via nactus, nullum praetermisit locum ejus cohortandi ut verum agnosceret Numen, a quo se tot beneficiis ornatum, tot objurgatum damnis videret. Nihil profecit apud hominem vitiis ac superstitione obstrictum. Occasionem oblatam putavit commodiorem, cum paulo post idem in morbum incidit. Invisentem Xaverium accepit ille quidem semper benevolentia singulari, atque adeo in regium conclave, quod nulli procerum patebat, admisit: surdis tamen auribus, quaecumque de salute sempiterna suggerebantur, hausit. Pater maerore summo affectus, alio curas vertit. Grassabatur tota regione fames. Ea compulsae matres, cum neque se alere nec liberos possent, ipsos venales in foro proponebant. Xaverius infelices puerulos emit quamplurimos, aluitque; maxime quos cerneret jam fame aut morbo debilitatos: qui sacro refecti Baptismate, ad immortales Agni coelestis epulas evolarunt. Ea viri caritas non indigenarum modo, sed etiam Saracenorum praeclaram de Christiana lege opinionem confirmavit. Eorum unus filium ipsi detulit sacris undis expiandum; sed veritus Pater ne, si adolesceret, susceptam in Baptismo

Fidem tueri non posset, remisit infantem matri, cum certa pecuniae summa, qua posset illum educare. Venit postridie mater prima luce, orans ut morientem filiolum ablueret. Abluit, annuente Saraceno pueri parente, ac beatum pignus coelo intulit: quod exemplum aliae Mahometanae, pari felicitate puerorum, imitatae sunt. E morbo recreatus Imperator in urbem regiam se retulit: sed in itinere parum abfuit quin filio primogenito, ad cumulum infelicitatis, orbaretur. Praegressus adolescens venandi studio, in leonis catulos incidit. Eos clephas, cui insidebat, nullo negotio proboscide correptos partim contrivit, partim male multatos fugavit. Ad catulorum clamorem advolans leaena, in Principem recta fertur. Invadentem ille occupat sagitta, et ferit. Auxit belluae furorem vulnus: ruit in auctorem. Exertis unguibus et rabido fremens ore assilit in elephantem: sed Princeps petitam plumbea glande paulum est remoratus. Rursum illa nihilominus iras colligebat, jamque dentes cruentos infigebat elephanti; cum juvenis praesenti exterritus periculo, arripit ferreae fistulae manubrium, eoque caput ferae comminuit: et accurrens unus ex ejus stipatoribus eandem venabulo transfixit; non tamen impune. Quippe, licet semianimis, stipatorem infortunatum immani rictu laceravit, ejusque saltem exitio catulos ulta exspiravit. Creditum est hoc adolescenti beneficium divinitus fuisse concessum, ob singulare illius erga Christianam religionem studium, cujus egregia dabat ubique argumenta; palam se illius defensorem professus, magnamque spem jam tum praebens fore ut eandem non minori studio tueretur, si paternum aliquando regnum obtineret.

Sub haec perlatae sunt ab Indiae Provinciali ad Akebarum litterae, quibus ipsi gratias amplissimas agebat pro summis ejus in Societatem beneficiis. Eas in frequentissimo procerum consessu recitari jussit Imperator: cumque P. Xaverius, qui Lusitano primum sermone illas, ut erant scriptae, legebat, ac postea reddebat Persico, Sanctissimum JESU nomen, litteris identidem insertum, detecto demissoque capite pronunciaret, occasionem Princeps arripuit explicandi suis aulicis, quis ille JESUS et quantus esset. Recitatae pariter fuerunt litterae P. Monserrati ad eundem Akebarum scriptae; cujus in aula cum P. Rodolpho Aquaviva versatus ante annos admodum octo, et a Saracenis, cum iret in AEthiopiam, captus, demum adeptus libertatem ac reversus Goam, inde ad Imperatorem scribebat. Qui de rebus AEthiopicis multa percontatus, narrantem de illis Xaverium, ac praesertim de nece per Saracenos illata Patri Abrahamo Georgio, libentissime audivit: non item Mahometani, qui aderant bene multi: quorum furor, dum haec dicebantur, emicabat in vultu: et eorum unus P. Hieronymo Xaverio amicissimus, discedentem assectatus, Parce, inquit, mi Pater, de Saracenis liberius et Mahomete loqui. Pro certo habeto, neminem hic e nobis esse quinte, dum haec narras, perditum ac suppliciis omnibus excarnificatum velit: Ego ipse, licet Societati tuae, ut probe nosti, deditus, vis mihi tempero quin tibi hunc pugionem in pectus adigam.

[Note: 5. Saracenorum in Christianos et Societatem odium. Patrum libertas Apostolica.] Neque is tamen metus Socios retardavit, quin Apostolica libertate veritatis causam agerent. Armenius praepotens, religione ac nomine Christianus, non re ac moribus, uxoris mortuae sororem ducere parabat. Nunquam adduci potuere Patres ut incestas nuptias conciliarent. Ille graviter questus est apud Imperatorem, qui nimiam Patrum religionem incusans, Quid enimvero, inquiebat, sceleris est, si quis sorores duas ducat? Cui P. Xaverius id vetitum Christianis legibus respondit, et eos quicumque id flagitii admitterent probarentve, sempiterno exitio perituros. Responsi libertas Principi movit stomachum: quod ubi sensit Armenius, ejurata religione Christiana, destinatum scelus perfecit. Unius perfidiam Fides Christi a pluribus ethnicis eodem anno MDXCVII. et sequenti suscepta compensavit. Quin, e finitimis urbibus liberos sacro lustrandos fonte Lahorem deferebant, quorum permulti statim post acceptam coelestis gratiae stolam, inferebant eam coelo, nunquam peccati labe inquinandam: nonnulli eandem martyrii sacra purpura ornaverunt. Enixa filiolum Mahometana, novum illi ac feliciorem ortum Baptismo dederat. Affinium deinde et vicinarum querelas insectationesque

non ferens, mamillas toxico circumlivit. Necem cum vitae alimento suxit puer: abjectum a matre impia Patres exceperunt, et arae in qua renatus fuerat imposuerunt: ubi tenellos artus, ob conceptam intimis visceribus pestem, miserum in modum distorquens, Christum non loquendo sed moriendo confessus est. Regiam quoque urbem cum saeva per idem tempus popularetur lues, quae ducenta hominum millia sustulit, plurimi antequam exhalarent animam, salutaribus aquis respersi aeternos ignes evaserunt.

Nondum privatis publicisque calamitatibus victa superbi Principis, oblatam Christianae veritatis lucem tandiu respuentis, pertinacia frangebatur. Graviore percutienda telo fuit. Decani regnum fines Goanos attingit, septentrionem versus. Hujus parte Mostafam olim spoliaverat Akebarus, et inter domesticos proceres aliquandiu pacatum habuerat. Ille servitutis otiique pertaesus, aulâ clam relictâ, regium nomen et bellum resumpserat. Perduellis partes amplexi erant Mahometani, et quicumque rebus novis studebant. Sed priusquam vires et arma consociarent, Imperator statim ipsis objecit Paharium filium natu minorem, eumque Moradi nomine insignivit, adolescentem parenti simillimum, cui destinasse imperium ferebatur, spreto majori natu, propter asperos mores et ingratos patri. Addiderat filio ingentem exercitum, lectissimos duces. Egressus juvenis Princeps cum omnibus copiis, signa cum perduellibus contulit; numero longe superior, sed Mostafa bello summus erat. Hujus virtuti et industriae ubique victus et fusus hostis cessit: edita Mogolum foeda strages, et in confuso caesorum acervo Moradus ipse jacuit. Hoc vulnere percussus Imperator Numinis manum, a quo feriebatur, agnovit; nec praeterea solem colere, aut ipse coli ab hominibus sustinuit. Visus etiam Christianis impensius favere. Ne suum inter illos nomen profiteretur adhuc obstabant reliquiae superstitionis, tum politici quidam metus, Principum consilia vel optima disturbare soliti: denique novi, et atrocis belli cura, quod ipsemet contra Mostafam ducere parabat. Ad copias undique comparandas et apparatum necessarium egressus urbe regia, comitem itineris adscivit P. Hieronymum Xaverium, qui nullam elabi passus est occasionem insinuandae nutanti animo veritatis. Cum vix quidquam promoveret, apertius agere constituit, et Imperatorem negotiis vacuum paulo ante Kal. Sextiles anni MDXCIX. nactus, epistolam ei legit, ab Indicae Societatis provinciae praeposito nuper ad se missam. Scribebat Provincialis, illos, quandoquidem quintum jam annum in aula Mogolis degerent, videri satis magnam linguae vernaculae cognitionem assecutos, ut Principem, per se cupidum veri cognoscendi, erudirent: incumbendum in hanc unice curam, quae tanti esset momenti ad salutem ipsius, et ad imperii totius felicitatem. Proinde id impense agerent, et quo res esset loco certiorem se facerent. Quod si Akebarus ipsos non moraretur, aut negotium amplectendae Fidei in longum duceret; sibi esse deliberatum opera illorum ad aliam quandam, quae magis urgeret, Missionem uti.

Epistolâ recitatâ, subjecit Pater permolestum sibi ac sociis esse, quod Imperator [Note: 6. Fructus Mogolicae Missionis.] incensa illorum de ipsius sempiterna incolumitate studia tandiu distineret: non recusare se laborem, modo ne inutilis foret: obsecrare ut aures Deo vocanti instantique praeberet. Id quidem ago, inquit Imperator, et agam in posterum accuratius, postquam in Decani regnum venero: neque tamen est, cur vos laboris temporisque poeniteat. Nemo ante hos quinque annos palam audebat Christum Deum apud Mogoles profiteri, quin capite dictum lueret: nunc id praedicare vobis, et aliis audire, passim ac tuto licet. Ita esse Xaverius agnovit, et maximas idcirco gratias egit: perrexitque orare ut tantis erga religionem Christianam promeritis cumulum, quem petebant, adderet; seque salvum ipse, quod enixe quaerebant, vellet. Sane florebat in dies magis religio, nihilque deerat aliud ad illius splendorem, nisi exemplum Principis. Natalitiae Christi feriae insigni pompa celebratae: proposita imago praesepis Bethleemii: Deus infans ad venerationem oblatus. Ad hoc spectaculum tanta omnium ordinum et aetatum frequentia confluxit, ut aedes sacra quotidie, per dies viginti continuos, tria quatuorve adorantium acciperet millia. Administratus insigni pompa fuit in media

Lahore Baptismus. Processerunt per viam floribus instratam, et decisis vernantem ramis, longo agmine catechumeni, palmam singuli gestantes manu: stipabant baptizandos candida conspicuos veste, Christiani antiquiores: tubae, tympana, fistulae, perstrepebant. Peracta baptismi caerimonia, et dilapsa multitudine, restitit in templo puella sexdecim annos nata, et caput sacro pariter tingendum fonte obtulit. Quaerit sacerdos quid velit: et illa, Baptismum, inquit. Sed nondum, retulit sacerdos, in catechumenorum albo scripta es: prius erudiaris oportet: ubi sacram doctrinam probe perceperis, fies voti compos. Hanc vero, subjecit puella, cum aliis traderetur, omnem animo percepi: periculum fac modo, nisi molestum est: nam mihi stat sententia hinc pedem non efferre, nisi Christiana sim. Interrogat igitur, ac locutam vera cognoscit; nec facere potuit, quin illi animum expleret. Puella triumphans domum repetiit, nec dubitavit se Christianam profiteri coram ethnicis parentibus. Ab iis male verbis ac verberibus accepta, pertrahitur ad judicem. Is, cur mutaverit religionem sciscitatur. Quia falsam agnovi, respondet: quia Christum esse Deum, ac mundi servatorem, scio. Convenerat in eundem hunc locum ingens populi, ac Mahometanorum praecipue, turba: qui rabie perciti vix crudeles manus abstinebant a puella. Judex impiorum furori jussa Imperatoris opposuit, ac virginem liberam pronunciavit. Id accidit vertente anno MDXCIX. in urbe regni primaria, ubi multa ejus generis exempla edita sunt annis consequentibus.

[Note: 7. Septem regni Decani proceres ad Christi Fidem adducti.] Neque nihil in exercitu factum, est emolumenti ad salutem animarum. Splendoris plurimum et pompae habuit septem regni Decani procerum accessus ad Christianam Fidem. Akebarus, Mostafam perduellem copiis omnibus persequens, arcem Decani regni permunitam obsidione cinxerat. Arx imposita monti, millia passuum quindecim in orbem patenti, triplici muro cincta, perennibus aquis et annona omnis generis abundabat. Intus multa hominum millia, flos roburque totius regni. Sexcentae murales machinae coronabant muros, et horrifica tonantis coeli murmura imitabantur. Bellicam rem consilio et manu administrabant septem duces, a quibus tam impigre, tam fortiter omnia gerebantur, ut Akebarus cum ducentis licet hominum millibus ne intueri quidem arcem propius posset. Quod negabatur viribus, tentatum est dolo; ac demum machinâ, omnibus viribus fulminibusque potentiore, superatum. Et primo quidem arcis praefectum ad colloquium pellexit, data fide nihil ipsi iuferendum damni, statimque in arcem remittendum. Auctores erant septem, quos dixi, duces ne prodiret. Sprevit consilium infelix, et ad Imperatorem venit serviliter supplex. Ab eo contra fidem datam redire vetitus est, ac jussus scribere primariis ducibus, ut portas centurioni, quem Akebarus mittebat, aperirent. Offensi perfidia duces solenne sacramentum ante aras dixerunt, nullis se neque minis neque imperiis adductum unquam iri ut arcem dederent. Instabat hyems, neque arcis expugnandae ulla spes affulgebat. Armis aureis victoriam acceleravit Imperator, priscum illum Macedonem imitatus. Onustum nummis jumentum per invias rupes agit. Copiarum ductores praecipui de facienda deditione mussant: miles aureo perfusus imbre friget ad belli munia: panduntur portae: hostis admittitur. Praefectus arcis in longinquam abductus regionem, annuo censu attributo, aevi quod fuit reliquum privato cultu egit inglorius. Septem duces Imperator, quia pertinacius restiterant, multari verberibus et ignominia jusserat affici. Precibus tamen Patrum placatus se remisit. P. Pinierus domum nostram ductos erudivit accurate; omnesque, aspirante aura divini luminis, per Baptismum auctorati sunt Christo. Ex eadem arce hunc in modum capta plerique Lusitanorum liberi venerunt in Patrum manus; et postea sunt Goam, annuente Imperatore, delati. Nec pauci e Saracenorum imputa colluvie salutaribus purgati lymphis, praesertim infantes. Eorum unus [Note: 8. Imperatoris filius in patrem rebellat. Concertationes cum Mahometanis.] in sterquilinium abjectus a parentibus, et adductus ad sacerdotem, e stercore ad immortalis regni Principes felici sorte transiit.

Interim instabat coeptis Akebarus, et bellum impigre urgebat. Quem Mostafa eludens astu, detrectabat pugnam, cavebatque diligenter ne in decretorii certaminis discrimen se committeret. Premebat nihilo segnius vestigia fugientis imperator,

eum domestico tumultu retardatus, et a belli cura parumper avocatus, domum repetiit. Erat illi filius natu major, Cha-Selimus, qui deinde suffectus patri, Jehanguirus, hoc est, Orbis Dominus, dici voluit. Is ante aliquot annos adulatorum sermonibus, et immatura regnandi cupiditate in fraudem inductus, parenti bellum indixerat. Sed malo suo didicit injuste contra patrem, infeliciter contra senem expertumque regem arma sumi. Victus, acie captus, et in arcem inclusus, diu in luctu ac vinculis jacuit; donec amor parentis, et spes adolescentis ad sana revocandi consilia, iram regis et judicis severitatem vicit. Aiunt, cum emitteretur e custodia, deductum ab Imperatore in densum nemus per causam venationis fuisse. Jusserat Akebarus ad arboris praealtae ramos affigi capita centum e praecipuis conjuratis. Agnovit omnes Cha-Selimus, et cohorruit. Tum Imperator: Vides istos, perfide? Sors eadem esse tua debuerat. Patrem in me oblitus es, ego filium in te oblivisci non possum. Reddo quam dedi tibi vitam, quam eripere mihi voluisti. Non possum tamen facere ut omnino inultum scelus feras. Satis magnam imponet tibi poenam memoria posteritatis, et annalium fides, cum Tamerlanis Magni nepotem parenti necem machinatum esse dicet. Fac saltem ut in iisdem annalibus emendatum dolore vero scelus, et compensata singulari fide perfidia legatur. Abjecit se ad parentis pedes adolescens, caritate tanta victus, ac sancte promisit futurum ut nulla dies ipsum beneficii paterni male memorem argueret. Alta et gravia vulnera vix sanantur penitus et coeunt. Vivebat in Akebari pectore memoria sceleratae conjurationis, nec eodem quo prius vultu filium aspiciebat. Quin, ipsum imperio submovere velle ferebatur ejusque fratrem Paharium illi subrogare; mox, Pahario, ut diximus, caeso, nepotem. Sensit hoc Cha-Selimus, et pristina perduellionis impiae consilia tanto ferocius apertiusque renovare coepit, quanto majorem sceleris perficiendi spem aetas imperatoris ingravescens facere videbatur.

Primas feralis incendii scintillas opprimere meditans Akebarus regiam in urbem revolavit. Ac primo quidem lenibus remediis aegram filii mentem sanare per interpretes fidos ac sequestros conatus est quam minimo tumultu; atque ita perduellem emendare, ut filium servaret. Dum id mittendis ultro citroque internunciis geritur, nihilo secius Evangelii praecones solita tractabant munia. Plurimae concertationes habitae cum Mahometanis. Nec semel iis Imperator ipse interfuit, graviores dissimulans aut fallens curas; risumque captans ex inscitia responsisque Mulassorum. Illi cum se in angustias compulsos animadverterent, solebant uti hoc effugio, legem Christianam intelligentiâ comprehendi non posse. Nec risu abstinebant, cum P. Pinierus Dei filium nominabat, qui coelibem tamen Deum esse fateretur. Quod Pater cum ab iis audiret saepius, neque genus hominum sordidum et impurum, adhaec litterarum expers ac doctrinae omnis inimicum, erudire dicendo posset; similitudine apposita cohibuit. Nam e Mahometanis quendam ceteris ferocius instantem compellans, Heus, o bone, inquit, Deum, quae geruntur a nobis cernere putas, an non; et audire quae dicuntar? Cum ille annuisset; Qui fieri potest, inquit, istud, cum oculis Deus, auribusque careat? Haesit hominis rustici retardata loquacitas: et quod ille respondebat, nimirum divinâ quadam, spiritali, et ignota mortalibus ratione id fieri; hoc ipsum Pater ad mysterium Trinitatis nullo negotio transtulit.

[Note: 9. Patrum domus novo stratagemate ab ethnicis direpta.] Ethnici, quibus eadem abundat regio, ad perdendos Patres venena, non ad disputandum argumenta, quaesiverunt. Mos erat Sociis congregare ad fores egentium turbam, quibus obsonia et stipem, ut erat commodum, dispertirent: centum quotidie, plures interdum conveniebant. Adfuit inter illos juvenis, ore satis liberali. Digressis ceteris, Patrem Pinierum seorsum alloquitur, voce ad commiserationem composita; et, Juvenem, inquit, infelicem vides, non obscuro loco natum, pulsum patria, spoliatum bonis: vix inimicorum insidias et manus hoc centone tectus fugio. Oro ut per te mihi liceat parumper latere domi vestrae, et instituta Christiana cognoscere: magistris uti melioribus non possum, quam vobis. Motus adolescentis oratione Pinierus, et spatium ac facultatem fore majorem sperans illius erudiendi, Christoque adjungendi, ultro annuit.

Versabatur domi tanquam unus e nostris, dicto audiens, quietus, et scelerata consilia vultu ad simulationem ficto belle tegens. Ubi videt se minime observari, arrepto tempore, in fontem domesticum et escas mensae apponendas, clam spargit venenatum pulverem; cujus ea vis erat, ut sopitos sensus ineluctabili opprimeret lethargo, vocemque ac motum omnem inhiberet. Ut ventum ad coenam est, Pinierus, post unum alterumve bolum, sapore ingrato admonitus, et cibum introspiciens, aliquid olfecit mali; ac sibi parari necem uni suspicans, e vestigio se recepit in cubiculum, veneni vim somno domare cupiens: nam hoc illi malo certissimum remedium est. Reliqua familia paratis et pestilentibus cibis, quia non suppetebant alii, et insulsos ac male condîtos apponi novum non erat, affatim vescitur; at non impune: statim enim omnes veterno tristi languere, vacillare, prolabi demum et procumbere, ubicumque somnus invitos ac reluctantes occupasset. Pinierus, ut reliquum virus excuteret, aqua calida vomitum proritare tentavit. Eam quoque vitiatam haustu primo sensit. Actum erat, si totum poculum ebibisset. Jacuit nihilominus aliquandiu omni motu sensuque destitutus. Compos voti proditor praedones ad januam praestolantes introducit. Patrem Pinierum, quem nondum plane sopitum cognoverant, includunt cubiculo: domum omnem pervagantur ac spoliant: obseratas conclavium januas malleis emovent. Ad strepitum excitatus Pinierus paulum assurgit, vocem conatur mittere; verba hiantem deficiunt. Interim aliquantulum recreatus, progreditur ad cubiculi sui fenestram, quae despectabat in vicum; oculis manibusque incondito jactatis motu, praetereuntibus dat signum: sed jam cohors scelerata diffugerat. Accurrit populus, et jacentes temere alium alio loco intuens, mactatos credidit. Educunt Pinierum conclavi, a quo nutu et signis, mox etiam balbutiente lingua, docentur quid rei contigerit. Curati cum illo reliqui opportunis remediis, et e brevi morte revocati sunt. Rem indignissime Imperator tulit, ac proditorem jussit inquiri; quod erat illatum Patribus damni compensandum pollicitus: sed sacrarum imaginum ac reliquiarum jactura sarciri non potuit, quas opes gazis omnibus longe praeferebant. Auxit omnium erga illos benevolentiam calamitatis, ut sit, commiseratio, et laus patientiae. Aditus plerisque ethnicis ad coelestem vitam et ovile Christi per eam occasionem est patefactus; ac juveni praesertim Mahometano. Ille Meccam ad Mahometis sepulcrum nudis pedibus iter longum ac difficile instituerat: et collocatis in Alcorano perdiscendo annis duodecim, Lahoriam egregius Mulla (id nominis est Mahometanis doctoribus) redierat. Nec Pinierum in certamen vocare dubitavit; eruditionis famam ex adversario nobili, quem aut vincendum aut exarmandum confidebat, captans. At una itemque altera petitione vulneratus, victori manus dedit. Candide postea solebat profiteri, nunquam se in Mahometanis fabulis acquievisse; jam autem adeo perspicua luce mentem suam collustrari, ut vel hoc unum sibi satis esset argumenti, veritatem ac felicitatem nusquam, nisi in Christiana religione reperiri posse.

[Note: 10. Catechumeni mira constantia.] Gravem a parentibus pugnam sustinuit alter adolescens, civis Lahoriae primarii filius. Domum paternam, ubi Christum impune colere non poterat, deseruit, seque ad Patres recepit. Continuo mater adolescentis filium a Patribus repetit. Pinierus lites molestas fugiens, et virtute catechumeni fretus, maternis precibus cessit. Ubi filium habuit mulier in potestate, veneficiis ejus constantiam aggressa est labefactare, ac mentis sanitatem paulum contutbavit. Eâ sa cris antidotis recuperatâ, cum vitam quoque toxico peti suam sensit juvenis, rursum ad sacram aedem fugit. Coeunt cognati et amici turmatim ad Pinierum. Prodire adolescentem ille jubet, ac pro se loqui. Progressum invadunt, amplectuntur, ac protrudunt. Luctatur contra instantes, et toto corpore connisus extricat se, proculcata etiam matre, quae pedes attinebat. Quin, arrepto gladio, ruebat in disjectos. Objecit se furenti Pinierus et ferrum extorsit, satis intelligens nihil malle adversarios, quam ut vulnus exstaret, ansa criminandi. Nihilominus deferunt ad judices causam, conscribunt grandem libellum, refertum confictis in Patrem criminibus. Juvenis palam funiculum collo circumdatum

discidit, quo uno maxime signo declarant se pristinam religionem abdicare: tum oblongos crines, quos ceteris desectis alunt in vertice, forficibus abrasit: Christianum sese, illos ligni lapidumque cultores, et sempiterno destinatos exitio, vociferans. Efferati hac oratione provocant ad praetores quosdam urbanos, ethnicorum causis cognoscendis praepositos. Ad illos deducitur neophytus, quem Ethnicorum quatuor aut quinque millia stipabant, populo e tectis ac fenestris spectante, ac tota civitate suspensis animis expectante negotii exitum, quo jacienda de peregrinis religionibus alea videbatur. Non temperabat conviciis plebecula; proximi quique sannis saxisque incessebant. Ventum denique ad praetores. Illi mulcere juvenem blanditiis, opes et honores ostentare: piari facile culpam spretae religionis posse, modo corpus in Gange ablueret. Existimant enim aqua Gangis elui peccata, et pristinum animis candorem, cum plenissima delictorum venia restitui. Ridente superstitionem neophyto; unus commotior, Aut moriendum tibi est, inquit, aut pristina religio repetenda. Quid cessas? exclamat juvenis: nulla est in me mora: vides ad omnia supplicia paratissimum. Sed illud demiror, tot quotidie ethnicos ad Mahometanorum sectam impune ac placide desciscere: tantas ob unum Christianum tragoedias excitari. Praetores, ubi nihil proficere se vident, hortantur parentes ut operam in pertinici filio ne amplius ludant. Restabat unum adhuc tribunal regii quaesitoris. Nihilo iste plus profecit: imo generosus adolescens, illo annuente, paternis cessit bonis, confecto e juris formula libello; quem postquam parentibus quaesitor dedit in manum, jussit adolescentem P. Piniero reddi. A Christianis ovantibus reductus est in aedem sacram, et ab urbis praefecto, quamvis Mahometano, magnis laudibus ob constantiam, et muneribus, ornatus. Illuxit haec dies Fidei catholicae longe pulcherrima, et quantum attulit religioni verae splendorem, tantum profanis sectis pudorem ac dedecus inussit.

[Note: 11. Diploma regis Mogolum in gratiam Christianae legis.] Nitebantur haec omnia praecipuo Imperatoris in Patres favore, ad quem ingens hoc anno cumulus accessit. Antea ille quidem suis potestatem profitendae legis divinae fecerat, sed verbo tenus: nihil exstabat scripto exaratum, nullum diploma, quo magistratuum aut impietas aut malevolentia frenaretur. Impetratum denique est hunc in modum. Lahore novus prorex Mahometanus Christianis molestiae plurimum exhibebat. Akebarum adeunt Patres; demonstrant quantum instet ab urbium et provinciarum praefectis quotidie periculi, nisi sit in promptu edictum aliquod regia manu obsignatum, quod illorum cupiditati objiciatur. Assensit haud gravate Princeps, et edicti conficiendi negotium eunucho praepotenti dedit. Patres summa rerum capita, quae referrentur in edictum eunucho poscenti detulerunt; atque illud in primis, velle Imperatorem ac jubere, ut Christianam amplecti legem cuilibet jus fasque esset. Negavit eunuchus istud perscribi caput posse, nisi Princeps nominatim praeciperet. Praecepit. Conscriptum rite diploma defertur ad regni cancellarium, ut mos ferebat. Ille copiam edicti Saracenis aulam frequentare solitis facit. Enimvero scelerati furere, ac denunciare nunquam ejusmodi edictum, si quid apud Imperatorem possent, perferendum, quo Mahometana religio tam aperte laedebatur. Patres sinistro attoniti rumore cancellarium conveniunt. Cunctatur; diem ex die ducit; ad extremum fatetur se publicis rationibus impediri, atque adeo domesticis (erat enim proregis Lahorani socer) quominus ratum edictum habeat. Vidit Pinierus tam difficilem nodum solius Imperatoris auctoritate solvi posse: sed omnes ad ipsum vias obstructas reperit. Nunc operam audiendis legatis dare: nunc aliis distringi negotiis fingebatur, Inter aulicos eximium regalis gratiae locum obtinebat adolescens olim Patrum discipulus. Hunc de re tota docet, ille Principem: nec urgere negotium destitit, quamvis regii sigilli custos summa vi contra niteretur, donec obsignatum ab Imperatore diploma ipsi Patri Piniero traderet, aliam tanti [Note: 12. Liber de vita Christi scriptus Persice à P. Hieron. Xaverio.] meriti mercedem nullam, nisi Christi Domini pictam in eleganti tabula imaginem, postulans.

Hoc diploma tam praeter spem impetratum anno MDC. stimulos addidit P. Hieronymo Xaverio, ut-ultimam libro manum imponeret, quem rogante Akebaro

scribere aggressus erat de vita, miraculis, et doctrina Christi. Absolutum, et Persico sermone conscriptum perlegit Imperator magna cum voluptate. Utque regum approbatio pretium rebus ingens addit, brevi confecta sunt multa ejus exempla, perque imperium late sparsa. Hunc P. Hieronymi Xaverii librum e Persico sermone in Latinum haereticus interpres convertit, ac Lugduni Baravorum emisit; additis annotationibus et animadversionibus e Calvini schola sumptis, et ab auctoris mente penitus alienis. Ac ne verba quidem Persica semper cum fide reddidit; fortasse quia vitiosum exemplar nactus erat: ut recte observavit scriptor eruditus Petrus a Valle, qui e meliori codice mendosam interpretationem correxit, ostenditque merito damnatam a sacra Indicis Congregatione Historiam illam Persice conscriptam, et Latine sic redditam, cum animadversionibus, quas memoravimus.

Ad excitandam populi pietatem Patres egregiam Beatissimae Virginis imaginem, illi persimilem quae Romae del popolo nuncupatur, proposuerunt venerationi Fidelium, in templo nostro. Viderunt eandem ethnici, et aspectu sensuque intimo pietatis ita fuerunt omnes permoti, ut civium concursus ingens in aedem sacram sit factus. Erat effigies serico tecta velo, quod removebatur cum referta populo aedes erat: simul aderant Patres qui docerent, quae Virgo haec, quis ejus Filius, quantus esset per sese, quantulus nostra factus causa. Paucis post diebus regni Principes, doctores etiam Mahometani, quamvis imagines omnes detestentur, nec in templa Christianorum ingredi vulgo sustineant, convenerunt visendi studio. Manavit haec ad Imperatorem fama: delatam ad se imaginem veneratus aperto capite, illam aulicis suis singillatim accedentibus ostendit, innuitque non obscure gratissimum sibi munus isthuc futurum. Patres veriti ne thesauro tanto spoliaretur aedes sacra, laudarunt Principis pietatem, et sermonem alio deflexerunt. Sensit quid agerent, et, Saltem, inquit, unam, non amplius, noctem, tabella penes me sit. Cupiebat uxoribus eam suis commonstrare; apud quas, etsi Mahometanas, ita de Christo ejusque matre Virgine est locutus, ut omnes obstupescerent: ipse imaginem in ornatissimo regii cubiculi composuit loco, ac proxime adstans, non patiebatur a quoquam attrectari. Cum autem reportanda esset in templum, populo ut satisfieret, evocavit peritissimos quosque civitatis pictores, tabulam ut imitarentur: et quamvis arti suae atque iugenio, nec injuria, diffidentes, tamen rem tentare jussit. Concurrentibus interim ad spectandum e finitima regione dynastis, facultas amplissima doctrinae Christianae praedicandae oblata Patribus est. Remisit imaginem Imperator cum regio munere nummorum complurium. Nihil praeter sacram effigiem Patres acceperunt: quae illorum abstinentia Christianae legis sanctimoniam non parum illustravit.

[Note: 13. Persarum orator in aula Mogolis, liberos suos baptizandos Patribus tradit.] Lahoriae, quae altera civitas est regia imperii Mogolici, legatus Persarum liberos suos Patri Piniero baptizandos obtulit, Christianus ipse ex iis quos Georgianos appellant. Rediturus in Persidem promisit Patribus acturum se cum Rege ut eos evocaret, et Fidei promulgandae faceret potestatem. At Agrae, quae altera civitas regia, magis ad Austrum vergens, sacram aedem anno MDCII. primam omnium Christi cultores habuerunt, studio praesertim et munificentia Principis adolescentis conditam; qui paternam in praecones divinae legis benevolentiam aemulari ac superare contendebat. Sacris imaginibus mirifice delectabatur, et omnia Christi mysteria depingi a peritissimis imperii pictoribus, atque unum in volumen compingi voluit. Praeterea ejusdem Christi crucifixi effigiem incîdi jussit in smaragdum eximiae magnitudinis, quem aurea catella suspensum gerebat e collo. Idem aliquando unum e sui corporis stipatoribus, quem Christianum esse norat, palam interrogavit quam religionem sectaretur. Miles pudore malo constrictus Saracenum se dixit. Statim valere, et suas sibi res habere jussus est; vixque effugit quin mendacium et impietatem, abscissâ linguâ, lueret. Hac pietate, atque adeo Patrum adhortationibus paulum est mitigatus ferox adolescentis Principis animus, qui parenti semper infensus ob eam, quae superius allata est, causam, arma clam et copias parabat. Melioribus consiliis paruit, et ad obsequium parentis pacemque se retulit.

[Note: 14. Mors Akebari. Ejusdem egregiae dotes et ambigua religio.] Quantam Patribus laetitiam attulit haec regiae familiae concordia, tantum illis dolorem inussit ipsius Imperatoris funesta mors, paulo post consecuta. Hanc Mogolicis annalibus ita proditam accepimus. Maerore affectus ob unius filii jacturam, et alterius mores improbos, crebrasque ad occupandum vivo patre imperium molitiones, dolorem suum silvarum secessu et venatione solabatur. Accidit ut aestu fessus, atque a suo paulum semotus comitatu, in arboris patulae umbra considêret. Dum se componit ad somnum, videt prorepere ingentem erucam, ignea maculosam cute, quales in sola fere visuntur India. Eximit pharetra sagittam, illiusque cuspide propius accedentem obterit. Haud ita multo post eâdem sagitta, quam prae manibus habebat, conspectam procul damam figit. Quo vulnere licet levi, subito mortua concidit; ejusque caro livida et putris venatoribus apparuit: quin, objecta canibus cunctos, quicumque illam gustaverant, momento exanimavit. Miratus Imperator veneni vim, erucam in palatium deportari jussit, indeque confici toxicum immedicabile. Cui muneri veneficum insignem praefecit, ex eoque primum tempore inter aulicas praefecturas ista locum haud vulgarem obtinuit. Hoc usus administro Akebarus plurimos proceres, quos Mostafanae perduellionis affines putabat, e medio sustulit. Sed ad vitandam crudelitatis invidiosae famam virus exitiale temperabat, compositis peculiari quadam arte catapotiis, quae lentiorem, sed certam et inevitabilem, afferebant mortem. Ejusmodi catapotia suspectis hominibus, aut gravis ac saepe occulti maleficii reis, privatim offerebat ipse, ingrarum munus; utque coram glutirent imperabat: in eo tamen clementiae laudem captans, quod supplicia meritos majora, leviore multaret. Inventum triste auctori suo funestum exstitit. Auream semper gestabat pyxidem, in tria divisam loculamenta, quorum in uno betela; in alteto pilulae salubres, et cordi capitique utiles; in tertio istae venenatae, a salubribus neque colore admodum neque pondere discrepantes. Contigit aliquando ut injecta praepropere in pyxidem et errante manu, letalia catapotia pro sanis probisque sumeret. Continuo intellexit sibi esse moriendum. Nihil Indica, nihil Lusitana remedia valuerunt. Incidit ejus obitus in VI. Kal. Novemb. MDCV. veramque Augustini probavit vocem, docentis hac animadversione puniri merito peccatorem, ut qui vivens oblitus est Dei, moriens obliviscatur et sui. Audito regis morbo, Patres adnegiam accurrebant, ut suprema, quae tempus poscebat, consilia suggererent. Sed, quia vis mali paulum remiserat, laetum inter gestientis aulae plausus reperiunt. Maesti recessere. Quis enim tunc ullam de morte fieri mentionem aequo animo ferret? Ecce autem triduo post lugubris pererrat urbem rumor, serpere venenum in intima praecordia, spem vitae penitus ademptam. Trepidi ad regiam recurrunt; obseratas fores nullis precibus, arte nulla perrumpere potuerunt. Fugerat parentis conspectum ejus filius et successor, male sibi, ut modo narratum est, conscius: tamen a regni primoribus confirmatus, qui captata remporis opportunitate, sacrameuto illum adegerant, ut Mahometis sectam defensurum se promitteret, venit in regiam, ac patrem voce jam captum reperit. Erigens se ad ejus conspectum senex, ut erat mentis adhuc plane compos, regale capitis sui tegmen filio imponi jussit, et ensem suo cervicali subjectum ejus lateri accingi. Veneratus ore in pavimentum demisso parentem filius, certusque jam Rex, domum ab aulicis gratulantibus reducitur. Pauci apud morientem Imperatorem restitere; pauciores apud mortuum. Ita destitutus periit, qui modo terror Indiae, belli pacisque arbiter, largitor regnorum et praedo erat.

Paucos habuisse fertur India Principes illi pares opibus, consilio, felicitate. Argumento est nomen Akebar, ipsi a suis communi consensu tributum statim ab inito imperio, quae vox idem valet ac Nulli secundus. Duas in se dotes felici nexu junxerat; nobilem Tartarorum ferociam, et Indorum placidam lenitatem. Hac populi amorem, illâ procerum obsequia provocabat. Regias aures infimi cujusque precibus et querelis bis praebebat quotidie, idque stans, ac sine ulla taedii laborisve significatione; in omnes aequus, peregrinos juxta et suos: quibus ut semper ad se patêret aditus, aureum conclavi tintinnabulum apposuerat, quod pulsare foris cuilibet fas esset. Praeceperat etiam ut quotiescumque irrogasset

alicui supplicium, tandiu procrastinaretur, donec ter tristem sententiam dixisset: libenterque causas parcendi audiebat. Interim in levissimas rei domesticae curas ingentem animum partiens, quae cujusque de suis administris, in qualibet provincia, urbe, ac prope villa, partes essent, norat: equis suis elephantis, quorum incredibilis multitudo, imposuerat nomina et meminerat. Ad eum ex omnibus provinciis litteras dabant regionum praefecti, ducesque copiarum, singulis mensibus: ex quibus quid ubique in vastissimo gereretur imperio cognoscebat. Interrogandis exteris delectabatur, et aliud agens ex iis exsculpebat quae rescire cuperet de regibus ipsorum ac principibus. Nec vero aniles sibi recitari fabulas patiebatur a joculari aulicorum turba, ut somnum conciliaret, cujus erat, itidem ut cibi, parcissimus: utiles narrabant historias, librosve attente audienti lectitabant. Oryza, lacte, paucis fructibus interdum saccharo condîtis, vescebatur; carne nunquam. Nihil fere aggressus per quinquaginta, quibus regnavit, annos perhibetur, quod non prospere confecerit. Quamobrem in exemplum felicitatis humanae illius nomen abierat. Unum ipsi defuit, in quo felicitatis summa, Dei veri cognitio, vel potius cogniti cultus et obsequium. Comprehendi jusserat ante viginti annos (id quod ex ipsomet audivisse se Pater Hieronymus Xaverius scribit) infantes triginta, et in certum incluserat locum, ubi nemo verbum iis ullum faceret; proposita nutricibus poena capitali, si quam mitterent vocem; et additis, qui eas observarent, mutis pariter custodibus. Avebat rescire quonam illi pueri sermone primum uterentur, ut ejus gentis arriperet religionem, cujus linguam usurpassent. Fefellit hominem ridicula observatio: nullus puerorum, cum aetas adfuit matura sermoni, vocem ullam enucleate protulit: gestu nutuque loquebantur: hunc unum sermonem didicerant a suis nutricibus. Imperator in proposito retinendae falsae, vel nullius potius, religionis haesit. Fuere tamen qui obiisse Christianum putaverint. Id confirmant e superbissimo, quod sibi ante obitum e marmore ac lapillis Indicis construxerat, sepulcro, in quo visitur etiamnum egregia imago Christi crucifixi, et pulcherrima Deiparae, nec non S. Ignatii statua, quas Imperatores consecuti Attalico tapete velandas curarunt, ne Mahometanis suis aegre facerent. Et a se conspectas Europaei scriptores memoriae prodiderunt. Negant alii satis id signi esse ad Christianam Akebari mentem demonstrandam. Quippe qui tum maxime, cum impiae superstitioni palam indulgebat, propositas ad venerationem teneret in palatio sacras imagines, iisque honorem adhiberet. Qui eum interius norant, id ipsi propositum fuisse crediderunt, ut aliquid e variis quae vigebant in India religionibu decerperet, novumque religionis conflaret simulacrum, ut omnes imperii sui populos communi quodam pietatis publicae vinculo colligaret. Jam hujus novae religionis dogmata condidisse ferebatur: et alias paulatim antiquaturus, initium fecerat a Mahometanis, quorum everterat fana, et solitas edici quotidie statis horis e summa turri precationes vetuerat. Statuam superbi Nabuchodonosoris, creta lutoque male fultam, divina manus cum ipso artifice disjecit.

[Note: 15. Jehanguirus Akebari successor. In eum filius Cosrous rebellat.] Pauci flevere mortuum, quem vivum omnes timuerant. Ne filius quidem, rerum potitus, funebrem vestem induit: eam unus itemque alter ex aula populove qui sumpserant, exuerunt sub vesperam. Rex impositus recenti solio religionem utilitate metiri, ut Principes multi, coepit. Ergo desertis, quos in oculis ferre videbatur, Christianis, Saracenos, ut plures et sibi magis necessarios, amplexus est. Perfidum regem secuta est non tardo pede poena. Suus in eum filius, ut ipsemet in patrem olim, rebellavit: dissimili tamen eventu. Quibus stimulis incitatus fuerit Principis adolescentis furor, monumenta Mogolum aliique scriptores fuse prosequuntur. Erant Jehanguiro filii quatuor. Cosrous natu maximus; tum Pervizius, et Chorromus, ac demum Scheheriar. Huic postremo ac natu minimo Nurjahama, inter reginas Imperatori gratissima, filiam suam collocaverat. In hunc unum congesti honores munera, praefecturae. Fratres ejus, semoti ab aula, et in provincias longe ablegati. Hoc vero molestissime omnium tulit Cosrous. Urebat illum etiam reginae ambitio impotens, quae uxorio marito imperitans, omnia pro libidine administrabat, utque filiam haberet Augustam,

imperii et naturae jura certissima violabat. Si nullum est, inquiebat Cosrous, in aequitate patris filio praesidium, forte in armis erit. Si quid peccabimus, parentis exemplo peccabimus, qui sibi fas olim patrem persequi bello duxit. His inflammatus conjuratos vocavit ad arma, seque illis ducem praebuit. Coiere quicumque praesentem reip. statum fastidiebant, quorum ingens vulgo numerus est sub initium dominationis novae. Illos etiam sibi arctius adjunxit filius perduellis, interceptâ pecuniae non levi summâ, quam redemptor vectigalium ad fiscum ferebat; et in copias extemplo distributâ. Continuo Imperator conjuratos instructo sequitur agmine. Properantem objectus fluvius retardavit. Jam pars ejus exercitus transmiserat. In hanc omnibus copiis Princeps juvenis incurrit.

[Note: 16. Perduelles Imperator vincit militari stratagemate. Novum supplicii genus.] Actum erat de regio exercitu, nisi dux veteranus certum exitium militari dolo propulsasset. Immittit in media conjuratorum agmina alios, atque alios subinde milites, qui per ordines perduellium sparsi renunciarent Imperatorem superato fluvio adesse cum omnibus copiis. Credita res, ac multo etiam magis, cum tubarum ac tympanorum dissonus canor intonuit, velut Imperatori praecuntium. Tum vero animis rebelles cadere, et circumspectare fugam: licet pavidos erigere Princeps adolescens, ac terrorem vanum discutere conaretur. Sed primarius centurio, arreptis ejus equi habenis, invitum retorsit, et fugere cum ceteris compulit. Jehanguirus tanto discrimine perfectus, in omnes vias, portus et flumina confestim dimittit qui filio intercludant fugam. Monitus orae maritimae, per quam brevissimum, tutissimumque fugientibus patebat iter, praefectus removit a littoribus naviculas, praeter unam. In hanc Princeps, equo citato suos antegressus, admittitur. Sed nautae, ut erant jussi, vadis ratem illidunt, donec factus certior praefectus Principem exceptum amico vultu, deduxit domum, ubi juvenem incautum inclusit et paucos ipsius comites: nam ceteri, nulla reperta cymba, alio diffugerant. Non ita multo post adest ab Imperatore centurio cum vinculis, eaque se illi a patre ferre dixit. Sic vinctum in urbem regiam deportavit. Procedentem filium pater manicis onustum et compedibus, amaro excepit risu, et saeva castigatum oratione, in turbam procerum, quae circumstabat, rejecit. Simul venerant ductores duo praecipui copiarum perduellium, magnis antea functi muneribus. Utrique detrahi vestes imperavit, et hunc in bovis recens mactati; illum in asini pellem nudos insui. Mox vili jumento, versa ad caudam facie impositos, exstantibus, ut eminebant in corio, bubulis cornibus et auriculis asininis, per urbem circumduci; per quam modo superbis vecti elephantis, et auro gemmisque collucentes incesserant. Qua ignominia exanimatus unus, cum in carcerem reduceretur, concidit. Illi statim amputatum caput pependit in urbis porta: dissecta corporis membra, et per vias militares palis infixa, spectaculo diu ac terrori fuerunt. Alter asinina in pelle gravissimum pertulit supplicium. Nam illa in dies magis exarescens ita constringebat miserum, ut vix animam duceret. Magni beneficii loco datum ut aquam molliendae pelli affunderet. Sed hinc aliud malum. Nati ex humore putrido vermes vivum depascebantur. Tum fetor intolerabilis, corio sensim corrupto. Is tamen deprecatione procerum exuit infestam vestem, ac libertatem denique, et opes pristinas recepit. Cosrous in arcem inclusus superstes aliquandiu fuit. Ad extremum Chorromi fratris, imperium inhiantis, scelere periit, injecto faucibus laqueo.

Ejus obitus tranquillitatem perturbatis rebus attulit, Jehanguiro gratissimam, nec religioni minus utilem. Imperator domestica eruditus calamitate clementiorem se Christianis praebuit; adeuntes Societatis Patres aspexit benignius; domos quasdam a parente suo ipsis et Lahoriensi templo attributas, de quibus orta lis magna fuerat, ab iisdem optimo possessas jure declaravit. Nec parum ab ethnicis illum abalienavit sacrificuli scelus, inter falsorum Numinum cultores longe celeberrimi, et eorum velut antistitis, cujus consiliis filium ad perduellionem [Note: 17. Benedictus Goes ad Cataiam explorandam missus.] inductum fuisse rescivit.

Antequam hujusmodi turbae aulam Mogolicam agitarent, Akebaro adhuc superstite, F. Benedictus Goes longum iter susceperat ad Cataiam detegendam. Cuae fuerit ejus itineris occasio, quis ipse Goes, egregium inter Mogolicae vineae

cultores nomen promeritus, operae pretium est cognoscere. Lusitanus erat, oriundus Villa-Francâ, oppido insulae Sancti Michaelis. Placida litterarum otia in quibus pueritiam contriverat, perosus; ut erat acri et prompta indole, Martem relictis Musis secutus est, et inter milites qui transmittebant in Indiam nomen dedit, annos quinque admodum et viginti natus. Mores optimos militaris licentia brevi depravavit. Ruebat in exitium praeceps, eo infelicior quod perire se non videbat. Oculos affusa lux divinitus aperuit. Sacellum Beatiss. Virginis in ora Travancoris ingressus, exstantem in ara ejus statuam intueri coepit attentius. Subiit animum vitae solutioris dolor: se, ac voraginem quo praecipitabat, aspexit. Rursum defixis in infantem JESUM, quem complexa sinu mater gestabat, oculis, videre visus est collacrymantem. Evocat commilitones. Humi suppliciter abjecti prodigium conclamant. Classiariorum ac nautarum cohors accurrit. Manantem ex ocellis divini pueri pretiosum imbrem sudariis colligunt: deinde faustis vocibus et festo bombardarum plaufu salutant Virginem, ejusque effigiem sertis ac ramalibus coronant.

Goes aliam exinde vitae viam inire meditans, primum animi maculas repurgat sacra confessione: divinam justitiam salutaribus poenis ultro susceptis placat: denique periculi quod adierat, et cujus vel ipsa recordatione cohorrescebat, memor, in tutum recipere se statuit, ac Societatem ingreditur. Oblatam litterarum studia prosequendi transacto tirocinio, et sacerdotalis dignitatis aliquando adipiscendae facultatem constantissime rejecit; vitam tanto indignam honore hactenus vixisse se dictitans. Neque vero haec illi humilitas obfuit, quin egregiam servandis animabus operam navaret. Datus enim P. Hieronymo Xaverio ad Mogoles proficiscenti comes, Persico sermone haud segniter percepto, morum insigni urbanitate, nec non dexteritate ingenii, animos gentis mire sibi conciliavit: idoneumque Imperator judicavit, quem cum Soldano Hama legaret Goam, de pace inter Mogoles et Lusitanos sancienda. Eas dotes cum in illo P. Nicolaus Pimenta Indiae Visitator perspexisset, emanassetque per mercatores, ex ultima Sina recens Mogolis aulam ingressos, rumor de remota et hactenus ignota regione, quam Cataiam appellabant, et quam profitebantur naturali quadam humanitate, ad evangelii satus accipiendos optime esse praeparatam; aptissimum Goem Pimenta censuit ad novam hanc gentem et regionem explorandam, ut Christianis postea institutis erudiretur. AEtas integra, quadragesimum annum terens, firma valetudo, solertia, probitas, parem huic negotio et labori esse persuaserunt. Iter igitur capessivit ineunte anno millesimo sexcentesimo tertio, cum aggregata mercatorum manu, mercator ipse assimulatus, adscito nomine Abdalla, quae vox mancipium Dei sonat.

Luctatus est anno toto cum inedia cum siti, et praedonum vias infestantium [Note: Vide Kircherum in China illustrata P. II. c. 3. etc.] insidiis. Anno demum vertente pervenit Hircandam, cum regina, quam ex Arabia et solenni ad sepulcrum Mahometis peregrinatione revertentem nactus, et per idem atque illa oppidum forte praeteriens, aliqua cognitione divinae legis imbuerat. Haec Regem ipsi conciliavit, et aditum in aulam semper expedivit: quo Dei famulus opportune usus est, ad Christi nomen Saracenae inferendum aulae, ubi aut ignotum aut contemptum hactenus jacuerat. Unus e procerum curiosa gente, dum ejus sarcinas lustraret attentius, librum Evangeliorum, eleganter tectum, et Crucem exquisito laboratam opere deprehendit, ac Regi dilaudavit. Avidus videndi Rex Goem arcessit. Rogat quid isthuc libri sit, et locum aliquem ex eo legi petit. Goes evoluit librum, ac deosculatus imponit capiti: sic solent cum honorem rei cuipiam habere volunt. Casu, an de industria? in eum incidit locum, ubi Christi coelos repetentis triumphus describitur. Hinc arrepta occasione disseruit pluribus verbis de mundi, primorum parentum vitio perditi, clade; et parta per Christum salute; de judicio supremo; de Christianae religionis excellentia, et necessitate. Stupebant attoniti circa Regem proceres, quibus fuerat hactenus persuasum, neminem unum in terris, qui modo saperet, posse Mahometanum non esse. At legis Mahometanae doctores, eum ad infandam superstitionem adducere saepius conati, ne, ut ajebant, vir tantus aeternum

periret, cum nihil proficerent, ad illum mactandum conspirarunt. Nefarios improborum conatus fregit tum constantiâ, et animi excelsitate: tum vero auctoritate Regis, a quo severe vetitum ne quis molestiam ipsi facesseret. Ejusdem beneficio assecutus est ut reliquum iter conficeret. Exteris enim, ac praesertim mercatoribus, aditus in Sinense regnum vulgo non paret, nisi per causam alicujus legationis. Hanc dives aliquis institor aut dynastes instruit, ac mercatores adjungit sibi, quasi socios et asseclas: eo nomine admittuntur. Sed magnis societatem istam emunt muneribus, quorum pars optima derivatur ad regem Hircandae, cujus est nominare legatum primarium, eique diploma legationis, et phaleras ementitae atque emptae dignitatis tradere. Goi non erat ea munerum copia, ut inter legati asseclas adscriberetur. Regis igitur jussu adscriptus, discessit XVIII. Kal. Decembres anni MDCIV. et post mensem decimum urbem amplam, in vicinia Sinarum, attigit, magnis ubique incommodis periculisque superatis.

[Note: 18. Cataiam ipsum esse imperium Sinense comperit; in ejusque limine moritur.] Ibi a Saracenis, recens digressis ex imperio Sinensi, audivit Christianos sacerdotes ad Imperatoris aulam penetrasse, et opinione virtutis atque eruditionis florere: nec dubitavit illos ipsos esse Societatis nostrae Patres Matthaeum Riccium ejusque socios, qui nondum istis mercatoribus satis cogniti esse potuerant. Ea fama incensus tardum agmen mercatorum, quibuscum iter faciebat, statuit praecedere; ac regium diploma, quo viam tutiorem haberet, impetravit, simulque magnum religioni verae honorem conciliavit. Rogatus enim quodnam suum nomen perscribi vellet in diplomate, quod ipsi exarandum Rex curabar, se Christianum, ac Domini JESU famulum, scribi voluit. Tum vero Mahometanae sectae doctor senex, dereptum capitis tegmen humi deponens, En, exclamat, verum religionis suae custodem, qui hanc profiteri coram Rege nobisque, non dubitet. Nemo nostrum in Christiano regno suam profiteri sic ausit. Quo longius progrediebatur, eo fiebat certior Cataiam a Sinensi regno haudquaquam esse, nisi folo nomine, diversam. Dubitationem omnem sustulit ingentis muri, quo Sinae a Tartaris discluduntur, aspectus. Incessit illum cupido conveniendi P. Matthaeum Riccium, de quo saepe multa inaudierat. Accepta igitur transmittendi muri venia per Sinensis hujus provinciae praefectum, attigit Sucheum, imperii Sinici urbem. Inde litteras ad P. Riccium dedit, quibus ipsi significabat quanto versaretur in periculo, inter Saracenos Christianorum hostes immanissimos: sibi esse deliberatum in Indiam redire mari Sinico: properaret ipsum de isto lacu leonum educere, ulteriusque pergendi facultatem ab aula Sinica obtineret. His auditis Riccius unum e nostris, Joannem Fernandem, Sinensem, continuo proficisci Sucheum jubet, quamvis aspera saeviret hyems, quae illius adventum in quartum usque mensem, et III. Kalendas Apriles anni MDCVII. distulit. Ea cunctatio ad ceteras adjuncta miserias, Dei famulo vitae finem attulit. Hunc aerumnis, et fame dudum extinguere Saraceni tentabant; venenum, ut fama est, addidere, quo languentem et paene confectum invenit Fernandes. Respiravit ad ejus conspectum aeger, et sublatis in coelum oculis, in has erupit voces: Nunc dimittis servum tuum Domine: nec ultra XI. ejusdem mensis diem vixit. Demortui corpus aegre a Saracenorum manibus vindicatum, et Christiano, quantum licuit, more compositum fuit a Fernande, qui ob eam causam graviter cum iisdem altercatus, et a Sinensi praefecto quatuor menses in carcere detentus est.

[Note: 19. Religio Christiana in primaria Mogolum urbe palam ac splendide exercetur.] Inveteratum illud ac penitus insitum in Saracenorum animis odium nominis Christiani, quod in Benedictum Goem toties exprompserant, erat etiam in causa cur minor multo, quam pro labore atque expectatione, fructus in Mogolis imperio colligeretur. Eo saeviebant atrocius, quod ab Imperatore non exaequari modo Christianis videbantur, sed etiam posthaberi. Ejus patrocinio freti Patres consueta Societatis nostrae munia peragebant Lahoriae, haud secus ac si media in Roma versati essent. Feria sexta majoris hebdomadae processit anno MDCVII. supplicantium Christianorum agmen armatum flagellis, quibus humeros acriter caedebant: praeibat agmini Crux: circum pueri pia carmina concinebant: insidebat vicos populus stupore defixus: nonnulli pie ac silentio sequebantur. Mutatam

scenam festus resurgenti Christo dies obtulit. Coronatam floribus Crucem albatus grex, facibus accensis, perstrepentibus lyris, in sacram aedem intulit. Non minore apparatu celebratae fuerunt natalitiae Christi Domini feriae. Ornando altari cereas faces, et pictas elegantissime tabulas Princeps misit. Vicit noctem amoena lux taedarum, quibus omne templum ardebat, dum inter symphoniacorum concentus suavissimos divinâ litabatur hostiâ. In ipsa vero urbe, ignium arte compositorum innocentes ludi laeta populo spectacula praebuerunt. Pars pompae prima et potior, Fidelium pietas fuit; quorum nemo nascentem Christum purgati per delictorum confessionem pectoris hospitio non recepit.

Paulo ante natalem Christi diem, magnificam ad Proregem Indiae legationem imperator adornaverat. Oratori suo comitem designavit unum e Patribus, quemcumque ipsi eligerent. Ivit Emmanuel Pinierus, et ad Socios Goanos munera detulit iis ab Imperatore missa; qui per idem tempus Agram proficiscens comites sibi duos pariter e nostris sumpsit, frementibus Saracenis; a quibus eo longius in dies recedebat, quo sectae profanae vanitatem, et veritatem Christianae legis clarius perspiciebat. Nihil aeque profecit ad eum a Mahometanis abalienandum, atque illorum in tuendis Alcorani legibus flagitiosa levitas. Cum indulgeret vino liberius, et omnibus promiscue cibis uteretur, admonere non cessabant praeclari doctores, et clamitare aliter esse praescriptum oraculis Alcorani: grande piaculum committi, quicumque secus faceret. Eorum declamationibus vexatus quaesivit num qua religio veniam daret utendi quolibet cibo et potu, sine discrimine. Dari a Christiana responderunt. Bene est, subjecit arridens, censeo Christiani omnes simus, nuncium Alcorano remittamus. Exanimavit haec oratio doctores timidos. Negarunt Alcorani praeceptis teneri Principes: fas illis arbitratu suo vivere et vesci. Risit Jehanguirus inconstantiam turpi adulatione conjunctam, magistrosque, aulae ac tempori male servientes, contempsit. Contra vero legis Christianae piam austeritatem imis pariter ac summis aequali jure propositam, vehementer laudavit.

[Note: 20. Simius pie divinans. Mahometani refutati.] Nec nihil ad confirmandam ejus praeclaram de Christianis Christoque opinionem profuit mira simii cujusdam sagacitas, quam nonnulli assignarunt arti humanae et industriae: alii, et quidem rectius, uti videtur, divinae Providentiae. Cum praedicaretur omnium sermone hujus simii felix et inaudita solertia in divinando, et detegendis rebus occultis, jussit Imperator in schedis duodecim scribi nomina praecipuorum totidem legislatorum, Moysis, Christi, Mahometis, Brummae, et aliorum quos India colit. Conjectis in urnam permistisque schedis datum, est simio negotium ut ejus nomen educeret, cujus esset vera religio. Nihil cunctatus Christi nomen eduxit. Ne id quidem satis Imperatori visum. Casu factum credidit, aut ejus industria, quo magistro et ductore simius utebatur. Nomina iterum curavit perscribenda, sed occultis characteribus et arcanis notis, quibus ipse mittenda legatis suis atque administris mandata exarabat. Non fefellere simium insoliti characteres. Numinis Christianorum nomen rursus extulit, ac deosculatus est. Attonitus cum Imperatore coetus omnis haesit. At multo magis obstupuit, cum Princeps nomen Christi, clam exemptum urna, tradidit aulico, relictis undecim aliis; innuitque simio ut veri Dei et legislatoris iterum nomen promeret. Accessit, ac singula contemptim attrectans, nullum deprompsit: sed progressus ad aulicum, signatam nomine divino schedam illi extorsit. Clamorem sustulit Imperator, et multa de Christo perhonorifice locutus, adesse studuit deinceps frequentius variis, quae Patres inter et Mahometanos habebantur, concertationibus; in iisque non tantum sustinere personam testis, verum etiam actoris et propugnatoris, gestiebat.

Descenderat aliquando in arenam acerrimus Mahometis defensor. Multis ultro citroque jactatis, postulavit ab eo Imperator, ut prophetam esse Mahometem doceret. Cum plurima inaniter, nihil ad rem et commode, responderet, unus quispiam e proceribus qui adstabant, miraculum ex eodem, opinor, Alcorani penu protulit: nempe, quod Mahometes lunam e coelo lapsam, et isto casu confractam, restituisset in integrum, duabus ejus partibus commissis et congmentatis.

Tum vero Pater lunam dimidia terra multo majorem esse demonstravit, nec labi coelo posse, nec lapsam esse aliquando, siquidem id nulla gentis ullius monumenta testabantur. Quae cum Imperator libentissime auditet, advetsarios inscitiae convictos obticescere coegit.

Ventum deinde ad Christi divinitatem, de qua sic disputabat theologus, [Note: 21. De Christi crucifixi cultu quid Imperatori responsum. Progressus Religionis et pericula.] ut se tamen ad Principis captum demitteret. Occasionem disputandi praebuerat imago Christi e cruce pendentis, Imperatori a Patribus oblata: quam cum Saraceni detestarentur, quaesivit Princeps, quid ita nos ei tantum honorem haberemus? cur Christum, si Deus esset, potius inter sicarios latronesque medium pingeremus; quam coelesti stipatum choro; in patibulo potius, quam in solio? Cui Pater: Si quispiam istorum, inquit, procerum, quem amplissimis affecisses honoribus, et in altissimo collocasses dignitatis gradu, se, ut caput tuum leto imminenti subduceret, objicere neci turpissimae et acerbissimae non dubitasset; eumne libentius iis, quos a te cepisset, fulgentem honoribus, quam prote morientem cerneres? Christus non ob suum scelus ullum passus est, sed nobis debitam omnibus suscepit in se poenam, ut omnes liberaret. Haec nobis placet caritas; haec vindicis nostri assertorisque mors ab oculis mentibusque nostris abesse nunquam debet. Ea similitudine plurimum delectatus est Imperator. Fremebant Saraceni, et orationis molestissimae taedium ulcisci Patrum nece meditabantur. Incanduit vehementius perditorum dolor, cum piis imaginibus regiam omnem ornari conspexere: nam imagines execrantur, id quod hauserunt judaeis. Illas ipse Jehanguirus adeuntibus explicabat, nihil ut in aula, in regia urbe notius, quam Christi vita morsque foret. Eadem sanctissima mysteria intexi jubebat aulaeis; et in praegrandibus smaragdis duobus, quibus ad obsignandas litteras utebatur, incidendas effigies Christi ac Deiparae curavit. Miserat ad eum Roma P. Joannes Alvares Assistens Lusitaniae, ingentem tabulam, in qua tres Magi, sua Christo deferentes munera et obsequia, picti cernebantur. Haec tabula nescio quo pacto prius in ejus manus, quam ad Patres, a quibus ipsi erat offerenda, venit. Illos accivit; et, quinam essent isti Reges, quid muneris, cui ferrent, audivit. Mox eadem omnia tam expedite, tam accurate renarravit suis, ut commodius dicere Christianus nemo potuisset.

Quantum regiua favor Mahometanorum audaciae detrahebat, tantum Christianis addebat animorum. Unus ab hero Saraceno crudelem in modum caesus tortusque, maluit exitio quovis interire, quam Fidem ejurare. Alter in vincula publica ob delictum conjectus, et manu truncandus, oblatam libertatem, si Mahometi nomen daret, constantissime repudiavit. Quare, praecisa manu, conjectus in carcerem est, cum aliis quatuor ethnicis eodem affectis supplicio. Patres brachium manu spoliatum oleo ferventi mersere. Stetit sanguis, et facta sic vulneri medicina: quae cum aliis adhiberi non potuisset, omnes postridie sunt extincti. Eidem reddita paulo post, quamvis aegre, libertas deprecatione Patris Hieronymi Xaverii. Adolescens captus a Turcis in ora Massiliensi, et ductus Rusucurum, quod recentiores Algerium dixere, Mahometis in verba juraverat. Peragratis Europae atque Asiae variis partibus, venerat in Asiam, et Agrae consederat, cum uxore ac liberis. Ibi, propter eximiam in bellicis tormentis ex aere fundendis artem, Imperatori carus et ad primos militiae honores evectus, clarum inter Saracenos nomen gerebat. AEgrotanti divina lux oborta desiderium Christianae religionis, in amplissimae civitatis oculis profitendae, injecit. Vocat P. Hieronymum Xaverium, pridem notum, eique variam vitae suae aleam exponit: nomen, patriam, religionem aperit. Confirmatus in suscepta divinitus mente, peccatorum confessionem explicat, a prima pueritia repetitam; et Ecclesiae communioni restitutus pie decessit. Fidei pariter amplectendae ingens desiderium prae se tulit Imperatoris legatus, Goam cum P. Emmanuele Piniero petiturus, ad firmandas et explicandas conditiones quasdam pacis, nuper constitutae Mogoles inter ac Lusitanos. In itinere filiolum ejus gravis invaserat morbus. Acciti, medicis aegrum deponentibus, venefici et praestigiatores hoc unum profecerant ut morbus ingravesceret. Demum oratus Pinierus Crucem sacris ornatam reliquiisi,

morientis oculis et capiti admovit: depulsa febris pristinae valetudini locum dedit. Eodem paulo post remedio sanatus pueri parens et ingentes Piniero gratias egit; et ut ab ipso Imperatore agerentur, fecit.

[Note: 22. P. Pinierus pacem inter Mogoles et Lusitanos componit.] Laetus restituta sibi filioque sanitate, Goanum iter apparabat, cum Indiae Prorex, obortis suspicionibus, omnem repente pacis mentionem respuit, indictoque palam bello prohibuit aditu legatum Imperatoris, et Mogolum fines populabundus incursavit. Feralis belli rumor mercatores Lusitanos pariter atque ethnicos exterruit. Regium Goae consilium inclamant, orantque rebus suis, si bellum fiat, perituris opem. Placuit igitur tentare vias redintegrandae concordiae. Haec provincia datur P. Piniero, et amplissima porestas agendi cum Imperatore et ejus legato. Difficillimum negotium, in quo religionis incolumitas agebatur, ita sapientibus consiliis administravit Pinierus, ut satisfaceret utrisque. Restitutae praedae; promulgata pax: cujus publica monumenta, et Imperatoris litteras ac dona, functus regii legati munere Goam Pinierus pertulit.

Hoc periculum humana utcumque prudentia discussit: aliud non minoris molis divina Providentia depulit. Prorex, qui Lahoriam, imperii alteram civitatem regiam obtinebat, Saracenos palam tutabatur. Sciscitatus aliquando quid de Christo Patres sentirent, cum Deum Deique vivi filium libere confessi essent, abrupit sermonem, Saracenorum qui aderant offensionem veritus. Cum pergerent nihilominus, ac fabulas Alcorani perspicue refellerent; amoveri e conspectu conviciis oneratos et maledictis jussit. Saraceni suam hanc rati occasionem, instant, et imposita Christianis crimina in jus deferunt: quod homines veneficiis fascinatos in suum gregem compellerent; patrarent nocturnas caedes; diram ingluviem dapibus humanis explerent. Prorex in Patres, tanquam convictos, et copiam defensionis dari frustra postulantes, sententiam dicit, sumendumque de illis publice supplicium, si post diem quintum in urbe consistant, pronunciat. Conscribitur praeterea edictum atrox: ut Christi legem cives detestentur; liberos impuberes Saracenorum sacris imbuendos tradant; proterant vestigia peregrinae religionis et aboleant. Impetus in aliquos e piorum grege factus: in eos tamen saevitum non est, cum ultro deposcerent necem, et regia edicta demonstrarent, quibus potestas fiebat Christianae legis amplexandae. Alia igitur via rem aggressi, omisso nomine Christiano, tanquam sceleratos perdere et iniquis paulatim evertere judiciis constituunt. Funesta consilia Deus, suorum vindex, mirabili providentiae coelest is arte disjecit. Proregi haec molienti supervenit trepidus ab exercitu; filius; nunciat instare hostes citatis agminibus: illapsos ex improviso per montium fauces inobservatas; vastatam subita incursione regionem. Prorex tristi nuncio exanimatus in viam se dat: civitatem suae praefecturae praecipuam ferro flammisque deletam deprehendit. Hac irritatus clade Imperator hominem, exprobrata negligentia, dignitate spoliat, onustumque probris et vinculis in ergastuli tenebras conjicit. Reus vitam redemit iis muneribus, quae a Mahometanis ut perderet Christianos, acceperat. Patres restituti pristinam in domum et libertatem: Christi cultores periculo et metu soluti sunt.

Sed nihil majorem aut Mahometanis luctum, aut laetitiam Christianis attulit, [Note: 23. Tres regiae stirpis Principes baptizati.] quam solennis trium e regia stirpe Principum baptismus. Saepe Imperator ac splendide promiserat, interposito etiam per caput patris (quod erat illi multo gravissimum) jurejurando, se nomen Christo daturum. Promissa ducebat in longum, partim Christianae legis sanctitate deterritus, partim metu ne quid importaret cladis ac tumultus mutatio religionis. Viam ergo paulatim sternendam dictitabat, et illustria, quae populum assuefacerent, exempla praemittenda. Tres adoptaverat fratris sui filios, lectissimos adolescentes. Evocato Patre Hieronymo Xaverio, Scis, inquit, religionem Christianam quanti semper fecerim; et quae dederim tibi promissa; nunc illa praesenti pignore firmabo. Tibi hos Principes do, Christi lege instituendos et baptizandos. Gratias egit amplissimas Pater, et pristina beneficia hoc uno cumulari professus est. Ea res Mahometanos dolore et ira inflammavit. Imperatorem multis verbis ab ejusmodi consilio deterrere conati sunt. Quibus ille: Quid fiet igitur, cum me quoque Christianum India videbit?

Cui proceres aliquot Christo et Patribus dediti; Nihil restabit aliud, inquiunt, nisi ut ad Principis exemplum populus se componat.

Ubi regios adolescentes P. Franciscus Corsus diligenter erudivit, destinatus est illorum baptismo dies. Nullus Mogolum imperio pulcrior illuxit. Lusitani, Veneti, Poloni, Angli, Armenii, auro nitentes et purpura, primum ducebant agmen, omnes equis magnifice instratis vecti. Subibant pueri Principes in albis sedentes elephantis. Pendebat e collo singulis aurea Crux: circum plurima nobilitas, et lauta famulorum caterva. Tota civitas obsidebat vias, aut spectabat e fenestris. Progressos eo comitatu ad sacram Societatis aedem P. Hieronymus Xaverius sacerdotali trabea indutus excepit, tubis organisque concinentibus. Datum sacris baptismi caerimoniis initium, respondentibus ipsis Principibus, tanto sensu pietatis, ut admirationem omnibus, lacrymas plerisque, elicerent. Peractis caerimoniis reversos in aulam Imperator laetus vidit, et certa nummorum summa singulos, ut cujusque aetas erat, donavit: quam pueri Principes Christo JESU, grati animi monumentum, obtulerunt: eaque vicatim egentibus distributa continuo fuit, ut nulla pars civitatis foret, ad quam celeberrimae lucis laetitia non perveniret. Praeclarum exemplum paucis post diebus alii proceres e regia familia eodem anno MDCX. suscepto similiter baptismo, sunt imitati. P. Franciscus Corsus statis diebus ibat in regiam, et mandatas puerilibus animis fruges colebat; brevi alioquin perituras eunuchorum et feminarum, inter quas versabantur, pravis sermonibus, pejoribus factis. Quaecumque illis Pater explicabat, repeti sibi ab iisdem jubebat Imperator: nec semel auditus est cum diceret, Christianos esse illos quidem laetor: magis laetabor, si veros ac germanos esse Christianos intelligam.

INFRA Mogolis imperium, si ad Austrum et Indi fluminis ostia descendas, [Note: §. II. SOCIETATIS LABORES et FRUCTUS IN ORA MALABARICA.] occurret ad oram occidentalem Asiaticae peninsulae, e regione Arabiae, Goanus ager. In eo praeter ethnicos complures privatim baptizatos anno MDXCI. amplius septingenti publice solenni ritu et pompa sacramento salutis et Fidei renati sunt. Adolescentem Indiae Prorex de sacro fonte suscipere gravatus non est. Et erat cur hic honor illi prae ceteris haberetur. Ex quo civitas Goana Christianis [Note: 24. Fruges ex agro Goano collectae.] Principibus paruit, lata lege vetitum fuerat ne quis ethnicus pingeret Cruces, quoniam illas ad ludibrium effingere consueverant. Adolescens pictoris locupletis et avita superstitione adhuc obstricti filius, cum statuisset Christo nomen dare, de quo inter se se disserentes aequales suos non semel audierat (quippe ne templum cum ceteris pueris adiret, ab ethnico parente prohibebatur) deprehensus est cum domi Crucem depingeret. Ad judicem perductus; Crucem pingere, inquit, scelus non est; nam vos ipsi Crucem adoratis: interest nimirum quo animo id fiat: nec manum pictoris lata lex plectere voluit, sed mentem. Ego Christum et Crucem ante pectori, quam tabulae impressi: et utrumque palam colerem jamdiu, si pater sineret. Atqui, subjecit judex, hoc tui arbitrii penitus est: aude modo; licet, etiam invito patre. Trepido nuncio excitatus adolescentis parens, raptum sibi filium, et per vim Christianis mancipatum sacris clamat; illum reddi sibi petit: et e vestigio ad Proregem advolat. Prorex adesse juvenem, ac sincere, quid sentiat, quid velit, loqui jubet. Ego vero, ait ille, unum peto rogoque, Christianus ut sim: id me sponte meâ velle, nullius impulsu hortatuque, profiteor ac denuncio. Laudo, retulit Prorex, et gratulor: at pro meo tamen munere moneo, integram tibi rem adhuc esse: patrem sequi potes. Mihi vero, procumbens in genua cum lacrymis ait, mihi Christus pater deinde sit: totum illi me addixi, nec muto factum. Ruit in amplexum laetus Prorex; et, Macte, inquit, ista indole: Christum in coelo patrem habebis: operam dabo ne patrem in terrâ, me vivo, desideres. Sic locutus, ejulantem et multa filio Christianisque mala imprecantem pueri parentem expulit; ac ipse melioris sanctiorisque patris, in ejusdem pueri baptismo, partes implevit.

Quam praeclare ac vere cecinerit Psaltes Regius, Ex ore infantium perfecisti laudem, nunquam alias certius, quam per id tempus, comprobatum. Si quem nanciscerentur Goani Patres obstinatum in errore senem, si quam anum

decrepitam, quibus aut discendi facultatem aetas, aut voluntatem pertinacia eripuisset, illis puerum apponebant, quo doctore brevi excitabatur memoria, pertinacia frangebatur. Si nihil hac arte proficerent, interdum edenda spectacula per pueros curabant, ac pia dramata: ut quae aures praetervecta erant, in oculos incurrerent. Quin, ad refellendas Brachmanum (sunt Indici doctores) nugas ac fabulas, eadem spectacula mirifice valuerunt: cum in scenam inducti e pueris alii Brachmanum ridiculos errores exponerent populo avide spectanti, et risum non tenenti; alii eosdem lepide confutarent. In Salsetanis pagis, qui non absunt procul Goa, ubi e Sociis interfectos quinque per summam barbarorum perfidiam et impietatem anno MDLXXXIII. annales nostri commemorant, exstiterunt pulcherrimae fruges; nimirum pio sanguine irrigatae. Templa passim in honorem Deiparae constructa, votisque indigenarum, concursu, donariis, atque adeo miraculis celebrata; quibus cultus in B. Virginem mirifice propagatus est, praesertim Racholi. Quo ex loco factum ut collegium Salsetidos, quod a Margano appellabatur, Racholense dici coeperit. Dum aedem Virgini Matri consecratam amplificant fabri, tabulata male fulta, quibus erant impositi, ruinam traxerunt, ac triginta ex iis ad terram dejecere. Accurrit ad fragorem multitudo; dissipantur rudera, et congesti lapidum acervi; e quibus omnes ad unum illaesi et incolumes educti sunt. Neque minorem servandis animis, quam corporibus, curam Virgo parens adhibuit, ejusque ope unus e nostris sacerdotibus eodem anno MDXCI. totos novem pagos Christo adjunxit. Hinc facere de ceteris Evangelii cultoribus conjecturam licet.

Cum popularis serperet in agro Bazainensi lues, non aliud praesentius ethnicis remedium, quam baptismus, fuit: ita ut legatione ad Patrem missa, communi unius pagi nomine, oraverint veniret, ac salutaribus aquis pagum omnem ablueret. In eo senex centum et vigiuti annos vivendo emensus, ad baptismum singulari Numinis beneficio reservatus videbatur. Quaerentibus deinde quot vixiffet annos, solebat respondere quod sacer codex de Saule scribit, Filium se unius anni essi. Vitam hanc nempe solam putans; quam Christianus vivere coepisset. Templum est eodem in tractu Deiparae sacrum, titulo D. Mariae Gratiarum. Depositus a medicis aeger, Christianae religionis candidatus, eo se deportari jussit sacro tingendum fonte: tinctus est: sanatus est: domumque confestim pedibus insistens, ad juvante nullo, reversus. Mulier virum dira maceratum paralysi detulit in idem templum, et sanum retulit. Duo Lusitani pueri alter lingua captus, alter alio tentatus morbo; hic valetudinem, jlle usuram linguae ibidem recepit, Domino cooperante, et sermonem confirmante sequentibus signis. Ignota pestis Cocinum, in eadem ora maritima, vexabat, aegris biduo summos inter dolores morientibus: indictâ supplicatione per collegii Cocinensis Socios, fugata penitus est. Mulieris linguam veneficus, ut credebatur, arcanis vinculis ita constrinxerat, vocem ut mittere non posset: vix aspersa lustrali aquâ fuit, solutum est vinculum linguae ejus. Aliam item magus diris devoverat, et inauditis quibusdam morbis ac malis tenebat oppressam. Illa magicas artes contrariis veneficiis, tanquam clavum clavo, depelli posse rata, magnos sumptus in praestigiatores fecerat. Tandem cum rei familiaris damnis nihilo commodior valetudo fieret, ad templum pergit. Sacerdos praescriptas ab Ecclesia preces recitat: repente praedo Tartareus horribili clamore diffûgit, et pristinae valetudini mulier est restituta.

[Note: 25. Collegium Chaulese: Vaypicotanum Seminarium.] Natae per id tempus Chaulenses scholae feliciter adolescebant; dum Cocinenses antea constitutae maturos fructus pergebant efferre. Collegii Cocinensis appendix quaedam erat Seminarium Vaypicotanum. Ejus concinnitas, ordo, ac disciplina, tum autem modestia et eruditio alumnorum, omnibus admirationi, quibusdam etiam saluti fuerunt. Sane adolescens ethnicus, cum singula diligentius considerasset, ultro sibi capillorum partem, et exstantes in vertice cincinnos abscidit, humique projectos consputavit. Eo maxime signo declarabant velle se nomen inter catechumenos profiteri. Ceterum huic Seminario nonnihil interdum creabatur molestiae a Christianis, qui Sancto Thoma Apostolo, gentis primo

doctore gloriantur; et Romanos ritus, antiquitate sua tumidi, et Nestorianis tune imbuti erroribus, aliquando despiciebant. Itaque interponenda saepe regis Lusitaniae auctoritas fuit, et regii praetoris Hieronymi Mascareniae: cujus egregia pietas in eo potissimum laborabat, ut Evangelii praeconum dignitatem tueretur: in qua videlicet plurimum sciret esse ad Christianum nomen ornandum amplificandumque momenti. Documento isthuc erit. Nair (ita nobiles hujus orae barbaros appellant) in reguli Vaypicotani aula spectatissimus, obvium sacerdotem contumeliose laeserat. Mascarenia auctorem injuriae ad poenam deposcit a regulo. Qui postquam vidit se nihil promissis precibusque proficere, demum satisfecit gentis more. Ita sert ibi consuetudo, ut qui capitalem inferendâ cuipiam injuriâ graviore poenam est commeritus, redimere suum caput possit, oblato ei, quem laesit, elephante splendide instrato, veniâque offensae in multorum conspectu petitâ. Progressus igitur cum universo comitatu regulus, perduxit reum Nairem in eum locum, ubi facta fuerat injuria; et inspectante populo, primum excusavit imprudentiam facti: mox, piaculi loco, ingentem belluam magnifico tectam ephippio, donavit nobili Lusitano, cui Mascarenia suam vicem demandarat. Hoc facto conciliatus religioni et ejus ministris honor; quem Porcani regis victoria prodigii similis majorem in modum auxit.

[Note: 26. Regis Porcani mira victoria. Fides in ejus regnum illata.] Porca urbs primaria est exigui hac in ora maritima regni. Ejus regi bellum inciderat cum vicinis aliquot regulis. Quorum armis ac potentiae haudquaquam se parem intelligens, arcessit Jacobum quemdam sacerdotem Porca oriundum, et in Vaypicotano Societatis Seminario institutum. Quaerit ex eo sintne vera quae praedicari audierat de quibusdam Lusitanorum vexillis, quibus inesset ea vis ut, cum explicarentur in acie, hostes quamlibet multos aut sternerent exanimes, aut in fugam verterent. Sensit sacerdos quid sibi Rex vellet: ac de victoria, quam signo Crucis divinitus monstrato, retulit olim Constantinus, apposite disseruit. Quid si ego nunc quoque, fubjecit regulus, simile praesidium usurpem? Bono esse illum animo sacerdos jubet: eundem, qui Constantino victoriam annuisset, Deum idem beneficium praestare nunc etiam posse, si pie sancteque, falsis Numinibus abjectis, coleretur. In me vero, subjecit Rex, nihil erit morae. Simul Cruces e pretioso panno confectas, et ecclesiastico consecratas ritu, intexi regio vexillo jussit: alias deposuit certis in locis, praesertim in angustiis montium, per quas hostilis acies irrumpere poterat. Postridie conseritur pugna; obruuntur hostium numero Porcani; jamque disjectis agminibus effundebantur in fugam, cum proferri, et ante primos ordines vexillum Cruce insignitum hostibus objici Rex imperat. Mirum dictu! conspecta Cruce, hostis primum defixus metu haerere; mox projectis armis turpiter fugere. Collegit se tamen ex timore. Instautur postridie pugna: concurritur paribus utrimque animis; hos pudor hesternae cladis exstimulat; illos successus et prior victoria, quae omen alterius esse solet. Sed vix salutare vexillum emicuit; trepidat hostis iterum, fugit, caeditur. Repetita non semel exinde pugna pari exitu. Neque unquam hostibus in mentem venit illas tentare montium fauces, in quibus defixa Crux velut excubabat; et unde a lateribus tergoque Porcanum regem facillime poterant incursare. Sic longo intervallo renovata, in ultimi Orientis finibus, victoria primi Christum in Occidente professi palam Imperatoris, Dei manum abbreviatam non esse docuit, eandemque nunc vigere, quae florebat olim in Ecclesia Romana, Fidem tantorum operum effectricem. Rex victor, Christum auctorem victoriae, in ipso pugnae loco proclamavit. Foedus cum Lusitanis, a quo vehementer hactenus abhorruerat, pepigit, interprete ac sequestro P. Georgio Castrio: templa Christianis duo; censum templis attribuit: Cruces ubique depangi voluit, magno Mahometanorum et Judaeorum, qui tractus istos celebrant, dolore. Hostes nequaquam se vera virtute victos praedicabant, sed praestigiis et incantatis quibusdam vexillis, unde splendor fulmineus emicans terrorem incusserat mentibus, palmam de manibus extorserat. Rex miraculi conscius, non menti solum Crucis imaginem veluti vivam ac spirantem impressit, crebrâ mysterii sanctissimi meditatione; sed inussit

etiam corpori: quo more apud barbaros inuri candenti quodam cinere lacertis, fronti, pectori, notae quaedam et characteres solent.

[Note: 27. Religionis hostes variis cladibus affecti.] Exemplo tanto, ac mirabilis victoriae fama, permotae gentes vicinae magnam ubique Cruci venerationem adhibuerunt; omnibus eam defixere locis; et insignibus donariis ornaverunt. Eorum vero impietatem, qui sacrum stipitem aliqua ratione violassent, Deus praesenti poena castigavit. Itaque Chanae, sive Cianae (populi barbari nomen est in Comorino tractu) cum aedem sacram incendissent, et Crucem in frusta concidissent, ipsorum dux ac milites ferme ducenti, hoc sacrilegio inquinati, morbis omnes immanibus periere, cunctis exitii causam aperte agnoscentibus. Alii ex eadem gente nequaquam hac suorum miserabili strage deterriti, cum diram sacris rebus ac profanis vastitatem inferrent, et oram Piscariam latrociniis ae caedibus haberent infestam, a Proregis Indiae filio variis affecti sunt cladibus; eversumque delubrum, apud illos vetustissima superstitione celeberrimum, combusto idolo, et perempta vacca, quae illis erat pro Numine. Iidem cum Manariam tentassent insulam, repulsi armis Lusitanorum ac fortitudine fuerunt. Victoriam hanc junctus prudenter virtuti dolus peperit. Est Manaria in angusto freto, quod oram Piscariam ab insula Ceylano dividit. Arcem habebat fatis munitam, qua, tanquam freno, dynastae Ceylani a Lusitanis coercebantur. Inter eos dynastas non infimum obtinebat locum regulus Jafanapatani, quae civitas est insulae Ceylani. Lusitanorum ille arcem exscindere statuit; iisque profligatis Christianum in Manaria nomen delere.

Transactis in adornando belli, quod moliebatur, apparatu annis tribus, tandem improvisus erumpit; captato tempore quo, per causam annui margaritarum piscatus, fufi per maritimam oram Lusitani, vacuam ferme Manaraeam arcem et praesidio destitutam reliquerant. Adest cum instructissima classe, et magno militum numero. Descensione facta, in remotiorem ab arce locum partem copiarum exponit. Lusitani perpauci littus arci subjectum legebant in myoparone sub vesperam, aurae frigidioris captandae studio, nullo belli metu, ac ne suspicione quidem. Illos conspicatus hostis duas majores ex omni numero naves expedit, quae myoparonem abducant. Hostilibus telis eminus duo tresve Lusitani statim sternuntur: ceteri cum se ab utroque latere circumventos aspicerent, sustinere paulisper vim inimicam, et impari praelio subducere se conantur. Nocebat hostibus navium suarum altitudo, qua fiebat ut ipsorum tela in humiliorem cominus vibrata naviculam supervolarent innoxia, et in ipsorum socios, myoparonem ex altero latere prementes, ictu certo perferrentur. Cum plures utrimque barbari mutuis ita vulneribus conciderent, nec segniter, ex inferiore licet loco, dimicarent Lusitani, ortus est clamor ingens, quo excitati qui tenebant arcem Lusitani, relictis intus aliquot ad eam tuendam militibus, prorumpuut: sed additur dolus, quem ingruentes tenebrae adjuverunt. Lixarum et calonum, qui erant in arce, gregem tympanis onerant, iisque perstrepentibus ad littus feruntur: dum interim Patres in arcis sacello precibus instabant: et quae tempus poscebat, exequebantur. Exercitus maximi speciem tot tympana praebuerunt, quem imminere hostes rati, qui jam exscenderant, trepide naves repetunt. Rex, ut suos diffugere, instare Lusitanos per malignam diei dubiae, jamque cedentis nocti, lucem conspexit; ubi tympanorum tota ripa resonantium strepitum hausit, ad classem recurrere, ac maturare fugam coepit. Sed pleraeque naves limosis infixae vadis haerebant, recedente maris aestu. Hinc nautarum et militum consternatio, ac foeda passim clades: aliis temere in obvias naves ruentibus, aliis in mare praecipitantibus, multis ferro caesis per rusticos e pago vicino, et milites reliquos ex arce progressos. Naves decem et septem in Lusitanorum potestatem venerunt: Rex cum reliquis aegre dilapsus, Ceylanum repetiit.

[Note: 28. Foedus religioni utile cum rege Calecuti factum. Domus data Societati.] Zamorinus, Calecuti Rex, Indicis in ora Malabarica regulis longe praestabat. Inter ejus copiarum ductores Maurus impiger tantum gloriae militaris, tantum auctoritatis apud milites collegerat, ut suspicionem Regi ac metum incuteret. Sensit perfidus et periculum quod imminere sibi cernebat, antevertendum ratus, palam a Rege defecit. Zamorinus egit cum Lusitanis, ut secum foedus

et arma jungerent ad perduellem debellandum. Annuit Indiae Prorex, ea praesertim conditione, ut Patres Societatis Zamorinus acciperet: quod continuo praestitit. Erecta Crux ingens; ad eam foedus ictum; locus in urbe regia templo aedificando electus. Rex ipse fundamenta aperuit egesta humo, quem nobilitas certatim est imitata. Multi e populo divinam statim legem sunt amplexi. Perduellis Maurus brevi Lusitanorum ope fusus fugatusque est.

At Mahometani, qui plurimum in Zamorini regno poterant, odio Christiani nominis inflammati, archipiratam insignem, cui nomen Cunali, orae maritimae ab aliquot annis infestum, excitant ad bellum inferendum Regi. Lusitanos vexant indignis modis, Zamorino dissimulante multa, ne gentem impiam irritaret. Questi cum Rege saepius, at frustra, Lusitani eo demum compulsi sunt ut illi amicitiam ac foedus renunciarent. Auctores iidem Patribus fuere ut migrarent Calecuto, ne quid gravius in eos Mahometanorum furor consuleret. Qua nocte Socii digressi sunt, Zamorini nepos ab iis baptizatus est, ingens Christianae Fidei ornamentum ac praesidium: ipse Rex, frustra illos retinere conatus, aedem sacram et supellectilem servari diligenter jussit; ac Saracenus Crucem ferro violare ausus, capite scelus luit. Reductis anno MDXCVIII. ad pristinam concordiam animis, pax in certas leges convenit; e quibus multae Christianae religioni perhonorificae fuerunt. Licere voluit Zamorinus suis omnibus nomen Christo dare: id qui fecissent, ethnici aut Mahometani, eos pristinis in republica muneribus, et quolibet alio communi cum ceteris jure gaudere jussit. Demum sancte promisit daturum se operam ut Christianis Thomaeis, quorum plerique Calecuti fines incolunt, nullus antistes imponeretur, nisi a Pontifice Romano missus. Quod permagni ad religionem momenti erat.

His ita constitutis, reversa Calecutum est Societas. Nondum tamen redierat necessaria ejus ministeriis tranquillitas, flagrante bello inter Zamorinum et Cunalem archipiratam. Ille arcem maritimam occupaverat. Ad eam expugnandum Ludovicus Gama Lusitanae classis praefectus exercitum admovit, Zamorini rogatu, ac ducto e triginta scaphis ponte, per fluvium arci proximum transmisit partem copiarum fortissimam: alterâ trans flumen relictâ, et subsidio futurâ, ubi res posceret. Sub quartam noctis vigiliam, signum oppugnandae arcis datum. Lusitani per tela, per medios ignes ruebant: sequebantur duo e Societate ad ferendam opem cadentibus. Jam tenebant arcis portam, hostium acie, quorum trecenti primo impetu caesi erant, perrupta, cum Christiani ductor agminis Ludovicus a Silva sternitur. Id quantum animis detraxit Lusitanis, tantum Mahometanis addidit. Crudescit pugna; hostis in munimenta compellitur: at ne penitus debellaretur, utque clades etiam non levis acciperetur, fecit nox, et eorum incuria, quibus commissa pontis custodia fuerat. Lusitanos nitratus pulvis glandesque plumbeae defecerant. Receptui canendum fuit. Navigia dissoluta, pons nullus apparuit. Miles in flumen et naviculas forte oblatas se conjicit, hoste persequente: multoque plures in hac tumultuaria et nocturna fuga desiderati sunt, quam in ipso certamine. Uni e nostris, dum scapham molitur in ripa, brachium plumbea glande confractum est; reliqui trans flumen vecti, cadavera militum in littus ejecta, humo contexerunt, Inclinatam ista clade rem Christianam et Lusitanam, erexit altero post anno, partâ insigni de perduellibus victoria, Andreas Furtadus de Mendoza. Ejus virtute fractus rebellium dux, et furore amens, erumpere cum suis, et in confertos hostes, instar belluae in adversa tela procurrentis, ruere gestiebat. Mauri quantulamcumque salutis spem certo exitio praeferentes, detrectant furiosum certamen; imo binos centuriones ad Mendozam allegant, petitum quas conditiones pacis velit. Nullas, inquit Mendoza; arbitrium victoris esto. Ad regem remissi, eadem audiunt. Igitur clementiam implorare supplices, seque totos illi permittere. Cunalem placavit fanaticus nescio quis, e Brachmanum grege, multis super illum humi provolutum carminibus recitatis, affirmans nequaquam occidendum, ridiculus vates; utque se una cum suis dederet, persuasit.

[Note: 29. Archipirata, Christianorum hostis captus et supplicio affectus.] Arx dedita in hunc modum fuit XVII. Kal. April. MDC. Eam undique cinxerunt Lusitanorum, et Zamorini copiae: angusta inter utrasque patebat semita. Per hanc educti primo sunt multi morbis aut vulneribus debilitati; tum milites exuti armis: ultimo loco subibat medius inter aliquot centuriones Cunalis, aurea veste tectus, nudum ensem gestans, sed verso in terram mucrone; dolorem et metum vultu sereno tegens. Gladium illi detrahi Zamorinus jussit, innuitque Lusitanis ut eum comprehenderent et alios quadraginta Mauros. Tum Mendoza Regis amplexus manum, hunc in arcem induxit; eam, et quidquid intus praedae repertum, Lusitani regis nomine ipsi tradidit, fidem ejus et fortitudinem praedicans: tormentorum bellicorum dimidiam partem, ut pacti prius erant, abstulit. Valuit mirifice hoc liberalis animi specimen ad conciliandam totius gentis benevolentiam, evellendamque opinionem, quae barbaris insederat, Lusitanos abuti religione ad aliena regna per vim et nefas occupanda. Eluxit etiam Mendozae pietas, qui positis humi genibus gratias Deo armorum potenti debitas palam egit, ac Virgini Deiparae, cujus in sodalitio Goano locum principem obtinebat. Foedus deinde inter utramque gentem sancitum, et exaratum in aurea lamina.

Cunalis spectaculo et ludibrio diu fuit, vinctus, inermis, abjectus; ignominia tanto majore, quanto fuerat antea pejus latiusque notus. Nam vicini maris imperium quoddam adeptus, et regium sibi nomen arrogans, durissimam tyrannidem in mercatores exercebat, qui absque illius nutu et commendatitiis litteris committere se mari non audebant. Lusitanorum vero, qui ejus arcem ante biennium obsessam irrito incoepto deseruerant, discessus tantos illi animos addiderat, ut laureatas litteras, cum legatis, ad Reges omnes et Principes Mahometanos ipsumque Turcarum imperatorem miserit, extinctum a se Lusitanum in India nomen jactans. Abductus Goam, et in impietate obfirmatus meritas, capite truncato, poenas dedit. Vitam feliciori clauserunt fine aliquot ejus comites, a Patribus Societatis instituti; et baptismo, priusquam supplicium de illis sumeretur, expiati. Venit ad profitendum apud Indiae Proregem foedus Caralis, Zamorini nepos, qui ante paucos menses ad Fidem catholicam opera nostrorum accesserat; et in ea mire confirmatus est, conspecta Christianorum pietate, ac sacrarum majestate caerimoniarum, quae divina mysteria ipsis quodammodo sensibus ingerunt, Deumque verum Christianae religionis esse auctorem facile persuadent.

At Calecuti reddita quies et docendi potestas liberrima Patribus. Toti erant in perdiscendis [Note: 30. Sociorum diligentia in resellendis Malabarum erroribus.] sectarum Malabaricarum arcanis: quarum ineptias ita callebat P. Jacobus Fenicius, ut illas mediis in compitis refelleret, stupente populo, et Brachmanis pudorem inscitiamque silentio fatentibus. Persuasum illis erat mundum ex ovo natum, quod cum bifariam casu divisum fuisset, ex altera parte Orbem terrarum; ex altera coelum ac sidera coaluisse. Quaerente P. Fenicio quaenam gallina ovum illud admirabile peperisset, haerebant; et hunc nodum explicare Malabarica philosophia non poterat. Simillima erant illorum effata de religione. Sed nullo contra doctores imperitos telo felicius pugnabatur, quam Deorum, quos colebant, flagitiis demonstrandis, iisque opponenda Christianae legis sanctitate. His argumentis aliud accessit domesticum et proprium. Invenit P. Fenicius prisci poetae Malabarici carmina pervetusta, quibus refellebatur falsorum cultus Numinum; Dei vero providentia, justitia, fines bonorum et malorum, astruebantur; ut eum poetam, si non Christianum, certe veri Numinis cognitione imbutum fuisse appareret; quam cognitionen mortalium incuria, et scelerum maculae in posterorum animis delevissent. Horum carminum exempla multa descripsit, ac mirantibus oggessit. Regina cum filio Principe Brachmanum fabulas exosa, divinae religionis vetustatem agnovit. Haud ita multo post gravis inter Zamorinum et Regem Cranganoris orta est discordia. Res ad bellum spectabat. Rogatus P. Fenicius, pacem summa utriusque voluntate composuit. Quatuor menses in hoc negotio consumpti, per quos Thomaeorum Christianorum sacras aedes lustravit. Unam vexabat regulus, ac tributum nescio quod a parocho exigebat: sed Zamorini, cujus erat cliens, auctoritate interposita, quievit. Ferebatur haec aedes Malabaricarum antiquissima Christianis, quorum numerus valde accreverat, capiendis

imparem laxavit Pater, et lapideam e lignea construendam euravit. Conveniebant ipsimet in eam Saraceni et Judaei, non tantum spectandi studio, sed etiam votorum causa; quorum se reos saepe fatebantur. Pulsi pariter ex occupatis corporibus nefarii spiritus, recitato Evangelio, et sanati morbi magnum religioni decus addiderunt. Quibus rebus adductus Zamorinus, quatuor aedes sacras condendi facultatem concessit. Fidem vero erga Lusitanos et amicitiam ut sancte coleret, Patres impense laborarunt. Itaque constantissime repudiavit munera Saracenorum, qui arcem Cunalis aequatam solo instaurare moliebantur. Cumque nepos ejusdem Cunalis id anno MDCVI, tentaret, capite plexus est. Per hanc cum rege Calecutano pacem magna Goano Archiepiscopo data est opportunitas idonei praesulis, a Romano Pontifice approbati, Thomaeis praeficiendi, quemadmodum inter Lusitanos et Zamorinum convenerat; totamque gentem a catholicis aberrantem institutis, ad pristinam Fidei integritatem revocandi. Res est majoris momenti, quam ut strictim attingatur; et lucem necessariam afferet Synodo Diamperiensi, cujus Acta nuper edita sunt.

ECCLESIAM Thomaeorum post Apostolum Thomam catholici praesules diu gubernarunt. Iis postea per ethnicos Principes, qui regionem armis domuerant, morte aut exilio multatis, catholicus grex diu pastoribus viduatus mansit, ac [Note: §. III. THOMAEORUM ECCLESIA LIBERATA SUIS ERRORIBUS.] demum antistites ex Asia vicina et Babylone arcessivit. Exortus per ea tempora Nestorius, Patriarcha Constantinopolitanus, errorem longe lateque sparsit. Ac licet in Concilio Ephesino fuisset condemnatus, ejus tamen libri, aliorumque eadem infectorum labe, in Armeniam et Persicam conversi linguam, virus in Syriam, Persidem, finitimosque populos invexerunt. Erroris patrocinium suscepere prae ceteris Babylonii praesules; et ab Ecclesia Romana divulsi, Patriarcharum sibi nomen arrogarunt. Ea ratione manavit pestis ad Thomaeos, et Nestoriana impietas in locum catholicae doctrinae, quam ab Apostolo Thoma primum [Note: 31. Quo pacto Nestorii errores ad Ecclesiam Thomaeorum perma naverint.] hauserant, est suffecta. Tales illos nacti Lusitani, quando in Indiam primum appulerunt, cumque Lusitanis advecti Franciscani, abhibuere curam ad eos errore liberandos; erecto praesertim in urbe Cranganore circa annum MDXLVI. Seminario. Sed Nestoriani Episcopi nullam institutis in Seminario sacerdotibus faciebant dicendi ad populum, et sacramenta ministrandi potestatem. Tum plerique ex illis Seminarii alumnis Chaldaicam, et Syram ignorabant linguam, quae Thomaeis usitatae in sacris precibus et mysteriis. Huic ut mederentur incommodo Patres Societatis, collegium in urbe Vaypicota, non procul Cranganore, condiderunt eo praesertim consilio, ut in illo erudirentur adolescentes indigenae, ac praeter disciplinas catholico sacerdoti necessarias, Latinamque linguam, Chaldaicam quoque et Syram docerentur. Negotium iisdem nihilominus facessere pergebat Thomaeorum praesul, in errore pertinax. Illi Mai-Josepho nomen. Particulam Mar nominibus praefigunt, notam dignitatis; quo more Hispani Don, seu domnum usurpant. Is ergo Mar-Joseph, a Mar-Audixo Patriarcha, ut appellabant, Babylonio Thomaeis datus, comiter admonitus a Lusitanis, ut emendaret ea quae discrepabant a Romano ritu, multa sane haud invitus correxit. Nestorianum tamen fovebat errorem; id quod hoc pacto deprehensum est. Lusitanorum aliquot liberos erudiebat. Incidit sermo de B. Virgine. Hanc vero ut colerent hortatus est, mortalium patronam apud Deum longe potentissimam; sed Cavete, inquit, ne Dei matrem illam compelletis, quae Christi, non item Dei, mater est. Itaque pro consuetis in Angelica salutatione recitanda vocibus, Sancta Maria mater Dei, illas substituebat, sancta Maria mater Christi. Mirati novitatem pueri, Cocinensi Episcopo indicarunt: qui, communicatis cum Archiepiscopo Goano et Indiae Prorege consiliis, dedit operam ut comprehensus Cocini Mar-Joseph Goam duceretur, unde Romam peteret Fidei suae rationem Summo Pontifici redditurus. Olissipponem delatus insinuavit se in Reginae Catharinae gratiam, quae Lusitaniam administrabat, Sebastiano rege nondum per aetatem tractandis regni habenis maturo. Ita ferme accidit ut isti veteratores ementitae pietatis opinione fucum facillime faciant, et per nomen ac simulationem iniquae vexationis, ea consequantur a Principibus, quae veritatis defensores vix obtineant.

Remisit Mar-Josephum in Indiam Regina, cum amplissimis litteris: ac, ne quid illi exhiberetur a Prorege vel Archiepiscopo molestiae, vetuit. Fidem ejus et doctrinam ab Henrico Cardinali, supremo sacrae Inquisitionis praeside, et Legato a Latere, fuisse approbatam affirmans.

[Note: 32. Mar-Abrahamus, Thomaeorum praesul Nestorianus.] Interim Thomaei, desperato sui praesulis Mar-Jofephi reditu, miserunt certos clam Babylonem, qui alium inde antistitem arcesserent. Extemplo adfuit Mar-Abrahamus, a Patriarcha Babylonio delectus; et summo gentis consensu acceptus obire cuncta Episcopi munia occoepit. Ecce tibi autem redux e Lusitania Mar-Josephus, occupatam a Mar-Abrahamo sedem suam queritur. Ergo injiciuntur Mar-Abramo, ut injusto possessori, manus, Romamque deportatur: ubi Fidem orthodoxam professus coram Pio IV. et multa splendide pollicitus, ad suos Thomaeos reverti parat. Interim Mar-Josephus, aemulo dejecto, pace insidiosa. utebatur ad errores fidentius propagandos. Certior ea de re factus Pontifex Pius V. inquiri diligenter, et hominem ad se mitti jubet. Mittitur Romam, ibique moritur Vacuam ejus obitu sedem nactus Mar-Abraham, Thomaeorum studio et excubiis munitus, comprehendi nunquam potuit. Catholicum se ferebat palam et addictum Lusitanis: Nestorium et pestifera dogmata furtim disseminabat. Quod cum faceret caute, aliquandiu latuit. Detectus ad extremum, et a Gregorio XIII. graviter incusatus est, ac jussus provincialibus Conciliis, quae Goae haberentur, deinceps interesse.

Postquam audivit Babylonius pseudo-patriarcha Mar-Abrahamum Goano Concilio interfuisse, Mar-Simeonem, qui Nestorii partes melius tueretur, illi subrogavit. Simeon regulorum aliquot auxilio subnixus, in Mar-Abrahamum contorsit censurarum fulmina, et miserum gregem in partes discidit. Incendium priore luctuosius extinguere Lusitani studuerunt, eoque Mar-Simeopem demum perduxere, ut Romam iret ad Pontificem Maximum. Speravit ille Summorum Pontificum benignitate fretus, et Sixtum V. ignorans, fore ut causam facilius in Europa, quam in Asia, vinceret. At Sixtus hominem excussum deprehendit germanum esse Nestorianum, imo ne sacris quidem initiatum Ordinibus. Itaque remotus ab omni officio sacerdotali sycophanta in coenobio Franciscanorum Olisippone consenuit. Elatus adversarii calamitate Mar-Abrahamus auctoritatem Pontificis palam despexit; vocatusque ad quartum Concilium provinciale Goanum, anno MDXC. venturum se negavit. Nec se tamen Angamalâ commovebat, veritus Lusitanorum insidias, et suorum conspiratione defensus. Hic infandam sacramentorum nundinationem exercens, errorum veneno totam regionem inficiebat.

Certior de his factus per Socios Indicos Aquaviva Clementem VIII. admonuit. Qui haec flagitia diutius toleranda non existimans scripsit anno MDXCV. ad Goanum Archiepiscopum Alexium Menesium, ut dolosum senem vinculis traderet; ac neminem, nisi Latinum praesulem, ejus in locum subrogari pateretur. Cum intelligeret Menesius detrahi veteratorem non posse Angamalâ, quo in oppido Episcopi Thomaeorum degebant, et ubi nihil juris erat Lusitanis; videretque ita senio gravatum, ut e lectulo nusquam proreperet; hoc unum omni ope providendum judicavit, ne quis illi successor Babylone mitteretur: quod jam Thomaei tacitis inter se consiliis agitabant: et nonnulli fuere deprehensi, quos cognito Mar-Abrahami senio morboque, Babylonius pseudopatriarcha creaverat Archiepiscopos Angamalenses. Ad ipsum Mar-Abrahamum quod attinet, constat e nostris monumentis vocatum ab illo, prius quam cederet e vita, collegii Vaypicotani rectorem P. Georgium Crastum. Qui cum adesset, simulque Archidiaconus et primores Thomaei, declaravit velle se ac jubere ut omnes Romanam Ecclesiam agnoscerent matrem aliarum omnium ac magistram; ut Pontificem Maximum colerent, tanquam supremum pastorem, patrem ac dominum, unde reliquorum pastorum potestas derivata flueret. Laudavit Patrum operam in erudiendo populo, ab iisque veram et Apostolicam Fidem doceri professus, praecepit suis ut ipsos audire pergerent. Ea omnia sancte contestatus publicis tabulis consignari jussit, ut manerent ad posterorum memoriam; et in haec verba se scripsisse ad Clementem VIII. affirmavit. Quae quidem ita gesta esse Societatis

sacerdos, qui aderat, prodidit: cujus potior est apud nos auctoritas, quam aliorum, qui aliter eadem, tantum audita, narraverunt.

Extincto Mar-Abrahamo, et accessu prohibitis qui fuerant illi a Patriarcha Babylonio subrogati, Goanus Archiepiscopus Ecclesiam Thomaeorum P. Francisco Rozo, quem Vicarium Apostolicum, annuente Summo Pontifice, renunciaverat, administrandam demandavit. Chaldaicae linguae ac Malabaricae peritus, non solum gentis mores et instituta longo usu cognoverat, sed animos etiam sibi probitate ac sapientia devinxerat. Nihilominus timuit ne satis obsequentes Thomaeos non haberet; quippe nondum sacramento Romani Pontificis adactos, et praeterea commendatos a moriente Mar-Abrahamo Georgii Archidiaconi curae, qui jam eorum regimen, gentis more, susceperat, donec antistes crearetur. His mature pensitatis, praestabilius Alexio Menesio visum est, Ecclesiae hujus administrationem eidem Archidiacono permittere; ne populus a Romano Pontifice abalienatus, nova moliretur dissidia, et aeterno schismate scinderetur. Sed ut Archidiaconi auctoritas injecto veluti freno, si quid perperam tentaret, coerceretur; duos illi Menesius addidit Ecclesiae Latinae sacerdotes, velut honoris et consilii causa; videlicet eundem P. Franc. Rozum, et collegii Vaypicotani rectorem. Illos repudiavit ferociter Archidiaconus: quin, monitus ab Archiepiscopo Goano ut Fidei professionem a Concilio Tridentino praescriptam ederet apud ejusdem collegii Vaypicotani rectorem, idque publice in templo, distulit aliquandiu; nempe antistitem Babylone mittendum expectans: postremo negavit se facturum, palam praedicans jus nullum esse Romanae Ecclesiae vel antistiti Goano in Ecclesiam Thomaeorum. Eadem in verba sacerdotes suos jurare cum populo jussit; simul templis Patres Societatis, et Latinos sacerdotes exclusit.

Ea Goam perlata summo dolore Goanum Archiepiscopum affecerunt. Statuit ipse Thomaeos adire, et in mediam tanti discriminis flammam se conjicere. Non illum Proregis, non amicorum preces retardare valuerunt. Terruit Archidiaconum invicti praesulis fortitudo et constantia, cum per invia et inaccessa tendentem ad se loca vidit, nomine Lusitano, majestate pontificia, et Superis auctoribus armatum. Ergo mollius agere, ac dictitare nequaquam recusare se quominus Fidei professionem edat; modo ne apud Patres Societatis JESU illam edere cogatur: iis unice nimirum infensus, quia Chaldaicae periti linguae, gentis haereses coarguebant ex ipsis Thomaeorum libris: ac rudes puerorum annos ad Ecclesiae Romanae formabant obsequium. Itaque cum per eos dies adolescens e collegio Vaypicotano profectus in patriam Caturten, ibique, dum publicis precibus interest, orationem recitare jussus; in ea, pseudopatriarchae Babylonii nomine praeterito, Summum Pontificem, quemadmodum Patres docuerant, appellasset; colaphis et calcibus contusus, ejectusque templo fuerat; probante Archidiacono, et sacerdotes impios, quasi prisca instituta retinerent, collaudante.

Id quamvis aegerrime tulerit Archiepiscopus Goanus, ut omnes tamen conquerendi ansas illi demeret, negotium Franciscano dedit, viro eximiae virtutis ac prudentiae, ut professionem Fidei ab Archidiacono publice pronunciandam acciperet, et ad se munitam ipsius chirographo mitteret. Edidit hanc ille quidem, sed privatim, neque iis conceptam vocibus, quas Pii IV. Bulla praescribit; nulla Nestorii, nulla Ecclesiae Romanae facta mentione. Monitus a Franciscano, ut e praescripta formula et publice Fidem catholicam profiteretur, contulit se in templum, quo magnus populi et sacerdotum, aditu Patribus Societatis intercluso, numerus confluxerat. Tunc scriptam Lusitano sermone, cujus erat plane ignarus, Fidei professionem audivit, seque iis omnibus quae recitata fuerant, assentiri dixit; deinde cum amicis de fabula belle peracta jocatus est.

Tam insigni ludibrio stimulatus Menesius, iter exeunte anno MDXCVIII. [Note: 33. Goanus Archiepiscopus dioecesim Thomaeorum lustrat, adhibitis Patribus Societatis.] institutum celeravit. Cocinum delatus, vocat Archidiaconum. Venit ille, sed armatorum agmine stipatus: quorum aliqui una cum ipso ad Archiepiscopum admissi, strictis ensibus adstitere. Praesul sapientissimus suscepit partes lenitatis, ad quas erat sponte propensus, quasque ipsa res et praesens periculum suadebat. De illo armorum apparatu blande conquestus, significavit eo se consilio accessisse,

dioecesim ut lustraret: initium se a Vaypicotano collegio facturum. Exceptus a Patribus eo, quem postulabat ipsius dignitas, honore; mox a studiosa juventute lingua Chaldaica, Syra, et Malabarica salutatus, contendit in sacram aedem; et ad frequentem populum plena gravitatis et ardoris oratione de Nestorio disseruit, concione satis pacata. Postridie in urbis templo interfuit rei divinae, publicisque precibus. Verum animadvertens in illis honoris causa nominari pseudopatriarcham Babylonium, et vocitari universalem Ecclesiae catholicae pastorem, exarsit sancta quadam iracundia; nec ita multo post arcessitis collegii Patribus, alumnis Seminarii, Archidiacono ejusque sacerdotibus, pauca praefatus de obedientia Romanae Sedi et Vicario Christi debita; deprompsit e sinu, et recitari alta voce jussit excommunicationem latae sementiae in eos, quicumque Babylonium Patriarcham appellarent Oecumenicum Ecclesiae pastorem, aut pro eo in re divina facienda preces funderent, quem haereticum Nestorianum, schismaticum, et a piorum communione seclusum esse constaret. Sub haec minaci voce ad Archidiaconum conversus, imperat ut sententiam nomine fuo apposito suffragioque confirmet. Deprehensus medios inter Lusitanos Archidiaconus, qui necdum larvam exuere decreverat, subscribit suum nomen, et chirographum schedae apponit; idem sacerdotes ejus praestant. Domum reversos Thomaei civitatis principes trepide conveniunt. Concurrit lymphata plebs; maledictis in Archiepiscopum et conviciis indignissime bacchatur: venisse, ut S. Thomae legem evertat; ut invidia stimulante, Babylonios praesules possessione moveat, quam a mille et ducentis obtinebant annis. Conclamantes ad arma sedavit Archidiaconus, monens dissimulandum, ut in urbe Lusitanis amica: se manu sententiam Archiepiscopi approbasse, non animo: starent in veteribus institutis, et inanes invidi antistitis et imperiosi minas contemnerent. Suadebant Menesio Lusitani, ut Cocinum profugeret. Remansit metu et periculo major; ac vicinum in oppidum, velut illud ex itinere lustraturus, perrexit. Praegressa fama cives armaverat. Nemo processit obviam: pauci sacerdotes, truci vultu, silentes moestique praesulem in templum deduxere. Hic arcus, jacula, gladii; ut in acie. Aspectu diro paulum conturbatus partem familiae remittit ad naves, ne imparatae occuparentur: ipse cum binis duntaxat sacerdotibus, et Patribus Societatis, qui ab ejus latere non discedebant, procedit media inter arma; induit sacros amictus Pontificum; et dignitate fretus, attonitos miraculo fiduciae compellat, ac docet multa quae ad refellendos eorum errores pertinebant.

Cum audiri se iniquissimis animis auribusque cerneret, assurgit, et pastorali pedo nitens, Haec illa est, inquit elato vultu ac voce, doctrina quam Christus discipulos, quam vos Thomas Apostolus docuit, quam catholici omnes profitentur, quam sanguine profuso non dubitanter ipse testabor. Agite; inermem, ut cernitis, mactate: morte forsan mea vobis probabo, quod voce non possum. Neque vero me vestris minis aut hoc armorum terrore pellendum putatote: ratum est pedem hinc non efferre, nisi vera dicenti credatis, aut certe morienti. Perculit haec oratio turbidos. Defigunt ora solo. Pergit, illorum silentio et metu factus audacior. Quid statis; ait, cur siletis, nisi quia veritas victos constrictosque tenet? Quid dubitatis illam mecum, indicto solenni coetu, scrutari, et e sacris litteris, veteribusque monumentis exquirere? Ardebat nimirum consultissimus praesul eos perducere ad congregandam synodum, haud dubius quin veritas in ea vinceret.

[Note: 34. Primores gentis cum Archidiacono praesulis potestati arbitrioque se permittunt. Synodus indicitur.] Assensere dicenti complures: reliqui demum in eandem sententiam convenerunt Caturte, quo in oppido Archiepiscopus hebdomadae sanctioris mysteria celebravit insigni apparatu. Vocatis in templum sacerdotibus feria quinta, ut Ecclesiae Romanae mos est, lavit omnium pedes. Fregit pervicaciam humilitas tanti praesulis. Accessit ad animo permovendos P. Antonii Tusci concio luculenta: consecutus sacer morienti Christo dies, jam nutantes, ad obsequium penitus flexit. Antistitem virum haud dubie sanctum praedicant, qui doceret vera et faceret sanctam esse Romanam, quae tales ferret Episcopos, tales ritus haberet, Ecclesiam: aequum esse ut omnes morem illi gererent. Tum duo proceres,

quos Archiepiscopus in consilium adhibuerat (nam ea ratione Malabares potissimum conciliantur) Quid cessamus, inquiunt, cur diutius veritati cognitae ac Spiritui Sancto resistimus? Agite, sequimini: statimque supplices ad Menesii pedes accidunt, orant veniam pertinaciae, obsequium ipsi et Ecclesiae Romanae omnes profitentur. Quos ille collacrymans allevat singulos, amplectitur, laudat; oblivisci praeterita, et perficere fortiter inchoata jubet. Ubi vidit ad omnia paratissimos, urbem totam ad Ecclesiae catholicae communionem revocare, et sacramento Romani Pontificis adigere palam decrevit. Paschatis auspicatissimam, quae instabat, diem operi tanto destinat; ut ad veritatis lucem e diuturni schismatis tumulo felices gentis primitiae resurgerent. Processere in primarium templum, inter faustos symphoniacorum cantus. Sedebat in templi aditu Menesius, ad quem propius accedentes sacerdotalis et laici ordinis primores, in Romani Pontificis verba et doctrinam ritusque catholicos juraverunt, populo foris succlamante; tubis tympanisque respondentibus. Ingressis deinde templum P. Franciscus Rozus egregia oratione omnibus gratulatus est.

Perculsus inexpectata rerum conversione Archidiaconus, seque a suis destiturum videns, et ab ipso Cocini Rege, cujus patrocinio potissimum nitebatur, aestuabat. Cunctanti homines duo e Societate mandata Menesii novissima pertulerunt, actum esse, nisi post diem octavum se sisteret; arcendum sacris et communione Fidelium, alio ejus in locum suffecto. Hac denunciatione, atque adeo Regis Cocini, ad quem Archiepiscopus scripserat, minis perterritus, venturum se Vaypicotam promisit in collegium Patrum Societatis JESU: apud quos, tametsi de illis tam male meritus, tutiorem se fore quam alibi uspiam confidebat. Adfuit, amplexusque Archiepiscopi genua, Pater, inquit, peccavi in coelum et coramte. Quem amantissime complexus praesul, veniam a se nec non a Deo amplissimam, et praeteritorum oblivionem spopondit; modo staret praesentibus pactis, et in praefinita verba juraret. Hoc animo se venisse affirmavit, et in interius conclave cum P. Francisco Rozo subiit. Stabat Archiepiscopus effigiem Christi crucifixi tenens. Archidiaconus flexis poplitibus, et Missarum librum tangens manu, professionem Fidei edidit. Praesul manantibus gaudio lacrymis, pio pariter perfusum fletu erigit, et hunc sibi diem in vita optatissimum illuxisse confirmat, quem bene tot laboribus et periculis emptum duceret: nihil jam restare, nisi ut quod egerat privatim, palam et in conventu nationis universae praestaret. Conscriptae sunt ab utroque litterae ad sacerdotes et primores urbium pagorumque, ut ad XII. Kal. Jul. MDXCIX. Diamperam omnes convenirent.

Appetente constituta die, sex Patres Societatis, qui theologorum Archiepiscopi partes in Concilio agerent, ab eo lecti fuere. Praeterea octo Malabaricos sacerdotes, quos vulgo Casanares appellant, totius dioecesis spectatissimos arcessivit, quibus statuenda in Synodo exposuit, illorum sententiam exquirens; veritatem singulorum capitum commonstrans in sacris litteris; et quae objiciebant, diluens; habebat enim persuasum, quod illi approbassent, a ceteris nullo negotio confirmandum. In iis vero capitibus, quae ad civilem administrationem pertinebant, in consilium adhibuit quatuor auctoritatis praecipuae senes, et in republica versatos. Valuit ea res majorem in modum ad Synodi tranquillitatem. Isti quippe compescebant pervicaces, respondebant dubitantibus; et Concilii decretis, non ut consultores tantum, sed quasi auctores, vim et pondus addebant.

[Note: §. IV. SYNODUS DIAMPERIENSIS.] DUODECIMO Kalendas Quintiles anni MDXCIX. qui dies Synodum aperiebat, ingens omnium ordinum multitudo apparuit. Lusitana vicinis ex oppidis nobilitas confluxerat: aderant Canonici Cocinenses, et arcis Lusitanae praefectus Antonius Norugna. Peracto solenni sacrificio, P. Franciscus Rozus verba fecit Malabarice. Archiepiscopus Concilii causas, et alia quae tempus monebat, explicuit; ac poenas, quascumque habet ecclesiastica lex et consuetudo gravissimas, constituit, si quis privatim de rebus agitandis in Concilio disputaret. Secunda dies et sessio publicam Fidei professionem habuit, ab ipso primum Archiepiscopo editam, deinde ab Archidiacono, denique communiter a presbyteris Malabaricis, hunc in modum. Eorum unus, in superiorem ascendens locum, formulam

a Tridentino Concilio praescriptam legebat, ceteris, in genua procumbentibus, et eadem verba repetentibus: tum unusquisque ad Archiepiscopum sedentem pro ara majori accedens, ab eoque interrogatus num probe quae recitata fuerant intellexisset; num sponte ac libere jusjurandum in haec verba daret; Ita esse, codicem Missarum et Crucem tangens, respondebat, aliamque brevem formulam contra proprios Ecclesiae hujus errores conscriptam pronunciabat. Decretum fuit nemo ut ad sacros deinceps Ordines, aut paroeciae regimen, promoveretur, quin prius Fidem catholicam ex ejusmodi formula profiteretur.

[Note: 35. Opera in Concilio a Patribus posita.] Aliis diebus et sessionibus excussa sunt varia, quae doctrinam disciplinamque spectabant, capita; maxime de sacramentis. Illorum doctrina primum exponebatur, deinde conficiebantur decreta; dissolutis prius, quos licebat cuilibet objicere, nodis ac difficultatibus. Lugenda plerique laborabant inscitia. Erant qui Baptismi formam ignorarent; itaque oppidulum integrum, immissis occulte in singulas domos sacerdotibus, baptizandum Menesius curavit: quia parochum non ea, qua par erat, usum forma comperit. Plerique per montes et nemora sparsi, nunquam salutari fonte lustrati fuerant, partim negligentia, partim inopia; quia non suppetebat, unde sacerdoti penderent vectigal, exigi pro sacramentis illic solitum. Confirmationis nomen ipsum ignorabant: expiare animum confessione peccatorum, ante sacrum epulum, moris non erat. Peccata purgari sua sic rebantur. Ingentem die dominica focum in templo accendebant: foco magnam thuris injiciebant copiam, collectoque manibus fumo, pectus vaporabant: ita se demum puros purgatosque arbitrati. Missa foedissimis scatebat erroribus et caerimoniis, ad vernaculas haereses declarandas institutis. De censuris, de flagitiorum discriminibus et delictis reservatis, copiosus docendi locus Patribus fuit. Traditi libri, unde haec per otium discerent. Multus etiam de Nestorio et ejus impio dogmate sermo. Designati fuere librorum et precum sacerdota lium loci, alii emendandi, alii expungendi: proscripta simoniae vetus labes, et parochorum alimentis consultum. Censum illis destinatum, ubi deficeret, expleturum se promisit Archiepiscopus de suo; et solvi de fisco voluit hoc anno Rex Lusitaniae. Multa quoque de coelibatu sacerdotum, de laicorum matrimonio, de statis jejuniorum diebus, de moribus reformandis, pie sapienterque sancita.

Post nonam ultimamque sessionem, Menesius vocatos ad se parochos officii commonefecit, et quam severa illius ratio reddenda Deo quondam foret, denunciavit. Ad extremum, acta Concilii et decreta primus omnium suo nomine et chirographo firmavit; quem deinde reliqui ad unum consecuti sunt. Gratiae Superis actae singulari cunctorum laetitia, et instructum agmen suppucantium. Sed repente densissimum imbrem procellosus nimbus effudit. Trepidantibus in templi vestibulo primis ordinibus, inclamat praesul magna voce ut procedant: processere. Conticuit ventus, fugêre nubes, neque imbris guttâ violatus quisquam fuit. Visa res portenti similis, nec parum inde auctoritatis accrevit Synodi decretis, et praecipuo tanti operis auctori Archiepiscopo: cujus majestate ac veneratione deterritos non semel se fuisse perturbatores nonnulli confessi sunt, cum disjicere bene coepta molirentur.

Dimissa Synodo, praesul negotium Patribus Societatis, quos habebat secum, dedit erudiendi et examinandi aliquot parochos et sacerdotes: tum de sententia duodecim Christianorum, e prima nobilitate selectorum, decisae sunt lites, quae ad Concilium relatae fuerant. Multi excommunicationis vinculo soluti, quo ab annis viginti pluribusve illigati, ac desperantium similes, vitam infelicem trahebant. Neque enim sacerdotes consueverant aliquem anathemate percussum restituere Fidelium coetui, etiam supremo vitae tempore: quam consuetudinem Synodus abrogavit. His feliciter confectis, Archiepiscopus amplissimas ad P. Nicolaum Pimentam, Societatis Indicae Visitatorem, litteras scripsit, quibus eum de tanto negotio ad optatos demum exitus perducto faciebat certiorem, et nostrorum pios labores multis laudibus extollens, se absque istis adjutoribus quidquam fuisse perfecturum negabat. In quo praesulis egregii modestiam licet agnoscere, cui uni, secundum Deum, tantum opus merito tribuendum.

[Note: §. V. P. FRANC. ROZUS CREATUR THOMAEORUM ARCHIEPISCOPUS.] RESTABAT unum ad operis absolutionem, sed momenti longe gravissimi; ut catholicus antistes eligeretur. Gentis proceres una voce postularunt illum ipsum Alexium Menesium, cujus probitatem, sapientiam, animum in Thomaeos, perspexerant. Respondit Menesius id fieri non posse, quandiu Goanam retineret sedem; scripturum se ad Summum Pontificem, ut relicta Goa, totus illorum esset: nihil sibi posse optatius evenire: fi tamen votis suis Romanus Pontifex non annueret, cupere se rescire, in quem potissimum oculos conjicerent. Petito ad deliberandum spatio, renunciarunt, si carendum ipso foret, neminem videri sibi aptiorem huic jacturae sarciendae quam P. Franciscum Rozum. Affecit haec electio Menesium singulari voluptate, cui nota jampridem erat Patris eruditio, pietas, dotesque ceterae muneri tanto pares. Scriptae sunt ad Pontificem a Thomaeis litterae, quibus ei sua deferebant obsequia, seque restitutos Ecclesiae catholicae significabant: simul antistitem ab eo flagitabant Alexium Menesium, aut, si fieri id non posset, P. Franc. Rozum, Societatis JESU. Eandem in sententiam scripserunt ad Regem Lusitaniae. Rescripsit anno MDCI. ad Archiepiscopum Rex nequaquam expedire, ut Goanam sedem relinqueret: nominationem P. Franc. Rozi approbavit: eoque postulante, Clemens VIII. eundem Rozum Ecclesiae Angamalensi praefecit antistitem. Est Angamala sedes antiqua praesulis Thomaeorum et oppidum haud ignobile in eo peninsulae Asiaticae prope Comorinum Promontorium tractu, quem longa montium series, perpetuo a septentrione ad meridiem ducta jugo, dividit in duas partes, unam soli orienti, alteram obeunti oppositam. Haec juga Lusitani catenam, sive serram, vocant: unde factum ut Angamalensis Thomaeorum antistes appelletur aliquando Serrensis Archiepiscopus.

Erat Pater Franciscus Rozus Gerundensis. Accesserat ad Societatem anno MDLXXV. ac triennio post in Indiam navigaverat. Ibi operam praecipue navavit erudiendis Thomaeis, tum paci Lusitanos inter et Calecuti Regem componendae, ac mitigandis offensionibus procerum aliquot barbarorum, qui eam rescindere conabantur, et quorum insidiis ac ferro appetitus non semel fuit. Demum a Goano Archiepiscopo ad purgandam ab erroribus Ecclesiam Thomaeorum in Synodo Diamperiensi adhibitus, cum insignia eruditionis ac prudentiae dedisset in eo negotio documenta, ejusdem Ecclesiae, ut modo diximus, pastor designatus est. Repugnavit ille vehementer, ut Instituti nostri ratio lexque postulat: morem tamen gerere jussus, et Goae consecratus VIII. Kal. Februar. anni MDCI. onus impositum subiit, et annis tribus ac viginti sic gessit, ut omnes vigilantissimi praesulis numeros impleverit.

[Note: 36. Ejus primi post susceptum Episcopatum labores.] Ac primo quidem dioecesim suam lustrare instituit, adscitis Patribus itinerum et laborum sociis, ac loca praesertim adiit aspera et inculta, quae cum praesulem ab annis triginta nullum vidissent, vitiis ac superstitione silvescebant, vix ut in tantis errorum sentibus Christianum exstaret nomen. Deinde synodum dioecesanam Angamalae coegit. Dictum in ea rursus anathema Nestorio, et multa utiliter constituta. Quia vero scatebant gravissimis mendis libri, quibus utebantur ad sacrificium et publicas preces, rogavit Clementem VIII. praesul ut emendati Roma codices mitterentur. Id visum operae gravioris et longioris. Chaldaicos igitur characteres ex Europa deportavit jussu Pontificis P. Albertus Laertius, ut ex officinae typographicae fecundo sinu major voluminum copia promptiorque funderetur. Ejus princeps partus Rituale Romanum fuit, quod e Latina, tunc Malabaricis sacerdotibus ignota lingua, in Chaldaicam conversum, ac parochis omnibus distributum est; ut sana et eadem in sacramentis administrandis ratio ubique teneretur. Ad inscitiam autem paulatim depellendam, elegit antistes idem spectatos moribus ac genere adolescentes, qui liberalibus disciplinis eruditi, et ad sacros promoti Ordines, virtutis postea doctrinaeque lucem suis popularibus impertirent. Curam deinde ad sacras aedes aedificandas ornandasque vertit. Deserta montium juga perlustrans Christianos offendit bene multos, per avia sparsos nemora, et miserabili doctrinae salutaris oblivione laborantes, inopiâ templi quo convenirent. Neque spes aut facultas aderat illius condendi, vetante regulo crudeli atque ethnico. Factum est divina benignitate ut,

mutata subito mente, locum templo sponte daret. In somnis illi se obtulerat ignotorum virorum par venerabile. Voce gravi et imperiosa monuerunt ut Christianis faceret copiam certum in locum conveniendi, quem indicare videbantur. E somno suscitatus confestim arcessit praesulem, locum repurgari a vepribus et virgultis jubet: statui praealtam Crucem, et aedis sacrae fundamenta poni.

Graviores ultori Deo poenas obstinatio reguli alterius dedit. Erat in ejus ditione templum, sed male materiatum et ruinosum; deinde angustius, quam ut neophytos omnes caperet. Refici placuit. Id vero a dynasta nullis precibus impetrare poterat Rozus. Ad eum novis artibus expugnandum postridie reversus, mortuum deprehendit; ejusque familiam continuata funera propemodum deleverunt. Haud levius alium dynasten puniti sunt Superi, cujus in finibus erant templa Thomaeorum duo; alterum Principibus Apostolorum, alterum D. Georgio dedicatum. Huc e vicinis urbibus, ad festum diem celebrandum, ingens fiebat hominum concursus. Celebrari diem dynastes vetuit. Nihil Patrum, nihil antistitis preces valuere. Quod homines non obtinebant, Deus extorsit. Coorto bello, arcem munitissimam hostes illi eripuere: repentina mors filium ejus natu majorem, et regni heredem abstulit; itemque praecipuum copiarum ductorem. Alterum ejus filium ignotus invadit morbus. Jacentem arcana manus ferire visa: exclamat percuti se ac perire: parentem rogat ut celebrari diem festum a Christianis patiatur: hanc ob causam se mactari: hasque inter voces animam effudit. Necdum tot plagae novum Pharaonem frangebant: accessit alia prioribus durior. Unicus restabat filiolus, spes ultima miseri parentis. Puerulum febris, e febri phrenêsis, et amentia corripit. Tum vero aperuit oculos infelix, et supplex ad antistitis pedes accidit, veniam delicti orans: nec solum festam lucem prisco celebrari voluit more, sed etiam aedem sacram ornavit, et alendis lampadibus perpetuum olei vectigal attribuit. Deus parenti sic placatus sanitatem corporis mentisque filio restituit.

[Note: 37. Sedes Angamalensis Cranganorem translata. Novus Concilii Nicaeni canon.] Plurimum ab iis dynastis ethnicis oriebatur molestiae: neque ulla in re prudentissimus antistes gravius elaborabat, quam in mitigandis eorum offensionibus, animisque tractandis. Nec solum divino cultui opponebant varios obices, sed etiam perturbatoribus et seditiosis perfugium praebebant. Id maxime contigit anno MDCII. cum factiosi quidam sopitas de praesulibus Babylone arcessendis lites renovarunt. Lusitanus Cocini praetor Cosmus Lafeyta, improborum spes Mangatae regis opibus unice niti cernens, eum bello vexare aggressus est, ejusque regionem variis incursionibus laceravit. Quo ex bello plurimum incommodi redundavit in collegium Vaypicotanum: nam a Mangatae regno duntaxat flumine interjecto discluditur. Abducti Patres, dissipatae scholae, concitati adversus Christianam religionem finitimi tetrarchae. Tumultum ac periculum discussit rex Cocini, ab antistite rogatus; perturbatores pristinam ad obedientiam reducti. Quia tamen quotidie nova creabantur per ejusmodi regulos discrimina, neque ulla Thomaeorum civitas non eorum alicui mancipata erat, praeter Cranganorem, inter Calecutum et Cocmum sitam, in qua praevalidam arcem Lusitani tenebant: optimum factu censuit Goanus Archiepiscopus, ut P. Franciscus Rozus, Angamala relicta, Sedem Episcopalem Crauganore collocaret: ubi et dignitatem suam contra ethnicorum vim; et auctoritatem contra factiosorum molitiones tutari posset. Facile assensus est Summus Pontifex Paulus V. Translata Sedes Angamalensis Cranganorem anno MDCIX. et P. Franciscus Rozus titulo Archiepiscopi Cranganorensis auctus est. Nec indigna erat honore isto Cranganor, ad quam primum fertur accessisse Thomas Apostolus, ut Christum Indis praedicaret. Visebatur etiam Crux ab eodem, ut perhibebant indigenae, posita, id quod miracula patrari ad eam solita comprobabant. Thomaeis longe gratissimus accidit priscus Archiepiscopi titulus, quo praesules olim Angamalenses gaudebant, antistiti suo redditus: nec non oblatus a Pontifice Maximo jubileus, quem singulari pietate celebrarunt. In volutandis voluminibus Chaldaicis, quae plurima penes Thomaeos reperiebantur, deprehendit Cranganorensis Archiepiscopus, octo Archiepiscopatus a S. Thoma fuisse in his regionibus fundatos; nempe

in Malabare, Socotota, Cambaia, Mogole, Cina: trium aliorum nomina quibus locis conveniant, incertum est. Reperit etiam in pervetusto codice Chaldaico manu scripto Canonem Concilii Nicaeni, qui non exstat in Latinis editis. Est ejus haec sententia: Sic potestas Patriarchae Romani sit super omnes Patriarchas, sicut B. Petro super orbem universum. Quemadmodum Petrum observat omnis Ecclesin: ita illum, qui Romae est. Aliter qui dicat, sentiatve, hunc Synodus anathemate percutit. In eodem codice legebantur alii Canones quidam ejusdem Nicaeni Concilii, nondum vulgati: quos Romam ad P. Claudium Aquavivam misit idem P. Franc. Rozus, cum novis pariter Apostolorum Canonibus; de quibus quid sit sentiendum eruditi disputant.

Dum haec apud Thomaeos geruntur Societas in insula Dio domicilium obtinuit. [Note: §. VI. SOCIETATIS SEDES IN INSULA DIO.] Est haec insula in apice regni Cambaiae, versus Austrum, qua fluvius Indus in mare devolvitur, ad latus occidentale ejus ostii: exiguo quidem ambitu circumscripta, sed magni momenti, propterea quod mari vastissimo velut imperitat, et in omnem Asiam, Africamque, naves ac merces e toto collectas orbe spargit. Ea causa fuit Lusitanis cur portum hunc tot sumptibus, tanto sanguine bene redemptum putaverint. Insulam Dium olim obtinebat Jazius, Sarmata, qui a praedonibus abductus in servitutem puer, cum valeret ingenio et arte jaculandi, e mercatoris familia in regis Cambaiae regiam transierat. Accidit ut Rex, exercitum in hostem ducens, milvum ante prima signa volitantem conspiceret. Omen infelix ratus expalluit, et amplissimam pronunciavit mercedem, si quis avem infaustam jaculo dejiceret. Audit Jazius, qui regios inter stipatores adstabat, et arcu correpto milvum transfixum dejicit. Donatur libertate, auro, insula Dio. Locum opportunissimum commercio cernens, urbiculam, quae portui assidebat, reficit; cingit moenibus; aedificiis ornat; firmat munimentis; implet confluentibus ex Arabia, Perside, India, mercatoribus: ipse auctus opibus et gloria, inter primos Asiae principes brevi est numeratus. Jam Lusitanis metum coeperat incutere, quorum hostibus anno MDVIII. se adjunxerat: nec tamen palam oppugnandum judicabant, ne cum rege Cambaiae, cujus cliens erat, bellum alieno tempore susciperent. Quod habebant in votis, fors obtulit.

Agebatur annus millesimus quingentesimus trigesimus, et Jazio filius Tocanus successerat, cum Soldanum Cambaiae geminus invasit hostis; hinc Sangae Regina (Clementinam annales vocant) veterum proles non degener Amazonum; inde rex Mogolum, Akebari pater. Soldanus faciliorem et promptiorem de femina victoriam fore arbitratus, illuc impetus primos vertit. Urbem Citoram, regni caput obsidet, cujus moenibus Regina se induserat, acie decernere non ausa, viribus inferior, animo par. Soldanus constructis celeritate incredibili turribus lapideis, quae moenia in edito loco posita aequabant, urbem maximam et ornatissimam muralibus tormentis obterit. Cives, elapsâ cum liberis Reginâ, fracti bello et spe destituti, congestis in cumulum opibus et gazis, voluntario incendio ad octoginta millia perierunt. At Mogolum imperator vacuam ingressus Cambaiam omnia ferro et igne vastabat. Occurrit Soldanus; instruit aciem; multa equitum peditumque millia, turbam verius quam exercitum. Incursu primo fusus; et exutus castris, fugit per avios montes, et in insulam Dium se abdit. Ex hoc regni sui angulo Martinum Alfonsum Sosam, Lusitanae classis prafectum, arcessit supplex: copiam arcis in eadem insula aedificandae, si veniat auxilio, facit. Lusitanus oblatam gaudens occasionem tot annos frustra quaesitam, advolat cum apparatissima classe. Mogolem exultantem fundit fugatque, arcem permunitam in ipso Diensis portus aditu exstruit. Soldanum hoste liberatum ac metu, subiit poenitentia. Intellexit, verum serius, quos sibi frenos ipse injecisset, quos evocasset vicinos. Ergo de Lusitanis, qui erant in arce, mactandis consultat. Detectis insidiis, persidum iisdem artibus ulcisci Sosa constituit, et eductum e regia comprehendere. Morbum fingit. Prodit ad eum invisendum Soldanus; sed insidias odoratus, relicto propere Sosa, domum ac portum trepide repetit. Occurrunt naves Lusitanae, ac reditum inhibent. Soldanus vicissim navibus suis, quae stabant in portu, dat signum. Prorumpunt. Oritur atrox pugna.

Nihilominus jam fere portum intrabat regia triremis, cum interfectis aliquot ejus remigibus manca segnisque restitit. Instant acrius Lusitani. Soldanus acceptis vulneribus, et cruore manans, projicit se in undas. Enatantem fluctus rejecit ad Lusitanam navim. Remum, ut ascenderet, porrigebat ratis gubernator, commiseratione motus, cum nauta improbus contum incutit capiti, et in mare praecipitem deturbat. Cambaiani, amisso duce, dant se in fugam. Sic tota insula in Lusitanorum potestatem venit. Hanc anno deinde MDXXXVIII. ac rursum MDXLVI. contra Tureas a Cambaiae principibus accitos, egregie propugnarunt. His victoriis firmata in perpetuum pax, datusque est constituendae et ornandae religioni locus. Praeter aedes sacras complures, sua Franciscani, et Dominicani habebant in urbe coenobia. Vocatam dudum a civibus Societatem P. Nicolaus Pimenta Indiae visitator induxit, misso P. Gaspare Soario, et Fratre Michacle Perez. Non modo illum invitabat Diensis urbis ac totius Cambaiae utilitas, et colligendus et tam fertili campo fructus; sed etiam opportunitas inde in AEthiopiam transmittendi, operâ mercatorum, qui ex Africa et Arabia frequentes Dium commeant: id quod identidem feliciter susceptum est. Subiit insulam P. Soarius pridie Kalend. Martias anni MDC. ac statim ad populum verba facere ingressus, fructum opinione majorem collegit. Sedatae inimicitiae, restitutum aes alienum, illecebrae peccandi sublatae, animorum vulnera nec pauca nec levia curata. Felicibus primordiis excitati cives incubuerunt sedulo ad stabiliendam Societatis domum, collatis pro se quisque necessariis impensis, praesertim arcis praefecti Gonzalus Tavares, ejusque successor Gutterius Monroyus. Eminet vt insula non procul a civitate mons, unde immensum mare, continentemque terram, liberrimo in omnem partem et jucundissimo prospectu, intueri licet. Haec olim sedes erat primarii Mahometanorum templi, quod alia minora fana coronabant. Eversum est templum, ejusque loco posita aedes Beatissimae Virginis, cum praegrandi Cruce; cui honorem, ab ipso longe pelago salutantes nautae Christiani et vectores habent. AEdem et vicinum domicilium utriusque conditor Monroyus donavit Societati. Excisura quoque est delubrum religione veteri ab ethnicis diu celebratum, et Mahesso numini ficto sacrum; ad cujus aram necem sibi homines rebus adversis vexati consciscebant, ut ejus beneficio redirent in vitam meliorem, et ipsorum animae in lauti ac divitis cujuspiam corpus transirent: nam inter miserae gentis recentes fabulas, priscam Pythagorea metempsychosis fidem adhuc obtinet.

[Note: 38. Ex insula Dio in Cambaiam et vicina loca procurritur.] Angustior, etsi ferax, campus Patrum caritati Dium erat, quam ut ejus limitibus circumscriberentur. Saepe tentatus fuerat in Cambaiam aditus, quam Dio jungit pons modico freto impositus; saepe negatus: ad extremum, P. Gaspar Soarius in eam penetravit, et in urbe regni primaria rem divinam fecit; Lusitanis ministravit Sacramenta: longe vero pluribus Armeniis, quibus in animo dudum erat catholicum sacerdotem, qui secum degeret, nancisci. Sed cum revocaretur Goam Soarius, illis obsequi non potuit. Exploravit duntaxat religionis in ea gente statum, velitatus est cum doctoribus indigenis; quos inscitiâ magis quam flagitiis laborare comperit. Illud ridiculum, quod praepansum ori panniculum semper gestant, ne quem scilicet culicem hauriant imprudentes atque interficiant: quippe summum nefas credunt rem quamlibet vita spoliare. Quamobrem, omissis rebus maximi momenti, quas audiebant a Soario, id unum discedentes orabant, ut Lusitanos admoneret, ne quid usquam unquam interimerent. Suratam ex itinere petiit Soarius, urbem imperii Mogolici notissimam. In ea diutius coactum demorari propter aegram valetudinem convenit legatus potentissimi tetrarchae, rogantis ut ad se quamprimum venire ne gravaretur. Morbum, et P. Provincialis mandata quibus redire jubebatur, Soarius excusavit: tetrarchae litteras et vota, quod unum poterat, ad Provincialem postea detulit.

[Note: 39. Maleani ad Christi Fidem conversi. Hanc vexat Rex Travancoris.] Reversus Goam audivit summa cum voluptate semina pietatis, jacta in regnis Porcano, Calecutano et Travancorensi, laetissimas in fruges, favente Deo, succrevisse. Maleanos etiam Societatem cum Religione accepisse. Partem illi montium incolunt, qui peninsulam Asiae intra Gangem, secant, a septentrione in meridiem

porrecti. Pagatim fere habitant. Unicuique pago praeest impositus a Rege gubernator. Lene gentis ingenium, modesti mores, et a gravioribus flagitiis remoti. Victum dant ferae, quas in sylvis sectantur. Earum nocturnos incursus ut fugiant qui degunt inter nemora, casas in arboribus praealtis, ductis ab una ad aliam trabibus, aedificant. Elephantis vero sic tendunt insidias. Locum opportunum speculati, egerunt humum, et fossas praegrandes aperiunt. Earum os et superficiem ramalibus integunt. In illas praecipitantes elephanti capiuntur, et arte cicurati, venduntur magno. Rara in pagis templa, rara numinum falsorum simulacra: sed magicae sortes et praestigiae plurimis cordi. Huic genti lumen Evangelicum inferre jampridem avebat Societas. Ad eam exeunte Junio anni MDC. profectus rector collegii Vaypicotani Regem adiit, olim multa, si Patres ad se venirent, pollicitum in gratiam Christianae legis. Quae promiserat prolixe praestitit. Gentis primores salutari doctrina tradidit erudiendos, ac locum designavit aedi sacrae, quam sacerdos Societatis brevi sic adornavit, ut solita ministeria obire posset. Ceteris orae Malabaricae urbibus Goa praelucebat. Praeter complures ethnicos ad Fidem in vicinis oppidis conversos, quorum numerata sunt amplius sex millia annis MDCI. et MDCII. celebratus est in ipsa urbe et Societatis collegio Sancti Pauli, ipso Apostoli festo die, insignis baptismus capitum mille. Interfuit Indiae Prorex, cum frequenti procerum comitatu, et catechumenos aliquot de sacro fonte suscepit: plerique ab Archiepiscopo Goano vitali unda conspersi fuere. Magnam utrique ac civitati universae voluptatem attulit Saraceni Principis felix ab impietate Mahometana transitus ad Christianam pietatem. Hic debitum sibi Armuziae regnum eripi a fratre dolens, Lusitanorum fidem et potentiam imploraverat. Pro sceptro tamen, quod repetiturus venerat, patibulum reperit: vel potius regnum breve mutavit, ut sperare fas est, sempiterno. Detecta, quam contra Lusitanos machinabatur, proditione, sceleris poenas cervicibus abscissis persolvit. Propositas interim a Patribus Societatis, quos ejus salus solicitos habebat, rationes demisit in animum; concessisque ab regio praetore induciis tridui plenius eruditus, Sebastiani nomen accepit in baptismo; quem illi domus Professorum praepositus magno apparatu contulit in eo ipso, ubi capite truncandus erat, loco. Insonuit mistus laetitiâ populi planctus, cum verba novissima uxori liberisque dixit, unum hoc inter supremos amplexus praecipiens rogansque, ut Mahometem ejurarent. Ita se demum gessit, ut mortem potius a divina donatam Providentia, quam irrogatam ab humana justitia poenam, agnosceret.

Rex Travancoris, ad eam diem Religioni et Societati favere palam visus, utramque anno MDCIV. vexavit. Solem terris eripuerat luna, inter ipsum atque terras interjecta. Maestus pavidam ac superstitiosam nationem horror invasit. Rex somni cibique expers Brachmanes, hariolos, et magos convocat. Veneficus ceteris audacior et sceleratior grande portendi malum denunciat: exitium Regi certissimum imminere: averti nihilominus posse ac propulsari, oppidis aliquot incensis, mactatisque mortalibus, quorum in caput Principi parata clades recideret. Haec ferme remedia proponunt nefandi praestigiatores, ab illo scilicet instituti, qui homicida est ab initio. Addit sycophanta, siquidem placandi sanguine Superi sint, placandos maxime Christiano: hac victima certius, quam alia qualibet litandum. Regem impia vox diu suspensum anxiumque tenuit. Hinc benevolentia in Patres Societatis, et in honorem Christianae legis edicta recens promulgata; inde metus exitii dubium jactabant. Impulit hominem in saeva consilia casus infelix. Coorta fuerat inter ethnicos oppidi maritimi, et Christianos, rixa. Ethnici male multati Regem adeunt, eique magnam pecuniae vim offerunt, ut liceat sibi cum regiarum parte copiarum poenas a Christianis sumere. Diu multumque oratus annuit. Ruunt in imparatos. Atrox pugna conseritur; a prima luce ad vesperam certatum ambiguo marte: demum penes Christianos victoria stetit. Hanc tamen satis gnari non inultam, neque incruentam sibi fore, convasatis quaecumque asportari poterant, abscedunt procul cum liberis et uxoribus. Redit hostis postridie animis et numero refectus: vacuum oppidum cum domo Societatis temploque succendit Progressus, ferro flammaque saevit in vicinos

Christianorum pagos. Undecim direpti, flammisque consumpti, cum templis et Crucibus. Furorem repressit oppidulum propugnaculis et ingenio loci tutum. Satiati ultione domum se receperunt.

Qui arma illis in Christianorum perniciem ministraverat Tartarus, maximum ex ea clade detrimentum cepit. Locus erat profana superstitione sacer, quem impietas velut arcem a multis seculis insederat, in apice ipso promontorii Comorini. Praealta rupes, modico ambitu, toti pelago imperitabat. Hic olim habitasse simium, solenne his regionibus numen, barbaris erat persuasum. Ostendebant impressa humi vestigia simii, quae venerabundi exosculabantur; eoque Indiae pars magna statis diebus, religionis ergo, concurrebat. Huc oppidis suis pulsa multitudo Christianorum, tanquam in asylum tutissimum, effugit cum Patribus Andrea Bucerio, et Jacobo Gonsalvio. Abrasis fabulosi simii pedum vestigiis, Crucem eminus conspiciendam et adorandam defixerunt; aedemque pulcherrimam Virgini Matri posuere. Sed hinc rabies ethnicorum exarsit violentior, praecipue Brachmanum; qui vota suo simio facere non cessabant ut vetustissimae religionis eversores siti ac fame male perderet. Ac sitim quidem ut exules pii propulsarent, cisternam aquae dulci colligendae in ipsa rupe foderunt: fames, Dei beneficio singulari est depulsa, qui vim piscium magnam ad hoc littus, antea sterile et infecundum, compulit.

Calamitatem Christiani gregis praenunciasse visa Crux fuit, ex qua sanguineus in urbe Cotatena liquor fluxerat. Repertas vero in ambustis pagorum ruderibus ligneas Cruces ferunt, quas ausa non fuerat flamma violare. Haec pervulgata momenti non patum attulerunt ad eripiendam aliquibus ethnicis super stitionem; ac praecipue claro centurioni, qui arcem regis Travancoris, et simul idoli fanum in ea custodiebat, Regi et idolo suo cumprimis addictus. AEgrotantis collo sacerdos e nostris coronam Deiparae circumdedit; sanavit; sanatumque nova per baptismum vita donavit, cum aliquot ejus affinibus. Fanum, contrito simulacro, in aediculam conversum est. Miseratus interim Christianorum vicem P. Nicolaus Spinola, quem Rex habuerat semper carissimum, ad illum bis adiit: sed nihil tunc profecit apud iratum, et Brachmanum querelis ac minis obsessum. Anno tandem MDCVII. pacem aequissimis conditionibus feliciter confecit.

[Note: 40. Expeditio Apostolica, in Turuguranos montes et regnum Tanoris, suscepta.] Dum saeviebat Rex Travancoris in Christi cultores, iisdem favebat Rex Pimientae. Hujus benevolentia fretus P. Stephanus Britus Apostolicam suscepit expeditionem in montes Turuguranos, quo post P. Melchiorem Carnerum sacerdos nullus iverat, ab annis amplius triginta. Magnum ibi Christianorum reperit numerum, inscitia miserabili laborantem; sed inscitiae tamen suae sibi conscium et pertaesum. Itaque quoties in pagum aliquem subibat, omissis, uti festo die, rebus concurrebant in templum, ac doctrinae coelestis imbrem sitientibus animis hauriebant. Lites deponebantur in Patris sinu et arbitrio; negotia ejus nutu consiliisque regebantur. Populi pietatem non parum confirmavit sacrilegi furis poena. Divinum calicem clam subduxerat. Post incertos ac diuturnos errores, ab urgente conscientia, velut obtorto collo, ductus ad judicem, ipse suus accusator et testis poenas ultro dedit. In profluentem abjectum cadaver, undis delatum est ante sacram aedem: ibique octiduo toto stetit aqua mersum; exstante duntaxat, quae facinus admiserat, manu: crocodilis, quos frequentes littus alit, escam sacrilegio contaminatam attingere metuentibus. Per idem tempus Societatis homines flagitavit Rex Tanoris, cujus majores susceptam circa annum MDXLVI. Christi Fidem, cum amicitia Lusitanorum, adhuc sancte coluerant. Eum convenere duo e nostris sacerdotibus: quos ubi primum humanissime salutavit, non alia de re prius agi passus est, quam de solo ad sacram aedem aedificandam idoneo. Ejus descriptionem a Patribus propositam approbavit, negotiumque dedit urbis gubernatori, ut opus urgeret. Statim praesto fuere ad caementa et ligna comportanda elephanti; fabri ad componenda; varii artifices ad ornanda omnia et illustranda. Maximum novi templi ornamentum fuit imago Deiparae ad ejus exemplum, quam D. Lucas pinxit, expressa: nec non pulcherrima

Crux, XVIII. Kal. Octobris, qui dies Exaltatae Cruci sacer est, erecta spectante Rege, displosisque ad laetitiae significationem tormentis bellicis. Eam intuens Rex et venerans, hortatus est populum, ut omnes Christiana susciperent sacra. Debitam sacrosanctae Cruci venerationem auxit depulsa ejus beneficio pestilentia, quae maritimam devastabat oram. Piscatores, aestu viscera depascente in ipso prope vestigio animam exhalabant. Ad placandum daemonem vota miseri, preces, et sacrificia congesserunt. Irrita cecidere vota, irritae preces ac sacrificia. Tunc P. Jacobus Fenicius, arrepto tempore, Cur, inquit, surda et muta numina precibus fatigatis? hunc tandem, de quo toties audivistis, Deum, qui vos sua redemit nece, qui Crucem, ut certissimum vestris malis amuletum, reliquit, agnoscite. Movit animos oratio. Supplices oleum alendae lampadi ante Crucem arsurae vovent. Depulsa paulatim pestis, et in Petri retia fortunati piscatores adducti.

[Note: §. VII. VINCENTIUS ALVARUS à MAHOMETANIS TRUCIDATUS.] His rebus prospere confectis, gloriosa mors Vincentii Alvari, et triste Patris Antonii Abreri naufragium, intervenere. Oriundus erat Vincentius Alvarus Ferreira, quod oppidum est Lusitaniae in Eborensi dioecesi. Venerat in Indiam anno MDXCIX. laborum et martyrii avidus. Goam proficiscens anno MDCVI. ad prosequenda litterarum studia, incurrit in myoparones Mahometanos. Lusitani, quibuscum vehebatur, impari pugna commissa, deditionem facere coacti, de suorum capite ac vita paciscuntur. De pretio convênit: sed conditio a praedonibus est apposita, ut ceterorum numero eximeretur Vincentius cum socio sacerdote, quos sibi dire mactandos reservabant. Hujus exceptionis haec suberat causa, quod molestissime ferrent nonnullos proceres Mahometanos profanae superstitioni recens ereptos, et additos Christo, Societatis operâ. Conceptum igitur in omnes odium, istorum, quos habebant in manibus, cruore satiare decreverunt. Repugnabant acriter Lusitani, neque ullas deditionis leges, nisi conditio haec tolleretur, admittebant. Dum sic altercantur, et quidem frustra (quippe cum pluribus et victoribus) Dabulem venêre, qua in urbe actor Lusitani Regis versabatur, a quo nummos in deditione pactos numerari oportebat. Deligunt Lusitani Vincentium Alvarum cum aliquot aliis, qui regium praefectum conveniat. Sed Alvarus, obeundae pro Christo mortis desiderio, an etiam caritate, qua socii vitae magis consulebat quam suae? institit ut P. Antonius Velosus, quem comitabatur, Dabulem pergeret, ipse remaneret: causam hanc praetexuit, quod potior foret sacerdotis auctoritas ad negotium e sententia conficiendum. Itaque manfit felix ovicula furentes inter lupos: qui statim maledictis, et verberibus rabidos acuere coeperunt dentes, et meditato sceleri praeludere. Illuxerat dies Veneris, Mahometi sacer apud Saracenos: hunc novo sacrificio celebrare constituunt. Manus injiciunt Vincentio, reclamantibus licet ac renitentibus Lusitanis; raptant ad navigii proram laetum beata sorte, et triumphantem prae gaudio. Provolutus in genua pias concepit preces, et cervicem acinaci barbaro amputandam obtulit. Erupit impiorum clamor Mahometem personantium, utque suis bonus ac felix esse pergeret, hac placatus victima, stulte comprecantium. Agebat Alvarus annum aetatis septimum et vigesimum.

P. Antonius Abrerus vela faciebat in littore Malabarico, cum P. Bernardino [Note: 41. Duorum e nostris caritas et naufragium. BB. Ignatii et Xaverii memoria miraculis commendata.] Senensi. Orta subito Cocinum inter et Culanum foeda tempestas IV. Kalend. Novemb. MDCXI. classem sex navigiis majoribus et aliis minoribus bene multis constantem, et Asiaticis onustam mercibus fregit. P. Abrerus ducentos ethnicos, nullis antea monitis et adhortationibus victos, ad sacrum baptisina perduxit. P. Bernardinus milites omnes, quorum ingens erat numerus, salutari confessione expiavit; neque suae prius vitae consulere sustinuit, quam eorum salutem sempiternam in tuto collocasset. Eversa demum navi jactabatur undis; cum ad B. Ignatium ore animoque conversus, cernit oblatam ex improviso adnatare trabem. Huic se applicat, perque iratos fluctus diu raptatus, ad littoris cautes ejicitur. Exciverat indigenas procellae fragor et praedae spes. Ab iis haud dubie spoliandus et necandus Ignatium rursus appellat, cujus ope mitigata barbarorum feritas incolumem accepit in littus. Servatam Superûm beneficio vitam dolor propemodum

ademit. Paululum in littore processerat, cum incidit in cadaver socii carissimi P. Antonii Abreri. Triste ac dulce onus maerens ad Patres Franciscanos deportavit, quorum in aede sacra sepultum est. Non uni tantum P. Bernardino, sed aliis plurimis tum e Societate, tum externis, in hac Indiae parte, saluti fuit S. Ignatii nomen, quem Europa novo insignitum titulo, et Beatorum fastis nuper additum celebrabat: nec non S. Francisci Xaverii, cujus in his partibus vigebat adhuc velut recens memoria, frequentibus commendata prodigiis. Cotate oppidum est decem circiter millia passuum distans a promontorio Comorino, et regni Travancorensis limes. Ibi ejus imago magnam habebat venerationem. Pendebant circum undique donaria, miraculorum testes. Id morbo quolibet laborantibus, id calamitosis commune perfugium, non Christianis modo, verum etiam religionis verae exsortibus. In iis poeta senex meraorabilis fuit, magnum olim ethnici gregis decus. Nam pangendis non incommode versibus, quibus tota natio mirifice delectatur, fabulas et insulsa Brachmanum deliria ingeniose commendabat. Uxor ejus, liberi, familia prope tota Christianam sequebatur legem: unus ipse, fama eruditionis tumens, haerebat in impietate. Linguae ac venae procacis vitium Deus insolito pedum tumore castigavit. Sed corporis morbus animo peperit sanitatem. Vovit, si convalesceret, se Christi deinceps clientem, et Xaverii praeconem fore. Convaluit, ac postridie oden elegantissimam attulit in dem sacram, qua salutem sibi restitutam, et laudes patroni sui decantabat. Paucis post mensibus sacro fonte perfusus, et melius canere, et sanctius vivere didicit. Alter poeta, sed Christianus, integrum eidem Xaverio poema dedicavit. Magistratum insignem gerebat in oppido, et ab octo mensibus captus oculis ac pedibus languebat, remediorum irritam vim deplorans. Oblatus illi secundum quietem sacerdos linteo tectus amiculo, qualis fere Xaverius pingitur, monet ut Cotatenam in aedem suam pergat, ibi sanandus. Eo simul ac venit, haud vanam felicis somnii fidem latus agnovit.

[Note: §. VIII. ORA COROMANDFLIA LUSTRATUR.] IN altera parte Asiaticae intra Gangem peninsulae, quae solem orientem respicit, praecipua regna sunt Bisnagarenum, Golcondanum, Gingianum, Tanjaoranum, et Madurense. Ad ea lustranda P. Nicolaus Pimenta, Indiae Visitator, egressus Cocino sub finem Januarii anni MDXCVIII. suavissime complexus est in oppido Punicali P. Henricum Henricium, qui ab ipso. S. Francisco Xaverio huic praepositus stationi, eam ab annis amplius quinquaginta, senex emeritus, retinebat, vegetis adhuc animi corporisque viribus. Magnam librorum copiam lingua Malabarica conscripserat, quorum ope finitimas etiam erudiebat gentes, et Christianam plebem in suscepta Fide confirmabat. Non minorem animo voluptatem hausit Visitator, com ingressus Manariam insulam, quo tempore Christiana pietas anniversariis sacris necem Christi acerbissimam recolebat, personare pio populi planctu suspiriisque templum vidit, sacerdote de Servatoris cruciatibus disserente.

[Note: 42. Manaria insula: margaritarum piscatus.] Factus per eos dies celebris ille piscatus margaritarum, in angusto freto, quod Ceylanum inter ac Manariam interest. Confluxerant hominum millia facile sexaginta. Instructi armis et supellectile domestica, plerique cum uxoribus et liberis, castrorum in morem littus omne compleverant: collocatae certis in locis exeubiae, praefecti operum singulis turmis attributi, omnia ordine pulcherrimo composita. Aderant, pro more, missi Columbo (primatium id oppidum Ceylani) Batavi, qui rei summae praeessent. Nec deerant Patres Societatis, qui frequentes eundem in locum convenire solent ad componendas, ut in tanta multitudine, lites, fovendamque pacem; ad rem divinam faciendam, et subministranda reliqua animarum auxilia. Porro margaritarum ille piscatus (quoniam huc incidit sermo) sic peragitur. Initium piscandi fit certo tempore, a Batavis per totam oram promulgato. Signum datur tormento murali disploso. Tunc in mare propellitur ingens navicularum numerus: in singulis quinquaginta circiter nautae, urinatores viginti. Simul atque naviculae in littoris parte ipsis designata constiterunt, ancora jacitur, et urinatores ad imum ventrem saxum alligant longum pede, latum dimidio; arcuatum, qua parte ventri adstringitur. Id faciunt, ne fluctuum impetu abripiantur, utque firmius in mari gradiantur. Alterum deinde saxum, sed

multo gravius, pedi alligant, cujus pondere subito in imum aequor devolvuntur, quodque delapsi statim deponunt. Praeterea, quia ostrea, quorum in conchis latent uniones, sunt cautibus affixa, manuum digitos multis, e corio duriore, fasciis involvunt, ne revellendis per vim ostreis laedantur: quin, ferreis interdum fuscinulis utuntur. Unusquisque suspensum e collo gestat ingentem saccum, in quem ostrea collecta immittat. Sic ornati urinatores in mare se se praecipitant longum per funem, cujus pars una ipsorum brachio, altera naviculae inhaeret. Statim atque pelagi solum attigere, discurrunt huc illuc celeritate summa per glaream, cautesque asperas, et ostrea passim obvia revellunt. Tantam in mari, etiam infimo et altissimo, testantur esse lucem, ut aspectus in omnem partem facillime patet. Saepe occurrunt immania piscium monstra, quae a Christianis ducto Crucis signo propulsantur, certo hactenus et nunquam fallente praesidio: Mahometanis aut ethnicis fuga nihil artesve aliae prosunt, quominus ab iis saepe devorentur: idque longe gravissimum in hoc piscatu periculum est, ac frequentissimum. Boni urinatores per horam dimidiam in aqua vulgo durant: alii quartam horae partem: neque oleo, aut alio liquore ullo se tuentur: animam duntaxat continent, idque nullo negotio: tantum consuetudo a teneris unguiculis ducta valet! Cum se spiritu praecluso suffocari sentiunt, signum dant moto fune, recipiunturque ex aequore in naviculam per alterum funem, quem corpori medio alligatum habent. Est qui centena referat ostrea, est qui quadringenta, ut casus tulit. Si plura occurrunt, quam continere saccus ipsorum queat, illa congerunt in cumulum, in ipso mari, ac reversi deinde asportant. Onere suo levati paulum interquiescunt, mox reddunt se pelago.

Sub vesperam ostrea omnia e naviculis deportantur in scrobes quadratas, ac pedibus quinis quaternisve latas. Ibi congesta et exstantia metarum in morem, tandiu relinquuntur dum se diductis conchis aperiant ac moriantur. Putrefactâ et solutâ carne, margaritae decidunt sua sponte in subjectam scrobem; unde postmodum eductae, ab arena sordibusque repurgantur. Nullus est earum certus in ostreorum carne locus: aliae in capite, aliae aliis in partibus formantur, complures in musculis et pulpa. Una vulgo ceteris major est ac perfectior; nonnunquam duae, reliquae minores multae; candidae omnes ut plurirnum: flavis aut nigris color deterrimus, ac pretii nullius. Forma omnibus non una. Aliis, pyrorum in morem, desinit in acumen; aliis rotunda est, aliis ovata: inaequalis quibusdam et varia. Abluti purgatique uniones congeruntur in aereas quinque sexve pelves, alias aliis suppositas, et ita perforatas, cribrorum instar, ut foramina supremae pelvis majora sint, aliarum autem eo minora, quo sunt a summa remotiores. Uniones, qui per foramina supremae pelvis non transmittuntur, primae censentur notae: qui remanent in secunda, secundae; qui in tertia, tertiae. In infima pelvi, quae forata non est, excipiuntur minutae, rudes, et inchoatae margaritae. Creditum olim fuit ostrea sub auroram emergere in summum aequor, et hiantibus modice conchis matutinum rorem excipere; quo velut coelesti semine hausto, uniones parturirentur. Illa vero sic marinis cautibus adhaerescunt, nunquam ut in summo aequore conspiciantur. Hoc habent margaritae, quae leguntur in ora Piscaria, ut nitorem suum deperdant nunquam; aliarum candor sensim exolescit. Licet unicuique cymbas inferre quam multas libuerit. Sexcentae vulgo, aut septingentae numerantur. Singulae nummos, ut minimum, sexaginta Batavis pensitant. Potestas ubilibet piscandi promiscue, nemini fit. Certus designatur locus, idque facto prius periculo, unde intelligatur quae pars aequoris, quam dives unionum sit. Accidebat enim aliquando, prius quam ejusmodi specimen caperetur, ut sterilis piscatus et Batavis damnosus foret. Quidquid margaritarum primo die colligitur, ad Regem Madurae pertinet, vel ad Maravarum Principem, prout alterutrius in ditione littoribusque piscatus fit. Diei secundae praedam Batavorum juris esse nonnulli falso tradiderunt. Hoc sibi vindicant unum, ut majores margaritas emant. Quod si pretium a naviculae domino indicatum abnuunt pendere, aliis emptoribus liceri fas est. Sed Batavi praesenti pecunia, quae illis deesse non solet, reliquos emptores facile vincunt.

[Note: 43. Domicilium Societatis in urbe Negapatano: Seminarium in Fano S. Thomae.] Solvens e Manaria insula Visitator Negapatanum venit ab oppidanis invitatus, qui jamdudum Societatem expetebant. Spem longe maximam faciebat amplificandae religionis haec civitas: in eam quippe ingens fit mortalium, omnis sectae generisque concursus, e sinu Bengalano, Peguano regno, Malabarica ora, ultimisque Sinis. Inde contendit itinere terrestri ad oppidum S. Thomae. Dierum duodecim iter fuit, per amoenissimam regionem. Hic delubra frequentissima et pulcherrima cernere erat, plena Numinum variorum, avium, hominum, quadrupedum. Eorum colossos immanes huc illuc deportabant venerabundi: subibant ipsimet onus tantum, et humeris subjectis vesanas moles circumferebant. Regem Gingii Visitator ex itinere adiit, ut ab eo facultatem conficiendae tuto viae, et sine impensis portoriorum, postularet. In regiam deducti sunt Patres a ducentis Brachmanis, aquam certo consecratam ritu quacumque tranfirent aspergentibus. Per varios conclavium anfractus, et militum excubias, ad Regem denique pervenerunt. Exstabat in ingenti suggesto pretiosis instrato tapetibus, ac praealtis pulvillis, in modum columnae assurgentibus, insidebat. Toga illi serica, et ad talos promissa: torquis multiplici gemmarum ordine, a collo in pectus imum fluebat: oblonga caesaries, distincta unionibus, et in nodum sub verticem collecta; quam pannus sericus coronabat. Hinc inde assidebant viri principes, admistis Brachmanis. Ipse florenti aetate, vultu decoro et vivido, majestatem humanitate temperatam prae se ferebat. Accepit Patres benignitate summa, munusculis eorum delectari se significans, sermonemque de religione ad multam noctem produxit. Tandem pannis auro illusis donatos remisit, addito uno e regiis stipatoribus, qui eos assectaretur, immunesque naulis et portoriis praestaret.

Iter igitur postridie repetitum, qui dies sacer et festus urbi praecipua religione colebatur. Quippe in templum ingens, a Rege conditum, deferebatur simulacrum vetus. Simulacro nomen Hanimantus; figura, simii: quem aiebant olim fuisse Deum, sed ob nescio quod delictum, una cum aliis sexcentis Deorum millibus dejectum coelo, simii formam una cum iis induisse, ac principatum inter Deos simios obtinere. Persecutus iter Pimenta, salvus et incolumis tenuit Meliaporam, five Fanum S. Thomae, in eoque Seminarium erexit, in quo institueretur juventus nobilis Badagarum. Illi Madurensis regni et orae Malabaricae fines incolunt. Spes erat felices illic educari plantas posse, quae maturos religionis fructus aliquando suis popularibus inferrent.

[Note: 44. Rex Bisnagaris Societatem accipit. Ejus colloquium cum Patribus.] Late dominatur in hoc tractu Rex Bisnagaris, seu Narsingae: nomen illi tunc Vencatapadinus Ragiu Devamaganus Ragel: seque ipse suis in diplomatibus inscribebat maximorum Regum Regem, et Regum Deum, Magistrum nescientium loqui, Victorem omnium quae videt, et Conservatorem omnium quae vicit, Formidolosum octo plagis mundi, Sponsum bonae Fortunae, Dominum Orientis, Austri, Aquilonis, Occidentis et maris. Sane olim late patebat ejus regnum, ac totam illam Asiae partem, quae porrigitur paulo infra Goam ad Ceylanum usque, amplectebatur. At varii principes et reguli, quos Naikenos vocant, imperii sensim excusso jugo, potentiam illius et oppida inter se partiti, eum angustius regnare coegerunt. Regia civitas Candegrium dicitur. In ea visum est e re Christiana fore, si Societas domicilium haberet, unde posset Evangelii lumen in amplissimam regionem propagari. Datum id negotii Patri Simoni Sa, rectori collegii S. Thomae; qui ut rem e Visitatoris sententia conficeret, scripsit ad Oboragium, Natsingani regis socerum, studiosum Societatis, nec alienum a religione Christiana. Rescripsit ille humanitate singulari, ejusque fretus epistola rector in viam se dedit sub initium Octobris anni MDXCVIII. Prolatis, quacumque transeundum fuit, Oboragii litteris, urbes, portus, flumina patuerunt. Superatis montibus praeruptis et arduis descendit in amoenas valles, ubi populus fere degit. Attoniti confluebant ad novorum hominum aspectum, nec tam mirabantur peregrinam vestem et ora, quam sermones de Numine uno, aeternisque suppliciis aut praemiis; quos avida bibebant aure, nihil tale audituma se unquam contestantes. Videbant Patres non sine gemitu miserabilem inscitiam, in indole tam bona. Quis enim tot animas perire, docentium inopiâ, non doleat? Ita sunt ab

iis avulsi, ut se redituros pollicerentur. Jam in conspectu Candegrium erat, regia, ut dixi, civitas, cum multitudinem hominum prope infinitam aspiciunt in vicino monte. Ibi templum falsi Numinis Tripiti. Trecenti admodum Brachmanes, templo praepositi, subeuntem populum admonebant in limine, ut purgaret peccata, hoc est, barbae partem et capillorum poneret, corpusque ablueret.

Certior factus de Patrum adventu Oboragius, summum copiarum praefectum ad ipsos in urbem deducendos misit, cum lecto procerum, militum, et elephantorum comitatu. Devecti fuere in lecticis elegantibus: singulas quaterni gestabant bajuli, praeeuntibus lictoribus et praeconibus, qui affluentem turbam aegre submovebant. Ipsi vestes illas induerant, quibus ornati sacerdotes catholici ad aras operantur, nimirum albam tunicam lineam, cum stola, et toga seu casula bombycina. Hoc apparatu ad Oboragium processerunt. Sedentem in splendido tapete, pulvillis fultum, et auro gemmisque radiantem, salutarunt. Exposita causa itineris, gratias egere amplissimas pro acceptis pridem ab eo beneficiis. Ea se cumulaturum promisit; ipsorum esse dispicere ubi aedem sacram condere cuperent. Addidit promissis liberalibus munera; et multa de rege Hispaniae, ac Lusitaniae; de Indico Prorege, sciscitatus remisit militari cinctos turma, in destinatum hospitium.

Rogavere Patres ut ipsis, ejus opera, liceret Regem salutare. Paratos in diem tertium esse jussit. Progressi sunt eodem quo prius ornatu. Sedebat Rex in solio: infra illum considebant hinc Princeps regni heres, inde Oboragius; stante promiscua circum nobilitate. Spirabat majestatem Rex et humanitatem: oris color subniger, grandes oculi, venusta facies, statura mediocris. Inter cetera Patrum munuscula figuram cordis crystallini, aureis argenteisque filis intertextam, adamavit: cui Patres, Jure, inquiunt, cor offertur ac placet Regi; amoris nempe ac fidei symbolum. Percontanti de nostro vitae instituto, vestitu et moribus, responderunt se obsequio divino et hominum saluti addictos esse: nuncium negotiis et curis profanis idcirco remisisse: vitam austeriorem et a voluptatibus remotam vivere: uti vestibus vulgo pullis: nudos non incedere, honestatis causa. Ultimum hoc addiderunt, propterea quod Brachmanum genus quoddam illic est impurum et sordidum. Amant illi prodire in publicum omnino nudi, et magno in honore sunt, quia segregati ab hominum consortio, solitudinem et avia nemora sectantur. Quaesivit etiam Rex an ducerent uxores. Negavere: quod Christiani sacerdotes Deum purissimum et sanctissimum proxime conarentur imitari. Miratus vehementer, iterum hoc idem, ac tertio, quaesivit. et Quam saepe, inquit, igitur lympha munda corpus abluitis, ut in conspectum Dei vestri veniatis? Aliam hujus munditiae parandae rationem, et sacramentorum vim Socii explicuere, stupentibus qui aderant, et laudantibus: adeo ut Princeps, converso identidem ad Brachmanes suos vultu, diceret: Eia, quid vobis videtur? Illi conticescere, ac voces duntaxat istas proloqui, Suami, Suami; quae verba Dominum aut Imperatoren significant.

Delapso interim ad Europam sermone, de illius Regibus, oppidis, bellis, de Summo Pontifice, plurima cupide rogitavit; ac responsis Patrum magnopere delectatus, oppidum ubi Societatis domus cum templo poneretur; vectigalia, quibus alerentur, assignavit. Rogantibus ut sedem collocare Candegrii liceret, quo facilius ac saepius Regis conspectu fruerentur, paulum obticuit, et cum Brachmanis demissa voce tantisper est locutus. Crediti sunt Regem, ne id concederet, deterruisse. Nam eorum aliqui disputare palam ausi cum Patribus et refutati, demonstrata fabularum anilium, quas rudi popello venditabant, inanitate, non sine pudore discesserant, Quod saepius ne accideret, si Patres in regia degerent civitate, verebantur, Nihilominus hoc postea concessum a Rege fuit per eam occasianem, quam modo sum dicturus.

Cum sermo de religione ductus fuisset in multam noctem, redire Patres jussit postridie (tanta erat aviditas audiendi!) ac matutinis quidem horis: quod magnam habuit apud omnes admirationem. Ad eum enim et reliquos proceres aditus mane vix unquam patet. Sub vesperam duntaxat negotiis operam dant,

ac visunt inter se: tantaque est commeantium tota nocte cum lychnis et facibus coneursatio, ut vincant tenebras, ac diem imitentur. Matutinum tempus somno totum tribuunt, et corporis mirificae cuidam exercitationi. Ea sic instituitur. Ingens conclave habent arenâ tenui constratum. In eo luctantur cum valentissimis juvenibus, hujus palaestrae peritis: mox depugnant hebete ferro, vel sudibus innocenti pila praemunitis: pugnis etiam calcibusque tundunt inter se se haud molliter: aut immania denique pondera ab humo attollunt Ita copiosum eliciunt sudorem, quo diffluentes artus in arena convolvunt, ac diu multumque verfant. Jacentium sic pedes et brachia famuli distendunt summa vi, distorquent, inflectunt; deinde oleo perungunt, et odorato latice calido abluunt: demum extergunt pura sindone, ac vestiunt. Hac ratione vires et valetudinem sic tuentur, ut in senibus, annos septuaginta egressis, juvenile robur, et vernantis oris flos niteat. Itaque tam utilem palaestram, nisi gravissimis de causis et omnino necessariis, nunquam omittunt. Ea tunc est a Rege ac regni proceribus intermissa, ut Patres de religione disserentes audirent. Explicatum divini Verbi, naturam humanam induentis mysterium; Hominis-Dei dignitas admirabilis exposita, Virginisque Matris, quae coelesti feta partu, Orbi perdito Servatorem dedit.

Exarsit Princeps cupliditate iltos, de quibus tam mira narrabantur, intuendi; rogavitque num esset Patribus in promptu tabella picta, quae Dei Filium ejusque Matrem purissimam oculis exhiberet. Imaginem ejusmodi de industria Patres attulerant, in loco depromendam. Depromunt, et in bono lumine collocant, ut eminus etiam cerni posset. Haesere omnes diu defixis in eam oculis. Rex videndo laudandoque expieri non poterat; evocatisque pictoribus, percontatus est num exprimere imaginem imitando possent: et erat sane picta perbelle. Illis negantibus, quaerit a rectore collegîi S. Thomae, num essent Meliaporae pictores huic operi pares. Non deesse respondit Addidit, eandem tabellam in templo commode reponi posse, quod Candegrii, si juberet, construeretur, et ubi sacra effigies ab indigenis aeque ac Lusitanis coleretur. Subjecere Lusitani qui adstabant, nullam aptiorem inveniri posse rationem ad Christianos institores regiam in urbem invitandos, quam si templum Societatis in ea poneretur. Placuit Regi consilium, et P. Simonem aspectans, Lustrabis, ait, urbem per otium sedem templo deliges: impensas Oboragius, et omnia necessaria suppeditabit de meo. Gratiis impense actis, discessum est. Instabat enim hyems, et collegii rectorem negotia domestica revocabant.

Idem Rex, amplissima legatione ad Indiae Proregem adornata, duos e Societatis sacerdotibus, qui Candegrii degebant, otatori suo comites junxit. Alium a suo latere discedere passus non est in eo bello, quod contra praefectum arcis permunitae gessit. Acie congressus perduellem domuit, et recepta in arce Patrem manere jussit, ut praesidiarios milites erudiret. Benevolentiam Regis in Socios aequabat Regina, instititque summopere ut sacram aedem Pallecatae conderent, quod oppidum Fano S. Thomae vicinum, egregio portu et hujus orae pulcherrimo commendatur. Brevi condita fuit, frementibus Saracenis, et miris modis aedificationem impedire conantibus. Nihil eorum apud Reginam preces, nihil Brachmanum querelae valuerunt. Rex multum cum Patribus ac libenter erat: cumque pictis imaginibus plurimum delectari videretur, misit ad eum ex Urbe Praepositus Societatis unum e postris fratribus, picturae non rudem. Maximam Claudio Aquavivae gratiam habere se Rex demonstravit: et oblatas Beatorum Ignatii et Xaverii imagines demiratus, easque non ita magno tempore ac labore confectas, ut pictor affirmabat, vix credens; Periculum, inquit, faciamus. Ille nihil ia se morae futurum respondis, statimque aggressus vultum D. Ignatii coram pingere, nondum exacta sesquihora vivum paene ac spirantem in parata tela dedit. Crevit admiratio Principis: qui e conclavi pannum aureum depromens, artem pictoris praesenti dono muneratus est: quam ille pari successu in aliis tabulis pingendis exercuit. Inde captabant Patres occasionem explicandi abditissima religionis mysteria, et, Principem ejus amore inflammandi. Ardebarit iidem conserere manus cum doctoxibus gentis, idque Rex enixe cupiebat. Omnem

vero disputationem isti sedulo fugiebant, inscitiae conscientiâ et innato fastu. Ad cerramen invitati respondebant religionem gaudere tenebris ac silentio: ejus arcana vilescere cum. vulgantur. Patres ex eorum libris eruere arcana illa decreverunt. Conscripti sunt isti libri proprio quodam et perdifficili sermone, qualis in Europa Graecus, aut Hebraicus est. Idem in aula viget, atque adeo Patribus videbatur necessarius, ut cum Rege ac proceribus agere commodius possent. Huic perdiscendo se totos dediderunt.

[Note: 45. Nova expeditio in regnum Bisnagarense suscepta. Collegii Tutucurinensis clades.] Ea Goam perlata, cum litteris P. Simonis Sa, magnos in animis nostrorum motus excitarunt. Omnibus Missionem praeclaram certatim exposcentibus, delecti P. Emmanuel Veiga, domus Professorum praepositus; P. Gaspar Stephanus theologiae professor; PP. Joannes a Costa, Petrus Eutitius, Melchior Cotinius, et Consalvus Monterius. At P. Emmanuel Campanellus, et P. Alexander Lenis urbem Chistapatanum in regno Naicheni Gingiani petierunt, ut aedem sacram ibi ponerent, cui B. Virginis a Spe nomen facere placuit, ac totum oppidum Archangelo Michaeli consecrare. P. Emmanuel Veiga Chandegrinum cum suis adveniens, ab Oboragio primum, deinde ab ipso Rege perhumaniter acceptus est. Neque solum factam aedificandi templi potestatem Rex confirmavit, sed etiam omnibus, qui Christianam amplecterentur legem, pristinos honores, bona et ministeria retinendi jus esse voluit. Fundum et aream aedi sacrae destinatam possidebat Regis uxor, Oboragii filia: quae parentis hortatu libenter hac possessione, in gratiam Patrum, cessit. Anno MDC. cursum Evangelii paululum retardavit consternatio publica. Inciderat solis defectio in IV. Id. Quintil. Rex, aula, proceres cum populo, luctu ac dolore perditi, impasti et jejuni die toto perstiterunt, ejulantes miserabilem in modum, ac diris devoventes draconem, a quo solem, cum deficit, vexari putant ac prope devorari; adeo ut non prius recipiat lucem, quam se ab ejus faucibus expediat. Hunc maerorem de solis labore conceptum expulit anniversaria diei festi laetitia. Unum e suis Numinibus praecipuis, Perumalem nomine, genitum vaccâ ferunt, eamque ob rem vaccas, tanquam affinitate cum illo junctas, habent in honore, iisque nemo vescitur. Id fortasse ortum ab AEgypriis, apud quos vitulus Apis in Deorum numero colebatur. Tanta peregrinorum undique confluxit multitudo, tanta diem festum munificentiâ celebrarunt, ut illorum dona ducentis aureorum millibus aestimata sint. Pars festi et pompae potissima fuit, simulacrum Numinis triumphali curru devectum. Currum multa hominum millia trahebant. Rex primus rotas impulit: eas quisquis e populo poterat contingere, in coelo se esse credebat. Patres de stolida gentis superstitione maestos consolatae sunt litterae, quibus Trimalarraius, Regis Bisnagareni heres ac nepos, in suam illos urbem Sirangapatanum invitavit. Erant hunc in modum scriptae. Mahamanda, Espara, Ramaraiu, Trimalarraiu, magnus Princeps, etc. epistolam hanc mittit Patribus Societatis Jesu. Accepi quas scripsistis ad me litteras, et intimo in sinu abdidi. Pergratus mihi erit vester in meam hanc urbem adventus. Hic locum templo ac domui vobis aedificandae dabo: plurimis vos praeterea beneficiis afficiam. Per Suami Ranganatam juro, perque pedes patris mei Ramaraiu. Cetera meus vobis orator exponet: properate.

Hanc laetitiam rursum alius turbavit dolor. septem in Orae Piscariae tractu, quem Paravae incolunt, Societas habebat stationes, collegium etiam in urbe vicina Tutueurino. Nec solum adhibebatur cura in veteribus Christianis fovendis, sed etiam in parandis novis; quorum sexcenti e Saracenis ethnicisque ad Ecclesiae pascua perducti fuerant anno MDCI. Exortus est crudelis dynastes, qui miseram gentem diris vexabat modis: sacras juxta et profanas evertebat domos, abigebat ex agris praedam, incolas in servitutem abducebat. Offensi tam injusta crudelitate Paravae contrahunt copias; penetrant clam in arcem tyranni, et ipsum caesis satellitibus obtruncant. At Rex Madurae, cujus ille cliens erat, exercitu in Paravas immisso, urit agros, exscindit oppida, templis faces infert. Christiani sinistris attriti certaminibus, in propinquam littori insulam, Regum dictam, profugerunt; ubi hostium arcerent ineursus, loci natura tuti, quem hinc scopuli sub aqua latentes, inde angustum et periculosum fretum claudit. Gravissma

pars hujus bellicae tempestatis in urbem Tutucurinum, et collegium Societatis. detonuit. Domus direpta, comminutae Cruces, arae prostratae. Sacerdotem e nostris unum, ab hoste comprehensum, reliquis in insulam Regum subductis, vix a barbaris ejus necem sitientibus Christiani redemerunt. Cum interim in eandem insulam undique confluerent, exstructum est oppidum, in eoque domus Societatis posita, quae Tutucurinensis collegii jacturam utcumque pensaret. Lusitani praesidio insulam muniverunt, in qua tutissimum adversus maris procellas et hostium insidias receptum haberent. Maximis affici consueverant cladibus et damnis Paravae per istos dynastas, et Regis Madurae administros: eaque data fuerat occasio instituendae Missionis Madurensis, de cujus praecipuo fundatore, fructibus, et progressu admirabili, paulo uberius dicendum est.

[Note: §. IX. CHRISTI FIDES IN REGNO MADURENSI MIRE PROPAGATA.] Asiaticae intra Gangem peniniulae, qua Orientem spectat, partem amplam obtinet Rex Madurae. Claudunt ejus regnum ab occasu montes Gatae; ab ortu oceanus Indicus; a septentrione regna Gingianum et Tanjaoranum; a meridie apex promontorii Comorini. Paravae, qui regni plagam orientalem, Oram Piscariae vulgo dictam, incolunt, a regiis, ut modo dicebamus, vexati praefectis quorum avaritia nesciebat modum, et vehementer opus Evangelicum retardabat; ad Patres Societatis, qui S. Xaverio in eorum eultura successerant, confugerunt, ut gentis miserae querelas ad Naikenum Madurensem deferrent. Visa est Patribus occasio non aspernanda inferendae in regni Madurensis interiora religionis. Ivit Maduram P. Gonsalvus Fernandes anno MDXCV. cum aliquot Lusitanis. Auditus a Rege clementer, aedem sacram struxit ejus concessu; scholam pueris erudiendis aperuit; ad evellendam ex animis civium superstitionem totis decem annis incubuit, labore improbo, exiguo fructu. Domum etiam hospitalem curandis aegris condidit, ea spe fore ut Christianae caritatis exemplo permoti Madurenses magistram omnium et parentem virtutum religionem amplecterentur. Moribundos aliquot baptizavit. Vivorum aversae mentes et immotae. Maerore annisque fractus adjutorem et socium accepit anno MDCVI. P. Robertum de Nobilibus, quem divina Providentia Missionum Madurensis, Tanjaoranae et Gingianae sundatorem legerat. Is alta mente indolem gentis, et obices qui cursum Evangelii morabantur, contemplatus, viam paulo diversam iniit, qua mentes a Fide aversas cicuraret, Christumque cicuratis et praeparatis insereret. Juvat hominem praeclari consilii, quod successus felix et Supeti auspices approbarunt, ducem, ab ineunte aetate propius attentiusque intueri.

[Note: 46. P. Robertus Nobilius, seu de Nobilibus, fundator Missionis Madurensis.] P. Robertus Nobilius Romae natus est anno MDLXXVII. ex illustrissima inter Italicas gente, quae originem suam ad Othonem III. Imperatorem referebat, ut affirmant qui rem accuratius examinarunt. Ejus majores cum annis propemodum quingentis Urbeveti consedissent, inde Montem-Politianum, ac denique Romam petierunt. Ab iis orti Pontifices Maximi Julius III. et Marcellus II. Cardinales Sfortia, et Bellarminus; aliique praestantes domi et militiae viri. Hoc, ut postea dicemus, ad religionem in regno Madurensi stabiliendam plurimum interfuit. Neque id aliter in P. Nobilio commemorarem, qui Christiani hominis, atque adeo religiosi genus ac nobilitatem virtute solâ metiebatur. A parentibus mores optimos et studium pietatis hausit, quo incitatus arabiit Societatem, in eamque admissus est anno MDXCVII. honores fugiens, quos illi splendor genetis et Romanae curiae favor ostentabat. Jam inde ab inito tirocinio acres ad Missionem Indicam stimulos subjici sibi sentiebat; in eaque defixus cupiditate, studia bonarum artium, quae Neapoli; ac theologica, quae Romae confecit, ad hanc veluti metam dirigebat. Curae fuit colligere quidquid ad errores ethnicorum confutandos idoneum deprehenderet: meditari secum et expendere quid ab iis objici, quid commode responderi posset. Nec dubitavit postea confiteri, quaecumque contra religionem ab iisdem subtiliter et acute opposita per annos quinquaginta audivisset, omnia fere praevisa jam tunc a se et soluta fuisse. Haud minor interim virtutis erat cura, quam litterarum: quippe cum probe intelligeret ad labores Apostolicos parum esse in doctrina momenti, si virtus absit.

His instructus praesidiis adit Praepositura Generalem Societatis, et ei quid

habeat in votis exponit. Aquaviva, praecipuis illum in Societate muneribus gerendis adhibere meditans, vota ejus in longum differt. Obnituntur acriter consanguinei, et exorant ne invitis ipsis discedat. Quanto haec ad vincendum difficiliora videbantur, tanto impensius ad ea superanda exarsit. Usus erat magistro tirocinii P. Nicolao Orlandino: qui divina luce, ut suspicari licet, collustratus cognoverat Indiis deberi tironem egregium, in eoque mentem hanc aluerat. Is per id tempus Societatis Historiam scribebat in aedibus Professorum: et apud Aquavivam P. Roberti causam ita egit, ut Praepositus Generalis discedendi faceret potestatem, si per ejus parentes non staret. Quot lacrymis, quot precibus pugnatum ab iis est ut carissimum filium retinerent? Precibus objecit preces: lacrymas abstergere consolando frustra tentavit. Ut sensit obnixos non cedere, ad Beatissimam Virginem confûgit, cujus in fidem ac tutelam se se jamdudum contulerat. Ea fretus parentes plena Numinis oratione aggreditur; gravem illis incutit metum ne moram divinis consiliis inconsulta caritate afferant. Mentem hanc non temere nec leviter a se susceptam, sed monente atque instante Deo, cui repugnare nefas sit. Huic se consecratum; nec jam ipsorum, ac ne suum quidem esse. Quod si quid ad ejus majorem gloriam prospere in Indiis gereret, mercedis partem et gloriae ad ipsos magno fenore venturam. Victi hac oratione demum filio Deoque repugnare destiterunt.

[Note: 47. Indiam petit, Ibique novam insinuandae religionis viam tentat.] Continuo Nobilius Olisipponem, inde in Indiam solvit anno MDCV. et Indicae provinciae Praeposito, iter adornanti ad lustrandam oram Malabaricam ac Piscariam, comitem se adjunxit, laetus quod impressa quondam ab Indiarum Apostolo vestigia tereret, ac loca viseret ejus rigata sudoribus, nobilitata miraculis, virtutibus illustrata. Non potuit non laudare Christianorum pietatem, qui maritimum illud occupabant littus, piscatores plerique. Horum in mentibus tanto post tempore vivebat adhuc memoria Xaverii; et in moribus sacer ille spirabat ardor, quem ipsis olim vir Apostolicus afflaverat. Verum ethnicos honestioris paulum modo sortis et conditionis, ad Christiana sacra perpaucos accedere miratus est, et foedam in arvis tam bene cultis sterilitatem. Maduram profectus cum eodem P. Provinciae praeposito, Gonsalvum Fernandem idipsum queri ac dolere comperit: nec Fernandem tantum, sed alios etiam Societatis operarios in Bisnagarensi regno, in Gingiano, in Tanjaorano: qui e suis laboribus vix ullum, praeter laboris et patientiae, fructum colligebant.

Haec secum attente reputans P. Nobilius, causam ingratae sterilitatis investigare studuit. Hanc demum unam esse deprehendit, quod ea regio, ut reliquae ferme Indiarum gentes, patrias leges et consuetudines tam obstinate servet, adeo utiliter et sapienter putet institutas, ut eas qui contemnant, non modo viros probos, sed ne homines quidem esse arbitretur. Eas consuetudines quia parum curabant observare Prangui (sic Lusitanos appellabant) invisi honestissimo cuique, ac despicatissimi passim erant. Porro inter istas leges ea est celeberrima, quae nobiles ab ignobilibus omnino secernit, nihil ut commune utrisque sit. Solis nobilibus auctoritatem ac jus docendi tribuunt: nec usquam aeque atque apud illos valet illa viri sapientissimi vox, Primus discendi ardor nobilitas est magistri. Praeterea in iis, qui sacris praesunt, et religionis pietatisque studium peculiare profitentur, qui Brachmanes et Saniassii nominantur, summam requirunt vitae austeritatem, nempe ut a rerum humanarum et corporis contage remotiores, propius ad Superos velut accedant. Addunt iisdem quaedam insignia dignitatis. Brachmanes funiculos tres inter se consertos, et ab humero laevo ductos infra brachium sinistrum, cum suspensa interdum ex illis silis splendenti lamina, gestant: idque ornamentum linea vocatur. Saniassii, praeter proprias vestes, alunt exstantes in summo capite cirros, id quod appellant codumbum. Haec omnia valent ad populum conciliandum, qui vestium splendore, ornamentorum pompa, et specie quadam externa ducitur. Universa gens distribuitur certas in classes. Castas indigenae vocant. In prima et nobilissima continentur Brachmanes: quippe, ut ipsimet populo persuaserunt, prognati e capite Brummae, supremi sui Numinis, et litterarum ac religionis magistri ab eo constituti. Publicam rem administrare, tradere

nobiliores scientias, procurare sacra, versari cum Superis, has artes sibi partesque sumpserunt. His. exercentur: alias, ut infra se positas, aversantur. Secundam nobilitatis classem occupant Principes, quos Raias vocant, et ex humeris ejusdem Brummae natos praedicant. Ex ea classe magistratus, judices, ductores copiarum leguntur. Tertiae classi et quartae adscribunt Chustres, ex ejusdem Brummae pedibus ortos. Illi varios in ordines tribuuntur, semper aliquo gradu honestatis distinctos; exercent artes, etiam humiliores; tractant arma; faciunt mercaturam, et certis singuli privilegiis gaudent: ita tamen, ut quam cuique sortem aut ratio dederit, aut objecerit casus, illa contentus vivat, neque mutate opificium, aut altiorem ad gradum assilire fas sit. Jam, ordo ignobilium et populi fex innumerabilis est: Parias nominant; rude vulgus et abjectum, sed Evangelio tamen et regno Dei, ut eventus docuit, natum: quod postea cum nobilibus angulari lapide Christo IBSV junctum, in unam coelestis aedificii molem coaluit. Sed eo perveniri nisi pedetentim et arte multa non posse P. Nobilius intellexit: cumque per ignobiles fieri gradus ad nobiles Christi Fide imbueudos non posset, civili quasi dissidio ab iis divisos ducendum a nobilibus initium putavit, qui Christiana humilitate instituti demitterent se deinde ad infimam plebem, et inustam illi per iniquissimas lege infamiae publicae notam aliquando forsan abolerent. Haec enim tam alte animis insita est, ut excidant viri nobiles ordine suo et nobilitate, si cum infima gente versari deprehendantur. Occursum immundae plebis, ut omen sinistrum, vitant: neque ad ministeria domestica famulos, nisi nobiles, adhibent; ne piebeiae manus ignobilitas supellectilem inquinet, ac tractatis dapibus saporem impurum allinat. Quod si quis in turba, ut sit, ab aliquo vili capite tactus leviter fuerit, non prius inire domum sustinet, quam totum corpus aqua purgaverit. Eosdem Parias templis arcent, vixque in vestibulo et adjunctis porticibus consistere patiuntur. Nec loco tantum secernuntur insignes ab imis, sed veste ac cibo. Lactis, oryzae, leguminum, usus censetur illic honestissimus, et Brachmanis ac Saniassiis conceditur. Carnem, praesertim vaccinam, vinum, et quidquid ebrietatem affert, detestantur, et ad Parias ablegant. Vetitus etiam est usus omnis et societas inter superiorem aliquam castam seu classem, et inferiorem. Quaelibet casta suis legibus propriis utitur, et magistratibus; penes quos potestas summa plectendi quemeumque cognoverint contra leges aliquid admisisse, illumque gradu et loco movendi: quo supplicio nullum irrogari majus apud eos potest. Ejectus enim casta deseritur a domesticis, destituitur ab uxore et affinibus, tanquam de coelo tactus, vel pestilenti afflatus aura: liberi habentur pro spuriis; publicantur ejus bona; illi demum igne et aqua interdicitur. Infamis, impius, Superis hominusque invisus errat; ac saepe sibi violentas manus affert, ignominiae impatientiâ.

[Note: 48. Cur Evangelii praecones olim judicio Madurensium viles ac despecti.] Has Madurensium leges, hunc hominum, ciborum, classiumque discrimen, ac praesertim nobilium a vulgo secretionem, cum Evangelii praecones Europaeis moribus assueti negligerent, nemo illos congressu, sermone, aditu, ac ne conspectu quidem dignos existimabat, praeter istos fortasse Parias, qui illis tanquam hominibus despicatis ac sui similibus familiariter utebantur, Hinc religionis Christianae contemptus ingens, quam, ut Pranguorum et Pariarum religionem, horrebant. Christum vero, ut vilissimae gentis Deum, ac ne Deorum quidem in numero censendum putabant. Sane inter Maravas ac Paravas. non pauci legem Christianam profitebantur: sed cum essent illi ex infima casta, et vile piscatorum genus, nemo paulum modo honestior ad eos accedere, aut illorum amplecti sacra audebat. His munimentis fortis ille armatus custodiebat atrium suum. Videbat Evangelium induci Maduram, nisi ab Europaeis, non posse. Illos tanquam mortalium abjectissimos, honestatis omnis, doctrinae, ac bonae mentis expertes proposuerat. Res ipsi cedebat ex voluntate. Ambitiosum quippe genus homines sumus, et jacent ubique res vel optimae, si nullo in honore ac pretio sunt. Tum quis, constituta famae, dignitatis, et vitae jactura, si commercii quidpiam cum Europaeis haberet, eos adire, audire sequi sustineret? Sic aditus omnis religioni verae in Madurense regnum, et vicina bene multa, clausus arte nova Erebi tenebatur.

Arte nova fuit recludendus. Hanc, Deo, ut credere est, duce P. Robertus de Nobilibus excogitavit. Certiorem consilii sui Patrem provinciae Praepositum facit. Consulit Cranganorensem Archiepiscopum, et viros eruditissimos. Docet nihil hactenus profectum in Missione amplissima, quia remedia malo consentanea non fuerant apposita. Rem alia via tentandam, quam speraret successuram. Serviendum parumper miserae nationis imbecillitati et moribus, quoad religio pietasque pateretur: donec illustrata coelesti luce disceret aspernari humana, et divina consectari. Utendum ipso mortalis gloriae ac superbiae luto, ad oculos caecorum aperiendos.

Provinciae praeposito et ceteris, quos tanquam divinae voluntatis interpretes habebat, probantibus, Maduram venit, regni caput. Depositis Europaeorum [Note: 49. P. Nobilius nomen suum inter Brachmanes profitetur, ac docere incipit.] vestibus, sumit cultum et ornamenta Brachmanum: profitetur austeritatem Saniassiorum. Nec solum austeritatis et poenitentiae nomen ac vultum, sed ipsam rem ac vitae difficillimae asperitatem omnem induit. Vescitur oleribus et oryza semel in die; abstinet carne, piscibus, ovis, vino et ebrioso quolibet liquore; omnia vitae oblectamenta respuit. Hunc in modum transformatus abdit se in domunculam e cespite, more Brachmanum: illorum instituta omnia caerimoniasque cognoscit: linguam vernaculam, dictam vulgo Tamulicam, quae latissime pertinet, addiscit; in eaque tantum profecit paucis diebus, ut natum in ipsa urbe Madura et educatum jurasses. Addit Badagicam, qui principum et aulae sermo: denique Grandonicam, sive Samuteradam, quae lingua eruditorum est; ceterum tot obsita difficultatibus, nulli ut Europaeo bene cognita fuisset ad eam diem, atque inter ipsosmet Indos plurimum scire videantur, qui hanc utcumque norint, etsi aliud nihil norint. Hoc sermone conscripta sunt monumenta doctorum, arcana religionis et mysteria: quae cum novus Brachmanes ignorare nefas duceret, linguae asperrimae salebras omnes improbo labore et invicta constantia superavit. Ubi maturum operi destinato adesse tempus vidit, prodit in lucem oculosque civitatis, et se Brachmanem ac primae classis nobilem professus, famulum nobili natum pariter loco domi tenet: fugit consortia Pranguorum et vulgi: Brachmanes ipsos ac Principes invitat ad cognoscenda novae theologiae mysteria. Mirari omnes ubertatem nitoremque sermonis, eruditionem suspicere, amare comitatem. De nobilitate nihilominus inquirere, in quo uno rei summa vertebatur. Proferendi fuere testes idonei, edendum jusjurandum, publico scripto et instrumento consignanda testimonia: nihil omissum ut ejus natales et stirpem certis argumentis exploratam haberent. Ut percrebuit fama Christiani nobilis Principisque, commovit se tota civitas. Proceres, Brachmanesque studio visendi et auscultandi, domum ejus convenere. Illos neque omnes, neque horis omnibus admittebat. Quo difficiliorem faciebat sui copiam, eo cupidius expetebatur. Sic enim Indi sunt: ut quidque inventu difficillimum, ita maximi esse pretii arbitrantur. Aurum, inquiunt, uniones, gemmae et alia id genus in tenebris abdita, et ab hominum conspectu remota delitescunt, nec nisi labore magno eruuntur. Adeuntes ad Romanum Saniassium (id enim sibi nomen imposuerat) famulus interdum excludebat; quod intentum precationi herum diceret, ac rerum coelestium contemplationi. Salutatus officii causa, non prodibat ut resalutaret: id amplum ducunt viri Principes ac doctores Malabarici. Hos tamen mores nescio qua urbanitate sic temperabat, ut arrogantiae notam effugeret. Crevit inde admiratio, et major ex hac solitudine tenebrisque reverentia. Jam Principis illi ac doctoris nomen illustre fama tribuebat; ejusque spectandi cupiditate Rex Madurensis incensus est. Renunciatum Regi fuit hominem domo nusquam prodire in publicum, ne cujus mulieris aspectu contaminaretur. Maximam Regi admirationem ea laus castitatis movit; nam virtutem hanc tanto magis vencrantur, [Note: 50. Brachmanes disputando victi, et ad Christum adducti cum plerisque nobilibus.] quanto minus colunt.

Inter Brachmanes a quibus audiri jam libentius coeperat, quamvis non sine invidia reliquorum, nactus unum paulo modestiorem, eum sibi arctius conciliavit, explicandis aliquot naturalis philosophiae ac mathematicae arcanis: mox eidem Symbolum Apostolorum, in aulicam linguam convertendum, dedit. Rerum novitate

perculsus doctor ethnicus, legere illud attentius et meditari aggressus est. Cum tamen explicare ac dissolvere quae sibi objiciebat ipse, non valeret, interpretem et magistrum interrogavit. Laetus occasione data vir Dei statuit in illo experiri quidquid, aspirante gratia coelesti, posset; haud dubius quin, victo Brachmane uno, ceteri, atque adeo totus nobilium ordo, magistrorum admirator cultorque, sequeretur. Ergo adeuntem excipit comiter, et in mediam dimicationem non invitum rapit. De Deo, quod est religionis primarium caput, disputatur, ac statuitur Deum posse omnia, et principatum in res ceteras obtinere. Quaesitum deinde, unus an plures essent. Brachmani plures affirmanti nominantique singillatim: Quos tu mihi Deos, inquit Pater, narras, qui Deum posse omnia, et omnibus superiorem confessus fueris? Duos enim si ponas Deos, aut pares erunt inter se, aut alter dicetur altero inferior. Si pares, neuter Deus erit, qui jus nullum in alterum habeat: inferior vero qui altero fuerit, is omnino Dens ac jure negabitur. Eadem ratio facile contra plures Deos valere demonstrata est. Ventum deinde ad mundi originem, de qua longior fuit altercatio: id enim persuasum habent, nihil ex nihilo posse fieri. Quamobrem duplicem statuunt materiam, sive duo rerum principia: unum unde animae formantur; alterum, unde corpora. Errorem in ipso fonte praecîdit catholicus Theologus, docuitque fieri aliquid posse ex nihilo, cum id maxime conveniat summae potentiae, nullis limiribus definitae; pertincatque ad laudem artificis, ut materia nequaquam indigeat. Deinde materiam illam primigeniam pluribus argumentis exagitavit, quam a nemine creatam dicere Brachmanes cogebatur: qui licet ingenio fretus petitiones adversarii declinaret interdum, vim tamen urgentis philosophiae omnino sustinere non poterat.

Inde sermo delapsus est ad animarum ex aliis corporibus in alia transmissionem: quod veteris Pythagorae placitum tenent mordicus, ac tribus vulgo argu mentis probant. Primum ducunt ab hominum inter se diversitate, quorum alii reges, alii raediastini sunt: alii corpore atque animo distorti, nec multum belluis absimiles; alii utroque praestantes, et numeris omnibus absoluti. Haec porro discrimina nihil esse aliud volunt, nisi supplicia priorum, quae quisque in alio corpore admiserit, delictorum; aut recte factorum praemia. Alterum argumentum petunt ex ipso discrimine peccatorum, ac virtutum. Censent perditis ac facinorosis hominibus hanc esse constitutam poenam, ut illorum animae in sordidi animalis, puta canis aut porci, corpus, tanquam in ergastulum compingantur; donec certo annorum orbe confecto, scelerum poenas exsolverint: animas vero piorum in regum, Brachmanum, aut hominum inferioris sortis commoda corpora transmigrare. Tertium sumunt argumentum ab animalium sollertia, in quibus elucent vestigia rationis, adeo ut animas illis inesse appareat rationis compotes; licet crassa et bruta mole corporis imperfecti praepeditas. Singulis argumentis respondit Nobilius, ac potissimum ostendit, quis animabus hominum praestitutus a Deo sit finis; tum, unde oriatur illa conditionum ac morum in republica humana varietas; unde sagacitas belluarum. Quae cum exponeret sacerdos eruditus, et abstrusa divinae pariter ac naturalis scientiae penetralia recluderet; obstupescens Brachmanes, agnovit doctorem, seque discipulum ultro et Christianum est professus. Christianorum tamen sacramento nisi post dies viginti initiatus non est. Magni enim referebat hunc erudiri plenius, qui alios deinceps erudiret, et ex quo postea specimen religionis Christianae caperetur. Res e sententia cecidit. Paucis post diebus ejus frater ad Christum accessit, mox alii atque alii e nobilitatis flore, imo ex aula ipsa.

Successus tam repentinus hostes humani generis conturbavit. Protinus felicia disturbare coepta moliuntur, et ad arma veluti conclamant. Brachmanes ille, quem primum omnium pio additum gregi diximus, usus fuerat antequam nomen Christo daret, clarissimo inter Brachmanes magistro, et ceterorum velut antistite. Is mutatum discipulum persensit. Objurgat illum graviter, et explicare sibi quaedam recentis doctrinae placita jubet. Ea cum cerneret a suis effatis immane quantum abhorrentia, magnum tamen quiddam et excelsum in iisdem, veluti per nebulam

dispiceret; mirari primo, tum auctorem ipsum velle cognoscere. Quorsum hoc evaderet vehementer timebat P. de Nobilibus. Quippe doctor ethnicus tantae apud ipsum Regem erat auctoritatis, tantae apud populum famae, ut magnam bene inchoatis rebus afferre moram posset. Sed Deus in manu sua doctorum mentes, ut Regum corda, esse demonstravit. Nobili ac numeroso discipulorum grege succinctus, et inflatus opinione doctrinae, ad Patrem accedit. Sedetur, dimicatur. Hinc veritas et cruditio; illinc male cerussatus error, et fabularum dives vetustas pugnant. Mussitant soliciti discipuli, utri victoria palmam adjudicet. Vicit errorem denique veritas; novitas Evangelica fabulosam vetustatem, Assurgens Madurensis doctor laudavit adversarium, et ad discipulos conversus, fateri palam non erubuit, quaecumque de Cokanada (Madurensium numen est) docuisset, mera esse commenta: veritatem penes Christianos esse. Mox pristinum discipulum nominatim compellans, hortatus est ut in suscepta religione perseveraret; suumque ipsi ac P. Roberto patrocinium prolixe detulit. Ita qui Christi Fidem eversurus putabatur, maximo religioni praesidio et ornamento fuit.

Hic ille est, quo potissimum auctore P. de Nobilibus vestem Saniassiorum [Note: 51. Nobilius vestem Saniassiorum, cum titulo Gurui sumit. Religionis fausti progressus.] induit, quorum austeram vivendi rationem jam profitebatur. Habentur illi eodem apud Indos loco ac numero, quo apud nos religiosi viri severiorem vitam et poenitentiam consectantes. Ejusdem vulgo sunt, atque Brachmanes, classis, sive castae et nobilitatis. Vetita ipsorum legibus omnino Venus. Tota vivendi ratio poenitentiam spirat: remota procul a negotiis et profanis curis: propria vestis et modesta: tunica nempe talaris alba, in flavum colorem vergens. Imponitur tunicae brevius amiculum e subtiliori panno; humeros rubra cingit fascia, quae deinde collum amplexa, supra pectus decussatim labitur. Cum domo prodeunt, altera manu gestant vasculum aquae purae, qua corpus identidem abluant; altera bacillum oblongum, insigne magisterii. Tegmen capiti pannus in orbem scitte convolutus praebet. Nudis semper pedibus ingrediuntur. Plantis lignea solea paulo altior substeruitur. Affixus extremae illius parti exstat capitatus e ligno clavus, quem inter priores duos pedis digitos inserunt. Ita soleam applicant adstringuntque plantae, adeo ut elabi et excidere non possit. Hunc Saniassiorum habitum putavit Nobilius religioso, qualis erat ipse, viro maxime convenire. Consilium Archiepiscopus Cranganorensis et praecipui Socictatis Patres approbarunt. Deinde, quia solent Brachmanes, cum inter Saniassios nomen profitentur, funiculum aureum, quem e collo demissum gerunt, insigne videlicet nobilitatis, frangere, ut se nuncium rebus perituris et seculi superbiae remittere significent; eundem Nobilius quoque deposuit. Sed tunicam demisit infra genua, ut modestius, quam solent illic Saniassii, tegeretur. Summam quoque bacilli, quod a Saniassiis gestari diximus, partem in modum exigui vexilli conformavit: id, opinor, innuens, se vexilium Christianae legis et Evangelicae militiae attollere. Ut vero majorem docendi facultatem haberet, nomen Gurui ac titulum sumpsit, qui Brachmanis et Saniassiis tribuitur, cum docendi munus suscipiunt. Sunt enim Gurui proprio quodam munere atque instituto doctores gentis, et sacrae pariter ac profanae scientiae magistri. Hoc titulo auctus scholam nobilem aperuit. Haec illustribus referta brevi discipulis fuit, qui ter prostrato corpore, mox impositis capiti manibus, magistrum venerabantur. Audiebant dicentem summo silentio (quot enim verba, tot edere ferebatur oracula;) nec minori voluptate: quippe vernaculae gnarum linguae, nemo ut Brachmanes commodius elegantiusve verba faceret. Praeterea illorum poetas, quibus plurimum tribuunt, accurate pervolutaverat, et mandatos memoriae proferebat versus; unde ad probandam illustrandamve religionem argumenta ducebat tanto validiora, quanto propiora, et veluti domestica. Praeter, cetera hoc habebant Pythagorêum isti Gurui, quod suos discipulos diu tacitos ac silentes tenerent, nulla ut esset ipsis loquendi vel disputandi facultas, auscultandi magna. Hac arte mirifice usus est doctor Christianus, ut abdita et humanis inaccessa mentibus mysteria promuigaret. Valebat hoc unum ad faciendam abunde fidem: Ipse dixit. Pauca sub initium, et singulari modestia, loquebatur: at ubi mediam in disputationem erat ingressus, tam eleganter

ac splendide disserebat, neminem ut hactenus ita locutum praedicarent; et qui doctoris fama permoti accesserant, majorem fama esse faterentur. Id studebat in primis, ut contemptum Christianae religionis, quo erant imbuti, elueret. Hanc coelestem, hanc divinam ajebat esse legem, non Pranguorum duntaxat aut Lusitanorum, sed Principum, Regum, Imperatorum; sed omnium omnino mortalium, quicumque salvi et beati esse vellent. Nobilitatem, ea suscepta, non amitti, sed perfici et illustrari. Nullam tamen ab ea condicionem excludi: solis ritu; qui pauperum casas, et Regum palatia, eodem vultu aspicit. Facturum inepte nobilem, qui lucem respueret, quia plebi etiam communis est. His jactis disciplinae suae fundamentis, florentem Ecclesiam exstruxit; quae etiamnum verissimam nascentis Ecclesiae speciem refert; ac centum quinquaginta Christianorum millia, et amplius, coelestem in terris vitam viventia complectitur.

Ubi primum de Christiana lege ad salutem necessaria rumor est sparsus, omnes illico ejus cognoscendae studio flagraverunt. Cupiditatem hanc ipsi gentis doctores accenderant. Quippe qui docetent exstitisse olim quatuor in hoc Indiae tractu leges, seu colendi Dei vias: ac tres quidem cognosci adhuc et vigere, quas ipsi suis in scholis traderent; quartam vero legem, spiritalem totam, quae recta perduceret ad beatam immortalitatem, aiebant vel omnino periisse, vel ita esse occultam et reconditam, ut indagari vix posset. Hinc duo nata quasi divortia opinionum apud illos, et morum. Alteri enim, quia nullam salutis esse spem sibi arbitrabantur, omnem beatae vitae, ac virtutis proinde consequendae, curam abjiciebant; in vitia et libidines pecudum instar effasi: alteri curam et cogirationem defigebant in vestiganda illa, quae latêre dicebatur, salutis via et lege; seque jejuniis, precationibus, et voluntariis poenis discruciabant. Hoc ubi cognovit P. Robertus de Nobilibus, praedicare palam ac fidenter coepit, repertam tandem illam, tot optatam votis, tot feculis ignoratam, spiritalem, certam, admirabilem, salutis aeternae ac vitae adipiscendae viam. Auditus est, et creditus. Facta momento incredibilis morum sententiarum, atque hominum, mutatio. Quidquid in castimonia nitoris est, in injuriarum tolerantia constantiae, ardoris in meditatione rerum coelestium, in aliena miseria sublevanda clementiae ac liberalitatis; hoc in moribus neophytorum eluxit. Spargebatur sacer ille, quem in praeparatis pectoribus Divinus Spiritus accendebat, ignis latius in dies, et coelesti quodam incendio vicina pariter ac remota corripiebat, ipsi gentis primores, animos et curas Apostolorum induebant; nec turpe sibi ducebant esse doctrinam salutis explicare rudioribus, iisque verbo simul et exemplo praeire. Non defuerunt prodigia, quibus irrigata cresceret Fides. Restituta sanitas aegris, levati parturientium dolores, sacrarum reliquiarum salutari contacta; propulsata signo sanctissimae Crucis varia pericula.

[Note: 52. Procella in P. Nobilium concitata. Crimina illi objecta.] Blandior haec erat malacia, quam ut esset diuturna. Neque vera crux abesse grandibus pro divina gloria incoeptis potest. Necessaria est tum viris Apostolicis materia patientiae, quae virtutem illorum, velut ad obrussam purget ac decoquat: tum ipsi religioni, ut radices altius, dum saevit hyems rigida persecutionis, agat. Brachmanum pars major, offensa dudum quod cultus Deorum, unde quaestum ingentem faciebant, paulatim exolesceret, fremebat in P. Nobilium. Accidit ut aestas arida jejunam daret messem, et graviorem annonam faceret. Arrepta occasione, clamitant iratos Deos; neque placandos, nisi ejecto novae legis doctore; tandiu dum ille audiretur, nihil Regi, nihil populo tutum et pacatum fore. His sermonibus incendunt urbem, commovent proceres, magistratum ad sumendas de Numinum hoste poenas solicitant. Accusationis capita sex erant. Primum, quod nullos coleret Deos. Alterum, quod Trimurtim, sive Trinitatem, derideret. Quippe trinum quoddam Numen, seu potius monstrum triceps, Brachmanes fingunt, Brummam, Vichnum, et Rutrenum, rude vestigium verae sanctaeque Trinitatis, cujus mysterium constat in his oris fuisse ab Apostolo Thoma praedicatum; simulque promulgatam Christianam legem, eam ipsam, ut apparet, quam deperditam narrabant. Tertium, crimen, quod Cokanadam aris deturbaret. Hunc inter praecipuos numerant Deos, et mundorum XIV. architectum,

ponunt. Quartum, quod publice docendi jus sibi arrogaret. Quintum, quod opera Brachmanum ad ministeria domestica uteretur. Sextum, quod arcana religionis mysteria rimaretur, et Brachmanum reconditas litteras cognoscere tentaret. Ea crimina in grandi codice descripta ostentabant; tantusque terror injectus est P. Roberti familiaribus Brachmanis ac domesticis, ut omnes, praeter unum, diffugerint. Enituit ibi divina Providentia. Si enim ille cum reliquis aufugisset, imposita necessitas fusset P, Nobilio aliorum, quam Brachmanum, operâ utendi ad rem familiarem procurandam. Quo cognito, pristinum dignitatis gradum et omne jus in posterum docendi perdidisset. Suadebant amici fugam et latebras; aut etiam necem, sponte ac minori subeundam inter privatos parietes ignominia. Restitit animo praesenti et interrito. Fugam intelligebat offensioni fore Christianis, quos ad profitendam vel certissimo capitis periculo Fidem solebat excitare. Videbat illud etiam, adversarios multo atrocius in absentem, aut latitantem, declamaturos: imo ipsius eversuros domum, detrimento irreparabili. Nec desperabat dandum defensioni locum; quem si nancisceretur, fore omnino confidebat ut causam vinceret. Postremo, si pereundum esset, non posse in tam bona causa mortem non gloriosam obvenire.

Postquam haec sententia stetit, divina primum, orando seque voluntariis poenis afflictando, praesidia quaesivit; deinde etiam humana, ne quid in tanto negotio negligeret. Hermechettus, gubernator civitatis, summa valebat apud Regem gratia, idemque P. Nobilium singulari benevolentia complectebatur. A quo factus de Brachmanum conspiratione certior, vocatos accusatores ita perterrefecit, ut parata crimina in jus deferre ausi non fuerint. Sed quod agere coram magistratibus prohibebantur, hoc in Brachmanum celeberrimo consessu moliri decreverunt; ut accusato coram legitimis religionum judicibus convictoque reo, ad ipsum Regem causa deferretur. Octingenti diem ad festum convenerant. Senior, ceterorum antistes, incipit. Neminem vestrum latere arbitror quantum patriis sacris impendeat periculi, si peregrinum doctorem diutius abuti negligentia nostra patiamur: nec laudari satis potest multorum ex iis, quos hic intueor, pietas; qui manifesta nocentissimi capitis flagitia nuper collegere, ut palam exposita populo, magistratui cognita, merito supplicio plecterentur. Negotium nescio quis, ab illo praestigiatore fascinatus, discussit. Eo nos intentius advigilare par est, ne quos praeterea inducat in fraudem, neve doctrina peregrina, dum silemus, valescat. Quamquam profanos homines et imperitum vulgus ab eo seduci minime miror: illud miror, ac deplorare satis nequeo, quod in hoc ipso coetu, ex hoc virorum gravissimorum, quorum fidei concredita religio est, consessu quempiam reperire sit, qui mysteria illi nostra non dubitet aperire; qui se vilissimi hominis familiaritate inquinet; qui, verbo dicam, illius magister esse non erubescat. Aderat reipsa Brachmanes, ex quo Nobilius religionem gentis ac Brachmanum arcana cognoverat, In eum oculi omnium et ira subito conversa. Ille assurgens; et pauca prudenter ad conciliandam benevolentiam praefatus, affirmavit perspectam sibi Patris nobilitatem, doctrinam, vitam: atque adeo sibi non posse objici hominis familiaritatem. Gloriosum Madurensibus Brachmanis esse, quod Europaei doctissimi se in eorum disciplinam traderent. Non repudiandum si quid aut formandis ad virtutem moribus, aut colendis pie Superis exterorum industria vel pietas invenisset. Non potuisse se in multis non assentiri huic Romano Saniassio, ita rationi consentanea ejus responsa videbantur. Ab eo, inquit, sum percontatus quid esset ad sempiternam vitam praesidii et opis in corpore abluendo, aspergendis capiti cineribus, peregrinationibus ad templa suscipiendis. Respondit haec, si sola essent, ad vitam beatam parum conducere, quae in animi exercitatione, ac potissimum in veri Dei cultu, cognitione, et obsequio consisteret: eos qui, contempta virtute, corpus in Gange millies abluerent, qui se demergerent in pelagus ad Ramanancorianas cautes, qui barbae partem et capillorum festis diebus reciderent, beatae ac sempiternae vitae compotes idcirco nunquam futuros.

Multa ejus generis defensor egregius attulit; quae a nonnullis probata, coetum omnem in partes contrarias et opposita studia secuerunt, Atenim, inquiebant

aliqui, solusne tandem iste Saniassius Sapit? solus religionem veram obtinet? nos animae viles, indocta et abjecta turba, sempiterno sumus exitio destinati? Negavit Nobilii patronus ita esse, si animum inducerent colere verum, quem norant, Deum: ac plurima in hanc sententiam, quae a Patre didicerat, oratione plausibili et ardore tanto disputavit, ut ipse se miraretur. Perturbati hac defensione, ac discordibus pugnantes sententiis; plerique etiam doctori peregrino aequiores, discesserunt.

Alii, quorum numerus major, et patrii moris tenacior, novam et potentiorem paulo post machinam fabricati sunt. Religio victrix caput esserebat altius in dies. Alumnos veritatis angustiae templi non capiebant: novum P. Robertus aedificare constituit. Facultatem aedificandi, locum, sumptum, praebuit Hermechettus, in amplissima et pulcherrima civitatis regione, cui praeerat. Humus aperitur, jaciuntur fundamenta, caementa convehuntur. Hoc aspectu furor impiorum gravius exarsit: lege palam agunt. Solum, in quo Sacra ponebatur aedes, suum esse, idolique Cokanadae, pugnant. Intermissa paulisper est aedificatio, judicibus religione commotis. Urget rem acriter insanus mystes, agminis impii dux: vetera maledicta celebresque naenias refricat. Sed hominem validiore machina P. Nobilius compescuit. Mittit e suis discipulis unum, qui pecuniae summam offerat coemendo, ut aiebat, solo et areae, de qua lis erat. Auri fulgore praestrictus Sacrificulus, ubi praesentes tacitam in manum congeri blande nummos sensit, locutus est multo mitius; deinde obmutuit: postremo ceteros sodales suos aliqua nummorum parte delinitos facillime placavit.

[Note: 53. Christi grex et numero et virtute augetur.] Mitigatis hostibus religionis erexit se neophytorum pietas, et Christi gregem, cui Brachmanum potentia nonnihil terroris ac damni attulerat, soboles numerosa supplevit. In eum admitti pridem ardebat vir genere opibusque pollens, et familiari cum Romano Saniassio consuetudine conjunctus. Pater certis de causis ejus vota, licet flagrantissima, in longum ducebat: neque periculi quidquam esse videbatur in mora, ut hominis erat aetas ac valetudo. Ecce autem ad X. Kal. Novembres anni MDCVIII. trepidus adest famulus, herum animam agere. Advolat Nobilius. Reperit motus omnis ac sensus expertem; nisi quod aegre anhelans veluti faucibus constrictis opprimebatur. Conspergit jacentem aqua Sacra; particulam Sanctae Crucis theca inclusam admovet collo: demum, id quod aeger Saepius optaverat, baptizat, Mirum! quasi revocatus e media nece, surgit; et ad Patris pedes provolutus, Quod vivo, exclamat, tuum est, mi Pater. Roganti quid accidisset, Priusquam venires, inquit, in hoc subierant conclave tria hominum monstra, fuliginosa, tetra, horrida: Tartari, credo, Satellites. Unus invasit fauces; alter crura comminuebat; tertius vociferabatur, Properate, mactate, perdite. Ut venisti, ut mihi Sacrum hoc amuletum admovisti, fugam praecipites rapuerunt. Vitam et Salutem tibi, secundum Deum, acceptam fero. Atqui subjecit Nobilius, Christianorum etiam Sacramento initiatus es. Et id scio. Videbam quae faceres, et assentiebar; etsi vocis mittendae potestas non esset. Idem post paulo in gravem incidit morbum. Rogatus Sacerdos divinam rem pro aegrotante fecit. Vix peracto Sacrificio morbum depulit: ac statim crudire familiam et Christo ad jungere laboravit. Plerosque alios fama tam praesentis miraculi a vitiis et superstitione abduxit. Sculptoris insigniter enituit post baptismum Fides. Ejus uxor aegre parturiens cruciabatur. Auctores erant ethnici, ut veneficos arcesseret patrio more. Quibus ille: Egone ut impiis utar caerimoniis, et honorem diabolo adhibeam? Perire uxorem et prolem malim, quam hac arte servari. Crudelitatem exprobrabat uxor, seque mori miseram mariti culpâ clamitabat. Imo, subjecit ille, vives, non meâ sed veri Numinis ope: quam certis precibus, a Guruo Christianorum traditis, implorabo. Et positis humi genibus precationem, ab Ecclesia solitam laborantibus feminis adhiberi, recitat. Nondum absolverat, cum uxor masculam prolem incolumis edidit. Hortantibus amicis ut puero nomen idoli cujuspiam imponeret, Avertat Deus, ait, ut baptizandus puer diaboli nomen gerat: imponetur illi a Christianorum Guruo, cum Sacro fonte tingetur. Vos vero, videte quid agatis, et quae vobis vitae spes ac Salutis aeternae sit. Hunc in modum exorsus, magnifice disseruit de religione Christiana: solebatque affirmare,

nullam sibi vim adhiberi tantam posse ut a lege divina descisceret; neque audiendum a se, vel ipsum Christianorum Guruum, si aliter doceret. Tanta erat in suscepta Fide animi firmitas ac fortitudo!

Defuit haec in virtute constantia neophyto Brachmani, quamquam lapsum [Note: 54. Brachmanis Christiani peccatum, et poenitentia.] illustri poenitentia sic emendavit, ut profuerit quodammodo cecidisse. Annos tantum duodeviginti natus Christo nomen dederat, excellenti praeditus ingenio, et indole ad summa quaeque, seu virtutis partes, seu vitii amplecteretur, proclivi. Quamobrem totam Christianae doctrinae perfectionisque rationem celeriter arripuit, nec segnius aliis tradidit, praesertim matri. Hanc Brachmanes omni obsequio demereri conabantur: quippe sumptum ultro in solenne sacrificium Cokanadae offerri solitum, faciebat. Permota filii sermonibus nefas duxit alere cultum impium suis fortunis; et Brachmanes consuetam expectantes offam lusit. Efferati repulsâ minantur certam ab irato Numine ultionem. Neque inanes abierunt minae. Vexata potentibus veneficiis mulier sensit se percuti graviter ignota manu; et ad terram affligi. Mox difficili correpta morbo diu jacuit. Gliscebat mali vis, et ad ultimum spectare discrimen videbatur. Adfuit Alexius (id Christiano Brachmani nomen) cum sacrarum reliquiarum theca, quam a Nobilio sumpserat. Earum salutari contactu erexit matrem, et salvam atque incolumem brevi praestitit. Quo prodigio victa baptismum rogavir.

Erat Alexio frater, fratri longe dissimilis; deditus idolis, divinae legis contemptor, meretriciis amoribus implicatus. Saepe admonitus a fratre, a matre graviter objurgatus, haerebat in eodem coeno: nec fraterna monita, nec maternas objurgationes audiebat. Recurrit maesta parens ad B. Virginem, de cujus apud Deum singulari gratia, et in mortales benignitate disserentem Alexium non semel audiverat. Vovet se ornamenti quidpiam ejus arae addituram, si filius revocetur ad frugem. Subito mutatur adolescens, et in gyrum rationis ac pudicitiae reducitur. Nec satis: odium et contemptum Christianae religionis exuit; idola detestatur; et profligatae vitae sordes caelesti fonte purgat ipso Virginis in coelum Assumptae die. Haud ita multo post oblata est illustris occasio probandae constantiae. Festa lux regiis in aedibus agebatur, ad quam aulae proceres jejunio certisque caerimoniis se comparaverant, nempe ut armillam recentem acciperent, seu funiculum a sacrificillis consecratum, quem toto deinde anno gestarent, veteri deposito. Ejusmodi caerimoniâ labes animorum expiari putant: et hoc vinculo solvi peccatorum vincula. Obibat hunc diem patruelis Regis Madurae, Naikenus Castorius, cujus in aula munere nobili sungebatur neophytus, Alexii frater. Adest cum ceteris proceribus: oblatum a Naikeno funiculum respuit. Sciscitanti Principi ubi vetus armilla, fractam a se et abjectam respondet. Inflammatus iracundia Naikenas rapi confestim illum a satellitibus, ejici regiâ, et pristinis muneribus ac dignitate spoliari jubet; laetum cetera et ovantem, quod aulica servitute exsolutus liberiorem deinceps Christo adhibere cultum posset.

Qui auctor illi ad facinus arduum et hortator exstiterat frater, ipse in multo faciliori turpiter victus est. Moriens avus illi gemmas, inaures, monilia, et alias id genus delicias reliquerat. Iis ornari gestiebat, in iisque crepundiis mire placebat sibi; laqueos nesciens, quos ipsi vitiosa cupiditas nectebat. Contigit ut aliquid ex istis nugis perderet. Maestus jacturâ, de furto solicitus, id unum diu noctuque cogitare; omnes scrutari angulos; et, ubi nihil reperit, furti suspicionem in famulum conjicere. Negantem probris conviciisque primum, deinde verberibus afficit. Neque hic stetit: est enim facilis e lubrico lapsus in praeceps. Viget iste mos in Indiis ut de amissis rebus magos consulant, quorum arte scelerata cognoscant auctores furti. Alexius, etsi flagitiosum horreret morem, dolore tamen amens veneficum adit; quid amiserit, quem suspicetur furem, aperit. Magus cum nihil solitis praestigiis extunderet a daemone, hunc ipsum famulum furti reum esse pronunciat. Quo responso juvenis excandescens servum innocentem corripit, sexcentisque plagis proscindit; vix ut armatas impotentis heri manus toto laceratus corpore ac semianimis effugerit. Vehementer neophytos omnes offendit indigna homine Christiano crudelitas. Subeuntem in templum Nobilius

ejecit; ac ne rediret, nisi flagitio rite purgato, vetuit. In aestu flagrantis adhuc delicti parum commoveri est visus: at ubi cupiditas deferbuit, ubi se omnium signari oculis, congressu Fidelis populi et coetibus vidit arceri; cohorruit. Mentem ream invasit maeror incredibilis: jacet domi solus: cibi somnique expers lacrymis et gemitibus indulget.

Postquam dolor paulum remisit, erumpit tecto, Virginis ope suppliciter implorata; et ad P. Nobilium recta pergit. Abjicit se flens ad ejus pedes, veniam orat; seque paratissimum ad luendas flagitii poenas offert, quascumque irrogaverit: simul obtestatur, sibi ut proxima die Dominica subire templum, quamvis indigno, certe poenitenti, liceat. Adfuit, cum ad rem divinam frequens multitudo convenisset. Prodit in medium, et profusis lacrymis veniam ab omnibus postulat. Protulerat chartam testem et consciam doloris sui: hanc ne recitaret integram, et suo et plangentis populi gemitu prohibitus est. Tum, Quid potius, inquit, agam? aut quas meo scelori congruentiores luere poenas possum, quam si causas ipsius sceleris abdicem ac devoveam? En, ait projectis ante aram gemmis, annulis aureis, armillisque; en occasionem flagitii; en victimam. Has ego gemmas aeternum huic templo ornando, et, quoniam angustius est, augendo dico, consecroque. Parum est: me ipsum voluntariam Deo victimam immolo, et vobis testibus votum facio paupertatis et castitatis perpetuae: ut amore infimarum rerum, quae mihi causa peccandi fuit, solutus uni Deo vacare deinceps et mihi possim.

Haec neque imperante, neque conscio sacerdote gerebantur; qui ardori licet pio, nihilominus interdum imprudenti, modum esse statuendum non ignorabat. Sed freni patiens Alexii pietas non erat. Imo addidit obedientiae votum, quo se totum animae suae moderatoribus permittebat, ut nihil suj retineret. Ac sane vitam deinde vixit magnificis promissis consentaneam, ut nihil ad religiosae vitae perfectionem, praeter vestem et nomen in eo desiderares; dicerentque stupentes ethnici: Quid isthuc autem religionis est, cujus opera vel pessimi fiunt repente poenitentes et sancti?

[Note: 55. Prodigiosum de Christiana Fide testimonium.] Magnam vim habuit ad animos permovendos haec neophyti poenitentis ad bonam frugem conversio: majorem ipsius daemonis vox, in frequenti hominum consessu palam audita. Sat scio futuros qui fidem iis, quae sum dicturus, abrogent. Sed nobis in re per totam Indiam creberrima fingendi locus non est. Sic enim occulto Dei judicio accidit saepissime non solum in hoc Madurensi, verum etiam in vicinis regnis, ut Indorum corpora infestus daemon subeat, ea discruciet miseris modis, attollat sublime, huc illucque momento deportet, edat responsa illorum ore, aperiat res abditissimas, et alia multa praestet, quae naturae vires omnino superant. Egressus domo Brachmanes Christianus concurrere populum in plateam videt: audit clamores insolitos et rugitus. Sequitur properantem turbam. Cernit Indum stantem, et populi corona trepidante, nec adire propius ausâ, cinctum. Hunc invaserat Erebi satelles, et curiosa plebs variis interrogationibus lacessebat. Ut Brachmanem Christianum aspexere, obtestantur ne gravetur aliquid etiam ab energumeno percontari: hoc a nullo fieri commodius posse ac tutius: siquidem jus et imperium in daemones Christianis datum esset. Ille Christo fidens hominem aggreditur; et magna voce, Verane, inquit, docet Romanus ille Saniassius? Vera, vera, exclamat energumenus. Instat laetus Brachmanes; et quaerit an bene esset eventurum illud magnum opus, quod ab codem Romano Saniassio inchoatum erat. Bene, respondit: sed initia erunt lentiora: postmodum omnia erunt expedita, et nomen Christianum florebit. Ad has voces Indi qui adstabant obstupescere, seque invicem respectantes dictitare: Ergone omnes aliquando Christianam amplectemur Fidem! Paucis diebus interpositis cives conferti colloquebantur in compito. Ecce tibi daemon occupat Maurum confabulantem in eodem coetu. Mahometanus expavescens corripi se a daemone vociferatur, et Christiani praetereuntis opem implorat. Neophytus illum signat Cruce. Stetit veluti repulsus daemon, et minaci vultu Maurum respectans; Evasisti, ait, scelerate: istis munitum armis aggredi te non possum. Aliter perieras.

Quaerenti Mahometano quaenam arma diceret, Dei arma dico, retulit, quibus orbem et me vincit: ac simul e conspectu evolavit.

[Note: 56. Braehmanes septuaginta nomen dant Christo.] His prodigiis, atque adeo ipsius Dei voce, quam Christiana Fides ad mortalium aures defert, concussa civitas, et e somno vitiorum atque errorum velut excitata, lucem Evangelicam aspexit. Septuaginta Brachmanes, hostes antea religionis, facti sunt patroni veritatis: quod incredibile videatur iis, qui Brachmanum superbiam norint, pari pertinacia conjunctam: admiransque Nobilius exclamabat, Digitus Dei est hic. Duos ex illis anno insequente, nimirum MDCIX. Cocinum misit ad Archiepiscopum Cranganorensem, ut sacramento Confirmationis signarentur: deinde vero ut veterum, qui degebant Cocini, Christianorum virtute perspecta, praeclaram religionis imaginem imprimerent animo, et popularibus deinde suis renarrarent: denique ut ipsimet praeberent specimen aliquod Ecclesiae Madurensis, ac nostros ad hujus vineae culturam accenderent, quae tam laetas efferre fruges inciperet. Admirationi fuit eorum pietas, modestia, cognitio rerum divinarum; ut nequaquam recentes e Christi schola prodiisse, sed in ea emeriti apparerent. Id maxime patuit cum inter solennes sacramenti caerimonias ab antistite interrogati num parati essent probra, contumelias et verbera perferre ac pati pro Christiana, quam profitebantur, lege; responderunt sc cruciatus acerbissimos et necem ipsam in gloriae ac mercedis loco habituros. Sacrorum majestatem, augustissimi sacrificii solennem diebus festis pompam, frequentiam concionum, templorum magnificentiam, summa cum voluptate conspexerunt. Patrum vero caritatem experti, et eximiam humanitatem Archiepiscopi, collacrymantis in eorum complexu et eos aegre dimittentis, animum explere gratiis agendis non poterant. Repudiatis, quae offerebantur, lautis muneribus, rosaria duntaxat, imagines pias, et sacra numismata in patriam detulere.

Ardebant plurimi e nostris illos comitari, et Madurensis Ecclesiae tam laetos flores alere sudoribus suis: uni datum hoc Patri Emmanueli Leytano, tironum Societatis Cocinensium magistro: qui statim arduum iter, et hibernis infestum imbribus, capessivit cum duobus Christianis. Maduram pervenit VII. Kal. Septemb. MDCIX. P. Robertum de Nobilibus palam in frequenti Christianorum corona, solennibus caerimoniis, tanquam discipulus magistrum, toto corpore saepius prostrato veneratus est: deinde, digressis Christianis, amantissime tanquam fratrem complexus, famem diuturnam sedavit parca cenula, et paucis olusculis, pro Saniassiorum more. Tam aridas angustasque dapes caritas hospitis, et vultus boni condiebant.

[Note: 57. P. Robertus de Nobilibus erroris et superstitionis accusatur.] Non iisdem oculis P. Nobilium aspiciehat P. Gonsalvus Fernandes. Maduram ante annos decem, ut praediximus, venerat, et in ingrato solo multum sudaverat, sed frustra. Miratus novam Evangelii praedicandi viam, a P. Nobilio tam feliciter adhibitam, credidit eum nimis indulgere moribus ethnicorum, et in hanc sententiam ad P. Visitatorem graviter et acerbe scripsit. Idem sentiebat P. Jacobus Acunia, in Indiis multos et ipse annos versatus, ac Patri Gonsalvo contra P. Robertum suffragator accessit: nec non P. Andreas Bucerius, sacrarum litterarum scientia clarus. Conturbavit Visitatorem tam gravis hominum eruditorum querela. Non ignorabat quantum sit in novitate periculi, praesertim ubi causa religionis agitur. Cum P. Nobilii tamen prudentiam, probiratem, doctrinamque perspectam haberet, veritus ne quid in re tanti momenti temere decerneret, judicavit consulendos e nostris theologiae peritissimos, qui tum Goae Cocinique versabantur. Mittit ad eos prolixas P. Fernandis litteras, ac sententiam de singulis capitibus dicere jubet. Goani theologi controversiam omnem non aliunde quam e P. Fernandis litteris aestimantes, non potuerunt P. Nobilium non condemnare. Cocinenses mitius loquebantur, et rem totam amplius examinandam censebant. Interim Visitator Nobilio significat videri sibi rationem hanc insolitam divinae legis propagandae omittendam; monetque ut se referat ad usitatum ceteris Evangelii praeconibus morem.

At Cranganorensis antistes, quo probante viam hanc Nobilius inierat, ubi rem cognovit, Societatis theologos quamprimum curavit admonendos ne sententiam

ferre properarent. Controversiam hanc non theologici duntaxat esse fori, sed etiam sui; nec scholasticâ tantum trutinâ examinandam. Quidquid fecisset Nobilius, auctore se atque approbatore factum: proinde negotium illi facessere, aut litem hanc movere desinerent. Ita tunc illi quidem quieverunt: non item alii, quos in India procul, quos in Europâ rumor sinister afflaverat. Utque est ingenium famae, quae sensim eundo crescit, et omnia in immensum auget; narrabatur P. Nobilius fabricasse monstrum quoddam e ritibus ethnicorum et Christianorum turpiter conflatum: quin Fidem ipsam ejurasse, thus adolere falsis Numinibus, et bellum Societati palam indicere.

[Note: 58. Sinistri de Pat. Nobilio rumores in Europam delati. Ejus Apologia.] His auditis Romanos Socios ingens invasit maeror: Bellarminum prae ceteris, quem Nobilius cognatione attingebat. Scribit ad eum grandem epistolam, ab amore pariter et dolore dictatam. Exprobrat impietatem, et inustam familiae, Religioni, ac Societati, maculam. Obtestatur ut resipiscat aliquando, et saluti suae consulat. Hoc enimvero fulmine sacerdos innocentissimus paene obtritus rigatam suis lacrymis epistolam ad Christi e Cruce pendentis pedes deposuit; obsecrans ut, siquidem esset mentis suae conscius, deploratae patrocinium causae susciperet. Nec ipse sibi, ut monebat prudentiae lex, defuit. P. Gonsalvi Fernandis epistolam, qua totius accusationis summa nitebatur, singillatim refutandam sumpsit. Ac primo quidem est questus quod fuisset a Patribus Goanis indicta causa damnatus; cum res ageretur longe gravissima, essetque reus ejusmodi, in quem hactenus nulla deterior suspicio cecidisset: quem ipsi cognoscerent neque in theologicis rudem, neque in ethnicorum moribus disciplinisque peregrinum: adhaec ita versatum in Societate, ut omnes haberet suae in tuenda profitendaque religione integritatis, et erga praepositos obedientiae, testes. Ceterum negavit se accusatoribus succensere, quorum optimam norat mentem: nihil mirum si dissiderent opinionibus in tanta rerum difficillimarum obscuritate, qui voluntatibus congruerent: nec se defensionem fuisse suscepturum, si solam famae suae rationem habuisset, cujus jacturam aequo animo, si Superis ita visum, ferret: sed cum hujusmodi causa, inquit, non tam sit mea, quam Christianorum, atque adeo totius Ecclesiae; nemo me reprehendet, si novam divinae legis promulgandae rationem explicare aggrediar, et quae mihi fuerunt objecta diluere.

Hoc praestructo defensionis aditu, totam in partes quatuor dividebat: quarum prima excutiebat narrationem et epistolam P. Gonsalvi Fernandis; aliae tres peculiaria quaedam expendebant capita, quae praecipuam habere difficultatem videbantur. Ac eorum quidem, quae a P. Fernande opponebantur, partem negabat esse veram, partem aliter atque ille narrabat, accipiendam contendebat. In quo certe multo major ipsi debebatur fides, quam Fernandi, linguae Samutcradae seu Grandonicae prorsus ignaro, quam Nobilius omnino callebat, sic, ut ab indigenis ipsis consuleretur, si quis nodus incidisset dignus vindice et interprete. Hoc sermone conscripta sunt praecipua Indorum monumenta. Deinde Fernandes inter Parias aut Maravas semper versatus, quibus nulla cum nobilibus Castis ullius rei societas intercedit, cognoscere quae ad P. Nobilium spectabant, non poterat nisi ex Indis, quorum testimonia incerta, infida, plena erroris et mendacii: quippe qui omnia fere loquantur aut ad libidinem suam, aut ad eorum, a quibus interrogantur, voluntatem; ut usu quotidiano compertum est. Huc adde quod istos Parias angebat Nobilii gloria, quem a Brachmanis et Principibus civitatis audiri videbant et coli, cum Fernandem, magistrum suum, in vulgi fece abjectum ac destitutum cernerent. Praeterea Nobilius erat ingenio praestans, et eruditissimus non solum istis litteris peregrinis, sed sacris; ac divini humanique juris scientissimus: dignus etiam Romae, cum ibi degebat, judicatus, qui arcana theologica publice explicaret in hac urbium principe et Orbis magistra. Denique, quod caput est, Patrem Indicae provinciae praepositum saepe consuluerat: ipsi sua consilia, vias omnes rei gerendae, quibus decreverat insistere, aperuerat: Patrum Cocinensium sententiam saepius exquisierat. Nec satis; quia Madurana dioecesis Cranganorensi Archiepiscopo suberat, totam ipsi rationem suae tum vitae tum doctrinae accurate proposuerat; sancte contestatus se ne latum quidem unguem ab ejus imperiis

arbitrioque discessurum. Et is erat Archiepiscopus, qui unus omnium maxime audiendus videretur, tum propter auctoritatem, tum propter eximiam eruditionem, et singularem Indicarum consuetudinum notitiam. Ejus ductu, auspiciis, nomine ausus est P. Nobilius trita deserere vestigia. Quem porro ducem tutius et rectius sequeretur? Idem cum Archiepiscopo sentiebant, qui ejus in comitatu versabantur Patres Societatis, injectamque divinitus P. Nobilio mentem hanc minime dubitabant. Haec ubi cognovit Bellarminus, ex Indicis multorum doctrina et virtute praestantium, atque adeo ipsius Nobilii epistolis, mutavit mentem: nec apostolicae vitae formam veris exhibitam sibi coloribus laudare non potuit; ut ex ejus litteris, quae exstant, intelligitur. Nondum id rescire potuerat P. Nobilius, cum novam a Cranganorensi Archiepiscopo approbationem accepit. Licet satis superque respondisse videretur iis quae sibi objecta fuerant, instabat nihilominus P. Bucerius, et in ipsis responsis multa reprehendebat. Itaque, ut illi plane satisfaceret Nobilius, integram controversiam, a capite velut exorsus, prolixo scripto explicuit; cujus autographum servatur in Romano Societatis tabulario. Scriptum approbavit amplissimis verbis Archiepiscopus: utque magnum illius erat in his regionibus nomen, vix quisquam postea repertus in Indiis fuit, qui auderet improbare quod vir tantus tam splendide comprobasset.

Non contentus Nobilius istis tot theologorum ac praesulis doctissimi judiciis, domestica et proxima quaesivit; petita nimirum e Brachmanum scriptis; quorum apertissimis locis demonstrabat vacare omni superstitione ritus illos a Christianis Madurensibus usurpari solitos. Libris, qui doctores muti, et testes velut mortui, vivos et vocales addidit. Quaestionem e judiciorum formulis instituit. Centum triginta Brachmanes rem ita se habere, uti Romanus Saniassius docebat, apposito nomine suo et chirographo, confirmarunt. Sed multo illustrius testimonium integerrimo sacerdoti dedit Indiarum primas, Goanus Archiepiscopus, Alexius Menesius, clarissimum Ordinis Augustiniani lumen; doctrina cum eruditissimis praesulibus, pietate cum religiosissimis, rerum gestarum gloria cum celeberrimis comparandus. Eum de causa P. Nobilii fecerat certiorem antistes Cranganorensis, et rationum utrimque momenta perscripserat. Menesius, qui mores Indorum, religiones et instituta unus omnium apprime callebat, rescripsit omnia sapienter et pie a P. Roberto gesta esse et constituta. Deinde subdit: Ego vero, si vel unius animae salus ageretur, non dubitaverim sexcentos Brachmanum gestare funiculos. Archiepiscopus Cranganorensis, seu Angamalensis (nam promiscuo nomine vocabatur ab indigenis) non dissimile testimonium administratae a P. Nobilio integre prudenterque religionis dedit: quod exstat in eodem Romanae Professorum domus tabulario. Ibi sancte affirmat a se lecta et examinata penitus, itemque a viris peritissimis, quae essent vel objecta P. Nobilio, vel ab eo responsa. Utrisque perpensis sententiam secundum illum dicit; neque sapientius catholicam rem geri potuisse profitetur. Sic auctoritati judicioque tantorum praesulum acquievit India. In Europa non levis trepidatio, ubi dispiciendi veri facultas minor propter locorum intercapedinem. Ut enim oculis, ita mentibus, res eaedem aliter appârent, cum remotae; aliter, cum vicinae. Perlatis nihilominus Romam P. Nobilii scriptis, et summorum virorum approbationibus, magna lux oborta. Quamobrem satis habuit Praepositus Generalis Societatis, adhibitis in consilium theologis aliisque viris gravissimis, admonere P. Robertum de Nobilibus ut caveret diligenter, ne qua superstitionis labeculâ purissimae Fidei candorem aspergi pateretur; et certas illi, quibus regeretur, leges praescripsit. Annis consequentibus facta ingens rerum inclinatio: nec Romae solum, sed in ipsa India certantibus hinc inde sententiis agitata controversia: epistolis, voluminibus, syuodis acerrime pugnatum est. Quae quoniam ad Mutii Vitelleschi tempora, et sextam Historiae nostrae partem spectant, eo judicamus esse referenda. Interim erunt fortasse qui cognoscere cupiant paulo distinctius, quid in controversiam vocaretur, quid a quibusdam theologis vertetetur vitio et superstitioni. Praecipua capita cursim attingam, ac simul quid iis responsi a P. Nobilio daretur, attexam.

§. X. Accusationis P. Nobilio intentatae praecipua capita.

[Note: 59. Quaenam apud Madurenses notio subjecta esset huic voci Pranguus.]

PRimum illud reprehendebatur, quod se negaret e stirpe Pranguorum esse, quod mendacii suspicione non carebat: siquidem Madurenses nomine Pranguorum significabant Europaeos, imo Christianos. Quamobrem qui se negabat Pranguum, idem se Christianum negare videbatur. Perfacilis tamen erat responsio. Ita enim usus loquendi, et gentis consuetudo ferebat, ut non Europaeos omnes, sed praecipue Lusitanos ea vox, Pranguus, indicaret. Porro jure poterat P. Robertus negare se Lusitanum, oriundus ex Italia: quod ipsum ut populo persuaderet, Romanum se esse diserte affirmabat. Praeterea non Christianos quoslibet, sed infimae tantum sortis, appellabant Pranguos: imo de religione nihil tunc vulgo, cum Pranguos dicerent, cogitabant, sed de vili duntaxat contemptoque hominum genere. Id exemplo recenti Nobilius confirmabat. Nescio quis capite census e Pranguorum isto vili grege regium stabulum curabat. Cum Dominica die paulisper abfuisset sacrificii causa (nam Christianus erat) accusatus est apud Principem negligentia, quod equos tardius adornasset. Absentiae causam attulit, quia rei divinae intererat. Tunc Princeps admirans: Estne, inquit, aliqua res divina Pranguis, aut religio? Negantibus qui aderant aulicis, doctor Indus fieri vix posse dixit, ulla ut esset natio tam barbara, tam abjecta, quae Deum aliquem non coleret. Hoc ipsum P. Fernandes expertus fuerat. Cum enim primum venit Maduram, renunciatum est Regi adesse Pranguorum sacerdotem, hominem non indoctum. Princeps, cui persuasum erat neminem in Pranguis doctum usquam esse, tum etiam hospitis cognoscendi avidus, arcessivit; ex eoque nonnihil de natura humanae animae quaesivit. Continuo Regem interpellavit senior Brachmanes, haec a Pranguis nequaquam esse quaerenda dictitans. Jussus est silere Fernandes et facessere. Cumque saepius, occasione data, sermonem de Deo, de salute sempiterna, de religione, in procerum aut civium honestiorum coetu intulisset; statim coactus fuit abrumpere sermonem inchoatum, negantibus cunctis haec a Pranguis aut sciri posse, aut tractari debere. Quod si veniebat quibusdam in mentem religio, cum Pranguorum usurpabant nomen, informabant animo religionis imaginem absurdam, quae praeciperet vesci carne jumentorum ac praesertim boum, quod, ipsorum judicio, perquam illiberale ac sordidum est; qua doceret cadavera sepulcris eruere; quae corpus abluere saepius vetaret, in quo primam elegantiae ac munditiae partem reponunt. Itaque Prangui nomen, cui subjecta esset ejusmodi significatio, recte Nobilius ac sapienter abdicabat: simulque explicabat quae vis et sententia esset nominis Christiani, ac palam profitebatur se legem veri Dei docere; non Pranguorum, ut censebant, propriam, sed communem omnibus populis, qui salvi et beati esse vellent.

[Note: 60. Saniassii, Gurui, et Raiae, quinam dicantur apud Indos.]

Aliud eidem P. Roberto momenti paulo gravioris objiciebatur, quod Saniassium vocari se pateretur, nec non Guruum et Raiam. Saniassios enim esse genus hominum falsis addictum numinibus: Guruos vocari magistros superstitiosae legis: Raias Principes regiae stirpis intelligi. Hoc postremum nomen, quamvis abeset a mendacio (quia P. Robertus praenobili gente ortus erat) non abesse tamen dicebatur ab inani ostentatione, qua nihil magis fugiendum humilitatis Evangelicae dostori. Alia vero nomina Gurui et Saniassii ab homine Christiano prorsus abhorrere. P. Nobilius Brachmanum ipsorum testimonio docebat, nequaquam Saniassios idolis colendis addictos esse, si verbi notio propria spectaretur; sed ea voce tantum significari homines ab humanarum rerum cura semotos, qui nihil in terris ducerent suum, castitati praesertim colendae, et vitae asperiori deditos: quos ob eam causam vulgus nuncupabat, homines sine auro, sine arvo. Similiter vocem; Guru, non sonare magistrum religionis, sed cujuslibet disciplinae, etiam profanae; ut philosophiae, mathematicae, et aliarum ejusmodi. Proferebat Brachmanum volumen, cujus titulus Amarasinga, in quo vox ista Guru definitur his verbis, Artha suggenath Gourou. Id est: Guruus appellatur qui perspicue docet. Saniassium vero alius liber Brachmanum, Nicanthu dictus, eum esse tradit qui rebus humanis omnino nuncium remisit: Samniach gnato cassia saha sanias. Eundem versus Tamulici, qui sunt in Indorum omnium ore, appellant hominem, cui nec opes, nec uxor, nec praedia: Ponnachi, mannachi, pennachi. Jam quod se Raiam, seu Principem, Nobilius vocari pateretur, hanc afferebat causam, quod intellexisset inustam fuisse artificio daemonis, ignominiae notam nomini Christiano: jacere cernebat divinam legem in squalore ac tenebris; quia ignobilem, et a vilissimis capitibus tradi solitam crederent. Itaque necessarium duxit illam vindicare ab hoc opprobrio, et oculis nondum divinae lucis patientibus, humanae gloriae splendorem ac nobilitatis, offerre. In quo alienum nihil a Christiana humilitate fieri a se putabat, quae sic hominum gloriam fugit, ut eam, cum divinus honor agitur, non respuat. Nec deerant exempla, quibus niteretur. Certe D. Paulus servile supplicium ut fugeret, se Romanum civem palam praedicavit: aliasque suas laudes, cum fuit opus, non jejune protulit, (II. Cor. XI.) neque se tantum reliquis exaequavit Apostolis; verum etiam praetulit: Ministri Christi sunt, inquit; Plus ego. Divus autem Jacobus laminam, seu bracteam auream, (Baron. ad annam Christi 34.) insigne regium, Epiphanio teste, fronti apposuit: idemque a Joanne usurpatum Polycrates Ephesiorum Episcopus memoriae prodidit. (Euseb. lib. V. cap. 23.) Quorum vestigia consectatus S. Franc. Xaverius non dubitavit aliquando in Japoniae urbem invehi splendido indutus cultu, et apparatu magnificentissimo. Sic omnia munda mundis, et sancta sanctis. Interest quo quisque animo, quo duce, suo an divino spiritu impulsus, agat: quod certis intelligere signis licet, si nimirum istis ornatus quasi phaleris conservet obedientiam erga majores, despicientiam sui ipsius, caritatem denique fraternitatis: (I. Petr. I.) adeo ut profiteri vere possit cum illa sacris in codicibus laudatissima regina: Nosti quiae oderim gloriam iniquorum, et abominer signum superbiae, et nunquam laetatus sim nisi in te Domine Deus. (AEsther. cap. 14.) Ad eandem ambitionis accusationem spectat, quod P. Robertus, ut nonnulli criminabantur, sineret provolui sibi ad pedes et prosterni Christianos. Verum id fieri constabat instituto gentis, quae venerationem suam erga res sacras hominesque Numini addictos ita demonstrat: neque abhorret ab Ecclesiae veteris consuetudine, cum ad sacerdotum, etiam ultimi ordinis, et monachorum pedes Christiana plebs reverenter accidere consuevisset.

At illud certe temeritate non caret, inquiebant P. Roberti accusatores, quod verba quaedam ad res sacras pertinentia in priscorum orae Piscariae Christianorum usu posita, et auctoritate Sanctae Inquisitionis approbata, mutaverit. Multo illud magis, quod neophytos a se institutos ab aliis in eadem urbe cultoribus Christi separaverit; neque loco tantum, sed rebus multis atque adeo ritibus caerimoniisque, discluserit: ut non una Christi Ecclesia inter Madurenses, sed gemina, precum formulis, loco, ritu distincta esse videretur.

De vocum sacrarum mutatione respondebat P. Robertus, quasdam voces e Lusitano vel Latino sermone conversas olim fuisse in vernaculam Malabarum linguam, quae Tamulica nuncupatur, estque duplex; altera plebeia et rudis; politior altera et perfectior: quasdam mere Lusitanas retentas esse, sed more Tamulici sermonis terminatas, ac paulum inflexas. Id porro sibi licere censuerat ut prioris generis voces, quae doctrinae

Christianae prima elementa, nempe Apostolicum Symbolum, Angelicam Salutationem, et alia id genus, rudi et impolito sermone comprehensa continebant, converteret in sermonem elegantiorem. Quod quidem non tantum concinnitatis causa factum ostendebat, verum etiam necessitatis: quia veterum libellorum pleraeque propemodum barbarae voces obscurum aut alienum efficiebant sensum. Posterioris vero generis verba Lusitana, quae nihil Malabarici sermonis haberent, praeter inflexionem et sonum, in vernaculum sermonem transferre, conservata sententia et significatione vocum, congruentius esse duxerat; ut sermo velut hybrida expungeretur, et doctrinam coelestem eodem vernaculo puroque manantem fonte delicata natio facilius promptiusque combiberet. Quod fi fas esse tradunt vulgo doctores ipsas sacramentorum formas in patrium vertere sermonem; negari non posse, quin eodem jure aliarum rerum minoris momenti vernacula vocabula in usum inducere liceret. Ad extremum affirmabat P. de Nobilibus, nihil a se tentatum fuisse, nisi de sententia et auctoritate legitimi antistitis; cui hanc potestatem et prisci canones et Ecclesiae consuetudo arrogarent. Sanctum autem Inquisitionis tribunal ita probavisse priscam, et rudem illam doctrinae Christianae in ora Piscaria exponendae formulam, ut meliorem et convenientiorem, si qua procuderetur, non improbaret: imo vero laudandam ab eo quivis prudens merito judicaret.

Atenim, instabant ad versarii, quid necesse fuit Christianos a Christianis, Ecclesiam ab Ecclesia, Neophytos tuos ab aliis, per Societatis Patres recte institutis, quasi facto schismate, dividere? Respondebat Nobilius non aliter Christianam religionem induci potuisse. Ita enim ab illis Christianis antiquioribus, quos Pranguos nominabant, alieni erant Madurenses, ut eorum sermonem, aspectum, occursum, cane pejus et angue fugerent. Tum, haec disjunctio, inquiebat, tantum est loci, non animorum, aut religionis: hominum stirpem et conditionem distinguit, non dirimit caritatem. Denique temporis exigui limitibus definitur; quoad nimirum Christiana virtus abrumpat illa dissidia, quibus consuetudo civilis partem unam reipublicae divisit ab altera. Tunc generis ac nominis Christiani divina nobilitas humanam vincet superbiam, imosque summis exaequabit. Utebatur etiam exemplo sacrarum in Europa aedium, in quibus dividitur profanum vulgus a sacerdotibus; distinguuntur proceres aplebeiis; magistratus a privatis secluduntur: nec non exemplo viciniore Christianorum in Travancoride, ac Thomaeorum, qui plebem insimam extra limen templi continebant. Neque vero negligebantur idcirco neophyti antiquiores. Gerebat illorum curam sacerdos, iisque necessaria ad salutem prasidia subministrabat. Frustra schismatis nomen et metum opponi docebat, siquidem isti nobiles neophyti, neque ab Ecclesiae capite, hoc est, Summo Pontifice, aut antistite suo: neque ab Ecclesiae membris, hoc est, ab ignobilioribus Christianis dissidebant ulla in re, quae vel doctrinam ac Fidem, vel benevolentiam animorum scinderet. Tum schismatis nomen importat involvitque rebellionis notam et contumaciae, cujus nulla hic suspicio. Pudem secretio nihil offensionis aut scandali habebat apud ethnicos, vel apud Christianos; cum utrique probe intelligerent morem hunc mere civilem et politicum esse, ac status conditionisque notare discrimen, non religionis; eoque vitae communis officia, et quafi corpora; non animos, et sacra, dividi.

Quod ad ritus attinebat ac caerimonias, negabat P. de Nobilibus inductum a se fuisse, aut a Christianis, quos erudiret, usurpari quidquam imbutum superstitione. Erant sane qui reprehenderent crebras corporum in templi aditu, antequam re divinae interessent, lotiones: sed id civile institutum, Indis omnibus, usitatum, patebat esse. Quod enim Europaeis familiare ost, ut mane praesertim abluant manus, vultum, os; id maxima corporis parte factitant saepius per diem Indi. Et pertinere hoc ipsum ad speciem quandam decusque pietatis veteres Christiani putavorunt. De Paulino quippe Tyriorum Episcopo narrat Eusebius, (Lib. X. c. 4.) collocatos ab illo fontes pro foribus aedis sacrae; quibus ingressuri templum sordes corporis purgarent. Similiter lymphas eodem consilio in Vaticanae basilicae atrio propositas fuisse S. Paulinus doeet. (Epist. 31.) Tradunt Tertullianus, Chrysostomus, et alii, eundem hunc morem in Orientali Ecclesia viguisse. Est enim innata nobis opinio, (Baron. ad an. Christi 57.) non nisi puros ad Deum accedere debere, ac mundos Numini supplicare. Neque, si hoc ab ethnicis frequentatur, continuo praetermittendum et repudiandum est a Christianis. Adde quod ita ipstituti erant illi Madurenses neophyti, ut naberent persuasum omitti loturam hanc sine peccato posse; neque necessario divinae rei vel faciendavel audiendae praemittendam: itaque ab iis consulto interdum omitti P. Robertus volebat.

[Note: 61. Quid sit sandalum, linea, codumbus. Quare vacent superstitione.]

Videbatur habere plus difficultatis usus Sandali, ejusque ad inungendam frontem distributio. Est Sandalum genus ligni odorati, et coloris alias albi, alias rubri. Hoc lapidi praeduro affricant, et in pulverem redigunt, quem aqua deinde maceratum densatumque, ad frontem apponunt. Porro ejusmodi Sandalum nullius est profanae rei aut sectae insigne; neque certo modo illinebatur fronti a Christianis, quo illud ethnici consueverant adhibere. Illius denique usus probatus ab antistite, ac propriis etiam ornatus precibus erat. Nimirum judicaverat praesul sapientissimus hunc magno ad religionis decus ornamento fore. Id enim est insitum animis Malabarum jam inde ab ipsa pueritia, ut latentes animorum sensus, obsequium in amicos, venerationem erga res sacras, hilaritatem in secundis rebus, in conviviis, in festis, testari gestiant aliquo signo, quod in fronte, tanquam in parte hominis maxime conspicua, emineat: ridentque Europaeos, qui pretioso pulvere vilem comam perfundant, neglecta fronte, quae sedes majestatis. Eam ob rem Sandalo se oblinunt; aut, si Sandali non est copia, cinere per cribrum pollinarium ducto, et purgato conspergunt frontem: eaque sublata caerimonia perire splendorem vitae civilis arbitrarentur: nec alia re magis ulla dererrebantur initio ab Evangelica lege, quâm quod usus iste cineris interdictus initio Christianis esset. Hunc postea viri doctissimi a superstitione liberum, et Christi asseclis permittendum esse censuerunt, praesertim cum traduci facile posset ad sensum aliquem verae solidaeque pietatis. Sic pleraque ab ethnicis olim sumpta, Christiani usurparunt, aut leviter immutata, detractis quae olerent superstitionem, ad religiosos usus traduxerunt. Sic impia delubra in sacras aedes fuere conversa: sic Imperatores Romani, Constantinum Magnum consecuti, quamvis Christiana colerent sacra, tamen diu stotam et alia quaedam Pontificum profanae Romae insignia retinuetunt, quia erant per se se potestatis et austoritatis argumenta, nec legimus id usquam improbatum a Roma Sanctae Pontificibus. Neque idcirco prohibita ducibus Christianis de hoste victo triumphantibus laurea corona fuit; aut fetialibus olea, quod Romani veteres laurum Marti, oleam Palladi, consecrassent. Duris mentibus (quemadmodum D. Gregorius in Epistola quadam scribit) omnia abscindere impossibile esse dubium non est: quia is qui summum locum ascendere nititur, necesse est ut gradibus vel passibus, non autem saltibus, elevetur.

Ostendebat similiter Nobilius nihil esse religionis ac proinde nihil superstitionis in Brachmanum linea, in codumbo Saniassiorum, et aliis id genus ornamentis, quae Raiis et Cometis tribui solebant, quae duae stirpes, seu Castae, nullo modo sacrae ac religiosae censebantur: imo etiam opificibus, arte aliqua praestantioribus. Pueris quidem certe cum parens Brachmanes lineam collo circumdabat, quam caerimoniam annum ferme octavum ingressis adhibent, aliud nihil praeter isthuc, loquebatur: Ego te nobilem hac linea facio. Atenim, instabant adversarii, cur triplex linea demittitur e collo? quid innuit numerus iste ternarius, nisi superstitionem? Innuit (respondebat Nobilius) perfectionem nobilitatis et doctrinae, quam Brachmanes sibi arrogant. Ego vero illum ad significandum SS. Trinitatis mysterium a me adhiberi palam professus sum: imo alia duo addidi tribus fila, quibus divinam in Christo et humanam

inesse naturam significarem; neque peccare quidquam contra leges dictus sum. Neophyti cum Sandalo tingunt frontem, figuram quadratam exprimunt, quod haec similitudinem cubi praeferat, qui soliditatis et constantiae index et symbolum est. Atenim haec ornamenta certis precibus velut consecrant ethnici, quae superstitiosae profecto sunt. Negabat Nobilius ejusmodi preces adhiberi a Christianis, sed alias pietatis plenas et praescriptas ab Archiepiscopo. Itaque modum ipsum adhibendi haec ornamenta posse superstitiosum esse fatebatur, ipsam rem vacare omni superstitione contendebat; si tollerentur illae preces et caerimoniae, quas induxerat superstitio, quasque omnino ipse Christianis prohibebat. Et vero, si abstinendum esset omnibus rebus, quas superstitiosa prece vel caerimonia inquinare Indi solent, abstinendum foret cibo, potu, vestibus, incessu, balneo, matrimonio; ac denique omni actione vitae vel maxime necessaria. Quamvis igitur haec signa per se inventa ad varios nobilitatis gradus distinguendos, utentium vitio contaminarentur; nihilominus iis uti posse quemlibet affirmabat, sine piaculo, si vitiosus emendaretur usus. Quotiescumque enim signum ad finem civilem cognoscitur institutum, eaque ratione passim adhibetur, vel adhiberi per se potest; nemo est qui neget illud usurpari a Christianis posse, praesertim ubi constat illos falsi Numinis non esse cultores: quo maxime argumento probabat nihil scandali ex his ritibus et ornamentis oriri posse. Nam certis aliis signis dignoscebantur a ceteris Christiani, neque ullum dabant indicium, quo ab iis coli communia reliquis et falsa numina putarentur, imo plurima prae se ferebant, ut Crucis sanctae signum, Rosaria, et alia id genus, e quibus intelligerentur sequi peculiarem ac divinam religionem, eandem cum religione Pranguorum; licet ab illis, quod civilia spectabat jura et ornamenta, dissiderent. Denique ut omnis dubitandi locus tolleretur, P. Nobilius libellum ediderat, idoneorum testium chirographo consignatum, ac publice legendum proposuerat, quo denunciabat se suosque neophytos, religionem JESU Christi ac doctrinam amplecti, et discipulos Christi esse. His cautionibus adhibitis, si quid nihilominus offensionis nasceretur, aiebat scandalum istud nequaquam dicendum activum, sed mere passivum, quod vacare culpa theologi omnes docent.

[Note: 62. Quaedam leviora Patri Roberto de Nobilibus objecta.]

Praeter haec ad religionem universe spectantia, quaedam ipsi P. Nobilio proprie objiciebantur. Primo Quod se vocari Aier sineret. Sed ea vox nihil sonat aliud quam dominum domus, sive domui praepositum. Secundo. Quod Patres Societatis, discipulos suos dici pateretur, ac tanquam discipulos penes se haberet. Hoc a se factum vere, at necessario, respondebat: vere, quia docebantur ab ipso linguam Tamulicam gentisque mores: necessario, quia nisi discipulorum sumpsissent nomen et locum, non poterant effugere colloquium ac disputationem cum magistris Indorum et Brachmanis, ad P. Robertum adeuntibus, a quibus procul dubio victi contemptique discessissent, quippe nondum satis linguae ac morum geritis periti. Quandiu vero in discipulis numerabantur, aefas illis disputare. Tertio. Quod a sua mensa Patres eosdem Societatis removeret. Id vero eam ob causam faciebat, quod unus ex illis, propter virium imbecillitatem semel tantum in die cibum sumere non posset, cum tamen saepius quam semel, vesci Saniassiis omnino vetitum esset. Quamobrem privatim et remotis arbitris ille vescebatur. Alter vero Patrum eadem cum P. Roberto non utebatur mensa; quia religione nescio qua impeditus, cibum a Brachmane paratum capere abnuebat. Vitio etiam vertebant, quod solos Brachmanes aut Saniassios in conclave, dum cibum sumebat, admitteret. Hoc vero gentis more ac lege usurpabat, quae non patitur ut honestissimi quique viri ab hominibus inserioris stirpis cibum capere conspiciantur. Qui mos nisi servetur, gravis est ignominia subeunda.

Haec omnia ut verissime dici a P. Roberto crederentur, cum ipsae res persuadebant, tum vero viri probitas singularis, scientia excellens, et sacrarum pariter ac profanarum litterarum cognitio numeris omnibus absoluta: denique doctissimorum hominum et sapientissimorum in Iadia, Lusitania, et Italia consentiens approbatio. Intelligebant nempe viri prudentissimi nequaquam utendum summo jure ac rigido, cum agitur animarum salus; sed ea prorsus concedenda, si summa religionis utilitas, et Ecclesiae propagandae causa posceret, quaecumque legi divinae non essent evidenter et aperte contraria. Proferebant Apostolorum exempla, quos patet multa tolerasse initio, quae sensim videbant esse antiquanda: multa dissimulasse; cum Judaeis Judaeos; cum gentilibus, quasi gentiles; omnibus denique omnia factos esse, (I. Cor. 9.) ut omnes salvos facerent. Atque has lenitatis partes videtur Ecclesia Romana praecipue suscepisse. Documento est S. Gregorius, cum Augustinum, Anglorum illum Apostolum, admonet quo pacto gerere se cum novo Christi grege debeat: nec non Summus Pontifex Joannes VIII. cum S. Methodio Moravorum Archiepiscopo concessit, ut in re divina facienda uteretur vernaculo Sclavorum sermone: (AEn. Sylvius hist. Bohem. c. 13. Baron. ad an. 880. n. 3.) ne quis obex Moravos recens Christo partos a suscepta Fide repelleret: quod tamen Gregorius VII. Duci Bohemiae, totius gentis suae nomine, postulanti non concessit; quia videlicet ratio communis boni non eadem urgebat. Quam multa Summi Pontifices Pius V. et Gregorius XIII. illis ipsis Indorum populis paterna benignitate largiti sunt, quo illorum foverent spem, caritatem ac studium erga Romanam Ecclesiam accenderent? Quod si qua suboriatur dubitandi ratio, an non praestat in eam inclinare partem, quae saluti animarum et religioni propagandae favet?

§. XI. Res gestae in regnis Bengalano, Peguano, et Arracano.

PAULO diutius morati sumus in regno. Madurensi, dum religionem a P. Roberto de Nobilibus ibi constitutam contemplamur: nunc ad vicinas regiones properandum. Supra Maduram porrigitur, septentrionem versus ora Coromandelia. Huic oppositum est in Asiatica extra Gangem peninsula, interjecto maris vasto sinu, regnum Bengalae, circa Gangis ostium. Huc profesti Cocino ad V. Nonas Maias anni MDXCVIII. Patres Franciscus Fernandius, Dominicus Sosa, Melchior Fonseca et Andreas Bovesius, Gullum, stationem Lusitanorum attigere V. Kal. Junii. Puerorum effusa turba in ipso portu obviam processit, enixe rogantium ut docerentur. Datus puerili scholae moderator, quae cura inter primas praeconum Evangelii merito censeri debet. In lucem edita deinde brevis Christianae doctrinae summa, in morem dialogi, quae scribendi ratio utile dulci miscet. Data deinde opera aetati provectiori, aegris, morientibus, calamitosis; in templo, in carcere, in nosocomio. Dum in has incumbunt curas, invitati fuerunt a Rege Ciandecani; nec non a Lusitanis, biennium jam illic sacerdote carentibus. Preter multos partim liberos, partim servos, sacro fonte ablutos, complures Indi, qui herilem avaritiam aut immanitatem exosi, post susceptum Baptismum profugerant, prodierunt e suis latebris, audita Patrum humanitate; ac salutari poenitentiae sacramento expiati sunt. Rex amplissimo diplomate assignavit vectigalia, quibus aedes sacra et domus Societatis poneretnr: simul potestatem populo Christianam profitendi legem fecit. Vix ab eo fuit impetratum, ut Syripurem discederent, polliciti se quamprimum reversuros. Hanc porro servabant rationem, ut cum sedem uspiam fixissent, in ea duo considerent aliquandiu, donec radices egisset religio, et suis niti viribus posset; ceteri huc illuc in vicina oppida

excurrerent. P. Melchior Fonseca primum in Bengalano regno Societatis templum posuit Ciandecani, ac JESU nomine Sanctissimo insignitum ipsis Kalendis Januar. anni MDC. dedicavit, apparatu et ornatu quam fieri potuit magnificentissimo: Rege cum populo ad augendam solennis diei celebritatem conspirante.

[Note: 63. P. Franciscus Fernandius ab Ethnicis interfectus.]

Cum res Christiana hunc in modum floreret, eversa prope est repentino turbine, quo P. Franc. Fernandius abreptus interiit. Huertae, in Toletana dioecesi natus inierat Societatem, an. MDLXX. aetat. 22. studiis humanitatis, et juris civilis scientia perpolitus. Cum P. Alexandro deinde Valignano, quem Praepositus Generalis Everardus Mercurianus Visitatorem Orientis creaverat, navigavit in Indiam anno MDLXXIV. Goae theologiam docuit: Cocini, aliisque in locis prudentiam, pietatem, laborum patientiam, divinae gloriae studium, precandi assiduitatem, ad animas Christo adjungendas egregie adhibuit. Hinc in regnum Bengalanum cum P. Dominico sosa profectus, agrum hunc vastissimum ab anno MDXCVIII. ad MDCII. excoluit. Cum Diangae versaretur, quod oppidum ostio fluminis Cosmini proximum est, praeter cetera bene ac feliciter ad salutem proximorum, Deo juvante, gesta, illud peculiari cum voluptate commemorat, in eoque pretium operae ingens factum a se praedicat, quod infantem nudum, abjectum in vico, et morientem baptizasset. Nae ille sapienter et vere hoc ingenri apponebat lucro. Quantum enim est animam vel unam, pretium divini sanguinis, coelesti regno intulisse! Ab Arracani Rege facultatem adeptus Evangelii promulgandi, Societatis domum ineunte Februario MDCI. construxit. Ciatigani aedem sacram Praecursori Christi sanctissimo dedicavit; concurrentibus certatim ad res divinas audiendas usurpandasque tum accolis, tum Lusitanis, admirabili omnium fructu et gaudio: utinam aeque diuturno! Luctuosae mutationis causa haec fuit.

Bellum adversus Peguanos difficillimum Rex idem Bengalae et Arracani feliciter confecerat, ope atque auxilio praesertim Lusitani ducis, Philippi Briti: cui ut gratiam et praemium bellici laboris referret, Sirianum donaverat, emporium celebre, ejusque muniendi fecerat potestatem; quod strenue ac diebus paucissimis, ne Regi daretur poenitendi mora, perfectum a Brito fuit. Contigit per idem tempus ut Lusitani quaedam orae maritimae loca occuparent. Regem subiit metus ne opportunis ad bellum sedibus potiti commercium averterent, aut aliquid etiam ulterius molirentur. Abigere illos parat: classem instruit, congreditur; vincitur. Ea clades timorem illius ac suspiciones vehementer auxit. Hinc odium Lusitani et Christiani nominis. Populus, qui ferme Regum odia et amores induit, accepto praeterea damno irritatus (maxima enim classis perierat) alio jam vultu intueri Patres, qui degebant in regno Bengalano, et conviciis contumeliisque palam incessere. Pergebat nihilominus P. Fernandius instituere pueros, verba de Deo vicatim facere, et solita obire munia. Forte incidit in altercantes cum indigenis aliquot Lusitanos: accurrit ut rixam, qua solebat auctoritate, componeret. Mutatos barbarorum animos sensit. Irruunt conferti; pugnis calcibusque cadunt: oculum etiam per summam immanitatem exsculpunt: denique spoliatum vestibus conjiciunt in carcerem, ubi squalore, inedia et morbo consumptus est, Ciatigani, XVII. Kal. Decembr. an. MDCII. Ceteri Patres, irato Principe, infesto populo, nihil aut sibi tutum, aut proximis utile futurum arbitrati, recesserunt.

Expectationem quoque fefellit Evangelica in regnum Peguanum excursio, quod unum este praecipuis Indiae extra Gangem, ut diximus, regnis. Fuerat ante aliquot annos florentissimum. Nam ejus Regis qui anno MDXCVIII. rerum potiebatur, pater vicina quaedam regna imperio adiecerat; et in domando Siami Rege, quem ultimum in suam redegerat potestatem, bellicam virtutem cum pari prudentiae laude conjunxerat. Tantas opes perdidit filius degener, sola crudelitate atque imprudentia memorabilis. Suspicatus Regem Avae patruum suum res novas moliri, quadraginta regni Avani proceres comprehensos, cum uxoribus, liberis et amicis inclusit in sylvam, et injectis flammis omnes concremavit: aliquot elapsos ex illo rogo, medios securi divisit. Interim Siami Rex, occasione amborum discordiae arrepta, excutere tentavit jugum, seque in libertarem vindicare. Peguanum numero copiarum longe superiorem, mittendis internunciis, et proponendis conditionibus, in tertium usque mensem distulit; quo tempore fluvii, quibus abundat regio, hibernis aucti imbribus superant ripas, et omnia late leca mergunt. Hoc diluvio innumerabilis Peguanorum multitudo, cum equis et elephantis periit. Rex tamen reparato statim exercitui duces fortissimos, ac ipsum denique filium praeficit. Eo caeso, amens furore, majores colligere copias, ac ducere ipsemet constituit. Sed Peguani, tot attriti cladibus, militiam detrectant, occultant se antris ac nemoribus: multi nomen suum inter Talapoinos profitentur. Genus quoddam est hominum pietatem profitentium, qui belli ac publicorum onerum sunt immunes. Rex illos ab bellum rapi, quamlibet invitos imperat; avelli ex antris sylvisque profugam plebem; retractis inuri certas irt dextera manu notas candenti ferro, ut ne impune a signis discederent. Hic lamentabilis rerum in Peguano regno status erat. Quia tamen Rex saeviendi satietate pacem otiumque spectare videbatur, in eam spem venerant Patres Balthasar Sequeira, et Joannes a Costa, fore ut malis domitae mentes facilius a vitiis et prisca superstitione revocarentur. Evertit hanc spem nova belli tempestas in Regem Peguanum a duobus aliis Regibus Arracano et Tanguano concitata. Patres ad oram Coromandeliam, transmisso mari, se retulerunt.

[Note: 64. Patres exclusi regno Peguano repetunt oram Coromandeliam.]

A Fano Sancti Thomae delapsi sunt ad urbem Gingium Naikeni Gingiani sedem, et regni caput. Civitas est maxima, quam vix Olisipponi cedere, qui viderunt utramque, testantur. Plena omnia falsorum numinum templis. Gentis sacerdotes et sacrificuli Jogues vocantur: avidum gloriae pecus supra quam dici potest. Horum unum Socii conspexerunt cavea inclusum ferrea tam angusta, ut nec stare nec jacere posset. Caveam cingebant lampades centum: praeibant illustri captivo Jogues quatuor, anteambulones honorarii. Hoc ille se carcere volens clauserat, ut admiratione populi frueretur. Naikenus posteaquam Patribus regiam, et gazas, ostentavit, ultro concessit potestatem aedificandi templi, et promulgandae legis divinae. Laeti perspecto Regis et procerum studio praecones veritatis, eam cupidis omnium auribus infuderunt, angustias temporis, et operariorum in tanta messe penuriam, unice deplorantes. Multa concertatio fuit cum gentis doctoribus, ac praesertim cum Brachmane insigni, ad quem alii omnes disputationis onus et arbitrium detulerant. Interrogavit hominem P. Sequeira, quot Deos coleret. Ille, multos; et singulorum indicem bene longum recitavit. Rogatus ut omnium maximum et principem ediceret, Solem respondit. Quaesitum deinde est, Sol a se factus, an ab alio, foret. Paulum cunctatus, ab alio factum dixit, ejusque appellavit patrem; matris nomen invenire non ita commode potuit: stomachante graviter Brachmanum turba, quod haesitaret. Sunt ergo duo Soles, subjecit sequeira: nempe Sol, ejusque pater. Hominis enim pater homo est, equus equi, elephas elephantis. Conturbatus doctor, cum expedire se non posset, eo delapsus est, ut Solem diceret fuisse hominem sanctum, qui Sol ut esset, tanquam praemium probitatis et obsequii, meruerat. Qui Solem igitur tanto affecit praemio, subjecit sacerdos, ipso certe Sole superior exstitit. Qui enim alteri praemium obsequii largitur, eo major sit necesse est. Annuente Brachmane, conclusum est jam alium Deum Sole majorem existere; atque adeo Solem Deorum primum et maximum non esse, uti affirmabat. AEstuantem prae pudore nondum audacia defecit, Tres principes omnium Deos, pares inter se esse dixit, quorum ita dispertita praedicabat officia, ut unus efficeret ac moliretur; alter

destrueret, tertius conservaret. Quae cum facile fuissent refutata, obmutuit. Ingens toto consessu silentium: et Sequeira occasionem captans, originem mundi, angelorum, ac primi hominis creationem, et peccatum amborum; salutem demum ab Homine-Deb reparatam, explicuit. Brachmanes rerum tantarum novitate perculsus, beatos exclamavit, qui eas plane intelligerent. Cui Sequeira; Quin ea felicitate jam fruaris, nihil vetat. Illinc profecti Chistapatanum properarunt, urbem novam a rege Gingiano structam. Instabat operi domibusque fabricandis advenarum promiscua multitudo. Locum aedificando templo ac domicilio Societatis Rex designavit; relictus est P. Alexander Lenis, vir prudens et linguae peritus, qui opus urgeret. Inde Cholganam, praecipuum dynasten, et Regi in paucis carum, convenerunt, senem octoginta natum annos, quem unum tota regio perhorrescebat; lacessitus enim injuria parcebat nemini. Sed ipse quoque metuebat omnes: utque vim hostium et insidias arceret, multo milite se tuebatur, ac domum fluvio praeterlabente et in fossas inducto muniverat. Quin, fossas impleverat crocodilis, ne quis noctu obreperet. Litteras ipsi a Rege commendatitias Patres obtulerunt: quibus publice recitatis, praestitit cumulatissime quidquid ab eo poterat expectari. Discessuris comites assignavit, quorum officiis ac dignitate tuti Tanjaorem devenerunt.

Est Tanjaor Naikeni cognominis urbs regia. Hunc adire non licuit, quia rebus humanis ac negotiis nuncium remiserat, totus in mortis meditatione defixus. Sic solent, vel senio urgente, vel vitae taedio. Idem praestabant uxores ejus septuaginta, concubinae vero trecentae; scilicet vivae post ejus mortem comburendae, gentis instituto. Quamobrem Socii aditu omni aspectuque prohibiti, ad Maduranum Naikenum se contulerunt. Versabatur in suburbana domo, relicta regia ob ridiculam superstitionem, quo vitio insigniter laborabat. Brachmanum nescio quis audire per quietem voces illas visus erat, tanquam profectas a Numine, cujus fanum regias contingebat aedes, Perge; Regem admone meis verbis, aut illi aut mihi in regia manendum. Rex audito Brachmanis deliri somnio, confestim e regia discessit; ac ne quid in Deum suum peccasset misere metuens, incidit in morbum: eo nihilominus minime impediebatur, quin suis quotidie jus diceret. Adstabat illi semper ad latus Brachmanes, fracta et flebili voce nomen idoli Aranganadae singulis prope momentis in aurem insusurrans. Fessum assidua vocis ejusdem repetitione alter excipiebat, idem usque usque occinens; etiamsi Rex ad quinque vel sex horas sederet pro tribunali. Adeo verebatur princeps superstitiosus, ne sibi vel temporis puncto sui Numinis memoria excideret! Exemplum memorabile, quodque Christianis hominibus, in versanda saepius animo Dei veri ubique praesentis cogitatione tam negligentibus, merito pudorem incutiat. Ab urbe Madurensi Tutucurinum delatos, et viarum incommodis atque adeo crebra caeli mutatione fractos morbus occupavit; quodque molestissimum ipsis accidit, eo absumptus est illorum interpres. Augebat maerorem inopia medentium, qui et rari illic et ignari: suus sibi quisque medicus fuit, aut potius benefica Numinis manus, quae pristinam omnibus incolumitatem reddidit. Adjuvit etiam ora Travancoris; ad quam, licet nondum confirmata valetudine, contenderunt. Hic alia caeli terraeque facies: cumque Maduranam plagam insalubres venti perflant, ac torrida aestas perurit; oppositam Zephyri clementes mulcent, aut hyems imbribus humida irrigat. Sic vices utraque tempestas statis anni mensibus mutat. Causa tanti discriminis montes altissimi, qui oram utramque dirimunt. Patres nova temperie refecti Colanum, Colano Cocinum, Cocino Goam ad III. Kal. Decembres MDXCVIII. pervenerunt.

§. XII. Missio in regnum Peguanum instauratur.

NOVA spes affulsit anno MDC. Missionis in regno Peguano instaurandae. Bello finis impositus, regis Peguani nece, religionem sequestra pace facilius inductum iri persuaserat. Ne votis et expectationi exitus responderet perfidia regis Arracani prohibuit. Ille junctis cum rege Tanguano copiis bellum intulerat regi Peguano, ut supra memoravimus; (Num. 63.) eumque clausum arce permunita obsidebat. Sed longae obsidionis taedio, sive etiam appetente hyeme, domum reversus, bellum Tanguano absolvendum permiserat. Huic Peguanus se dedidit, ratus clementiorem fore, quippe consanguineum. Sensit hoste quovis crudeliorem. Nam Tanguanus, ejus thesauris inhians, ipsum, uxorem, et filios tredecim obtruncavit. Statimque advolans in arcem, ubi thesauros Peguanus abdiderat, septingentos, ut narrant, elephantos, ac totidem jumenta auro et gemmis oneravit, exercitumque dimisit. At Rex Arracani communes copias, absente se et inscio, dimissas, ablatosque thesauros indignissime ferens, bellum ipsi Tanguano indixit, ac Lusitanos ad societatem belli promissis ingentibus invitavit. Erat inter illos opibus et dignitate facile princeps Philippus Britus. Hunc Arracani Rex prae ceteris arcessivit. Scribebat P. Andreas Bovesius, quem sibi comitem Britus in hac expeditione adsciverat, a lacrymis temperare se non potuisse, cum cerneret constratos cadaveribus campos, oppleta iisdem flumina, neque lintribus pervia; desolata ferro et flammis arva. Rex Arracani confecto feliciter bello, Sirianum portum donavit Lusitanis. Erat non procul insula Sundiva, nativis munita scopulorum propugnaculis, et frugum opumque variarum dives, ac praecipue salis, qui Bengalanum in regnum late comportatur. Ad hanc insulam oculos Lusitani adjecerunt. Ejus arcem Dominicus Carvallius occupavit, annuente Rege Cadaraio, cui non ita pridem Mogoles illam eripuerant. AEgre admodum tulit Rex Arracani, Lusitanos loco tam opportuno, qui suae regionis claustrum erat, potitos: inde prius illos expellere statuit, quam se confirmarent. Ergo maximam classem celeriter instruit. Praelio commisso, Lufitanos nondum satis paratos fortuna destituit. Redintegratâ post biduum pugnâ, classem inimicam partim demerserunt, partim ceperunt. Rex cladis dolore dissimulato, ultionem in aliud tempus rejecit. Id prospiciens Philippus Britus, qui arcem in Siriano portu conditam, ligneo tantum vallo muniverat, eandem saxeis cinxit operibus, et omni commeatu instruxit. Auctus inde Regis Arracani metus. Jubet Britum coeptis desistere, imo propugnacula evertere: neganti bellum indicit. Prius tamen Sundivam insulam, ne quid relinqueret atergo, expugnandam ratus, classem comparat. Hoc terrore plerique Lusitani suas naves subduxerunt: restitit Dominicus Carvallius cum paucis ratibus, et hostem ingruentem sustinuit: nec sustinuit modo, sed etiam fugavit. Victor, at lacer et omni fere bellico instrumento destitutus, vidit se iterum vincere non posse, nisi omnino periret. Noctu cum Societatis Patribus, qui jam domum templumque in insula Sundiva moliebantur, eam deserit, ac Siripurem profugit. Rex, Sundiva recepta, Lusitanos persequitur, et eurum socium atque adjutorem, Ciandecani regem infestis armis petit. Ille hostem, cui se imparem sentiebat, conciliare, et a suis cervicibus depellere insigni beneficio constituit. Carvallium ad se se vocat; orat opem contra hostiles copias; promissis ingentibus et laude multa onerat. Suadebant vehementer Patres Societatis, ne suum caput infideli regulo committeret. Sprevit bene monentes. Exceptus per insidiosam amicitiae simulationem, comprehenditur. Ejus comites vinciuntur, spoliantur, colaphis serviliter vapulant. Circumductus ipse per ludibrium et excruciatus, capite truncatur. Hoc munere Ciandecani Rex pacem emit: mox Carvallii navibus occupatis, Lusitanorum alios laniavit suppliciis, alios in vincula conjecit. Saraceni per aedes Societatis impune bacchati, postquam neque aurum, neque arma, uti rebantur, invenerunt, rabiem in altaria et Cruces effuderunt.

[Note: 65. Patres pulsi: Religionis clades et Missionis.]

Patres pulsi regno Ciandecani, alii alio recessere: bini Sirianum initio Februarii anni MDCIV. tenuerunt. Jamque coeperant Peguanos praeteritis bellis fractos imbuere coelesti doctrina, et prostratam armorum tumultu et iniquitate Missionem erigere, cum Arracanus, inde quoque Lufitanos depellere meditans, eo maximam repente classem appulit. Occurrit Lusitana, numero navium longe inferior. Concurritur: ter instauratur pugna, ter Lusitani superiores ex acie discesserunt. Pudor hostes impulit ad quartum certamen, diebus paucis ad reparanda navium damna sumptis. Anceps victoria diu fluctuavit. Hanc juncta virtuti solertia Lusitanis peperit. Rates inimicas, quarum numero facile circumveniri poterant, in angustum fretum perduxere, ubi cum illae neque se commovere possent, nec dimicandi facultas daretur, nisi paucis, quae in freri aditu primoque in agmine constiterant, omnes aut fractae aut captae sunt. Regis filius, cum parte copiarum fugam terrâ, navibus relictis, corripit. Sed Britus per viarum compendia praecurrens nec opinantem et imparatum capit.

Rex ira et dolore aestuans repetiit filium, et pecuniae vim, quantam Lusitani peterent, obtulit. Britus thesauris omnibus pacem, et religionis tranquillitatem anteponens P. Natali Salerno, cujus precibus et actuosae virtuti acceptam potissimum victoriam ferebat, provinciam dedit, ut foederis leges cum Arracani Rege transigeret. Conditiones utrimque propositae jurejurando firmantur. Earum erat prima, ut Christiana religio revocaretur in Bengalanum regnum, et Sundiva Lusitanis restitueretur. Ad insulae possessionem rite capiendam filium suum, juvenem paternae virtutis aemulum, Britus cum lecto militum numero mittit: infelix, qui regi barbaro tam facile crediderit, patrique captivam prolem prius reddiderit, quam ille promissa verbis inita, re comprobasset! Briti filium accepit Rex humanitate ficta. Lusitanos ejus comites promissis duxit, donavit muneribus, demum epulis adhibitos, una cum adolescente, spe parentis ac patriae, per summam crudelitatem et persidiam interfecit. Nec satis: Christianos vicino in oppido, pace composita laetos, immissis satellitibus alios trucidavit, alios conjecit in vincula, disjecit aedes sacras, raptavit Cruces, promiscuum vulgus saevitiae militari objecit.

Immane facinus Superi hominesque horruerunt. Repetita fulmina regiam percussere: iisdem primarii delubri pars deflagravit. Triginta sacrisiculi Regem convenere: palamque denunciarunt ita saevire Numen Christianorum, propter violatum foedus, et spretam jurisjurandi religionem. Ille correptos mactari coram jussit, ne infausto vaticinio laetarentur. Eadem incensus rabie ad delendas, ut sperabat, nominis Christiani reliquias prorupit. Brirus molem ingruentis belli praesagiens, admonendum opera P. Natalis Salerni Proregem Indiae, ut auxilia quamprimum submitteret, curavit; et justo dolori suo Superos ultores speravit adfuturos. Interea cum tota regio fragore armorum circumsonaret, trepida Religio, perditis rebus aut dubiis, conticescebat; nec audebant Patres petentibus baptismum Peguanis assentiri, ne mutatâ regni facie, fidem datam Christo mutarent. Lucri nonnihil factum in parvulis, qui jactura vitae brevis ac tumultuosae sempiternam in coelo pacem adepti sunt. Pari benesicio affectus est Judaeus, in sacris litteris contritus; e quibus etsi veritatem utcumque eruisset, ad eam tamen profitendam, adduci nondum potu erat. Orbe terrarum peragrato, Sirianum ad Patres veniens, et ab iis institutus, erroribus finem ac vitae feliciter imposuit.

[Note: 66. Opera promissa regno Cambogiae: navata Siamensi.]

Paulo ante hanc religionis in regno Peguano cladem oblata spes Missionis praeclarae fuerat in Cambogia, uno e praecipuis octo regnis ejusdem Asiaticae extra Gangem peninsulae, inter Cocincinam ab ortu, et Siamum ab occasu. Regionem simillimus Nilo fluvius fecundat, certis mensibus exundans. Populo jus dicunt Mandarini, ut apud Sinas: religionibus Bonzii praesunt: commercia frequentant incolae cum Hispanis ac Lusitanis, quorum praesidio vim Siamensium toto decennio infestam et arma feliciter denique propulsaverant. Eorumdem hortatu, ac potissimum Jacobi Velosi Lusitani, Cambogiae Rex legatos Malacam anno MDXCVIII. misit cum muneribus, renovandi foederis causa: religiosos viros in suum invitavit regnum, ac legato mandatum praecipue dedit, ut secum aliquem e Patribus S. Pauli (sic homines Societatis in India vulgo nuncupantur a Goano S. Pauli collegio) adduceret; sine quibus pacem satis firmam esse posse non putabat. Gratias egerunt amplissimas Regi Patres collegii Malacensis, polliciti se profecturos ubi primum a suis praesidibus, ad quos scribebant, responsum accepissent.

Non promissa tantum Siamensibus, at navata etiam opera paucis post annis fuit. Siami Rex per suos oratores Lusitanis, qui Malacam contra Batavos fortiter propugnaverant, gratulatus, anno MDCVI. renovavit cum iis foedus pristinum, et eos in regnum suum, cujus nuperrime habenas capessiverat, invitavit. Unum prae ceteris, quicum longo fuerat usu, antequam rerum potiretur, conjunctissimus, P. Tristanum Golayum expetiit. Is in oppido S. Thomae tunc versabatur, ac Patrem Provinciae Societatis praepositum rogavit, ut sibi Siamum profecturo aliquem e nostris comitem adjungeret. Provincialis occafionem praeclaram amplificandae religionis oblatam ratus, P. Balthasarem Sequeiram spectatae virtutis et prudentiae virum deligit; mandatque ut exploret ecqua spes propagandi tanto in regno Evangelii ostendatur. Regiam in urbem Sequeira pervenit, quo tempore mysteria Christi patientis religioso luctu ab Ecclesia celebrantur. Magnus illi patuit ad rem bene gerendam campus, propter ingentem ad percipienda sacramenta concursum Christianorum, qui variis e partibus in eam urbem convenerant. Gratulatus est, scriptis ad eum ornatissimis litteris, Malacae antistes, ad cujus dioecesim regnum illud spectabat, et amplissimam Apostolici muneris exercendi potestatem fecit. Nec tantum praesentem ac necessariam Sequeira Christianis opem attulit, quos divini verbi cibo pavit; sed etiam ethnicis, quorum nonnullos vitali aqua Christo coeloque peperit, maxime parvulos, statim a baptismo meliorem in vitam transmissos. Manus etiam cum Talapoinis conseruit; quorum deliramenta pronis auribus, ut sacro digna silentio, populus miserabilis bibebat. Ingressus aliquando fanum celeberrimum, et simulacrum vesanae molis conspicatus, quaesivit ab annoso sene, patruo regis et Talapoinorum coryphaeo, ubinam Deum habitare crederet. In corde humano, respondit senior; haec Deo digna domus. Rogare pergit Sequeira, utrum ille, quem colerent, Deus hac esset mole corporis et forma, quae in templo spectabatur. Omnino, inquit senex. Qui fieri autem potest, subjecit Pater, ut tanta moles in humano corde tantulo sit? Perturbatus interrogatione improvisa Talapoinus spatium ad respondendum postulavit. Rex amore singulari Patrem complexus, non semel disserentem audivit, longeque aliter accepit ac suos consueverat popas: nec illum ante missum fecit, quam in ejus locum alius Societatis sacerdos subrogatus esset.

LIBER XIX. PARTIS V. HISTORIAE SOCIETATIS IESU.

Argumentum et Synopsis Libri XIX. Religio per SOCIETATEM IESU defensa, illustrata, et propagata in Imperio Sinensi, ab anno Christi MDXCI. AD ANNUM MDCXVI.

[Note: 1.] PRIMORDIA Sinicae Missionis. II. P. Matthaeus Riccius Litteratos Sinenses, eruditionis opinione conciliatos, ad cognoscendam et amplectendam Christi Fidem adducit. III. Concitatae a Bonziis turbae patientiâ Patrum et lenitate sedantur. Hinc specimen capitur divinae legis, et aditus in urbem regiam aperitur. IV. Societatis domus Nankami posita. V. Statio Xaoceana vexatur. Tertia Societatis in Imperio Sinensi persecutio. VI. Societas Nankinum inducta. VII. Confucius Sinarum Philosophus. VIII. Quaedam ejus effata. IX. Riccius Pekinum velut Numinis manu ductus. Vrbis conspectus. Prima Deiparae sodalitas Pekini constituta. Neophytorum eximia virtus. Plurium Numinum cultus nova lege prohibetur. Mandarini plerique Christo dant nomen. X. Religio longe lateque propagatur. XI. Quarta Societatis persecutio. Ejus occasio et progressus. Franciscus Martines plagis ad mortem multatus, in limine carceris exspirat. XII. Quinta persecutio. Ejus auctores, modus, et exitus. XIII. P. Matthaei Riccii obitut, et vitae synopsis. Templum Domino coeli publice Nankini dedicatum. XIV. Aditus in provinciam Chekiamensem Religioni et Societati datus. XV. Sexta persecutio. Taosii veneficorum genus. XVI. Imperii Sinici recens et accuratior notitia. Privata res Sinarum et domestica. XV II. Publica res, sive imperii administrandi ratio. XVIII. Eorumdem religio.

[Note: I. Imperii Sinici brevis notitia.] SINENSE Imperium postremam ad ortum et meridiem Asiae continentis partem occupat. In quindecim provincias, sive praefecturas majores totum dividitur. Ab oriente clauditur mari, et Japoniam spectat: ab occidente Tunkinum, Laos, et Siamenses, habet: a septentrione Tartariam attingit: a meridie terminatur oceano, et Philippinas respicit. Ejus latitudo, id est, spatium ab Austro ad Boream, continebat olim gradus admodum ostodecim, qui leucas communes conficiunt quadringentas et

quinquaginta; quarum scilicet viginti quinque uni gradui vulgo respondent. Eadem erat ferme longitudo, seu spatium ab occidente ad orientem. Nunc multo latius pater, productis ex foedere Moscovitico, longe in Tartariam ejus limitibus, ac mille nongentas cîrciter leucas ambitu colligere perhibetur. Olim Sinarum fines incursabant Tartari; quorum impetus ut retardaret Imperator Xihoamtus, ingentem struxit murum per leucas fere quingentas, additis turribus, fossis, et aliis operibus, ubi metus ab hoste major. Latitudo muri pedum est quinûm: altitudine moenia, quibus urbes vulgo cinguntur, non superat. Decies centena hominum millia vigili praesidio illum tutabantur. Nunc, postquam Tartariae pars magna imperio accessit, paucae cohortes certis dispositae locis excubant.

Amplius mille urbes bellicae, ut appellant, numerantur, tormentis muralibus, militibus, munimentis instructissimae: reliquarum urbium variae sunt classes. Aliae primi, aliae secundi, et tertii ordinis vocantur. Pleraeque duas, tres quatuorve leucas circuitu complectuntur. De illarum incolis et gentis moribus, religione, sapientia in imperio administrando, multa litteris hactenus prodita sunt: non pauca tamen, pro materiae amplitudine, fuerunt vel omissa, vel etiam secus atque oportuit narrata; quae a recentioribus Evangelii praeconibus observata sunt diligentius, neque auribus duntaxat, sed oculis ipsis percepta. Haec tametsi curiosis et eruditis digna sunt lectoribus, et pleraque cum Societatis Historia Sinensi aliquo pacto conjuncta: imo licet nonnulla ex iis ad graves, quae de ritibus et moribus Sinarum exortae sunt quaestiones cognoscendas videantur esse necessaria; ne nos tamen diutius morentur in libri limine, rejicienda duximus ad ejus calcem; et perstrictis leviter Sinicae Missionis primordiis, ea quae post annum MDXC. contigerunt, exponere festinamus.

Cum primum nata Societas est, antiquissimum illi fuit Sinis Christum et [Note: §. I. SINICAE MISSIONIS INITIA.] Evangelicas opes inferre. Indiarum Apostolus in tanti operis molitione ac velut procinctu decessit. Illius Apostolicam caritatem imitati Societatis homines nihil intentatum reliquerunt ut gentem cultissimam, et humanis institutis ac litteris abundantem, coelestibus ac divinis augerent: cumque facta per id tempus Lusitanis potestas esset Europaeas merces in Sinicum littus et vicinas urbes importandi, hanc opportunitatem captarunt, ut pretiosiores mercibus omnibus Christianae Fidei gazas iisdem impertirent. Itaque P. Alexander Valignanus, Societatis in India Visitator, operam anno MDLXXIX. dedit ut P. Michael Rogerius ex urbe Macao, ubi Sinenses litteras moresque cognoscere studuerat, in Sinam interiorem, quae ad eam usque diem fuerat Christi ministris obstructa, si qua fieri posset ratione, penetraret. Rogerius Lusitanos mercatores ad nundinas, quo merces deportabant, secutus anno MDLXXXI. et magistratus aliquot Sinenses non iniquos nactus, ab iis facultatem impetraverat diversandi per aliquot menses in urbe Quamceo, et rem divinam publice faciendi: mox etiam domum ac templum condendi in civitate Sciaukino, una e secundariis Quantuniae provinciae urbibus. Erectus in spem primordiis tam auspicatis Valignanus Matthaeum Riccium, ex India evocatum anno MDLXXXII. in perdiscendas Sinarum litteras jussit incumbere, quibus probe instructus ad Sinicam expeditionem se accingeret. Riccius, comparata linguae Sinensis doctrinaeque notitia, Sciaukinum cum Rogerio profectus est anno MDLXXXIV. nec ita multo post illis adjutores accesserunt ex urbe Macaensi Odoardus Sandeus, et Antonius Almeida. Post tentatum frustra in interiorem Sinam ingressum, coacti Sciaukinum redire, inde quoque sunt exturbati, et in urbem Xaoceam commigrare jussi: ubi secundam quasi stationem Societas habuit, anno MDLXXXIX. Ea cum neque satis putaretur esse firma, tum propter contemptum et odium, quo exteros Sinae prosequebantur; tum propter summam auctoritatem magistratuum, qui patriis freti legibus, peregrinos sacerdotes impune poterant ejicere, si avaritia vel cupiditas alia suaderet; videbatur Valignano superesse hoc unum, ut a Sinarum Imperatore facultas Evangelii praedicandi peteretur, et in ejus imperio commorandi. Quaerebatur aditus ad inaccessam alienigenis majestatem Sinarum et regiam. Ille nullo pacto commodius obtineri posse creditus est, quam publica et illustri Summi

Pontificis ad Imperatorem legatione; utque negotium conficeret, profectus erat Romam, Valignani jussu, Michael Rogerius anno MDLXXXIII.

Jam quidem deliberatum de aliqua ejusmodi legatione fuerat annis superioribus, [Note: 2. Mittendae ad Imperatorem legationis consilium non succedit.] et mittendos regis Philippi II. nomine legatos vehementer contendebat P. Alphonsus Sancius, qui hanc ob causam, auctore Philippinarum gubernatore, Macaum et in Sinenses aliquot alias urbes erat progressus. Verum nihil profecerat: imo etiam vetiti a Mandarinis fuerant Hispani ullam in posterum de mittendis legatis mentionem facere. Simile quidpiam, at successu nihilo feliciore, tentaverat Martinus Loyola, ordinis religiosi alumnus. Oblato Mandarinis libello supplice, dari facultatem sibi suisque in Sinico Imperio manendi postulabat. Repulsam passus, legationem ab Rege Hispaniae mittendam, si sineret Imperator, promittere non dubitavit, licet nihil ad eam rem ab aula Hispana mandati haberet; licet ab Indiae Prorege admonitus, ne se rebus Sinicis immisceret. A Mandarinis rejectus ac male verbis acceptus, ipsius interprete multis verberibus affecto, rem Christianam in magnum periculum conjecit. Dolorem suum ultus est vexanda Societatis fama, cui causam rei male gestae assignabat: quamvis eam complecti studiosius debuisset; quippe cum S. Ignatio Loyola nomine, sanguine, patria conjunctus. Sed cum corrogata quaedam ab invidis et obtrectatoribus scripta in lucem edere pararet, a Philippo II. in coenobium, unde pedem non efferret, recipere se jussus est. Rogerius interim Olisipponem et Romam attigit anno MDLXXXIX. Cum Pontifice et Rege Catholico de mittenda ad Sinarum Imperatorem legatione verba fecit. Uterque consilium approbavit: sed gravissima negotia, quae Christianum orbem, et aulam Romanam occupabant, ne res ad optatos exitus perduceretur, obstiterunt. Itaque Salernum Rogerius jam senio fractus concessit, ubi Sociorum pios in Sinensi vinea labores, quoad vixit, prccibus adjuvare perrexit.

[Note: §. II. P. MATTHAEUS RICCIUS SINENSES LITTERATOS AD CHRISTIANAM RELIGIONEM ADDUCIT.] QUEM in Sinas aditum expedire tot annorum et hominum labor nequiverat, hunc divina bonitas per unius viri prudentiam, eruditionem, ac patientiam aperuit. Matthaeus Riccius ornare Xaoceanam stationem anno MDXCI. gestiens, ut curiosam gentem ad cognoscendam Christi legem alliceret, domum nostram piis tabellis eleganter pictis instruxerat: quas dum affluentes cupide cives, praesertim Litterati, spectabant, et Riccium singula explicantem audiebant; non solum accendebantur desiderio pernoscendae religionis, verum etiam amplectendae. Sed plerosque deterrebat Christiani matrimonii sanctitas, quae plures unâ uxores ducere prohibet; cum plurimarum copiam Sinis faciat consuetudo, qui splendorem familiae non magis servorum et clientium, quam uxorum, numero metiuntur. Sic enim et augeri sobole patriam, et mortuis progenitoribus, in longa nepotum serie veluti redivivis, rem fieri gratissimam arbitrantur. Jam, inter uxores unam quandam habent primariam, et quasi principem dominamque ceterarum, eamque viro non esse imparem genere oportet; aliae secundariae obscuro sunt ferme loco natae: illas nihilominus dimittere maritis nefas et ignominiosum. Cum igitur nec viva conjuge primaria possent repudiare secundarias, quia vetabat lex; nec mortuâ, illarum aliquam ducere, quia inferioris erant conditionis; hinc matrimonii Christiani conditionem laudabant illi quidem ut sanctam, et suorum etiam philosophorum placitis consentientem; sed ut molestissimam, atque a patriis moribus abhorrentem, aversabantur. Et quamvis nonnulli sacri baptismatis cupidiores, unam se duntaxat conjugis habituros loco sponderent, ceteris a tori societate semotis; quia tamen eas domi retinere cogebantur, incontinentiae periculum non aberat. Idcirco illos sacro baptismi fonte arcendos esse Patres ita judicarunt, ut ne penitus tamen rejecti contemptique viderentur; sed fovendos ac erudiendos tandiu, dum spes aliqua melior alluceret.

Id consilii quam prudenter ceperit Riccius, confestim apparuit. Ventitabat ad illum juvenis ingeniosus et eruditus, e Litteratorum, quibus honor apud Sinas maximus habetur, numero et ordine, Chiutaisus. Ille dilapidatis per luxum et libidinem, quas a parente amplas acceperat, fortunis, cum auri conficiendi artem undique rimaretur, putavit Europaeos doctores hujus artis minime rudes

esse. Id quanquam dissimulanter investigaret, sagacitatem Riccii non latuit, qui postquam comiter ab illo inanis voti expressit confessionem, graviter ac sancte subjunxit, se non auri conflandi, sed perennis in coelo thesauri comparandi artem nosse: hanc docere se posse, nec celaturum tamen quaecumque in humanis scientiis, praesertim Mathematicis, reconditiora forent. Incensus discendi cupiditate Chiutaisus totum se Riccio dedit. Nec diu cunctatus est, perspecta viri eruditione, ipsum solenni ritu magistrum et doctorem adoptare. Igitur certa die, magno amicorum asseclarumque comitatu, improvisus illum adiit; ac praefatus pauca, stetit aliquantisper capite demisso: mox genua submisit, humum identidem fronte feriens. Demum Riccio pretiosos obtulit pannos, ejusque munusculis vicissim acceptis, eundem postridie convivio excepit. Sic in discipulum et clientem certum adscitus, magistri domum, tanquam scholam, quotidianus auditor frequentabat. Ac primo quidem Riccius nonnihil ipsi de Mathematicis tradebat disciplinis: deinde aliquod doctrinae Christianae caput explicabat: excipiente dictata et audita discipulo, quae recoleret per otium domi; et semper eadem postridie reddente. Paucis mensibus ita profecit, ut de arte numerandi, quam Algebram vocant, commentarios ediderit in lucem, multis eruditorum laudibus ornatos. Alios subinde vulgavit de sphaera, de arte Gnomonica, de Euclidis Elementis; addita semper honorifica magistri, a quo ista didicisset, mentione. Non erat segnior in religione percipienda. Ut pollebat ingenio, quidquid objici contra mysteria nostrae Fidei subtilius potest, oppenebat: quibus cum egregie satisfaceret Riccius, vera dici fatebatur. Ne tamen ulterius pergeret obstitit mulier, quam, uxore primaria demortua, domi habebat; neque tamen ut duceret, humiliore nimirum loco natam, adduci tunc potuit. Non destitit nihilominus Fidem, ejusque praecones, ubique ita commendare, ut illis praefectorum et magistratuum, quibus notus et carus erat, benevolentiam conciliaret. Ac licet vicissim Riccius hominem urgere non cessaret, ut cognitam veritatem sequeretur; nihilominus cavebat ne illum absterreret, id fore sperans, quod reipsa contigit, ut carnis ac sanguinis vincula, quibus constrictus tenebatur, tandem aliquando perfringeret.

[Note: 3. Plebs à Bonziis concitata Sociorum aedes diruit. Secunda persecutio Societatis in Imperio Sinensi.] Haud minus Religioni ac Riccio profuit Bonziorum furor et invidia, quam istius litterati favor. Fremebant scelerati doctorem peregrinum tantam repente celebritatem consecutum esse. Nondum tamen ausi palam ac per se ipsi saevire, addictam sibi plebem concitant. AEdes Patrum anno MDXCII. nocturna lapidatione appetitae, tectum diffractum, concussae graviter fores. Detectis facti auctoribus veniam Riccius ab invito magistratu impetravit. Haec secunda Societatis in Imperio Sinensi persecutio dici potest; si prima numeretur illa, quae in priore hujus V. Partis Tomo narrata est, cum Societas Sciaukino pulsa fuit. Animos protervis ea Patrum lenitas addidit. Vix abierant pauci menses, nocte concubiae ganeones januam vectibus moliuntur, domum irrumpunt, obvios ferro sauciant: uni e Sociis impacta in caput securis: Riccio tantum non amputata manus: qui dum e fenestra in vicum, ut effugeret, desilit, pedem extorsit periculose. Orto clamore accurrit vicinia; percussores diffugiunt. Re ad judicem causarum capitalium delata, vicini comprehenduntur, et habita quaestione, seriem criminis auctoresque indicant. Cum nostri juberentur a judicibus, ut mos gentis est, reos accusare; id fecerunt adeo molliter, ut attoniti judices, ecquae haec esset hactenus inaudita mansuetudo, rogitarent. Nihilominus exemplum in facinorosis capitibus edendum putavere. Dux nocturni tumultus capite damnatur: alii partim triremibus addicti, partim grandi pecunia multati. Tum enimvero Christianae legis sanctitas enituit. Ibat Riccius luxato pede aegre incedens, involutam et prope abscissam gestans manum, cum Francisco Petrio cui securi paene comminutum caput fuerat, circum omnia tribunalia, orans ut reis vel parceretur, vel mitior imponeretur poena. Etiamne, exclamavit judicum unus, tam indigno facinore violati amorem et beneficia rependunt? Nunc video quam sancte legem vestram servetis, ait, quae inimicos amari jubet, quod adhuc ut crederem induci non potueram; sed judicis tamen partes, quas mea quoque mihi

lex imponit, agere certum est. Cum apud istos magistratus nihil proficeret Riccius, non dubitavit iter sex dierum suscipere, si quos alibi forte magis placabiles inveniret. Sed sicarii (tanta feritas fuit!) commodiorem se causam habituros rati, si Patres aliquo vicissim crimine reos facere possent, congerunt calumnias, accusatores adornant, et pristina scelera ingrati animi labe cumulant. Non cessit immanitati tantae benignitas Christiana. Cum respuerentur a judicibus nefarii sycophantae, ac poenis coercendi gravioribus, justam Mandarinorum severitatem extimescerent; Riccius praeter omnium opinionem adeo vehementer et copiose pro illis peroravit, ut mitigata priori sententia, poena capitis ac triremium in paucas plagas converteretur. Ita religionis probitas ethnicis lucet: ita facillime propagatur Fides.

[Note: §. III. ADITUS IN REGIAM URBEM APERITUR.] OMNINO constat inde natam occasionem introducendae cum Societate Religionis in illam tot clausam seris, tandiu impenetrabilem Imperatoris Sinici regiam; quod rerum caput erat. Guanciunminus Mandarinus, e primaria Sinarum nobilitate, praeses tribunalis Rituum, ab aula Pekinensi, Haynaniam insulam, ex qua erat oriundus, revisebat. Iter illi per urbem Xaoceam fuit. Cum in ore omnium esset heroica Riccii lenitas, cupido Mandarinum incessit hominis videndi; nec dubitavit eum domi convenire, quamvis regios ministros, magistratus, primoresque urbis, a quibus officii causa fuerat salutatus, sibi visendos ac resalutandos non putaret. Post accuratum de Christiana religione sermonem, in qua nihil suspiciebat magis, quam divinum de inimicis diligendis praeceptum, delapsus est ad mathematicas quaestiones nonnullas. Cum autem hac Sinicae eruditionis parte, in qua non omnino hebes ipse ac tardus erat, Riccium insigniter excultum deprehendisset, Mihi vero, inquit, in animo est adhibere te ad Kalendarium Sinicum emendandum, quod gravioribus quibusdam vitiis laborare cerno. Ea cura pertinet ad meum tribunal: evocabo te Pekinum, atatim atque compositis aliquot negotiis, illuc me retulero: neque, ut spero, morae quidquam erit in Imperatore, quin operam hanc publicae rei naves. Stetit promissis, ut postea videbimus. Simul atque percrebuit quo pacto Riccium accepisset auctoritatis tantae Mandarinus, quid illi pollicitus fuisset; crevit majorem in modum doctoris Europaei fama. Omnes illi se se in disciplinam tradere: alii arcana matheseos, alii mysteria religionis exquirere: paucisque mensibus tam multi ad sacrum baptismi lavacrum convolarunt, ut praecones Evangelici nequirent omnium vota explere. Neque vero nimis festinandum inter haec initia sapienter putaverunt. Paucos e multis elegêre, qui constantiores fore videbantur. Insignis inter illos exstitit Cosunhoa, mercator locuples, Josephi nomine, cum e salutaribus lymphis jam senex renasceretur, donatus. Degebat in urbe Nanhiunga, quae Sciaukino distat quatridui. Sic ad eam diem vixerat, ut de animae suae salute, quam non dubitabat immortalem, esset unice solicitus. Dissidentium, quae sunt in Sina, sectarum magistris, aliis alia imperantibus praebebat aures; eorumque deliria, licet operosa et molesta, multo pensabat auro; nec sumptui nec labori parcens, modo aeternum salvus esse ac beatus aliquando posset. Eam ob rem esu carnium, piscium, et ovorum sibi interdixerat, seque miseris modis quotidie afflictabat. Audivit e Chiutaiso novos quosdam ex Europa Bonzios advenisse, qui artem animas servandi scirent. Laetus optatissimo nuncio Xaoceam ad Riccium accurrit. Vix prima doctrinae coelestis elementa degustaverat, cum incredibili gaudio affectus collacrymansque, affirmavit hanc illam salutem esse, tot expetitam a se votis, tot laboribus conquisitam. Exacto mense, Fidelium gregi additus, in patriam rediit; ubi Apostoli munere functus est, praedicandâ et inculcandâ primum familiae, tum civibus suis, religione. His auditis Riccius ad eum, cum Chiutaiso, profectus est Nanhiungam, ubi procerum ac magistratuum officiis ornatus, et populi studiis ita celebratus fuit, ut in lectica gestandus esset per vicos, ne ab irruente certatim turba opprimeretur. Redeuntem ingens domi operiebatur multitudo, ut verbum salutis exciperet: vix somni, cibique, raptim carpendi spatium dabatur.

Inter ejusmodi labores, qui bonam anni MDXCII. et MDXCIII. partem

[Note: 4. Obitus PP. Franc. Petrii et Ant. Almeidae.] tenuerunt, creptum sibi sodalem carissimum Riccius flevit Patrem Franciscum Petrium: cujus eo gravior fuit jactura, quod jam Sinensem calleret linguam, exteris sane perdifficilem. Accedebat candor morum suavissimus, industria, prudentia, modestia singularis, et animi fortitudo; quae dotes eximiam de illo spem fecerant. Italus erat, Monte S. Mariae oriundus. Cum in collegio Romano philosophiae daret operam, nondum religiosae adscriptus samiliae, ac solus in cubiculo de vitae statu capessendo deliberaret, vox a tergo repente audita est: Ne dubita ingredi Societatem JESU filii mei, in eaque ad extremum persevera. Respexit, nihilque vidit aliud nisi pictam Deiparae tabellam: adeo ut vocem inde prodiisse nullo pacto dubitaret: qua in sententia illum confirmavit secuta pax animi, et pietatis intimae sensus dulcissimus; qui bonarum in piis mentibus cogitationum comes et index esse consuevit. Voti compos factus est Romae anno MDLXXXIII. et a Praeposito Generali electus ad Japonicam missionem, cum legatis quatuor Japonibus Orientem repetentibus discessit. Progressus Macaum, ibi substitit aliquandiu, et P. Almeida per id tempus demortuo, Xaoceam ad Riccium est missus anno MDXCI. Mortem suam videtur praescivisse. Certo quippe die se obiturum, cum optime adhuc valeret, haud cunctanter denunciavit: ac levi febricula tentatus, arcessivit Riccium; quem arctissime complectens, Vale, inquit, mi Pater, Deus me vocat: paucisque post horis exspiravit, Nonis Novembr. anni MDXCIII.

P. Antonium Almeidam, cujus in locum fuerat suffectus P. Franciscus Petrius, Lusitania dederat Societati, anno MDLXXVI. Cum occlusum in Sinam aditum cerneret Mandarinorum severitate, rogaverat moderatores ut liceret sibi servire servitutem apud unum aliquem e Sinensi populo, et opportunitatem praedicandi ethnicis Evangelii perpetuo libertatis damno emere. Primus in Sinica sepultus humo, felicis terrae possessionem Sociis velut arrogavit. Supremo in morbo gravissimis oppressus doloribus, illos augeri, sed amorem simul et patientiam augeri, postulabat. Dum valeret, sermo illi vix ullus nisi de Deo, rebusque divinis: amor in JESUM Servatorem singularis, jam inde a teneris susceptus unguiculis, et jugi meditatione accensus; mira in SS. Eucharistiam pietas, vix ut ab ea divelleretur. Ad officii ecclesiastici diurnum pensum addebat officium B. Virginis, cujus quotidie recitandi morem a puero servaverat. Peregrinationum et aerumnarum, quas ea fert vita, durissimarum acerbitatem jejuniis, ciliciis, flagellis cumulabat; Xaverianum illud amplius, amplius, identidem ingeminans. Decessit Xaoceae XVI. Kal. Octob. anno MDXCI.

Quemadmodum Petrius Almeidae, sic Petrio subrogatus venit Xaoceam P. Lazarus [Note: 5. Vestis et nomen Patrum Societatis in Sina.] Cataneus Italus. Societati anno MDLXXX. donatus, ac Sinam decimo fere post anno ingressus, in ea per XLVI. annos victricia Christi Crucis vexilla circuintulit. Ortum ab illo est consilium mutandae vestis, qua Socii tunc utebantur. Vestitus illorum erat idem ac Bonziorum, qui gentis doctores et sacrificuli. Est autem Bonziorum apud Sinas nomen ac genus vulgo invisum et infame: licet suis flagitiis speciosam ementitae pietatis larvam obtendant, ac populo saepe fucum faciant. Visum igitur est illam vestem, quae tot in Bonziis scelera tegeret, abjicere: cumque jam publica omnium voce Litterati Magistrique nuncuparentur, Litteratorum insignia et habitum induere. Togam nempe talarem, laxis et patentibus manicis, caeruleo colore subnigro, limbo lato ejusdem coloris at paulo vividioris praetextam: cingulum vesti assutum, pendentibus fimbriis et ad pedes defluentibus: pedum crurumque tegmen certis distinctum, quae propriae sunt Litteratorum, notis. Placuit Valignano consilium, placuit Clementi Summo Pontifici: quem, Riccii litteris admonitus Aquaviva super ea re consuluit. Et ipsi Deo placuisse indicio est, quod nullam Sociis, ignotis et advenis hominibus, litem intenderint Litterati: qui ne Sinensibus quidem suis vestem ejusmodi, nisi aegre ac post multiplex severumque examen, velut probatae testimonium eruditionis, largiuntur. Sane Riccium, tanquam Sinicae omnis doctrinae, ut erat, magistrum perfectissimum suspiciebant ac venerabantur: quippe capacissimo ingenio complexus erat vernaculam Sinarum eruditionem, cujus ipsi vix unam aliquam partem multis annis, et improbo labore, poterant adipisci. Ne tamen a professione religiosa

nomen Litteratorum, et vestis dissideret, se Sociosque legis divinae Magistros dici voluit

[Note: 6. Macaense collegium.] Dum in Imperio Sinensi religio paulatim radicatur et coalescit, novum illi subsidium est comparatum, in collegio Macaensi anno MDXCV. Relictum fuerat aliquantum nummorum a Gaspare Viega, mercatore Lusitano, qui tranquillum aetati jam provectae secessum quaerens, et rerum humanarum pertaesus, admitti postulavit in Goanum tirocinium, de quo jam optime fuerat meritus; in eoque post edita religiosa vota sancte decedens partem aliquam opum in commercio Sinensi quaesitarum legavit Sinicae Missioni. Visum est non posse melius collocari piam liberalitatem quam in collegio Macai ponendo, unde tanta in Sinicam Missionem utilitas erat aliquando profectura. Est Macaum, sive Amacaum, emporium celebre in exigua insula, inter insulas Formosam ab ortu, et Haynaniam ab occasu, juncta littori ad Austrum Sinico, et provinciae Quantuniae. In hac suas mercium apothecas initio collocarant Lusitani: mox, cum frequentes eo convenirent, urbs aedificari paulatim coepta. Collegium ut in ea conderetur, Patres Japoniae cultores, anno MDXCII. congregati, postulandum a Generali Praeposito censuerant: nec differendum opus credidit Visitator Valignanus, nihil dubitans quin Aquaviva quod petebatur annueret: jamque ad fastigium fabrica surgebat, probante Rege Catholico, et censum ab Indiae Prorege statim persolvendum assignante; cum aliquis operi feliciter inchoato moram injecit, metuens videlicet ne Castellanorum commodis collegium hoc officeret. Aquaviva, ut communis omnium nationum pater, opus approbavit, et quoad vixit fertilem Indicae provinciae campum, ab Italis, Hispanis, Belgis, principio excultum et ornatum, non uni tantum nationi, sed aliis etiam omnibus patêre voluit.

[Note: 7. Nova spes oblata P. Mat. Riccio.] Dum armamentarium hoc, ut ita dicam, condebatur, unde promerentur arma erroribus et vitiis Sinensium debellandis, P. Matthaeus Riccius, quem anno MDXCII. haerentem in oppido Quantuniae provinciae Xaocea vidimus, omnem captabat occasionem in provincias interiores et ipsam urbem regiam penetrandi. Jam spes affulserat aliqua e promissis et humanitare Guanciunmini, ut modo narratum est: sed longiorem ejus moram in patria Riccius non ferens, et Pekinum subire quamprimum exoptans, oblatam illuc citius, ut quidem sperabat, perveniendi viam haud cunctanter arripuit. Quae licet non eum, quem ipse cupiebat, exitum, alium tamen haud poenitendum habuit. Transibat anno MDXCV. Xaoceâ, Pekinensem ad regiam evocatus Scie-Lous, Mandarinus insignis, at calamitate domestica moestissimus. Illi filius erat aetate florens, indole praestans, verum ingenio mediocri, ne dicam tardo: qui non ita pridem ad Litteratorum aspirans gradum (magnus inter Sinenses habetur hic honos) publico in examine repulsam cum ignominia tulerat. Inustum filio et familiae clarissimae dedecus Mandarinum affecerat summo moerore. Hunc filii morbus cumulaverat, quo non corporis tantum, sed mentis etiam sanitatem adolescens amiserat; hoc felix uno, quod sensum infelicitatis suae perdidisset. Parens a Riccio, cujus scientiam celebrari audiebat, curari posse filium ratus, magnis illum onerat promissis: invitatque ut iter secum intendere Pekinum usque velit, ibi remedia juvenis morbo, quae tempus et res posceret, commodius allaturus. Riccio nihil poterat optatius accidere; spondet se, compositis quibusdam negotiis domesticis, statim secuturum. Igitur Xaocea discedens, ubi P. Lazarum Cataneum Societatis domicilio praesecit, Mandarinum laetus assequitur Nankami, per quam urbem iter Pekinum est. Sed mutatum plane reperit, et aperte profitentem neque sibi fas, neque Riccio tutum esse, hominem exterum in regiam urbem induci: proinde omitteret istud consilium, Xaoceam rediret; aut si contendere ulterius haberet in animo, Nankamum pergeret, civitatem amplam, Litteratis refertam, et Kiamsiae provinciae principem: ibi se per amicos effecturum ut consistere tuto posset.

Riccius, quamquam praelara spe depulsus, lucro tamen apponens quantulumcumque in via tam salebrosa progrederetur, accepit conditionem, et Nankamum una cum Scie-Loo contendit. Naviculis utuntur fere Sinae ad conficienda itinera paulo longiora, propter copiam et opportunitatem fluviorum et canalium.

Ventum est: ad locum difficilem, in quo constrictus inter cautes fluvius impetu praeceps ferebatur. Ibi navis ornatissima, quae uxorem liberosque Scie-Loi vehebat, latentibus impacta saxis frangitur. Inter muliebres ejulatus et nautarum clamores accurrit cum suo lembo Riccius, et in eum conjugem filiosque Mandarini salvos accipit: ipse in minorem desilit scapham; laudante Mandarino, et amplissimas pro tanto beneficio gratias agente. Sed quam aliis vitam servaverat, propemodum amisit. Coortus typhon (venti ferocioris nomen est) currentem placido flumine scapham evertit. Joannes Barradas, Sinicus adolescens, quem sibi comitem Xaoceâ proficiscens Riccius adsciverat, hauritur fluctibus: ipsemet vix imo emersus gurgite, arreptis rudentibus evadit in malum aquis exstantem: cui aliquandiu infidens ad littus erepit, amissis aut corruptis sarcinulis.

Clade utcumque reparata, vicinam urbem subeunt, et optato portu tandem potiuntur. Non mitior fluvio portus fuit. Nocturna tempestas navigia quassavit, attrivit, dissipavit; obstupescente et perculso tot cladibus Mandarino. Quarum causam dum scrutatur, venit in mentem hunc Europaeum, quem secum duceret, ab iratis forte Superis vexatum, ultrices scelerum poenas dependere. Quamobrem ab illo segregare se quamprimum, et itinere terrestri deinceps Pekinum tendere constituit; vixque passus est suos aliquot famulos cum Riccio iter Nankinum usque persequi. Urbem hanc amplissimam pridie Kalendas Junias anni MDXCV. ingressus, omnia intuta et periculosa deprehendit. Mandarinum, quo neminem sibi amiciorem putabat, convenit. Excipitur humaniter: et, Ut intelligas quantum tua causa velim, quam tuis rebus amice consulam, inquit Mandarinus, auctor tibi sum ut hinc mature, imo ex Imperii finibus discedas. Riccium respondere aliquid parantem deserit, ejusque hospitem evocatum castigat verbis atrocibus, quod hominem peregrinum excepisset. Riccius graviora metuens Nankamum profugit. Inde quoque Xaoceam abire cogitabat: sed hominis ignoti oblata per quietem species erexit maerentem, et fugam inhibuit. Unum aliquem e coelestibus geniis crediderim, quibus regnorum et populorum cura credita: vel ipsum angelorum regem Christum, qui jacentem ac prope desperantem famulum consolari voluerit. Videbatur sibi Riccius ad ejus pedes provolui flens, et opem suppliciter implorare: evigilansque, discusso somno, lacrymis perfusum se suis, at simul tanta spe gaudioque delibutum sensit, ut responsura votis omnia, quidquid secus videretur, minime dubitaret.

Non vanum fuisse omen statim Nankami apparuit. Nankamum, sive Nanganum, [Note: §. IV. SOCIETATIS DOMUS NANKAMI POSITA.] pulcherrima civitas, litteratorum patria dici potest: abundat enim eruditis, ac studiosis, qui opum ac voluptatum obliti, toti sunt in litteris perdiscendis. Scholae passim visuntur et gymnasia, doctarum emporia mercium. Ex hoc scientiarum Seminario crebri prodeunt Mandarini: qui ad summos deinde honores provecti, monumenta suae dignitatis in hac urbe, tanquam alumna et nutricula bonarum artium, cui suos honores proinde acceptos referunt, exstare gaudent: quibus ornamentis fora, viae, compita mirum in modum insignita lucent. Ad eandem veluti sapientiae arcem confluunt viri principes tam multi, ut eorum aedes superbissimae multo maximam urbis partem occupent. Nec pietatis cura minor civibus est quam eruditionis; si qua pietas verum Numen ignorantibus esse potest. Summa in delubris reverentia: otii, libidinis, et graviorum flagitiorum vix nota nomina; quae litteratorum vulgo beata sors est. Guamkileus erat ibi medicus nobilis, et primoribus civitatis acceptissimus; cui Riccium Mandarinus Scie-Lous enixe commendaverat. Hunc, post conciliatum multa prece domi per aliquot dies Numen, visendum prae ceteris putavit Riccius; cujus commendatione uteretur; ne sibi sua peregrinitas fraudi et exitio foret. Guamkileus Riccium jam fama cognitum peramanter accepit. Auxit famam Patris praesentia, et sermo insigni condîtus eruditione: quam admirans Guamkileus rumorem urbe tota spargit, venisse doctorem Europaeum, qui Sinenses litteras ipsis prope Sinensibus melius calleret: qui arcana omnia naturae ac religionis haberet explorata.

Excivit ea fama inclytum in paucis senem Cianteucium, oraculum civitatis, et aevi sui ptodigium apud Sinenses. Triginta conscripserat volumina; Mandarinorum

principes in discipulis suis numerabat: scholam habebat refertam auditoribus mille: quos a reliquis non eruditio tantum eximia, sed probitas, continentia, morumque gravitas facile distinguebant. Ille, ubi primum in Riccii conspectum venit, ubi nonnulla ex eo quaesivit reconditioris doctrinae; sic ejus colloquio captus est, ut haberi ab eo in fratris numero ac loco voluerit; nomen ejus suis ediderit discipulis; doctrinam virtutemque, praeco minime suspectus, extulerit. Proregem ea diu latere non poterant. Ardebat cupiditate Riccii cognoscendi, quem virum esse quantivis pretii audierat a Guamkileo. Hunc primo per Mandarinum, deinde per epistolam summa urbanitate conscriptam, invitat domum. Praesto fuit ad diem constitutam; et honore summo exceptus, Proregis expectationem non sustinuit modo, sed vicit: eo major visus, quo modestior. Discedentem rogavit Prorex quo tenderet. Cui Riccius, Xaoceam, inquit; etsi Socios ibi duos mihi carissimos, litteris et pietate praestantes, coeli gravitas extinxerit. Tu vero, subjecit ille, cur Xaoceam Nankamo praefers? cur illuc redis moriturus? Dei digitum Riccius hic esse sensit: et, Mihi profecto, retulit, nihil evenire jucundius potest, siquidem per te liceat, quam in hoc litterarum domicilio commorari; tuaque consuetudine, si concedis, frui. At ego, subdidit Prorex, non concedo tantum, sed rogo precorque: dabis operam ut ad me saepius redeas, et eruditionis tuae copiam indigenis prolixe facias. Gratias agit Riccius: et se, dum vivet, memorem fore beneficii pollicetur.

[Note: 8. P. Matthaeus Riccius Litteratis Sinensibus admirationem movet.] Tam inusitatus honos a Prorege homini externo habitus totam civitatem commovit. Advolant Riccii domum magistratus certatim ac Mandarini: plebs obviam in plateas et vicos effunditur, visendi causa. Suspiciunt majestatem oris, et amplitudinem oculorum, quos ipsi hiantes modice, ac semiapertos, habent: adhaec (sic enim ipse de se Riccius jocando narrat) barbam denso et fertili crine pectore tenus promissam; cum Sinae vulgo rarissimos et facile numerabiles, quasi aptatos mento, pilos gerant. Mirabantur alia sapientiores: mentis amplitudinem, tot capacem scientiarum et librorum; facundiam in explicandis vernaculo sermone rebus abditissimis; sagacitatem in evolvendis naturae arcanis, et refellendis philosophiae Sinicae erroribus. Quos ille cum perspicue coargueret, modeste addebat, Sinas, neglectis physicis, operam in philosophia morali et virtutum studio utiliorem posuisse: quo fiebat, ut et illius sapientiam suspicerent, et amarent comitatem. Sed nihil aeque illos perculit, ac memoriae vis, quam et naturae beneficio excellentem, et artis industria excultam Riccius habebat. Id maxime in convivio patuit: in quo cum de Christianis sacris sermonem, velut aliud agens, injecisset, eaque confirmaret ex ipsorum Sinensium libris, quorum locos plurimos, et bene longos expedite recitabat; haerebant admiratione defixi. Atqui, subjecit Riccius, dabo jam aliquid, quod magis admiremini. Appellate Sinicas voces quascumque libuerit, sono et significatione diversas, quam multas placuerit; reddam et recitabo statim memoriter universas. Visa res omnibus incredibilis. Centum patrios characteres, sono, figura, significatione discrepantes in schedam conjiciunt: quam levi percurrens oculo Riccius, statim memoriter singulos ordine, uc erant exarati, recitavit. Quin, easdem voces, inquit, dabo ab ultima sursum versus progrediens ad primam. Tum, Placet ordiar a vicesima, quadragesima, octogesima? ordinem invertite ad arbitrium, mihi perinde erit. His auditis Europaeum doctorem, quasi mirificum hominem, et de coelo lapsum, intuebantur, ignari ejus artis, quae memoriae vim a natura insitam juvat ac perficit: quam artem in Europa pridem cognitam, et certis etiam praeceptis notatam, summus dicendi magister Fabius explicat. Hoc usus artificio Riccius librorum Sinensium insigniores locos, maxime qui de moribus agerent, infixerat animo, et pro re nata depromebat: nec alia ratione religionem veram facilius instillavit auribus Litteratorum, aut in eorum familiaritatem se felicius insinuavit: quorum plurimi, quamvis majores [Note: §. V. TERTIA SOCIETATIS IN IMPERIO SINENSI PERSECUTIO.] natu, et pollentes auctoritate, illius discipulos ultro se professi sunt.

Apertum ingens ostium Evangelio patebat; cursum rei Christianae retardavit belli rumor, quod Japoniae rex Taicosama propediem Sinis illaturus dicebatur. Ubique metus ab hostibus, suspiciones de exteris, abalienatio a Patribus.

Forte accidit ut juvenes quidam convenirent anno MDXCVI. in fanum Bonziorum, domui nostrae proximum. Ibi pergraecati, ludo per noctem indulserant. Id enim in Bonziorum templis facere non modo fas, sed religiosum etiam ac pium putant. Quare cuilibet adeunti patere debent. Vino jam graves in sacram aedem nostram impetum faciunt. Obstructam nacti, fores vectibus, fenestras saxis incessunt. Vicinis accurrentibus rixa conseritur, in qua juvenum unus leve vulnus accipit. Illo in gemitus erumpente, ceteri diffugientes litem prima luce Europaeis advenis intendunt, a quibus indignum in morem se habitos, ac vulneratos etiam, querebantur. Ab uno alterove de primis magistratibus repulsi, querelas ad tertium tribunal deferunt. Ei praeerat urbani praefecti vicarius, P. Cataneo infensus, a quo nescio quid munusculi non obtinuerat. Ergo, immissis domum nostram lictoribus, arreptos Patrem Sebastianum Fernandem et servulum spoliari caedique immanissime jubet. Addit poenae ignominiam, et inserto cervicibus ferreo collari, spectandos ridendosque producit in publicum. Cataneus domo tunc aberat. Cognita re properat ad judicem, vixque P. Sebastianum infami ereptum palo recipit. Mox aediculam nostram, quia fani Bonziani speciem praeferebat, magna ex parte diruit: ornamenta Europaea, tabulas geographicas, et alia id genus, quae curiositatem indigenarum undique confluentium prolectabant, detrahit: ipse in domus angulo abditus, adeuntes, ut solebant, visendi causa plurimos rejicit; negans ibi se posse diutius consistere, ubi nihil ab impotentia juvenum et ebrietate tutum esset: ac peropportune refrixerat belli Japonici metus, quo discusso, extincta propemodum Societatis amicorum studia revixerant. Pervasit urbem rumor. Exclamant omnes indignum facinus: violatos praeter jus fasque advenas bene de civitate meritos. Perculit praefecti vicarium publica vox et objurgatio, timentem scilicet ne a superiori magistraru, Xaoceam propediem venturo, recognosceretur causa, et ipse gradu moveretur. Alium terrorem casus addidit. Xaoceam accesserant e vicina provincia nonnulli proceres. Enixe rogarunt ut artis Europaeae monumenta, quae fama ubique celebrabat, inspicere liceret. Domum nostram direptam foede nudatamque conspiciunt. Causa cognita, graviter in vicarium invehuntur: qui pejora metuens P. Cataneum adiit supplex, et rescisso priori decreto, aliud Patribus longe honorificentissimum, lirteris majoribus conscriptum, defigi pro foribus ipsorum jussit. Domum interiorem Cataneus reparavit, et ornamenta quae detraxerat, suo loco reposuit. Quo tempore Nankamense pariter domicilium ornavit Riccius, et auxit. Locum hoc titulo signavit: Domus ubi habentur conciones. Quominus templi nomen praefigeret, in causa fuit nondum satis confirmata novae religionis auctoritas; atque adeo metus, ne templum aliquod Bonziorum esse putaretur. Omnem enim cum Bonziis rei cujuslibet communionem ac similitudinem sedulo fugiebat, ob eas, de quibus mentio jam facta, rationes. Eidem aulae ac domicilio nomen aliud etiam impositum ab indigenis: Domus advenarum qui non mentiuntur. Origo nominis lepida. Mentiri nec turpe apud Sinas, nec rarum. Hanc artem docentur a teneris, et ingenii laus est non vulgaris, eleganter ac scite mentiri. Veniam hanc ultro perunt, vicissimque dant. Incitatus aliquando Riccius, ut nescio quid molestiae officioso mendacio excuteret, negavit se facturum: imd tantum vel levissimi mendacii odium prae se tulit, ut admirationem moveret omnibus, nec pauci haud alio ipsum afficerent nomine, quam Doctoris qui non mentitur.

[Note: 9. Riccius Pekinum obiter ingressus reverti Nankinum cogitur.] Ecce autem Mandarinus Guanciunminus, olim pollicitus fore ut Pekinum Riccio aperiret, in hanc regiam urbem ex Haynania insula se referebat, ad natalem Imperatoris celebrandum, anno MDXCVIII. Promissi admonitus, enimvero memorem se respondit esse; nec recusare quin secum Nankinum Riccius veniret, Pekinum inde petiturus. Cataneus ut sibi liceret Riccium comitari, obtinuit. Relicti sunt P. Nicolaus Longobardus, nuper Macao advectus, qui Xaoceanae stationis; P. Joannes Soerius, qui Nankamensis, curam gererent. Profecti Riccius et Cataneus, duce Guanciunmino et auspice, Nankinum perveniunt. Hic rerum inexpectata facies illos a summa spe ac laetitia paene in desperationem conjecit. Novus Japonici belli terror omnia miscuerat. Nankinum praesertim, ob Japoniae

viciniam, armorum fragore circumsonabat. Ut quisque fubibat alienigena, hostis et Japon putabatur. Nemo Riccium ejusque socios tecto, nemo accipere mensa, ne Guanciunminus quidem, sustinuit. In navicula, qua devecti erant, latitabant interdiu; noctu paululum in vicinos pagos prorepebant.

Nec tamen defuit Riccio tot in aerumnis constantia, nec Mandarino fides, eo illustrior, quo inter Sinas erga exteros rarior. Perducendi Pekinum Riccii provinciam periculosam in se recepit: litteras commendatitias ab amicis efflagitavit, per quas in aulam Pekinensem aditus illi patêre posset: nullus qui externum hominem, in tanta temporum difficultate, Imperatori commendare auderet, est inventus. Affirmavit etiam Nankini Prorex, veteri amicitia cum Guanciunmino conjunctissimus, magnum fore si Riccius Pekinum teneret aliquando, aut inde incolumis abscederet. Videbat hoc ipsum Guanciunminus, neque deterritus tamen est, quin promissa praestaret. Riccium Pekini sistit; excipit domi suae; eunucho potentissimo commendat, per quem Riccii nomen indicaretur Imperatori, et spectandorum, quae deferebat ex intima Europa, munerum cupiditas accenderetur. Ostendi primum illa sibi voluit eunuchus, ne minutis fortasse rebus pretium justo majus faceret, commendatione sua. Ostensa sunt. Laudavere qui aderant. Eunuchus singula contemptim despectans, a Riccio quaesivit num, ut jactabatur, afferret artem auri conficiendi. Hoc primum et palmarium esse munus. Negante illo, et artem stolidam ridente, subjecit, egregia quidem esse munera, sed alienum iis offerendis tempus videri. Ubi nullam in potentis eunuchi promissis et patrocinio relictam spem Guanciunminus vidit, maerentem Riccium consolatus, ei suadet ut Nankinum secum repetat, ibique tempora gerendae rei commodiora praestoletur. Nankinum referre se Riccius trepidabat, ubi omnia bellico tumultu et odio exterorum flagrare deprehenderat. Dum anxie omnia circumspicit, ad Chiutaisum, quem multis magnisque non fictae amicitiae pignoribus. devinctum habebat, divertere statuit, in oppidum Sucheum; ibique novam moliri stationem. Invitabat urbis opportunitas, quae tanto civium lectissimorum numero frequentatur, tam fertili et amoeno sita loco est, ut terrae Paradisus a Sinensibus nuncupetur. Ut illud nomen verius obtineret, parabat Riccius sedem Evangelii stabilem in ea collocare. Opus erat perscripta Nankinensis magistratus auctoritate, litterisque commendatitiis ad Sucheensem praefectum. Ergo cum bona Guanciunmini venia Chiutaisum convenit Suchei, et una cum illo iter Nankinum instituit. Urbem ingreditur anno MDXCIX. ineunte, inter spem et metum suspensus, idque unum agitans ut necessarium ad ponendam Suchei domum diploma impetraret: Nankini enim considere ne cogitabat quidem. Vehementer obstupuit cum mutatam hujus urbis amplissimae faciem vidit. Epulis, ludis, cantu fremebant viae: fugati Japones, extinctus Taicosama, reddita pax rebus et tranquillitas, omnium animos a timore ad hilaritatem traduxerant: neque odiosa jam aut suspecta cujusquam peregrinitas erat, excludente diffidentiam securitate, Utendum enimvero tempore arbitratus Riccius, Sucheum omittere, atque ad ponendum Nankini domicilium totis viribus incumbere decrevit.

[Note: 10. Nankini conspectus. Turris Porcellanae, etc.] Est Nankinum civitas Imperii Sinensis uno Pekino minor, si dignitatem spectes; major, si capita civium numeres. Olim regum sedes, praesertim hyeme, quia civitas decem admodum gradibus a Tropico distans, calidiore coelo utitur; et ipsa vox Nankinum Aulam Australem sonat; ut Pekinum, Septentrionalem. Visuntur adhuc vestigia murorum trium, quibus pridem cingebatur. Postremus et extimus, millia passuum quadraginta, teste Riccio, complectebatur. Interior murus plebem separabat a proceribus. Intimus ac tertius regiam ambiebat. Quamvis autem, post aulam Pekinum translatam, aliquid Nankino decesserit e veteri splendore, nihilominus adhuc velut Imperii centrum est, quo derivatur et confluit quidquid reliquae provinciae habent elegantiae ac deliciarum. Huc Mandarini magistratibus perfuncti se recipiunt: huc eruditi, propter bibliothecarum copiam, et vernaculi sermonis purissimum nitorem: huc artifices ob artium decus, quibus illic honor eximius nec sterilis est. Celebritatem urbis auget maris vicinia: tum opportunitas fluvii Kiami, cui est imposita, omnium qui Sinam alluunt,

maximi. Inter aedificia plurima et splendidissima civitatis amplissimae tum sacra, tum profana, visitur prope ipsam urbem templum memorabile: aedem Gratitudinis (liceat hanc facere vocem) indigenae appellant. A trecentis annis conditum ab Imperatore Yomlo Sinarum annales tradunt. Fundamentorum suprema pars, cui aedificii moles incumbit, constat e marmore. Fenestra in templo nulla. Portae tres peramplae, et orienti soli obversae: inde lux templo. Pars ejus praecipua est turris ingens octogôna. Illam exterior murus itidem octogonus ambit, decempedis ferme tribus ab ea disjunctus. Ipsa turris incontignationes novem attollitur, quarum inferior quaelibet superiorem vincit amplitudine; ac loricâ, seu projecturâ, tribus pedibus latâ, tectoque suo coopertâ, in modum porticus cingitur. Muri, quorum crassitudo in imo duodenûm est pedum, octonûm in summo, toti sunt incrustati porcellana. Hinc Turris Porcellanae vulgo appellatur. Interior contignationum facies distinguitur variis ornamentis, ac praecipue sigillis inauratis, muro apte inclusis, tanquam opere tessellato. In fastigio exstat altus triginta pedes malus: circa quem, longius tamen undique ab ipso malo distans, voluitur in spiram lata e ferro lamina. In hujus laminae ac mali apice stat globus inauratus immanis, ac turrim totam terminat. In vicino colle specula quondam astris observandis erat exstructa, et collocatae in aggere complanato machinae. Sed illae Pekinum fuerunt deportatae. Celebrantur etiam Nankinenses campanae ob inusitatam molem, quae aedem, ubi erant inclusae, traxit in praeceps: ipsae jacent humi, monumentum antiquae magnificentiae. Unam videre est in via, per quam itur a domicilio Societatis, ad collem et speculam veterem astronomicam, cujus modo facta mentio. Alta est undecim pedes: diametros septenis longa est: ipse ambitus duos et viginti colligit. Figura magis ad cylindrum accedit, quam ad conum. Apex de industria perforatus est, ad soni, ut quidem credunt, vim augendam. Quatuor ejusmodi Nankini visebantur. Majores aliae septem Pekini sunt, singulae pendunt librarum centum viginti millia. Oris diametros pedum tredecim est; circuitus, quadraginta; altitudo duodecim. Haec fidem superarent, nisi P. Verbiestus, cui merito credi potest, eas ipsemet accurate dimensus esset.

[Note: § VI. DOMUS SOCIETATIS NANKINI MIRO MODO PARTA.] CHIUTAISUS Riccium summopere hortabatur ut NanKini consisteret. Guanciunminus manendi facultatem, ac domum inemptam pariter offerebat, sed lautiorem, quam ut illam accipere modestia Riccii posset: cui praeterea placebat emere domum de suo, ut esset possessio firmior, et ad diuturnitatem stabilior. Occurrebat una maxime idonea, et multorum hominum capax. Eam sibi magistratus ipse construxerat, in edito et percommodo urbis loco. Sed possessionem illius occupaverant hospites Tartarei, dira Lemurum cohors. Formae horribiles conspiciebantur per tenebras: ululabant monstra ferarum immania: discurrebant nocturni hostes, at invisi: raptabant obvios; plagas etiam imponebant: neque ausus quisquam fuerat ibi pernoctare, quin pessime multatus abiisset. Stabant igitur jampridem aedes amplae inutiles et vacuae: nullus reperiebatur, qui vel infimo pretio emeret: nullus qui donatas gratis acciperet. Nec deerant qui eas Riccio per jocum proponerent, risum captantes ex eo, quod imminere ipsi putabant, si dirum contingeret limen, infortunio. At ille terrores istos contemnens, et praepotentis Dei consilium introspiciens, qui domum ab hostibus suis conditam, et per suos hostes servatam, suis cultoribus destinasset, magistratum adit. Mandarinus, licet emptore tandem reperto gauderet; tamen, ut erat vir probus, vitium aedium candide aperit, ac periculum exponit, cujus ipse testis

locuples erat. Riccius Deum colere se renunciat, cujus nutum Inferi pariter ac Superi perhorrescerent: se illo duce ingressurum aedes, et quietas possessurum. Miratus confidentiam Mandarinus aedes vili vendit; illasque, confectis rite tabulis, Riccio Patribusque venturis in perpetuum possidendas tradit: quod ab nullo hactenus Sinensi magistratu impetrari potuerat. Subit emptam domum Riccius exeunte Aprili anni MDXCIX. Adhibet statim Ecclesiae precationes, contra vim Avernalem usurpari solitas: lustrat omnem locum aqua consecrata. Diffugiunt ferales larvae: pax, somnus, tranquillitas summa, succedunt. Populus accurrens orta luce, ubi rem accepit, obstupuit scilicet, ac domitorem Erebi Deum Christianorum

agnovit. Manavit longe fama, et magnam legi divinae conciliavit gratiam, magnam Riccio auctoritatem: qui non contentus vim Tartaream aedibus propulsasse, nisi eandem a civium animabus prohiberet, statim inferre fermonem de religione, et insitas genti opiniones coepit pervellere. Concurrebant ad eum discendi causa splendidissimi quique genere, litteris, dignitate. Adfuerunt in iis aliquando mirifici doctores duo, ex eruditorum secta, qui tradebant artem immortalitatis parandae; et hanc mercem, sane pretiosam, penes se esse gloriabantur. Alter centum annos, alter etiam trecentos se confecisse jactabat, et a senio juvenilem in aetatem, quam ipso vultu rugis canisque vacuo praeferebat, arte sua revocatum. Negabant ambo Riccium, nisi multis antea seculis vixisset, hanc scientiae vim parare unquam potuisse. Eos Riccius nullo negotio adduxit ut se non ita pridem natos, ac nullos antea fuisse, faterentur. Sed miraculo fuit Licicus quidam senex, sanctimoniae et eruditionis fama clarus: qui, praeter primores Imperii, neminem ad salutandum admittebat, ac ne illos quidem resalutare aut convenire dignabatur. Is talis ac tantus perlecto, quem Riccius conscripserat, libro; auditis quae de Deo, animae immortalitate, mundi natalibus, disserebat, ejus discipulus fieri non erubuit; eum muneribus, et editis in ejus honorem carminibus honestavit. Ergo Riccium, tanquam divinum hominem, Sina omnis suspexit. Pendebant ab ore nunc explicantis arcanas naturae leges, nunc legis divinae penetralia reserantis, et eo potissimum spectantis ut unius Dei Cognitionem caligantibus oculis ingereret.

[Note: §. VII. CONFUCIUS SINARUM PHILOSOPHUS.] PLURIMUM ad eam rem utebatur auctoritate et scriptis antiquissimi Sinarum philosophi Confucii, a quo docebat Numinis unius agnitam demonstratamque naturam, multo ante quam inanes fabulas popularis error invexisset. Hic ille Confucius est, Sinensium doctor et oraculum: qui tametsi nunquam regnaverit, dici tamen potest Imperium Sinicum, ipsosque adeo Imperatores, et rexisse consiliis, dum viveret, et post obitum sapientibus, quos reliquit, libris effatisque gubernare. Erunt fortasse qui aveant hominem propius distinctiusque cognoscere. Natus est in provincia Xantunia, anno quingentesimo quinquagesimo primo ante Christi ortum. Paternum genus referebat ad Imperatorem Tyium, vigesimum septimum secundae stirpis: tantumque familiae suae, quamvis per se clarissimae, splendorem addidit, ut post annorum duo millia floreat adhuc, et primus inter Sinenses familias nobilitatis gradus Confucii posteris, omnium saffragio, tribuatur. Elucebat senilis in puero prudentia. Prius, ut ita dicam, homo quam ceteri homines, id est, rationis consiliique particeps, visus est. Ludos, crepundia et alia pueritiae oblectamenta, velut inferiora se, despexit. Oris gravitas, maturitas sermonis, adversus parentes observantia, pietas erga supremum coeli Dominum, cui et gratias agere et preces adhibere cernebatur; jam tum praemonstrabant quis olim et quantus futurus esset. Ubi primum excessit ex ephebis, in antiquorum dicta factaque, tanquam in vitae speculum, diligenter inspexit. Hoc antiquitatis amore ac patrocinio propemodum adductus est in vitae discrimen. Querebatur in eruditorum consessu Mandarinus, e primo Litteratorum ordine, de veterum obscuritate librorum; quos ea de causa molestos et inutiles dictitabat. Ausus est Confucius, licet annos tantum sexdecim natus, suscipere defensionem antiquitatis: et, Quos incusas libri, ait, mysteria continent, quae solis patêre debent eruditis. Ab his adytis profanum vulgus arcetur, ut arcana suspiciat quae non intelligit, et eruditorum sententiam exquirat. Sentiant oportet rudes et imperiti se in multis caligare, ut a peritioribus lucem mutuentur; et hoc quasi vinculo mentes infimae cum summis devinciantur. Si omnes familiae florerent opibus et gloriâ, quis obedientiae in Imperio locus esset? Haud paulo plus detrimenti publica res caperet, si omnium ingeniorum aequa sors et opulentia doctrinae foret. Nuper ita mecum, uti tu modo, loquebatur nescio quis e fece vulgi; nec miror: sed eodem te, ac mediastinum, uti sermone, id vero vehementer et jure demiror. Pupugit oratio sapiens doctorem superbum, et pudore ultionem stimulante, puerum a famulis male verbis verberibusque accipi jusserat. Sed monitus Imperator impotentiam hominis compescuit.

Anno aetatis XX. Confucius duxit uxorem, quae unica illi fuit: ex ea suscepit filium, et egregiis praeceptis ac moribus informavit. Neque vero contentus domestica disciplina recte ac prudenter instituenda, palam docere est aggressus quae diu multumque didicerat. Singulis tunc provinciis praeerant reguli; quas legibus suis moribusque, saepe non optimis, corrumpebant. Nec levem Imperatori metum incutiebant aliquando; cui sic erant obnoxii et vectigales, ut jugum non raro excuterent. Tum autem dissidebant inter se ut plurimum, et aliis alii arma inferebant. Confucio persuasum erat, constare pacem Imperio ac tranquillitatem non posse (quam esse tamen optimae administrationis metam statuebat) nisi a voluptatibus, ambitione, injustitia, ceterisque vitiorum pestibus purgarentur isti reguli. Singulos adire decrevit, et eorum cupiditatibus docendo monendoque frenum injicere. In quo non parum profecit, exemplo vitae magis quam sermone.

[Note: 11. Docere incipit, ac magistratus varios gerit.] Spectata doctoris probitas, et adversus gratiam aeque ac odium munita, pondus ingens ejus verbis addebat. Variis in locis magistratus gessit: qui licet ejus virtuti et generi ultro deferrentur, non admittebantur ab eo tamen, nisi publicae utilitatis studio, et spe propagandae doctrinae sua. Quae si spes eum falleret, magistratu se abdicabat. Hujus rei cum alias saepe, tum vero aetatis anno LV. illustre documentum dedit. Cum enim in regno Lu munere publico fungeretur, tribus mensibus, quibus illud gessit, sic immutavit omnem provinciam, ut ipsa se non agnosceret. Offendit vicinos regulos tanta lux, et oculos tenebris suis gaudentes male praestrinxit. Subiit metus ne Rex Lu, si pergeret audire Confucium, ad majorem quendam auctoritatis et potentiae gradum evaderet, quo potitus jugum vicinis Principibus imponeret. Quid enim Rege probo et sapiente fortius? Igitur, priusquam majores in virtute faceret progressus, illum depravare hoc pacto aggressi sunt. Puellas melioris formae quam pudicitiae, miserunt per occasionem nescio cujus legationis, Regi Lu, ejusque proceribus; pulcrum et exitiale munus. Otio, choreis, ludo epulisque proceres cum Rege intenti, Confucium et praeclara sapientiae, cui cum voluptate non bene convenit, praecepta fastidire coeperunt. Ille ingemiscens urbe cessit, deposito sponte magistratu; nullum sibi ratus esse locum in eo regno posse, ubi rationi nullus esset. Inde in varias digressus provincias, saepe difficiles et clausos aditus reperit. Horrebant aulici philosophum: Principum administri excludebant sapientem, et gubernandi peritum, ne solus Regis gratiam occuparet: populus, qui fere componitur ad mores Principis, ac sensuum illecebris commodisque vitae ducitur, praeconem austerae virtutis respuebat. Destitutus hunc in modum, insidiis etiam improborum appetitus, gravia discrimina capitis et egestatis adiit; invictus tamen semper, et constans sibi. Haec virtus, haec animi humana omnia despicientis excelsitas plerisque admirationem; nec paucis auscultandi studium et imitandi movit. Ex iis, qui se totos illi erudiendos fingendosque tradebant, alios jubebat in recte eleganterque scribendi, alios in disserendi, alios in bene dicendi, artem incumbere. Multos excolebat impensius, ut optimam reipublicae gubernandae formam animis penitus comprehenderent; quam deinde in procerum et Mandarinorum mentibus, tanquam sigillum, imprimerent. Interim hoc primum et palmare caput suae disciplinae alumnis praestituebat, ut se ipsi regerent; intelligentiam crebra meditatione collustrarent, animum virtutis amore a noxiis purgarent affectibus. Naturam, inquiebat, innocentem a Superis hausimus: hanc inscitia, perturbationes animi, exemplorum pravitas, postmodum corruperunt. In hoc rei cardo vertitur, ut ei pristina reddatur forma et innocentia. Eo redeundum, unde discessimus. Coeli Domino morem in omnibus gerite. Eandem aliis caritatem et benevolentiam, atque vobis ipsis, impertimini. Nolite sensibus duci. Imperet ratio, cetera pareant. Hanc si magistram sequimini, nihil erit in vestris cogitationibus absonum, nihil temerarium in sermone, nihil perversum in vita. His informatos praeceptionibus quingentos e suis discipulis, quorum tria millia numerabantur, dimisit in varias Imperii partes, et bellum vitiis inferre jussit. Ipse unius provinciae finibus, aetate jam affecta, se continens, ita vitam omnem ad perfectae rationis normam exigebat, ut non studeret probus videri, sed esse: quo

uno maxime virtus vera et genuina dignoscitur. Contemptus opum rerumque caducarum, sobrietas, temperantia, modestia; et, quae sapientibus priscis defuit humilitas, nonnullis persuasere haudquaquam hunc e rationis communi schola philosophum prodiisse; sed certo Numinis consilio darum, qui tenebras Orientis doctrinâ exemploque discuteret. Illum falsa numina coluisse nemo, etiam eorum qui cultum illis adhibent in Sina, dicere unquam est ausus: ab atheorum vero dementia quam longe non ipse tantum, sed prisca Sinarum aetas omnis, abfuerit, antiquissima Sinensium codicum et certissima monumenta declarant.

Confucio vitae finem attulit non tam aetas ingravescens, et ad septuagesimum tertium usque annum producta; quam conceptus e neglecta passim virtute maeror. Saepe in hos erumpebat questus: Corruit mons, sublimis machina concidit. Innuebat excelsam illam virtutis quasi arcem, tot sumptibus a se aedificatam, jacere prope funditus eversam. Doctrinam, inquiebat, nostram Reges aspernantur. Prodesse jam orbi nihil possum: migrandum terris est. Haec dicentem lethargus oppressit, quo post septimum diem, inter discipulorum complexus et lacrymas, extinctus est. Venerari, ut virum eximie sapientem ac probum, Sina perrexit in hunc usque diem. Illi ab Imperatoribus positae fuerunt singulis in provinciis basilicae, in quas convenire docti solent, honores magtstro, quos memor et gratus animus imperat, habituri. Symbolum ejus hieroglyphicum ibis est, ciconiae genus: cujus volucris nota in parentes (liceat hoc uti verbo) pietas: quam virtutem Confucius impense commendabat. Hinc eadem avis ab Imperatoribus in symboli gentilitii partem adscita: quamvis imperatotiam illam volucrem aliqui phoenicem esse velint. Exstant adhuc in Sinensium pluteis ejus archetypae imagines permultae. Oris dignitas non magna: vultum etiam deformabat frontis tuberculum, quod ipse aliis interdum ostentabat humilitatis studio: caput modice obstipum, et amplum: oculi nigri et praegrandes: barba promissa: nasus simus: gravis et modestus obtutus: sonora vox et plena: procêrum corpus et bene constitutum.

[Note: §. VIII. EFFATA QUAEDAM CONFUCII.] MENTIS ejus imaginem ostendunt volumina quae scripsit; sententiae et morum praecepta quae reliquit. Unus e Sinae regulis, cinctus nobili epheborum elegantium choro, adeuntem ad se conspicatus, Quam vellem, inquit, commutare vultum hunc tuum posses, cum alicujus ex istis cincinnatis ore Ego vero id nolim, retulit Confucius: nihil interest reipublicae, formosus an deformis sim. Quid igitur interest? subjecit Rex. Illud maxime, ait Philosophus, ut omnia Imperii membra hunc inter se ordinem formamque teneant, ex qua optimae gubernationis pulcherrima species efflorescit: deinde vero, ut privatus quilibet animum virtutibus ornare studeat, in quibus vera pulcritudo consistit.

Venerat in patriam, ut mortuae matri justa persolveret. Triduum jejunus transegit; luctuque domestico perfunctus, ad solita se retulit munia. Visum isthuc levius est insigni cuidam Litterato. Ego, inquit ille, septem totos dies perstiti omnis cibi expers, in parentum obitu: tibi, quem omnis Sina intuetur tanquam exemplar sanctimoniae, triduum satis fuit. Tum Confucius: Caerimoniae fuerunt a majoribus nostris definitae certis limitibus, ut frenos injicerent aliorum inconsulto ardori, aliorum vero inertiae stimulos adjicerent. Consistendum intra limites istos, ne aberremus. Est in virtute modus, sunt certi fines. Medium, si sapis, tene. Extrema vitium occupat. Gravius cum illo altercatus aliquando est vir nobilis, eique austeriorem sapientiam objecit. Quin tu, inquiebat, avum tuum imitaris? (Fuerat avus Confucii magnum adeptus nomen commendatione non vulgari urbanae ac politae probitatis.) Quin ejus aemularis humanitatem? Nihil habebat viri virtus asperum, nihil atrox: tu tristis, subhorridus, ac paene agrestis es. Sane, respondit Confucius, laudanda comitas avi mei et facilitas: neque ego personam istam suavem et urbanam non sumerem libentius, quam tristem hanc et severam, si esset ratio temporum par. Incidit avi mei aetas in homines humanitate perpolitos, legibus gaudentes, contentos suo. Nunc aliis moribus vivitur. Corrupit animos licentia: magnos populo et proceribus ferocesque spiritus attulit belli feritas et protervia. Faciem aliam nunc sumat virtus oportet: accommodare se temporibus omnibus debet sapiens, ut omnibus prosit.

Quibusnam honores et magistratus mandari debeant, tetrarcham sic docuit Ille Confucium exceperat splendide: discedentem rogavit nunquid vellet. Negavit Confucius sibi quidquam opus esse; sed habere se quod Regi daret. Quid id est? ait tetrarcha. Habeo, inquit, viros praestantes, quos regni tui gubernandi administros et adjutores sumas. Mihi vero pergratum feceris, ait regulus: isto munere me beabis. Unum cedo ex istis sapientibus administris. Dicam. Li-inus, agricolae filius, muneri quamlibet arduo ac difficili gerendo par est. Agricolae filius exclamat tetrarcha magno cum risu. Non suppetunt mihi magistratus et honores, quibus proceres et administros meos ornem; et agricolam obtrudis mihi? Confucius, sedata voce: Virtus generi ac fortunae addicta non est. Imperii Sinici duo regna meminimus ab agricolis fundata: quid verat agricolam obtinere locum aliquem in tuo? Malos ex aula ministros hactenus habuisti, mihi crede, satis multos: nunc saltem unum, vel ex ipso rure, bonum pete. Non sufficiunt, inquis, tibi honores et munia publica, quae proceribus tuis dividas: at, si virtus apud te sola praemium et laudem ferret, major tibi profecto dignitatum, quam dignorum foret copia. Cum pares negotiis et curis ingenribus viros nobilitas non subministrat, arcessendi sunt e populo, et in ordinem nobilitatis cooptandi.

Regem Ovei, de praeficiendo copiis duce deliberantem, hortabatur ut huic muneri praeponeret centurionein egregiae probitatis et famae. Cunctabatur idcirco Rex, quod iste centurio, cum minoris Mandarini munus in provincia gereret, ova duo rustico abstulisset. Imperare non debet, inquiebat, qui abusus imperio est. Laudo aequitatem tuam, Rex, ait Confucius: at simul Mandarini modestiam et abstinentiam admiror, qui duo tantum ova surripuerit. Tam leve peccatum magnas in eo virtutes arguit. Periti Principis est sic adhibere suos ministros, ut faber lignarius trabes solet: quas ob aliquem naevum non rejicit, si robustae cetera et inregrae sint: neque, auctore me, propter ova duo, ducem repudiabis, qui propter artis bellicae scientiam duo tibi regna comparare potest.

Idem Ovei Rex, de graviore aliquo negotio cum primariis regni administris, audiente Confucio, deliberans, verba fecit copiose admodum et ornate. Dicentem secuta est procerum, quos ad deliberandum acciverat, approbatio et assentator plausus. Dimisso coetu, Confucium Rex interrogavit, ecquid illi placeret instituta deliberatio. Et Confucius; Equidem, Rex, deliberationem habitam non sensi. Egregie perorasti: orationem tuam totidem paene verbis repetivere proceres: quid sentires, non quid sentirent ipsi, dixere; cumque illos dimisisti, expectabam adhuc dum fieret initium deliberandi.

Paucis diebus interjectis, percontanti Regi quis populi esset de regni sui administratione sermo, respondit neminem de illa pejorem in partem loqui. Et id laetor, subjecit Rex. Id vero nequaquam laetari debes, retulit Philosophus. Pessime cum aegroto agitur, qui depositus a medicis, ab iis audit belle se rem habere. Tunc enimvero bene regnum administrat Princeps, cum de peccatis in gubernando suis eâdem libertare, quâ de morbis, admoneri potest. Accidit alias, ut cum eodem Rege de sapientia dissereret. Ea nihil esse pulcrius facile Rex fatebatur: sed perveniri ad illam negabat posse, nisi per iter obseptum sexcentis difficultatibus, quae vel audacissimos deterrerent. In edito et praerupto certe loco sita, inquit Confucius, sapientia est: nequaquam tamen iter ad illam consequendam perinde est arduum atque jactatur. Eundo complanatur et aperitur. Deinde rectum idem et uniusmodi est. Ad vitium ducunt ambages et labyrinthi, quorum facilis quidem ingressus, at progressus difficilis; exitus saepe nullus.

Permotus Confucii adhortationibus, et exemplis, reguli filius nuncium rebus humanis remittere decreverat; ejusque in disciplinam, abdicato principatu, se tradere. Ad illum ergo pergit, et hac oratione utitur. Sentio quantum insit molestiae ac laboris in eo vitae genere, cui me nascendi sors addixit: excutere onus fastidiosum cogito, et eandem tecum vivendi viam inire, disjunctam a tumultu, et curarum ac perturbationis expertem. Intuitus paulisper adolescentem Confucius, Si te, inquit, otii et quietis cupîdo movet, omittas consilium istud censeo. Nullum vitae genus labore vacat: neque ipsa virtus sine magno labore aut

paratur, aut retinetur. Regem te creavit natura: Rex esto sane: hostes vincere labora, ne quid paternae ditionis tibi pereat: sed magis te ipsum et cupiditates tuas vince, ne ipse pereas. Suus eundem Confucium filius maerens hunc in modum allocutus est: Operae non parco, doctus et probus ut fiam. Nullum legendi, scribendi, meditandi facio finem. Sed votis et contentioni fructus non respondet. Quem sapiens pater ita excepit: Labori parce interdum, aliquando cessa: plus promovebis. An quemquam illorum, qui longum iter pedibus conficiunt, vidisti unquam currentem? Sanctissimi quique et doctissimi duxerunt initium a rebus facilioribus. Addidit successus animos, et robur ad superandas difficiliores: neque fubito et ex tempore ad virtutis et doctrinae apicem evolarunt. Id modo perfice quod in manibus est: differ cetera. Qui omnia molitur die uno, nihil perducit ad exitum anno toto. Qui singula paulatim exequitur, ad extremum perficit omnia. Ad eundem fere modum expostulabat cum Confucio vir litterarum virtutisque studiosus, idemque illi amicissimus. Jam tot annos, aiebat, in excellentibus viris, quos vetusta celebrat aetas, imitandis consumpsi, neque dignum operae pretium fecisse mihi videor. Si tantumdem studii collocassem in improborum vestigiis confectandis, longius breviori tempore processissem. Cur virtutis via, quam vittii, difficilior est? Isthuc vero, subdidit Confucius, minime mirum. Jacet humi viulim ac repit: virtus excelso in loco sedet. Labore opus ac tempore ut quisquam ascendat: idem momento cadit ac praecipitat. Sed ne te, quaeso, deterreat insidiosa vitii facilitas. Neminem virtutis unquam poenituit: omnes vitii serius ocyus, ac semper, poenitet. Inde collige laboris plus in vitio, quam in virtute colenda esse. Brevis est, si quam habet virtus, difficultas: vitiorum sempiterna poena et poenitentia.

Piscaror ferebat eductum recens ex aqua, et adhuc infixum hamo piscem. Hunc intuens Confucius ingemuit. Causam rogantibus: Videtis hunc piscem, inquit. Vivere diutius et aquis natalibus frui placide poterat, nisi fallaci hamo male credidisset. Sed ratio tamen deerat, quae caecam ingluviem compesceret: excusanda credulitas. At, quis voluntariam mortalium caecitatem excuset, quos rationis compotes, voluptatum et honorum esca mendax decipit, ac virtute spoliat, quae vita nobis potior esse debet? Tu vero felici fato natus es, Confuci sapientissime (sic illum Mandarini, quos erudiebat, allocuti perhibentur) quem ad virtutis culmen praestans natura et institutio perduxerit: qui vitam culpae omnis experrem vivas. Nos, humi strati, et cupiditatibus malis praepediti, facere non possumus quin labamur quotidie saepius, ac peccemus. Vos vero, inquit ille, consolari potius noxae leves et quotidianae, quam dejicere, debent. Cespitamus in multis omnes, et concidimus. Ruunt improbi et peccant, sed fere semel: cadunt probi saepius; at erigunt se, ac porro ire pergunt. Illis e praecipitio, in quod se dejecerunt, exsurgendi facultas exigua; sed ne voluntas quidem est: his et furgendi cum prolabuntur, et progrediendi cum stant, non voluntas modo sed facultas etiam est. Pessimo res mea vestraque loco foret, si semel tantum caderemus. Delapsi fuerant eruditi quidam in hunc sermonem, ut quaererent quid causae tandem esset cur natum nobis dedisset oculos, quibus corporum formas cerneremus; at nullos, quibus animorum foeditatem, aut pulcritudinem possemus intueri. Bene hoc et sapienter, mihi credite, a natura comparatum est, ait Confucius. Nam si sua cuique vitia patêrent, neminem ista species non exterrêret; nec sua sapientem imbecillitas et socordia levius, quam improbum sua flagitia, conturbarent. Increpuit aliquos e suis discipulis, qui hoc faciebant cupide ac frequenter ut se vituperarent ipsimet ac reprehenderent. Eos magister prudens ita monuit: De vobis loqui parcite. Si quid enim dicetis in bonam partem, vobis alii non credent: si quid in malam; plura fortasse quam dicetis, credent. Addidit: Qui reprehensus erratum confitetur, modeste facit: Qui amicis detegit, facit ingenue: Qui sibi ipse illud exprobrat, humiliter: Qui omnibus passim, superbe. Sexcenta id genus effata Sinensis Philosophi memorantur, quae illum Romano Philosopho nequaquam esse inferiorem demonstrant. Et erit fortasse tempus, cum unum in

volumen collocta vulgabuntur, ac docebunt, rationem aetatum omnium et hominum esse, nec divinae gratiae lucem mortalibus ullo unquam tempore defuisse.

In his Confucii effatis, ceterisque summi viri scriptis, et auctoritate, momentum [Note: 12. Prima familia Christiana: primum templum Nankini.] ingens et lumen P. Matthaeo Riccio paratum erat, quo tenebris occupatas et libidinibus mentes illustraret. Tum ea tanti viri commendatione id assequebatur, ut magnam ab eruditis omnibus iniret gratiam, et eos ad suscipienda Christiana sacra procliviores haberet: ut continuo patuit in Mandarino clarissimo, et inter Sinicarum copiarum ductores celeberrimo, qui primus Nankini Christianam legem professus est. Nomen illi gentile Cin: novum in sacro impositum fonte, Paulus fuit. Patris exemplum secutus est adolescens filius, tum reliqua familia, mox propinqui et affines; e quibus tanquam vivis lapidibus NanKinensis Christianorum coetus coaluit ipso angulari lapide Christo JESU. Primum huic nascenti Ecclesiae templum Pauli domus praebuit, spoliata profanis falsorum Numinum statuis et imaginibus: quarum pars absumpta est flammis, pars Macaum deportata, monumentum profligatae superstitionis. Imago Dei Servatoris earum locum implevit. Hoc suecessu tam inexpectato erectus Riccius Pekinum, coelo duce, proficisci denuo constituit; quo illum multa invitabant: Mandarinorum favor; compositus recentis belli tumultus; sublatus cum bello gravior ille, qui Sinas commovebat, ab exteris metus; adductum a P. Cataneo supplementum Sociorum; denique facta non levis accessio ad munera, quae Imperatori deferebat. Unum deerat, quam necessarium, tam difficile ad obtinendum, nempe diploma rite confectum ab idoneo magistratu, quo potestas fieret Europaeo Litterato regiam petendi. Quod infimis precibus, ac summis muneribus, impetrari vix posse credebatur, hoc Ciosclinus Mandarinus, ad cujus tribunal ea res pertinebat, semel oratus obtulit. Erat haec diplomatis sententia: Matthaeum Riccium, externum genere, usu et annorum XX. domicilio Sinensem, fidelitatis esse adeo exploratae, spectataeque probitatis, ut cum de illius moribus quaestionem jumrati Judices variis in locis saepius habuissent, semper deprehensus fuisset expers vel levissimi mendacii (hoc enim in summa virtutis laude ponunt.) Habere peregrina quaedam munera non contemnenda, quae ad Imperatorem deferre vellet. Dignum hominem, inquiebat, judicavi cujus iter munirem isto diplomate, et cujus virtuti testimonium hoc darem; ne ad aulam accederet ignotus.

Id satis non habuit Ciosclinus, sed Leupusio eunucho, sericos pannos Pekinum deportanti, summam haud levem pecuniae, ab eo sibi pensitari solitae remisit, ut Riccium deduceret. Eum eunuchus ineunte Maio anni MDC. in unam e suis naviculis laetus accepit, cum P. Didaco Pantoya, duobus fratribus Sinensibus, totidemque adolescentibus catechumenis. Post dies quadraginta ventum est in oppidum, ubi certum vectigal pendunt merces, quae in Septentrionales provincias ab Australibus devehuntur. Nihil ab eunucho Leupusio exigi sinebant leges, quippe cujus merces Imperatori ferebantur. Nihilominus qui portorio isti praeerat Mathanus, eunuchus rapacissimus, et nummos undique corradere solitus, Leupusium distinebat, ac properanti moram injiciebat, ingenti ejus periculo, cui luenda capite cunctatio erat, nisi ad praescriptam diem Pekinum subiret. Cum nulla munera Mathani sitim explerent, statuit Leupusius ipsi Riccium dedere, et innocentis exitio transitum male negatum redimere. Eunucho significat, hunc advenam peregrinis onustum esse gazis: praeterea gemmarum insignium magnam occultare vim, quorum pars facile in Mathani venire manus possit. Hoc indicio facto Leupusius liberum adeptus iter evolat, ac Riccium sub cultro linquit. Nam si crudeli harpyiae resistere in animum induceret, certum imminebat exitium: sin illi se ac sua munera crederet, aut erat complurium ac fortasse omnium jactura facienda, aut amittenda opportunitas Imperatoris adeundi, quae tamen his muneribus offerendis unice quaerebatur. Deliberanti, et quam se in partem verteret anxio, adest Mathanus: liberalitatem Europaeam atque artes praedicat, et ad munera quamprimum in aulam perferenda suam opem comiter ac prolixe offert. Riccius quo spectaret humanitas tanta sentiens, gratias ingentes agit, ac sibi jam de re tota constitutum esse respondet cum amicis et proceribus: offensurum apud

illos graviter, si aliorum adhibeat operam, et eorum officia respuat. Ad haec superbe renidens Mathanus, Amicos, inquit, in aula tibi esse plurimos, teque opera non egere nostra, laetor: qui tibi tamen prodesse plus, quam nos, possit aut velit reperies fortasse neminem. Perrexit vafer eunuchus per dies aliquot munusulis advenam circumvenire, vocare ad cenam, blanditiis demereri. Nihil tamen aliud est assecutus, nisi ut Riccius sarcinas suas et munera in unam e regiis navibus, quae illic plurimae Mathano parebant, transferri pateretur. Ea jam tanquam sua reputans Mathanus, libellum supplicem offerendum Imperatori componit. Laudabatur in hoc libello Riccius, munera designabantur; eo denique collineabat omne scriptum, ut munerum deferendorum provincia spadoni avaro et ambitioso demandaretur. Libellum offerri per eunuchos aulae Mathanus cupiebat, quo certius eorum ope fieret voti compos. Illi dum mollia offerendi captant tempora, tres toti menses abeunt. Ringebatur Mathanus. Riccium quatuor sa, tellites diu noctuque observabant, ne quid celaret, ne quid averteret. Tandem aliquando perferuntur ab Imperatore litterae: jubebatur Mathanus donorum inire numerum diligenter, et eorum indicem in aulam quamprimum transmittere. Revixit improbus, et munerum seriem a Riccio traditam, non sine illius commendatione, mittit ad Imperatorem; cuncta se, cum juberet, delaturum addens. Tres erant pictae tabulae: una Christum Servatorem, altera Deiparam sinu puerum JESUM complexam, tertia D. Joannem Baptistam referebat. Horologium rotis instructum duplex; alterum majoris molis, alterum minus et manuale: triangularis crystallus gemina, ornata opere exquisito: liber precum sacerdotalium elegantissime compactus: tabula geographica, et musicum quoddam organum.

[Note: 13. Riccio Pekinum proficiscenti grave periculum Eunuchi praepotentis avaritia facessit.] Nihil erat longius ventoso spadoni, quam diem illum videre, quo ab Imperatore accitus munera peregrina deportaret. Jam unus fluxerat mensis, itemque alter, demum tertius. Nihil responsi ab aula: et ita fert Sinarum consuetudo ut repulsa silentio significetur. Mathanus Europaea munera jam spe devorans, et ab Imperatore spreta vel penitus oblita ratus, id agebat ut munerum auctorem perderet, praeda tuto potiturus. Riccium ejusque socios in arcem quandam dirutam imperat e navigio, ubi non incommode habitabant, traduci; apponit excubias, et paucis diebus elapsis supervenit inter ducentos milites medius; ac salutantem Riccium intuens truci vultu, quaerit quid isthic rerum agat in media Sina peregrinus, tam prope ab aula et regia urbe. Attonitum oratione tam feroci urget, ac rogat ubi porro delitescant illae, quas in regiis muneribus non appellasset, gemmae. Cum negaret Riccius gemmas apud se ullas esse: Atqui, subjicit infrendens, novi certis auctoribus quaenam illae et quanti pretii sint: statimque militibus innuit, qui dato signo capsas Riccii excutiunt, et manus profanas injiciunt sacrae supellectili, quae ad rem divinam usui erat. Vix impio furori subductus est sacer calix, quem multis precibus, et oblato ingenti pretio redemit. Cum interim gemmarum ne vestigium quidem appareret, vecors eunuchus in Christi e Cruce pendentis effigiem incidit. Exclamat amens, incantamentum hoc esse certissimum in perniciem Imperatoris comparatum. Quid enim aliud esse tetram illam cruenti cadaveris effigiem, quam veneficii magicum instrumentum? Exterminandos praestigiatores sceleratos, monendumque Principem. Ita diu bacchatus, minas et supplicia crepans, cum suis erumpit. Libellum statim adornat, quo Europaeum advenam comparati in Principis caput veneficii convictum narrabat. Addit alteram accusationem astrologiae vetitae, quam a se deprehensam putabat, ob chartas Riccii quasdam geometricis exaratas figuris; ratus eas ad astrologiam divinantem, quam judiciariam vulgo dicimus, pertinere. Haec prohibita legibus Sinicis erat, quod ejusmodi astrologi periculosas in Imperio seditiones olim concivissent. Ejusmodi chartas seponit et includit in capsam. Apponit capsae inscriptionem: Mathanus eunuchus, regiorum vectigalium redemptor, inter Matthaei Riccii sarcinas magnam hanc invenit copiam librorum legibus vetitorum. Haec omnia Riccio amicus Mandarinus aperuit, ac simul auctor illi fuit ut mutata veste certam cladem anteverteret fugâ, imaginem vero Christi crucifixi comminueret. Utrumque respuit fortis Christi discipulus. Fugere, visum innocenti

turpe: sacram effigiem in frusta concidere, impium: praesertim eum ipse millies, Christi pro mortalibus in Cruce mortui causa cuperet interire, et Crucem Sinensi praedicatum imperio per tot maria, tot discrimina, venisset. Suspexit Mandarinus apostolici pectoris fortitudinem et fiduciam. Hanc Riccio causa religionis, et coelestis, auxilii spes afferebat. Neque tamen humana praesidia neglexit. Per medias, quibus ejus domus cingebatur, excubias emittit Fratrem Sebastianum Fernandem: excurrere Pekinum jubet; amicos monere quem in locum deductus sit; inde opis aliquid et consilii referre. It Fernandez; redit; narrat auxilii nihil Pekini esse: deditum penitus eunuchis Imperatorem, illos unos rerum potiri; neminem esse, qui contra impurum gregem hiscere audeat: suadere amicos ut, omissis et condonatis Mathano regiis donis, vitam ex immanis belluae unguibus ereptam apponat lucro. Prorsus hîc patuit quam vere pronunciatum fuerit a Sapiente Cor regis in manu Domini; et quam variae suppetant viae rerum humanarum arbitro ac moderatori Deo ad maxima quaeque, prout aeternis destinavit consiliis, exequenda. Sinarum Imperator, cui munerum delatus, quem dixi modo, index fuerat; subito, nemine admonente, tot jam elapsis mensibus, in memoriam redit tintinnabuli, cujus inter cetera dona fiebat mentio, quod sua sponte sonitum ederet: sic horologium manuale Mathanus explicuerat. Continuo, ubi id sit, cur ad se non deferatur, quaerit. Negantibus, qui forte aderant, eunuchis id fieri, nisi juberet nominatim, posse; neque hominem externum aspirare ad aulam ausum, nisi certo mandato evocatum: Adsit ipse statim, inquit; tintinnabulum istud automatum afferat quamprimum: commeatum, rhedas, viaticum, Mathanus illi subministret.

[Note: §. IX. P. MATTHAEUS RICCIUS MIRABILI NUMINIS PROVIDENTIA PEKINUM INTRODUCITUR.] PERFERUNTUR ad Mathanum Imperatoris jussa. Conturbatus nuncio tam inexpectato, aestuabat pudore, ira, metu; nimirum probe sibi conscius quam indigne et crudeliter hospitem Europaeum, qui modo tam splendide vocabatur, accepisset. Sic illum placare statuit, ut perdere nihilominus, si esset opus, posset: fretus ea nempe capsa, quam e Riccii sarcinis reservaverat. Hunc igitur, dissimulato maerore, certiorem facit de Imperatoris mandato, commeatu instruit: adjungit triginta stipatores honoris ac tutelae causâ: quidquid ei fuerat ablatum restitui diligenter, componi sarcinas, festinare servos ac gerulos imperat. Illi dum properant, capsam quoque a Mathano sepositam, gazis omnibus, propter mathematicas observationes ac figuras, Riccio potiorem cum reliquis comportant. Hanc ut abesse biduo post cognovit eunuchus, infremuit. Properare servum jubet, eamque, si possit, clam; si non, quocumque tandem modo recipere: certum interminatus exitium, nisi quamprimum illam reportaret. Famulus minis attonitus, quas inanes non esse alias senserat, maluit vitam servare fugâ, quam jussa impotentis heri tanto periculo facessere. Ita Riccius, Deo ducente, victor, incolumis, ubique regium in morem habitus, uti solent qui arcessuntur ab Imperatore, Pekinum ingressus est. Solum sterile hactenus ille coluerat, neque alium ferme fructum e laboribus, per annos circiter viginti exantlatis, praeter insectationes, aut parum fecundos plausus collegerat; illorum persimilis, de quibus Regius Propheta canit: Euntes ibant et flebant mittentes semina suae. Jam eundem intuebimur metentem summa cum voluptate, quae cum lacrymis severat, ac messem uberrimam in horrea Patris-familias invehentem.

Pekinum attigit sub finem Januari anni MDCI. In regiam admissus, et omni honoris significatione acceptus est. Placuere munera, quae ex Europa deferebat, et quorum illecebrâ captabat aditum ad regias aures. Tabulae pictae, Christum ac Deiparam exhibentes, divinum aliquid spirare ethnico Imperatori visae; et idoneo loco sunt propositae ad procerum venerationem. Exstructa turris ingens, in qua majus horologium, subjectis ponderibus cieri solitum, allatum a Riccio, locaretur: alterum minus, quod interiore machinatione movebatur, horasque sonitu notabat, seposuit sibi Imperator. Sed cum regina ipsius mater ejusdem machinae, quia vocem sua sponte mittere dicebatur, cupiditate flagraret; Riccius ab illo rogatus abditas, quibus edebatur sonus, rotulas inhibuit. Silentem, et observatam diu admotis auribus, machinam fastidiens Regina, filio doli conscio,

successumque clam gratulanti, remisit. Jussi continuo primores eunuchorum ab eodem Riccio perdiscere sedulo rationem utriusque horologii moderandi: ac data Patribus venia interiorem regiae partem, in quam aditus paucissimis hominibus patet, quandocumque vellent, subeundi. Tamen sui videndi copiam Imperator ipsis nondum fecit; more atque instituto Sinarum, qui tunc majestati venerationem captabant e tenebris; ejusque, tanquam rei sacrae, conspectum, nisi raro et cum exquisitis quibusdam caerimoniis non indulgebant. Pro ipso Imperatore solium quoddam, structum apparatu magnificentissimo, salutabatur. Hunc morem Imperator, licet avidissimus Riccii cernendi, retinuit; eumque, nisi per interpretes, allocutus non est.

Aliquid concertationis exstitit ac morae a magistratu, seu praetore negotiis exterorum praeposito. Imperator ut Patres Pekini considêrent omnino volebat, ac plane vetuerat ne verbum ullum de discessu facerent. Nihilominus quia legibus Imperii cautum habebatur, ne sine praetoris edicto peregrinis liceret in urbe regia consistere, Imperator edictum illud a magistratu reposcebat. Praetor, sive metu periculi, quod imminere sibi videbat, si exteros sine regio mandato perscripto admitteret; sive etiam moleste ferens, quod Riccius opera sua, ut in aulam induceretur, usus non esset; Principem saepe admonebat ut legibus mos gereretur, et pellerentur alienigenae. Ita demum composita res est, ut Princeps viva voce faceret illis manendi potestatem; eoque contentus praetor intercedere desineret. Neque ille diutius obluctari est ausus, malum minitantibus potentissimis regiae eunuchis, quibus moderandi horologii cura incumbebat; ac timentibus ne, si machina claudicaret aut obmutesceret, errorem emendare non possent, absente Riccio, et peccatum capite luerent. Sic, Deo voluntates hominum levibus momentis ad sua torquente consilia, consedit Pekini Europaeus Evangelii doctor, ac domicilium Societatis ibi collocavit.

[Note: 14. Pekini amplitudo. Thronus Imperatoris. Machinae astronomicae.] Pekinum, primaria Sinarum civitas, non abest procul ab Eoo mari, et ingenti muro contra Tartarorum priscos impetus constructo: ad quos comprimendos ut esset Imperatorum paratior cura et praesentior, Nankino relicto, Pekinum commigrarunt. Subest quadragesimo latitudinis septentrionalis gradui: coeloque temperato, ac feraci solo fruitur. Urbs in quadrum constructa, quatuor leucas ambitu colligebat: sed cum eam occupavere Tartari, coegerunt Sinas extra moenia sibi domos condere. Inde nova civitas veteri accessit, longior paulo quam latior: alteri juncta et prope par, si spatium spectes; major, si populum. Haec Sinensium urbs appellatur: illa Tartarorum. Ambarum circuitus sex majores complectitur leucas; quarum videlicet singulae passus ter mille et sexcentos continent. Congruunt istae mensurae: nam eas nuper Imperator exigi accurate jussit. Hinc aestimari multitudo civium potest; quae licet Europaearum urbium vel maximarum frequentiam longe superet; nequaquam tamen tanta est, quantam aliqui scriptores tradunt. Qui eorum numerum certius subduxerunt, altero tanto majorem esse, quam Parisiis, confitentur. Viae urbis fere omnes ad lineam directae sunt, ac peramplae: sed pulvere aut luto inquinatissimae. In quo Sinensium exquisitam illam in publicis commodis tuendis solicitudinem jure desideres. Per hyemem omnia putri coeno scatent. Pulvis aestate urbem totam densa nube sic involvit, ut in aedes, in conclavia etiam tectissima perlabatur, et delicata fictilia ceteramque supellectilem oblinat. Huic ut incommodo medeantur, vias identidem aqua conspergunt, hoc est, pulverem luto mutant: equis aut lecticis locupletissimi quique vectantur: plerique alii caput obnubunt perlucente velo, quo non id tantum assequuntur, ut molestissimum pulverem ne bibant, sed etiam ut obviis ignoti libere praetereant: alioquin consistendum esset, occurrentibus Mandarinis et proceribus, quos moris est interdum toto corpore prostrato et dejecta in humum fronte venerari. Accedebat hoc P. Riccio commodi ex isto velo, quod externi hominis speciem, quae spectaculi novitate populum excivisset, facile tegebat, arcebatque occursus hominum certatim eum, visendi discendique causa, requirentium. Singulae domus ultra primam contignationem non assurgunt. Earum humilitatem compensat portarum excelsitas ac moenium, ita ut eminus intuentibus

magnificum specimen regiae civitatis praebeant. Portas gemini aedificii quadrati superba moles ornat. Alterum agros, alterum urbem despectat. Inter utrumque spatii tantum patet, quantum satis est instructo ad pugnam agmini: Arces dicas urbi frenandae appositas. Statio militum in utraque semper excubat. Murorum altitudo tanta, ut urbem universam obtegant: ea latitudo, ut equitibus bene multis ad custodiam diu noctuque oberrantibus angusti non sint. Latera murorum turres quadratae ac validae muniunt, inter se distantes intra teli jactum. Inanes fossae, at latae et praealtae: nihil ruinosum aut neglectum: perinde ac si vicinus hostis instaret. Pekini aedificia nihil habent exquisitum vel a materia vel ab arte. Id enim invidiosum putant, et in civitate bene constituta non ferendum. Solius Imperatoris regia magnificum quiddam praefert. Ea domum imperatoriam, thronum, hortos, complectitur; ac demum urbem exiguam, palatii administris et opificibus destinatam. Quippe nullus praeter eunuchos in regia interiore pernoctat: ceteri hanc in urbiculam se receptant, appetente nocte. Haec lato muro separatur a reliqua civitate, leviori discluditur ab ipsa regia.

Palatium interius constat e cavaediis, sive areis ingentibus novem, in aequo et plano solo positis. Ambiunt singulas aedificia, cum porticibus, quae sunt eo cultiores, quo propius ad regiam acceditur. Tunc enim columnis ingentibus fulciuntur: nitet pavimentum marmore aut porcellana stratum: ipsae tegulae inauratae, aut versicolore pigmento infectae, collucent. In reducta palatii parte degunt concubinae Imperatoris. Simul atque hujus gynaecei limen attigerunt, quasi essent in alium orbem deportatae, omni cum ipsis etiam affinibus et parentibus consortio prohibentur. Tribus ex earum numero selectis reginarum titulus, cum aula et comitatu nobili puellarum, tribuitar. At nefas illis vel minimam publicae rei partem capessere. Feminis datam a natura innocentiam, pudorem, et regendae familiae sollertiam, Sinae dictitant: administrandi vero Imperii et rerum gerendarum curam viris: ridentque Europam, cum audiunt feminas in ea regibus interdum succedere, ac regnorum habenas tractare: illamque per jocum saepe appellant mulierum Imperium. Pars regiae potissima solium Imperatoris est. In medio unius e novem illis ingentibus cavaediis, quadratum pavimentum supra reliquum areae solum modice assurgit, instar vastae basis, quam ab omni parte cingit distinctum crebris columellis septum. Supra illud pavimentum, sive suggestum, aliud attolitur, pari septo circumdatum, sed priori angustius. Mox tertium, quartum, et quintum. Ab unoquoque suggesto ac pavimento ad superius scanditur per tres marmoreos gradus. In quinto aula praegrandis quadrata eminet, majoribus columnis nixa; et omnibus, quae Sinica majestas excogitare potuit, ornamentis dives. In intima aulae parte solium tribus ab humo pedibus exstat; ad quod nisi aegerrime, ac per implexos caerimoniarum maeandros, tanquam ad sacrarium, nemo aspirat.

Multi exquisitis laudibus extulere speculam Pekinensem astronomicam, quasi omnibus Tychonicis Uranoburgis invidendam. Delusit scriptores credulos fama, quae res longinquas, contra naturae morem, majores ostendit quam propinquas. De illa siderum speculatoria turri sic scribit oculatus testis, Evangelii apud Sinas praeco. Subiimus in turrim quadratam, civitatis muro junctam, nec supra moenium pinnas amplius, quam pedibus decem vel duodecim erectam. In ejus aperto culmine patebat spatium minime magnum, quod paucae rudesque machinae, sive astronomica instrumenta, olim impleverant. Sed eas inutiles ratus P. Verbiestus, astroscopii praeses, amovendas persuaserat Imperatori, et earum in locum meliores reponendas. Jacent etiamnum illae in angulo turris, oblivione ac pulvere sepultae. Magnitudinis sunt non aspernandae, nec infabre fusae. Illarum locum novae ac perfectiores impleverunt. Prima machina est sphaera armillaris, cujus diametros senûm est pedum, ambitus duodevicenûm. Sphaeram sustinent, instar basis, dracones aerei quatuor, spiris multiplicibus intorti: quorum pedes insident geminae trabi ex aere, in decussim jacenti. Ejus extremis quatuor partibus suppositi sunt leones totidem, qui modo erecto capite, modo depresso cochlearum ope, totam machinam attollunt deprimuntve. Altera machina est sphaera aequinoctialis,

cujus diametros longa pedum item senûm. Imponitur arcuato draconis tergo, cujus falcati ungues aereas trabes quatuor premunt, decussatas ad angulos rectos. Tertia: Horizon Azimuthalis, pari diametro. Sustinetur a quatuor draconibus repandis: alii duo assurgunt hinc inde supra circulum, Horizonti respondentem; incumbuntque bacillo aereo, supra centrum circuli ad perpendiculum erecto. Quarta machina est circuli Quadrans ingens, in decem secunda minuta divisus. Circa teres bacillum, cui applicitus et insertus est, circumagitur. Machinam omnem, ne vacillet, continent binae columellae, quas draco geminus inferne amplectitur. Quinta, circuli Sextans. Ejus radius octo pedum est. Sexta denique, coelestis Globus, totus ex aere fusili, mire politus ac rotundatus, stellis suis et circulis aptissime descriptus: tam pari libratus pondere, ut minimo impulsu moveatur, et a puero possit attolli polus vel demitti, quamvis moles amplius duo millia librarum pendat. Rotunda ex aere solido basis pari distantes intervallo quaternos dracones erigit, quorum horribilis coma sustinet Horizontem insigni artificio elaboratum. Meridianus est innixus nubibus aereis ex ima basi emergentibus: inter quas, rotarum latentium ope, sic facile fluit ac ducitur, ut nullo negotio situm capiat globus quemcumque volueris. Ipse Meridianus, Horizon, dracones, ahenae trabes, quae machinam fulciunt, circumaguntur in omnem partem, immota basi. Quaelibet machina suo includitur septo, et pedibus fere decem supra solum assurgit, ambiturque marmoreis gradibus, ut inspici propius ac tractari possit. Singulis noctibus mathematici quinque in hac specula pervigilant. Unus coeli verticem, quem astronomi Zenith vocant, suspicit: alter in Oriente defixam aciem tenet: tertius in Occidente: quartus in Meridie, quintus in Septentrione: ut nihil accidat in coelo, quod fugiat ipsos et lateat. Ventos, imbres, aeris variam temperiem, astrorum conjunctiones, dissidia, labores; cometarum luctuosos ortus, errantium ignium cursus vagos, meteôra omnia et phaenomena observant, perscribunt in codice, ac mane renunciant mathematicorum praesidi, ut in acta publici tabularii referantur. Annum ordiuntur a nova luna, Nonis Februariis proxima. Menses duodecim lunares anno tribuunt, alios aliis majores: hos dierum triginta, illos viginti novem. Stato tempore mensem intercalarem addunt, eoque pacto lunarem annum solari exaequant. Dies hebdomadae planetis septem, ut Europaei, assignant. Diei principium ducunt a nocte media; illique horas duodecim aequales assignant.

[Note: 15. Insinuandae religionis occa sio e mathematicis disciplinis capta. Mandarini ad Fidem adducti.] Hac indole gentis et cognoscendorum siderum studio usus est Riccius ad ostendendum illi siderum conditorem. Eandem e reliquis Mathematicae partibus captabat ansam ad insinuandam religionem. Musicum organum, in Europa non inscite compactum, Imperatori obtulerat. Ille canora modulatione delectatus, continuo negotium primariis aliquot aulicis dedit ut artem condiscerent, qua pulsandum esset. Musicam enim Sinae colunt, si cum nostra comparetur, sane rudem et barbaram; licet amplissima praemia sint canendi magistris proposita. Cum autem Europaeos illi modos delicatis natos auribus admirarentur, flagitarunt a Riccio, ut carminis quidpiam adderet, organo sociandum: ut auribus lingua subserviret, sonorumque discors concordia, vocibus temperata, concentum jucundiorem efficeret. Cantica octo composuit eleganti stilo, in iisque praecepta morum pulcherrima illigavit. Placuerunt majorem in modum, ac Sinensi charactere statim descripta aulam, Pekinum, ceterasque brevi urbes impleverunt. Cogebatur idem Riccius interesse splendidis, ad quas invitabatur, epulis Mandarinorum et Litteratorum: cumque id consuetudo Sinensis ferat, ut eruditis colloquiis obsonia condiantur, non omittebat apte sermonem injicere de religione, vixque delibatis quae apponebantur dapibus, convivas meliore veritatis cibo palcebat. Domum reversus colligebat capita, quae inter cenam fuerant agitata: emittebat in vulgus, praefixo Mandarinorum nomine, qui quid objecissent solvissentve; apposita eruditionis illorum et ingenii commendatione. Per hunc modum Christiana doctrina Pekini vulgata, in pretio et honore habita, mox facillime propagata fuit. Inter illos qui Evangelii jugo superba subjecere colla, primas jure obtinet nobilissimus Mandarinus (Fumochamum appellabant;) in publicis officiis ac muneribus

plurimis eximia cum laude versatus, et eam adeptus opinionem probitatis inter ethnicos, ut exemplar integritatis, fidei, et aequitatis haberetur. Adeo non avidus alienae pecuniae, ut suae paene esset prodigus; quam in calamitosos et egentes prolixe ac liberaliter effundebat: omnium, quibus negotii quidpiam esset, patronus, praeterquam improborum: ceterum aequi et boni rigidus custos, et adversus gratiam ac metum incorruptus; quod illi exitio propemodum fuerat. Nam cunuchi cujusdam nova tributa exigentis malas artes cum ferre ac dissimulare non posset, incurrit in odium et offensionem Imperatoris: qui avaritiae studio, coactoribus ac publicanis omnia indulgebat. Ab eo igitur Pekinum evocatus, nec ita multo post in arctissimam custodiam traditus est. Statim atque Pekinum attigit, nihil habuit antiquius, quam ut Europaeum nosset advenam: cujus sapientiam admiratus, doctoris illum nomine palam honestavit. Valuit auctoritas tanti Mandarini, et appellationem Doctoris, magno constare apud Sinas solitam, Riccio propriam in posterum fecit. Non minori vicissim admiratione Riccium percussit ethnici hominis in tam indigna calamitate moderatio, et animus vinculis ac morte major. Neque vero ipsi affirmare Fumochamus dubitavit, se falsa numina detestatum a puero, nec Deum nisi unum esse, ratione monstrante, cognovisse. Ita comparatus, in Christi jura facile concessit. Quin, e discipulo factus magister veritatis, id unum egit toto, quo jacuit in vinculis, triennio ut suos (nam illis copia fiebat ad eum ventitandi) Christo adjungeret: ejusque familia Christianis prope tota initiata sacris fuit. Cum tamen aspirare ad ejus carcerem nemini, praeterquam propinquis et famulis liceret, expectabat videndi Riccii opportunitatem: ut per eum, quem in parentis habebat loco, novam ac divinam in sacro baptismate sumeret originem, ubi primum vindicatus in libertatem, amicorum ope foret. Illuxit illa tandem dies. Victus procerum precibus Imperator Fumochamum custodia emisit, sed ea lege ut Pekinum triduo desereret, nunquam illuc rediturus. Tantilli temporis angustias occuparunt tot negotia, tot salutationes, ut Riccius, ejus juventute et valetudine fretus, differri sacri baptismatis munus posse censuerit, usquedum domum pervenisset, Nankino vicinam, ubi majori cum splendore et apparatu, peragendam a Sociis Nankini commorantibus caerimoniam credidit. Raro differas, quod semel fecisse velis. Morte oppressus interiit prius quam sacro fonte tingeretur. Ea Riccium tamen spes, quae D. Ambrosium in junioris Valentiniani solabatur funere, sustentavit, fecisse Deum, qui dives est in misericordia, ut strenui catechumeni Fides et caritas, atque adeo baptismi votum, sacramenti vim obtinerent.

Felicior exstitit Fumochamo Lingosunus, insignis itidem Mandarinus, quamvis a regno Dei videretur esse remotior. Cum Deo vocante multos luctatus annos, beneficium Fumochamo negatum consecutus est, licet paulo serius: et Fidelis populi patronus diu, ac paene pater fuit. Gravissimis ab Imperatore, propter singularem industriam, negotiis praepositus, famam, opes, amicos collegerat. Subsecivas horas, maximis ereptas occupationibus, collocabat in studio litterarum, et indagandae veritatis curâ. Haec illi viam ad P. Riccii familiaritatem stravit. In charta geographica descripserat terrarum orbem, ejusque partem longe maximam Imperio Sinensi donaverat, regionibus ceteris in angulos chartae contemptim rejectis: ita Sinensium ambitio vel inscitia ferebat. Incidit in ejus manus charta Riccii, multo iniquior Sinis, at multo veritati congruentior. Incessit cupido videndi auctoris, cujus ex eruditione tam insigniter profecit, ut non solum in geographia, verum etiam in reliquis mathematicae partibus plurimum fuerit progressus. Sed (quod Riccius potissimum agebat) animum praecipue intendit ad percipiendam Dei scientiam, sine qua vani sunt homives etiam eruditissimi. Ejus principia et firmamenta cognoscere accurate studuit: et ex iis quae vidit esse rationi consentanea, non aegre ad alia gradum fecit, quae ratio consequi sola non potest. Inde ad praecepta morum delapsus, paulisper trepidavit, Christiani conjugii sanctitate deterritus, quae plures unâ uxores respuit. Interim donec obicem hunc coelestis gratiae beneficio pervinceret, totum se ad religionem illustrandam et amplificandam contulit. Quamplurimos curavit ad eam perpellere, sectarum

alienarum refutare deliria, vanitatem coarguere: demum non conquiescere, donec familiam omnem suam Christo per baptismum insevisset: ad quem demum, licet postremus, accessit.

[Note: 16. Prima Deiparae sodalitas in Imperio Sinensi. Neophytorum pietas.] E multis, quos in Fidelium numerum Lingosunus aggregavit, unum referam ea maxime de causa memorabilem, quod Riccium impulerit ut primam Deiparae sodalitatem, ceterarum in Ecclesia Sinensi velut parentem, excitaret. Ille profligatissimam pridem inter ethnicos vivebat vitam, mancipium libidinum, scelerum artifex, sceleratorum dux. Omnibus invisus propter flagitia; omnibus metuendus, propter sexcentas nocendi artes. Erat ipsi pater senio confectus, quem salvum impense cupiebat ac beatum. Audierat e Lingosuno quis esset Riccius, quae religio Christianorum; quam spem aeternae felicisque vitae suis cultoribus faceret. Ergo patrem edocere, compotemque tantae felicitatis facere statuit. Elementa Fidei perdiscit sedulo, et renarrat seni: effundit in ejus gremium divinas opes, nihil earum retinens sibi. Sed, ô investigabiles divinae providentiae vias! ingesta patri lux, in oculos filii reluctantis incurrit: se Christianum fieri, prope in vitum, miratur. Subito mutatus, ac vi tanta veritatis domitus est, ut falsorum simulacra numinum in fascem collecta Riccio detulerit flammis absumenda. Diis inanibus abjectis, ad vitia pariter abjicienda se accingit. Ibi plus negotii, plus dimicationis. Sed libidinum, quibus ardebat, faces gratiae coelestis ros in baptismate haustus restinxit. Lucae nomen illi datum. Qui metuebant improbum ethnici, probum et Christianum contemnere coeperunt atque odisse: nec semel de illo interficiendo consilia inter se agitarunt. Praedonum grex et sicariorum, quibus ducem olim se praebuerat, ab eo destitutus et objurgarus, certum in locum convenit, ut iniret ejus perdendi vias. Rescivit. Prodiit in medios, ac nativa facundia, quam pietatis ardor inflammabat, rationem mutatae Fidei religionisque reddidit. Illius oratione permoti complures de grege scelerato, quem peccantem secuti erant, secuti sunt poenitentem. Alii, amplius centum, ejus opera traducti ab errore ad Fidem, a flagitiis ad frugem bonam, memorantur. Neque fuit ipse promptior ad viam virtutis arripiendam, quam in ea retinenda constantior. Itaque verso in admirationem venerationemque contemptu et odio popularium, dux omnibus ad pietatem, et exemplar Christianae probitatis fuit: quam ut Beatissimae Virginis patrocinio ac nomine tutiorem illustrioremque redderet, ejus in fidem et clientelam solenni sacramento se contulit; adjunctisque sibi sodalibus, ejusdem studii peculiaris erga Deiparam aemulis, prima coeli Reginae in Imperio Sinensi Congregatio felicibus auspiciis instituta fuit.

Quantum hic deditus vitiis ante susceptam Fidem, tantum alter, insignis Mandarinus, profanis superstitionibus, ac praesertim astrologiae quae fata hominum in astris exarata legere se profitetur, erat addictus. Ad Christianam demum religionem a P. Riccio perductus est, ac Pauli nomine donatus. Nec Apostoli vacuum et inutile nomen gessit. Matrem, liberos, uxorem, omnem familiam continuo Christianis imbuit sacris: inde alios ex aliis incredibili eloquentia, quamlibet obstinatos, fregit. Idem aedium suarum partem sacello mutavit; ubi quoties ad Christi convivium accederet, toties acri jejunio pridie se comparabat; ac diem pariter insequentem, ut gratias de tanto ageret beneficio, jejunus exigebat. Confessionis etiam sacrae, nondum a feminis palam usurpatae, ne Sinarum male suspicax offenderetur pudor, viam complanavit; cum ejus uxor, matrona lectissima, in omnium oculis ad sacerdotis abjecta pedes noxas expiavit. Nihil fieri poterat illo sagacius ac diligentius, si qua spes ostendebatur animas Christo lucrandi: eamque ob causam addictissimum se Societati esse profitebatur, quod in salutem animarum tota incumberet. Pueros in primis vestigabat moribundos, et in coelum purgatos baptismo transmittebat: quae potestas illi, pro ejus auctoritate ac fama, facile fiebat a parentibus. Coactus demum Pekino in patriam redire, in ea quoque omnes Apostoli numeros, docendo, disputando, scribendoque implevit, ac piis laboribus feliciter immortuus est.

Non leviorem habebant ad persuadendum vim tum verba tum vita ceterorum e Christi schola discipulorum: quorum in moribus, tanquam in clarissimo

[Note: 17. Plurium Numinum cultus edicto publico prohibetur.] speculo divinae legis candorem et sanctimoniam legentes ethnici ad eandem cognoscendam et amandam accendebantur. Nonnulli duriores et superstitionibus impiis dediti, cum florere Christianam cernerent disciplinam, nec tutum aut tempestivum ducerent moliri quidquam contra ejus magistros, Imperatoris gratia pollentes; de ineundo cum iis foedere, ac lite civiliter componenda (quae gentis urbanitas est) cogitarunt. Riccium igitur adeunt, eique significant aegre ferre Litteratorum primores, quod unum, rejectis ceteris, Deum coli jubeat: ita componi posse negotium, ut coelum obtineret impune Christianorum Deus; at reliquos vicissim Deos imperitare terris, et a populo coli, pateretur. Risit foederis inepti conditionem praeco Evangelicus; et, qui Deus vere sit, nisi unicum esse non posse demonstravit. Quo responso contemptuque irritati, suorum causam Numinum tueri, et Riccium refellere decreverunt. Scribendi partes datae Mandarino, sectae principi: qui eruditionis fama subnixus, edito libro conatus est defendere falsorum Numinum cultum; et despecto Confucio, cui se impudentissime praeferebat, coeli Dominum velut in ordinem cogere. Visa magistratibus Pekinensibus res indigna, et Sinicis ritibus adversa. Librum auctoremque deferunt Imperatori, ac rogant ut plurium Deorum cultum, patriis vetitum institutis, nova lege prohibeat. Conscriptum illico in hanc sententiam edictum est, auctorque pestiferi scripti, Pekinum cum grandi suorum librorum fasce properans, conjectus in carcerem. Meritum supplicium, sectis sibi faucibus, antevertit. Ejus asseclae nonnulli voluntarium in exilium profecti sunt. Nondum tamen, licet icta tanto fulmine, impiorum secta conciderat. Restabat adhuc illius ingens columen Tarquonus, e Mandarino Bonzius, senex annis vitiisque gravis, et quidam quasi Sinicae religionis Pontifex. Hunc numinis loco venerabatur populus, suspiciebat aula, metuebant eunuchi, colebat Imperator ipse. Pars felicitatis censebatur eum aspexisse vel semel: et regina, cum ejus aspectu frui non posset, missam ab illo vestis detritae laciniam, e sacrario domestico suspensam, quotidie genibus pronis supplex pio libabat osculo. Talem ac tantum adversarium Christianis daemon objecit; Christus disjecit, obtrivitque. Imperator filium natu majorem non alia de causa, quam quod magis arrideret minor, a solio removere velle dicebatur. Incidit in ejus manus libellus, quo ipsius consilium et propensio in filium natu minorem atrociter carpebatur. Excanduit Princeps, et audacis architectum scripti vestigari jussit. Incubuit in Bonzios suspicio. Excutiuntur eorum coenobia, scrinia refringuntur. In Tarquoni capsis affine libro scriptum deprehenditur, chartaeque permultae scelerum plurimorum consciae. Rapitur in jus, fustuario damnatur. Quo in cruciatu, sive plagarum numero et acerbitate, sive etiam ignominiae impatientiâ exanimatus, vitam sceleratam turpissima morte clausit.

[Note: §. X. CHRISTI CULTUS LATE APATRIBUS PROPAGATUR.] DUM tanto liberatus adversario Matthaeus Riccius Christi Fidem in regia Sinarum urbe, faventibus Superis hominibusque confirmat, in Quantunia ejusdem Imperii Sinensis provincia P. Nicolaus Longobardus Christianam rem strenue promovebat. Campus ad excolendum illi praesertim attributus fuerat Xaoceana statio. Ac primorum quidem laborum non alios fructus, quam patientiae mercedem, tulit. Placebant Sinensibus effata morum, quibus pulcherrimis Christiana lex abundat: eorum sanctitas excelsitasque voluptatibus et avaritiae mancipatos absterrebat. Fuit qui Dei praecepta decem (quem Decalogum appellamus) attente perlegens, laudavit illa quidem pluribus verbis, sed a Mandarino negavit observari posse. Anxium super his maerentemque Longobardum Prophetae vox, quae pauperes evangelizandos admonet, perpulit ut ab urbe procederet in circumjectos pagos: ubi vulgo simplicitas, candor, parsimonia, morantur, virtutes amicae religionis. Prodit ergo in rusticorum coetum, diem certam anni MDCII. constituit, qua de rebus novis et Orbe alio essent audituri. Conveniunt frequentes, et a rerum curiosa narratione ad salutis aeternae curam sensim traducti, Christianis mysteriis imbuuntur. Sedebat Longobardus, quo more Litterati Sinenses docent, in loco editiore; tabellam pictam proponebat, explicabatque: capita explicata, et litteris consignata in libello, tradebat mandanda memoriae. Diebus

aliquot hunc in modum consumptis, Christi Domini praeclaram imaginem extulit sublime; mos eandem prono capite veneratus, Servatoris nostri dignitatem, et summa in mortales promerita sic apposite commendavit, ut in ejus Ecclesiam cooptari enixe petierint. Laetus successu sacerdos, sancti baptisinatis dignitatem multis ac veris laudibus celebravit, instituitque ut sacro renati fonte ab amcis et consanguineis, ad strepitum lyrae, domum deducerentur; ad eum fere morem, quo Sinenses illis gratulari solent, qui regio aliquo munere sunt ornati. Sic sunt homines: rerum pretia oculis fere et externo splendore metiuntur: atque huic imbecillitati, etiam in tradendis rebus sacris, recte servitur. Itaque Fides honore affecta vicinis paulatim innotuit urbibus, et instar illius minimi seminis in Evangelio laudati, crevit in magnam arborem, et fructus ubique laetissimos tulit. Nullum est virtutum genus in quo edita non fuerint a neophytis, quos Longobardus erudiebat, exempla illustria, praesertim in condonandis injuriis: quae pars virtutis apud Sinas prae ceteris ardua. Mandarini fratrem vilis opilio trucidaverat: quanto abjectior sicarius, tanto erat facilior ultio: tantoque venia difficilior, quanto frater carior exstiterat. Non modo pepercit homicidae, sed ejus quoque causam, ne supplicium de reo sumeretur, egit. Ipsi pueri, qui, quo promptiores iras, eo acriores gerunt, si quid natum rixae foret, in mutuos ibant amplexus; iterantes inculcatam ipsis orationis Dominicae vocem, quae dimitti nostra nobis debita sic rogat, uti dimittimus aliena. Quemdam e Fideli grege Dei manus, ut Jobum illum, tetigerat. Bonis spoliatus, exturbatus domo, calumniis et verberibus affectus, filium praeterea, spem familiae, unicum tot in aerumnis solatium, amiserat. Ab omnibus destitutum ethnici deridebant, quasi meritas lueret abjectae religionis antiquae poenas. Immobilis tot inter naufragia et constans animus quiescebat: neque ex eo vox ulla praeter hanc audiebatur, Fiat voluntas tua.

Haud aliter affecti erant, nec minus sitientes aerumnarum reliqui, praesertim auditâ P. Longobardi de Christi cruciatibus concione: cujus vim et efficaciam fusae ubertim crebros inter singultus lacrymae docuerant. Eo impensius ille institit Christi crucem ejusque mysteria Christianis explicare, contra quam Mandarini etiam Christiani suadebant; veriti scilicet ne fabulae, nuper vulgatae ab eunucho Mathano, de Christi Crucifixi effigie in Imperatoris necem comparata, memoriam conspectus Crucis ac praedicatio refricaret. Calumniam et metum sprevit generosi sacerdotis constantia, comperitque nullo magis mysterio moveri animos ipsorum ethnicorum, qui Dei pro mortalibus tam indigna patientis caritatem satis admirari non poterant. Aliam Xaoceae fabulam histriones protervi adornaverant, quae in gravem religionis divinae contemptum evasisset, nisi mature fuisset oppressa. Histrionibus abundant Sinae: vixque est alia gens ulla mimis et ludionibus pertinacius dedita: sive quia diffluit otio et pace; sive quia laeta populi et amoena indoles, ac sponte imitatrix, fingendi artifices avide spectat. Illi dum novi spectaculi materiam undecunque corradunt, Macaum venere. Ingressi templum, sacrorum ritus et caerimonias, Christianorum etiam mores, attente speculantur. Ex his fabulam contexunt oppido ridiculam. Exhibetur: tollit cachinnos impia plebs, et sancta mysteriorum majestas ludos procaci populo dat. Cohibuit histrionum petulantiam magistratus, ac nota Sinensium Christi cultorum probitas scenicam scurrilitatem aperte refutavit. Haec profani theatri licentia, et si mature compressa, plurimos tamen accendit quare divinam legem ejusque mysteria curarent attentius cognoscere. Jamdudum ea cupido mulieres incesserat, quarum natio praecipue curiosa. Sed erudiri facile non poterant. Consuetudo quippe Sinica feminas domo, ut carcere inclusas, virorum aspectu colloquioque prohibet. Patribus venit in mentem illas doceri per maritos aut parentes posse. Pari ac sperabatur exitu res successit. Laboratum diutius est, quemadmodum iisdem ministrarentur sacramenta, audirentur de peccatis confitentes, oleo sacro morientes inungerentur. Censuit Sacra Congregatio, de sententia Summi Pontificis, Posse omitti ex gravi necessitate quaedam sacramentalia in baptismo feminarum; ac etiam posse omitti ipsum sacramentum extremae unctionis. Quamquam haec morientium unctio, et aliae quaedam baptismi caerimoniae, tunc paulisper sunt omissae,

ut indulgeretur anxiae, et suspiciosae Sinensium modestiae; nec tam ablatae sunt, quam dilatae. Quippe impetratum postea fuit a viris Christianis ut suas uxores ac filias divinis libere frui mysteriis paterentur; ipsisque P. Longobardi moderatio perplacuit; qui hanc mulierum institutionem arctissimis finibus circumscribebat. Quippe illas parce, nec nisi coram parentibus aut maritis alloquebatur. Itaque id brevi perfectum fuit, ut modestiam Christianae religionis et integritatem admiratae, totas dederent se se studio et exercitationibus intimae pietatis. Ausae quin etiam aliquae pudoris virginei florem illibatum, raro inter ethnicos exemplo, Regi virginum consecrare.

Quod Xaoceae Longobardus, hoc in aliis tribus Societatis domiciliis sexdecim e nostris praestabant, Nankami scilicet, Nankini, et Pekini. Jamque pro messis amplitudine operarii erant pauci, Pekini praesertim, ubi Fides majora in dies incrementa capiebat; Litteratorum superbiâ paulatim jugum Christianae humilitatis subeunte. Unus ex illis anno MDCIV. densa errorum, quibus involutus tenebatur, nocte praepeditus ne lucem Evangelii saepius oblatam agnosceret, hac oratione victus est. Cum esset in physicis peregrinus ac sane rudis, disputandi tamen cupidus, eo perductus fuerat ut ignorantiam candide fateretur. Tum Riccius: Ergo, inquit, in rebus, quae finibus naturae sane angustis continentur, caecutire te confiteris, nec recusas doceri: coelestia, quae ad naturam divinam pertinent, mysteria doceri non vis? Recte narras; ait Mandarinus; et salutis doctrinam percepit. Eandem alii ex eodem Litteratorum ordine, quasi aliud agentes, et cognoverunt ipsi, et aliis cognoscendam tradiderunt. Est enim ist orum eruditorum natio apud Sinas prope infinita: qui cum in litteris toti sint, abundant otio, et cupidissime famam ingenii doctrinaeque aucupantur. Eam plerumque captant conscribendis libris. Jam quia libri, nisi terantur vulgi manibus, auctoribus suis damno potius quam honori sunt, ea conquirunt librorum argumenta, quae novitate rerum et admirabilitate lectores invitent ac teneant. Visa est illorum plerisque Europaea, sive Magni Occidentis, ut vocabant, religio utramque hanc habere dotem. Paucis annis innumerabiles prodierunt in lucem libri, quibus nomen Christianum et mores toto, quam late patet, Imperio in omnium cognitionem venerunt.

[Note: 18. Formula quaedam profitendae Fidei a Neophytis edi solita.] Neque illud non valuit majorem in modum ad laudem religionis, quod institutum a Patribus erat, ut qui genere aut litteris praestantes ad eam accederent, edito publice scripto exponerent causas, quibus permoti avita deseruissent sacra, et meliora suscepissent. Hoc scriptum recitabant, cum ad populum Dei aggregabantur: saepe in lucem edebant, nomine suo et chirographo consignatum; semper deponebant apud Patres, testem susceptae Fidei, vadem constantiae. Non pigebit ejus generis formulam referre, specimen ceterarum. Mandarinus ille Paulus, cujus facta prius mentio in hanc sententiam loquebatur, uti P. Matthaeus Riccius refert. Ego Li, Christianae legis discipulus, eam toto pectore complector, et sublatis in coelum oculis, Dominum coeli oro quaesoque, meis ut verbis placidas aures accommodet. Agnosco me, ut pote qui nihil hactenus de sancta, quam nunc profiteor, lege audivissem, neque ullos ejus vidissem praecones, vitam coelestium rerum expertem, instar mutae pecudis, in errore tenebrisque duxisse. Incidi non ita pridem, singulari Dei beneficio, in Occidentis magni doctores duos, morum probitate insignes, Matthaeum Riccium et Didacum Pantoyam: ipsi me legem Christi docuerunt, ipsi ejus ostenderunt imaginem, quam debilo cultu sum veneratus. Hic mihi primus fuit gradus ad cognitionem Patris mei coelestis, ac divinae legis, quam mortalibus sanctitate vera imbuendis dedit. Possumne illam non magni aestimare, non omni cura et contentione servare? Cum nihilominus intelligam in multis me et graviter lapsum esse per annos, quos explevi, quatuor et quadraginta, summum gentis humanae patrem obtestor ut, pro sua misericordia, meorum mihi scelerum, quae contra justitiam, integritatem, castimoniam, fidem, caritatem admisi, ac si quid aliud verbo vel tacita cogitatione impie, temerarie, turpiter, inique, sciens ac prudens, imprudensve, peccavi, veniam dignetur impertiri. Nunc enim sancte polliceor ac denuncio me, statim atque novam a sacro fonte vitam hausero, daturum operam diligenter ut pristinos

mores emendem, et facta mea, sermones, consilia exigam ad normam divinae legis, decemque praeceptorum quibus illa maxime continetur, a quibus ne transversum quidem unguem discedere certum mihi ac deliberatum est. Nuncium remitto profani et scelerati seculi moribus, placitis, et erroribus: quidquid cum divina legepugnat, horreo ac detestor. Vnum peto, Pater creatorque hominum Deus, ut hunc tironem tuum in hac sanctioris, quam ingredior, vitae via rudem et imperitum, coelesti luce collustres; qua cognoscam quid acceptum tibi sit, et cognitum amplectar: donec aevi mortalis emensus iter, consequi te, ac tuis in coelo bonis frui possim. Simul oro illud, per te mihi ut liceat in ejusdem divinae legis tuae cognitionem vocare quoscumque potero, ac tantae felicitatis socios quamplurimos, more atque exemplo tot Christianorum tibi unice deditorum, adsciscere. Fave meis votis adorandum Numen, nec precantis famuli tenuitatem aspernare. Imperatoris Vanliei anno trigesimo, lunae octavae die sexto.

In hoc scripto Mandarinus Paulus meminit de Christianis, divinae legi observandae addictissimis, et amore divino flagrantibus: ac sane fidem prope omnem superat illorum incensus ad pietatem ardor. Accessit aliquando ex iis unus ad P. Riccium, dolorem vultu, manantibusque lacrymis prae se ferens: multa prece rogat, sumere ut poenas de homine improbo velit: ac simul flagellum ipsi porrigens nudabat humeros: cum Pater subjecit nefas esse reum plectere, indicta eausa; et confitentem audivit de peccato levi, vel peccati potius umbra, quae metum conscientiae, ad ipsum peccati nomen expavescenti, non levem incusserat. Alter, senex octoginta natus annos, tria passuum millia, ut facienti sacerdoti operam daret, pedes haud gravate conficere solebat. Idem, morbo ad senium accedente, cum instare supremum diem intelligeret, enixe petiit sacro ut Viatico instrueretur, ad aeternitatis iter tutius capessendum. Riccio moram injiciebat ejus domus a templo remotior, ad quam deferri coeleste ferculum in oculis ethnicorum nondum impune poterat: negabantque Christiani complures e dignitate tanti mysterii esse, ut furtim absque pompa deferretur ad aegrotum: alendam neophytorum fidem adhuc imbecillam externo quodam apparatu. Non deerant qui rem divinam ejus domi censerent fieri posse. Cunctantibus hunc in modum et deliberantibus supervenit ipse aeger, a quatuor bajulis delatus in aedem sacram, quo ingens Christianorum numerus (erat enim Epiphanîae festa lux) convenerat. Ipso in limine senilem ac fugientem animam colligens, omnibus attonitis exclamat, Date, date mihi Deum meum: indignus sum ad quem veniat: ire me ad ipsum par est. Procurrens continuo Riccius eum jubet in suum ipsius cubiculum aedi sacrae junctum deduci, sterni viam tapetibus, accendi funulia, incendi odores; tum procedere supplicantium ritu delectum e Christianis numerum: quos inter coelestis Hostia cunctis adorantibus ad senem defertur. Angelico refectus pane, ac sacro perunctus oleo, reportatur domum, et inter gratulantium Fidelium pios gemitus, placide obiit in complexu Dei sui.

Nec leve decus additum est caerimoniis Christianis, cum Pauli Mandarini mortuo per eos dies patre, illi parentatum est eo ritu, quem usurpare in exequiis Romana Ecclesia consuevit; servatis nihilominus nonnullis, quae Sinensis postulabat usus, quaeque nihil superstitionis redolebant. Palam testati sunt ethnici nihil fieri magnificentius potuisse, nihil convenientius pietati liberorum erga extinctos parentes; qua una prae ceteris ita gloriantur Sinae, ut qui sunt in eorum institutis rudes ac peregrini, mortuos ab illis Deorum ritu coli putaverint.

Iidem ineuntem annum praecipua celebrant hilaritate ac religione. Christiani Augustum JESU nomen, radiis et auro coronatum, domorum suarum januis affixerunt, consistentibus ad spectaculi novitatem ethnicis; et quid nominis id esset, dum cupide inquirunt, utiliter audientibus. At Longobardus, cum in jus vocaretur a profanis quibusdam falsorum Numinum cultoribus, aperte professus est cultum uni Deo adhibendum esse: et causam hoc maxime argumento vicit, quod affirmaret idem sentire. Litteratos, qui religionum apud Sinas velut arbitri sunt. Ejus fiduciam auxit gemini Mandarini longe diversa sors, ut erant utriusque mores longissime diversi. Alter, cum fureret in Christianos, quorum perniciem

anhelabat, eo ferox et potens quod primariam Imperatoris uxorem discipulam habuisset, inexpectata calamitate oppressus est, et ab aula in exilium procul amandatus: alter, Christiani nominis et P. Riccii studio insignis, auctus honoribus et provinciae administrandae praefectus. Nec dubitavit Longobardus ei libellum, in quo summa doctrinae sacrae continebatur, offerre; provocans Litteratos omnes, qui Mandarini latus ac tribunal frequentes stipabant, ut secum disputando congrederentur, ac propositam in libello doctrinam, si qua possent ratione, impugnarent.

[Note: 19. Novum templum Pekini eonditum: et Societatis domus. Christiani veteres in Sinarum extremis finibus.] Ita promovebatur secundissimo cursu catholica res: jamque eo pervenerat Christianorum numerus, ut illi angustior aedes sacra esset. Igitur magis amplum aedificium in ipsius Pekini sinu coemit Riccius: illudque singulari beneficio urbanus praetor edixit immune in perpetuum censu, quem regio fisco aedificia omnia Pekini pensitant. Pars ejus prima templo addicta fuit: altera sacerdotibus: tertia quatuor tironibus, qui ad opus evangelicum formabantur, magistro P. Ferreira. Susceptae continuo in vicina oppida expeditiones. Earum una centum quinquaginta statim ethnicos Christo dedit, primitias copiosae messis.

Interea Principes aliquot e regia stirpe veram professi religionem sunt Nankami: quos plurima nobilitas imitata, Regem Christum agnovit, eique sacramentum solenne dixit. Matrona cum primis dives ac splendida, quae am decimum annum oleribus in Deorum suorum honorem victitabat; ubi Christianam cognovit legem, illorum ex auro, argento, lignoque struem Patribus concremandam detulit. Sed nullum certius mentis omnino mutatae documentum dedit, quam laceratum diploma ridiculum, pridem ipsi a Bonziis auri magno pondere venditum, quo sacrilegi nebulones, muliebri simplicitate ad lucrum abutentes pollicebantur fore ut, obita morte, inoffensum per callem recta evolaret ad Superos. Patres diplomatis inepti loco, sponsione gratuita fidem suam sancte obligarunt, si susceptam religionem constanter et pie coleret, expeditum illi ac certum ad aeternam felicitatem iter fore. Laeta felici promisso postulavit ut plenius erudiretur. Hunc in modum peracta res est. Aulam ingentem medius paries intersecabat. In pariete vacuus quidam erat locus, velo tamen obstructus, instar fenestrae, clathrisque munitus; ita ut loquentium admitteret vocem, obtutum excluderet. In interiori conclavis parte matrona sedens sacerdoti extra parietem sedenti, ac docenti aures dabat. Venerat constituta ejus baptismo dies: repente cum illa processerunt ad sacrum fontem virgines duae nobiles, ejus filia et neptis; itemque tres aliae. Adfuerant illae in eodem ulteriori cubiculo, quando matronam sacerdos noster erudiebat; et quidquid ipsis difficultatem moveret, per ipsam velut interpretem proposuerant. Interrogatae in ipso templo, tam apposite responderunt, iis ut negari baptismus, quem cupidissime flagitabant, non potuerit.

Dum novi formantur Christiani, veteres detecti sunt. Judaeus ab ultimis Imperii finibus Pekinum adveniens, certiorem Riccium fecit, superesse trans murum magnum, qui Sinas a Tartaris discludit, priscorum tristes reliquias Christianorum: qui praeter suum nomen, quod etiam occultabant, et Crucis venerationem, nihil e Christi religione retinerent. Judaeum comitabatur unus ex illis Christianis, qui cum Crucem pro foribus nostrae domus vidit, ultro procidens eam adoravit: et a Riccio, quid lateret in Cruce mysterii, quae Christianorum essent officia, quae leges, percontatus, lacrymas tenere non potuit, majorum suorum incuriam deplorans, qui rerum tantarum cognitionem in posteris oblitterari passi essent. Rescitum ex eo fuit vexatos a Saracenis, innato in Christum odio flagrantibus, Christianos partim avita neglexisse sacra, partim ad Mahometem descivisse: quosdam ad unam e tribus, quae vigent in Sina, sectis animum appulisse. Hic nuncius Riccium summo dolore affecit. Hominem de Societate, cum litteris, et strenuo neophyto (quod unum praestare tunc poterat) ad eos misit, magnopere obsecrans ut doceri se paterentur. Illi vero, ne in odium offensionemque Sinarum incurrerent, quorum mores ac vitia induerant, utrumque, nulla spe relicta frugis bonae, remiserunt. Adeo mortalibus miseris coelestia et sempiterna, prae terrenis caducisque, bona sordent!

Ac istorum quidem lugenda socordia et coecitas est: nonnullorum vero Christianorum accusanda merito malevolentia et invidia, qui per idem tempus religionem

[Note: §. IX. QUARTA RELIGIONIS AC SOCIETATIS PERSECUTIO.] in maximum periculum, dum suae obsequuntur cupiditati, conjecerunt. Diem obierat Episcopus Macaensis anno MDCVI. Ei vicarium subrogavit Goanus Archiepiscopus sacerdotem e sacra D. Augustini familia, donec rite successor legeretur. Ille vix dioecesim administrandam susceperat, cum unus quispiam e clero nescio quid litis ac rixae cum religioso Franciscano movit. Exarserunt hominum hinc inde studia, dum alterius causam tuentur, alterius damnant. Placuit sumere arbitrum, qui controversiam amice componeret. Delatum est causae judicium ad rectorem collegii Macaensis, quod illi male vertit ac Societati. Expensa diu multumque causa, doctissimis viris in consilium adhibitis, clericum in culpa esse judicavit, hortatusque porro est ut ne gravaretur Franciscanum officio aliquo et urbanitate placare. Abnuit ferociter, et cum Vicario de injuria dolenter expostulavit. Ille clericum vacare culpa contendit, et in collegii rectorem, quia causam Franciscano adjudicaverat; deinde in gubernatorem civitatis, quia favebat rectori, dirum anathema contorsit: denique urbem universam sacrorum interdictione percussit. Mitigatus aliquanto post, aestu iracundiae paulatim defervescente, rediit in gratiam cum ceteris; non item cum Societatis hominibus, quos male perdere, atque Imperio toto exterminare constituit. Ergo Macaenses Mandarinos convenit: affirmat Patres Societatis id unum moliri, ut simulatione religionis in Sinam inducendae, invadant Imperium, et Imperatorem solio deturbent. Hujus locum et diadema destinatum ab iis esse Patri Lazaro Cataneo: classem Batavorum, quae ab aliquot mensibus mare Sinicum pererrabat, consulto fuisse adductam, ut conjuratorum scelerata consilia secundaret. Lusitanum urbis gubernatorem (is Societatis partes contra Vicarium Generalem fuerat amplexus) iisdem venales copias addixisse: adfuturas in tempore alias e Japonia, ubi Societatis discipuli multi, magnae opes, formidolosa potentia. Macaenses Mandarini, haec omnia trepide vicinis Quantuniae provinciae magistratibus perscribunt.

[Note: 20. Occasio persecutionis et progressus.] Imperii majestatisque retinendae cura in Sinensibus incredibilis est. Inde illud, quo flagrant in exteros ac praesertim Europaeos, odium; quos praestare armis, industria, viribus norunt. Perculsi metu Quantunienses magistratus, copias et ceteram belli supellectilem terra marique comparant. Spargitur per vastissimum imperium tristis rumor: cives armantur, geminantur excubiae, portae urbium occluduntur, velut hoste jam imminente. Erant qui trucidatum Pekini P. Riccium, ejus comites pari supplicio affectos praedicarent: nihilque propius factum est, quam ut efferata plebs in P. Longobardum irrueret, exemplumque in eo barbarae crudelitatis ederet. Periculum effugit ille praesidio amicorum, et latendi sagacitate: at Franciscus Martines in hac tempestate deprehensus periit. Degebat morbo implicatus in civitate Quantuniae provinciae primaria, et quamvis innocentia fretus, atque ipso patriae (nam Sinensis erat) nomine satis defensus videretur, continebat se domi tamen, donec ille turbo detonaret. A religionis desertore sacrilego, praemii spe ad scelus inducto, detectus accusatur apud praefectum urbis, tanquam Catanei satelles, Riccii explorator, patriae hostis. Pertrahitur, licet aestuans febri, ad Mandarini tribunal, onustus compedibus; et unde veniat, cur arma et supellectilem bellicam comparaverit, quaeritur. Negat ille quidquam armorum aut bellicae supellectilis a se comparatum. Xaoceâ se Quancheum venisse auctoribus Mandarinis docet, eorumque nominibus obsignatum diploma profert. Conturbatus dicentis confidentia delator expalluit. Quaerenti testimonium, quo ruentem delationem fulciret, succurrit insignis fallacia. Nitratum pulverem enunciant Sinae uno vocabulo, cujus duae sunt partes, et quarum altera, si sola sumatur, potionem medicam significat. Aderat puer, Patribus operam navare solitus domi. Quaerit ab eo delator vafer, ecquid potionem medicam sumpsisset Martines. Respondit puer sumpsisse, nec semel. Vocem excipit veterator, et addita una syllaba, vocabulum, quo sulfuratus pulvis notabatur, clara voce, quasi a puero pronunciatum recitans, asserit nitratum pulverem a Francisco coemptum. Sensit puer dolum, et medicamentum ab eo sumptum, non pulverem nitratum comparatum, diserte affirmat. Instat delator: puerum accusat, quasi testimonio non stet; ac diris execrationibus Superos omnes facit testes, vere omni a se referri. Mandarinus rapi

puerum ad quaestionem imperat, qui tormentorum crudelitate victus, quidquid quaerebatur effudit, pulverem coemptum, parata arma, conjurationem initam. Laetus extorta pueri confessione judex, Franciscum in carceris infimi specum conjicit, exprobrans quod Mandarinorum litteris abuti ad haec scelera impune perpetranda non dubitaverit. Addidit delator illum insignem esse praestigiatorem, qui adhibere aquam ad maleficia consuevisset. Hoc agebat sceleratus, ut febri periret innocens prius in carcere, quam accusationis falsitas deprehendi posset: Ergo affectus verberibus datur in custodiam, ubi parum abfuit quin febri et siti exanimaretur.

Ubi primum diluxit, cum hospite ac puero producitur e carcere ad tribunal. [Note: 21. Franc. Martines fustuario interficitur. Patescit calumnia.] Mandarinus, ne frustra tantum terrorem civibus injecisse videretur quorum plurimas domos, ut pomerium ad belli opportunitatem laxaret, solo aequaverat; reos per urbem traduci, et toto die ad valvas aedium suarum prostare jussit, innumerabili populo proditores male ominatis vocibus obruente. Sub noctem crudelissime caeduntur, et in carcerem remittuntur. Postridie Franciscum judex iterum evocat, urgetque ut, siquidem jacta sit alea, non cunctetur de Cataneo et Lusitanis quaecumque sciat aperire: si quid dissimulet, exquisitis cruciatibus lacerandum esse. Cui sedate Martines, se Christianum ac Societatis JESU alumnum esse respondet: nihil de ficta conjuratione rescivisse: nihil molitum in patriae perniciem unquam fuisse. Quibus verbis accensus furore barbarus, pronum denuo jubet humi sterni, ac majore saevitia caedi. Cum emori cerneret, reportari jussit in carcerem, cujus in limine animam efflavit, pridie Kal. Apriles MDCVI. aetatis anno tertio et trigesimo, in urbe Quancheo, primaria provinciae Quantuniae. Ejus hospes, et adolescens Christianus, cum eo comprehensi, reducuntur in custodiam, enecandi fame. Ita Mandarinus jusserat, ut invidiam immodicae crudelitatis in crimine non usquequaque comperto, effugerer. Nihilominus dissipat litteras quoquoversum ad provinciarum gubernatores et urbium: tantusque in Dei famulos exarsit Xaoceensis plebeculae furor, ut ad Societatis domum concremandam facibus armata cucurrerit. Periculum immane discussit Patris Longobardi fiducia, qui populi vesaniam remediis majoribus arcendam intelligens, ultro ad Mandarinum primarium, Pekino peropportune advenientem appellavit; eumque, ut causam omnem pro potestate (nam provinciam gubernaturus aderat) vellet cognoscere ac dijudicare, obsecravit.

Ille, ut erat eximia probitate vir, et Riccium Pekini, Patres alios aliis in locis perspexerat, miratus calumniae atrocitatem, negotium impigre suscepit. Ac primo quidem minoribus Mandarinis et Xaoceae magistratibus praecipit, ut de vita moribusque PP. Longobardi et Catanei accurate, juratis testibus adhibitis, cogno scant. Nihil nisi probum et laudabile repertum est. Deinde submittit Macaum militarem hominem, qui Lusitanos, urbem, collegium, excutiat: nihil armorum, militum nihil, omnia sincera et pacata deprehensa. Sane Batavorum conspecta classis erat, sed ea Macaensem speculata paulisper arcem, nec obsideri tuto posse, ut sperabat, judicans, in Molucum vela retorserat. Quo in metu pars quaedam urbani muri collegio imminens, quia parum firma, si hostis ingrueret, videbatur, valido munita propugnaculo raptim fuerat. Hinc datus suspicioni locus; hinc immani calumniae quaesitus color. Quae postquam ad Mandarinum delata, gaudere ille scilicet, Patrum atque adeo veritatis causâ Certiores continuo praefectos urbium vicinarum et provinciarum facit. Iudicem improbum, a quo deditus neci Martines, productum in jus, exprobrato scelere, constringi, et ad Proregem, ut merito supplicio plecteretur, imperat pertrahi. Quibus peractis, constare omnibus edicto proposito voluit, Patres falso crimine accusatos; illorum innocentiam cognitam, nihil ab iis aut a Macaensibus Lusitanis imminere periculi. Postremo diploma rite perscriptum iisdem tradidit, depulsae monumentum calumniae; propulsandae, si qua inferretur, instrumentum. Francisci Martinis ossa, e catenis, cum quibus sepultus fuerat, facile agnita, Macaum in sepulcrum Societatis illata, et piis non Christianorum modo, sed ethnicorum etiam lacrymis rigata sunt. Sinensis erat, primus ex illa gente cum P. Sebastiano Fernande, Societatem ingressus:

in eamque admissus Xaoceae, quo illum P. Alexander Valignanus, e Macaensi collegio, ubi bonas artes docebatur, miserat. Post tirocinium initiatus sacris, qui minores dicuntur, Ordinibus, et ad sacerdotium, si vita suppeditasset, provehendus, virtutis exemplo, docendi assiduitate, contentione dicendi et Evangelica in castigandis moribus libertate, rem catholicam valde juvit. Argumento est ille Chiutaisus, de quo jam facta mentio. Legem sane Christianam laudare ac mirari non cessabat; ejusdem propagatores auctoritate, gratia, consilio, ubique tutabatur; sed vincula carnis, et sanguinis, quibus adhuc tenebatur obstrictus, non perfringebat. Talem nactus Nankini Martines aggreditur, et, Quousque tandem Spiritui Sancto resistes? ait; quousque Dei veritatem agnitam in injustitia detinebis? Hac oratione, quasi fulmine repentino perculsus concidit Litteratus arrogans, apertisque ad novam lucem oculis, totum se victori Deo permisit, et Ignatii nomen in lavacro regenerationis sumpsit. Cum interea P. Alexander Valignanus Societatis in Oriente Visitator, interiorem ingredi Sinam pararet, Macao discessurus evocavit ad se Franciscum, ut eo, linguae scilicet ac locorum perito, comite et deductore uteretur. Acceptis igitur a magistratu litteris processerat Quancheum in Quantunia provincia, inde Macaum perrecturus, ubi eum Visitator expectabat; cum turbae illae, de quibus memini modo, et quibus interceptus periit, contigerunt. Inter ceteras ejus virtutes eluxit insignis in gravissimo tormento patientia, cum extremi pedes duplici vecte ligneo inclusi arctissime constringerentur, et incusso vectibus malleo, lacerarentur: deinde cum summos illi digitos confixere, immissis inter ungues et carnem acutis arundinum fragminibus. In hac atrocissima quaestione, cujus dolor tristes ejulatus vel fortissimis exprimit, ne ingemuit quidem. Quin, socios hortabatur meminissent se Christiana lege prohibitos, ne ulla cruciatuum acerbitate adduci se paterentur ut veritatem levissimo mendacio violarent.

[Note: §. XII. PERSECUTIO QUINTA. EJUS AUCTORES, MODUS ET EXITUS.] VEXATIONEM hanc Societatis biennio post excepit altera. Fanum idoli celeberrimi conflagraverat in urbeNankamo, ubi sedem optime constitutam ab annis aliquot Societas habebat. Sacerdotes fani ac praesides, ut illud instaurarent, millibus aureorum decem sumptum aestimaverant, viritim a civibus exigendum. Christiani profitebantur impediri se religione, quomînus ad profani delubri aedificationem quidquam de suo contribuereat. Visa est ethnicis compluribus optima ratio eludendae quaestorum molestiae: Christianos se simularunt. Frigebat opus. Incensi diuturno in Christianum nomen odio sacerdotes et operis praefecti, coitionem faciunt cum infimo Litteratorum ordine, perquam numeroso, de Societate pellenda, et delenda Christi lege. Offerunt supplicem libellum supremo Mandarino. Accusationis capita haec erant: Legem Christianorum novam esse, Diis patriis Inimicam, fabulosam et ridiculam, quae Deum cruci affixum proponeret. Patres Matthaeum Riccium, et Manuelem Diazium, notissimos esse praestigiatores, qui praesentissimis veneficiis fascinarent non solum plebem, sed Mandarinos ac ductores copiarum, quos occultis artibus adigerent in sua verba. Eandem esse Patrum aliorum, qui versabantur in reliquis provinciis, vitam et institutum nihil esse aliud illis omnibus propositum, nisi ut aucti numero, pollentes viribus, certissimam Imperio Sinensi perniciem conflarent: recenseri jam una in urbe Nankamo amplius viginti Christianorum millia: nihil deesse ad justum exercitum, nisi ducem: ac ne defuturum quidem illum, si adsit occasio: Patres viginti, qui Nankami degerent, totidem duces seditioni futuros: praeteritis ac recentibus exemplis doceri, quid in posterum metuendum sit: jacêre interim neglectos Deos, deserta templa, oblitteratas majorum consuetudines; ac debitum mortuis parentibus honorem ubique exolescere.

His fuse ac dolenter explicatis, orabant ut supplicium de patriae ac religionis hostibus publice sumeretur: aut si tam scelesto sanguiue manus pigeret inquinare, deportarentur saltem in remocum aliquem et nudum scopulum, ubi poenas Superis et hominibus inedia consumpti persolverent. Certe, inquiebant, quamvis omni vacarent culpa, tamen vel eo solo nomine quod sunt exteri, effugere non possunt, si audiantur leges, quin pellantur in exilium, et toto imperio

in perpetuum facessere jubeantur. Libello supplice ad urbis gubernatorem delato, lis tota per viginti dies cognita diligenter, et instructa est. Dum fulmen in Patres vibrandum fabricabatur, suadebant amiei Soerio, qui nostrorum illic praeses, ut urbe cederet sua sponte: alii, ut ingenti pecuniae summa litem vincere conaretur. Soerius, quod optimum factu erat, Dei patrocinium ac veritatis quaesivit: illum precibus conciliare; hanc invitis malevolisque judicibus demonstrare sic est aggressus, Prodit sordidatus, cum pileo ac veste peculiari, quae reorum apud Sina propria. Positis humi hora integra genibus silens expectavit, dum loquendi copia fieret. Auditus cum fastidio, nec sine conviciis dimissus est. At ille tanto certius divina fidens ope, quanto minus affulgebat ab hominibus praesidii, privatim apud gubernatorem exponere quae in rem erant, institit. Is pro innata aequitate verum jam viderat, nec acerbius palam egerat cum Soerio, nisi ut ne videretur in eum propensior; utque litis instruendae ac penitus cognoscendae rationem per otium iniret. Adversarii, tanquam si causam vicissent, concursabant urbem probra Patribus, verbera ipsorum alumnis ingerebant. Christianorum etiam irrumpebant domos, et sacras imagines lacerabant. Alii Patrum observabant limen, ut iis aut subductis fuga, aut vi pulsis, omnia diriperent.

Quantum Patribus maeroris creabat inimicorum improbitas, tantum iisdem laetitiae afferebat Christianorum ardor ad defendendam, cum Fidei veritate, suorum magistrorum innocentiam. Turmatim ad judicum tribunalia concurrere parabant, Repressit ardorem hunc Pater Diazius, utque unis apud Deum precibus exemploque constantiae pugnarent, admonuit. Ergo majori quam antea numero frequentare sacram aedem, quae a prima luce ad multam noctem admittebat undam subeuntium, et remittebat: adesse impensiore cura divinis mysteriis, et vim piam Superis orando facere. Ita causam denique obtinuerunt. Gubernator instructa lite, detectaque calumnia, proceres urbis certiores facit, et quae deprehenderit docet. Ab annis duodecim quietos agere Patres in civitate; bene de omnibus semper fuisse meritos; nihil in eorum doctrina reprehendi, aut vita; fratres demum et amicos esse Matthaei Riccii, tanto florentis apud Imperatorem honore, apud omnes probos gratiâ, ob virtutem et eruditionem. Hujus, inquit gubernator, agitur causa: nec, si quid inferetur fratribus suis damni aut dedecoris, inultum proculdubio patietur. Nos vero cur homines in aulam acceptos, omnium ornatos judicio et approbatione, nullius criminis convictos, Nankamo pellemus, et labem injustitiae gravissimam nobis inuremus? Sub haec adversariorum mendacia singillatim explicat. Non viginti, ut jactabatur, Patres Nankami degere, sed duos tresve duntaxat. Qui praedonum instar insidere flumina et piraticam facere dicerentur, eos in oculis civium profectos Pekinum, nullo cuiquam illato damno; similiter indidem rediisse. Alia id genus plurima fuisse per calumniam conficta demonstravit.

[Note: 22. Quomodo sententia secundum Patres dicta. Eorum in adversarios lenitas.] Palam tamen secundum illos dicere sententiam non audebat, veritus adversariorum numerum et furias, quae in seditionem haud dubiam erupturae videbantur. Itaque nec nihil Patribus negare, nec omnia concedere placuit. Die constituta, pro valvis oppidi et in plateis frequentioribus decretum apparuit, gemini tribunalis, ac praefecti urbis, ut proximi judicis, sigillo munitum. Sententia scripti haec erat: Examinatam fuisse diligenter Manuelis Diazii ejusque Sociorum causam. Homines esse probos, a quibus nihil sceleris dolive admissum fuisset. Quamobrem licere quidem illis in oppido manere, ac suis uti moribus: quia tamen imperita plebs, et avida novitatis, ad eos audiendos, non sine popularium religionum contemptu confluebat, interesse publicae tranquillitatis ut ne docerent praeterea, neve peregrinam promulgarent legem; ne domum ampliorem compararent; ne coetus Christianorum frequentes, praesertim nocturnos, haberent. In edicti clausula negotium dabatur aedium et viarum curatoribus, ut civium scrutarentur domos, auferrent pias imagines, ac violatores edicti, quibus graves irrogabantur poenae, denuntiarent. Haudquaquam deterriti fuerunt hoc edicto Christiani quominus solito etiam frequentiores ventitarent in templum, et ad cetera pietatis officia convenirent. Imo aedilibus prohibere tentantibus offerebant

sua nomina, hortantes ut ea deferrent magistratum, ac se nomine Christiano accusarent: honori sibi accusationem hanc fore, poenam lucro. Magistratus nihil in eos durius consuluit: nec parum ex ea vexatione profecit Christiana res. Primum confirmavit se multorum Fides et radices altiores egit: deinde Societatis Nankamense domicilium auctoritate publica concessum et sancitum est, quod ab annis duodecim impetrari nequiverat: plurimum etiam honoris accessit Sociis ab instituto per judices de illorum vita et moribus examine, datoque perhonorifico publice testimonio: demum accusatoribus multum decessit audaciae. Itaque ubi duos tantum homines e Societate ferre animo aequo non poterant, ibi decem paulo post videre coacti sunt, nempe P. Emmanuelem Diazium, Gasparem Ferreiram, Hieronymum Rodericium; novitios quatuor, quorum institutionem et curam suscepit Rodericius; tres rei familiaris adjutores: qui, similiter ac novitii quatuor, oriundi ex ipsa erant Sinae, et parentibus Christianis nati.

Non solum is torsit adversarios dolor ex aliena felicitate, quod maximum invidiae supplicium est: inusta quoque illis ignominiae macula turpissima, postquam ipsorum flagitia, et adhibitae ad evertendam Societatem artes nefariae patuerunt. Calumniae praecipuus artifex, dolore efferatus, scriptum atrox contra Socios vulgavit. Diazius maledico libello nihil respondit, quamvis in eo contumeliose admodum appellatus: imo accusatores demulsit omni genere urbanitatis: idque si non impetravit ut amicos haberet, hoc saltem est adeptus, ut inimicitias occultius gererent. Modum tamen urbanitati ponendum sapientes Mandarini, et famae nostrae studiosi, censuerunt; satius nobis esse rati et honestius, si ejusmodi hominibus inimicis uteremur, quam amicis. Quas justitiae ac severitatis partes obire Socii cunctabantur, illas Deus, ultor injuriae servis suis illatae, suscepit. Ex hujus tragoediae praecipuis actoribus duo repentina sublati morte: alii pariter in legem divinam impotentius invecti, misere perierunt.

[Note: 23. Divina lex Imperatori tandem explicatur. Inde in totum permanat Imperium.] Hujus procellae rumor, nisi eâ jam sedatâ, Pekinum perlatus non est; nec levi gaudio Riccium affecit praeteriti periculi significatio. Aspirabat piis ejus in aula Pekinensi laboribus Imperatoris et procerum secundissimus favor: suffragabatur Christianorum vita omni genere virtutum ornatissima, certissimum religionis verae testimonium. Hanc ethnici admirantes, mittebant ex oppidis remotissimis, qui ab eo peterent magistros legis, quae sanctos (ita loquebantur) faceret. Comportabant falsorum simulacra numinum, eaque ante Crucem aliquam aut Servatoris imaginem congerebant in cumulum, piacularibus flammis comburenda: dulce Superis victoribus sacrificium. Unum restare optandum Riccio videbatur, ut Imperator legem divinam cognosceret, quam si probe cognitam amare, aut saltem magni aestimare intelligeretur, totius Imperii ad Fidem adducendi non vana spes ostendebatur. At Principis ad aures aditum, uti diximus, nulla expediebat via. Hunc felix obtulit casus. Fuerat geographica tabula primum ab eodem Riccio composita; deinde a Mandarino illo percelebri Lingozuno typis elegantissimis edita. In ea orbis terrarum, uti est, depingebatur; non qualem Sinarum ambitio vel inscitia fingebat, qui nihil in illo ferme nisi Sinense describebant imperium; regna cetera, tanquam orbis lacinias ac fimbrias, in angulos conjiciebant. Eam ob rem nemo erat ausus tabulam hanc in aula proponere, aut ostendere Imperatori, certissimi exitii metu, si non placuisset; nec placituram apparebat. Quippe totidem veluti radios ex ejus diademate decerpebat geographus, quot regna vel paria vel majora designabat. Quantum addebatur orbi reliquo, tantum Sinis detrahi videbatur. Nihilominus eunuchus reliquis animosior vel solertior, captato tempore, Imperatori tabulam subobscure indicavit. Qui videndi cupidus illam continuo expetiit. Postquam omnia suis metata recte spatiis cognovit, non ausus est veritatem, licet ingratam, damnare: approbavit opus, auctorem laudavit: eique significari per Mandarinos regiae geographiae praepositos jussit, ut decem ejusmodi tabulas in sericis excudendas pannis curaret, quibus regium conclave ornaretur. Ut summa Sinensium Imperatorum auctoritas est, et apud populum veneratio, quidquid ab eis vel beneficii vel honoris proficiscitur, quantulumcumque sit, immane quanti aestimatur. Riccius ferebatur in coelum: ejus laudibus

omnia personabant: tabula geographica locis omnibus publicis privatisque brevi proposita est. Hoc ille unum volebat: sic enim eam adornaverat, ut in margine satis lato, inter explicandas Orbis utriusque partes, intexta legerentur quaecumque ad cognoscendam religionem Christianam pertinebant. Memorabat, velut obiter et aliud agendo, ejus vetustatem et originem; conditorem Christum; propagatores Apostolos; successores Apostolorum et Vicarios Christi Pontifices; sectatores, populos et reges. Quae omnia nota Imperatori Sinico aliter esse non poterant. Sparsa per omnes provincias tabulae geographicae recentis, neque unquam antea spectatae fama, Litteratorum studia et Mandarinorum excivit. Jam patriam, jam Orbem reliquum aliis oculis intueri. Mox ad sphaeram coelestem, ex qua terrestris apta est, attentius indagandam conversi, Riccium omnia subtiliter et ornate explanantem audire cupidissime: ejus domum certis horis, haud secus ac scholam, frequentare. Quos magister sapiens ita erudiebat, ut lectionis prima vulgo pars a mathematica duceretur, extrema in theologiam desineret. Plurimi, dum terram contemplantur, oculos ad coelum, in quo penitus caligabant, ac sempiterna bona intuenda feliciter aperuere: in primis adolescens nobilis e Litteratorum secta, de quo in cunis adhuc vagiente vaticinium editum ferebatur, eximium cultorem Deorum fore, ac Sinicae religionis columen. Et sane talem se praebuerat ab ineunte aetate: nec Deorum tantum cultor egregius, verum etiam ipsis proximus Diis, propter indolem optimam et mores ad rectae rationis normam compositos, habebatur. Mutavit repente mentem: amori profanae religionis, odium; Numinum venerationi, contemptus successit. Neque sibi satisfaciebat ipse, nisi tantum in vero Nomine colendo ceteris praestaret, quantum in colendis daemoniis antea prastiterat.

[Note: 24. Sciamaia, doctoris Pauli patria, Christianis sacris imbuta.] Dum haec agebat Pekini Sinensis Missionis caput Riccius, Sciamaiam P. Lazarus Cataneus per autumnum anni MDCVIII. excurrit. Haec doctoris Pauli patria, in feracissimo frugum et hominum solo sita, cultissimis civibus abundabat; unde proventus ingens Litteratorum, ac proinde Mandarinorum. Illi templis, turribus, aliisque nobilitatis et opum monumentis patriam gaudebant illustrare, in eamque, vergente in senium aetate, laeti revertebantur, propter natalis coeli bonitatem, tam salubris ac purgati, ut annorum octoginta pondus debilitare vires non soleret, sed eas plerique ad centesimum usque annum vegetas virentesque proferrent. Hanc metam attigerat Pauli doctoris pater, cum diem supremum obiit. Coactus igitur est, ut parenti justa faceret, in patriam confestim redire Pekino, ubi probata quatuor et viginti examinibus eruditio ejus et sapientia locum insignem in regali collegio adepta fuerat. Sinae mortuos parentes solenni luctu colunt per triennium: tunc ab omni publico munere feriati, silentio ac dolori vacant. Paulus Christianae studio legis flagrans, otiosum et iners aliis tempus in patriae salutem vertit. P. Cataneum veteri amicitia sibi conjunctum a Riccio impetrat; domi suae per dies aliquot accipit: donec illi proprias compararet aedes, quas subire plebs posset, cui ad procerum basilicas aditus non est.

Commovit civitatem universam Catanei adventus, cupiditate cognoscendi quid hominis esset, quid novae legis ac religionis afferret. Licet enim Christianum nomen jamdiu omnem Sinam pervasisset, nihilominus in hac urbe adhuc erat obscurius; tum quod in extremo Imperii littore contra Japoniam jacet; tum quod famam et sanctitatem Christianae legis obtetere nitebantur sacerdotes profani et avari: e quibus alii verebantur ne unus et peregrinus Deus suos tam multos, patriosque vinceret: alii, ne dilapsis Deorum cultoribus, carendum sibi quaestuosa pietate, ap mendicandum foret. Nec vanum esse terrorem statim apparuit. Nam cum Paulus parentis funus duceret, vocati ad exequias non sunt, nec locupletati donis amplissimis, et auro, quod e mortuorum corradere cineribus ferales Harpyiae consueverant. Hoc dolore exanimati discurrunt per totam urbem, clamitantes, quaecumque tandem esset haec nova religio, ab ultimi Occidentis apportata finibus, dubitari non posse quin sanctissimis naturae legibus, et patriis institutis omnino repugnaret, quae nimirum et filiorum in parentes pietatem, et obsequium mortuis debitum majoribus convelleret. Ea voce, quasi classico, excitata

civitas infremuit: vixque auctoritate multa et prece doctor Paulus effecit, ut Cataneus audiretur. Auditus est multo avidius. Incredibilis ad eum diu noctuque concursus ex oppido viciniaque tota factus per menses duos: ut ipsi spatium respirandi non esset. Quantum profecerit, docuere statim ducenti ethnici Christiana professi sacra; tum, procedente tempore, viginti circiter eorumdem millia, quae deinde florentissimam Ecclesiae Sinicae partem conflaverunt. Ac fuisset initio fortasse messis animarum longe copiosior, si, ut postulabat Cataneus, aliquem habuisset e novitiis, qui Nankami degebant, adjutorem. Verum obstitit Riccius, nihil detrahendum existimans ex integro biennio, quo tirones in Societate ad subigendas animi perturbationes, ad obedientiam, despicientiam sui, usum cum Deo familiarem, instituuntur, omni alia occupatione, quae foras prodit, soluti: tanto scilicet utiliores animabus postea futuri, quanto sanctiores.

Vicem eorum, quos postulabat Cataneus, tironum impleverunt neophyti, quorum vita honestatis omnis erat speculum clarissimum: in quo non solum cernebant perditissimi quique, quod non erant ipsi verum etiam quod esse debebant, ac poterant. Fuit spectaculo et admirationi senex annorum octoginta. In sacro renatus fonte, stetit postridie ad templi valvas, cum numeroso civium grege, qui omnes cum illo sanguine juncti erant, filii, nepotes, cognati. Rogatus quid sibi cum istis vellet; Christiani ut essent, id unum velle se respondit. At Mandarinus Paulus probroso cultoris idolorum acerrimi scripto lacessitus, religionem peregrinam illi exprobrantis, susceptae Fidei rationem reddidit, argumentorum tanto robore, ut iis assentiri cogeretur ethnicus. Quod ratio inchoaverat, caritas absolvit. AEgrotantem aliquanto post invisit idem Paulus, et eam denique religionem esse veram, quae inimicos amare sic doceret, persuasit, Accessere ad illustrandam veritatem nonnulla prodigia. Mulierem grex Erebi tenebat obsessam: somnum eripiebat oculis, cibum ori, sensum menti. Errabant infestas per aedes monstrorum ignotorum formae luridae: conspiciebantur ignes sine fomite: vulnera sine manu incutiebantur. Taosii (genus ibi hominum est ad abigendos lemures adhiberi solitum) raptati ab importunis larvis, et verberibus affecti, senserant pestem, non depulerant. Mulier Fide Christi et mysteriis initiata, cum primum Crucis salutare signum sublata formavit manu, continuo Tartarea caterva in aream aedibus circumjectam abscessit. Inde tumultuari quidem, et ora furialia proferre, sed furtim ac procul. Denique suscepto a femina sacramento lucis, tenebrosum agmen prorsus evanuit.

[Note: 25. Nankinensis Ecclesiae ubertas.] Duobus annis ita Sciamaiae transactis, Cataneus Christiani gregis curam Paulo doctori concredidit: et ad novam Ecclesiam in Chekiamensi provincia fundandam profectus est. Nankino transiens obvios habuit gratulantes Socios: nec ei minus, quod iisdem gratularetur, fuit. Creverat majorem in modum Nankinensis Ecclesiae fortunata soboles, nec tantum numero, sed verarum studio et exercitatione virtutum. Recentes Christiani veteranis incitamento erant; veterani, exemplo recentibus: utrique flagrabant ardore incredibili amplificandae religionis. Unus neque litteris, neque genere aut arte ulla praestans, viginti ethnicos Patribus obtulit: praedam exigui, quod cum illis confecerat, itineris et praemium. Ignem hunc sacrum in Fideli grege duae res praecipue fovebant: sodalitium in Deiparae honorem institutum iisdem legibus, quas Pekinensi sodalitati Riccius praescripserat: deinde usus Exercitiorum Spiritualium, eorum praesertim quae ad primam, uti vocat S. Ignatius illorum conditor, hebdomadam pertinent. Eorum ope ad pristinam revocatus pietatem est ille, de quo meminimus antea, Ignatius Chiutaisus, tam bene de Christiana re meritus, sed ingenii et pravae curiositatis vitio revolutus ad pristinam chimicae artis vesaniam; in eoque totus ut potionem inveniret, cujus beneficio canos exueret senex, et nova juventute quasi redivivus pubesceret. Quem minime quaerebat, mentis vigorem reperit in piis illis meditationibus: quibus ea vis inest usu quotidiano comprobata ut anima, deposito veluti senio, et vitiorum consuetudine, tanquam rubigine, detersa, novam induat vivendi formam, et in aliam feliciter mutata juvenescere videatur. Ad eas tam salubres animabus exercitationes usurpandas adducebantur litterati hamo suo,

nempe litterarum esca. Sic Mandarinus longe celeberrimus feliciter captus est. Eum in Imperio Sinensi locum obtinebat, quem in Europa nostra regum cancellarii, et sigilli regii custodes: ingeniosus; utque sunt Sinicae litterae, doctissimus: idem recti verique tenax. Easdem dotes cum in nostris observasset, utebatur illis perquam familiariter, sed caute: semper iis elabens; ac detorta in aliud argumentum oratione fugitans, quoties injiciebant sermonem de religione: in falsa retinenda pertinax, in vera oppugnanda debilis: at satis tamen moderatus ut tacere de utraque posset. Videbat hoc P. Alfonsus Vanonius, et omnem hominis captandi aditum pridem explorabat. Sphaeram illi Armillarem muneri mittit, elegantissime compactam. Magnas enimvero Mandarinus gratias egit, et ad arcana illa coelestium globorum cognoscenda penitus animum appulit. Quin vero, inquit Vanonius, erigis te supra ipsa sidera, ut ipsum auctorem coeli dominumque contemplere? Hic astra homini, hominem sibi condidit; colendus nobis dum vivimus; fruendus, postquam vixerimus: sed coli, nisi per veram religionem, non potest. Quid hanc igitur investigare dubitas? quid cessas cognoscere? Perstrictus improvisa interrogatione Mandarinus, facturum se promisit. Libellum ab eodem Vanonio conscriptum de Deo, de peccato primi parentis in posteros transfuso, de vita et morte Redemptoris, attente legit; nec legisse contentus, meditari quae legerat studuit; seque tandem convictum ac mutatum confessus est.

[Note: §. XIII. OBITUS P. MATTHAEI RICCI. I.] DUM numero ac virtute Christi grex augetur, jacturam ingentem fecit obitu P. Matthaei Riccii anno MDCX. Non una tantum pars Missionis amplissimae, sed omnium solicitudo religiosa provinciarum in ejus fere unius humeros incumbebat, extincto ante quadriennium Valignano, quicum curas et onera graviora dividebat. Sparsos per agrum Dominicum colonos regebat monitis, litteris solabatur, variis praesidiis adjuvabat. Domi docebat nostros recentes ex Europa linguam Sinicam perdifficilem: tirones fingebat ad perfectionem religiosam: in ornanda tutandaque scriptis eruditis religione totus erat. Neminem Sinae meminerant, post Confucium natum, illo doctiorem, aut clariorem.

Ut est tota natio humanitate non minus, quam litteris perpolita; sic multas officiorum leges habet, easque licet permolestas, publico tamen et constanti receptas usu. Stata convivia producit in multas horas, non pergraecandi sibidine, (est enim parsimoniae frugalitatisque servantissima) sed colloquendi et dissetendi voluptate. His interesse Riccius cogebatur; adire Mandarinos et colere: quorum scilicet favore ac benevolentia stabat catholica res, et vigebat. Exacto inter haec officia die, noctem ducebat orando, vel scriptitandis epistolis ad eos, qui omnibus e provinciis illum de religionis aut doctrinae quopiam capite consulebant. Istis occupationibus peculiarem quandam Societatis Praepositus Generalis addiderat, perscribendi quaecumque ad Sinicam Missionem pertinerent: quaeque postea in lucem a P. Nicolao Trigaltio fuerunt edita.

[Note: 26. Occasio ejus mortis et quaedam circumstantiae: vitae et laborum synopsis.] Tot laboribus cumulum annus MDCX. imposuit. Pekinum convenerat innumerabilis procerum ac magistratuum multitudo, salutandi Imperatoris causa: quod tertio quoque anno factitant: praeterea Litteratorum millia quinque, ad examen solenne, pro doctoris gradu obtinendo et laurea, eodem confluxerant. Ab his fere omnibus conventus, eosdem revisere necesse habuit. Qua salutationum laboriosa vice ejus valetudo vehementer debilitata est. Hanc penitus afflixit opera diurna nocturnaque data aegrotanti Lingozuno, percelebri Mandarino. Ille veteri necessitudine cum Riccio conjunctus, Christianae legis idem aestimator aequus et illustris erat. Sed indomitis cupiditatibus irretitus, funestas compedes perfringere cunctabatur. Morbi opportunitate captata Riccius hominem demum vindicavit in libertatem, ac Leonem in baptismo nominavit: quasi prospiciens generosi pectoris invictum robur, quo per annos deinceps viginti sanctae legis adversarios, leonis ritu, profligavit. Emersit e vitiis et morbo Lingozunus: at Riccius, dum apud aegrum diu noctuque, officii et salutis aeternae amico parandae causa excubat, valetudinem et vitam perdidit. Imminentem interitum multo ante praesensisse creditus est. Cum renunciaret P. Nicolaum Longobardum Missionis

praefectum, in ordinem digestis, quas illi traderet, schedis inscripserat: P. Nicolao Longobardo Missionum Sinensium Superiori Generali P. Matthaeus Riccius earumdem olim praeses: quasi praefecturam illi jam non suam, et brevi deponendam mandaret. Comparare se ad supremum certamen studuit piis commentationibus, per dies aliquot repetitis, ac precationi frequentius instare: vix ut alio quam orantis habitu a supervenientibus deprehenderetur. Totius vitae cursum in sacra confessione relegens, simul abditos intimo sinu thesauros opum coelestium detexit: quorum aspectus sacerdotem ejus conscientiae arbitrum, ut ipsemet Claudio Aquavivae significavit, incredibili voluptate perfudit. At Christiani, maerentes jacturâ carissimi parentis, pars aris ac voluti vota Superis faciebant pro ejus incolumitate; pars lacrymis perfusi circumstabant. Quos ille suaviter intuens angi se confessus est, ancipitemque distrahi; hinc laetitiâ, quod propius ad Christum accederet; inde tristitiâ, quod ab amantissimis filiis recederet. Haec me tamen, inquit, consolatio sustentat, quod plane confidam fore ut Christiana res eodem, quo coepit hactenus, pede procedat: exuent Sinae injectas sibi de Europaeorum ambitione, ac nefariis Imperii invadendi consiliis, suspiciones, cum nos videbunt et vivere et mori humanis opibus commodisque destitutos. Ad sanctissimi Viatici conspectum exiliit e lectulo, pronusque Christum adorans, eundem tanto sensu pietatis affatus est, ut omnes fletu suavissimo diffluerent. Quaerenti et nostris uni quo, post ipsum terris ereptum, animo futuri essent, Magno, respondit; magni enim vobis labores instant; sed magna simul parantur praemia. Cum vero alter sciscitaretur ecquam ipsi referre gratiam possent; Si operarios Societatis, ait, qui vobis huc suppetias venient, accipiatis qua par est caritate, ut sibi non amissos in Europa fratres et amicos, sed auctos in Sina sentiant. Significavit etiam fuisse sibi in animo scribere ad P. Petrum Cotonum, eique gratulari tot rebus, quas ad Christi gloriam et religionis catholicae decus, in Gallia praeclare ab eo geri audiebat. Hoc ut suo nomine Socii facerent, quoniam per vires et vitam non licebat, rogavit. Ad extremum cunctis bene precatus, sumpsit in manum imagines Christi e Cruce pendentis et S. Ignatii, utrique dulcia dedit oscula, et defixo in eas obtutu vivere desiit V. Id. Maii. Annus agegatur trigesimus Imperatoris Vanliei; annos ipse vixerat duodesexaginta, in Societate undequadraginta, in Sinensi Missione septem et viginti.

Patria illi Macerata, Piceni civitas: natalis annus MDLII. quem postremum S. Franciscus Xaverius habuit. Tunc Indiarum Apostolus in Sinensis Imperii limine moriens, supremis suspitiis orabat Dominum, ut maturae jam messi colonos submitteret: ac procul dubio exoravit: cum ejus vestigia tot operarii praestantes, in quibus quodammodo visus est revixisse, paulo post sunt persecuti, atque in primis Matthaeus Riccius. Ab institutione domestica et amoeniorum litterarum umbraculis Romam profectus ita leges et civile jus perdidicit, ut legem divinam multo diligentius perciperet. Sacra luce Virgini Matri in coelum assumptae adscriptus est in Societatem JESU anno MDLXXI. Sed ejus pater, audito filii consilio, Romam contendit, ut adolescentem a religiosae vitae portu in seculi tempestates et naufragia rejiceret. Properantem acuta febris detinuit. Hanc ille a Deo immissam sapienter interpretatus, mutavit mentem, iter alio flexit; et febris quasi suo perfuncta munere, abscessit. Riccius magistrum tirocinii nactus P. Alexandrum Valignanum, postea rei catholicae ac Societatis clarissimum in Oriente lumen, facile hausit a doctore tanto sanctiores illos spititus, et summarum praesidia vittutum, quibus instructos esse Apostolicos viros decet. Eundem in Indiam sequutus, inchoatum in Europa theologiae curriculum absolvit Goae. Valignanus Indicae Societati ab Aquaviva praepositus, et Imperio Sinensi veram ac pridem in eo cultam religionem restituere meditans, primum omnium viros quaesivit tantae moli pares: sibi mundoque mortuos, quos nullius infimae rei cupiditas teneret; conjunctissimos Numini, quos ab eo nullae mortale illecebrae disjungerent; fortes, quos nulla frangerent pericula; impigros, quibus nullae difficultates moram injicerent; constantes, qui negotium millies rescissum, et abruptum, millies resarcirent; vasti et capacis animi, quibus angustus Orbis terrae

foret; doctrinis excultos, maxime Sinicis, qui religionis causam in litterata gente sustinerent cum dignitate; humiles, ut superbiae, quam virtutis et doctrinae fama parit, resisterent; prudentes, ut pietatis impetum certis cohiberent cancellis, et maturos securosque fructus mallent, quam praecoces et ambiguos. Talem Riccium expertus Valignanus, eum fingere Macai ac formare perrexit: omnibusque magnorum operum adjumentis privatim instructum in mediam dimicationem ac veluti solem produxit. Ut primum in illo theatro conspectus et auditus est, mutarunt mentem ac mores Sinae. Europaeorum ingenia litterasque magni coeperunt aestimare, qui nihil antea magnum ducebant praeter se ac sua; ritus Christianos et leges amare, quas oderant. Demum id, aspirante Deo, perfecit Riccius quod Augustinus maximum religionis Christianae miraculum esse putat, ut eam sine miraculorum strepitu ac fulgore persuaderet eruditissimae ac perspicacissimae nationi.

Porro inter varias artes, quas vir Apostolicus ad insinuandam ethnicis pietatem usurpavit, primas facile obtinent libri ab eo conscripti. Hos elucubrari potuisse in tanto negotiorum et actuosae vitae tumultu, quam videtur mirum, tam fuit nihilominus necessarium. Nam Sinae vix unquam verba publice, praesertim de religione, faciunt; nullae in templis conciones, disputationes in scholis, in congressibus altercationes nullae. Examina illa quatuor et viginti, quibus ad summos honores paratur gradus, silentio peraguntur. Ineptum quippe et absurdum putant aleam tanti discriminis, in quo de hominum ingeniis, honoribus et existimatione agitur, committere linguae volubili, verbisque aures etiam attentas praetervolantibus: satius putant eruditorum responsa litteris consignare, ut expendi per otium, neque semel tantum in aures demitti, sed oculis saepius subjici possint. Barbatos quosdam nihilominus magistros interdum reperire est, qui populum in templis ex humili sedecula de moribus obiter alloquantur: peregrinis id moliri capitale foret, neque aliam in partem acciperetur, quam si movere seditionem, aut rempublicam convellere studerent. Jam a disputando non minus abhorrent, quam a petulantibus rixis: ac si doctores nostros in academiis vociferantes audirent, furere homines et constringendos esse vinculis arbitrarentur. Sedate colloquuntur, assentiuntur facile, obluctari ac repugnare metuunt: respondentem vero urgere acrius, et eo compellere, unde pedem referre sine pudore nequeat, non tam turpe victo putant, quam inurbanum vincenti et indecorum.

Ea cum intelligeret Riccius, animum ad libros edendos appulit. Initium [Note: 27. Libri complures à P. Matthaeo Riceio Sinice scripti.] scribendi a Mathematicis disciplinis fecit. Hinc doctoris Europaei celebritas, hinc fama eruditionis peregrinae. Hoc aditu praestructo, vulgavit explicationem doctrinae Christianae: quo uno volumine Christum ejusque legem Sinae didicerunt. Mandarini Christiani pigmenta sermonis et lepores addiderant, quibus Litteratorum teretes ac delicatae aures allicerentur. Et cognoscendi legendique studium ipsa per se materia stimulabat. Nam de natura Dei graviter et fuse disserebatur; idque non petitis longius argumentis, sed in ipsa insitis ratione, et a communi hominum intelligentia ductis: quae docet primam aliquam omnium rerum esse causam, nullius indigam, nulli obnoxiam, atque adeo unam; ut pote priorem omnibus, et superiorem. Sic fundamenta idololatriae subruta. His constitutis demonstrabat primam illam causam, utpote mente et ratione praeditam, certum spectare, dum quidpiam molitur, finem, eoque per idoneas vias tendere: sic Providentiam ostendebat: sua igitur probitati praemia, suas sceleri poenas esse: quae cum in hac vita probis omnibus improbisve non persolvantur, proculdubio in futurum reservari: unde animas immortales, earumque duplicem, obita morte, diversumque statum colligebat. Postea delapsus ad primigeniam et innatam hominum reae stirpi labem, Servatoris necessitatem, adventum, Crucem, gloriam explicabat. Negabat religionem, quae unum sine consorte Deum doceret, peregrinam esse: hanc probabat fuisse a Sinensibus philosophis et eorum principe Confucio traditam, sed oblitteratam paulatim temporum vitio: restitui tantummodo a Christianis, et instaurarii; additis de Christo, quae Confucius, quingentis ante Christum annis natus, rescire non potuerat. Subjecerat unicuique, hujus

voluminis capiti, quaecumque sibi a Litteratis celeberrimis fuerant identidem objecta aut quae venire in mentem poterant homini non tardo; iisque planissime respondebat. Ad hujus libri repentinam, quasi fulguris improvisi, lucem obstupuit attonita natio; nec fuit qui caligaret in tanto lumine, praeter illos quorum oculis pertinax improbitas densam noctem offuderat. Unus, infelicis cujuspiam libelli artifex, cum Riccium allatrare tentasset, a censoribus librorum non sine ignominia repulsus est. Ornatum Europaei doctoris opus fuit eruditorum laudibus, approbatione magistratuum, suffragiis totius Imperii; et saepius recusum in Tunkinum atque ad extremos hominum Japones pervênit. Factus audacior tam felici periclitatione Riccius, Christianam de moribus doctrinam, interiorem illam et Evangelicam, propofuit in volumine peculiari, quod inscripsit Paradoxa, seu morum praecepta, Sinis hactenus inaudita. Hunc eruditionis et pietatis partum alii ejus generis, praesertim formandis moribus accommodati, excepere: qui non tantum veritatis lucem ac salutem attulere legentibus, sed etiam auctori suo vitam post obitum, nunquam in Sinarum monumentis ac mentibus intermorituram, pepererunt.

[Note: 28. Sepulcrum Patribus Societatis in Sina concessum.] De illius funere inter Christianos fuit aliquandiu consultatum. Placuit celebrari quam maximo apparatu, quo parentari viris honoratis consuetudo Sinica jubet. Frustra nostri obstitere, frustra modestiae et paupertatis religiosae leges objecerunt. Leo Lingozunus feretrum e raro et insigni ligno conficiendum curavit: ipse ritus certos exequiarum praescripsit e more Sinico; addidere Patres caerimonias e Christiana disciplina. Pars funebris pompae praecipua fuit publicus dolor; nec ficta viri, ut omnes praedicabant, optimi doctissimique laudatio.

Magna de loco sepulcri solicitudo Patribus incessit. Exteros olim Sinae ferre non poterant, nec vivos nec mortuos. Eorum superba fastidia vicerat Riccii virtus, utque vivere alienigenis impune ac morari in Imperio liceret, impetraverat: ut autem liceret iisdem in eo sepeliri, vix concedendum videbatur. Rem tentavit Lingozunus: et quia sine Imperatoris nutu ac singulari beneficio id sperare fas non erat, libellum supplicem ipsi offerendum exaravit. Mandarini, quibus ab Imperatore data libelli examinandi provincia, rem aequissimam peti judicarunt: imo primarius Imperii administer existimavit hominem tam bene de publica re meritum, illustriori quodam sepulcro donandum esse. Id vero quia difficilius, a Deo ipso provisum est. Accidit per idem tempus ut eunuchus potentissimus, re male gesta, in Principis offensionem incurreret, vinculisque mandaretur. Is opibus et gratia florens magnificam struxerat sibi domum, juxtaque tumulum elegantem, columnis quatuor seu pyraraidibus ornatum. Domus addicta fisco fuerat: hanc ut illi eriperet, titulum templi apposuerat. Explosa est hominis vanitas, ac judicatum privati templum esse nullum posse. Fiscus, annuentc Imperatore, tumulum Riccio, domum Patribus, publico diplomate attribuit. Domus in aedem sacram Deiparae conversa: illatus in tumulum est Riccius, praelata palam Cruce, sequentibus cum accensa face Christianis, tota civitate spectante.

Ejus sepulcrum elogia Mandarinorum ac Litteratorum praeconia cohonestarunt: sed nihil praestantis viri nomen ac memoriam magis illustravit, quam pietas Christianorum; qui ejus exemplis et libris excitati monstratam ab illo verae virtutis viam sequi perrexerunt. Neque segnius post ejus obitum doctores Evangelici grande opus ab illo feliciter inchoatum sunt persequuti, duce praesertim P. Nicolao Longobardo, qui praeses Sinicae Missionis, et P. Matthaei Riccii successor ab eodem moriente designatus, id muneris per annos complures egregie gedit. Siculus erat, in Societatem anno MDLXXXII. adscitus. Navigaverat in Indiam anno MDXCVI. et Xaoceanae stationi primum praepositus, postea Pekinum a Riccio vocatus est. Aditum illi ad aures et gratiam Principis divina stravit Providentia per eosdem tramites, per quos P. Matthaeum Riccium eo deductum vidimus. Inciderat eclipsis lunae in medium anni MDCX. Decembrem. Notum est quanta solicitudine defectiones solis aut lunae observentur apud Sinas. Momenta omnia sic expendunt regii astrologi, ut si de summa Imperii ageretur.

Illorum sententias et observationes colligit astrologiae praeses, et suis pensitatas

[Note: 29. Error astrologorum Sinensium à Patribus deprehensus.] ponderibus, mittit ad Imperatorem: cujus jussu tabellarii concursant omnes provincias; admonentque Proreges de imminente astri deliquio. Pendent arrectae omnium mentes atque oculi, et fatale momentum expectane. Sinenses astrologos anno MDCX. divinatio sua fefellerat: totâ horâ deerraverant. Detectus error a Patribus, et ipso eventu comprobatus, gravissimam offensionem populo, stomachum Imperatori, astrologis periculum moverat; quorum negligentia capite plectitur, instituto gentis. Imperatorem supplices adeunt, noxam infimis precibus deprecantut: non suum hunc, sed astronomicarum tabularum errorem esse, quibus dum religiose insistunt, lapsi turpiter sint. Orant jubeat illas emendari, et inustam Sinicae famae, atque eruditioni, notam deleri. Circumspicienti Principi quibus hanc tanti momenti provinciam imponeret, nulli occurrebant praeter Societatis Patres, quorum jam perspexerat insignem doctrinam. Sed peregrinum obstabat nomem; et vero pudor, si exteri doctores prae indigenis adsciscerentur. Consilio cum praecipuis Mandarinis habito, placuit curam hanc Patribus ita demandare, ut simul iis adjungerentur Sinenses astrologi Paulus et Leo Mandarini. Non poterant optatiores, ab ipsis eligi Patribus; ambo Christiani, ambo divinae legis tutandae spargendaeque cupidissimi. Editum continuo specimen operis est, regioque approbatum diplomate, ac per totum, quam late patebat, Imperium, cum eximia doctorum magni Occidentis laude promulgatum.

Hoc aulae ac procerum favore incitati Socii meditabantur cumulum suis votis addere. Licet enim religio fuisset in amplissimum admissa pridem Imperium, licet suus illi honor ubique haberetur, nullo tamen stabili fundamento nitebatur. Magistratuum avaritiae, invidorum obtrectationi, fraudibus et injuriae malevolorum patebat. Caput erat obtinere imperatorium diploma, quo jus quoddam certae possessionis illi tribueretur. Libellum igitur in hanc sententiam componunt, Imperatori offerendum. Rogabant ut eodem saltem esset religio Christiana jure, quo aliae quaedam sectae, quae licet peregrinae pariter, et a priscis Sinarum institutis alienae, publica tamen, et idoneis munita praesidiis libertate fruebantur. Libellum amicis Mandarinis ostenderunt. Nemo consilium approbavit. Hortabantur omnes potius ut pergerent moderationem eam adhibere, quam hactenus tenuerant: illos in suspiciosa, superba, inimica gente versari: fugiendam esse vel minimam sectae, factionis, et conventûs umbram. Nunquam Imperatorem adductum iri ut sponte legem, flagitiis domesticis adeo contrariam, probaret. Addidit doctor Paulus, interiori consilio Principis interesse solitus, vix unquam regni administros convenire ad deliberandum de summa reip. quin primum omnium ageretur de pellendis Macao Lusitanis: terque hoc anno datos Imperatori supplices libellos contra Societatis Patres, quod ipsi quoque censerentur inter Macaenses: miraculo esse quod starent ac florerent, tot odiis ac suspicionibus obvallati: suspectas esse illorum extra Pekinum in vicinos pagos, ad tradenda Fidei elementa, excursiones; quasi turbam et sequaces colligerent.

Socii morem recte consulentibus amicis gesserunt ac P. Vanonio significarunt, ut frenos ardori Christianorum injiceret. Illis hortantibus templum Nankini aedificandum susceperat, et facilius opinione citiusque construxit: non urgentibus tantum neophytis, quorum pietati aegre temperabat; verum etiam ipsis ethnicis adjuvantibus. Vicinae quaedam aedes erant, ut pateret area coramodior, evertendae: periculosum id et opportunum suspicioni. Nihilominus postulat a primario magistratu, ut ad exstruendum coeli Domino templum domus illae non tantum evertantur; sed etiam sint immunes ac solutae certo jure et pretio, quod erat fisco pensitandum. Concessum est utrumque prolixo et honestissimo diplomate. Surgebat fabrica: vicini clamorem tollunt, magistratum appellant, queruntur officere luminibus suis aedificationem praealtam; obstrui Bonae Fortunae (hoc numen illis perantiquum) iter, objecta mole tanta: nunquam deinceps illam ad suas aedes aspiraturam. Difficilem, ut in superstitiosa gente nodum solvit unius aedilis responsum prudens et inexpectatum. Is a praetore consultus, quid periculi vicinis aut damni creare templi moles posset, edixit, a templo quod esset dedicatum coeli Domino, et bonorum omnium auctori, timendum nihil esse;

imo illius umbram salutarem vicinis et urbi toti fore. Brevi stetit aedes, amplitudine, et exacto ad omnes Europaeae architecturae leges opere visenda. Frontem aedificii ornabat marmorea Crux, cujus continuo vis perspecta suit. Hane ethnicus e vicina domo conspiciens, tanquam funesti et inauspicati signi aspectu conturbatus, exhorruit. Vociferatur deserendam sibi domum: non posse fieri, quin occlusis etiam fenestris, influat feralis patibuli vis malefica. Haec deplorans amicum Christianum convenit, dolorem suum ac metum indicat. Sed a Christiano admonitus quid rei Crux esset, quis in ea scelus luisset humanum, quae virtus in salutari latêret ligno; sic est incensus amore Crucis et Christi Servatoris, ut ad Christianorum gregem se applicuerit.

[Note: 30. Primum templum Deo Optimo Maximo dedicatum Nankini.] Inire novam domum non antea Sinae consueverunt, quam inimicas humanae quietis pestes, ut ajunt, certis caerimoniis exturbaverint; ac Faustitatem votis vocaverint. Pie usurpandum sibi putaverunt in templo novo Christiani, quod suis in domibus superstitiose usurpabant ethnici. Certus igitur dedicationi dies constitutus est, quo inventae Crucis memoriam Ecclesia recolit: ac denunciatus praeconis voce. Transvecta per populum avide spectantem templi supellex, sacrae divorum reliquiae, et alia religionis decora. Nihil aeque tamen spectantium oculos tenuit, atque modestia Christianorum et pietas, longo ordine inter symphoniacorum festos cantus procedentium. Accessit ornamentum ingens recenti templo, et Patrum aedibus: duplex nempe tabula, Sinicis characteribus aureis majoribus exarata; donum Mandarini Christianam Fidem recens amplexi. Utraque divinae legis commendationem, ejusque sacerdotum continebat. Hoc honoris genus apud Sinas eximium est, nec dignitatem solum aedibus, quarum foribus appenditur, sed etiam securitatem praestat. Socii haec verba in marmore supra valvas interioris aedis collocato incisa, monumentum posteris esse voluerunt: Nankini, in aula veterum regum Sinensium, Patres Societatis JESU posuerunt: et Deo Optimo Maximo primum templum publice dedicarunt V. Non. Maii MDCXI.

Templo ipso, quamvis pulcherrimo, erant ornatiores Christianorum animi: quae templa Deus insidet praesentior, et istis saxeis longe anteponit. Tantus in omnium vita nitebat coelestis gratiae splendor, tam labis expers inter vitiorum illecebras virtus, ut post aliquot menses ad sacram confessionem accedentibus vix materia sacramento necessaria suppeteret. Humana omnia despicere, coelestia consectari et divina, subvenire calamitosis, diligere inimicos, dulce illis ac decôrum erat. Urbem trifariam Patres diviserant, ac varios neophytorum separatim erudiebant coetus: ne, si catervatim omnes in templum confluerent, ansa calumniae praeberetur. Selegerant iidem e numero Christianorum antiquiorum certos, quibus interiora pietatis adyta recluderent: illis tradita baptismi forma, ut eum impertirent non solum infantibus, quae praeda locuples et frequens, verum etiam ethnicis grandioribus natu, in vitae periculum adductis, ac rite institutis. Et eorum plerisque jam erat explorata religionis veritas: at ne cognitam sequerentur, cupiditatum praestigiae, dum valetudo et vires vigerent, obstiterant: mors imminens, discussa velut nocte, solutoque voluptatum fascino, idoneos audiendo salutis verbo reddebat. Laboratum per eam occasionem est in baptismi forma, e Latino sermone, qui hactenus ad sacramentum ministrandum adhibitus fuerat, in Sinicum vertenda. Carent enim Sinae litteris aliquot Europaeis; tum, demptis m et n, nulla Sinica vox desinit in consonantem. Itaque Latina formula vix uti poterant indigenae. Sed cum pronunciandi ratio in quindecim Imperii provinciis valde diversa sit, metuebatur ne Sinica vocabula significandi vim propriam et necessariam ubique non haberent. Praeterea non occurrebat satis apposita vox, quae Spiritum Sanctum, tertiam adorandae Trinitatis personam, exprimeret. Riccius expectandum censuerat, donec diffusâ latius per Imperium Fide Christianâ, usus ipse et loquendi consuetudo ratam fixamque vocibus ad notanda mysteria necestariis significationem arrogasset. Id vero nunc demum impetratum videbatur. Itaque P. Longobardus, qui per annos quatuordecim litteris Sinicis cognoscendis operam dederat; P. Cataneus, qui septemdecim in eodem studio collocaverat; P, Vanonius, clarum inter ipsos Mandarinos, ob sermonis

clegantiam, adeptus nomen, collatis capitibus et consiliis, formam baptisini Sinicam confecere: mox Litteratis Sinensibus Christianis examinandam tradiderunt. Ea cum ore uno fuisset approbata, in mores et consuetudinem inducta est, grandi animarum emolumento, quae vulgato per omnes provincias, quo Patres adire non poterant, salutis remedio, sempiternam sunt vitam et felicitatem consecutae.

[Note: §. XIV. APERTUS IN PROVINCIAM CHEKIAMENSEM ADITUS EVANGELIO.] ID usui fuit anno praesertim MDCXI. quo reseratus est religioni aditus in provinciam Chekiamensem, quae inter Nankinensem et Fokiensem sita e regione Japoniae, vis illi opibus et amplitudine concedit. Hanceum urbs provinciae primaria palatiis, templis, coenobiis, et academiis ornatissima. Vocati a primoribus Mandarinis Patres Cataneus et Trigaltius venerunt Maio ineunte. Multos, assidua librorum P. Matthaei Riccii lectione praeparatos, in Christi familiam adoptionis divinae sacramento inseruerunt. Hospites religiosos exceperat doctor Leo, et ipsorum adventum novo quodam sacrificio consecraverat. Quippe collecta in aedium aream simulacra falsorum numinum, quae olim mater, conjux, familia reliqua, jam melioribus addicta sacris, coluerant, composuit unam in struem, et flammis vindicibus absumpsit. Inter Sinarum deliria illud est opinione vulgi pervagatum, Deos humana specie provincias lustrare identidem; et aegris sanitatem, opes egentibus, ingenium tardis, fecunditatem maritatis largiri. Ergo, postquam Patres Leonis Mandarini domum venisse percrebuit, continuo diditus est rumor, delapsos coelo Deos urbem invisere: ostenditque idem Leo Patribus epistolam ad se missam ab uno e praecipuis quatuor oppidi praefectis, rogante ut sibi felicitatem tantam impertiri vellet; ac Deorum, quos habebat domi, copiam facere: deinde quaerebat quo tempore, quibus adhibitis caerimoniis, eos invisere conveniret. Patres risu fabulam acceperunt, imo pari stomacho et indignatione, atque Paulus et Barnabas Graecos eadem imbutos opinione repudiarunt. Inde arripuere occasionem docendi palam, quinam essent; unde, quorsum, cujus nomine, venirent. Movit oratio plurimos, ac praesertim insignem Mandarinum, non semel praepositum inspiciendis provinciis; et examinum praesidem, in quibus periculum fit eruditiorris. Diu multumque in cognoscendo vero Numine sudaverat, interque sectas dissentientes fluctuans, ad eas virtutes colendas curam, opesque contulerat, quibus Superum favor conciliari mortalibus creditur. At ubi disserentes de religione una et vera Patres audivit, quasi oborta luce expergiscens, nunc demum se quod quaerebat assecutum dixit. Unum alterumve concoquere non ita facile poterat: primum, quod Christus necem indignissimam inter sicarios pertulisset: alterum, quod Christiana lex plures unâ uxores non ferret. Docuit Cataneus humano generi, in sempiternam infelicitatem lapso, nullum aliud remedium, praeterquam in morte Servatoris exstitisse: nullam infinitae majestati placandae victimam parem, nisi infiniti pretii, atque adeo divinam: abditos in Christi cruce coelestis sapientiae, misericordiae, et justitiae thesauros explicuit. Ad quae mysteria obstupescens Mandarinus exclamavit: Hoc vero divinum est: hic Deum agnosco. Nec difficilius persuaderi sibi passus est alterum caput de uxoribus abdicandis, postquam hoc Dei lege sancitum intellexit, cujus summum in mortales imperium, et sapientissima jubendi quodcumque decet, potestas est. His obicibus remotis, susceptus e sacro baptismi fonte a Leone Mandarino, et a P. Cataneo, Michaelis nomine donatus est, omine non vano; quo religionis futurus olim patronus et columen praemonstrabatur. Statim augurio fidem fecit, convertendis ad veram Fidem parentibus, et communicando cum popularibus eodem beneficio, e quibus triginta Cataneus Christo dedit; aliis subinde non poenitendo numero secutis. Unum ex illis duntaxat referam, in quo memorabilis enituit ratio divinae Providentiae, suos electos perlevi saepe de causa, ut casu factum credas, in suam Ecclesiam adsciscentis. Mandarinus, ex iis qui militiam sequuntur, ita vixerat media inter arma, ut vitia militumvel ignoratet vel fugeret. Ad nominis Christiani mentionem cohorrescebat, novitatis metu; quae ita viro sapienti fugienda sane est, si alio quopiam vitio, quam novitatis, laborat: neque enim dubium esse potest quin veritas nova falsitati antiquae sit merito praeferenda. Non semel de religione a Mandarino Christiano interpellatus,

nunquam adduci potuerat illi ut assentiretur. Saltem, inquit Christianus, hoc amico roganti non negabis, ut a vero Deo supplex petas, ne te diutius errare patiatur. Hoc si facis, molestus esse desinam: verbum a me de religione nullum posthac audies. Fecit: et arae domesticae duas imposuit schedas: in altera veri Dei nomen, quem Sinae Dominum coeli vocant; in altera nomen idoli sui scripserat. Tum suppliciter genu posito procumbens, et prono vertice humum saepe feriens: Uter vestrum, inquit, verus Deus sit, me latet: ille se mihi, oro atque obtestor, indicet, atque errore me solvat. Vix ea prolocutus videt schedam veri Dei nomine notatam, ab ara suum in sinum devolare. Attonitus illam reponit: iterum ac tertio revolat, alterâ penitus immotâ. Surgit, et hinc laetitiâ, inde sancto furore incensus, idoli simulacrum dejicit, et in frusta comminuit: mox veri Numinis ac religionis charactere insignitus Felicis nomen auspicatum sortitus est.

[Note: §. XV. SEXTA PERSECUTIO.] Sic Hancei opus Evangelicum secunda provehebatur aura; non item Xaoceae, ubi priscam stationen Societas habebat, quam procella improvisa propemodum evertit. Ex hac urbe Socii Macaum ob negotia domestica frequentes commeabant. Illuc afferebantur ex Europa epistolae, et necessaria rerum variarum subsidia. Contigit anno MDCXII. ut tabellarius, qui Macao litteras ad nostros deferebat, incideret in exploratorum, vias mari vicinas obsidentium, manus, cum epistolarum fasciculo. Ducitur ad Xaocensem magistratum, resignatur fasciculus. Peregrinae litterae proditionis fecerunt metum. Tabellarius addicitur perpetuae servitut: P. Longobardus exilio damnatur. Ne statim impositam a judice lueret poenam, obstitit Mandarini urbis praefecti festinatus, ad maternum funus procurandum, discessus. Eo absente comperendinata est causa; mansit Longobardus in oppido, judicii exitum expectans; tabellarius carcere conditus est. Admotis ad explicandas litteras interpretibus, nihil in iis praeter negotia domestica deprehensum est. Tabellarium ergastulo inclusum juvabat omni ope Frater Dominicus Mendezius, alimenta corpori; animo pia, quibus infortunium levius feret, monita subministrans; cum subito dirus hominem ingratum incessit furor. Est haec miserorum indoles, ut calamitatis suae causam conferant in quamlibet ejus occasionem, quamvis noxae penitus expertem. Tabellarius diuturni pertaesus carceris, et Patribus infensior, quod eorum ferendis litteris in hanc miseriam delapsus esset; jurgari coepit cum Mendezio; tum probra ingerere; demum injectis manibus pulsare graviter, affligere humi ac verberare; hunc sibi tot malorum auctorem exstitisse vociferans.

[Note: 31. Frater Ludovicus Mendezius dire caeditur. Patres Xaocea pelluntur in exilium.] Ad clamorem accurrit carceris custos: utrique catenae injiciuntur, et abreptis ad magistratum plagae crudeles, indicta causa, infliguntur. Mendezius in vincula reducitur, abi longo et atroci per octo menses martyrio cruciatus est. Primus illi tortor obtigit chirurgus, et imperitus et avarus, qui lividis ac putrescentibus ob imposita verbera carnibus resecandis, immiti ludebat ferro, et remedia malo graviora in longum trahebat, ut aliquid pecuniae a Mendezio corraderet. Tortor alter, custodiae praefectus; homo ferox et Mahometanus: qui postquam Christianum esse ac Societatis religiosum audivit, in eum unum omnes carceris acerbitates effudit. Igitur tribus ex omni vinctorum numero improbissimis deditus est, qui patientissimum juvenem pugnis, calcibus, contumeliis diu noctuque vexarunt. Laudes, ab iis extorsit admiratio invictae, tot inter injurias doloresque, patientiae. Non cessabat Longobardus agere cum amicis, ut immerenti vincula detraherentur. Nemo e potentissimis in aula Mandarinis, etiam Christianis, Mendezii causam ausus est suscipere. Terrebat omnes Colai cujusdara (sic regni principes administros vocant) recens calamitas, qui redactus in ordinem, et aegre earuifici subductus fuerat, quia nescio quid Litterarum ad regem Coreae dedisset. Ferebant vero iniquissime Sinenses tantum nobis intercedere cum oppido Macaensi usum et consuetudinem: inde peti commeatum, inde mandata, quibus regeremur, accipi. Socios, velut exploratores submissos a Lusitanis, intuebantur; et inducebant in animum nos aliquid adversus Imperii salutem perpetuo machinari. Nihilominus effectum tandem est apud unum e quatuor

civitatis rectoribus, ut exemptus vinculis Mendezius in longinquam provinciam, Macao procul, amandaretur: ut irrogata tabellario poena in biennii servitutem mutaretur: ut Longobardo liceret ubivis habitare, praeterquam in provincia Quantunia. Jussi etiam sunt Patres Ferreira et Diazius Xaocea cedere: quamvis eorum spectata virtus illic per annos tres et viginti, proborum omnium ac magistraruum ornaretur testimonio. Abeuntes prosecutae sunt insanae Bonziorum ac plebeculae voces, in malam rem abire jubentium. Brevi tamen fuerunt ab iisdem, Deo velut cogente, revocati. Xaoceae gubernator sibi a Prorege timens, cujus aequitatem Longobardus imploraverat, Bonzios aliosque Societatis adversarios, quos ad eam exturbandam auctores et adjutores habuerat, patronos et facti sui defensores apud Proregem quaesivit. Mutatos praeter opinionem reperit. Statim enim post discessum Patrum, torrentes imbribus ac solutis nivibus gravidi, fecerant impetum in urbem, agmine quasi conjurato; dejecerant aggeres; vastitatem agris, aedibus ruinam, labem muris attulerant. Limus uliginosus ex illa relictus eluvie, infecerat aerem; cujus vitio morbus pestilens multa civium capita demessuerat. Quibus prodigiis (hanc enim poenam omnes acceptam ejectis Patribus referebant) eorum obtrectatores fracti et domiti, negarunt assentiri se gubematori posse: nec morae quidquam in se fore affirmarunt, quin pristinam in sedem restituerentur. Destitutus hoc praesidio gubernator necesse habuit rescindere judicium iniquissimum, et posteriore sententia secundum Patres data, prioris acerbitatem ac dedecus abolere. Hoc duntaxat a P. Longobardo petiit ut ne domus restitutae possessionem prius adiret Societas, quam ipse magistratu abiisset: quod ipsi sponte Longobardus assensit.

Migraverant Nanhionem PP. Ferreira et Diazius, cum Xaocea discesserunt. Emporium est celebre in finibus provinciae Quantuniae, unde in interiores regni provincias aditus aperitur. Exiguam tamen sementis Evangelicae frugem licuit ex hoc ingenti arvo colligere, propter insitas opiniones superstitiosas, quae radices tam altas egerant, evelli vix ut possent. Animos sane credebant immortales, unde spes affulserat inserendae frugis bonae in paratas cognitione rei tam verae, tam necessariae, mentes. Sed Pythagorea naenia, quae animas ab uno corpore in aliud modo humanum, modo belluinum transire docet; tanquam infelix lolium semen Evangelicum opprimebat. Mori satius putabant, quam pulicem interficere, ne videlicet patrem in eo fortasse perimerent. Bonzii magno vendebant quasdam syngraphas, animorum Deo praesidi repraesentandas a mortuis, ut earum fiducia pulcherrimam sedem, et optimam redintegrandae vitae conditionem nanciscerentur. Tanto vero certiores habebantur illae syngraphae, quanto majori pretio parabantur. Ingens ejusmodi circulatorum numerus Nanhione degebat. Hinc Patrum votis et expectationi civitas maligne respondit. Menses aliquot egerant in hac urbe, cum improvisus Pekino Longobardus adfuit. Macaum pergebat, quo illum vocaverat P. Franciscus Pasius Visitator, ut eo comite nostrorum in Imperio stationes inspiceret. Sed mortuo interim Pasio, in ejus curas locumque succedens Longobardus Romam allegavit P. Nicolaum Trigaltium, qui Sinicis litteris operam Pekini dabat, hominem impigrum, et prudentem. Vela in Indiam fecit ineunte anno MDCXIII. Ad Sinas octavo post anno rediit.

Nankami fruges Evangelii uberiores exstitere. Tanta voluptate ac securitate [Note: 32. Patris erga filium caritas non vulgaris. Divinae praedestinationis exemplum memorabile.] perfundebat neophytos beatae spes immortalitatis, ut cognati et amici parentibus gratulatum venirent obitu filiorum: quod Sinensium caritatem in liberos reputantibus, divinae miraculum gratiae merito videatur. Jam, illa quae mortales inter se suavissimo nectit vinculo, mutua benevolentia, eademque germana Christianae religionis tessera, sic inter illos vigebat, ut omnium esset cor unum, et anima una. Neque vero metiebantur hunc amorem duntaxat diligendi sinceritate, sed multo magis opitulandi solicitudine; sic ut singulorum incommoda commune quodammodo malum essent. Jejuniorum praeterea, ciliciorum, et flagellorum, creber ac liberalis usus, non inter juvenes modo, quorum aetas robustior; verum etiam senes. Ex eorum uno ceteros licebit cognoscere. Accesserat ad Fidem ille am prope decurso vitae spatio: sed gradum addebat tanto diligentius,

quanto propius metam contingebat. Seniles artus terribili flagello solebat castigare, stupente familia, ictusque saepe ad ducentos numerante. Movit ea pietas filium ejus juvenem, et amplectendae Fidei cupiditate succendit, Baptizatus incidit in morbum, apertumque sibi salutis sacramento et Christi meritis coelum contemplans, hinc ardebat desiderio tantae felicitatis; inde pudore tardabatur, cum se nihil inferre coelo, nisi unum Christianae vitae diem; neque dare Christo suae salutis auctori, nisi momenta pauca mortemque ipsam posse cogitabat. Haec sequm reputanti venit in mentem paterna in castigando corpore severitas. Imitaretur, si valeret: vires non suppetebant. Credidit paternas manus id officii praestare sibi posse. Rogat enixe patrem, ut ne filio neget id boni, quod ipse toties, tam libenter, tam utiliter usurpabat. Laetus senex, magisque spectans quid Christiano patri, quam quid aegrotanti filio conveniret, naturam a caedenda prole abhorrentem non audiit; ac ducentas plagas, quot sibi vulgo infligebat, non senili manu, juveni statim imposuit; eundemque numerum, paulo ante quam ageret animam, flagitanti reposuit, incredibili utriusque consolatione.

Cum ingens et securus fieret in morientibus adultis et parvulis quaestus animarum, habebant Socii certos homines baptismi conferendi formâ et ritu probe institutos, qui depositos a medicis et ruri et in urbibus venahantur. In quo multa contingebant, quae vim divinae praedestinationis arcanam liquido commonstrant. Unus aliquis neophytus, ex illis motientium indagatoribus, egressus pomerio, vidit efferri sepulcralem arcam: mortuos enim sepeliunt extra urbes. Propius accedebat, cum subitus erumpit e feretro ac lamentabilis stridor. Territi vespillones fugerunt, sandapilâ humi projectâ. Neophytus accurrit, et refixâ quae feretrum claudebat tabula, cemit puellam annorum septemdecim, orantem ne viva sepeliretur. Quaerit cuja sit, cujus fortunae, cujus patris. Serva sum, respondet; herumque appellat, ethnicum immitem et facinorosum, quem Patres diu eruditum, at pertinaciter in flagitiis haerentem, baptismo et aditu Ecclesiae prohibuerant. Iste diuturnum ancillae morbum aegre ferens, nec vivere illam praeterea posse arbitratus, ac metuens etiam ne domi suae moreretur, quod mali ominis esse putant, oppressam lethargo in sarcophagum conjecerat, ac sepeliendam foras expulerat. Cui Marcus (id Christiano venatori nomen) Non poterat tibi res felicius evenire: vivere hic diu non potes: ut semper in coelo beata vivas, dabo, si mihi auscultas. Ego vero, ait puella, nihil inalim: et videor agnoscere te, Marcus ille es, nisi fallor quem audivi saepe domi nostrae, cum hero meo Christianam religionem explicares. Vera prorsus a te dici judicabam: testisque mihi Deus est, quanta suscipiendi baptismi cupiditate flagrarem: sed voti compos esse, ac de me quidquam statuere servula non poteram, absque nutu heri: nunc me in libertatem mors vindicat. Et in aeternam libertatem baptismus te vindicabit, subjecit Marcus. Qui, postquam interrogando quod opus erat, eruditam satis superque vidit, illam salutari lympha servam Christi fecit. Inde in vicinas aedes excurrens, vestigat ubi morientem possit, unam non amplius noctem, deponere. Nemo, qui funestare sic domum suam vellet, est repertus; cumque ipse tollere in humeros carum onus nequiret, inque urbem reportare, assedit morienti, et mortuam albescente aurora, pie composuit injecta humo. Quam dispar felicis famulae et infidelis heri sors! Quis cum Apostolo non exclamet, O altitudo sapientae Dei! quam incomprehensibilia sunt judicia ejus, et investigabiles viae ejus!

Haec vero divini pastoris Provideotia, suas oves per avios occultosque calles perquirentis, et studia Patrum accendebat, ut nulli deessent loco, nullam elabi occasionem sinerent; et Christianorum stimulabat curas, ut labores Patrum omni ope sublevarent, atque adeo aemularentur. Itaque unus quispiam, cui nomen Stephanus, e primario Litteratorum ordine, Nankamo reversus in patriam, cives suos imbuit elementis Fidei; collegit unum in sodalitium: venturisque Patribus quasi praeparavit. Alter, inter militiae Mandarinos bellica virtute clarus, dux ad virtutem militibus suis erat: id agens ut adversus vitia non minus fortes et exercitati, quam adversus hostem, essent.

Neophytis quotidianae concertationes erant cum Oscianis, nec pauciores victoriae.

[Note: 33. Taosii, venesicorum genus.] Sunt isti Osciani, sive Taosii, genus magorum et veneficorum, illic admodum familiare. Amissae rei cujuslibet locum, aut sublatae furem, indicant; idque ambitioso, quasi consulerent oraculum, apparatu. Nam certis induti vestibus, quae sacerdotales nostras aliqua ex parte imitantur, domum, unde res ablata est, subeunt, pavimentum aspergunt aqua; odores incendunt; figuras describunt humi radio magico; recitant e fumosis et amplis voluminibus longum carmen; addunt concentum, tibias et tympana, quae tandiu pulsant, donec adsit aliquis malus ex Orco genius, qui nomen quaesiti furis edat. Iidem profitentur penes se potestatem esse animarum ex inferis evocandarum. Fingunt illas e suis tenebris nonnunquam evadere in hanc lucem ad breve tempus, ac redire in aedes, ubi corporibus fuerunt solutae; invadere obvios, et quemcumque arcano verbere percusserint, hunc implicari morbo, vel mori. Ut certa redeuntium animarum dent signa, nocturnos in aedibus cient fragores, caeca miscent murmura. Quo terrore exanimata diffugit omnis familia, ne relicto quidem cane, quem salvum velit: nec referre pedem intro quisquam prius audet, quam Taosius feralem umbram in suos, ut jactat, inferos retruserit. Porro multis cognitum experimentis habetur, nihil valere artes magicas in aedibus Christianorum; imo ubicumque Christi quispiam cultor adsit. Ex quo ethnici multi prudenter colligunt magnam esse Numinis veri potentiam, cujus famuli aspectu ipso et praesentia vires Tartareas elidant. Quin, observatum fuit, cum aliquando isti Taosii animam Christiani evocarent, auditam, Deo volente, vocem minime luctuosam. Interrogantibus ubinam versaretur, respondisse in eo loco, ubi bene sibi esset. Rursum quaerentibus, an vellet adoleri chartas inauratas, quod solenne genti piaculum est levandis, ut aiunt, mortuorum poenis; omnino respuebat, contestans ejusmodi piacula nihil profutura sibi, amicis etiam obfutura.

[Note: 34. Supplementum Sociorum. Eunuchi conciliati. Libri utiles.] Ad Socios Nankinenses alii quinque anno MDCXIII. accesserunt via perquam difficili et periculosa. Edictis quibusdam recentioribus exclusi fuerant exteri omnes, iis quos tolerabat Imperator, exceptis. Patres haudquaquam periculo territi ad iter se accingunt. Verum a navarcho, cujus fidei se Quancheum usque transmittendos commiserant, proditi sunt. AEgre per Lusitanos periculo liberati actum praeclare secum putaverunt quod Nankinum incolumes pervenerint: ubi continuo in perdiscendas Sinarum litteras incubuerunt. AEquissimis atque amantissimis nostri nominis Nankinensibus utebamur; unus duntaxat ordinis infimi Mandarinus, istis recentibus edictis fretus, libellum supplicem obtulit Imperatori; et flebili scripto demonstrare conatus est, quam justus a nobis immineret Imperio toti metus, ac praesertim Nankino: quod Imperii cor, ut Pekinum caput, appellant; et in quod insidiae Japonum oculique (nam Japoniae finitimum Nankinense littus est) perpetuo intenti essent. Adjecit homo impius atroces in divinam legem contumelias, quibus virulentum opus ornandum credidit. Meticulosus Imperator et suspicax pronas aures commodare delatoribus consueverat. Nihilominus Mandarinum ne responso quidem dignatus est. Id ex eo creditur natum, quod Pekini perspecta innocentia Societatis tela invidorum in Patres conjecta facile retundebat: et ex iis, qui versabantur in hac primaria urbe, de aliis fiebat conjectura. Silentium Imperatoris, et contemptus, Mandarino supplicium omni cruce gravius fuit. Ad leniendas Principis suspiciones et discutiendos metus non parum valuit eunuchorum gratia, quibus ille plurimum credebat. Qui hactenus Europaeam, ut loquebantur, sectam Sinensi et aulico supercilio despexerant, paulatim conciliati sunt studio visendi machinas, et innocentes mathematicorum praestigias. Adeuntes P. Sabatinus de Ursis multa humanitate accipiebat, et ab inani curiositate paulatim traducebat ad serium de salute sermonem: eumque tanta condiebat urbanitate, ut hunc superbae gustarent aures, atque avide haurirent. Quin etiam libros de doctrina Christiana conscriptos flagitarunt, qui per hunc modum regiam sunt ingressi. Unus ex illis vereor ut huic spadonum gregi valde placuerit, licet omnibus sermonis Sinici lenociniis perpolitus esset. Nomen libro fecerat P. Pantoja Septem Victoriae; quia virtutes explicabat quibus septem vitia, quae vocantur Capitalia, debellantur. Instar speculi fuit,

in quo fucatas virtutes suas ipsimet Mandarini recognoscerent, qui vulgo malebant videri et audire probi, quam esse. Contra vero germanam Ghristianae virtutis indolem aperuit, quae Dei et conscientiae testimonio contenta, famam timet ac fugit; nec magnificis verbis, sed factis se commendat. Hanc vero praeclaram virtutis speciem non tantum in Christianorum libris legebant ethnici, verum etiam in moribus; quorum probitatem sic habebant exploratam, ut famulis suis, Fidem Christi amplexis, rem domesticam, nummariam, omnia crederent, qui ne teruncium quidem antea illis crediderant. Quaerentibus vero dominis unde olim furaces, perfidi, helluones; tam repente sobrii, fideles, modesti evasissent; respondebant, quia prius ethnici, modo Christiani sumus.

[Note: 35. Obitus P. Feliciani de Silva.] Haec annum MDCXIII. et magnam sequentium partem tenuere: quo tempore novum Christi gregem Hancei nuper collectum fovit auxitque P. Cataneus. Et quamvis magnis articulorum doloribus praepeditus aegre se commoveret, nihilominus identidem Suncianum et Sciamaiam excurrebat, illam Joannis, hanc Pauli, Doctorum patriam: ubi consanguineos illorum ab impio Deorum inanium cultu cum aliis plerisque civibus abduxit. Ejus socius P. Felicianus de Silva, urbem amplam excoluit: ubi intra dies septemdecim ethnicos septuaginta sacro baptismate regeneratos Christo donavit, raro inter haec nascentis religionis incunabula, et memorabili numero. Postremus hic viri Apostolici labor fuit. Ex eo quippe contractus morbus, illum brevi summum in discrimen adduxit. Quare Nankinum delatus, nulla vel medicorum arte, vel Christianorum caritate, servari potuit. Post exactum in acerbissimo intestini dolore menfem, ad praemia novem annorum, quos in Sinensi vinea consumpserat, vocatus extremum spiritum inter populi Fidelis suspiria et gemitus effudit, anno MDCXIV. Ediderat illum Lusitania: egregia indoles et indoli juncta virtus, parem maximis rebus suscipiendis, atque ad exitum perducendis, praestiterant: aetas florens annorum sex et triginta longum utilis et laboriosae vitae curriculum promittebat. Corpus repertum triennio post incorruptum, et odore suavi manans, virtutis eximiae opinionem auxit. Anno vero MDCXXXVII. cum iterum refoderetur, deportandum in commodiorem locum, sandapilam vernantibus ramulis arbuscula complexa quasi coronabat; atque ex humo, cui feretrum incubuerat, fons emicuit. Quae ut fieri naturae viribus potuerint, tamen spectatae illius probitati pietas Christianorum assignavit.

§. XVI. Imperii Sinici recens et uberior notitia.

Privata res Sinarum et domestica.

SUBJICIMUS huic libro, quemadmodum sumus initio polliciti, ampliorem quandam et accuratiorem Imperii Sinici notitiam, quae Societatis historiae lucem haud exiguam, uti speramus, afferet. Ac primo quidem de privata re Sinarum ac domestica; tum de publica, et imperii administratione; postremo de religione, disseremus.

[Note: 36. Sinici soli natura: populi vultus, vestes, domus, etc.]

Magna est soli Sinici, quamvis non eadem ubique, fecunditas. Itaque pares alendae hominum multitudini prope infinitae fruges abunde subministrat. Fecunditatem hanc adjuvat colentium industria. Patentes campos ad libellam complanant, ut aquam per incilia canalesque derivare in omnes aeque partes facilius possint. Colles vero dividunt in varias contignationes planas et aequales, ut ne imber excidat inanis per proum, et sata proruat. Illae quasi contabulationes gradatim ab ima collis radice decrescunt apicem versus, et pulcherrimam speciem intuentibus exhibent. Auri vim torrentes e montibus devolvunt, magnaque pars indigenarum in eo colligendo tota est: et quamvis limo arenisque permistum fluat, ita probum tamen ac purum est, ut obrysum putes. Inter Sinensia miracula merito locum obtinet mons Fokiensis provinciae editissimus, ac totus in statuae immanis similitudinem labore incredibili scissus, formatusque. Hanc Idoli Fo statuam esse volunt, cui mons ipse sacer ac dedicatus est. Oculorum orbes multa passuum millia complectuntur: nasus in leucas complures porrigitur: manuum ac pedum longitudo par. Imbuit ridicula populum opinio delitescere in quibusdam rupibus hominum peculiare genus, quos immortales vocant; quia, inquiunt, immortalitatis beneficium sunt a Superis consecuti. Nec pauci tanti muneris obtinendi spe, abdunt se in istas rupes; ac, ne pereant, pereunt.

Jam, si a montibus in plana camporum spatia, praesertim versus meridiem, descendas (nam Sina septentrioni subjecta horridior est atque asperior) totidem hortos intueri videberis: ita sunt culta omnia, et fertilibus referta plantis. Nam steriles, aut ad gratiam et voluptatem natas, respuunt. Artem inserendi arbores parum callent, hinc fructus, quos omnes nobiscum habent communes, saporis fere sunt eluti ac languidi. Mala tamen Punica et uvae Apianae nostris multum praestant: itemque pepones, quorum triplex quoddam et

luculentum genus est: merum mel, merum saccharum sunt. Mala quoque aurea peculiaris multa formae et naturae habent. Laudantur in primis ea, quorum rotunda moles, nec valde major nuce: pellis minime scabra, color e flavo in rubrum vergens. Ejusdem fere magnitudinis est fructus Quantuniae provinciae notissimus; nobis, ut permulti Sinensium alii, plane ignotus. Letchum appellant. Nucleum oblongum ambit caro suavissimi saporis: carnem vestit cortex leviter et blande asper. Negant experti quidquam in Europa nasci simile huic, aut secundum. Senio rugas contrahit, ac paulum acescit, ut pruna nostratia: rugosus acidusque durat anno toto, et secundas mensas ornat. Inter arbores Sinensis soli proprias, et pracipuae utilitatis, merito censeri debet illa, cujus e baccis candelas suas conficiunt. Frondes miniatae cordis figuram praeferunt; trunci modus mediocris, ut cerasorum: intorti rami, vertex rotundus ac densus. Fructum durior includit cortex, qui ultro se aperit cum baccae maturescunt. Tres unoquoque in cortice suis singulae tunicis discretae includuntur, candidae omnes, et nucibus avellanis pares. Inest singulis nucleus, quem adeps mollis ambit, colore, odore, densitate, simillimus sebo. Igne liquesit, et ellychnio addito formatur in candelas; quae nostratibus nulla in re concederent, si nativum illud sebum colare ac purgare nossent indigenae. Huc accedit quod ellychnium e gossipii bombyce non conficiunt, etsi gossipiis abundent; sed e subtili ac sicco ramulo, seu medullâ junci. Inde fumosa lux candelarum, et sublivida. Est etiam arbor eximia, nec minor nuce, baccas efferens pisis pares mole, coloris leucophaei, acerrimi saporis; quibus utuntur piperis vice, ad embammata condienda. Odor baccarum adeo gravis est, ut considere sub arbore diu nequeas, quin tentetur caput ac titubet.

Quamvis tanta sit ubique fructuum copia optimorum, libentius tamen vescuntur oleribus, quorum praecipua bonitas, et varietas incredibilis. Ea curiose alunt: ac ne aqua irrigandis desit, scatebras omnes, rivulos, imbresque colligunt, ac veluti maeandros totidem huc illuc labore singulari et industria circumducunt. Sin arida humus fontes negat, suppeditat aquas ingens canalis, qui provinciam quamlibet perfluit, ac viae militaris vicem obtinet: directus ad lineain ut plurimum, alveo lato atque alto. Hinc inde agger duplex, rudi marmore constratus, iter helciariis ac peditibus praebet. Imposita istis canalibus infinita pontium multitudo commeantes ultro citroque transmittit. Dextra laevaque defluit canalis in sexcentos canaliculos, qui per agros fertiles evagati, pagos et oppida subeunt, aut lacus et piscosa stagna implent. In his majoribus canalibus primas ille merito sibi vindicat, qui a provincia Quantunia Pekinum usque producitur, cursu per leucas amplius quadringentas semel tantum interrupto; ibi scilicet ubi mons Moilinus occurrit, in provincia Kiamsia, et ubi terrestre iter unius diei duntaxat est. Isto canali devehitur Pekinum annona mille navigiis. Aliarum navicularum insinita est multitudo. Totius Orientis opes innare uni canali credas. Nec minor conspicitur in aliis canalibus copia cymbarum; quas, veluti fluitantes domos, placide insident, praesertim cum longius iter conficiunt. In iisdem institores suas proponunt merces, ac provincia quaelibet nundinas perennes, promptas ac paratas, habet.

Fluviorum celeberrimi, maximique, duo sunt. Primum appellant Kiamum. Oritur in provincia Yunnana: Suchuensem, Huquaniam, et Nankinensem, interfluit: ac post longissimum errorem, in Eoum pelagus devolvitur. Alteri fluvio nomen est Hoangus, quae vox flumen croceum significat. Hunc enim colorem trahit e limo, quem colligit dum agros pluviis auctus radit. Ex ultimis Imperii, ad occasum, finibus in majorem Scythiam, quam Asiaticam vulgo Tartariam nominant, progressus, ultra murum Sinicum aliquandiu elabitur, ac per eundem regressus in patriam, aquas longo sexcentarum et amplius leucarum cursu fessas exortivo mari donat, in limite provinciae Xantoniae. Lato incertoque saepe fertur alveo, ac multa mole vicinis urbibus et arvis parcere vix docetur, maxime ubi est soli facies humilior. Itaque ante ipsas urbes exstruunt longe a moenibus praevalidos aggeres, cespite convestitos, qui exundantes aquas periculosi fluminis coerceant. Id vero nunc faciunt diligentius recenti damno admoniti. Cum enim latronum dux nescio quis ante annos admodum nonaginta, urbem Honanam obsideret, jussit Imperator moles objectas fluvio rescindi: quo diluvio absorptus quidem est sicariorum exercitus; at urbs vocatis in ipsius auxilium aquis paene obruta, cum vicinis late campis et oppidis, trecenta civium suorum millia iisdem sepulta ingemuit. Ceterum putei ac fontes in Sina et rari et parum salubres, plerique etiam salsi; quae fuisse causa traditur cur calidam assueverint ad potum adhibere. Longum esset enumerare varias piscium Europae ignotorum formas, quibus et ora Sinica et fluvii scatent. Insigne quiddam habet aureus argenteusque piscis. Digiti molem ac longitudinem non multum superat. Mas superiori corporis parte puniceus; reliqua sic aureus est, nihil ut auro similius fingi possit: femina, capite ac dorso dimidio candidum, deinde argenteum colorem purissimum ac nitidissimum refert. Cauda amborum non plana, ut ceteris piscibus, et bifida; sed in morem serti glomerata et longior est. Corporis vero constitutio mire delicata: graviori odore, sono vehementiori languent, ac saepenumero enecantur: si manu attrectes, periere. Vermiculis, aut polline, ac siliginea pulte vescuntur.

Haec terrae Sinensis indoles. Ad incolas quod spectat, illis placet procerum, amplum, obesumque corpus; lata et exporrecta frons; oculi exigui, modice hiantes et semiaperti; nasus brevis; aures prolixae ac patentes; substrictum os; capillus niger, caput rasum, nisi in occipitio, ex quo instar unius oblongae taeniae [reading uncertain: page damaged] fluunt inter scapulas contorti et implexi decussatim c...ri [reading uncertain: page damaged] . Barbam fovent promissam, et opimam, quantum consequi studio possunt: nam plerisque jejunum ac sterile mentum est: in quo naturae parcimoniam dolenter incusant, atque Europaeis invident. Corporis molem vastam existimant esse dignitatis partem longe maximam, virumque strenuum et elegantem putant, cujus sella, vel lectica, est plena ipso. Oris color in provinciis Borêis fere candidus; in Austrinis fuscus. Utuntur pileo brevi, ne aurium longitudo non pateat; rotundo, et in acumen desinente, sine ora quae solem defendat, ac fronti obtendatur. Ab ejus acumine defluunt in orbem fila serica, aut setae puniceae coloris eximii, quae pro vario capitis motu venuste nutant. Hibernis pileis circum oras assuunt villosas pretiosasque pelles. Mandarini, cum in publicum prodeunt, vel jus dicunt, pileum summum coronant aurea insigni bulla, vel gemma; humerosque palliolo velatos habent, quod apprimit collo fibula: collum focali cingunt. Digitorum ungues, praesertim minimi, excrescere patiuntur in maximam longitudinem: hoc veluti nobilitatis insigne est. Vestis interior oblonga et talaris, cui altera brevior vulgo injicitur; utraque lato et longo constringitur cingulo: ex quo saepe dependet sudarium, theca, aut marsupium. Manica, eo strictior quo longius recedit ab humeris, producitur ad mediam usque manum, eamque operit. Crura ocreis intecta semper gerunt, cum prodeunt foras, aut domi conveniuntur honoris officiive causa: essetque grande piaculum, si quis tunc non appareret ocreatus. Consuetudinem permolestam populus excussit; retinent mordicus proceres et magistratus, ut specimen gravitatis. Populus, ac nobiles ipsi, cum domi exuunt ocreas, induunt calceos altiores e rudi tela vel panno serico: illi sua sponte haerent pedibus, orae paulum incurvae beneficio, quae calcem tegendo stringit. Digitalia, et alia manuum contra frigus munimenta ignorant: vicem hanc obeunt manuleae longiores.

Peregrina capitis ornamenta nesciunt feminae. Suis se capillis comunt et ornant: cincinnis apte compositis intexunt aureos aliquando argenteosque flosculos. Candidum e bombycino panno colli tegmen fauces penitus obtegit: manus prolixis involutae semper manicis nunquam exstant: oculis humi dejectis, capite leviter inclinato, molliter ac lente gradiuntur. In exiguis et contractis pedibus summam pulcritudinis reponunt. Hoc unum student. Itaque ubi primum in lucem sunt editae, sedulo curant nutrices, ut ipsis pedes constringant arctissime, ne quo crescere modo possint. Neque hujus tormenti, tandiu dum vivunt, est finis;

etsi paulatim ipsa die mitigetur. Excogitatum illud aiunt a Sinensibus viris, ut suis uxoribus ambulandi ac domo prodeundi facultatem, sublata pedum parte, adimerent.

Bombycini panni magna suppetit ubique copia. Hunc floribus, aviculis, hominum formis, ac draconum ut plurimum, scite pingunt. Sed draconum in ejusmodi pannis, itemque tabulis pictis, duplex genus: unum quinis unguibus instructum, et solius Imperatoris proprium: alterum quaternis, et populo commune. Ut blattas, vestium pestem ac maxime vellerum, arceant, vestimenta et vellera comprimunt in ollis fictilibus, diligenter obturatis, ac multo refertis pipere. Addunt herbas quascumque nancisci queunt amarissimas. Funebris color albus est: neque fas Principibus aut populo alium induere in publico luctu. Hic apud Sinas corporis cultus.

In ornandis domibus ferme sunt negligentiores. Magistratuum enim praetoria populus instruit necessariâ et modicâ supellectile: neque illam augere Mandarini curant, quippe qui aedes illas teneant veluti commodatas a Principe; quasque ignotis fuccessoribus, quandocumque visum illi fuerit, coguntur tradere. Honores enim suos et magistratus nequaquam proprios ac perpetuos, sed in casu positos habent: quos saepe, ut vestem, mane sumunt; vespere, si jusserit Imperator, exuunt. Altera causa cur sint in ornandis domibus parciores, petitur a consuetudine, quae neminem patitur in interiorem admitti domum. Salucatores consistunt in ingenti atrio. Ibi excipiuntur. Aula est patens, columnis fulta pictis, et inornata. Aulaeis carent, speculis, sedilibus assabre compactis et sculptis. Lectos ad pompam et apparatum non sternunt; peccaretque graviter contra leges urbanitatis qui hospites in illud, ubi cubat, conclave deduceret. Si quis ornatus adhibetur a lautioribus, consistit ille in mensis, in armariis, in confectis e serico panno densiore ac splendidiore plagulis, quas affigunt parietibus. In iis leguntur exaratae majoribus litteris sententiae morales: imagines majorum depictae, chartae geographicae, amoena camporum spatia, penicillo expressa, haec illorum fere peristromata sunt. Mensae, armaria, supellex omnis nitet liquore peculiari obducta, quem vernisum vulgo vocant. Gummi quoddam est, e certa fluens arbore, instar picis aut resinae. Praeter nitorem vividum, quem ligno conciliat, cariem quoque arcet: nec macula vel odore tetro vitiatur. Si quid adipati juris, exempli causa, in mensam eo liquore perpolitam deciderit, humido linteo sic abstergitur, ut ne vestigium quidem vel odor exstet. Idem variis figuris pingitur, pulcherrima varietate.

Vasa pleraque fiunt ex argilla quadam, sive arena, quam vulgo porcellanam vocant. Hujus triplex color: flavus, leucophaeus, et candidus. Flavus, licet ceteris deterior, solius tamen Imperatoris est; cui addictus iste color, atque adeo nemini alii concessus. Leucophaea porcellana sparsis temere lineolis versicoloribus intersecatur, operis vermiculati ritu; quod insignem vasi venustatem affert. Albam pingunt floribus, maxime caeruleis, aut rubris; eidem illinunt figuras avium et hominum, quae si rudiores videntur, id non tam vitium est artis aut artificis, quam consilium. Placent illis haec picturae, ut ita dicam, deliramenta, et informes formae; quibus nec sua tamen forma dignitasque abest. Ceterum in ducendis e qualibet materia tornandisque affabre vasis vel maximis excellunt. Audent feliciter, et suis numeris opus omne sic absolvunt, ut Europaeis nihil aut perparum concedat, imo nec priscorum opificum archetypis illis monumentis, quae vetustas, posteris visenda et admiranda reservavit. Porro Sinica porcellana nihil aliud est, quam cretae quoddam genus e lapicidinis erutum. Haec diu multumque teritur, et in tenuissimum redigitur pulverem: deinde aqua certa, in hunc usum quaesita, imbuitur, et in massam concrescit, cujus pinsendae et subigendae nullum finem faciunt. Mox, rotae figularis ope, illam in vasa formant. Ea soli modico exponunt; figuris ornant; molli tectorio, ex eadem creta in pultem soluta, obducunt; lento demum igne excoquunt: neque ante camino efferunt, quam ignis per se sopitus consederit: ne a fornacis calore ad aerem frigidiorem repente traducta rumpantur. Quam videntur in cultu domestico et ornatu exiles et parci, tam sunt in publico apparatu et splendore magnifici. Quae leges privatum sumptum severe vetant, aut angustis limitibus definiunt, publicum non jubent modo, sed etiam juvant. Cum domo prodeunt viri primarii, praesertim ad Imperatorem aut Proregem salutandum; cum peregrinantur; illorum comitatus et pompa regias opes sapit. Mandarini bombyce et auro vestici, gestantur ab octo, sex, decemve famulis in aperta et micante sella. Praeeunt ipsorum administri longo ordine, cum eatenis, fascibus, aliisque magistratus insignibus. Lictores clamore, minis, manu turbam submovent: circumstant servi frequentes cum umbellis: sequuntur alii cum tabulis pictis, ubi aureis characteribus exarati leguntur honoris et muneris, quod Mandarinus gerit, tituli: percutitur identidem certis in numerum ictibus. pelvis aerea, ut cujusque in provincia locus ac dignitas est: agmen saepe claudunt quatuor aut quinque equites. Sed nusquam elucet splendidius Mandarinorum amplitudo, quam in fluminibus, cum iis devehuntur. Multitudo cymbarum, armamentorum elegantia, nautarum, administrorum et famulorum numerus, conopea, scuta gentilitia, insignia dignitatis et vexilla, praestringunt oculos, ac miram quandam speciem et majestatem ostentant.

Peculiari sumptu ac splendore festos dies celebrant Anni principium ad eum fere modum transigunt, quo prisci Romani Saturnalia; salutandis amicis, muneribus ultro citroque missitandis, agitandis conviviis. Ludo, comoediis, epulis, omnia tunc fervent. Solenne cumprimis est Laternarum festum, Idibus primi mensis celebrari quotannis solitum. Id nomen inde sortitum est, quia passim in compitis, in aedium atriis et fenestris, laternae accenduntur. Nonnullae duobus millibus nummûm aureorum aestimantur; ac plurimi proceres genium suum anno toto defraudant, ut sumptum in laternam facere suam possint. Non tam accensis intus facibus quam auro, pictis emblematis, et sculptis extra ornamentis, lucent. Ornatui moles par. Videre est quarum ambitus sexaginta pedes colligat: aulas et cubicula recte dixeris: et unica in laterna vesci, cubare, choreas agere, tragoedias exhibere possis. Et vero latent saepe in istis machinis histriones ac praestigiatores, qui personatis sigillis humanam vocem ac motum adeo scite decenterque affingunt, ut moveant admirationem ipsis sapientibus, et hiantem plebeculam dulcissimo spectaculo teneant. Sed hae divitum laternae sunt. Populus multo minores et hexagonas vulgo conficit; pedibus quatuor aut quinque altas, inauratas, lemniscis versicoloribus, et encarpis ornatas. Hujus festi origo non una proditur a Sinensibus doctoribus. Ab aliis tribuitur insigni cuidam Mandarino, qui mersam aquis filiam diu quaesivit, accensis facibus. Luctum miseri parentis populus, cui ob sapientiam et aequitatem carus erat, annis consequentibus celebravit, et in eundem locum processit noctu cum laternis: unde mos in reliquum Imperium fluxit Alii narrant unum e priscis Imperatoribus, cum diffluens otio ac voluptatibus curam Imperii penitus abjecisset, a populo fuisse pulsum solio, et ejus aedes eversas, servatis duntaxat earum laternis; quae ad posteritatis memoriam in omnibus urbis regiae compitis suspensae sunt.

Ut privatorum divitias, ita magnificentiam eorumdem et luxum Imperatores longe superant. Olim raro prodibant in publicum: postquam rerum Tartari sunt potiti, lucem minus fugiunt, ac libentius crebriusque populo se indulgent: in quo is, qui nunc ad Imperii clavum sedet, ita lucem ambitiosasque tenebras moderatur, ut Sinensibus aeque ac Tartaris satisfaciat. Idem nihilominus nunquam, nisi ingenti cinctus exercitu conspicitur. Tegunt illi latus Imperii Principes, et aulica nobilitas, auro gemmisque fulgens: arma, equi, umbellae, signa bellica, tubae, omnia majestatem spirant. Saepe in Tartariam venatum excurrit. Sequuntur hominum quadraginta minimum millia: procedunt obviam triginta et quadraginta interdum Tartariae reges, officii aut tributi persolvendi causa.

Non leviore apparatu progreditur ad templa, religionis ergo. Agmen ducunt quatuor et viginti tubicines, ac totidem tympanotribae. Subeunt pari numero

apparitores seu fetiales, cum bacillis auro minioque coruscantibus: mox doryphori centum, totidemque clavatores. Tum majores quadraginta faces, vexilla quatuor et septuaginta, milites in suas distributi turmas, Principes regiae stirpis, Proreges; flos nobilitatis; multa Mandarinorum millia. Eminet etiam Sinica majestas cum Imperator Principum externorum legatos excipit. Totae stant in armis legiones, multitudo Mandarinorum incredibilis, ordine, ut cujusque fert locus et dignitas, collocata, suisque ornata insignibus, sine tumultu, sine perturbatione. Tunc summorum praesides tribunalium, reguli, tetrarchae, et Principes ad solium Imperatoris adstant adorantium ritu, tam demissi coram illo et humiles, quam supra populum eriguntur ipsi et assurgunt. Hoc publico splendore et magnificentia ceteras gentes merito Sinae vincunt: licet eorum domesticas, us ita dicam, opes in aedibus, in vestimentis, in cultu quodam et elegantia vitae Europa nostra vincat. Quod ipsi tamen Sinae non facile concedent; qui, suo judicio, tantum ceteris gentibus ingenio et arte omni praestant, quantum caecis videntes, barbaris politi et exculti. Paulo aliter sentire coeperunt, cognitis Europaeis.

[Note: 37. Sinarum ingenia, litterae, libri, artes, etc.]

Sane, quin valeant ingenio, dubitari non potest, Imo nusquam major ingenii et eruditionis usus, atque exercitatio. Id eorum ingentes bibliothecae demonstrant, academiae frequentes, doctores prope infiniti, studendi contentio, praemia cruditis constituta maxima et pulcherrima. Nihilominus post tot annorum millia philosophum mediocriter in dialecticis aut physicis limatum et acutum parturire Sina nondum potuit. Non sunt in geometricis acutiores; quam scientiae subtilioris partem eo provexit Europaeorum sagacitas, ut altius pertingere humani apex ingenii vix queat. Musicam a se inventam gloriantur. Hoc si ita est, perditam quoque fateantur necesse est: adeo sunt in ea nunc rudes et absoni, Diligentes et assidui fuerunt in motibus astrorum ac laboribus observandis; neque est mirumsi vitii nonnihil in tabulas eorum astronomicas irrepserit, cum in Europaeis corrigendis et Roma vetus, sub Julio Caesare; et recens, sub Gregorio XIII. tantopere laboraverit. Medicam ipsorum Kalendario manum admoverunt Patres Societatis: eaque Kalendarii Sinensis. emendatio tantam illis conciliavit opinionem doctrinae, tantam (quod unum quaerebant) Christianae religioni auctoritatem attulit, ut alia res nulla plus valuerit ad Fidem vel inferendam Imperio; vel adversus ethnicorum conatus defendendam.

Astrorum cognitione qualicumque plurimi utuntur ad quaestum. Volitat ubique circulatorum natio numerosa; quorum alii opes, alii felicem negotiorum exitum, alii philosophicum lapidem, alii immortalitatem spondent: eaque omnia legere se in astris rata fixaque profitentur. Spargunt per populum aeque ac proceres pretiosa mendaciae, tam aliis inutilia, quam sibi quaestuosa. Assignant fastos et nefastos dies, felices et sinistros, aedificandis domibus, jungendis nuptiis, itineribus suscipiendis. Ne vero praecones Evangelii, quia scientiam astrorum, etsi veriorem ac sanctiorem, profitebantur, superstitionis impiae participes, ac ridiculae divinationis adjutores putarentur, suarum esse partium duxerunt praedicare palam vanitatem ineptae artis, et mendacis astrologiae suspicionem edito scripto penitus a se amoliri. Consilium approbavit Imperator, satis pro sua prudentia, intelligens mores hominum et actiones ex eorumdem probitate et sapientia, non ex astris et fato, pendere: nec sidera ut imperitent homini, sed ut serviant, nata esse.

Pars longe maxima doctrinae Sinicae versatur in cognoscenda lingua librisque vernaculis. Nihil commune sermo Sinicus habet cum aliis orbe reliquo usitatis: sive spectentur verba singula, sive structura verborum, seu denique pronunciandi modus. Omnia vocabula paucis horis memoriae mandare quilibet non omnino tardus potest; loqui commode, et scribere, nisi post annos complures, et laborem improbum, non potest. Vocabulis admodum trecentis triginta tribus Sinensis lingua continetur: iisque syllaba una non longioribus; aut certe ita solitis pronunciari, ut si essent monosyllaba. Artem invenere multiplicandae vocum significationis, non multiplicatis vocibus: ut pauca verba omnibus scientiis, artibus, sermoni erudito ac familiari possent sufficere. Id accentus diversi beneficio consequuntur. Eadem syllaba si demissa voce esseratur, si alta, si altiore; si aliter atque aliter inflexa, totidem diversos sensus induit. Itaque sermo Sinicus parum a musica discrepat, in eoque vis illius et ratio propria consistit. Quinque vulgo tonis vox quaelibet afficitur; mediocri, acuto; acutissimo; gravi, et gravissimo. Sic e trecentis triginta tribus vocabulis existunt mille sexcenta sexaginta quinque. Hic numerus altero tanto major evadit, cum voces singulae spiritu aspero efferuntur. Praeterea simul junguntur haec monosyllaba, quo fere modo e litterulis vocabula componimus. Hinc innumerabilis efficitur vocum multitudo. Neque id satis. Una phrasis alteri praeposita, vel postposita, diversam saepe sententiam parit: adeo ut quae lingua eminus intuentibus apparet egentissima, omnium opulentissima sit. Sed illae opes non minori labore ab exteris parantur, quam aurum aut argentum e terrae visceribus eruitur a metallicis: imo ne ipsis quidem indigenis gratis constant. Tota vita multis abit in hoc studio. Auget Sinici sermonis difficultatem, quod aliae voces conscribendis libris serviant, aliae usui quotidiano. Qui elegantissime loquitur in sermone familiari, qui aulica etiam pollet facundia, is barbarus sit, ita si scribat. Denique sonis elementisque litterarum carent non paucis; ac praesertim septem, quae respondent nostratibus litteris a, b, d, o, r, x, z, unde magna sub initium orta est difficultas in Sinensibus catholicis sacerdotibus instituendis, quia consecrationis Eucharisticae Latinam formam efferre non poterant. Studio denique, industria, contentione multa et tempore perfectum est, ut Latinum sermonem assueverint utcumque pronunciare,

Plus in scribendo et legendo laboris est, quam in loquendo. Ut enim diversos illos tonos uni voci attributos exprimerent, varias excogitarunt figuras, tanquam symbola hieroglyphica. Hinc infinita characterum multitudine abundant, seu potius onerantur: in quibus perdiscendis dum aetatem transigunt, praestantiorum disciplinarum studium coguntur omittere. Haud parum se profecisse vir doctus arbitratur, si legere sciat: si quindecim aut viginti millia litterularum internoscat. Litteratorum vulgus multo minori eruditione contentum est: vixque doctorem unum reperias qui dimidiam Sinensium characterum partem calleat: eorum enim amplius octoginta millia recensentur. Hinc fit, ut ceteris doctrinae partibus percipiendis vita non sufficiat: videaturque renovatum Apostolicum vetus illud miraculum, in Evangelii apud Sinas praeconibus, cum tam exiguo tempore loqui pariter et scribere condiscunt. Ad exarandas in charta litteras, utuntur penicillo, quem non manu tenent acclinatum, ut pictores, sed omnino rectum. Librum inchoant a calce. Versus ducunt singulos a summa pagina ad imam; et a dextra manu ad sinistram scribendo pergunt. Chartam conficiunt e secundo ac molliori cortice arbusculae bambuae, quae sambuco paulo major et fortior est. Corticem hunc aquâ mistum purâ terunt comminuuntque: addunt alumen, glutinis loco: inde sit ut charta splendescat, tanquam cerussata, nec bibula sit. Confectam e filo serico nonnulli putavere: sed artifices affirmant fila serica comminui satis non posse, ac massam in unam, et quasi pultem, concrescere. Hoc vitiosa est Sinensis papyrus, quod facile vermiculatur; quippe nata ex arbore: arborum autem communis morbus, vermiculatio. (Plin. lib. XVII. c. 24.) Itaque paucis annis ingentes bibliothecas tineae depascunt, nec vetusta volumina dicuntur, nisi quia sunt e vetustis exemplaribus fideliter exscripta: nam libros identidem ea decausa renovant. Eosdem saepe excutiunt, exponuntque soli. Sic arceri parumper tineas, aut elidi tradunt. Atramentum conficiunt e fuligine, quam fumus lucernae remittit. Optima fuligo illa, quae concrevit ex adipe porcino, ad lucernam deusto: adduntur succi quidam bene olentes, ut odor adipis gravior exolescat: nonnihil

etiam olei, ut fuliginis partes facilius coagmententur et coeant. Ea sic oleo remista densatur, ac siccata ducitur in tenues baculos, instar cerae signatoriae: qui deinde intincti aqua, et polito marmori leniter africti, liquorem efficiunt nitentem et apprime nigrum: plus minusve tamen, pro lymphae, qua diluitur atramentum, copia: id quod pictoribus est peropportunum ad delineandam in charta primam operis adumbrationem.

Inter libros Sinicos principatum tenent quinque, ceterorum veluti fontes; quorum primus, Xv-Kim dictus, ejusdem est apud ipsos auctoritatis, cujus apud Judaeos Moyses et Prophetae. Effata politica, et res gestas veterum Imperatorum continet. His quinque suppares et aeque classici habentur alii quatuor, a Confucio elaborati, in quibus artem regnandi et bene vivendi exponit. Haec volumina quatuor Sinae Suxum nominant, eaque in Latinum e Sinico sermone conversa ediderunt Patres Societatis, cum accurata Monarchiae Sinensis chronologia. Libro titulum fecere: Confucius Sinarum Philosophus, sive scientia Sinensit. Magnam quoque auctoritatem obtinet Historia totius Imperii, nec minorem fidem, quam historia quaelibet apud nos antiquissima et certissima. Praeter istos libros innumerabilis est aliorum copia, de moribus, de artibus, tum liberalibus, tum illiberalibus. Sunt etiam (si fas vocare) pii, a Bonziis conscripti et interpolati, ad fovendos errores misarae plebis, et eam argento emungendam. Non imprimunt libros, compositis et subjectis prelo, ut in Europa facimus, litterarum singularum formis sive typis. Auctor librum, quem in lucem edere cogitat, describendum curat a perito scribendi magistro. Deinde singulas operis paginas defert ad scalptorem, qui eas ligneae tabellae impomt et agglutinat. Mox ductus omnes litterarum accurate persequens, easdem incidit in eodem ligno. Incisa et caelata hunc in modum lignea tabella subjicitur prelo, ex eaque exprimuntur tot folia, quot exempla scriptor excudere decrevit. Triplex hujus typographiae dos est. Prima, quod necesse non est omnia ingentis libri exempla simul excudere, quae saepe in librariorum nostrorum officinis jacent, ac putrescunt inempta, tinearum epulae. Altera, quod excusis tribus quatuorve millibus libri unius exemplis, restant adhuc tabellae ligneae quasi recentes: aut certe Ievi sumptu ac negotio reficitur, si quid prelum detrivit. Tertia, quod emendata semper volumina prodeunt, neque in correctores typographicos faciendus est sumptus, haud raro apud nos inutilis, tanta est illorum incuria!

Artes felicius quam scientias semper exercuerunt. Opifices apprime laboriosi sunt: iidem ad imitandum strenui. Plerisque jam in locis conficiunt aptissime horologia manualia, globos ferreos excavatos, et bellico refertos pulvere: sclopetos, et alia id genus, quae a nobis hauserunt. Nos ab iis vicissim, ut credibile est, accepimus nauticam pyxidem, artem nitrati pulveris conficiendi, typographicam, et alias quasdam, apud ipsos et natas dudum et excultas. Ars nautica haud minus opes Sinarum, quam industriam declarat. Proditum, nec temere, litteris est, illos multis ante Virginis partum seculis Indica perlustrasse maria, et caput Bonae Spei detexisse.

Navigia sic aedificant, ut majorem habeant solidae structurae, quam elegantis, rationem. In iis minus depressa, et latior carina est: prora rostro caret: puppis fissa hiat in medio: in hunc hiatum, velut in thecam, demittitur gubernaculum, ut ab irruente fluctu defendatur: illud aptis rudentibus firmant, attollunt, deprimuntve. Medianus malus totus prorae infidet: malos leviores, anticum et posticum, removent a medio, et in sinistro latere collocant. Tabularum rimas non obturant pice: adhibent peculiare quoddam gummi, cujus dotes duae: prima ut ignem non concipiat: altera, ut aquam prorsus excludat: ita ut antliâ vix unquam utantur, et sentinam nullo negotio exhauriant.

Paulum discrepant navigia, quae canalibus et fluviis imponuntur, ab iis quae committuntur mari. Moles prope par: fundus, seu carina, non incurvus et imbricatus, sed planus: latitudo navigii eadem continenter a prora ad puppim. Tabulatum, sive pons, ut vulgo loquuntur, duplex. In superioris utroque latere assurgnnt septem pedibus octove supra navis marginem complures domunculae, minio et auro picturatae, nihil ut fieri possit elegantius Ibi Mandarini saepe ac proceres, familias suas habent; visunt inter se; Iudo et conviviis per multos aliquando menses indulgent. Ab Australibus provinciis ad urbem regiam assidue commeant amplius novem millia navium, quae uni serviunt Imperatori: ceterarum numerum hinc aestimare licet. Velis ut plurimum, remis aliquando, agitantur. Minores cymbas nunquam remigando promovent, sed remum ingentem unum, modico spatio distantem a puppi sic movent, ut pisces caudam; neque illum unquam educunt ex aqua. Interdum alterum similem addunt prorae, praesertim in torrentibus superandis: quorum impetum, etiam inter scopulos et saxa horrentia incredibili dexteritate frangunt.

Praeter usitatos piscandi modus, excipere solent pisces duplici quadam et nova ratione; altera noctru, altera interdiu. Lintres per tranquillam noctem propellunt in lacum aut mare. Lateri lintris affigunt tabulam a prora productam ad puppim, et leviter declivem versus aquam, ita ut illam paene radat. Ea colore candido est imbuta splendidissimo. Sic dispositam obvertunt lunae, cujus radii repercusso splendorem tabulae augent, et ludentes summo in fluctu pisces decipiunt. Dum enim colorem tabulae ab aquae superficie splendenti non distinguunt, prosiliunt in tabulam, ac saepe in ipsam lintrem; quam otiosus silensque piscator onustam praeda refert. Altera piscandi ratio plus voluptatis habet. Corvos aquaticos ad piscatum sic erudiunt, ut canes aut accipitres ad venationem. Eos in lintre piscator continet quietos, donec, dato signo, evolent in destinatum sibi amnem aut lacum. Hunc inter se partiti, incumbunt in opus; merguntur in aquam, et rimantur pisces: quos ubi deprehenderunt, rostro corripiunt medios, et ad piscatorem recta deferunt. Si gravior est praeda, duo tresve mutuam sibi operam praestant: alii capite, alii cauda palpitantem et frustra reluctantem hostem invadunt, ac deportant in cymbam. Defatigatis licet paululum interquiescere: esca tamen illis nulla porrigitur, nisi piscatu peracto, ne saturi laborem fastidiant: itaque guttur ipsis, ne pisciculos vorent, funiculo constringitur.

Artium omnium non solum utilissima, sed etiam difficillima est medica. Sinae illius caput in eo statuunt ut micantis arteriae motus incompositos, intervalla, vim languorem, aut aestum, penitus deprehendant. Persuasum enim habent nihil esse vitii et perturbationis in corpore, cujus causa in sanguine non exstet, atque adeo ex ejusdem affectione diversa cognosci non queat. Rursus, cum sanguis in corde, tanquam in officina perficiatur, existimant varios cordis labores, et intestina quibus vexatur bella, propter humorum discordiam rebellionemque, ab ipso sanguine significari. Quare manum aegroti dextram aut laevam, interdum ambas, admotis ad carpum digitis quatuor, primo arctius, deinde mollius constringunt, et per quartam horae partem taciti, meditantibusque similes, contrectant, modo hunc, modo illum digitum attollentes deprimentesve, quasi nervos cytharae ad numeros pertentarent. Tum velut arcano afflati numine; Caput, inquiunt, tibi non doluit, veterno duntaxat levi obtorpuit. Vel: cares appetentia ciborum; post biduum redibit: sero, sole occidente, torpore isto caput levabitur: indicat iste pulsus dolores in ilibus: pro certo habeo te cibum hunc avidius comedisse: die quinto remittet dolor. Sic de variis morborum symptomatis pronunciant; et quidem satis commode, si periti sunt nam aliis male creditur. Medici remedia ipsimet sua componunt. Usitatissima sunt catapotia: iis proliciunt sudorem; humores et sanguinem expurgant, stomachum ruentem fulciunt, vapores discutiunt, astringunt alvum aut laxant. Venam non incidunt, nec detrahunt sanguinem. Clysteres a Macaensibus medicis didicere: nec sane improbant, sed barbarorum remedium appellant. Cucurbitulas non tantum humeris admovent, sed etiam ventri, ad sanandum plenioris intestini morbum.

Oriri morbos plerosque putant e corruptis et malignis flatibus, qui carnes permeant, et auram pestilentem

membris omnibus spargunt. Eos porro abigi nulla ratione facilius posse arbitrantur, quam igne. Itaque veruculis candentibus pertundunt lancinantque varias corporis partes, et cauteriis adurunt. Saeviunt in vos Europaei medici ferro, inquiebat Mandarinus; hic nostri nos medici torquent igne. Rationem, credo, neutri mutabunt: quia non illis perinde ac nobis illa carnificina dolet; ac tantumdem accipiunt ut nos crucient, quantum ut sanent. Certe haec Indis omnibus opinio penitus insedit, nullum esse tam difficilem morbum, cui medicina fieri non possit igne, praesertim si quis ex intestini morbo laborat. Est ille morbus acutissimus, ac saepe hominem de statu mentis dejicit: dira tormina, crebro cum vomitu, necem haud dubiam, nisi statim occurratur malo, inferunt. Ergo batillum candens leviter plantae pedum admovent. Si aeger ignem sensit, salva res est. Si sensum doloris nullum habet, validius incutitur batillum, et plantae penitus comburuntur, donec ab aegro gemitus aliquis extorqueatur, quo edito statim convalescit. Sin perstat immobilis et sensus expers, actum est; nec ita multo post extinguitur.

Cum remediis mitioribus est locus, ea maxime placent Sinensi medico, quae vim tutandi ac recreandi cordis habent. Nihil inest illis asperum et insuave: constant magnam partem e radicum et herbarum succis utilibus; quarum praecipua bonitas in Sinensi solo esse fertur. Inter illas, simplicia duo maxime celebrantur: primum est arboris Theae folium. Id in calidam immittitur, eique vim conciliat mirificam ad cibos digerendos, ad abigendos vaporum fumos, et levandum onere veternoso caput. Huic frondi, qua vulgo potum temperant, adscribunt sinae quod articulorum morbis, calculo, et ischiadi non sint obnoxii. Folia mature colligenda sunt, cum adhuc tenera, et succi plena. Decerpuntur Martio vel Aprili, prout est anni tempestas calidior aut frigidior. Postea bullientis aquae sumo leviter vaporantur, ut mollescant: eo imbuta distenduntur in areis plagulis, et imponuntur igni, quo siccata contrahuntur, et minimam in molem rediguntur. Collibus gaudet haec arbor, aut vallibus: item humo saxosa et levi. Id servant sedulo, ut eam objiciant meridiano soli, ubicumque tandem seratur: inde vis illi major: flores habet rosis albis agrestibus, baccas pisis fabisve similes: frondes angustas, longitudine pollicis, margine denticulato.

Gin-semum herbae salubris alterum est genus. Plantam humanam dicas, si vocem explicare Sinicam velis: Gin quippe hominem; Sem, plantam herbamve significat. Haec panacaea Sinarum; immortale, ut aiunt, remedium; purissimus terrae spiritus. Exigua est radix ad minimi digiti magnitudinem: duas in partes inferne diducitur, ut corpus humanum in duo crura: color accedit ad flavum: rugas contrahit, diutius servata, et instar ligni durescit. Caulem attollit pilosum, tribus fere ramulis, ac nigris, praeditum: frondes exiles et acutae sunt; flos violaceus. Pretiosam radicem parit provincia Leaotunia Sinicae ditionis, in Tartaria orientali. Haec illius est virtus ut purget sanguinem, stomacho vires addat, nativum calorem accendat, et augeat. Hanc, ut cetera medicamenta, temperant adhibentque ipsi medici: ac rident Europaeos, qui conficiendorum medicamentorum curam committant hominibus, quibus pensi nihil est valeat aeger an pereat. Recte istud quidem exprobrarent, si essent ipsi eam doctrinae sacultatem usu et studio adepti, qua remediorum et herbarum dotes diversas possent cognoscere: sed multorum est inscitia miserabilis: idque merito in Sinarum disciplina civili reprehendas, quod omnibus profitendae artis medicae amplissimam faciant potestatem; neque per certos eruditionis probatae et examinatae gradus, medicos suos ad publicam professionem artis tam necessariae, quam difficilis et periculosae, provehant: cum suos Litteratos tam multis et molestiis examinibus probare consueverint; perinde quasi esset ipsis vilius vivere, quam scire. Inde fit ut quilibet litteris levissime tinctus, et unde vivat anxius, artis medicae volumen unum alterumve paucis mensibus evolvat; tum repente doctor eximius prodeat, idque sibi arroget, ut de mortalium capite et sanitate sententiam ferat: grandi miserorum damno, quos cruciare diu et ad extremum enecare non dubitat; ut eorum morbis et morte, quoniam artem aliam non callet, pascatur et floreat.

§. XVII. Publica res Sinarum, sive Imperii administrandi ratio.

[Note: 38. Primum caput scientiae politicae, ac civilis Sinarum disciplinae: Imperatoris et magistratuum auctoritas.]

TRIBUS maxime capitibus continetur disciplina civilis, et Imperii administrandi ratio Sinica. Primo summâ Imperatoris et magistratuum veneratione, atque auctoritate; deinde concordia populi: denique legibus quibusdam ipsorum propriis et moribus.

Imperatoris edicta existimantur sacrosancta: ejus ipsa vox oraculi vim obtinet. Ad illum quidquid quoquo modo spectat, sacrum ac venerabile est. In illius conspectum non prodeunt regiae familiae Principes, Proreges ac Tetrarchae, nisi toto corpore prostrati. Neque ipsi tantum habetur id honoris genus, sed ejus solio, licet inani ac vacuo. Si tentatur morbo, praesertim graviore, concurrunt in regiam ex omni ordine Mandarini, certis induti vestibus; tacitique ac maerentes genua submittunt in area ingenti, sub dio. Sic perstant diurnis nocturnisque horis compluribus, pro ejus incolumitate supplicantes: neque imber, nix, frigus, aestus, valetudo aegra satis causae cuiquam est cur absit. Laborante, inquiunt. Principe, nefas privato cuilibet de suis incommodis cogitare. Munera publica dispensat arbitratu suo; eoque liberius, quod nullum vendit. Porro quemadmodum honores et magistratus cuicumque libet, mandat; sic mutat abrogatque, ut libet. Si quis parum graviter ac moderate se gessit, censetur indignus, qui locum occupet ab Imperatore sibi assignatum, et ejus quasi personam sustineat. Pekini olim accidit, ut Colai tres (supremos regni administros ita vocant) in munere suo quaestum aliquem fecisse deprehenderentur. Subito abdicare se magistratu jussi sunt, et poenam ab Imperatore constitutam dependere. Uni haec erat imposita, ut in praetoriana cohorte scriberetur, et ad regiae fores cum reliquis stipatoribus excubaret. Succedebat in stationem, servatis vicibus, militari cultu, grandaevus et honoratus senex; ignominiam tanto molestius ferens, quanto plus honoris illi a praetereuntibus habebatur, memoriâ pristinae dignitatis.

Id in privato minime mirandum, cum erga regiae familiae Principes eadem severitas adhibeatur. Unus ex illis ludi plus aequo avidus, totos dies absumebat spectandis gallis gallinaceis inter se dimicantibus. Est hoc ludicri spectaculi genus Oriente toto frequens, et perjucundum. Armantur illi novaculis, easque singulari dexteritate tractant: institutos a lanista gladiatores credas. Sic armati, perdiu et ad necem usque depugnant. Nec vetitum Principi ludum omnem volebat Imperator: inserendas gravioribus curis nugas, et otio distinguenda negotia non nesciebat: sed aegre ferebat consumi dies integros in ejusmodi spectaculis ab eo, quem dignitas sua non minus, quam aetas, ab illis avocare merito debuisset. Monitum semel iterumque sed frustra, comitatu denique, fortunis, et aliis honoris insignibus exuit. Jam inde a primis Imperii temporibus cautum fuit ne quid ab istis Principibus, quorum numerus ingens, oriretur mali. Assignatur singulis aliqua civitas, in qua perpetuo degant, otio voluptatibusque

diffluentes, remoti ab omni reipublicae administratione. Clientelares fundos habent nullos, neminem sibi privatim obnoxium: sumptus ad rem familiarem lautam ac splendidam subministrantur illis, stato tempore, a regiis quaestoribus. Si tantisper se commovent, aut pedem efferunt ex urbe sibi assignata, perduellionis rei censentur; eosque mori jubet Imperator: non aliter tamen vulgo, quam inedia, ne sanguis regius fundatur.

Qui de Principum capite sic statuit, facile intelligitur quid in privatos possit consulere. Penes illum unum vitae necisque jus est: nec Prorex quisquam aut senatus capite reum damnare, absque Principis mandato, potest. Instruitur causa in provinciis. Instructa et concertata defertur ad Imperatorem; cujus est album calculum vel nigrum jacere. Vulgo tamen sententiam a provinciae magistratu latam sequitur, et ratam habet: de poenae acerbitate semper nonnihil detrahit.

Haud modicum ejus auctoritati pondus addit, quod eligere sibi successorem potest quemcumque libuerit, non solum e consanguineis Principibus, sed e populo: quod interdum est ab Imperatoribus usurpatum. Cum enim domi non reperirent, in quem transferre possent onus Imperii administrandi, acciverunt e media plebe viros excellentes, eosque rerum summae praefecerunt: id se facere professi, non solum Imperii, verum, etiam liberorum suorum causa: quibus nempe foret praestabilius privatam rem cum dignitate servare, quam publicam cum omnium invidia et offensione perdere. Nam, inquiebant, si summus fortunae gradus, idem summae virtutis gradus esset, excludendos eo, liberos nostros minime putaremus: sed cum ad hoc tantum ille saepe valeat, ut conspectiora fiant imperantium vitia; caritas nos admonet, ut hoc dedecus a liberis nostris prohibeamus.

Vivendi ac loquendi arbiter apud Graecos aeque ac Romanos fuit Usus, quem nulla vis unquam domare, lex nulla potuit. Ille, apud Sinas, paret Imperatori ac servit. Principi licet litteras et characteres antiquare, fabricare novos: abrogare vocabula, et e medio tollere; alia edere in lucem, ab omnibus necessario in congressu familiari et in libris conscribendis adhibenda. Quid quod ultra cineres ac tumulum ejus auctoritas profertur? Mortuos auget honoribus, aut afficit ignominia; novis nominibus, dignitatisque insignibus exornat.

Quamvis haec Imperatoris potestas nullis videatur esse limitibus definita, provisum tamen est, quantum humana cavere providentia potest, ut eâ facile ac diu abuti nequeat, nisi omnem famae, imo capitis ac vitae, curam abjiciat. Primam boni Principis dotem esse statuunt aequitatem, clementiam et benignitatem in subjectos. Imperare debet, inquiunt, ut pater filiis, non ut servus dominis. Haec una laude metiuntur ceteras, hanc Mandarini, cum Imperatorem adeunt, in eo praedicate solent, omissis aliis, aut leviter delibatis. Eandem doctores ac philosophi occinere non cessant in suis libris. Hoc famae ac publicae existimationis veluti freno continetur Imperator, ne quid per vim et impotentiam, abreptus cupiditatum aestu, peccet. Jam, ne recti verique ignoratione labatur, datur haec Mandarinis facultas ut eum admoneant, si quid videatur in Imperio administrando peccare. Ita res peragitur. Mandarinus libellum supplicem componit; ac multa de majestate Principis, et suo privatim erga illum obsequio praefatus, eum obtestatur ut meminisse legum velit, ac praeclara majorum exempla intueri: postea indicat in quo ab iis discedere censeatur. Haec scheda deponitur in scrinio cum aliis plerisque supplicibus libellis, qui quotidie offeruntur Imperatori. Si omittit eam legere; si negligit; iterum ac saepius oggeritur; donec animum et oculos ad legendum adjiciat.

Ut vero non tantum praesenti moveatur gloria, sed etiam futuri dedecoris metu terreatur, ejus historia peculiari conscribitur modo, ad hunc finem perquam idoneo. Certis doctoribus, spectatae virtutis ac fidei, datur id negotii, ut singula Imperatoris dicta factaque diligenter observent. Illi haec perscripta, nemine conscio, quotidie in cistam conjiciunt. Omnia candide, notatis loci, personarum, temporis adjunctis narrantur. Tali die, exempli causa, exarsit iracundia Imperator, et parum decore cum Mandarino altercatus est. Praeter jus fasque centurionem alio die exauctoravit. In re gravioris momenti majorem gratiae quam aequitatis habuit rationem. Contra vero: Bellum hostibus juste indixit pro tutando Imperio: pacem honestissimam confecit: suam erga populum caritatem insigni argumento declaravit: modestiam, adulatione spreta, retinuit. Hunc in modum cetera quae quotidie occurrunt, persequuntur. Ac ne veritatem corrumpat spes aut metus, haec cista nunquam aperitur, dum vivit Imperator, aut quandiu ejus familia rerum potitur. Cum in aliam domum ac stirpem potestas summa, ut saepe fit, transfertur, tunc omnes illae schedae colliguntur; et inter se comparantur, ad veritatem certius explicandam: ac demum ex ejusmodi monumentis conficitur historia. Hoc metu coercetur imperantium auctoritas: quippe qui probe intelligant, tales se judicio posteritatis existimandos, quales ipsi se praebuerint; non quales metus, aut adulatio, alienis falsisque coloribus depinxerit. Nec minorem utilitas, quae saepe plus famâ valet, Principi necessitatem legum observandarum imponit. Earum ita tenax populus est, ut illas Imperator convellere aut labefactare, sine certo capitis, ac solii periculo, nequeat Quandiu rationi legibusque paret, nemo fas sibi putat esse illi non obsequi; ubi a ratione et aequitate discessit, fidem omnes imi pariter ac summi abrumpunt; nec se jam regunt ipsi, quia non reguntur. Hinc intestini aliquando motus coorti, seditiones et bella domestica.

Non satis est auctoritati Principum, ut quod aequum videtur, legibusque consentaneum, velint ac jubeant: restat ut illud ipsum exequi et perficere possint. Hoc vero per suos administros consequuntur, qui, tanquam effectrices operum manus, capiti subservire debent. IIlorum ingens apud Sinas numerus, et ordine pulcherrimo distributus. Sanctius et extraordinarium Imperatoris consilium Principes e regia stirpe lecti conflant: ordinarium Colai. Juri et publicis negotiis, aerario, copiis, artibus, et religionibus praesunt sex curiae supremae in urbe regia. Earum quaelibet inferiores plurimas complectitur. Sui singulis praesides et senatores, sive Mandarini sunt attributi. Editur Pekini quotannis illorum catalogus. Anno MDCXLIV. numerabantur novies mille quingenti triginta octo extra urbem regiam: in ea vero bis mille ducenti quatuordecim. Quia porro Imperatoris interest, ne tot Mandarinorum, amplissimi coetus, ac tantae auctoritatis, moliri quidpiam. in Principem aut Imperium aliquando possint; eorum munus ac magistratus, triennio, ac breviori, si visum est, tempore circumscribitur. Deinde appositus unicuique tribunali fuit inspector et censor, qui coetibus omnibus interesset, deliberationum omnium conscius et particeps. Imperatorem ille admonet. clam: Mandarinos. accusat palam: ipsorum mores sermonesque censoria severitate notat, excutit, investigat: nihil aciem hominis fugit. Nefas illis censoribus ad altiorem dignitatis gradum aspirare: in eodem vulgo manent, et consenescunt: ne fortunae spe melioris, aut deterioris metu, conniveant in Mandarinorum delictis. Nec nihil ad continendos in officio Mandarinos adjuvat, quod familiam, lictores, accensos, et administros juris, ipsi non eligunt; sed a Principe datos, et publico stipendio muneratos, habent. Praeter Proreges, qui singulas gubernant provincias; tribus, quatuor, aut pluribus provinciis praesunt Proreges alii, quasi Proregum singulorum censores: quibuscum tamen ita sapienter ac dilucide habent sua jura dispertita et descripta, ut nunquam oriatur inter utrosque de jurisdictione contentio. Prorex cognoscit de moribus, et administratione gubernatorum et magistratuum, qui publicam rem in urbibus gerunt; deque illis, si quid peccant, Pekinensem aulam admonet; a qua vel spoliantur magistratu, vel evocati causam dicere jubentur. Ipsius Proregis potestatem temperat Mandarinorum, qui circumstant illum, auctoritas; ab iis enim accusari, si res ferat, potest: imo a quolibet e populo, cui jus est suas de Prorege querelas Pekinum deferendi. Si quis in provincia tumultus increpuit, culpa in eum statim confertur: ac si plus, triduo perseverat, capite culpam luit. Poenam commeruit, inquiunt leges, si familia, cujus caput est, (nimirum provincia) turbatur. Providendum ab illo

fuit ne quid oriretur mali. Quia vero privatis hominibus ad aulam aditus facilis non patet, auresque procerum, et oculos praesidum, obstruere solet, quae res humanas vertit ac pervertit, pecunia; Imperator in omnes provincias dimittit certos, expertae gravitatis et prudentiae, nulli cognitos; qui sollerter immiscent inseruntque se nautis, mercatoribus, agricolis; et explorant taciti quemadmodum se magistratus quisque gerat. Postquam idoneis auctoribus, ac praesertim fama et vulgi voce, quae raro fallit, vitii quidpiam gravioris compertum est; tum vero se ab Imperatore missos denunciant, diploma sui muneris proferunt, manus injiciunt peccantibus Mandarinis, eosque vel Pekinum mittunt, ad dicendam causam; vel in convictos animadvertunt. Mandarinorum, qui vel moti loco, vel affecti supplicio fuere, nomina per totum Imperium vulgantur, ad inurendam reis ignominiam majorem, et incutiendum integris innocentibusque metum.

Imperator ipse aliquando provincias lustrat, et populi querelas per se se cognoscit. Id summa omnium approbatione facit, qui gubernaculum Imperii nunc tenet. Narrant, cum aliquando se a suis stipatoribus, dedita opera, segregasset, incidisse in senem misere lamentantem; et rogitasse quid fleret. Unicus mihi filius erat, ait senex quem alloqueretur ignorans, familiae columen, aetatis meae solatium: hunc mihi Mandarinus eripuit. Quid restat misero mihi, nisi ut reliquam aetatem in solitudine ac luctu traham? Qui enim possum, solus, inops, ignotus, meum jus contra Mandarini vim et opes obtinere? Hoc vero fieri, et facilius opinione tua, potest, retulit Imperator: agesis, equum conscende, et post me sede. Attollit se in Imperatoris equum senex haud cunctatus. Emensis millibus passuum sex septemve, deveniunt ambo Mandarini domum, tales hospites haudquaquam expectantis. Interim regii stipatores, cum numerosa nobilium cohorte, Principem diu quaesitum assequuti, pars in aedes Mandarini cum ipso inferuntur, pars locum excubiis undequaque cingunt, adhuc ignari quid ageretur. Vocat Mandarinum Princeps, et objecto crimine, mori statim jubet. Mox ad senem conversus; Ut orbitatem tuam consoleris, mortui locum, inquit, ac munus habe. Sed vide ut illud sanctius impleas: documento tibi sit culpa sontis et poena, ne tu vicissim aliis exemplo tristi et documento sis. Sub initium anni lustrantur in omnibus provinciis carceres, et vinctorum causae cognoscuntur a delegatis ex urbe regia judicibus: ne quis aut aere obrutus alieno, aut legum nodis, ac labyrinthis judiciorum implicatus, in vinculorum paedore contabescat. Leviorum criminum reis venia tunc libertasque donatur; succurritur obaeratorum egestati; causarum difficultates ac morae superantur. Vocantur hi judices misericordiae; ac reginae matris tribunal appellatur, quamvis in eo juris ipsa nihil habeat: sed a materna benignitate, curia mitior nomen traxit.

Praeter istas artes, ad frenandam magistratuum potentiam sane luculentas, inventa est alia, quae haud scio an venerit in mentem legislatoribus etiam rigidissimis. Imposita lex Mandarinis est aperiendi candide statis temporibus, et ad Imperatorem perscribendi quidquid aperte vel occulte in gerendo magistratu peccaverint. Hujus legis morisque severitas e duplici capite cognoscitur. Durum est peccatum confiteri, cujus luendam tibi poenam certo scias, etsi moderatam: vix enim quisquam inultus abit. Durius et periculosius, erratum dissimulare: nam si exstat ejus aliqua mentio in inspectorum libellis, satis est culpa quaelibet, quamvis non gravissima, ad hominem fortunis exuendum, aut vita. Itaque satius ducunt, sincere ac sine ambagibus peccata confiteri, eorumque deprecari poenam, magna pecuniae vi persoluta: quod remedium, supplicio vel acerbissimo par, magistratus in officio mire continet; ac probos esse, licet aliquando ingratiis, cogit. Quam Prorex in Mandarinos potestatem habet, eandem illi obtinent in populum. Mandarinus sua sponte causam quamlibet examinandam suscipit, licet nemo reum deferat. Ubicumque violari legem videt, eam sancire violantis poenâ potest. In urbe, in via militari, in privatis aedibus, comprehendit aleatores, conviciatores; certantes inter se verbis aut verberibus, et arreptos in ipso vestigio, fustibus per suos lictores contundit: quo peracto, institutum iter sedate repetit. Id vero contingit rarius propter eximiam populi tranquillitatem et concordiam, quod alterum caput est politicae Sinarum artis et disciplinae.

[Note: 39. Alterum caput politicae Sinarum scientiae: concordia et tranquillitas populi.]

Hanc primo fovet insignis liberorum pietas erga parentes et observantia, quae fidem prope superat. Nullum est obseqiui genus, quod exigere a liberis parentes non possint: nulla ratio aetatis, vel dignitatis, aut indolis parentum severioris; ob quam liberis jugum a natura. impositum liceat detrectare. Pater in familia, regiam quandam exercet potestatem: fortunas, cui collibitum est, donat: liberos in servitutem, si eget, tradit: illos vero accusanti creditur sine argumento, vel teste. Satis in filio criminis esse ducitur, quod patri non satisfaciat: ac si accusari a patre pergat, effugere non potest quin pereat. Europaeis tantam severitatem interdum admirantibus respondent, Quis puerum novit certius, quam qui genuit, educavit, in oculis et sinu tot annos tulit? Cujus autem amor est verior justiorve, quam patris? Igitur, si ab eo qui probe illum novit, qui ex animo amat, condemnatur; a nobis absolvi quî potest? Sin objicias, certos homines ab aliis naturali quodam odio dissidere; id vitii patribus inesse quoque posse: Respondent, nos feris ipsis non esse inhumaniores, quae in catulos ultro non saeviunt. Quod si monstra tamen haec inter homines oriantur, cicuranda esse filiorum obsequiis et humanitate. Ceterum tam alte insitus est animis paternus amor, inquiunt, ut eum exstirpare penitus naturalis abalienatio nulla queat, nisi rebellione liberorum aut vitiis irritata. Quid quod ipsis Imperatoribus tutum non est ab hac liberorum in parentes observantia recedere. Illorum unus, ut Sinicis annalibus proditum legitur, matrem durioribus acceptam verbis, et affectam contumelia, in exilium ejecerat. Cum vero satis intelligeret id molestissime ferendum a Mandarinis, edixit capitis poenam, quicumque verbum ea dere secum faceret. Siluere paulisper, donec, ira senescente, Princeps ad meliora et mitiora consilia se referret. Postquam obfirmatum immotumque vident, erumpere decreverunt potius, quam exemplum adeo perniciosum silentio flagitioso comprobare. Primus, qui libellum supplicem ea de re Imperatori obtulit, statim capite plexus est. Ceteros praesens periculum nequaquam exterruit. Paucis diebus interpositis, procedit alter Mandarinus; utque suum sibi caput prae communi bono vile esse declararet, feretrum ad limen palatii deportari secum jussit. Efferavit Imperatorem constantia: mortis acerbitatem varietate suppliciorum ac diritate, ut aliis terrorem injiceret, cumulavit. Ulterius pergere non jam prudentiae, sed pertinaciae esse videbatur. Sinensibus aliter visum. Succedit ergo tertius, cum sua pariter sandapila. Is ubi venit in conspectum; Juvat, juvat mori, exclamavit, ne videamus Principem, qui fundamenta Imperii convellit. Si nos audire negas, pergimus ad majores tuos: illi nos audient, et eorum fortasse nocturnos Manes ac nostros, tuam tibi exprobrantes injustitiam, vel invitus audies. Exarsit majorem in modum Princeps, hominis insolentia, ut aiebat, percitus; et in eo necando ingenium omne crudelitatis exprompsit. Cum tamen alii ex aliis pulcrae neci devovere se non dubitarent; subiit illum metus ne quid inde sibi et Imperio periculi gravioris crearetur. Itaque, mutato consilio, revocatam ab exilio matrem in pristinum gratiae dignitatisque gradum restituit.

Non leviori mortuos parentes, quam vivos praesentesque, veneratione liberi prosequuntur. Ante mortuorum corpora millies se prosternunt: funus splendidissime faciunt, tumulos adeunt certis diebus, ac perfundunt lacrymis: nomen cum elogio in lignea tabella exaratum domi servant. Statim atque parens animam efflavit, totum conclave integitur panno rudi, ex alba cannabe; qui color funebris est. Feretrum, quod e ligno ingentis pretii, ac vulgo experte corruptionis,

multo ante comparatur a viventibus, in medio conclavi statuitur; erectâ desuper mortui effigic, mensâque ad latus collocatâ, ubi odres incenduntur, facesque collucent. Subeunt moniti libello, certum in modum conscripto, affines et amici. Maerentes tacitique genua lente submittunt, et fronte feriunt humum. Subeuntes excipit filius vultu maesto, veste sordida, fune crasso incinctus, cum pileo calceisque stramineis: nostem exigit ad feretri pedes, jacens in storea; vescitur cibo plebeio ac parabili, sine condimentis ac bellariis.

Per triduum tenet hic affinium et amicorum concursus: sed triennio toto domesticus luctus perdurat; quasi ad compensandos tres annos, quibus infantem filiolum, necdum valentem ingredi, pater in ulnis gestavit. Servatur interim capulus in conclavi. Nullus dies abit, quin ante illum saepe procumbat filius, parentis memor; odores incendat, inferat cibos; quibus Bonzii, ad naenias quasdam concinendas acciti, saginantur. Tunc omni vacat publico munere: deponit magistratum, si quem gerit; ac negotiis vel gravissimis penitus omissis; relicta statim, si peregre est, urbe, atque adeo ipsa aula, domum paternam repetit, ut parenti justa solvat. Elapso demum triennio, dies faustus ab hariolis exquiritur; convocantur propinqui; procedit funus, praeeuntibus tympanis ac tibiis. Majorum imagines deferuntur, tum machinae, pegmata et pyramides, in quibus praeclara mortui facinora spectantur, vel figuris expressa, vel in tabellis exarata. Mensae demum struuntur odoribus et epulis onustae. Succedunt agmina Bonziorum, suo quaeque induta cultu, et lugubrem symphoniam iterautia. Hanc incendunt feminae, in opertis gestatae lecticis; et miserabili ululatu omnia, tanquam si ad necem ipsae raperentur, implent. Liberi flentes, macie confecti et paedore, consequuntur. Moris non est cadavera in urbibus sepelire: ruri, ac plerumque in silvula tumuli componuntur. Locus augurato capitur, obversus meridiano soli et ab imbre tutus, atque adeo editior, in declivi ut plurimum colle. Sepulcra non exstant e terra, sed alte in humum depressa solido fornice contra vim imbrium muniuntur: eadem statuis, peristylio, magnificis interdum aedibus adjunctis, ornantur.

Hac liberorum in parentes vivos mortuosque pietate, hac potestate parentum in liberos; pacem familiis et tranquillitatem conciliant: candem asserunt civitatibus ac provinciis, instillanda populo passim observantia singulari erga Mandarinos, et Proreges; custodes nempe legum, et Imperatoris vicarios. Nunquam illi prodeunt in publicum sine apparatu et pompa, quae animos veneratione percellat. Conspiciuntur sublimes in ornatissima et patente lectica; praeeuntibus proprii tribunalis administris, et omnibus dignitatis suae insignibus circumdati. Quam procul apparent, consistit populus, et laeva dextraque decedit. Domi jus dicentes nemo, cujuscumque sit dignitatis, alloquitur nisi provolutus humi: cumque haec ipsis potestas per leges fiat, ut fustuario quemlibet multare, indicta causa possint, ad eorum occursum aspectumque nemo non cohorrescit. Quod si potestatem moderate ac sapienter Mandarinus exercuit, abeuntem magistratu omnes honore miro prosequuntur. Procurrunt obviam effusae moenibus civitates, omnia festo clamore personant. Populus catervatim divisus militarem viam insidet: instruuntur a singulis turmis mensae splendenti pictae minio, et sericis instratae tapetibus; accenduntur circum faces, odores pretiosi fragrant: transcuntem sistunt: accumbere, paratisque dapibus, et exquisitis mensarum secundarum deliciis vesci cogunt: auresque laudibus suis, qua nulla gratior symphonia, praebere. Hic audit populi pater; illic provinciae conservator; alibi salus publica: nec minus delectatur veris multorum lacrymis, de illius discessu jacturaque lamentantium. Progredientem alia similiter turma excipit, itemque alia, donec dies inter istos plausus, gratulationes, piosque luctus tota fluat. Illud vero longe lepidissimum accidit, quod ejus vestium aliquid certatim quisque diripit, ad perennem viri de publica re bene meriti memoriam; hic tollit ocreas, ille aufert pileum, iste chlamydem: at simul vestium partem, ei quam abstulit, similem ipsi reddit, ab aliis pariter statim diripiendam. Ita, saepe paucis horis induet ocreas triginta, et pilea totidem ac paenulas mutabit. Ut vero illustrium virorum memoria publicis ornata monumentis maneat, res eorum praeclare gestas in aere et marmore incisas collocant in oppidorum locis maxime frequentibus; statuas, et arcus triumphales erigunt; cujusmodi quasi trophaea tot exstant, ut Imperium Sinicum honoris ac meriti theatrum appellari jure possit.

Ars altera fovendae in populo concordiae, urbanitas est, modestia, et magistra pudoris amicitiaeque comitas. Hoc maxime capite, inquiunt, homines praestant belluis; hominibus reliquis Sinae. Ac sapiunt profecto, cum ita sibi persuadent, ingenia petulantia, ferocia, iracunda, Imperiis turbandis esse opportuna. Contra vero cives, inter se amare et certare officio solitos, potentes irae, doctos dissimulare ac pati; retinentes ordinis quem aetas, meritum, gradus constituit: sic natos, inquam, homines, sic institutos, non facile ad publicam rem turbandam, ab officii rationisque via deflexuros. Hanc vero morum normam ita sancte ac mordicus tenent, ut modum aliquando videantur egredi. Opifites infimi, servi mediastini, agrestes ac nautae, impolitum et ferox genus; suas observant salutandi, colloquendi, invisendi leges. Dicas media in urbe, aut eadem. in familia natos: ita mutuas sibi praestant operas, et fraternum in morem inter se complectuntur. Senectus ubique venerabilis: quasi honoris partes illis primae debeantur, qui priores in possessionem hujus mundi venerint. Eodem antiquitatis studio ducti vetera omnia demirantur. Vasis, statuis, tabellis pictis, non ars exquisitior, sed vetustas pretium ponit: quantum de fumo et aerugine, tantum de pretio detraxeris. Quod si quis aetatem alterius ignoret, hanc percontari non dubitat; ne gravi urbanitatis detrimento, junior senioris locum occupet. Jam, gradus varios artium, munerum, opificiorum distinctos; et quis cuique respondeat honoris modus, non more tantum, sed lege praefinitum habent. Id enim cum tanti ad publicam tranquillitatem momenti semper esse duxerint Sinicae rei moderatores, certis ratisque modulis ac caerimoniis, omnia vitae communis officia descripsere, salutationes, convivia, collocutiones, epistolas.

Salutant obvios compositis irt decussim ante pectus manibus, aut supra utrumque femur protentis, et capite paulum inclinato. Si quis majorem habere honorem illi, quem salutat, velit; junctas manus ad terram usque demittit, toto corpore incurvato. Si quispiam occurrat primae nobilitatis, aut si quem excipias domi tuae, flectendum genu, tandiuque sic perstandum, donec erigaris ab eo quem salutas: quod ille continuo praestat. Sed ubi Mandarinus in publicum prodit, flagitiosa familiaritas, et plagis digna censeretur, si quis eum ullo modo, nisi alloquendi causa, salutaret. Ergo de via parumper deceditur; statur oculis humi dejectis, manibus pendulis et ad utrumque latus applicatis, donec praeterierit. Qui convenitur domi, si est praecipuae dignitatis, excipit adeuntem sedens in interiori aula: si gradus inferioris, expectat in limine, aut etiam in aream ac vicum usque procedit. Primo in aditu non teritur tempus oratione fucata, jactandisque verborum lenociniis, in quibus coacervandis Europaei laborant. Constitutum est quid quisque dicat, quid respondeat. Sistitur ad ostia singula, corpus inclinatur, ac verba concepta repetuntur. Ea duo tantum sunt, Tsin, et Poukan: Id est, Progredere, et Non ausim: voculam uterque suam ter aut quater ingeminat: tum hospes, quasi vinci dolens, prior ingreditur.

Ubi ventum est in locum colloquio destinatum, post varias circutiones, numero suo et ordine constanti definitas, sedetur. Sedendum autem recto corpore, non ad cathedrae dorsum acclivi, quod esset impudentiae nort ferendae; manibus in genua porrectis; demissis humi oculis; pedibus aequali spatio productis, non obliquis aut inter se transversis; toto vultu ad modestiam et gravitatem composito. Statuas dixeris duas ad scenam theatri ornandam collocatas. Siletur enim interdum penitus; paesertim si honoris tantum causae quempiam convenias; et post brevem, ne molestus sit salutator, moram, disceditur. Iidem in discessu ritus observantur, atque in accessu; nec minus negotii est in finienda quasi comoedia salutationis,

quam in inchoanda. Peregrini et advenae fabulam saepe turbant, suarum partium inscitiâ. Rident indigenae sapientes: alii stomachantur. Certe legatis Imperatorem allocuturis praestituti sunt dies quadraginta, quibus se comparent: ac ne quid illis perperam excidat, mittitur ad eos per totum id tempus magister caerimoniarum, a quo exerceantur. Praesto sunt magistratuum tribunalibus, ejusmodi caerimoniarum non tam doctores, quam censores rigidi; qui et voce et verberibus, si quid erratum fuerit, emendent.

Nusquam sunt molestiores istae leges urbanitatis et vincula, quam in conviviis. Mimos rectius, quam convivas appelles; neque ad vescendum vocatos, sed ad vultum et corpus sexcentis modis misere distorquendum. Adest arbiter edendi et bibendi, qui praecipiat ac designet quid, quo tempore, quo gestu, quove modo praestandum sit. Hunc omnes convivae, ut symphoniaci moderatorem concentus, audiunt: simul atque innuit, universi manum lanci admovent, et os poculo; attollunt bacilla, vel deprimunt: nam bacillis duobus argento praefixis utuntur fuscinularum vice; in iisque tractandis mire sollertes et eruditas manus habent. Est sua unicuique mensa, sine mantili, sine cultello, aut cochleari: omnia quippe fercula secta frustatim apponuntur. In comedendo modus hic tenetur, ut ne citius tardiusque conficiatur cibus, adeo ut omnes expediti possint esse ad bacilla deponenda. Haec in mensam demittuntur certis gestibus, quorum intervalla idem convivii magister moderatur. Lances circiter viginti apponuntur, et inter unamquamque ministratur vinum, sed innocens et mite, inque cyathis parum capacibus, e quibus tantumdem haurire licet quantum cuique allubescit.

Ubi dapes omnes appositae fuerunt, fas est paulo liberius e catino, quod cuique commodum est depromere; ad numerum tamen, et e structoris praescripto. Hunc in modum accumbunt tribus quatuorve horis, taciti, graves, serii. Cum cessare convivas moderator mensae videt, dar signum. Consurgitur, et in aulam hortumve, deambulaudi parumper et colloquendi causa, seceditur. Vix horae quarta pars abiit; redeunt omnes in priorem locum, ubi secundas inter mensas bellariis instructas, thea porrigitur. Ecce autem prandii corollarium, novusque labor. Subeunt histriones et pantomimi, ac nescio quas fabulas ruris plenas et inficetas actitant. Eorum cantibus inconditis seu clamoribus et ululatibus (nam declamandi artem ignorant Sinae) aula tota perstrepit; et aures convivarum, jam prioribus caerimoniis fatiscentium, obtunduntur. Applaudendum nihilominus est, comprimendus risus, laudanda Sinensis elegantia, et probanda utroque pollice consuetudo, sapienter a majoribus ad posteros transmissa.

[Note: 40. Politicae scientiae leges, Sinarum propriae.]

Tertium Imperii administrandi caput complectitur proprias quasdam prudentiae politicae leges. Prima est ut nemini mandetur publicum munus in ea, unde est oriundus, provincia. Mandarinus enim ignobilis fere ab iis contemnitur, qui natalium ejus obscuritatem norunt. Sin contra loco nobili natus est, periculum foret, ne cognatorum et amicorum opibus fretus, ductaret seditionem aut promoveret; certe, ce praepeditus gratia, auctoritate, metu, jus non posset integre ac libere dicere.

Altera lex est, ut praecipuorum liberi Mandarinorum, in urbe regia et Imperatoris comitatu, teneantur; verbo quidem, tanquam splendidius educandi; re ipsa velut obsides, et vades, si quid ab eorum parentibus peccatum fuerit.

Tertia: ut nullum munus publicum venale sit, sed virtute duntaxat ac doctrina parabile. Hanc ob causam in candidatorum mores ac vitam diligenter inquiritur: de illorum vero eruditione tot instituuntur examina, ut nullus fraudi locus relinquatur. Statim atque parentibus ea videtur indoles aetasque pueri, ut fructum in litteris facere non poenitendum possit, traditur in disciplinam alicui ludimagistro, ut nosse litteras et exarare discat; qui multorum annorum labor et opus est. Collegia juventutis et Seminaria sunt nulla: litterarum magistris nullus non abundat vicus. Cum processit annis et doctrina puer, examinandus offertur Mandarino; ac. si commode characteres format, inter eos admittitur, quibus penetrare in librorum veterum adyta licet, ac postmodum ad gradus litteratorum provehi. Istorum graduum tria sunt genera, quae nostratibus artium magistris, baccalaureis, et doctoribus, utcumque respondent. Quia porro arbitra fortunae apud Sinas doctrina est, eam ob rem in studio litterarum aetatem omnem consumunt. Classicos libros memoriae mandant labore indefesso, leges interpretantur et explanant: toti sunt ab anno sexto aetatis, ad sexagesimum usque in scribendo, in cognoscendis imitandisque priscis doctoribus, in arte dicendi comparanda, et procudendo stilo. Interdum aliquorum natura praestans, et ingenii vis acrior breviori tempore metam longissimi stadii attingit: sed haec rara inter Sinas avis.

Doctrinae periclitatio fit incredibili cum severitate. Tertio quoque anno instituuntur examina, in urbe primaria provinciae, octava luna, quae in mensem Septembrem nostrum incidit. Habent primariae illae civitates cellarum millia circiter quatuor, ingenti cincta muro: singulae passus ternos latae sunt, quinos admodum longae, altae ad hominis staturam. Supellex, praeter mensam et sedile, nulla. Unica in hoc septum, et quasi gymnasium, porta paret: cujus in limine unusquisque diligenter excutitur, ne quid scripti occultet in vestibus, aut in penicillorum calamis: praeter quos, et folium chartae purum, afferre nihil debet. Ingressi compinguntur in cellulas, januis obseratis, et apposito lictore, qui observet ne quid innuant, vel insusurrent vicinis: militum vigil custodia murum obambulat.

Ad quatuor patentis areae angulos defigitur exaratum litteris cubitalibus argumentum scribendi; quod e sua quisque cella facile legat. Primo die proponuntur effata quatuor desumpta e Confucii libris: itemque alia tria ducta e priscis voluminibus, quorum apud Sinas maxima est auctoritas: licet eligere, quod ad cujusque stomachum et vires magis facit. Effatum quisque suum ornat, amplificat, perpolit: tota scriptio characteribus, seu vocibus quingentis includenda est. Secundo die materia scribendi est deliberativi, ut rhetores appellant, generis. Quaeritur quid agendum in aliquo certo, quod exponitur, negotio; quid esse videatur e publica re, quid Imperatori suadendum. Scriptio in modum libelli supplicis est conformanda. Diem denique tertium occupat aliqua forensis disceptatio; solvendus legis nodus; sententia pro tribunali dicenda; causa quaedam earum similis, quae in judiciis versantur; accusatio, vel defensio. Incumbunt in laborem candidati a mane summo ad vesperam. Prandium levidense praebet illis civitas, quo verendum non est, ne tentetur cerebrum noxiis vaporibus, et contentio laborandi frangatur. Sub noctem omnes folia sua complicant, adscripto suo, parentum, majorum et patriae nomine. Chartam obsignatam praefecto tradunt. Eam subito exscribunt librarii, in hoc munere ex ercitatissimi: nihil omittunt, ne apicem quidem unum, praeter auctoris nomen, quod in isto exemplo non apponitur. Ne qua in re tamen lapsa sit eorum aut manus aut fides, datur selectis censoribus provincia conferendi cum autographo exempli: scriptiones autographae in scriniis diligentissime obseratis tenentur: exempla deferuntur ad judicum assessores: qui, rejectis deterioribus, optima deligunt, de quibus duo judices ab aula missi pronunciant: collatisque rursum exemplis cum auctorum ipsorum autographis, lauream et magisterii decus promerentibus largiuntur; eorumque scriptiones et nomina toto Imperio promulgant.

Jam, qui gradum doctoris ambiunt, Pekinum conveniant necesse est: ac ne quem egestas retardet, sumptus itineris de publico suppeditantur. In iis examinandis diligentia et cautio longe major adhibetur. Sedet inter illorum judices aliquando Imperator ipse; et ejus qui nunc rerum potitur, acumen ac diligentiam vel peritissimi reformidant. Simul atque doctores creati sunt, Imperatori offeruntur, a quo tres primi

corona florea, vel aliquo alio munere donantur: nonnullos in academiam suam cooptat, und vix unquam educuntur, nisi ad obeundam insignem aliquam regni praefecturam. Doctor semper opibus affluit: vel ipsis gratulantium donis dives est: dum ejus gratiam conciliare sibi quisque studet, utilemque amicitiam demereri. At ne primos adepti gradus, quasi votorum compotes, otio se dedant, et longum vale litteris laborique dicant; jubentur iterum iterumque varias subire periclitationes, et specimen eruditionis edere: in quo si negligentiores deprehenduntur, ac pristinae eruditionis obliti, gravissime castigantur: nec abeunt contra sine praemio, si veteris doctrinae possessionem accessione nova locupletaverint.

Haec ratio mirificas ad publicam rem bene administrandam utilitates habet. Juventus, quae otio fere marcescit, continua occupatione avocatur a vitiis: vix habet respirandi spatium, nedum cupiditatibus indulgendi. Deinde litteris et humanitate quamplurimi perpoliuntur. Tum administrantur magistratus a viris legum et morum peritis; ac licet non penitus exscindantur illae judiciorum pestes et corruptelae, quae ab avaritia indomitisque perturbationibus oriuntur; saltem illae propulsantur, quas parit recti verique inscitia. Huc accedit, quod inter ipsos magistratus nulla est de honore dimicatio: non certant candidati largitione, gratia, patrociniis, quibus abundare possunt etiam indignissimi. Praeterea, quia merentibus dantur inempti magistratus, abrogari facile possunt immerentibus. Durum esset familiam florentem, quae in coemendum munus fortunas omnes effudisset, subito evertere: ac proclive foret indulgere nonnihil Mandarino cunctatori, languido, desidioso, seni; aut rigido praeter jus et aequum atque immiti. Verum, ubi magistratus donum Principis est, adimi sine cujusquam injuria, cum videtur, potest. Denique jus gratuitum populo dicitur. Nihil exigit a litigantibus judex qui nihil dedit, et cujus ratum fixumque stipendium est.

Quarta Sinensis politicae lex Imperio exteros excludit. Suae sibi sapientiae conscia gens, et opibus domesticis tumens, peregrinos mores contempsit, ut barbaros ac prope ferinos. Verita est ne quid ex illa contage labis contraheret, si admitteret eos promiscue, atque in Imperii gremio versari pateretur: tum vero timuit ne quid oriretur in publica re dissidii ac perturbationis, e morum, sermonis, et religionum dissimilitudine; quae a litibus privatis, in seditiones et bella solet erumpere. Non jam est, inquiunt, eadem atque una familia, non liberi iisdem imbuti opinionibus, ac moribus: et quam vis ad omnem vernaculi moris usum sedulo fingantur exteri, ac velut inserantur in eandem stirpem, non sunt ad summum nisi adoptivi liberi, caritate illa et obedientia, quam natura veris et Iegitimis filiis insevit, destituti. Quare, licet Sinensibus indigenis prastantiores essent exteri, quod nunquam ipsis persuadebitur, interesse tamen publicae rei putant ut amoveantur: ac mirantur quo tandem pacto legis Evangelicae praecones Europaei sedem in Sina stabilem adipisci potuerint. Sed quam est prudens illorum metus, et politica ratio, cum agitur de falsis religionibus, quae a discordia, impietate, rebellionibus procreata, pariunt eadem monstra facillime; tam est injusta, cum agitur de Christiana lege, quae concordiam, obsequium ad versus Principes, modestiamque, praecipit. Quod ipsi demum post examinatam seculo toto Christi legem, agnoverunt.

Quintum politicae Sinensis placitum est, nullam ut hereditariam esse velint nobilitatem, neque ullum inter cives ordinem et honoris gradum statuant praeter illum, quem gestio muneris alicujus publici, atque adeo doctrina probitasque tribuunt. Si unam Confucii familiam excipias, quidquid est in Imperio, populus aut Mandarinus est. Nulla praedia non plebeio et communi jure sunt; ac ne illa quidem, quae sunt alendis destinata Bonziis, aut fanis addicta. Itaque ipsorum Dii perinde atque homines, onerum publicorum partem ferunt, et vectigalia cum populo pensitant. Mandarini demortui liberos nihil adjuvat paterna nobilitas: nomen vacuum et inane gerunt, nisi virtutem parentis et eruditionem repraesentent. Hinc redundat in publicam rem utilitas non una. Primum quidem magnam opportunitatem affert ad fovendum commercium, quod inerti nobilitatis otio languescit, ac jacet; deinde fiscum auget majorem in modum; siquidem nihil immune, nullum oppidum, praedium nullum vectigale non est. Postremo cum familiae non retineant splendorem illum, quem nobilitas obscuris etiam ingeniis et plebeiis mentibus conciliat, nihil periculi est, ne in provinciis propagent alantque auctoritatem, et opes Principi formidolosas.

Sextum placitum est, ut expeditas atque instructas semper copias habeant, quibus et finitimorum arceant impetus, et domesticos tumultus comprimant, seu potius antevertant. Quindecim, ut minimum, aut viginti militum millia singulis provinciis imposita sunt: centum sexaginta equitum millia Pekini excubant. Aliae cohortes murum Tartans objectum; aliae insulas, praesertim Haynaniam et Formosam, tuentur: adeo ut quingenta ipsa armatorum millia Imperator alat, vel in summa pace. Lautissimae ac splendidissimae copiae sunt; non item optimae: transvectioni aptiores, et pompae, quam pugnae. Nihilominus adhibetur maxima diligentia, ut bellicam artem milites apprime condiscant. Copiarum ductores eliguntur peritissimi, post datum fortitudinis et industriae specimen: explorantur et examinantur non secus atque litterarum doctores. Ipsi artem, quam diu didicere, suis militibus accurate tradunt; docent quomodo excipiendus, vel invadendus hostis, a tergo, a fronte, a lateribus: ubi cedendum prudenter, ubi fortiter instandum; qua ratione acies colligenda, dividenda, et ad subitos casus convertenda sit. Sagittas ad signum perite miles dirigit, tractat acinacem scienter, audit centurionum imperia; et vincere tamen, quod rei caput est, nescit. Enimvero non tam praeceptis et umbratili exercitatione, quam usu, ars bellica percipitur; neque usquam certius et commodius bellum, quam in bello ipso discitur. At pacem et otium Sinae omnes colunt. Deinde optimam aetatis partem collocant in tractatione litterarum; neque arma fere induunt, ac nomen inter milites profitentur, nisi librorum taedio, aut otii cupiditate. Quid quod bellicam artem ferinum quiddam esse arbitrantur et barbarum. Itaque ipsam belli armorumque speciem ab oculis removent, nec modo civem cum telo esse, vel gladio, sed ne militem quidem ullum patiuntur. Milites tunicati vagantur et inermes, nisi cum Iustrantur copiae. Ab isto bellicae gloriae contemptu illud oritur incommodi, quod bellis exterorum et incursionibus Imperium patet, quibus denique succubuit, cum Tartarorum accepit jugum, ut suo loco explicabitur.

Septimum placitum spectat poenas ac praemia. Bene de Imperio meriti nunquam frustrantur sua mercede: et quia Principum, quamvis locupletissimorum, arca remunerandis egregiorum virorum meritis par saepe non est, inventi sunt tituli honoris pleni, quibus virtus minimo impendio cohonestatur. Hinc orti sunt varii Mandarinorum ordines. Novem recensentur; duplex in unoquoque est gradus; alter altero nobilior. Ea dignitate, his titulis, id Mandarini consequuntur, ut honestissimum in coetibus, in consiliis, in mutuis salutationum officiis obeundis locum teneant. Auget illorum splendorem ac famam illustris appellatio, fortunas teruncio non auget; eoque Imperatori est gratior. Igitur illam ipsis aliquando mortuis impertitur. Eos creare Mandarinos gaudet, iisque insignem inter aulicos proceres assignat locum, quibus ne infimum quidem inter homines dare potest. His titulis interdum adjungit elogium sua conscriptum manu, quae res una vel maxime familias illustrat.

Haud parcius poenas imponunt, quam praemia. Unicuique delicto suum et constitutum lege supplicium. Inolevit mos ut fustuario plurimum utantur. Impinguntur fustes tergo; si quadragies tantum aut quinquagies, animadversio paterna nuncupatur, cujus ne Mandarinos quidem immunes dignitas sua prastat: nam vacat haec probro poena, cogiturque affectus illa reus genua ter flectere ante judicem; corpus, si plagae sinunt, incurvare; gratiasque pro castigato benigne delicto magnas agere. Atqui hujus supplicii tanta saepe gravitas est, ut ictus pauci ad inferendam necem satis esse possint, si quis est imbecillior, ut quandoque accidit. Non tamen desunt artes ad mitigandam

hanc acerbitatem. Omnium certissima est, auro lictores delinire. Tunc eorum manus sic blande pecunia incantat, ut fustes gravissimi pluma leviores evadant; quamvis instet praesens judex, et stimulos addat caedentibus. Praeterea inveniuntur ubique vicarii, qui venale dorsum pro sontis tergo supponant. Signo dato subeunt sollerter in alterius, per confertam multitudinem elabentis locum; et plagas non sibi debitas, laeti excipiunt. Hac arte una multi vitam tolerant, et fustuario aluntur. Hunc in modum olim Yam-quam-Sienus, ob scelera et excitatam adversus Christi legem procellam, in Sinensibus fastis male notus, justissimae severitati judicum est elapsus. Auri magno pondere induxerat hominem e faece vulgi, ut suum obiret locum, ac poenam sibi irrogandam lueret; aiebat rem ultra fustes non processuram; ac si quid ulterius tentaretur, datum iri operam ut illi esset impune. Credidit miser: vestem et crimen scelerati proditoris induit. Citato per apparitorem Yam-quam-Sieno, respondet ad nomen, seque adesse clamat: dicitur in eum sententia, et capite damnatur. Statim a lictoribus comprehenditur, et ore oppresso (nam reis post latam sententiam vocem edere nesas) productus in plateam, crudelissime necatus est.

Solent etiam ferreo torque ad infamem cippum devincire sontes in compitis, aut pro portis urbium. Haec poena, ut est fustuario levior ad acerbitatem, sic multo est ad ignominiam gravior; inuritque labem edeo foedam, ut eam nulla temporis diuturnitas eluat. Reis ignobilibus amputant caput, censentque hoc supplicii genus, quo cervix a reliquo abscinditur corpore, tetrum in primis ac turpe; nobilibus eliduntur fauces laqueo: nisi forte majoris aliquid flagitii admiserint, et pejoris exempli; tunc enim eâdem ac populus plectuntur poenâ, et eorum capita nonnunquam ex arboribus in via militarj suspenduntur. Perduellionis reos dirissime torquent. Alligatis ad palum carnifex pellem capitis vi deripit, et in oculos reducit a fronte, ut aspectu saltem sui supplicii careant. Mox frustillatim membra omnia dissecat, ac tristi laniena fatigatus, spirantes adhuc et sexcentis deformatos vulneribus, furenti populo consiciendos permittit. Interdum flagris concidunt sceleratos, et lenta nece macerant.

Inter ceteras administrandi recte Imperii leges non postremam hanc esse arbitrantur, ut nullam publici vel privati negotii partem attingant unquam feminae. Domi sedere clausas vulgo jubent, educandis liberis intentas. Nihil vendere illis aut emere in publico licet: tamque novum et insolens accidit, si qua prodeat foras, quam in Europa, cum dicatae Deo virgines e suis claustris, itineris necessarii causa, pedem proferunt. Virorum Principum et Imperatorum uxores maritis non succedunt: ac ne regere quidem tantisper Imperium illis conceditur, dum ipsarum filius huic per aetatem gubernando par sit.

Restant effata duo politicae Sinarum prudentiae: alterum ad commercii fovendi curam pertinet: alterum ad singulas partes ac munera vitae civilis ordinanda, et certis statisque legibus vincienda. Nihil habent antiquius quam ut vigeat commercium et floreat. Omnes in quaestum omnia conferunt, etiam Mandarini: qui, societate cum lautis mercatoribus inita, fructum e pecunia ingentem colligunt. Neque vero peccari graviter ab eo putant, qui Iucri causa mentiatur astute, scienterque fallat. Deprehensus in dolo mercator, Vides, inquit emptori, quam tardus, hebesque sim. Tu me peritior es; alias ero fortasse felicior. Neque religioni pariter habent merces, quaecumque depravari possunt et adulterari, vitiare. Emptoris est detegere vitium. Id si minus facit, tarditatem, inquiunt, suam accuset. Haec fallendi fraudandique publica velut licentia, magnam furum copiam gignit. Nihil est illis ingeniosius; parietes sine tumultu ac fragore perfodiunt, dejiciunt januas, domum noctu improvisi et inobservati compilant. Si deprehendantur cum telo, capite plectuntur: si inermes, afficiuntur leviore poena, pro furti modo: si nihildum furati sunt, fustuario multantur. Quo sit expeditior commercii cursus, datur modo exteris venia subeundi Sinicos portus, aquibus olim arcebantur. Cum primum ostenderunt Lusitani onustas peregrina gaza naves, praestrinxit Mandarinorum oculos lucri spes: at cupiditati frenum injiciebat Sinica lex, peregrinos in Imperium admitti vetans. Inventum est quo pacto legi satisfieret: si nempe in vicinam urbem inferrent suas merces interdiu, noctu vero se ad navigia reciperent. Postea Sancianum et aliae quaedam insulae, ubi naves reficerent, concessae: demum ponendi stabilis domicilii facultas data in Gaoxa insula provinciae Quantuniae, ubi Macaum condiderunt. Commercii tamen Sinensis praecipua pars et potior in ipsa Sina continetur. Singulae provinciae, tanquam totidem regna, mutuas indulgent opes, et omnium ubertate ditescunt.

Sequestra commercii et quasi mens, moneta est. Denariis aereis utuntur, rotundis et in medio perforatis, ut inserto filo colligi possint: dem assem conficiunt; asses vero decem, decima sunt pars nummi Sinici, quem Leamum vocant indigenae, Lusitani vero Taelem: respondetque quatuor circiter libris Francicis, aut Juliis Italicis. Argenteos nummos imagine Principis et certa signatos nota nullo habent: eorum loco massulas argenti solidi adhibent, insormes et varie concisas. Pondere aestimantur, et eas diffindere licet, si quis adulteratum metallum suspicetur. Aurum inter monetas non numerant, uti nec gemmas: sed inter merces. Aurum ipsum emitur, ingenti Europaeorum quaestu: in Europa enim cum argento comparatum rationem habet unius ad quindecim; in Sina vero, unius ad decem. Merces plerasque Sinae mercatores appendunt. Eam ob rem stateras perquam habiles, ac delicatas penes se vulgo habent, inclusas levi et eleganti theca. Constant lancula, scapo, et ductili pondere. Scapus ebeninus aut eburneus, calamo scriptorio non crassior, sed in minimas particulas, incisis in superficie lineolis, sectus, mire ponderi cuilibet accommodatus est. Libra Sinica in sexdecim uncias tribuitur: unciae singulae in partes decem; illae in decem denariolos, denarioli in totidem grana. Sinicus pes, quo mensores utuntur, non differt ab Europaeo pede, digitorum sexdecim.

Pars haud exigua politicae prudentiae, ordo et disciplina civilis est. Haec civitates, pagos, ac singulas familias regit, ordinat, continet. Nihil in Imperio Sinensi, jam inde a condita Monarchia, non compositum et constitutum: omnia praevisa et definita. Nulla inter nobiles de gradu honoris contentio: novit quisque quid suo muneri debeatur. Principum ac Mandarinorum pensiones, domus, familia, lecticae, insignia, sunt praescripta et pervulgata. Itaque cum in publicum prodeunt, unusquisque intelligit quinam, et quo genere honoris afficiendi sint. Ipsae urbes formam ac figuram definitam habent, nempe quadratam, quantum ratio soli patitur, ita ut portae spectent partes mundi quatuor praecipuas, orientem, occidentem, meridiem, et septentrionem. Eadem est domorum ratio, quarum januae cuipiam ex illis partibus obversae debent esse. Urbium quoque ordini respondet magnitudo. Domorum omnium humile fastigium et aequale, ne quis in alienas aedes, aut hortos prospicere possit. Tota civitas in regiones dividitur: praesunt regionibus decuriones: quorum singuli decem aedibus ita sunt praepositi, ut illis incumbat cura Mandarini admonendi, quis peregrinus accesserit aut excesserit; num qua coorta rixa, numquid novae rei natum. Ad mutuam operam sibi praestandam tenentur vicinae domus, et ad vim arcendam debent concurrere, si quid tumultus a nocturnis, exempli causa, furibus aut sicariis oriatur. Demum in unaquaque domo a patre-familias ratio repetitur eorum, quae liberi domesticive peccaverint. Urbium portae semper clauduntur appetente nocte: excubat pro portis interdiu statio militum, quibus id negotii datur, ut explorent quis inferat pedem, efferatve; unde, num vicina ex urbe aut remota, et quorsum veniat; cujas, qualisve sit. Comprehenditur qui quid praebet suspicionis, et ad Mandarinum perducitur. Majoribus in urbibus per noctem concursant vigiles; catenis ferreis transversae viae occluduntur: pomerium equites circumeunt; neque abit impune, si quis vagari tunc deprehendatur. Nox quieti concessa est, inquiunt Sinae, ut vires refectae somno, instanti labori pares esse possint; nec traducenda ludis intempestivis, saltationibus, choreis et concursationibus, in bene morata civitate.

Non se continet urbibus providentia Sinica; in agros late ac pagos excurrit. Nulli parcitur sumptui, ut viae publicae, rebus omnibus ad iter commode faciendum necessariis muniantur. Attolluntur aggeres in locis humilioribus: in abruptis et confragosis saxa montesque perfodiuntur: aquae et torrentes alio derivantur in palustribus et humidis. Viae militares latae sunt octoginta circiter pedes, arena stratae ac topho, qui post imbrem facile arescit. Saepe dextra laevaque trames editior assurgit, ut pedites commodius iter faciant: interdum geminus arborum versus praetexit latera, et solem submovet praetereuntibus. Post millenos quosque passus viam transversam secat fabrica, instar triumphalis arcus, alta triginta pedes, tribus amplissimis portis aperta, quarum in culmine, ac latissimo zophoro scriptum litteris uncialibus legitur quantum distet urbs proxima, tum ea unde venis; tum illa, quo ducit via. Sic duces itineris minime sunt opus, et exploratum cuique est, quo pergat, quantum supersit viae, quantum confecerit. Rursum, post dimidiam quamque leucam, in eadem via turricula quaedam conspicitur, ac terrenum munimentum. Ibi defigitur vexillum Imperatoris, nec procul est casa et militum statio. Illi subito adsunt, cum tumultus aliquis increpuit, vel cum nuncii quidpiam quasi per manus celerrime deferendum est: praesertim vero ad praedones grassatoresque cohibendos. Quisquis armatus ingreditur, debet edisserere quis sit, unde, quo pergat, ac litteras a Mandarino acceptas proferre. Publicis cursoribus praebet stipendium Imperator de fisco, eamque ob rem ingentem numerum veredorum alit. Dimittuntur ex urbe regia ad civitates provinciarum primarias, et Principis mandata deserunt. Ea Proreges urbibus primi ordinis statim significant: ab urbibus primi ordinis ad oppida secundi, a secundi oppidis ad civitates tertiae classis momento permanant.

Iisdem cursoribus utuntur cives ad epistolas perferendas, nonnihil erogando veredariorum praefectis: eadem, qua fit in Europa, facilitate ac securitate, at multo minori sumptu. Ut Mandarinorum curam Imperator acuat, saepe rumorem spargit se aliquo profecturum, et provinciam lustraturum. Tunc enimvero curae omnes impensaeque adhibentur, ut expeditae et ornatae sint viae ut reficiatur, si quid vitii damnive tempus aut casus attulerit. Aguntur enim fortunae gubernatoris, ac saepe caput, si negligentiorem se praebuerit; aiuntque Mandarinum haud ita pridem laqueo collum inseruisse, quia satis mature via refici non potuerat, qua venturus Imperator dicebatur. Non venit tamen; et Mandarino festinasse nocuit. Ut urbibus, sic pagis suae sunt constitutae leges, ad fovendam concordiam, ad culturam agrorum, ad augendam commercio rem tum publicam, tum privatam. Nemini otioso licet esse; procul intemperantia compotationum et ludorum: procul omnis alea, neque illa nisi clam et gravi cum periculo luditur. Luditur tamen, nec raro; tanta est libido lucri! ac saepe domus, praedia, uxores a lusoribus obstinatis deponuntur. Uxores, inquam: ut enim eas emerunt, ita etiam aliquando vendunt.

In matrimoniis contrahendis adhibent quasdam vetulas, nuptiarum conciliatrices et quasi pronubas (nam sponsas intueri aut alloqui non licet.) Illae vetulae, ad mentiendum conductae a parentibus, proco de puella consulenti vulgo referunt ea quae placere possunt: laudant formam, indolem, sollertiam. Quo pluribus enim dotibus puella ornatur, eo pluris emitur; neque aliter uxores ac merces alias comparant. Postquam de pretio inter procum et virginis parentes convenit, pecunia numeratur; apparantur nuptiae. Ubi dies illis destinatus illuxit, defertur ad mariti aedes sponsa, in sella eleganti, percrepantibus tibiis et tympanis, consequente cum puellae parentibus amicorum et assinium caterva. Nihil affert dotis nomine, praeter nuptiales amictus mundum muliebrem, et supellectilem donatam a patre. Dos uxoris, ipsa est uxor; sat dives, si pudica, si proba. Id faciunt, ne collocandis virginibus opes familiarum exhauriantur: tum etiam, ne dotis magnitudo spiritus majores afferat uxoribus, quae minus opulentos despicere viros solent, iisque se jure quodam suo tunc imperitare posse credunt. Sponsus opipare cultus domi, venientem expectat sponsam; ipse sellam, diligenter antea obseratam, aperit, et uxorem deducit in conclave, ubi illam cognatae mulieres, et ad epulas nuptiales invitatae, excipiunt: dum in diversa aedium parte amicis maritus geniale convivium similiter apparat, maestus ipse non raro, ac dolorem vultu male dissimulans. Cum enim inter se nunquam vir uxorque aspexerint, saepe alter alteri displicet, ac lucem unam genialem longus multorum annorum maeror excipit. Repertos narrant qui, cum trepide lecticam, ubi sponsa gestabatur, aperuissent; aspecta puellae forma, parum honesta et liberali, repente lecticam occluserint, ac jussis facessere cum sponsa parentibus, et amicis, pactam numeratamque pecuniam perdere, quam invisam mercem retinere, maluerint.

Cum Tartari Nankinum occupapunt, accidit res sane lepida, quae victoribus perinde ac vistis risum movit. Milites in promiscua vastitate sacris profanisque rebus inferenda, pepercere feminis, quas esse in sina venales audierant. Undecumque raptas inclusere ingentibus apothecis, in forum postea producendas. Sed quia multarum aetas ac forma deterior non facile videbatur emptorem inventura, placuit universas in saccos abdere, atque ita venales proponere. Pretium in singulas constitutum, ut non pluris quam binis tribusve nummis venirent, sed ita, ut clausi sacci et operti emerentur. Die dicta concurritin forum multitudo, pars ut uxores ac filias recuperarent, pars lucri studio. Hos inter nescio quis e plebe infima, qui nummos duos aegre comparserat genium defraudans, eos obtulit, et saccum suum abstulit. Vix emerserat e turba, incessit cupido coguoscendi, quam bene ac feliciter emisset. Saccum recludit. Videt retorridam anum, et senio macieque deformem.

Hoc aspectu sic efferatus est, ut saccum et vetulam in flumen abjicere pararet, amissae pecuniae dolorem consolari sic gestiens. Cui matrona caput sacco exerens; Noli, inquit, o. bone, fortunam incusare: nunquam melius emisti. Faxo ego, si mei curam geris; ut unum hunc diem dicas tibi fortunatissimum in vita illuxisse. Hac oratione mitigatus deducit illam in vicinas aedes, ubi se indicavit. Erat praepotentis. Mandarini conjux, quem extemplo per litteras fecit de sua calamitate certiorem. Nec ita multo post adfuere famuli, a quibus domum est revecta cum suo vindice, quem ita ornavit extulitque, ut eum duplicis nummi tam bene collocati minime poeniteret.

Sinensibus uxores repudiare non licet, nisi convictas adulterii, aut certis aliis de causis, quae rarius incidunt. Tunc eas vendunt cui libuerit, aliamque mercantur, id populo familiare est; nobilitati non item. Quod si quis temere, ac victus odio et animi impotentia, conjugem vendat, graviter animad vertitur in emptorem juxta et venditorem: nec tamen dimissam recipere vir cogitur. Quamvis unica sit in singulis familiis uxor legitima, concubinas nihilominus quamlibet multas adsciscere sinit consuetudo. Jus aequum liberis omnibus est ad cernendam hereditatem, quia censentur omnes ad legitimam conjugem pertinere: quam proinde matrem vocant, et in loco parentis habent; adeo ut eam, unde nati sunt, neque colant vivam, neque mortuam lugeant. Denique maximam vim habet ad fovendam in populo concordiam, ad ubertatem publicam et felicitatem ratio colligendorum vectigalium simplex atque moderata. Carent publicanis, et ea quae publicanos sequitur, et quam Principes Europaei necessariam arbitrantur, lictorum et actorum numerosa natione. Agri omnes metati sunt, omnes familiae numeratae: ratum et fixum quid ex quoque vel hominum capite, vel proventu frugum, redire ad Imperatorem debeat. Suum quisque vectigal urbis gubernacori defert: id facere qui omiserit, caeditur fustibus, et vinculis mandatur: at ejus bona non publicantur, ne familiae totae corruant. Gubernatores rationem acceptae pecuniae reddunt primario cuipiam Mandarino; isque vicissim supremae rationum curiae Pekinensi. Vectigalium bona pars in ipsa provincia consumitur, solvendis magistratuum militumque stipendiis, et publicorum aedisiciorum, impensis: reliqua pecunia Pekinum comportatur.

His legibus stetit ac floruit Sinica res ab annis quater mille et amplius, nempe ab anno ante Christum natum bis millesimo sexcentesimo nonagesimo septimo. Quam vetustatem sexcentesimo nonagesimo septimo. Quam vetustatem confirmat Historia Sinica, tantam auctoritatem Litteratorum judicio ac potissimum Confucii adepta, ut eam vocare in dubium nemo prudens, ac nisi, ut dictitant, haereticus, possit. Hanc per sous digestam annos videre est in edito recens volumine, quod inscribitur Consucius Sinarum Philosophus. Destant in eadem vestigia non obscura priscae ac verae, quae olim in Sina viguit, religionis, ut modo explicaturi sumus.

§. XVIII. De Sinarum Religione.

NON immerito putatur hac Sinarum fuisse fortunata sors, ut verum et summum Numen jam inde ab ipsis Monarchiae incunabulis cognitum habuerint. Ejus conditores Fohium, Yaum et alios deinde consecutos, prima Imperii fundamenta jecisse appâret ducentis post diluvium annis, Noemo etiamnum superstice, ut constat e subductis chronologiae Sinicae annis; et originem duxisse a Noemi filio Sem, quae vox apud Sinas, procreationem et vitam sonat. Ab his orti majoribus, Creatoris potentiam et majestatem ignorare non potuerunt. Fohius, ut Sinica testantur monumenta, certas pecudes domi alebat, quas coeli terraeque Domino immolaret. Eidem coeli Domino templum posuit Hoamtius, Imperator tertius. Chuenhius, Imperator quintus, divini Numinis cultum propagavit in omnes provincias, et certos eidem procurando Mandarinos praefecit. Ejus successores non minorem pietatis verae ac religionis curam gesserunt. Certi sacrificiorum ritus erant, ae stata singulorum tempora: nec dubitabant Imperatores ipsimet versare humum, cujus felicibus sulcis mandandae fruges erant sacrificio destinatae. Certa pariter jejunia et publicae preces indicebantur; maxime si qua calamitas urgeret, si sterilitas vexaret agros, si hostis fines incursaret, si terra motibus intestinis concussa jactaretur. Quo etiam tempore fiebat potestas cuilibet e populo Principis admonendi, si quid ab eo peccatum in privata re administranda, vel publica, videretur. Suis enim delictis assignabant Imperatores quidquid infortunii populum afflictaret. Hujus moris exemplum refertur memorabile. Septem anni, frugum et solitae messis expertes, gravissimam provinciis omnibus perniciem intulerant. Id accidisse narrat historia Sinensis, annis ante Christum mille septingentis viginti tribus: quam in aetatem incidit AEgypti sterilitas litteris sacris consignata. Cum exitium Imperio toti certissimum immineret, Imperator, post sacrificia plurima Numini placando facta, se demum ipse, velut piacularem victimam, offerre statuit. Ergo, primoribus congregatis, exuit regiam chlamydem; ac vili centone tectus, procedit in montem, procul ab urbe. Hic tanquam reus coram supremo judice, et sordidatus, terram novies fronte ferit, coelumque suspiciens, Coeli conditor Deus, ait, tot malis fessi tuum imploramus Numen. In causa sum et culpa, sateor. Sic regem plectis in populo. Sed quo te meo delicto iratum offensumque habeam, quaeso atque obtestor, doce. Si regiae domus superbiam et luxum damnas, illi modum imponam. Si mensae meae ferculorumque copia publicam inopiam invexit, frugalitate ac parcimonia scelus emendabo. Sin majorem desideras irae tuae leniendae victimam, adsum; unus pro cunctis cadam: nece mea placatus esto: in agros arentes imbrem; fulmen in caput hoc, demitte. Vix haec ediderat, cum coelum optatos confestim imbres, ac messem postea uberrimam indulsit. Exemplum hoc Evangelii praecones utiliter adhibent. Celebratis, inquiunt, Imperatorem vestrum, qui majestatis insignibus abjectis, victimam se voluntariam pro suis obtulit. Viri excellentis egregium facinus imitandum posteris Principibus proponitis. Quî potestis igitur non laudare JESU Christi caritatem, qua impulsus poenas hominum sceleribus debitas ultro suscepit: exuitque debita sibi majestatis ornamenta, ut nobis divinitatis suae gloriam impertiret?

Corruptis paulatim moribus relanguit pietas, et prosana superstitionum vesania miseris incubuit. Veneficia, magicae artes, praestigiatorum ludibria, grassari per populum coeperunt. Principem in Idolis Sinensibus locum obtinet Fo, magus olim aut circulator Indus, cujus matrem gravidam aiunt sibi visam in somnis parere album elephantem. Inde factum ut elephas albus tanto apud Indiae reges in pretio sit, et maxima propter illum inter se bella saepe gerant. Foi discipuli et cultores orientem fere totum impleverunt; appellanturque a Siamensibus Talapoini, a Tartaris Lamae, a Sinis Hoshangi. Vocasse discipulos, cum jam ageret animam, traditur; iisque, tanquam rem omnium, quas unquam docuisset, verissimam dixisse: Ex nihilo orta sunt omnia, et in nihilum omnia revolvuntur. Impia vox atheos quosdam in Indiis procreavit: quorum tamen secta infelix, perinde atque ipse idolorum cultus, non tam religionis Sinicae pars, quam Iabes dici debet, publice infamis et condemnata.

Neque tamen ita sunt athei, si qui sunt, Deum ut plane ac praefracte negent. Haec est enim, ut ait Augustinus, (Tract. 186. in Joan.) vis verae Deitatis, ut creaturae rationali, jam ratione utenti, non omnino ac penitus possit abscondi. Sed quod Deum aliquo modo cognitum, verbis agnoscere ac profiteri factis nolint. In priscorum certe Litteratorum scriptis evidentia divinae notitiae vestigia constat inveniri, ac recentioribus vulgo Litteratis idem ratio ac doctrina persuadent. Praeter idolum Fo, populus varias Deorum inanium formas et. spiritus, ut vocant, veneratur; quorum originem exquirere, aut fabulosos ritus investigare, tanti non est. Ipsimet illorum cultores satis ostendunt, quam inanes isti Dii, et illo indigni nomine sint. Eos enim, tantisper dum fausti et boni putantur esse, colunt: si adversos et ad sua vota surdos arbitrantur, negligunt, et ignominia interdum ac verberibus afficiunt. Tene igitur, inquiunt, ingrate Spiritus, templo accipimus, colimus donariis, thure multo ac cibo saginamus; dum tu ne nos quidem audire satagis, et quae supplices oramus, negas? Sic objurgatum ligant, raptant vicatim, in luto sordibusque provolvunt. Quod si contingat interea ut voti compotes fiant, tunc reportant simulacrum, ac delubro suo restituunt, ablutum diligenter et repurgatum procidunt venerabundi, et factum pluribus verbis excusant. Sane habes, aiunt, quod merito de nobis expostules; paulum expestari potuit: attamen est etiam quod de te conqueramur, qui te praebeas nobis tam durum ac difficilem: poteras annuere citius, quod rogabaris: melius tibi nobisque consuluisses, nec benesium corrupisses mora: sed, quia quod factum est, infectum esse nequit, redeamus in gratiam: parce; rursum inauraberis. Quid sentiant de suis Diis exemplo ab uno licebit apertius cognoscere.

Civis non obscurus provinciae Nankinensis, filiae graviter aegrotanti metuens, medicis ejus vitam desperantibus, ad Deos, eorumque interpretes Bonzios confugit. Preces, sacrificia, nunimos, omnia profudit liberaliter. Sanandam pro certo affirmabant Bonzii, parentis miseri diuturnis muneribus pasti. Fidejussorem ac sponsorem nominabant idolum, a se coli solitum. Obiit puella. Parens luctu amens, idolo diem dicit, et malae fidei promissorem in jus vocat. Si filiam, inquiebat, sanare meam potuit, furti reus est, qui meis nummis acceptis, fidem fefellerit: si non potuit, cur imbelle numen aris dignamur? His de causis petebat a praetore, ut everteretur idoli fanum, et sacrificuli ejus cum ignominia pellerentur. Judex, perspecta gravitate accusationis, eam ad provinciae gubernatorem rejecit. Gubernator Proregi disceptandam tradidit. Prorex, auditis Bonziis, quos istud judicium metu et solicitudine compleverat, accusatorem arcessit, hortaturque ut litem invidiosam omittat, negotium componat amice cum Bonziis. Spondebant illi fore, ut idolum placaretur, si certas ad conditiones, aequas,

ut aiebant, et faciles accusator descenderet. Negat ille se facturum: certum sibi esse denunciat jus suum persequi. Prorex, ubi rem in longum trahi diutius non posse videt, instrui et adornari litem jussit, ac supremum interim Imperatoris consilium Pekini admonendum curat. Ab eo causae judicium Imperatori reservatum fuit, et litigantes propere arcessiti. Accurrunt Bonziorum patroni complures; et magnis per eos deliniti muneribus, pro idolo tam acriter et copiose perorarunt, ut idolum ipsum, si agere pro se potuisset, commodius nihil videretur fuisse dicturum. Puellae pater, majorem auri vim sparsit in judices; et hac eloquentissima ratione causam diu multumque agitatam demum vicit. Idolum, tanquam iners et inutile, a toto Imperio exulare jussum est; excisum ejus delubrum; in Bouzios graviter et severe animadversum. En quibus tenebris laborat humana mens, cum est Fidei lumine destituta!

Fovent exitiales tenebras et impietatem alunt Bonzii, dum captant quaestum e populi caecitate, bipedum nequissimi. Hoc primum doctrinae, quam inculcant, est caput: Bouzios pascite, et ornate omnibus modis, ut eorum precibus debitas, post obitum, vestris sceleribus poenas effugiatis. Hos si habetis infensos, dira vobis imminent supplicia, foedae animarum in corpora equorum, murium, vespertilionum ac porcorum, transmissiones Hujus metempsychoseos denunciatione, magnum injiciunt animis terrorem; narratque Societatis sacerdos, cum provinciam Xensiam, Evangelii spargendi causa, obiret circa annum MDCXC. accitum se fuisse ab aegroto, sene honorato, annos LXX. nato. Ut Patrem vidit; vocem attollens, Ah! quam te libens conspicio, quanta me solicitudine liberabis! Non solum gravibus aeternisque malis eximit homines baptismus, subjecit Pater, sed aeterna felicitate beat. Cui aeger: Non fatis assequor quid velis; nec tu fortasse meam assecutus es mentem. Nosti, mi Pater, addidit, me beneficiis ac liberalitate Imperatoris vitam hactenus utcumque lautam vixisse. Terrent me Bonzi, rerum, quae in altera vita geruntur, probe gnari. Affirmant hoc mihi fatum instare post mortem, ut Imperatori, cui tantum debere me profiteor, navem operam inter equos ejus sarcinarios aut veredos. Quare non cessant hortari me ut, cum hunc novum adeptus ero statum, strenue rem geram: ne sim sternax, ne calcitro, ne succussator, aut offensator, ne male meticulosus et restitans; ne duri et contumacis oris, aut mordax: ut sim expeditus ad cursum, et alacer; parco contentus hordeo; freni et lori patiens. Sic enim, inquiunt, Deorum misericordiam commovebis, qui saepe ex bona pecude, hominem ornatissimum efficiunt, ac Mandarinum aliquando primae notae. Hic me, fateor, metus noctes diesque solicitat. Saepe in somnis videor inditum collo capistrum, et ori frenum, gerere; sentio instantem flagello equitem, ac totus sudore diffluens, dubitansque homo sim adhuc an equus, evigilo. Sed quid misero me fiet, cum extra jocum et somnum res, ut Bonzii denunciant, accidet? Ea mecum serio reputans id cepi consilii. Fama est, iis qui religionem vestram amplectuntur, nihil istorum evenire: constare semper eandem hominibus mortuis formam apud vos et naturam, atque vivis. Rogo te igitur atque obtestor, ut me vestrum in coetum adscribi patiaris. Scio haud mollem esse legem Christianam: sed nulla difficultas est tanti, ut ne homo esse, quam pecus, malim. Haec ubi sacerdos audivit, sic hominis inscitiam ac vicem est miseratus, ut Bonziorum artes magis detestaretur. Docuit senem; et aditum, quem ficta fabula ridiculusque terror dabat, captans, aperuit illi viam sempiternae salutis et vitae, quam senex ingressus, ejus metam, paulo post in Domino mortuus, feliciter attigit.

Ac ille quidem Bonzios, ejus fortunis inhiantes, elusit: in aliis plerisque aleam jaciunt certiorem.

Cum solitae artes non procedunt, potentiorem usurpant machinam ad nummos corradendos: Voluntariis cruciatibus macerantur, et populi peccata luere se, ac Deos placare dictitant. Ita enim comparatum est, ut poenitentiae ac vitae austerioris imagine populus capiatur, et austeritas ementita virtutis verae locum occupet. Narrat idem Societatis sacerdos, cujus modo memini, conspectum a se Bonzium immani vinctum catena, cujus pars collum pedesque stringebat, pars a tergo per humum, triginta pedes longa trahebatur. Ita constrictus et gradum aegre sigens, consistebat identidem ad fores aedium; et tristi voce supplex rogitabat ejus ut essent memores, qui se in ipsorum gratiam isto supplicio damnabat. Alios in foro conspexit, qui tundebant sibi caput, incusso fronti saxo, cruore ac sanie diffluentes. Sed nihil majorem illi risum, an potius commiserationem? movit, quam Bonzius juvenis, forma satis liberali, ore ad modestiam et comitatem graphice composito. Stabat in lectica, seu potius catasta, ferreis intus clavorum aculeis grandioribus undique hirsuta, ut nullam in partem posset incumbere, quin horridis acuminibus figeretur. Eum ostiatim bajuli duo circumvehebant ita perorantem: Hoc ergastulo me, cives, vestra causa, inclusi. Ratum est mihi non prius hinc abire, quam omnium istorum clavorum (amplius duo millia numerabantur) pretium fuerit persolutum. Singulos decem assibus do. Unusquisque praesens vobis erit remedium adversus morbos, venena, et ceteras vitae mortalis calamitates. Pretium illud porro non tam erogabitis mihi, quam magno Numini Fo, cui templum condimus. Ita clamitantem sacerdos audiens, tenere se non potuit quin accederet propius; et misero adolescenti meliorem ac mitiorem, Christiana Fide suscepta, poenitentium suaderet. Cui sedate ac modeste juvenis, magnam enimvero se gratiam habere dixit bene monenti; majorem habiturum, si duodecim e suis emere clavis vellet, quos pollicebatur ipsi perutiles fore ac necessarios. Tum certos indicans longiores, Istos, auctore me, sodes, cape: omnium optimi sunt, quia mihi molestissimi: nec pluris tamen vendam tibi, quam reliquos.

Bonziis omnibus austeritas ista non placet. Vias molliores consectantur plerique ut eodem perveniant. Minimo constant surta, veneficia, et alia, in quibus deprehenduntur saepe flagitia. Ea quam severe punitur Imperator, qui Sinicae nunc rei praeest, cum erumpunt; tam aperte illorum fabulas deridet. Cum efferendum esset ante annos aliquot reginae funus, edixerant evertendam partem murorum regiae omen sinistrum esse, si per fores usitatas funus duceretur. Vetui quidquam everti; neque adjuvari superstitiosis caerimoniis mortuorum Manes, sed perturbari, respondit. Venerunt ad illum per eos dies, puellae nobiles bene multae, quas in comitatu regina olim habuerat. Orabant enixe, sibi ut liceret reginam sequi, et operam illi navare in mortuorum regno: ubi ministerio ipsarum indigebat. Jam huic rei a me provisum est, ait: quiescite Interim, ne sibi ipsis barbara pietate manus violentas afferrent, tonderi statim omnes jussit. Simul atque comâ spoliatae sunt, arbitrantur se inutiles, nec idoneas quae nobilibus mortuis ministrent. Neque vero mirum est illum, et Litteratorum optimam partem, commenta Bonziorum aspernari, et superstitionum ineptias. Remansit enim in Imperii Sinici corpore, corruptis aliquot ejus membris, notitia veri Numinis, et vim hodieque suam obtinet: adeo ut idolorum cultus, atheorum dementia, veneficorum et magorum praestigiae, certis temporibus palam edictoque publico proscribantur, tanquam falsae ac perniciosae Imperio sectae; neque aliter quam haereses apud Europaeos, et flagitia quaedam publica, tolerentur. Itaque duplex tantum in Imperio Sinensi religio apgrobata publice dici nunc potest; Christiana, quae nuper edicto Imperatoris optatam diu libertatem est consecuta; et unius Numinis cultus, quem diximus in mediis ignorantiae ac superstitionum tenebris, ut lucernam in caliginoso loco, integrum incolumemque perstitisse.

Id cum perspicue multa docent, tum vero aperte colligitur e duplici templo antiquissimo, quod Pekini videre est; altero Tien Tan, altero Ti Tan, dicto. In prioris templi utroque latere legltur haec inscriptio Sinicis litteris exarata: Hoam Tien Xam Ti; et Tartaricis; Tergbi ab Cai Han, id est, Altus et supremus coeli Dominus. In ea fronte, quae Austrum respicit, supra majorem portam ingens pariter inscriptio, iisdem characteribus, hanc sententiam praefert: Coeli supremi Domini templum: in fronte Boream spectante; Coeli supremi Domini aula: fueruntque illae inscriptiones a supremis

Imperii tribunalibus et Imperatore ipso verissimae judicatae. Sacrificia, quae iis in locis peraguntur, maximam habent cum sacrificiis naturalis et scriptae legis affinitatem. Cum iis omnino concinunt preces, et vota quae Imperator inter sacrificandum concipit: quorum clausula haec et coronis est: Supremus, inquit, Dominus jussit, et factae sunt tres mundi partes praecipuae, coelum, terra et homo. Ego subditus supplico, ut quorum nomina hic adstant, progenitorum Imperatorum defunctorum, iis detur aeternum frui beata tua praesentia, in regia et coelesti aula.

Tempil Ti-Tan, terrae Domino dedicati inscriptio Sinica est, Hoam Tiki; Tartarica, Nai-Han. id est, supremus terrae Dominus. Frons templi sententiam hanc praesert; Supremi terrae Domini domus. Confirmant haec omnia Sinici annales, dum ita scribunt: Nomine Ti in inscriptione Xam Ti intelligitur Coeli Dominus et gubernator, cujus excellentia non habet parem. Eundem supremum Dominum appellant Conditorem et Conservatorem rerum, hominum cogitationes introspicientem, proborum remuneratorem, ultorem improborum; et (quae vis est Sinicae locutionis) sancte intelligentem. Quid quod populi maxima pars in eandem de Numine divino sententiam concurrit. Prostat in plurimis aedibus, etiam Litteratorum, lignea tabella venerationi totius familiae proposita, certis exarata characteribus, quorum haec sententia est; Coeli, terrae, omnium rerum verus Dominus.

Quemadmodum insigni divinae bonitatis ac Providentiae beneficio factum est ut summi Numinis notitia, Sinarum Imperio ab ipsius incunabulis illata, in hanc usque diem vigeret: sic ejusdem Providentiae munere singulari Christianam legem, cum primum est promulgata, eidem Imperio invectam fuisse multa persuadent. Questus erat Imperator aliquando cum Patribus Societatis, quod serius Evangelicam legem Sina cognovisset. Si est, inquiebat, ad salutem necessaria, Deusque nos, uti dicitis, fieri salvos voluit; cur in tantis versari tenebris tandiu passus est? Jam a seculis amplius sexdecim religio vestra, una illa scilicet ad salutem consequendam via, fuit constituta: nemo id nobis indicavit; adeone Sina nihil est, ut de illa ne cogitetur quidem, dum tot barbaris gentibus tantum beneficium obtruditur? Hic Patres in tanti momenti causam penitius, ut res postulabat, ingressi, docuerunt minime praeteritam a Deo Sinam et neglectam fuisse. Monumenta Sinica protulerunt, in quibus proditum est disertis verbis, insignem virum, et vita, virtutibus, prodigiis admirabilem, in Sinam devenisse, caelestemque doctrinam tradidisse. Hoc vero tempus, si rationes chronologiae Sinicae subducantur, in aetatem Apostoli Thomae creditur convenire. Id ipsum Chaldaici Malabarum libri confirmant. Quorum in Breviario, ad diem S. Thomae, haec leguntur: Opera S. Thomae Sinenses et AEthiopes, ad Fidem Christianam conversi, veritatem agnoverunt. Itemque alio in loco. Per S. Thomam regnum coelorum in Imperium Sinense penetravit. Rursum, antiphona hunc in modum concinit: Indi, Sinae, Persae, offerunt, in honorem S. Thomae, debitam tuo sancta nomini adorationem. Plura in hanc sententiam refert P. Athanasius Kirkerus. (in China illustrata Part. II. c. 2.)

Longo post tempore, nimirum seculo septimo, religionem intermortuam Deus in eodem Imperio excitavit, missis ab India praeconibus Evangelii: quod obiter innuit historia Sinica, et evidentius patuit ineunte seculo superiori. Signansus primaria civitas est provinciae Xensiae. Dum ad jacienda aedificii fundamenta humus effoditur in oppido vicino, reperta fuit anno MDCXXV. marmorea ingens tabula, olim ad monumentum posteritatis, ut mos Sinarum est, constituta; subinde vero annis collapsa, et in ruderibus sepulta: demum, Imperatoris jussu, rursus erecta et ad primum ab urbe Signanfo lapidem collocata, ubi etiamnum exstat. In summo Crux egregie incisa cernitur. Paulo infra legitur doctrinae ac Fidei Christianae summa, litteris Sinicis et Syriacis comprehensa, quemad modum fuse narrabitur in Parte sexta Historiae.

LIBER XX. PARTIS V. HISTORIAE SOCIETATIS IESU.

Argumentum et Synopsis Libri XX. Religio per SOCIETATEM IESU defensa, illustrata, et propagata in Japonia, ab anno Christi MDXCI. AD ANNUM MDCXVI.

[Note: 1.] BREVIS imago Iaponiae. Ejus primi cultores e Societate JEUS II. Taicosama Iaponiae Imperator Religianem et Societatem vexat. III. Ad eum placandum P. Alexander Valignanus ab Indiae Prorege legatus mittitur, cum Iaponiis quatuor Principibus ex Europa reversis. Navata per Socios opera in bello. Coreano. Hujus belli consilium, exitus fructus. IV. Sacerdotes quinque Societatis veneno extincti. V. P. Petrus Martinez laponiae Episcopus. VI. Imperator pristinis de Christiana religione suspicionibus renovatis efferatur, et secundam Religionis ac Societatis in Iaponia persecutionem movet. VIII. Franciscanos legem Christi promulgantes, in erucem tolli jubet, cum tribus Iaponibus religiosis e Societate IESV Paulo Miki, Ioanne de Goto, et Iacobo Kisai. VIII. P. Lulovicus Cerqueira, Iaponiae Episcopus Patri Petro Martinez succedit. Mortuo Taicosama religionem Societas magnis incrementis auget. IX. Daifusama, occupato Iaponiae Imperio, Christianis primo favet. Eo postea dissimulante quidam reguli saeviunt. Illustrium aliquat virorum, imo feminarum ac puerorum, caedes et Christiana fortitudo. Sociorum in iis adjuvandis ac tutanda passim pietate indefessus labor X. Cui P. Alexander Valignanus feliciter immoritur. XI. Nec non P. Organtinus Soldus. XII. Tertia et gravior laponensis Ecclesiae ac Societatis persectio. Ejus occasio. Initium facit, Imperator a Principibus quibusdam viris et feminis. Hoc elato quasi signo apertum Christi cultoribus bellum indieunt varii dynastae: in primis Arimae Rex, qui gratiam Imperatoris mercatur sui patris ac fratrum nece. Varia suppliciorum genera perdendis Christianis excogitantur: accenduntur rogi; templa evertuntur. Exulum conditio miserabilis. Sodalitas martyrum. XIII. P. Didacus Valens successor P. Ludovico Cerqueirae mortuo designatus. Socii domiciliis pulsi, abditi latebris, aerumnis confecti. XIV. P. Iacobus Mesquita exulare jussus, in deserto littore moritur. Alii Patres exilio damnati pars Macaum, pars in Philippinas demigrant. Pii gregis post ejectos pastores dira vexatio. XV. Mors Daifusamae.

[Note: §. I. JAPONIAE BREVIS IMAGO.] JAPONIAE nomen tribuitur plurimis insulis ad Orientem Imperii Sinici positis, a quo separantur angusto freto. Japonum Imperatores olim communi nomine Dairi vocabantur. Eorum unus ante septingentos fere annos, otio voluptatibusque diffluens, Imperio spoliatus est a primario regni administro, cui nomen Cubo: Dairi tamen titulum inanem et speciosam Imperii larvam retinuit; annuente Cubo: qui nomini addidit voculam Sama. Haec dominum significat. Idem bellum grave ac diuturnum gessit cum Imperii proceribus; at partim ab eo fuere domiti, partim regium suis in provinciis nomen occuparunt, Imperatori tamen obnoxium et vectigale, Huic enim et jubenti obsequuntur, et operam navant gratuitam gerendo, cum illos ad armae vocat bello. Itaque maximos exercitus conflare momento potest, idque nullo suo sumptu. Ut summum Imperatori jus in regulos, ac dynastas, ita regulorum est in subditos, parentum in liberos, dominorum in servos. Itaque nullus causidicis et litibus molestis locus; ac ne lictoribus quidem, et similibus fori administris. Graviores controversias populus sumptis arbitris; nobilitas armis dirimit. Si quem neci addixere, supplicium de reo fere non sumitur palam, nisi forte quidpiam flagitii majoris admissum fuerit; certis hominibus immissis nec opinantem velut oborta temere rixa mactant. Quam publicas lites fugiunt, tam privatas et domesticas aversantur. Omnia urbanitatem, modestiam et comitatem spirant. Praetextatos sermones juvenilis etiam licentia horret. Impiam in Superos vocem nusquam audias, aut fracti et impotentis animi querelas in rebus vel perditissimis; nusquam jurgantium clamores et convicia. Commercium ipsum fraude vacat ac mendacio. AEquitate, constantia, et quadam excelsitate mentis adversa omnia tolerantis maxime gloriantur. Hic animorum status. Corpora ut plurimum robusta et procera: barbam promittunt; radunt comam rustici dimidiam; cives, praesertim nobiles, totam; servata duntaxat exigua parte capillorum in vertice, quam ab occipite in humeros, instar oblongae taeniae, rejiciunt. Dentes atros in praecipua venustatis parte ponunt. Aquam adhibent ad potum, etiam aestate, quam possunt calidissimam. Medicamentis utuntur crudis, acribus, et multo sale condîtis: sanguinem nunquam mittunt.

[Note: 1. Religio Japonum et numina.] Quod spectat ad Japonum religionem, Deos triplicis generis colebant, cum eos primum S. Xaverius adiit. Primo Diabolum, cujus infestam vim cum avertere non possent, mitigare saltem sacrificiis et precibus conabantur: deinde majora quaedam numina (Fotoquos vulgo vocant) a quibus bona, quae mortuos beare possint, postulant: in iis locum principem Xaca et Amida obtinent. Postremo numina quaedam minoris ordinis et gradus, a quibus bona hujus vitae, valetudinem, opes, et alia id genus flagitant. Camos appellare solent.

Religionis apud Japones administri sacerdotesque, Bonzii nominantur; hominum genus turpe, libidinosum, avarum: magno tamen apud omnes in honore, quia soli putantur callere artem placandi Numinis: deinde quia horrenda flagitia commendatione ac specie pietatis obtegunt: demum, quia ex iis nonnulli regia stirpe, plerique claris orti sunt parentibus, qui e multis vulgo liberis aliquos huic instituto destinant; omnes vero circumfluunt opibus, e quaestuosa pietate collectis, ac praesertim e testamentis morientium, quibus obsignatas chirographo suo schedas tradunt, ad recipiendam apud mensarios alterius, ut aiunt, orbis, pecuniam, quantam apud Bonzios in hoc orbe veluti deposuerint. Bonziorum alii degunt in pagis oppidisque, parochorum instar; alii sequuntur militiam, quo ex genere potissimum Negores Bonzii sunt; eorumque tanta est multitudo, ut ad unius majoris campanae sonum, conscribere triginta militum possint millia. Eodem ferme utuntur vestitu, quo nostri in Europa monachi, et eremi cultores. Sive illud hauserint e Christiana, quae viguerit olim apud ipsos, religione: sive speciem adumbratae pietatis in profanos mores inducere simius Divinitatis daemon studuerit. Quintodecimo quoque die populum alloquuntur e superiore loco; argumentum dicendi e libro petunt, quem prae se apertum habent,

ac tanquam nostra Biblia, venerantur. Sectarum et superstitionum incredibilis quaedam varietas, quam disquirere tanti non est.

[Note: 2. Primi Japoniae cultores e Societate JESU.] Japoniae campum erroribus vitiisque silvescentem excoluit primus e Societate S. Franciscus Xaverius, illuc delatus anno MDXLIX. cum P. Cosmo Turriano, et Fratre Joanne Fernandio. Japoniae tunc Imperium obtinebat, seque christianis praebebat aequissimum Quonquenindonus. Illum cum universa fere stirpe Mioxindonus, summus rei bellicae praefectus, interemit. Manus impias effugit unus e regis fratribus, Cavadonus, ac fraternum in solium fuit postea restitutus, adnitente potissimum regulo Voari Canzusandono, qui deinde Nobunanga dictus est; quique Cavadonum, accepti beneficii male memorem, exuit regno, et Imperium Japoniae invasit. Nec tamen illud tenuit diu, ab uno e suis ducibus trucidatus. Conspirarunt ad ejus necem vindicandam proceres, quos inter Faxiba, ceteris bellica virtute clarior, publicam rem administrandam, victis perduellibus, suscepit, donec adolesceret Nobunangae nepos, cui deberi fatebatur Imperium, et a se redditum iri promittebat. Promissis non stetit: et summa potestate palam occupata, nomen Cambacundoni, ac demum Taicosamae, sumpsit. Vir strenuus, et ad audendum quidlibet promptus; ex infimo loco ad summos honores militiae provectus; eoque cupidior firmandae dominationis, quo ad eam nequiore via grassatus erat. Ac primo quidem visus est favere palam Christianis, quorum fidelitatem erga Nobunangam, sanctimoniam in vita, et virtutem in bello, perspexerat. Itaque praeter cetera beneficia quibus catholicam religionem, et Patres Societatis JESU cumulavit, amplissimam iisdem fecit potestatem praedicandae legis divinae, tanto populi et nobilitatis ad eam amplectendam studio, ut anno MDLXXXVII. occupati a Taicosama Imperii quinto, facile ducenta Christianorum Japonum millia censerentur, aedesque sacrae ad ducentas publice frequentarentur.

[Note: §. II. TAICOSAMA RELIGIONEM ET SOCIETATEM VEXAT.] ANIMUM tyranni ab amore ad odium repente traduxit virginum Christianarum, in tutando adversus insanam ejus libidinem pudore, constantia: deinde injectus ambitioso Principi, et nondum confirmatis rebus semper diffidenti, metus de regibus Europae, quorum satellites et administri, sacerdotes Europaei dicebantur: denique Christiana res, et religio peregrina, numero viribusque in dies augescens. Hunc metum accendit ethnicorum aliquot livor, et obtrectatio: ac praesertim Jacuini, sive Tocuni, quo medico, seu lenone potius impurissimo, utebatur. His facibus ita exarsit ut Evangelii praecones excedere Japonia jusserit: eaque prima et quasi publica persecutio Religionis et Societatis in Japonia dici potest. Hanc indicti causam exilii attulit, quod licet ipsos esse viros probos, ac legem Christianam pietati admodum consentaneam fateretur; contrariam tamen priscis Japoniae religionibus esse intelligeret. Quid quod, jam tum habebat in animo, idque testamento cavit, ut sua inter Japoniae Deos statua, populis adoranda poneretur; in quo non dubitabat quin dissentientes habiturus esset Christianos. Usque eo processit barbari furor, ut illorum conspirationem aliquam pertimescens, aut simulans, arces praecipuas regnorum, in quibus major Christianorum numerus erat, evertetit, quasi veritus ne illis occupatis in exitium patriae uterentur.

Convenerunt interim Firandum Patres, ut ab eo jussi erant, velut in exilium indictum profecturi: statuerunt nihilominus templis, et collegiis derelictis, nequaquam excedere Japonia, sed captatis latebris, pristina munia exercere: pauci onerariae navi, quae solvebat in Indiam, sunt impositi, ne contemptus Imperator videretur. Id ille non nescivit: sed partim metu ne Japoniam Lusitanorum commercio spoliaret; partim etiam perspecta moderatione nostrorum, qui publico sapienter abstinebant, seque pro exulibus gerebant, connivebat. Verebatur etiam ne quid oriretur tumultus ac periculi a Christianis proceribus, copiarum suarum ductoribus praecipuis, neve cum illis ad perturbandum Imperii statum conspirarent dynastae complures, ob ereptas cum fortunis avitas possessiones alienati a Principe, et in occasionem rebellionis imminentes. Hoc potissimum terrore inhibitus, conceptum in Christi cultores odium premebat. Quin etiam

regulos, a quibus receptari Patres et foveri non ignorabat, magnis affecit muneribus. Augustinum Tzucamindonum creavit Proregem novem in Ximo regnorum: Simonem Conderam Bugensi regno fere integro auxit.

Creditum est placari penitus posse ferox et crudele hominis ingenium, si mitteretur ad eum splendidior aliqua legatio ab Indiae Prorege. Hanc demandari placuit P. Alexandro Valignano, Japoniam ex India repetenti cum quatuor Japoniis Principibus, missis ante annos octo Romam ad Summum Pontificem, et inde in patriam redeuntibus. Profectus cum iis, et magnifico Lusitanorum comitatu, qui se socios illi ad ornandam legationem addiderant, Nangazachium appulerat XII. Kal. Sextiles anni MDXC. Vetatur ulterius pergere: aditus illi ad regiam urbem intercluditur. Imperatori certum erat exilii Patribus irrogati legem non rescindere, ut haberet in loco praetextum saeviendi: timuit ne, admisso Valignano, illam abrogasse videretur. Est enim Japonum moribus et consuetudine receptum, ut si quis capitali damnatus judicio veniat in conspectum Priacipis, continuo liberetur omni noxa, et quam optimo jure in integrum restitutus esse censeatur Jactabant hostes Christiani nominis, eâ maxime de causâ legationem hanc a Valignano quaesitam fuisse, ut exilii lege ac poena cum ceteris Patribus solveretur Imo fictam penitus et ementitam esse contendebant. Imperator his auditis arcebat Valignanum Meaco, et legationem admittere cunctabatur. Ea cunctatione, quae mensium aliquot fuit, data est opportunitas Patri maxima consolandi Christianum gregem et laudandi, quem in solo Arimensi regno auctum hoc ipso anno MDXC. amplius septem neophytorum millibus cognovit. Magna quoque facultas oblata est quatuor Japoniis Principibus ornandae veris laudibus religionis Christianae inter populares suos, cum avide audientibus renarrarent, quae viderant in Europa, quae didicerant.

[Note: 3. Constantinus Rex Bungi ad pristinam pietatem revocatus.] Unus ex illis Mancius Itus, patruelis erat Constantini Regis Bungi, cujus patrem Ecclesia Japonica inter suos heroas olim numerabat. Filius degener, gratiam Imperatori male captans, non modo Fidem in baptismo susceptam ejuraverat, sed etiam internecinum bellum ubique Christi cultoribus indicebat. Hunc ut aspexit Mancius, exprobravit impio scelus, et amicitiam renunciavit. Oratione vera, licet ingrata, vulneratus Constantinus, quem defectionis infandae poenitentia jam subierat, remedium vulneri quaesivit ab ipso ejus auctore Mancio, et meliora sancte pollicitus, oravit ut veniam sibi a Valignano exoraret, nullum piaculi genus detrectare se contestans, vel si profitenda palam in oculis aulae et Imperatoris, religio foret, Mancius patruelem amantissime complexus, deduxit ad P. Valignanum, qui laetitiam severiore vultu tegens (norat enim Principis levitatem) promissa Mancio data non magni pendere aliquandiu prae se tulit. Sed acceptis a Constantino postea non levibus verae poenitentiae documentis, eundem piorum coetui, summa omnium gratulatione, restituit. Multum quoque profecit apud alios dynastas, qui Meacum ex omni Japonia concurrebant ad salutandum ineunte anno MDXCI. Imperatorem. Eorum plurimos ad Christi Fidem adduxit, ac praecipue Muronis urbis gubernatorem. Reliquos valde Societati ac religioni devinxit. Illorum sermonibus ac deprecatione victus Taicosama, et certior interim de legationis veritate factus, annuit ut Valignanus, tanquam Proregis Indiae legatus acciperetur, non item ut Societatis sacerdos, aut legis Christianae praeco, de qua ne verbum ullum facere secum auderet severe prohibuit.

Solenni et publicae admissioni destinatus est dies quintus Nonas Martias anni MDXCI. Praeibant velut primo in agmine munera Imperatori offerenda, splendidis imposita ferculis: sequebantur Japonii quatuor Principes, ex Europa reduces, unde referebant mores, elegantiam, et concinnitatem popularibus suis invidendam. Spectantium oculos maxime tenebant illorum vestimenta, auro argentoque illusa, Gregorii XIII. munus. Valignanus legatus patente vehebatur lectica. Sequebantur duo ejus e Societate comites, in sellis et ipsi, sed humilioribus, et aliquanto minus ornatis: omnes in consueta Societatis veste, sed cui splendorem ac decus conciliabat plena sanctae majestatis gravitas, et modestia. Post hos

equitabant culti egregie Lusitani, vultu ipso martios gentis animos praeferentes. Claudebant agmen duo legationis interpretes, amba e Societate.

[Note: §. III. P. ALEX. VALIGNANUS AD IMPERATOREM LEGATUS EX IXDIA MISSUS.] ITA progressi per confertam multitudinem, quam aegre lictores submovebant, deducuntur in aulam regiae amplissimara, cujus laquearia, parietes, et postes, intecti auro; pavimentum stratum tapetibus opere Japonico, etiam nostrisphrygionibus admirando, textis. In medio solium ingens, annorum multorum et artificum opus. Ibi legatum opperiebatur Imperator, gemmis totus collucens et auro. Implebat aulam caterva regulorum, dynastarum, et Bonziorum. In hunc introductus consessum Valignanus, Imperatorem, ut illic mos, veneratur, et gradibus superatis, quibus e pavimento solium eminebat, propius accedens, profert ex arcula eleganti Proregis Indiae Eduardi Menesii litteras, Attalico praecipuae artis et pretii panno involutas. Interpretum unus e Lusitano, quo erant scriptae, in Japonicum sermonem conversas recitavit; auditae sunt summo silentio. Laudabat Prorex opes Imperatoris, virtutem bellicam, et res praeclare gestas, quibus non recentium modo, sed superiorum etiam Japoniae Principum gloriam superabat. Haec omnia praesertim e Patribus Societatis cognita sibi dicebat esse: in quos, et ceteros passim Lusitanos collata saepius ab Imperatore beneficia praedicabat. Missum a se, qui gratias ipsi ob eam praecipue rem ageret, legatum suum, Patrem Alexandrum Valignanum, cui ut favere pergeret ejusque sodalibus, enixe precabatur. Postremo enumeratis, quae ipsi offerebat, muneribus, in vota pro ejusdem incolumitate desinebat. Porro ut quodque munus ex epistola nominabatur, illud unus e Lusitanis proceribus expromebat.

Respondit benigne Imperator. De Lusitanis et Societatis Patribus subjecit pauca; de religione, et Christianis, quos ipsi Prorex in eadem commendabat epistola, siluit. Mox varia proferri jussit munera, quorum partem ferendam Proregi, partem Valignano ejusque comitibus habendam dedit. Cunctos demum epulis opipare instructis accepit. Sub epulas Valignanum ac Lusitanos familiariter allocutus, Japonios juvenes in suam invitavit familiam, audivitque perlibenter narrantes quaecumque vidissent in Europa. Delectatus est in primis modestia, et Japonicae linguae facultate singulari, qua praeditus erat primarius legationis interpres, Joannes Rodericius e Societate, nondum sacerdos: Deo jam tum remedium aliquod ac perfugium ad gravissimas, quae postea contigerunt, cal amitates in hujus religiosi adolescentis apud Imperatorem gratia, providente. Cum illo sermonem Princeps protulit ad multam noctem, id agens variis interrogationibus, ut ex eo, cujus candorem perspexerat, exsculperet si quid lateret in legatione fraudis. Respondit Rodericius tanta dexteritate, et comitate, ut mirum in modum ipsi satisfecerit; et ad eum exinde, rebus mutatis, ut dicemus, ac prope perditis, liberum facilemque aditum semper habuerit. Digredientem Imperator benigne compellavit, ac per illum moneri Patres voluit, viderent ne palam Christianas obirent caerimonias; neque committerent, ut gravius in eos aliquid statueret: Christianam rem caute tractandam in Japonia, ubi tam multis, tam potentibus adversariis laboraret. Id quam vere pronunciatum ab illo fuerit, statim intellectum est.

Nefarius ille Tocunus, sive Jacuinus, qui libro VII. hujus Partis V. graphice descriptus est, legatos ab Imperatore tanta benevolentia et humanitate acceptos aegerrime ferens, ejus animum, cujus omnes aditus norat, impudentissimis calumniis in pristinas adversus Christianos, et Indicam legationem, suspiciones revolvit. Iter Imperatori necessarium inciderat his ipsis diebus in regnumVoari: occasionem hanc sceleratus nebulo arripuit, et liberiora ejus alloquendi spatia nactus, cavillari totam legationem coepit, fabulam dicere compositam Nangazachii, Meaci exhibitam; confictas a Patribus litteras, corrogata nescio quae munuscula, ut auferrent Imperatoris exquisita dona, utque famam et auctoritatem pestiferae quaererent sectae, praeter cujus et Patrum laudes epistola Proregis nihil contineret. His accensus regis barbari, et ad ejusmodi suspiciones hauriendas promptissimi, furor vehementius exarsit acceptis Nangazachii gubernatorum litteris, quibus significabant plenum esse Nangazachium exteris hominibus, exploratoribus

nimirum Proregis Indiae, ac militibus. Nihil in urbe tutum esse; nihil in tota Japonia securum. Jam Taicosama minacem et contumeliosam Proregi epistolam parabat: sed ejus iracundiam Patres leniverunt, et Rodericius alias ab codem accepit litteras paulo humaniores, ad Eduardum Menesium a P. Valignano perferendas. In iis multa de se ac suis rebus gestis commemorabat; non pauca de Japonum Diis, et fabulosa religione: quaedam de peregrinis sacris, quae omnino vetada judicasset. Tum de commercio, quod Japones inter ac Lusitanos liberum volebat esse. Denique munera, quae Proregi mittebantur, enumerabat. Hanc epistolam, affabre laboratâ cistulâ inclusam P. Rodericio in manus tradens, praecepit semel atque iterum ut moneret Patres, ne quid temere molirentur: non recusare se, quin ex ipsis aliqui palam Nangazachii degerent: sed caverent quidpiam admittere, unde illis irasci jure posset. Enimvero id cavens omni ope Valignanus, antequam e Japonia solveret, Imperatoria munera Indiae Proregi delaturus, auctor fuit Protasio, regi Arimae, ut pompam et apparatum, quem accipiendis muneribus, Roma sibi missis, destinaverat, omitteret; quod ille parcius quidem, at magnifice tamen, fecit. Imitati regem Protasium, Omurae et Bungi reges, munera Pontificis Maximi, sine ludorum et spectaculorum invidiosa celebritate, in templis privatim, certis nihilominus, qui plurimum dignitatis et sanctimoniae prae se ferebant, ritibus ac caerimoniis, inter dulces Christianae plebis fletus, et plausus, acceperunt.

[Note: 4. Japonii iuvenes quatuor ex Europa reversi cooptantur in Societatem.] Munus nobis Deoque longe gratissimum, et utilissimum religioni, dederunt regii juvenes, Valignani comites in hac Indica legatione, cum seipsos dedere Societati. Flagitaverant ab Aquaviva, cum essent Romae, ut ipsos in Societatem cooptaret. Hoc unum petierant tot laborum, et itineris tam longi ac periculosi, vel solatium, vel praemium. Claudius rem totam Valignani permiserat arbitrio, qui eorum indolem, constantiam, pietatem, varie periclitari studuerat. Itaque voti compotes illos facere decrevit. Sed obstabat non levis a parentibus ipsorum mora, quibus invitis nihil moliri Valignano deliberatum erat. Michael et Mancius, matrum viduarum proles; hic, primogenita: ille, unica. Exterritae accurrunt ambae. Satis superque scilicet religioni et pietati, quam sane palam et insigniter colebant, datum arbitrabantur, quod carissima pignora tot periculis et tempestatibus, per incertam et longinquam navigationem objecissent; quod iisdem per annos minimum octo fuissent orbatae. Itane, vix receptos denique sospites filios, rursum esse amittendos, nulla recuperandi spe? Posse illos, si maneant domi, ornamento esse religioni et praesidio. Perstabant regii juvenes immoti: testabantur hanc injectam sibi a Deo mentem, ut Ecclesiae Catholicae ac Fidei amplitudinem et majestatem, quam perspexissent in Europa, suis popularibus ubique praedicarent: restare hoc unum sibi, post tot tantaque beneficia, in difficillima peregrinatione divinitus accepta, ut se totos eorum auctori consecrarent: denique salutis aeternae curam sibi rebus omnibus et regnis esse potiorem. Instabat ardentius Mancii parens, et alterum filium, Mancii fratrem; nec non Itondonum, dynasten clarissimum, consanguineum suum, tanquam adjutores ad Mancium facilius expugnandum adhibebat. Verum contentione tanta nihil profecit aliud, nisi ut, pro uno, quem studebat retinere, filio, duos perderet. Quippe alter, natu minor, Mancii fratris oratione accensus et exemplo, nuncium quoque rebus humanis remisit, acceptus octavo post mense in Societatem. Michaelis mater, suis diffisa viribus, affinem suum, Protasium regem Arimae submiserat, qui promissis ingentibus et auctoritate Michaelem labefactaret. Nihil evicit Arimae Rex: imo persuasit matribus ut repugnare Deo desinerent. Quod ubi vidit Valignanus, facere non potuit quin egregios juvenes tironibus Societatis, ornamentum ingens et exemplum, adscriberet octavo Kalendas Sextiles anni MDXCI.

[Note: 5. Legatio Principum Japoniorum per calumniam insimulata.] Esset hic aliquis locus diluendae calumniae, qua nonnulli scriptores pervagatam Principum Japoniorum legationem ad Pontificem Romanum, obscurare, et in dubium, atque adeo in fraudis ac mendacii suspicionem vocare conati sunt. Sed hoc video jam ab idoneis susceptum auctoribus, et ipsa res ac veritas per se

se loquitur. Quî enim fieri, quaeso, potuit ut aut Regis Lusitaniae administris, qui res Japonicas in oculis et auribus positas habebant, tam facile imponeretur, aut ipsi suo Regi tam, naviter illuderent? An poterant ignorare quinam essent isti legati; cujus loci ac fortunae; an, et a quibus missi? Eorum parentes et cognatos sibi esse notissimos et scripserunt, e media Japonia, et aliqui Olisipponem inde redeuntes coram affirmarunt. Quid? Imperator Japoniae in omnem intentus occasionem exhibendi Patribus negotii, et Indicum legatum repudiandi, non eam cupide arripuisset? non Societatis homines cum istis ementitis legatis et comitibus, fraudis ac mendacii convictos, turpiter ejecisset, aut in crucem egisset? Quid praeterea? Tot Bonzii, tot urbium praefecti, hostes infensissimi Religionis et Societatis, nihilne de ista fraude suspicati essent? non indicassent Principi, non in vulgus edidissent, cujus tot habuissent testes, quot Iapones? Mitto dicere cujus impudentiae ac sceleris fuisset Orbem Christianum, et Summum Pontificem sic ludificari: cujus audaciae, comminisci litteras Regum Bungi, Arimae, et Omurae: illas in amplissimo Cardinalium consessu, et magna principum antistitumque frequentia, recitandas proponere. Exstant adhuc istae litterae, in ipsis Romae oculis editae: exstat oratio, in eodem consessu ad Pontificem, Cardinales et antistites habita, cum responso per Antonium Buccapadulium dato, Summi Pontificis nomine. Cui sano persuaderi poterit neminem, tot inter Societatis adversarios, quibus hoc unum videtur opus esse, ut odium illi struant fictis fabulis arque calumniis; neminem, inquam, tunc repertum fuisse qui comoediam hanc Iaponicae legationis explicaret, hominesque dedoceret certis argumentis, quae profecto de esse Anglis, Batavis, ceterisque in Iaponiam commeantibus, non poterant, si falsa haec, ut jactatur, et commentitia Iaponum legatio fuisset? Mirari potius licet inventos esse scriptores, qui rem in Europae atque Asiae luce gestam, totque veritatis certissimae notis insignitam accusare mendacii non dubitaverint. Quamquam illud mirari desinet qui creatos ab illis per inscitiam aut malevolentiam, et confictos Episcopos Iaponiae cognoverit, de quibus nulla unquam exstitit mentio in Romanae vel Iaponicae Ecclesiae monumentis, quorum publica fide constat nullos Iaponiae antistites praeterquam e Societate JESU, fuisse renunciatos. Primus huic muneri destinatus fuerat P. Andreas Oviedus, cum adhuc esset AEthiopiae Patriarcha, et in sterili Africae solo frustra desudaret. Jussus a Pio V. in Japoniam commigrare, ubi spes maturae messis ostendebatur, Pontificem rogavit ut liceret sibi custodiam Ecclesiae sibi primum desponsae, quamvis ingratae ac sterilis, retinere; et in AEthiopia substitit. Huic suffectus P. Melchior Carnerus, cum in Iaponiam tenderet, Macai decessit. Subrogatus Carnero P. Sebastianus Morales, in Indiam e Lusitania navigans vix Masambicum attigit, ibique vitae cursum implevit. Quarto post ejus obitum anno, nempe MDXCII. P. Petrus Martinez, Indiae Provincialis, designatus est Episcopus Iaponiae: in eam tamen anno tantum MDXCVI. pervenit. Nominatus eidem fuit adjutor ac successor P. Ludovicus Cerqueira, theologiae professor in collegio Eborensi, ac biennio post Olisippone consecratus Tiberiacensis Episcopi titulum sumpsit. Utriusque nominationem Pontificia et Regia auctoritate factam eo minus moleste Claudius Aquaviva tulit, quod illa dignitas periculi plus haberet ac laboris, quam splendoris et commodi, Taicosama in Christianorum perniciem acrius in dies incumbente.

[Note: 6. Coreanum bellum quo consilio susceptum, quo exitu confectum.] Illorum numerum et vires extimescens, gentem invisam aut perdere difficili attritam bello et exhaustam; aut in Sinas procul et Coream peninsulam transferre meditabatur. Hoc maxime consilio Sinicum suscepit bellum et Coreanum. Alia forte suberat etiam causa, nimirum ut Iapones armis assuetos, nec otii facile patientes, externo distineret bello, atque impediret ne quid novarent ac molirentur domi. Nec superbum Principem non stimulabat Imperii latius proferendi cupiditas; et patrios heroes, quos in Deorum numero coli videbat rerum gestarum gloria superandi.

Ejusmodi stimulis incitatus copias terrestres ac maritimas incredibili celeritate, sumptu, et apparatu instruit. Dein a Rege Careano liberum in Sinas transitum per ejus fines petit. Abnuenti bellum denunciat. Corea peninsula, et Imperii

Sinici qua spectat orientem, limes, Tartariae cohaeret a septentrione: inde in Austrum ad leucas centum et sexaginta protenditur. Latitudo quinquaginta ferme leucarum est; eoque minor sensim, quo longius in meridiem excurrit. Suum habebat Regem Sinis vectigalem. Gens ipsa solers, impigra, neque armorum rudis, ut vel in eo bello patuit, quod indixit illi Taicosama. Quatuor ille duces universo praefecit exercitui; ex iis duos Christianae religionis cultores, quibus primas occupandae Coreae partes dedit, dum ipse belli totius spectator ac testis, cum delecto, ad subsidium, robore copiarum, consistebat in insula Iaponiae Ximo, quae ab Corea exiguo maris tractu dirimitur. His sub finem anni MDXCI. adornatis Meacum pergit, et quia prolem masculam habebat nullam, Inangondonum, sororis filium, rite adoptat, eique nomen Cambacundoni, quod ipse hactenus gesserat, imponit; seque Taico-Samam, id est Magnum Dominum vocari deinceps jussit. Erat in insula Ximo Christianorum numerus ingens, et pietas numero par. Erectae passim Cruces, templa, et Seminaria, triumphum quendam de profana superstitione agere videbantur. Incessit nostros metus ne religionis majestas offenderet animum Taicosamae, in Ximum Meaco propediem redituri, veteresque in Christianum nomen iras excitaret. Impetratum fuit a Principibus, et regulis Christi cultoribus, ut cautius occultiusque exercerent officia pietatis, ut coetus haberent vel ante lucem, vel ignotis ac minime suspectis in aedibus; publico denique religionem tantisper carere paterentur. Hanc moderationem si religiosis aliquot viris, qui postea venerum in Iaponiam, perinde persuadere Patres potuissent, pauciores martyres Iaponia, plures fortasse Christianos haberet. Sed pietatis aestum quendam impetumque moderari arduum est.

Ejusmodi cautionibus adhibitis effecit Valignanus, ut interim dum Meaci Taicosama morabatur, praecipui Patres, ac praesertim praepositi domiciliorum Societatis in Iaponia, convenirent Nangazachium, tertio nonas Febr. anni MDXCII. Qui tum complexus, quam suaves inter spem, et metum periculorum impendentium, lacrymae fuerunt! Consultatum de re communi per dies undecim: delectus, ut Romam iret procurator, P. AEgidius Lamata, qui feliciter emenso cursu, in Japoniam postea cum opportuno subsidio revectus est.

Interim Augustinus Tzucamindonus, unus e ducibus quatuor, universo exercitui praefectis, cum expedita, praesertim Christianorum, manu transmittit in Coream, ac mira felicitate urbes munitissimas alias vi, alias deditione, capit; alias sola sui adventus fama perterritas occupat. Hostes prope regiam urbem congredi ausos collatis signis profligat. Urbem peninsulae primariam, Rege fuga dilapso, ingressus cum victricibus copiis, ita milites a rapinis, caedibus, incendiis, et aliis, quibus licentia belli gaudet, flagitiis continuit, ut ad servandam civitatem, non ad capiendam, venisse videretur. Successus adeo felix et inexpectatus quantum illi peperit gloriae, tantum apud imperatorem et reliquos exercitus duces, qui cum parte copiarum substiterant in Ximo, conflavit invidiae. Victos Taicosama Christianos, aut certe male multatos maluisset, si sine clade sua et dedecore fieri potuisset. Eorum ut gloriam obtereret, duces ethnicos, cum parte copiarum in Coream transportavit. Mutata continuo facies belli, et fortuna: five quia miles ethnicus non tam de victoria, quam de praeda, cogitabat; sive quia duces dissidebant inter se se. Rediit spes animusque Coreanis; e montibus et sylvis, quo relictis oppidis profugerant, repente prorumpunt una cum Sinis Tartarisque; classem Japonicam dissipant, commeatum intercludunt; arces aliquot recipiunt: fame hostilem exercitum macerant. Quare, omissis agris, ubi annonae caritate laborabatur, in hiberna se recipere Japones coacti sunt, in iisque partem anni sequentis exegerunt.

[Note: 7. Socii ad Coreanam expeditionem missi.] Ad Christianos interim ibi excolendos expetiti a proceribus religionem catholicam profitentibus, nonnulli e Sociis in Coream profecti sunt: illis adnitentibus ducum ac militum Christi cultorum pietas mirum in modum effloruit. Castra divinis personabant laudibus; manipulares ipsi cum primariis centurionibus sacrum quoddam foedus ad vitia militaria debellanda iniisse videbantur. Quibus exemplis indigenae complures permoti Christum agnovere. Ceteras inter Christianorum

militum virtutes, patientiae locus non levis fuit, cum Japonica res propemodum concidit Constantini, Regis Bungi, vitio et ignavia. Servare jussus idonea quaedam receptui, si foret opus, castella, fugerat, hostium quos audierat adventare, metu, et assignatam sibi stationem deseruerat. Non inultum diu flagitium tulit. Statim quippe Taicosama Bungense regnum, quod in ejus familia seculis aliquot steterat, illi ereptum, Morindono ejusdem inimico donavit. Mox reparato exercitu Coreanos cladibus non paucis affecit; nec nullas accepit ipse: quibus offensus pacem confecit ultro, et ambitiosa imperii Sinensis occupandi consilia omisit, aut aliud in tempus distulit. Visum est ipsi multo sacilius, et ad Japoniae securitatem praestabilius, si Philippinas in suam redigeret potestatem, quas contendebat Japonicae ditionis olim exstitisse. Ac primo quidem via molliori tentandam rem arbitratus, superbissimas ad earum gubernatorem litteras dat, jubetque ut quamprimum adsit, servitutem et clientelam professurus, tributo pensitato. Litteras detulit Faranda Japon, Christianus ille quidem verbo, re ac moribus ethnicus, eamque ob causam infensus Patribus, a quibus propter impietatem et scelera non semel objurgatus fuerat. Philippinarum gubernator diu, quid ageret incertus, haesit. Hinc tributi, quod petebatur, et clientelae dedecus; inde belli, si renueret, metus anxium tenebat. Statuit, missa legatione, utiles trahere moras, ac litteras inanes, ita compositas tamen ut superbo placerent Principi, rescribere. Occasionem hanc arripuerunt avide Castellani Philippinarum mercatores, ut insinuarent se in Japoniam, et commercii quaestum cum Lusitanis partirentur, quod antea nequicquam tentaverant. Eorum unus Dellianus gubernatoris litteras ad imperatorem in Japoniam tulit; ibique a Faranda nonnullisque aliis Patrum adversariis incitatus, non tantum ad Lusitanos commercii parte submovendos, verum etiam aid exterminandam Societatem conspiravit.

[Note: 8. Imperator domum Societatis ac templum Nangazachii exscindi jubet.] Admissus ad Principem offert a gubernatore Philippinarum litteras et munera. Et litteras quidem Faranda interpretatus est in hanc sententiam, quasi morae nonnihil postularet gubernator, dum ad Regem Hispaniae scriberet: Dellianus vero graviter expostulavit de Lusitanorum in Castellanos acerbitate; hinc otiri, quae Japoniam et commercium permiscebant, turbas: earum autem praecipuos auctores esse Patres Societatis, qui cum Lusitanis conjuncti, avocabant mercatores alios a Japonia, et indigenas maximis emolumentis per summam injuriam spoliabant. Frustra sperari Philippinarum possessionem, quandiu Patrum nutu omnia Lusitanorum consilia regerentur. His auditis infremuit imperator, ceteroquin irae vix potens; ac templum Nangazachiense Societatis, cum aedibus Patrum aequari solo jussit; plecti Lusitanos, si quid peccasse deprehenderentur. Datur negotium Terazavae Nangazachii gubernatoti, ut eorum causam et delicta cognoscat. Illos vacare culpa comperit, fraudem et insidias improborum cognovit: nec moram tamen ullam interponi passus est, quin impias manus aedi sacrae miles injiceret.

Erat illud templum, inter multa quae jam ceciderant, amplissimum et ornatissimum; Assumptae in coelum Virgini dedicatum. Simul ac funestus rumor civitatem pervasit, concurrunt Christiani, mediosque in milites ac fabros irrumpunt; objiciunt moras, dum sacra supellex, et si quid e parietibus abradi poterat ornamenti, asportaretur. Postquam nefarios satellitum impetus retardari ulterius non posse vident, triste silentium ac tacita maestitia defixit animos, cum cernerent exultantes in impia strage cultores falsae religionis: cum sanctissimam aedem, suis cuique laribus potiorem, in qua Christo geniti, et pasti divina dape toties suerant, dirutam jacentemque conspicerent. Nec minus inclementer in Patrum domicilia saevitum. Quin, materia omnis, ne qua spes instauraudi superesset, procul avecta est.

[Note: 9. Baptismus Regis Ingae.] Haec aedis sacrae lamentabilis ruina, tum Fidelis populi ac Patrum pejora in dies metuentium consternatio; denique tyranni crudelitas, delatoribus iniquissimis male creduli, et insontes indicta causa condemnantis, ipsorum etiam ethnicorum commiserationem excitavit. Aderat Nangazachii per eos dies Rex Ingae, qui perspecta Christianorum patientia in tanta calamitate, divinam legem attentius cognoscere studuit, eamque suscepto palam baptismate professus est. Nec diu poenas

impiorum, a quibus ista clades orta erat, divina justitia distulit. Taicosama, quo die mandatum de templo evertendo dederat, matre orbatus est: factoque, cum ad illam morientem iret, naufragio, vix emersit. Solisium Farandae praecipuum adjutorem subitus typhon cum navi hausit. Dellianus, dum revehitur Manilam, procella oppressus periit. Mercator alter, ejus in ista conjuratione socius, correptus apoplexia, et veniam a Superis, ac Patribus intermortua voce poscens, exspiravit.

[Note: §. IV. QUINQUE SOCIETATIS SACERDOTES VENENO EXTINOTI.] AT Imperatoris exemplum et immanitas odia improborum in Religionem et Societatem accendit, ac praesertim Regis Firandi. Flagrabat ille incredibili odio in Christianos, quos igni et ferro ad unum exterminasset omnes, nisi suae regionis solitudinem, si sponte excederent; vastitatem et cladem, si repugnarent, metuisset. Quod poterat impune, in mortuorum ossa et cineres; in Cruces, aliaque pietatis catholicae monumenta saeviebat: deinde clam sacerdotes aggressus, veneno plerosque interemit. Primus funesto poculo extinctus est P. Franciscus Carrionus. Navigaverat in Orientem anno seculi LXXIV. cum P. Valignano, cujus etiam jussu conscribebat res Japonicas, ac litteris annuis mandabat. Cum toxico totum triduum luctatus, diros inter dolores vivere desiit anno MDXC. Natus Metinae, quam Campensem Hispani dicunt, annos XXXIX. impleverat. Vim inimicae potionis diutius tulit P. Theodorus Mantelius, Leodiensis, eaque tandem victus, anno MDXCIII. vix quartum et trigesimum aetatis annum permensus, extabuit Malacae, quo profectus erat ut morbum coelo mutando frangeret. Subrogati fuerant Carriono et Mantelio, Georgius Carvalhalius et Josephus Furnalettus. Ambos eaedem artes pestiferae pariter extinxerunt; illum anno MDXCII. hunc MDXCIII. Carvalhalius Visei natus in Lusitania, et anno MDLXVIII. Societati adscriptus, venerat in Indiam cum P. Rodulpho Aquaviva anno MDLXXVIII. Decem annis in vinea Japonica utiliter et laboriose contritis, obiit Ikizuki, in vico Firandensis ditionis, III. Nonas Maias. Furnalettus Venetiis in lucem editus, nomen Societati dederat anno MDLXXI. Septimo post anno Japoniam ingressus, in ea necem, magnarum virtutum et laborum praemium, adeprus est. Fertur una quapiam die baptismum bis mille sexaginta ethnicis impertivisse. Cum epota, et inclusa visceribus morte toto sesquianno conflictatus, Aprili mense anni sequentis malo succubuit. Venit in partem ejusdem gloriae ac mortis quintus, cujus nomen proditum non fuit; sed est scriptum in libro vitae.

Leniore fato decessit Laurentius, adjutor domesticus Societatis; ab oculi [Note: 10. F. Laurentii Lusci, sive Japonis, obitus.] vitio Luscus, a patria Japon, promiscue cognominatus. Eo nullus vernacula lingua disertior, nullus fere utiliorem in popularibus suis instituendis operam collocavit. Ortus in regno Fingensi, et a S. Francisco Xaverio baptizatus Amangucii, hunc primo, deinde P. Cosmum Turrianum, secutus est, ac primus e Iaponia Societati nomen dedit, anno seculi nono supra quinquagesimum, aetatis quinto et tricesimo. Eorum vero congressu et exemplo, licet litterarum expers, ita profecit, ut Patrum interpres et egregius concionator evaserit. In hominibus ad Christum adducendis mira pollebat arte: testes Iustus Ucondonus, Augustinus Tzucamindonus, Principes Darius ac Ioachimus, quos patriis erroribus liberatos, Christo asseruit. Hoc habebat singulare ac proprium, ut Fidei mysteria explicaret inductis in sermonem familiarem colloquentium hominum personis, Japone percontante, Christiano respondente: quas interrogandi ac respondendi partes, voce mutata, solerter unus ipse dum sustineret, convincebat eruditos, docebat rudes, delectabat omnes. Imperator viri fama permotus, audire dicentem expetivit, ac vinci se fassus est. Bonzios ultro provocabat ad dimicationem, et eorum coarguebat inscitiam, ferociam retundebat. Accidit aliquando, ut eorum unum, inclytum inter suos, et nationis Bonziae coryphaeum, obmutescere cogeret. Qui exaestuans iracundia, et ignominiam cladis (nam aderat imperator disputationis arbiter) non ferens, in Laurentium involavit rabidus, arreptoque acinace illum paene mactavit. Vivendi vincendique finem fecit Nangazachii, anno MDXCII. ineunte: aetatis sexagesimo septimo. Haud ita multo post Valignanus in Indiam vela dedit. Fuerat haec ipsi demandata provincia, ut Taicosamae litteras

ad Indiae Proregem ac munera, deferret, uti supra docuimus, VII. Idus Octob. Macaum versus iter intendit, inde Goam perrecturus. Ecclesiam Japonicam vicenis Christianorum millibus intra biennium reliquit auctiorem: Sociis centum circiter ac triginta, qui eam excolebant, Patrem Gomezium praefecit.

[Note: 11. Aliorum Ordinum religiosi sacerdotes inire Japoniam a Pontifice vetiti.] Dominicam hanc vineam, a S. Francisco Xaverio plantatam, ejusdem Societatis sacerdotes per annos amplius quadraginta coluerant. Cum tamen fecundam et late diffusam cernerent messem, egerant non semel cum Praepositis Generalibus Societatis de religiosis Ordinum aliorum sacerdotibus in ampli et gloriofi laboris partem advocandis. Eorum iterata vota Claudius Aquaviva detulit ad Gregorium XIII. qui omnibus diu multumque perpensis vocandos esse non judicavit: imo propositis gravibus poenis interdixit, edito diplomate V. Kal. Februarias anni MDLXXXV. ne quis omnino in Japoniam praedicandi Evangelii causa, exceptis Religiosis Societatis JESU, se conferret. Etsi, inquit, regio illa Iaponia latissima sit, et magno, vel potius maximo, operariorum numero egeat: tamen quia utilitas operis, non tam in operariorum multitudine, quam in agendi et docendi modo, et ingeniorum gentis illius agnitione, consistit: ideo magna adhibenda est cautio, ne permittantur illuc homines novi et incerti pervenire; ex quorum novitate ac varietate talis oriatur admiratio, quae insuetis noxia sit et periculosa, ac Dei opus impedire vel perturbare possit. Proinde considerantes, nullos hactenus sacerdotes, praeterquam Societatis JESU, ad regna et insulas Iaponicas penetrasse: et eos solos nationibus illis Christianae fidei suscipiendae auctores, praeceptores, ac veluti parentes fuisse; ac vicissim illos Societati, ipsiusque hominibus singularem quandam fidem, pietatem, ac reverentiam tribuisse; propterea Nos cupientes hanc conjunctionem, et amoris caritatisque vinculum, ad majorem salutis eorum profectum, solidum et incorruptum manere; Motu proprio, ex certaque scientia nostra, omnibus Patriarchis, Archiepiscopis et Episopis, etiam provinciae Chinae et Iaponis, sub interdicti Ecclesiastici, et suspensionis ab ingressu ecclesiae, Pontificalium exercitio; aliis vero sacerdotibus et clericis, ministrisque Ecclesiasticis, secularibus et regularibus, cujuscumque status, ordinis, conditionis ex stentibus, exceptis Societatis IESU religiosis, sub excommunicationis majoris, a qua, nisi a Romano Pontifice, vel in articulo mortis, absolvi nequeant, poenis ipso facto incurrendis, interdicimus, ac prohibemus, ne ad insulas regnaque Iaponica Evangelii praedicandi, vel doctrinam Christianam docendi, aut sacramenta ministrandi, aliave munia Ecclesiastica obeundi causâ, sine nostra aut Sedis Apostolicae expressa licentia proficisci audeant.

Porro, quamvis Clemens VIII. liberum posthac aditum in Japoniam religiosis aliorum Ordinum patere voluerit, haec tamen facultas anno duntaxat MDC. data fuit: in eaque ipsa Clementis Constitutione prohibetur disertis verbis, ne quis e Philippinis, aut ulla Indiae Occidentalis parte, Japoniam Indiamque reliquam exortivam, Fidei propagandae causa subeat. Gregorii XIII. decreto morem geri Philippus II. Rex Catholicus omnino jussit, idque per suos in Oriente praefectos et administros significandum, praesertim in Philippinis, curavit. Ibi enim Japoniae res, propter viciniam et commeandi opportunitatem, erant notiores; et secundissimus Evangelii cursus complurium e religiosis aliis familiis sacerdotum pietatem stimulabat, ut aliquas e tam feraci campo palmas ipsi quoque decerperent. Nec minus incendebat mercatorum aviditatem vicinia Japoniae, quam solis apertam esse Lusitanis et quaestuosam dolebant. Eas ob causas Pontificium decretum utrique graviter tulerunt, quasi fuisset extortum a Pontifice per Societatis homines, regnum sibi quoddam, ut aiebant, ac suis Lusitanis, in Japonia munientes. Auxit offensionem hanc et aestum animorum illata per imperatorem Christianae rei clades, quam nostrorum pariter avaritiae et ambitioni assignabant. Istas querelas maxime spargebat Faranda, cujus proxime facta mentio. Hic prioris legationis, quam Philippinarum gubernator anno MDXCIII. miserat in Iaponiam, praecipuus interpres et sequester, Manilam redierat; seque Taicosamae legatum ferebat, licet nullis, quae fidem facerent, litteris instructus: sed illas, et ipsius imperatoris epistolam in ea navi dicebat fuisse, quae dum Manilam

e Japonia rediret, facto naufragio perierat, Commemorabat etiam Franciscanos in Japonia summopere expeti. Eadem occinebat Indus quidam Canarinus, qui a nobis olim adhibitus ad doctrinam sacram populo tradendam in Japonia, et quia suspecti mores erant, valere jussus; profugerat Manilam, ubi religiosi ordinis induerat vestem; conceptum adversus Societatem odium non exuerat. His auctoribus diditur per Philippinas rumor, catholicam rem in Japonia Societatis vitio concidisse, Patres exterminatos, templa destructa; ethnicos Christi fidem olim amplexos, ad colenda falsa Numina revolutos.

[Note: 12. Franciscani Japoniam e Philippinis ingressi.] Haec a mercatoribus Castellanis ut libenter audita, sic facile eredita. Urgent Philippinarum gubernatorem, ut ne occasioni defit: pulsis per vim nobis, aut sponte cedentibus Japoniâ, nullum interdicto Pontificio, nullum edicto regio locum restare; denique nusquam esse vetitum, ne legatio in Japoniam mitteretur. Gubernator, etsi Farandae parum fidens, cujus ingenium perspexerat, quia tamen successum missae anno superiori legationis, et responsum Taicosamae aliter cognoscere non poterat, ne quid in re tanti momenti peccaret, novam legationem in Japoniam decernit. Orat P. Joannen Baptistam, Franciscanorum in Philippinis Commissarium, eximiâ probitate ac prudentiâ virum, ut hanc provinciam cum aliquot e suis capessat. Ille paulum addubitans ob Gregorii XIII. Constitutionem, nihilominus et periculo religionis, quod nunciabatur, excitatus; et fretus nomine legationis, in viam se dedit. Eum comitati sunt ex eadem sacra Minorum familia Bartholomaeus Ruiz, Franciscus a Sancto Michaele, et Gondisalvus Garzia. Additus princeps legationis, (eo quippe nomine mittebantur) Petrus Gonzalez de Carvajal, vir inter Lusitanos primarius; ut non tantum Castellanis consultum, sed Lusitanis etiam videretur. Profecti cum donis litterisque Gubernatoris XII. Kal. Junii, anni MDXCIII. navim ad portum Japoniae Firandensem appulerunt. P. Petrus Gomezius, qui vices Provincialis obibat, confestim ad eos unum e nostris destinat, cum magna cibariorum copia, sacris hospitibus recreandis; salutari amantissime jubet, invitari domum, officia Sociorum omnium prolixe deferri. Franciscanis accidit gratissima nostrorum caritas; at eosdem mirifice perculit alia prorsus, ac narratum ipsis fuerat, Ecclesiae Japonicae, et Societatis facies. Degebant sub initium anni MDXCIII. in Iaponia centum viginti sex e nostris: quorum duo duntaxat cum talari veste conspiciebantur palam, nimirum PP. Organtinus et Rodericius, indicto ceteris exilio per Taicosamam exempti. Lucem publicam reliqui vitantes exercebant solita ministeria, spiendore ac strepitu quidem minori, at pari fructu. Nam per idem tempus Arimae septingenti ethnici sacro fonte tincti sunt: Nangazachii, praeter cives, advenae octingenti: Omurae amplius ducenti: circa Meacum quadringenti. In Ximo sacrarum confessionum a Patribus excepta uno anno centum triginta et amplius millia; repetitarum vero a prima aetate decem minimum millia. Iniri facile non potest numerus eorum, qui variis in oppidis aut adducti ad Fidem, aut in ea confirmati fuerunt. Excursiones factae in regna Voari, Mino, Canga, Noto, Ietchu. Collegium Amacusanum, quia erat in ditione Augustini, apud imperatorem gratiosi, minus patebat infidelium vexationi. Ex eo Socii vicinas in insulas effusi opima de vitiis ac superstitione spolia referebant. Pari securitate fruebatur Facinarense Seminarium, in quo magnum lectissimae juventutis numerum Societas ad pietatem ac litteras ita fingebat, ut illud P. Gomezius cum academiis Europae cultissimis compararet. Quid quod in ipsa urbe Nangoya, ubi Taicosama versabatur, Christiani, ut palam antea, sic modo clam et intra parietes, obibant omnia religionis munia: demum ipse Imperator, cognita e litteris Terazavae Nangazachii gubernatoris innocentia Patrum et moderatione, metuens etiam ne Lusitani, Nangazachiense templum anno superiori eversum moleste ferentes, suas alio merces aveherent; ejusdem templi, ac domus Societatis instaurandae potestatem fecit; eâ conditione, ut ne plures quam decem e nostris ibi aperte degerent, qui numerus videbatur sufficere ad sacra Lusitanis ministranda.

Ea postquam Franciscani Patres intellexerunt, etsi videbant rem habere se aliter, ac Manilae auditum erat; sibique data fuisse ab imperitis et malevolis

verba; tamen restiterunt in Japonia, solo Carvajalio Manilam redeunte: rati, opinor, in ea se posse commorari legatorum nomine; quod Gregorii XIII. constitutio prohibere non videbatur. Brevem igitur a Taicosama postulant moram, ut liceat sibi urbem Japoniae primariam spectare; tum etiam aedificia mirari, quae magnificentissimo apparatu fuerant ab eo nuper exstructa. Placuit ambitioso Principi postulatio. Eâdem arte longiorem ab illo moram impetrarunt. Interim ad perdiscendam Japonum linguam adjececrunt animurn; libros, et alia quae opus erant subfidia, Patres Societatis suppeditarunt.

Jam aliquot mensibus constiterant Meaci, cum eos longioris otii taedium cepit. Progrediuntur Fuximum, quam in urbem, a se recens conditam, Taicosama nuperrime venerat: gratulantur avido laudum Principi: rogant propriam ut liceat habere Meaci domum. Annuit, curamque dat areae ac sedis eligendae praefecto Meacensi, qui locum ipsis extra muros urbis commodum assignavit; hoc tamen et suo et Taicosamae nomine magnopere praecipiens, ne docerent religionem peregrinam, aut Christianorum caetus convocarent. Illi votis suis ac spei prolixe indulgentes, amplissimum moliuntur coenobium, reclamantibus acriter non modo Christianis, sed ipsis etiam ethnicis, et quo res evasura esset prospielentibus. Franciscani meliora ominati, ne vacuum interea coenobium foret, sodales suos et Philippinis advocant, cum novis ad Taicosamam donis, quibus ille mitigatus paulisper obticuit. Tyranni silentium optimam in partem interpretati, absolvunt coenobii fabricam, templum dedicant: et coetus Fidelis populi, ad sacrificia, conciones, sacramenta confluentis adeo non fugiunt, vel prohibent, ut invitent etiam, ac promulgent. Nec satis: utendum aura feliciter afflante arbitrati, exstrunt Ozacae domunculam, cum aedicula. Profecti Nangazachium, conspicantur nosocomia quaedam vacua, et sacellum clausum: pertinebat illud ad sodales, a Misericordia nuncupatos, qui ne iram Taycosamae accenderent, claudendum judicaverant. Illd Franciscani recludunt, ibique rem divinam publice facepe non dubitant, reluctantibus Misericordiae sodalibus, et preces minasque incassum adhibentibus. Re pervulgata, praefectus urbis occludi sacellum imperavit, poena capitis per praeconem indigenis pronunciata, si quis aedem illam iniret. Reversi cum pudore Meacum, rei male gestae causam in alios, velut infensos, conjecerunt. Neque tamen destiterunt admittete Japones palam ad Christians sacra, et caetus interdictos habere, quia dissimulare videbatur Imperator? non studio Christianae religionis, ut postea patuit; sed exortis inter ipsum et Cambacundonum simultatibus, ac tragaediâ sane cruentâ, impeditus.

[Note: 13. Cambacundoni funesta mors. Darii Principis fausta et Christiana.] Erat Cambacundonus sororis Taicosamae filius. Hunc ipse, sobole carens, successorem imperii dixerat anno MDXCII. At suscepto postea filio, negligere Cambacundonum coepit, eique ob crudelitatem et studium in Christianos jamdudum inviso, perniciem non obscure machinari. Ergo illum in coenobium Bonziorum includit, relictis decem tantum pueris nobilibus honoris causa, e quibus anno MDXCV. quinos abstulit. Jacebat maerore confectus Cambacundonus, attonsis, ut Japonibus in luctu mos est? crinibus, feralem necis sententiam oppetiens, quae diu dilata non est: jubetur sibi, et pueris, quos apud se habebat, nobilibus, alvum ferro, more gentis, secare. Ductum a pueris carnificinae principium, qui dum imbelli manu ventrem sibi fodicant, et luctantur cum morte, captus commiseratione Cambacundonus singulis cervices amputavit. Ipse adacto saepius in viscera gladio, praecidendum lictori caput obtulit, annos duos et triginta natus. Visus est poenas barbarae crudelitatis merito luere, quâ solitus erat occupare carnificis munus, et eorum qui publice supplicio afficiebantur cruore manus, exercitationis voluptatisque causâ, maculare. Ejus liberi tres, in quibus duo vix quinquennes, trucidati; de amicis patiter proceribus, et eorum conjugibus, amplius tricenis, sumptum supplicium. Ex ijs matrona, in crucem cum liberis tollenda, et ignominiam supplicii non ferens, gladium corripuit, et commiseratione infantium, ac dolete amens, ipsis jugulatis ferrum innocenti sanguine imbutum alte sibi in viscera demisit. Aliae nobiles feminae, cum ad necem raperentur in vilibus plaustris, omnibus ornamentis exutae, pallidae, plangentes, et metu

supplicii, ante ipsum supplicium, exanimatae, lacrymas omni populo, diram tyranni crudelitatem detestanti, expressere. Ut ventum in plateam est, processit horrendo vultu tortor, amputatum Cambacundoni caput ostentans, et singulis oggerens: tum puerulos e matrum sinu avulsos in frusta concîdens, ipsas denique ad unam obtruncavit.

Dum ita saeviebat ferus imperator in suos, quies Christianis fuit aliquandiu ab ejus furore; qui domestico solutus metu, in eorumdem exitium erupit, ut modo referemus. Interim oblata quiete usi Patres Societatis decem et amplius capitum millia sacris baptismi aquis biennio lustraverunt. In iis numerati sunt Samburandonus, imperatoris Nobunangae nepos; filii duo gubernatoris Meaci, eorumque totidem patrueles; Tangoensis reguli frater; Bokiensis provinciae summus copiarum ductor; Nangazachii praefectus: aliique opibus et genere conspicui, quorum ad Christiana sacra conversio, etsi publice nota non erat, latere tamen virtus, unde ingens accedebat religioni splendor, non poterat.

Neophytus per calumniam accusatus furti (grave id ac tetrum in Japonia scelus) cum innocentiam patriis Numinibus invocatis probare cogeretur, perpelli ad impiam caerimoniam arte nulla valuit: at petita ut per Christum juraret, ac impetrata tandem venia, ferrum candens illaesis compressit manibus. Alter in suscepta religione parum constans ac diligens, postquam resipuit, hunc in modum socordiae poenas ultro dedit. Amicum e Christianis rogavit, ut praeiret sibi vicatim, hanc mittens vocem: En hominem Christiatium, religionis suae parum diligenter cultae vindicem. Sequebatur ipse armatus flagello, quo laccrabat humeros, copiosum sanguinem lacrymis uberibus admiscens.

Hoc poenitentiae ceterarumque virtutum studium fovebat in Christianis tum verbo, tum exemplo, Augustini Tzucamindoni pater Darius, qui vitae per omnes constantissimae pietatis gradus actae praemium eodem anno MDXCV. est consecutus. Civium et popularium suorum incredibilem numerum Christo adjunxerat. Quos per se non poterat erudire, atque adire, per libros conveniebat, quorum plurimos in vernaculum converterat sermonem, Ad sacras aedes bene multas aedificandas non modo nummos liberaliter, sed operam et manum contulerat. Sibi esse in votis res quatuor praedicabat: primo ne divinum Numen ulla iu re violaret; deinde ut ad extremum usque spiritum in ejus amore cultuque perseveraret; tum, ut quamplurimis aeternae salutis iter aperiret; postremo ut haberet affatim, unde pauperum et miserorum subvenire calamitati posset: nam ea virtute mirifice delectabatur, non solum ante quam florentis fortunae statum, et opes amitteret, verum etiam cum ad egestatem redactus, genium suum rebus necessariis, ad levandam aliorum inopiam, defraudaret.

Ethnicos, quicumque ad ipsum venirent, audituri de religione disserentem, tandiu alebat domi suae, donec per baptismum insiti Christo forent. Ad eum, ut ad communem Christianorum patrem, infirmi, senes, viduae, pupilli, spoliati ac destituti, et nominatim Fidei causâ extorres, confugiebant. Si quem in urbe offenderet virum nobilem, e pristino dejectum dignitatis gradu, egentem, pannosum; assectabatur clam, cumque illo subibat domum, ubi unam, alteramve sibi detrahens vestis partem, rogabat ne gravaretur illam accipere; ac pauca, pro re et loco, ad consirmandum ejus animum in pietate, adjungebat. AEtatem ad annos sexaginta productam ingravescere animadvertens, secessit in castellum ab arbitris remotum, ubi rerum coelestium contemplationi per otium vacans, ad aeternitatis iter se compararet. Biennio per hunc modum exacto, cum debilitari valetudinem vehementius cerneret, deferri se Meacum jussit, ut in Patrum Societatis complexu spiritum exhalaret, a quibus primitias spiritus ac Fidei hauserat. Supremi morbi dolores acerrimos invicto animo tulit, tantumdem e cumulo poenarum, quas ob delicta commeruisset, detrahi dictitans. Adstitit morienti P. Organtinus; itemque Justus Ucondonus, digna tanto patre soboles, quam vel appellasse, satis laudasse parentem est.

Inter Socios qui anno MDXCVI. ad Japonicae vineae culturam accesserunt, memorantur praecipua cum laude PP. Carolus Spinola, et Hieronymus de Angelis,

qui deinde in ipsa Iaponia vivi pro Christo lentis ignibus combusti sunt. Sed ad hanc palmam, nisi post errores aerumnasque incredibiles, non pervenerunt. Primo vere solverant e Tagi ostio cum Sociis quindecim, et quinque navibus; earum tres sexto post mense Goam incolumes tenuerunt. Praetoria, quae novum Indiae Proregem, Franciscura Gamam; itemque altera, quae octonos vehebat Patres, inque illis Carolum et Hieronymum, a reliquis divulsae ventorum vi, et in Brasiliam usque delatae sunt. Ad procellarum, praedonum, malaciaeque pericula, morbi accesserant, quibus vectores ceteri afflictati, vix ut e quingentis duodecim utcumque sani starent: duo e nostris oppressi; alter Bartholomaeus Sanchez, rei domesticae adiutor, quem aetas ad sexagenos propemodum annos progressa non retardaverat, quominus longae ancipitisque navigationis incommoda, et Japonicas cruces expeteret: alter, Jacobus de Vicariis, sacerdos, quem ob prudentiam consulere Aquaviva; ob pietatem vero adhibere familiariter Spinola, et monitorem, si quid peccaret, audire consueverat. Ac Spinolam quidem quarto post hunc anno in Japoniam, et vigesimo post, ad rogum deducemus: nunc sanguinis Christiani publice primum in Japonia fusi, et saevae tempestatis quae novis semper incrementis aucta in hunc usque diem furit, causas, initia, et modos aperire tempus est. Fluxerunt satis placide primi menses anni MDXCVI. Imperatoris offensionem vitare sacerdotes nostri studebant, exercendis ubique citra ostentationem ac strepitum sacris ministeriis. Religio veluti captiva et tenebris damnata, in ipsa tamen aula regnabat. In ea Japoniae parte, quae Ximus dicitur, centum triginta Christianorum millibus administratum poenitentiae sacramentum fuit, quorum decem millia universae vitae noxas generali confessione repurgarunt: in urbe Nangazachio octingenti per baptismum ad Ecclesiam aggregati: in regno Bungensi, sexcenti; in insulis Amacusanis mille quinquaginta: quodque in hac temporum difficultate mirari magis liceat, templa non pauca diversis in loris de integro fabricata; et quod laudare magis lubet, edita virtutum exempla longe clarissima.

[Note: 14. Exempla virtutum a Japonibus Christianis edita.] Nobilis Christianus ab ethnico tetrarcha damnatus capite, per summam crudelitatem jussus erat sibi, ejus in conspectu, ventrem ferro discindere. Id in loco gratiae ac beneficii ponitur apud Japones, qui ejusmodi nece non modo veniam consequuntur cujuscumque vel gravissimi sceleris, sed heroum instar post mortem celebrantur. Hanc moriendi conditionem iste nobilis recusavit fortiter; cum se Christianum esse diceret, ac lege Christiana vetitum ne quis violentas afferat sibi manus. Vitam nihil moror, inquit: hanc spernere, spe melioris nostrum est. Necem subibo, licet innocens, quamcumque inferas: sed eam ut mihi consciscam, non persuadebis. Quem barbarus amaro mordens risu: Vile caput, ac degener, subjicit! siccine ignobilem ac timidum animum specioso pietatis nomine obtegis, nec sempiternam tibi ac tuis infamiae notam inurere dubitas? Incredibile dictu est quam graviter dedecoris et ignaviae exprobratione Japones urantur, quibus fama potior vitâ. Tamen hoc etiam telum Christiana constantia retudit, et quo pacto nobilem animum, salva salute sempiterna, probaret, invênit. Projicit acinacem, quem cum sica semper e zona suspensum gerunt; tum procidens humi, erecto collo, impavido vultu; Praesto sum, inquit, ferire ac mactare potes. Generosi pectoris fiduciam non tulit feri hominis amentia; lanceam corripuit, mediumque transfixit.

Nec viris cesserunt feminae. Christianam inter uxorem, et maritum ethnicum, intercedebat jamdudum domestica et gravis altercatio. Illa virum perducere nitebatur ad Fidem: hic a Fide uxorem conabatur abducere. Rationibus mulier; vir conviciis verberibusque pugnabat. Quibus tamen dum nequaquam cedere uxorem cernit, seque ratione vinci dolet, illam cum ancillula, itidem Christiana, deducit in obscurum nemus. Utramque per avios ignotosque calles compellit in locum longissime ab arbitris remotum, ac tenebris propter confertas arbores, horridum. Illic stare ambas jubet, acinacem stringit, et conjugem ore torvo intuens, Aut Christum tuum jam ejura, aut eadem te sors atque istam manet. Dixit, et reducto acinace, quem strenue Japone, ac mira dexterirate,

tractant, ancillae nec opinantis dereptum collo caput ad uxoris pedes dejicit. Mulier, neque crudeli puellae exitio territa, nec suo periculo; Perge carnifex, ait, volentem macta: Christiana sum, Christiana hic moriar. Simul genua submittens, collum nudabat excipiendo ferro, Jesum ac Mariam, defixis in coelum oculis, Fidei suae ac religionis testes, vocans. Perculit barbarum pectus constantia; et inter conjugis amorem, odiumque Christi, fluctuans, manum abstinuit. Sed domum reversa mulier, ac mariti furores impios timens, clam Nangazachium profugit. Uxorem, quam misere deperibat, abesse vir sentiens, ejusque reditum desperans, ira et dolore incensus est usque eo, ut alvum sibi ferro secuerit, et infelicem animam cum parte viscerum projecerit.

Virgo nobilis, cujus insignem oris formam vincebat animi virtus et pulcritudo, mercedem pietatis ac pudicitiae illustriorem tulit. Venerat bello capta in potestatem sordidissimi et nequissimi ethnici, qui ejus formam ac pudicitiam pervulgare decrevit. Puella injuriam precibus, lacrymis, gemitibus, deprecata incassum, et mori parata prius, quam foedari, unum alterumve ganeonem tam belle accepit, ut virgineis unguibus pulcherrime depictus, ac pugnis dentibusque laniatus uterque aufugeret. Herus impotens vlrginem atrociter caedere fustibus instituit, identidem rogitans, num tandem in sententia perseveraret. Ego vero, aiebat illa, Christiana sum, nec possum vivere nisi pudica. Impurus leno, sive hanc vinci posse diffidens, sive mortis metu expugnandam ratus, correptam in eum pertraxit locum, ubi supplicia de reis publice sumebantur. Ibi laeva comam puellae, dextra pugionem tenens, Mutasne mentem, inquit? Negantem, ferro in sinum adacto trucidat, et in fossam, quo facinorosorum cadavera projiciebantur, deturbat. Maxentia, regis Arimae soror, Isafai principis vidua, pio ac voluntario Christianae mortificationis martyrio dici potest necem ipsa sibi gloriosam conscivisse. Ab annis septem duntaxat Christianam colebat religionem, ejus tamen perfectionem videbatur assecuta. Quanto de rebus divinis plura noverat et majora loquebatur, tanto de se demissius modestiusque sentiebat. Duobus ante obitum annis mane toto perstabat in aede sacra orans, genibus humi positis, licet perfrigida tempestate; nec ab ea, nisi post ultimum sacrificium, recedebat. Postrema, quae mortem illius antecessit, Quadragesima, cilicium asperrimum diu noctuque non deposuit; famem nisi oryza modica non sedavit, dies integros complures omni cibo abstinuit: nulla nox sine acri, ac saepissime cruenta, corporis infirmi ac delicati verberatione. Humi cubitantem, et Christi cruciatus meditantem somnus opprimebat, quo paulo post excusso, eandem repetebat meditationem. Acerbissimos, nec per dies quindecim unquam intermissos, morbi dolores gratiis Deo agendis lenivit. En quos flores Japonensis Ecclesiae fecundus ager efferebat!

[Note: §. V. P. PETRUS MARTINEZ JAPONIAE EPISCOPUS.] Novus illi pastor eodem anno MDXCVI. accessit P. Petrus Martines. Creatus Episcopus Japoniae anno MDXCII. cum esset provinciae Societatis Indicae praepositus, appulit Macaum anno MDXCIV. aut sequenti, ut aliae litterae tradunt, vela inde facturus in Japoniam. Sed longiorem opinione moram facere Macai coactus est, acceptis a Pontifice litteris, quibus jubebatur partes illic Sinensis antistitis gerere tantisper, dum in libertarem vindicaretur Leonardus Sa, consecratus Ecclesiae Sinensis Episcopus, quem praedones maritimi conjecerant in vincula. Eo liberato P. Martines in Japoniam demum pervenit anno MDXCVI. Idib. Sextil. et quanto fieri maximo potuit, ut erant tempora, honore in collegium Nangarachiense deductus est. Vidit summa cum voluptate auctum ovile Christi multis indigenarum millibus; excitatas plerisque in locis aedes sacras; certantes ad ornandam rem Christianam cum Evangelii magistris eorum discipulos. Salutandi Taicosamae veniam continuo petiit: eique munera Indici proregis Matthiae Albuquercii obtulit, ac litteras; quibus recitatis, gratias egit Imperator, et regia vicissim dona cumulate reposuit.

Hanc insolitam superbi Principis comitatem provocabat sive ambitio, cum se a Christianis, et eorum antistite coli videret; sive potius incussus barbarae menti ab ultore Deo terror, qui feroces tyranni spiritus immani per eos dies terrae motu,

[Note: 15. Immanis terrae motus ethnicos obruit, Christianis parcit.] ac regiarum aedium strage compresserat. Post vastatam a Japonibus Coreae peninsulae magnam partem, Sinarum imperator, de Rege Coreano, beneficiario et cliente suo solicitus, legationem de pace inter ipsum et Japones componenda misit in Japoniam. Taicosama legatos accipere tam superbo apparatu decrevit, ut admirationi Japonia Sinis ac terrori esset. Domum amplissimam illis accipiendis incredibili magnificentia sumptuque struxit: centum artificum millia per menses plurimos in hoc opus diu noctuque incubuere. Huc thesauros omnes comportavit; exuvias sexaginta provinciarum, quas spoliaverat. In aedium conspectu et vicina planitie stabat descriptus in suas legiones ingens exercitus, qui legatorum oculos e palatio prospicientium, militari palaestra, et decursionibus oblectaret. Accita undique nobilitas, et nulli sumptui jussa parcere: constituta gravi poena, si quis non ornatissimus apparêret omnibus in vestium, equorum, rhedarum impensam conferentibus fundos, patrimonia, fortunas omnes, tyranni metu. Ipse inter tot reges ac tetrarchas, Numinis cujusdam instar, verticem impium attollebat: cum Deus, qui resistit superbis, Iaponiam horribili concussit motu, adeo ut hujus admirabilis aedificii superba moles, ac maximarum urbium amplitude, nisi ex ruinis non cognosceretur. Princeps inter foedam domorum, hinc inde immani fragore corruentium stragem, vix in collem seminudus evasit, filiolum sinu gestans, et leve tentorium modo huc, modo illuc, ubi minus apparebat periculi, deporrans. Ut vero ad comprimendum praesertim ejus fastum comparata ejufmodi clades intelligeretur, nusquam atrocius desaeviit, quam ibi, ubi splendidiora ejus superbiae monumenta visebantur. Fuximi, qua in urbe arx illa, opulentiae Iaponicae miraculum, ad excipiendos Sinenses legatos erat constructa; tantus cadaverum acervus exstitit, ut cum neque cremandi omnia, neque sepeliendi, potestas esset, partim abjecta fuerint in profluentera, partim in amplam congesta vallem, quaein osseum montem excrevit. Par clades Ozacae, ubi regiam quoque magnificentissimam aedificaverat; nec levior Meaci, ubi delubrum inter omnia Iaponiae fana celeberrimum et ornatissimum sibi ipse dedicaverat, propositâ populis ad venerationem suâ statuâ.

Agnovit Numen superbus imperator; et quamvis Iaponica ferocitate dolorem alto corde premeret, suspirans tamen et manifestam Dei virtutem contestans, exclamavit iisdem sere verbis, quibus olim superbus alter Princeps vindicem expertus Deum, Iustum est subditum esse Deo, et mortalem non paria Deo sentire. Quo magis hoc sentiret fecit manifestus Numinis erga Christi cultores favor. Quippe templis ethnicorum, domibusque nullo discrimine ruentibus, steterunt aedes Christianorum, et inter aliarum strata rudera satvae incolumesque conspectae sunt. Nangazachium, quae civitas referta Christianis erat, nihil admodum praeter metum in communi calamitate sensit: aliae urbes, ethnicorum plenae, suum ferme nomen, cum incolis et aedificiis, amiserunt: delubra Numinibus profanis posita, quae nulla vis humana dejicere posse videbatur, jacebant excisa, dum aedes sacrae Christianorum, ne unâ quidem exceptâ, licet opere levi ac parum firmo magnam partem structae, inter eversas basilicarum impiarum moles, veluti caput efferebant. Satis constat in quadam infidelium civitate, a fundamentis eruta, catholici domunculam stantem et inconcussam oculos in se omnium convertisse; observatumque est, in ea ipsa solitos fuisse Patres, cum aedem sacram haberent ibi nullam, divina mysteria peragere. Neque corporibus fidelium minus, quam domibus, publica calamitns abstinuit. Erant Facatae Christianorum millia facile quatuor: statim atque tellus paulum conquievit, eruperunt ex aedibus quisque suis, vicatim requirentes rogitantesque num quis Christianus oppressus ruina foret, quem extraherent, quem sepelirent: nemo unus inventus est: cum ex infidelium grege vix ullus integer et indemnis esset. Perfugerant in regnum Bungense facinorosi aliquot, olim Christianam professi legem, tunc eâ turpiter abjuratâ, relapsi ad mores pristinos: abruptum terra tumultuante, montis ad cujus radices sedebat illorum civitas, dorsum omnes obruit.

Christianorum pietati pepercerunt elementa, non pepereit invidia. Haec in Hispaniam usque et Italiam atrocissimas criminationes detulit adversus Patres Societatis,

[Note: 16. Mercatura, et alia quaedam Patribus Japoniam colentibus objecta.] eorumque alumnos. Referre singillatim istadispudet, quae luculentis et copiosis multorum scriptis confutata jam sunt. Constat enim ex Ecclesiae Iaponicae monumentis, et omnibus quae tunc perlatae fuerunt in Europam litteris, Taicosamam nihil causae aliud attulisse, cur sacerdotes Europaeos vetaret domicilium in Iaponia ponere, quam quod Christianam religionem latius fundi nollet, ac patrios ritus obsolescere doleret, Eandem ob causam a se multatos exilio nostrae Societatis religiosos palam voce praeconis edixit; eosdem idcirco in crucem tolli jussit; ut modo videbimus: tamen isti calumniarum artifices eundem imperatorem non odio religionis, sed nostrae auctoritatis et opum terrore ad extrema haec descendisse affirmarunt. Et quidem, quod spectat ad auctoritatem, quemadmodum aliqua est in Evangelicis operis ad rem Christianam administrandam necessaria; sic esse non debet invidiosa, quando illa non utuntur, nisi ad populorum salutem et Ecclesiae ornamentum. Ad opes quod attinet, perspicuum est Societatis sacerdotes Iaponiam ingressos accepisse omnino nihil ab indigenis, Christianam amplexis Fidem, quorum angusta saepe domi res erat, ac Bonziorum etiam rapinis, et quaestuosis caerimoniis, exhausta. Ut igitur ab impiorum sacrificulorum avaritia, et rerum sacrarum scelerata nundinatione, tanto longius removerent sese, quanto sanctiorem et veriorem praedicabant religionem, praesidiis, aliunde subministratis vitam sustentabant. Quin etiam repudiabant munera, si qua sponte Iapones obtulissent, praesertim in exequiis, in quibus deferri solebat ad Bonzios quidquid armorum, vestium, pretiosae supellectilis, repertum in mortui domo foret. Sed cum ex hac ipsa nostrorum austeritate contemptuque pecuniae, Bonzii arriperent occasionem eos accusandi, tanquam in ornandis mortuis parum diligentes et pios, quod gravissimum in Iaponia crimen est: tum etiam, ne sancta stipis erogandae consuetudo senesceret apud neophytos; placuit, probante Roma, designare quempiam in qualibet aede sacra, qui dona Fidelium colligeret, mox eadem in omnium conspectu divideret egentibus. Interim aucto Sociorum numero, crescentibusque impensis tum viarum, tum necessariae ad sacras aedes instruendas supellectilis, non sussiciebat Europaea pecunia, ob eam maxime causam quod illius pretium in Japonia longe sit, quam in Europa, vilius. Adde praedonum direptiones, detrimenta naufragiorum, et sexcentos ejus generis casus. Denique videtur ea pecuniae sors et conditio esse ut, dum per varias dispensatur manus, decrescat sensim ac dilabatur; raroque ad dominos, absentes praesertim ac remotos, tota veniat. Hinc fiebat ut ex elecmosynis Summorum Pontificum, et Regum Catholicorum, exigua pars ad legis divinae in Iaponia ministros perveniret. Quare satius visum est, ejusmodi cleemosynas conferre in merces, quae valorem eundem et vim semper habent, ac minoribus damnis incommodisque obnoxiae sunt. Igitur edicto Francisci Mascareniae Proregis Indici, ac mercatorum consensu, statutum fuit ut e mille sexcentis fili serici fascibus (totidem enim ab urbe Macaensi singulis annis venales in Iaponiam deportabantur) quinquaginta cederent Patribus, ita ut pecunia ex iis redacta, ipsis induceretur. Id autem quamvis recte ac jure fieri posse legum Ecclesiasticarum consulti censerent, nihilominus Pater Everardus Mercurianus, Generalis Praepositus Societatis, P. Alexandro Valignano enixe prareepit, ut rem totam ac rei modum diligentius examinaret. Neque eo contentus Aquaviva, Mercuriani successor, eandem Summo Pontifici minutatim exposuit, a quo sine ulla dubitatione comprobatam fuisse idem Aquaviva scribit, additque negasse Pontificem mercaturam hanc appellandam videri; quippe quae ob solam alimenti necessarii rationem, nec lucri quaerendi causa, fieret. Hoc illud est commercium, haec negotiatio quaestuosa, quae Societati nostrae toties objecta fuit ab iis ipsis, qui reprehendebant in nobis quod ipsimet usurpare necessario cogebantur. Nam in Indiis, Japonia, et aliquot imperii Sinici provinciis, fere non vivitur nisi mercibus ultro citroque mutandis, neque alii proventus usitati, censusve, sunt. Et in Angolano Africae regno, ubi per idem tempus vix auditum pecuniae nomen erat, ejus vicem servitia empta, venditaque, supplebant. Alii sunt aliis gentibus mores; iis utendum, qui cum pietate ac religione non puguant.

[Note: §. VI. SECUNDA JAPONENSIS ECCLESIAE PERSECUTIO.] DUM scriptis et invidiosa fama vexabantur in Europa Christiani Japones, illos in Japonia ferro et crudelibus edictis Taicosama insectabatur. Eaque dici secunda potest Japonensis Ecclesiae persecutio. Primam enim idem imperator movit anno MDLXXXVII. ut narratum est priore Tomo hujus V. Partis. Franciscanos initio toleraverat veluti legatos gubernatoris Philippinarum, quas brevi suam in ditionem venturas confidebat, quemadmodum ei persuaserant Faranda et Faxeda, Franciscanorum interpretes et deductores. Hoc ut imperarori persuaderent, litteras gubernatoris Philippinarum, a Franciscanis oblatas Taicosamae, in hanc sententiam falso interpretati erant, quasigubernator munera et responsum expectans a Rege Hispaniae, interea se Taicosamae clientem, ac dedititium, profiteretur. Id initio legati non intellexerant, Japonici sermonis rudes. At postquam usum aliquem linguae vernaculae sunt adepti, tunc vero litteras et mentem gubernatoris ipsimet explicantes, interpretum malam fidem prodiderunt. Excanduit imperator, delusum se denique sentiens. Interpretes debitas perfidiae suae poenas veriti, periculum quod sibi timebant, in Franciscanos retorquere decreverunt. Sopitas Taicosamae suspictones ac metus de Christianis, excitant: venisse istos Philippinenses per speciem legationis, ut exterorum numerum et animos augerent, junctisque viribus finistrum aliquid in Japoniam universam molirentur: perspectas sibi nunc tandem esse homimim artes, quas adhuc intelligere nequiverint: frustra responsum Regis Hispaniarum, et promissam a tot mensibus clientelae professionem expectari: obtestantur Taicosamam ut patriae, ut religioni, ut sibi, consulat.

[Note: 17. Occasio persecutionis. Navarchi temeraria vox.] His accensum et furentem improvida Hispani vox navarchi ad maturandam Franciscanorum perniciem, et Christians religionis excidium, impulit. Pridie Idus Quintiles anni MDXCVI. vela fecerat e Manilano portu in novam Hispaniam oneraria, cui nomen S. Philippi, ditissimis referta mercibus. Vi tempestatis in Japonium ejecta littus, ibique paulatim dehiscens, spatii satis dederat vectoribus ut incolumes enatarent; et regulo Japoni, huic orae maritimae praefecto, ut merces omnes in apothecas suas comportaret. Est ea Japonum lex et consuetudo, ut naufragorum bona, tanquam fisco addicta, imperator invadat. Quamobrem hortatur magistrum navis regulus ut conveniat Taicosamam; in ejus potestate ac ditione praedam hanc omnem esse, neque ab alio, quam ab illo, cujus ea jam sit, condonari ac remitti totam, vel partim, posse: simul indicat Mexitam Jemondonum, unum e praecipuis regni administris, quo adjutore, inquit, rem e sententia conficies. Erat ille reguli ejusdem amicus, quicum partiri scelera, et eorum fructum, consueverat. Allegantur ad Taicosamam praecipui e vectoribus, cum grandi munere: adduntur iis comites religiosi nonnulli, qui navim naufragam conscenderant: utrique diligenter monentur, ne consilio Patrum Societatis et operâ utantur ullo modo; quippe qui aemulatione prava (sic enim jactabatur) pios aliorum religiosorum infringerent conatus, et libertarem Evangelicam inertibus vinculis alligarent. Mexita monitus ab amico, et in partem praedae invitatus, Taicosamam de re tota docet: quanta obvenerit praeda ostendit; addit suspicionem, et metum, a tormentis aeneis plurimis maximisque, et aliis armamentis, quibus instructa navis erat: dubium non esse quin ad bellum Japoniae inferendum comparata haec fuisseat. His imbutus imperator, legatos pessime verbis accepit, lucro apponendum dictitans quod salvos abire pateretur: ipsorum munera, ut rem suam, retinuit. Erat inter quatuor primarios regni administros Guenifoinus Japon vir probus et sapiens, aequitatis plus, quam ethnicis mos, tenax; Patrum Societatis, atque adeo religionis Christianae, studiosus. Per nunc recuperari merces facile poruerant: ipsumque hujus negotii moderatorem adhiberi Patres Societatis magnopere suadebant. Auditi non sunt; et lata est in infelices naufragos haec ab imperatore sententia, ut nave, fortunis, et mereibus exuti, vitam, instar summi beneficii, retinerent. Omni ope destitutis alimenta subministravit P. Gomezius, nostrorum praeses; aegrotos Nangazachiense collegium excepit: ceteros suis et cleri sumptibus pavit Episcopus Japoniz P. Petrus. Martinez, donec pararetur navis qua Manilam, ut ab imperatore

jussi erant, repeterent. Interim, dum praeda convasatur, ad Taicosamam deferenda, incidit Mexita in chartam geographicam: dumque veloci oculo perlustrat descriptum in suas regiones Orbem; quae, et quorum principum sint regna quaerit. Navarchus, homo Cantaber, ut sui Regis potentiam opesque commendaret, Hispani juris ac nominis terras, in Europa, Africa, Asia, et America sitas, indice digito monstrat. Hoc magis obstupescere Mexita; mox percontari quibus tandem artibus tantum terrarum Rex unus domuisset. Armis, subjecit Cantaber, et religione: praecunt nostri sacerdotes et nobis viam sternunt; Christianis imbuunt sacris populos, qui deinde in Hispanorum ditionem facillime rediguntur.

Temerariam vocem, ac diu Christianis lugendam, excepit Mexita, et ad [Note: 18. Tres e Societate comprehenduntur cum aliquot Franciscanis.] imperatorem, cum ipsa charta geographica, detulit. Nemo consequi verbis potest quibus furiis agitatus Taicosama fuerit. Incusat se, quod legem diabolicam, ut vociferabatur, non exstirpaverit: Jacuinum, et alios ejus hostes, laudat: demum ira et dolore amens exclamat; Nondum tamen Japoniam isti Philippinenses obtinent, nec obtinebunt, me vivo; qui omnes illorum exercitus, arma, regna, difflare nutu possum; sed liberis nostris et successoribus providendum est. Sub haec Ufoium et Farimandonum respectans, Tu Meacum vola, tu Ozacam: Europaeos Bonzios, cum ipsorum domesticis ac familiaribus, in vincula conjicite, donec renunciem quonam illos mactari supplicio velim. Erat intempesta nox, ea quae sextum diem Idus Decembris anni MDXCVI. excepit. Properant Meacum Ufoius, Ozacam Farimandonus. Repertus est Ozacae unus e Patribus Franciscanis P. Martinus ab Ascensione, cum domesticis tribus: unus item domi nostrae, Paulus Miki, cum duobus rei Christians adjutoribus, Societatis candidatis, altero adolescente, Joanne Soan, sive de Goto; qui litteris operam dabat: altero seniore, Jacobo seu Didaco Kisai, qui domestica ministeria curabat. Alii de Societate sacerdotes, qui Ozacae ut plurimum degebant, profecti erant paucis ante diebus Sacaium, una cum Episcopo Japoniae Nangazachium discedente. At Meaci Franciscanorum aedibus excubiae protinus fuerunt appositae, quod indictae necis certissimum apud Japones argumentum est: et ex iis quinque a lictoribus in indicem relati, cum ipsorum partim domesticis partim alumnis duodecim. Nostras aedes, ubi P. Organtinus cum Sociis aliquot morabatur, per vicinos observari duntaxat voluit Gibonoscius, Meaci gubernator; quod levissimae custodiae genus illic habetur, affirmans perspectam sibi esse imperatoris mentem, a quo poena duntaxat Philippinensibus, non item nostris, fuisset irrogata. Quamobrem porrectum sibi ab Ufoio longissimum indicem, in quo nomina procerum etiam complurium erant conscripta, cum nominibus Patrum Societatis, laceravit; Ufoiumque verbis asperioribus castigatum, quod mentem Taicosamae parum assecutus esset, quidquam ulterius tentare vetuit. Fuximum tamen, ubi degebat imperator, excurrit, ut ejus sententiam liquidius cognosceret: cui Taicosama truci vultu, et caedem anhelans, Omnes, inquit, sine discrimine in crucem tolli volo. Sensit Gibonoscius se alieno tempore venisse: confestim, ne furentem commoveret, quasi facturus imperata, se subduxit, amicos clam obtestatus ut mollia captarent tempora, et quae in rem putarent esse, providerent.

Id egregie prae ceteris Guenifoinus praestitit. Arrepta occasione intulit mentionem de Patre Rodericio, qui Taicosamae percarus erat. Hunccine cum reliquis necari velit rogat; aut ceteros, qui ejus edictis morem adeo reverenter et accurate gefferant; qui se tenebris et solitudine damnaverant; qui ad omnes ejus nutus erant paratissimi: an P. Organtinum, quem impune hactenus Macai degere passus erat. Illos vero, subjicit Imperator, securos omnes esse meis verbis jube. Subeuntem in tempore Gibonoscium monet expetendas de solis Philippinarum legatis poenas; id Patri Rodericio, ejusque sociis, ac nominatim Episcopo ex Indiis recens advecto, quamprimum signifiect. Gibonoscius mittit e vestigio Meacum, et certiores magistratus de imperatoris voluntate facit. Idem Ozacae fuit significatum: remota nihilominus ab aedibus nostris custodia non est; sive id Christianorum odio Farimandonus, urbis Ozacae praefectus, neglexerit; sive potius

metu: illum enim non semel objurgaverat imperator, quasi Christianis nimium indulgentem. Extimuit, ne si nostros Ozacae deprehensos abire liberos pateretur, suspiciones Taicosamae confirmaret, ac perniciem sibi ipse strueret. Gibonoscius etiam admonitus postea de nostris Ozacae repertis, ut eorum nomina delerentur ex albo necandorum, negavit sibi esse integrum: nec tutum judicavit eodem de negotio Taicosamam saepius interpellare, ne illum fortasse dati aliis beneficii poeniterer. Diem interim composito trahebat, id sperans fore, ut Franciscanis irrogatam mortem placatus imperator exilio mutaret, ac nostri simul periculo liberarentur. Et mitescere barbari Principis furor coeperat, cum scelestus Jacuinus solitis artibus eum ad severitatem pristinam revocavit. Quaerit ex Gibonoscio Taicosama quid sibi tantae velint morae. Meacum omnes exremplo abduci, naribus ibi et auriculis spoliari, circumduci per urbem ad ludibrium; similiter Ozacae et Sacaii ostentari cum ignominia; denique Nangazachium ad crucem deportari praecipit.

At paucis illis diebus, quibus nondum de imperatoris voluntate omnino [Note: 19. Christianorum Japonum pietas, et cupiditas martyrii.] constabat, dici vix potest quantus Evangelii praeconum, quantus Christianae plebis, ad gloriosam necem subeundam ardor exstiterit. Patres Societatis, inter Fidelis populi, retinere illos et morti eripere tentantis, lacrymas ac pios conatus, Meacum eremotissimis etiam urbibus ad primam nuncii felicis auram, tanta celeritate, rebus omnibus omissis, properarunt, ut eos ethnici exisse de potestate crederent. Nec minor in aliis Christi cultoribus alacritas: cuncti laeto gestire plausu; plerique, quasi suprema dies instaret, inter se amplecti; alii rem domesticam, ut expeditiores ad mortem essent, componere. Matrona locuples, allatis Fuximo litteris, quibus monebatur denunciatam esse Christianis omnibus ab imperatore necem, gratias Deo immortales egit, quod se tanto dignam bono duxisset: ac decennem filiolam sublime inter manus tollens, Christo victimam innocentem obtulit: mox ambae quidquid vestium erat domi ornatissimum; velut ad festam diem celebrandam, propere induerunt. Justus Ucondonus, clarissimum patriae, ac Japonensis Ecclesiae decus, triumphans gaudio, amicis prolixe munera impertivit. Paulus Sacondonus, Guenifoini filius natu major, renunciatus a Taicosama paternae dignitatis successor, ubi primum nostros neci addictos audivit, omnino cum iis decrevit mori, certosque homines Meacum et Ozacam dimisit, qui se de loco ac tempore supplicii admonendum curarent. Quia vero nullus aut lictor, aut magistratus, injicere manum filio Guenifoini ausus fuisset, ita vestem osque immutare labotavit, ut a nemine agnosceretur.

Cum haec maxime ageret, ecce tibi minor ejus frater Constantinus Meacum venit. Christianos omnes videt expectatione mortis arrectos: gratulatus sibi, quod tempori advenisset, opum, honorum, et fratris amantissimi, cujus mentem nesciebat, oblitus, conjicit se in tugurium nostris aedibus vicinum, ubj a nobis, et a motte, velut uno tantum gradu divideretur. Latêre tamen diu non potuit: ingens ad eum subito fit Christianae nobilitatis concursus. Omnes alter alterum suavissime amplexantes, relictis domibus, conjugibus, propinquis, et amicis, in angusta coacervati casa, diem noctemque in divinis laudibus, in coelestis gloriae spe ac meditatione consumebant. Mulicies in matronae primariae domum convenerunt, cum exquisitis singulae vestibus, quibus ornatae apparerent, cum in crucem tollerentur.

Praeibat exemplo ceteris regina Tangi, cincta nobilium puellarum choro, et primum subeundi martyrii signum intenta expectabat, ut cum illis continuo procurreret. Vir Princeps, haud ita pridem Christianorum additus gregi, cum timeret ne verum de se lictoribus non dicerent clientes sui et servi, qui eum unice salvum cupiebant, praeconis voce pronunciavit poenas graves, si quis male dissimularet, ac praecepit, ut cum primum lictores conspicerentur, unusquisque proclamaret dominum suum Christianum esse, ac nomen ejus in proscriptorum tabulas referendum curaret. Alius cum pacata domi suae cerneret omnia, veritus ne sua dignitate satellites deterriti ad se non auderent aspirare, ultro illos adiit, cumque ab iis exorasset nihil, ipse filiolum decennem manu trahens exivit aedibus,

cum conjuge filiolam natu minorem in sinu gestante, ut in locum supplicii progressus, mortem negatam extorqueret. Alius ex affinibus Taicosamae, trium regnorum dominus, accurrit ad Patres, una cum illis Fidem suo sanguine consignaturus. Christiani praepotentis ac divitis filius, procul Meaco accepit epistolam a patre, a quo locupletis domus ac multarum opum heres renunciabatur; quia (sic pater scribebat) ego, et fratres tui, imminentem quotidie necem opperimur, ad vitam Christi causa profundendam paratissimi. Adolescens parentis et fratrum sorte laetus, at maestus suâ, per eundem tabellarium rescripsit, non quam a patre factam esse partitionem, qui fratribus coelum, sibi terram; illis gloriam obitae pro Christo necis, sibi vitam in principis mortalis obsequio assignasset: quaereret alios enimvero heredes; se propediem Meaci adfuturum, vel comitem praeclarae necis; vel, si praeivissent, aemulum et sequacem.

Non minus fortis et inclyta fuit juvenis alterius pietas. Hunc misere amabat mater, idolorum cultui perdite addicta: expavit illa scilicet, cum filii Christiani, quamvis absentis, periculum accepit. Magistratus et lictores adit; oratque ne illius nomen inter Christianos reponant: filium saniora cepisse consilia, et ad patrios ritus rediisse. Hoc ubique sedulo promulgat; vicinos ostiatim certiores faeit; ac ne indicia ulla mendacii exstarent, Crucem in filii cubiculo repertam, imagines, et alia id genus pietatis Christianae signa, lacerat, occultat, proterit. Adolescentis amicos perculit rumor tam sinister: audit ipse; advolat quanta potuit maxima celeritate, lacrymarum vim inter eundum profundens, et anceps utrum lugeret impensius amissam occasionem martyrii, an desertoris impii notam inustam immerenti. Sed haec non exstitit diuturna. Ubi primum venit Meacum, easdem impigre domos concursans, viciniam et urbem brevi dedocuit.

Christiani complures in montibus degere soliti, cum primus Ecclesiae vexatae tumultus increpuit, omnes in aedem sacram coiere, viri, feminae, pueri; et sacramento publice dicto sua Christo capita devoverunt: multi e natalibus sylvis ac montibus in apertos campos pagosque desiluere, ut lictoribus laborem investigandi demerent. Una erat inter illos, in summa ceteroqui concordia, dissensio, quinam primi scriberentur in ferali albo: unus metus, ne quis fortasse, si certus numerus definitus foret, excluderetur. Sed controversiam hanc diremit imperatoris edictum, solos Franciscanos, ut diximus, e Philippinis insulis advectos, necari jubens, cum ipsorum domesticis Japonibus. Dum Meaci releguntur ipsorum nomina, contigit ut in eum numerum unus minime quaesitus irreperet, cujus in coelo scriptum videlicet inter martyres nomen erat. Franciscanorum obsonator prodierat in urbem, cibos coempturus. Adest apparitor: singulos, qui undecim laici, cum Franciscanis quinque asservabantur, e codice ubi scripti erant nominatim, appellat, et ut quisque respondebat, lictori tradebatur in manum. Ubi ventum est ad Matthiam (sic obsonatorem vocabant) respondebat nemo: inclamatur semel iterumque frustra: audivit forte Christianus praeteriens, Matthias pariter dictus, et procurrens Matthias, inquit, vocor; etsi alius ac ille quem quaeritis; Christianus tamen sum et Patrum similiter amicus: do me libens ac dedo. Nec plura; ceteris adjungitur: valuitque in eo vox illa, Cecidit sors super Matthiam, et annumeratus est cum undecim.

Illuxerant Kalendae Januariae anni MDXCVII. Meacum adducti sunt qui Ozacae [Note: 20. Martyres aurium parte multati: ad ignominiam circumvecti. Martyrii causa.] capti fuerant, Franciscanus unus cum tribus e populo Japonibus, et Paulus Miki noster, cum Joanne de Goto et Jacobo Kisai, qui post paulo in Societa tem, quam expetebant, admissi, religiosa vota ediderunt. Hi septem, cum aliis decem et septem Meaci captis, numerum quatuor et viginti explevere. Omnes III. Nonas Januar, revinctis post tergum manibus, protracti sunt in Meaci plateam, ubi abscissa singulis auriculae sinistrae pars: temperante Gibonoscio sententiam imperatoris, qui omnibus praecîdi nasum et ambas auriculas voluerat. Collecta per neophytos aurium sacrarum praesegmina, et ad se delata P. Organtinus excepit venerans, coelumque suspiciens, non sine lacrymis, Deus optime Maxime, inquit, istas nostrae Societatis in Japonia primitias laetus cape: hos tibi flores recentis Ecclesiae libentes dicamus; fac ut in uberrimos fructus aliquando succrescant.

Impositi deinde plaustris martyres per amplissimas et frequentissimas urbis vias circumducti fuere, qua nulla major apud Japones excogitari potest ignoininia, nec nisi scelcratissimis latronibus irrogari solet. Praeibat plaustris minister publicus, descriptam in ingenti tabula necis illorum causam, et dictam in eos a Principe sententiam praeferens: Quia isti huc e Philippinis, nomine legatorum profecti, legem Christianam a nobis prohibitam pradicarunt, ac templa adificarunt, nostris beneficiis abusi; supplicio illos affici jubemus, cum Iaponibus, qui sacra ipsorum suscepere. Itaque in crucem tollentur Nangazachii. Iterum eandem legem severe prohibeo, idque omnibus testatum. volo. Qui secus faxit, cum tota familia plecletur. Die vigesima Luna undecima.

Confluxerat innumerabilis hominum turba; pars in vicis aegre conferta, pars e tectis pendens fenestrisque spectabat; cum ethnicis Christiani; peregrini cum civibus. Singulorum in vultu diversos animorum sensus legeres: communis erat omnium admiratio, reputantium illam tranquillitatem et alacritatem, quae in martyrum ore toto emicabat. Eorum nonnulli, Japonicae periti linguae, in primis Paulus noster, nec non P. Petrus Baptista, Franciscanae turmae ductor, e suis plaustris, ut lento propter circumfusam multitudinem agmine procedebant, concionabundi populum alloquebautur, et Christum oratione minime suspecta praedicabant. Alii non minus eloquenti modestia, oculis humi dejectis, vel in coelum defixis, intuentium laudibus et lacrymis ornabantur. Sed nulli jucundius praebuere spectaculum, quam pueri tres, annos duodecim plus minus nati, qui Fraociscanis rem divinam facientibus ministrare soliti, cum illis comprehensi fuerant. Non exterriti circumstantis plebeculae tumultu; non perculsi cruore, qui ex auriculis decisis large in humeros effluebat elata voce recitabant placidissime, quas docti erant, preces, tanquam si soli seorsum in templo constitissent. Praeclaram martyrum sortem Christiani reliqui ambiebant; nec pauci precibus infimis, data etiam pecunia, conati sunt a lictoribus impetrare, ut reponerentur in eundem numerum, aut saltem martyrum plaustra conscenderent, et in, partem ignominiae, vel glotiae potius ac triumphi, venire sinerentur.

Ita per urbem circumacti martyres conjiciuntur in carcerem. Desiliens e plaustro, Paulus Miki mit in amplexum Franciscanorum, et gratias illis coram omnibus ingentes egit, quod sibi per eos, datus esset locus pro Christo in cruce moriendi. Hoc vero tanta laetitia delibutus, tam ex animo dicebat, ut admirationem Japonibus magnam moveret, qui se invicem respectantes exclamabant: Quod genus hoc autem hominum est, quae tam inaudita lex? Laetantur in suppliciis, opprobrio gloriantur, pro morte gratias agunt! Postero die, quinto Idus Januarias, vilibus jumentis impositi, Ozacam primum, inde Sacaium deducti, quae duae civitates araplissimae in itinere occurrebant, utrobique ad ludibrium traducti fuere. Abest Sacaio Nangazachium mulrorum dicrum iter, quod licet citius confici et facilius potuisset mari (nam utraque civitas imposita littori est) eos tamenterrâ devehi longo circuitu voluit Imperator, ut ignominia supplicii, ac terror latius spargeret ur. Quocumque diverterent, praeferebatur in summo hastili ferale carmen, modo reciratum, causam necis indictae continens, et ante carceris fores, quando consistendum uspiam erat, defigebatur: ipse carcer duplici palorum versu, ductis etiam circum fossis munitus, diu noctuque servabatur vigili militum custodiâ, sed minime necessariâ, nisi forte ut arcerentur Christiani, vinculorum et mortis, avidi. Certe duorum ex illis piae importunitati resisti non potuit. Eorum alter Petrus vocabatur, et a Patre Organtino submissus fuerat, opem, quoad posset, laturus nostris, atque adeo reliquis martyribus, in itmeris molestissimi aerumnis: alter Franciscus nomine, Franciscanos ultro adjutabat, uterque flagrabat martyrii cupiditate; neque ulla tamen ejus consequendi spes affulgebat, martyrum numero jam constituto. Cum ultro citroque commearent inter felicem turbam, offensus libertate miles, stare illos jubet; an Christiani quoque sint sciscitatur. Affirmantibus confidenter, instat et, Siquidem ex eodem estis grege, sequimini. Simul manus post tergum religat ambobus. Sic additi ceteris incredibili voluptate, id unum verebantur ne quis praefectus urbium, ad quas

accedebant, aut magistratus, re animadversa, vinculis solutos remitteret. Sed nimirum cognovit Dominus qui sunt ejus, nec refigi potest humano judicio, quod fixum est divino. Tarazava, Nangazachii gubernator, cui ab imperatore cura supplicii sumendi data, licet certis auctoribus rem omnem comperisset, adduci non potuit ut eos felici numero eximeret, satius esse affirmans ac sibi tutius, interficere quos cum reliquis in manum traditos accepisset, quam liberale quos nominatim scriptos non haberet.

Duobus praeter expectationem aucta sanctorum cohors Facatam pridie Kalendas [Note: 21. Martyrum iter. Locus supplicii. Cruces Japonicae.] Februarias tenuit, unde Nonis Februar. quae dies nece illorum consecrata colitur, Nangazachium pervenit. Eo priusquam subirent, id unice optaverant, ut coelesti reficerentur pane, quo fortiores in arenam descenderent: veriti scilicet ne facultas haec Nangazachii non foret. Expetierat etiam Paulus Miki sacerdotem de Societate, cui confiteretur peccata, et conscientiae rationem redderet, quam exponere non poterat Patribus Franciscanis, Japonice nondum satis scientibus. Itaque, annuente Fazamburo, adfuit cum Joanne Rodericio Franciscus Pazius, qui etiam Jacobum Kisai ac Joannem de Goto in Societatem admisit, quod illi mandatum dederat P. Petrus Gomez Provinciae praepositus, et eorum religiosa vota excepit. Decreverat Fazamburus in eo urbis loco supplicium sumere de Christianis heroibus, in quo facinorosi promiscue plectebantur. Intercessere Lusitani, utque cruces defigerentur in colle, qui prope urbem imminebat mari, exorarunt, eo consilio ut ibi aliquando aedem sacram Reginae Martyrum excitarent. Igitur in patente summi coliis area constitutae sunt ordine directo, cruces viginti sex, ternis quaternisve disjunctae passibus. Id habent peculiare Japonum cruces, quod in infima stipitis parte appositum est transversum lignum, cui paululum divaricati pedes incumbant: rursus in mediam crucem inditum prominet exiguum tigillum, quod inter crucifixi summa crura insertum, velut inequitantem sustinet. Clavis manus pedesque non configunt, sed funibus, vel manicis pedicisque ferreis alligant; et collum circulo ferreo, ac medium saepe corpus, cruci adstringunt. Id faciunt ne corpora exanguia facile decidant; sed tandiu perstent in cruce, ad spectaculum proposita, donec frustatim putrescentia solvantur, ac detluant. Ubi reos hunc in modum applicuerunt funestae trabi, et in paratam scrobem crux immissa stetit, lictor unus lanceam praelongam adigit a dextro latere in sinistrum, et latam animae cum sanguineo flumine prorumpenti viam facit: interdum lictor alter a sinistro latere in dextrum saevam cuspidem obliquat. Porro nuda in crucem corpora non tollunt; fas unicuique suam retinere vestem, imo quam lautissimam et ornatissimam afferre. Paratis hoc pacto crucibus processere sancti pugiles in arenam: victores ad triumphum produci crederes. Inter se complexi et gratulantes, veniam, si quid alter in alterum peccasset orantes, oscula suis crucibus incredibili gaudio fixerunt. Ludovicus, nondum annos duodecim egressus puer, ad minutam crucem, quae ipsi pro modulo corporis fabricata erat, accurrens in ea se totum distendit, In coelum, in coelum, clamitans. Alii psalmos, alii quod sua cuique suggerebat pietas, alta et hilari voce concinebant; stupentibus ethnicis, et rogitante Fazamburo, quid hoc rei esset atque gaudii. Cui cum P. Pazius admirabilem Crucis Christi gloriam, et mortis tam felici de causa obitae praemium explicaret, risit infelix, et animalem hominem non percipere qua sunt spiritus Dei, ostendit.

[Note: §. VII. MARTYRES JAPONES SOCIETATIS JESU.] COLLEM cingebat militum cohors spiculis armata et fustibus, ad vim arcendam, et submovendam plebem. Soli, concedente Fazamburo, in medium ad martyres confirmandos admissi Patres Pazius et Rodericius: caeteris e Societate, ac potissimum Episcopo Japonensi, graviter interdictum ne se in conspectum darent. Nulla fuit in lictoribus mora: statim ab iis in suam erectus quisque crucem constitit; obverso vultu ad urbem, ex qua prospectus in collem facilis patebat. Sex Franciscani P. Petrus Baptista, P. Martinus de Ascensione, Philippus a Jesu, Gonsalvus Garsia, P. Franciscus Blancus, et Franciscus a S. Michaele, medium obtinebant locum. Stabant ab eorum latere sinistro Japones decem, quos inter quintam Jacobus Kisai sedem occupabat, sextam Paulus Miki, octavam

Joannes de Goto. Decem pariter a latere dextro cruces positae, cum Japonibus totidem. Ubi carnifices lanceis in ictum subrectis propius accesserunt, Christianorum innumerabilis multitudo, quae tota ex urbe proruperat, clamorem sustulit, sacra JESU et MARIAE nomina, ut quisque feriebatur, ingeminans. Feliees victimae hastis momento confixae victrices animas coelo inferendas emiserunt. Sacri cruoris aspectu accensa Christianorum turba tenere se non potuit, quin medios inter gladios ac sustes, quibus miles dextra laevaque saeviebat, irrumperet, ac sanguinem sudariis certatim exciperet. Aufi etiam aliqui deripere vestes, et lacerare; nec beatis corporibus temperatum fuisset, nisi repulso tandem populo, custodiam geminasset Fazamburus, propositâ centurionibus capitis poenâ, si corpus aliquod desideratum esset.

Observatum fuit formam in corporibus exanimis augustiorem solita et amoeniorem effloruisse: cumque aliorum vulgo, qui agerentur in crucem, cadavera quarto post die putrescerent, et a corvis, qui sunt illic frequentiores, configerentur oculi, ac vorarentur, sacra pignora neque graviter oluerunt, neque a feris aut alitibus quidquam passa sunt injuriae. Aliquorum sanguis post menses novem, liquidus, ac tabis expers, apparuit. Visae sub noctem coelitus accensae faces locum obire supplicii, et alia ejus generis prodigia magnam venerationem, ac sacrum horrorem omnibus injecerunt. Sed nullum videtur mihi testimonium virtutis illorum et gloriae splendidius, quam sacer ille ardor, quo inflammati spectantium animi fuere ad Christianam Fidem et pietatem aut amplectendam, aut impensius colendam. Omnia certis testimoniis consignata Romam ad Urbanum VIII. Pontificem Maximum delata sunt, qui Beatis Martyribus solennes honores et cultum coelitibus haberi solitum concessit anno MDCXXVII. Exiit deinde anno MDCXLVI. Romae liber inscriptus Fasciculus e Iaponicis floribus suo adhuc madentibus sanguine; Innocentio X. dedicatus, et Romanae curiae approbationibus ornatus, in quo elogia Sanctorum Pauli Miki, Joannis Soan, sive de Goto, et Jacobi Kisai legere est. Ex eo, aliisque nonnullis excerpta quaedam singulorum propria breviter hic attexam.

[Note: 22. S. Paulus Miki.] S. Paulus Miki natus est in Japonia claro genere, anno MDLXIV. in regno Ava, seu Eva, quae pars est insulae Xicoci, maxime vergens ad Orientem. Ejus Pater Miki Fandaidonus, vir bello strenuus, et imperatori Nobunangae gratiosus in paucis, religionem Christianam profitebatur, ac filium Paulum, undecim annos natum, P. Organtino tradidit erudiendum in Seminario Anzuquiamensi. Eo postea destructo, cum universa urbe Anzuquiama, Paulus inchoata litterarum studia persecutus est primum in Seminario Arimensi, sive, ut quidam scribunt, Ozacensi, quo tempore Societati se adjunxit anno aetatis vigesimo secundo: deinde in collegio Amacusano, ubi Theologiae dedit operam, et arma comparavit quibus patrias debellaret superstitiones. Haec arma ut feliciter tractaret, adjuvabat ingenii solertia, et facultas dicendi non vulgaris, qua instructus, et ad sacras conciones adhibitus, plurimos e popularibus suis ab errore ad veritatem, a flagitiis ad virtutem, traduxit. Audiebatur ingenti plebis pariter ac nobilitatis concursu; eminebatque in dicentis vultu tantus intimae sensus pietatis, humilitate ac modestia suavissime condîtus, ut audientes accenderet, ac sibi Christoque conciliaret. Nec viva duntaxat voce rem Christianam ornabat ac tuebatur, sed scriptis etiam libris, quibus profligabat Bonzios, ac probos mirifice confirmabat. Nullus illi locus, tempus nullum videbatur alienum, aut vacuum abibat a dicendo docendoque. Incidit aliquando in ethnicum facinorosum, quem lictorum manus ad meritam necem rapiebat. Irrupit in medios satellites, et hominem brevi oratione sic permovit, ut salutari doctrina, quoad res et locus ferebat, imbutum vitali tinxerit aqua, et breve supplicium immortali triumpho mutare docuerit. Per dies illos sex et viginti, quibus Meaco Nangazachium ductus sacer martyrum grex fuit, nullum Christi praedicandi finem fecit, in via, indiversoriis, in ergastulis, in ipsa cruce. Idcirco, inquiebat, mors irrogata nobis est, quia Christianam legem praedicavimus; causam hanc minime falsam esse ostendamus. Mirabantur custodes ac milites, nec poterant resistere sapientiae, et Spiritui qui loquebatur.

Alii nunquam sic locutum esse hominem asserebant. Ita sex improborum poenitentia et baptismo carcerem Ozacensem veluti consecravit. Gubernator oppidi, praeter quod martyrum felix turma iter faciebat, illam indignis et crudelibus madis acceperat. Petiit Paulus copiam brevis cum eo colloquii. Paucis verbis hominem ab insita feritate ad humanitarem; a falsorum Numinum cultu (quod portenti simile visum omnibus est) convertit ad Fidem, ac postridie baptizavit. Fatebatur ipse Paulus nunquam se decem totis, ac pluribus, etiam annis, quibus sacrum concionandi ministerium obierat, uberiores divini verbi fructus, quam in hoc itinere, collegisse.

At Bonzii disrumpebantur, et in Taicosamam fremebant, qui hominem istum ad spectaculum et pompam, per Japoniae dimidiam partem, circumveheret: hoc vero non esse Christianam exstirpare legem, sed disseminare. Demum in crucem sublatus, ex ea tanquam editiore cathedra, infinitam hominum multitudinem circumspectans, quanta potuit maxima voce, summo omnium filentio, ita peroravit: Adeste animis, quaeso, cives mei: non advena sum, aut ignotus: ortus in Iaponia, vobiscum educatus, Societatis Iesu religiosus, agor in crucem, quia Christianam legem promulgavi. Gratulor mihi hoc nomine, ac laetus idcirco libensque morior. Sed vos, per Deum immortalem, videte, obsecro, quid agatis. Non eo loci nunc sum, ut fallere vos ac mentiri velim. Denuncio igitur omnibus, ac profiteor, nullam esse aliam salutis aeternae viam, quam Christi fidem et religionem. Et quoniam eadem religio praecipit ut inimicis venia concedatur, ac beneficiis injuriae compensentur, illis ignosco qui necem mihi consciverunt: eosque mecum, ac Iapones universos, salvos aeternum ac beatos percupio. Postquam haec mira liberrate ac fiducia, e triumphali crucis pulpito disseruit, orationem et oculos hinc inde ad gloriae mortisque consortes convertens, sic eosdem illo, quo totus ardebat, igne inflammare coepit, ut excubiae longius temotae, statione paulisper omissa, propius aurem admoverint, et effata morientis plebs Christiana descripserit, quibus ad excitandos animos posthac uteretur.

Obiit annos tres ac triginta natus, dulce ac decorum sibi exisimans quod totidem, quot ipse Christus, annos numeraret, quod in cruce, quod lancea confixus, quod a suis, itidem ut ille, popularibus neci deditus occumberet. Nondum tamen erat initiatus sacerdotio, quo suos impertire Societas tardius, in longinquis praesertim oris Christo recens adjunctis, consuevit. Cum in omni vita humilitatem coluerat, tum eandem in primis extremo illo tempore prae se tulit, obsequia Christianorum, qui se ad illius pedes abjiciebant venerabundi, recusans, ac Deum ut potius pro se deprecarentur admonens; Patrum Franciscanorum commodis ubique ac dignitati serviens; ethnicorum vero inclementiam, carnificum immanitatem, non animo minus laeto, quam ore, ferens; idque maxime cum ad crucem alligaretur. Tunc enim tortor imposito pede nitens, alvumque illi, ut arctius stringeretur, perprimens, rogatus est ab uno ex iis qui aderant Patribus, ut humanitatis meminisset: cui Paulus, Sine, inquit, mi Pater; quod videbitur, faciat: gratum est, et praeclare mecum agit.

S. Ioannes de Goto nomen hoc traxerat ab insula una e Iaponicis, quae [Note: 23. S. Joannes de Goto.] Gotus vulgo appellatur, et prima occurrit navigantibus ex India in Iaponiam, in qua genitus anno millesimo quingentesimo septuagesimo octavo: nomen paternum Soan habuit. A parentibus educatus ad pietatem, simul ac per aetatem potuit, in schola Patrum Societatis totam Christianae Fidei ac disciplinae rationem ea facilitate, ac dexteritate percepit, ut idoneus fuerit judicatus, qui alios eandem perdoceret: quo munere qui tum fungebantur, Dogici, sive Catechistae, appellabantur. Eos indolis bonitate, studio virtutis, ac sagacitate ingenii, eminere inter ceteros oportebat. Propriam, ac talarem, gerebant vestem; decisus e capite summo crinium cirrus erat, quem Iapones in vertice raso servant, et quem abjecisse, illorum judicio, est nuncium profanis curis ac seculo remisisse. Iidem Dogici certis caerimoniis in aedom nostram, et consessum Christianorum productia parentibus, hanc docendi provinciam et ministerium capiebant, ut eo pacto major illis auctoritas accederet. Condiscebant etiam argumenta, quibus Bonziorum

fabulas coarguerent. Ita probati, et scientia virtutibusque aucti, ad concionatorum gradum promovebantur, eorumque complures nomen deinde Societati dabant. Hoc igitur munere ornatus Ioannes Soan, sive de Goto, missus est Ozacam, ut Patrem Morejonium adjuvaret, ac neophytos erudiret. Dum in hoc opus sedulo ac naviter incumbit, excubiae nostram domum obvallarunt. Poterat se periculo ac neci subducere, sed Societatis, quam dudum in votis habebat, fortunam, licet gravem et asperam, subire maluit. Ergo convasata celeriter, et in tuto reposita sacrarii nostri, cujus gerebat curam, supellectile, ultro suum nomen in proscriptionis tabulam referendum edidit, ac starim sequestro et interprete Paulo Miki, flagitavit a Patre Organtino ut in Ordinem nostrum tandem cooptaretur: idque paucis diebus interpositis est consecutus. Ut eo beneficio digniorem se praeberet, quidquid Meaci, in probrosa illa transvectione, quidquid in itinere molestiarum et aerumnarum tolerandum fuit, laetus alacerque subiit. Ut sibi paratam conspexit crucem, exiluit gaudio. Hîc illi occurrit pater suus, non perfusus lacrymis, non dolore fractus; sed alaeritate filii mirifice delectatus. Quem Ioannes complexus monuit ut saluti aeternae, quod fererat hactenus, omnia posthabere pergeret: cui parens; Vide tu quoque, fili, ut forti constantique animo sis; pro Christo, pro Fide, moreris: nuncium hunc matri tuae perferam libens, neque alia morte ambo defungi, si liceat, velimus. Collaudavit patrem Ioannes, et coronam B. Virginis, ac nescio quid aliud munusculi ferendum matri dedit. Perstitit in eodem loco generosus pater, nec nisi sanguine filii conspersus abscessit. Sublatus in patibulum Ioannes quam promiserat parenti constantiam praestitit; nec alios, qui hinc inde pendebant, martyres ad eandem hortari desiit prius, quam transfixo pectore, sacra IESU et MARIAE nomina iterans, ad coelestem coronam, annos undeviginti natus, evolavit.

[Note: 24. S. Jacobus Kisai.] S. Jacobus, sive Didacus, Kisai, annos confecerat quatuor et sexaginta, cum ad eandem gloriam felici nece pervenit. Oriundus ex insula Niphone, Japonicarum maxima, filium e conjuge Christiana susceperat, quam ad cultum idolorum impie reversam, et in errore pertinacem, dimisit facto legitime divortio: ipse conjugii vinculis expeditus totum se Deo ac Societati dedit. Domum igitur nostram concessit, ubi rem familiarem curabat, ad januam aderat, subeuntes admittebat, interdum etiam rudimenta doctrinae Christianae baptismo lustrandis explicabat. Mysteria Christi patientis recolebat frequens, neque ullum intermittebat diem, quin illa grato et memori animo tractaret. Eam ob rem libellum sibi confecerat, in quo eadem pictis eleganter vernaculis characteribus, quos effingebat scitissime, descripserat singillatim, ut oculis etiam obversarentur. Ex ea meditatione hauserat miram patiendi pro Christo et moriendi sitim, quam ut expleret, sanguinem et vitam profudit. Ex eodem fonte fluxerat eximia humilitas, cum diceret se indignum gloria martyrii, et consortio Sanctorum; indignum Societate, in quam cum S. Joanne de Goto, votis editis, adscitus paulo ante felicem obitum fuit. Quare adduci nunquam potuit ut sudarium, quod suspensum gerebat e cingulo cum duceretur ad necem, daret postulantibus servandum ad memoriam et venerationem.

Quaeri a nonnullis hîc video quem in Societate nostra gradum et locum tres illi heroes obtinuerint. Ex iis quae dicta sunt hactenus patêre arbitror S. Paulum Miki, atque adeo S. Joannem de Goto, nequaquam inter eos debere numerari, qui admittuntur in Societatem ad ministeria domestica, et Coadjutores temporales appellantur: quique ad studium litterarum, aut sacros Ordines non sunt aliquando promovendi. At in eorumdem Coadjutorum numero reponendum videri S. Jacobum Kisai; quod anteacta in opificio vita, aetas provectior, et obita jam domi nostrae ministeria persuadent. Paulum autem Miki apprime litteris Latinis et sacris instructum exstitisse constat; Joannem quoque iisdem imbutum, et postea, ut aetas atque ingenium erat, plenius excolendum fuisse appâret. Quod si Frater Paulus Miki nuncupatus interdum reperitur, inde est, quod sacerdotio nondum initiatus esset. Hanc Societatis mentem esse declaravit Societatis Praepositus Generalis Mutius Vitellescus anno MDCXXVII. Cum enim sacerdos e

nostris Romae in cohortatione domestica, tres illos beatos martyres inter adjutores rei domesticae recensuisset; octavo post die, eodem in loco Assistens Italiae verba fecit, vetuitque nomine Praepositi Generalis, ne quis Coadiutores illos temporales diceret, vel scriberet.

[Note: 25. Refelluntur quaedam per id tempus jactata in Patres Societatis.] Videbatur haec Sanctorum Martyrum virtus et gloria si non laudem a Societatis obtrectatoribus, certe silentium obtinere merito debuisse; ne id quidem impetravit. Per Asiam et Europam, ipsamque adeo Americam disseminatum ab iis fuit, Episcopum Japonensis Ecclesiae, cumque illo Societatis Patres Taicosamam adiisse turmatim, idque precibus, donis, calumniis, tentasse, ut Franciscanam familiam suis regnis ejiceret: accusatos ab iisdem onerariae Sancti Philippi vectores, quasi eo consilio vela fecissent in Japoniam, ut illam seditionibus ac intestino bello concuterent. Haec a Philippinis in Orbem usque ultimum delata et pervulgata aures tam credulas ubique nacta sunt, ut in templis etiam populo recitarentur, proponerentur in tabellis depicta, missis in omnem partem litteris differrentur. Larva mendacio detracta primum fuit in Mexicano portu Acapulco, ubi dum sequenti anno conciones haberet sacerdos ex Ordine sacro Divi Augustini, et hac invidia flagrare Societatem cerncret, suas putavit esse partes ad ipsius famae cubile investigando pervenire. Castellanos igitur, Lusitanos, Japones, qui plurimi hunc in portum conveniunt, interrogat; scrutatur omnia et expendit: comperta demum falsitate, calumniam edito scripto confutavit, ac docuit nullum religiosae caritatis officium a Patribus Societatis erga Franciscanos desideratum fuisse, Accessit alius suffragator testisque veritatis, unus e vectoribus primariis Philippinae navis, qui non dubitavit affirmare perituras omnino tristes luctuosi naufragii reliquias fuisse, nisi opem destitutis et spoliatis Japonii Societatis Patres attulissent. Hoc ipsum jurati confirmarunt alii octoginta, qui ejusdem calamitatis pars magna plerique fuerant, nautae, militum ductores, religiosi viri; quorum consentientibus suffragiis comperta denique veritas, et ad regium im Hispaniam delata consilium, legitimis tabulis anno MDXCIX. Madriti consignata fuit. Longe maximam hac in causa vim habere merito debet testimonium P. Martini ab Ascensione, unius e viginti sex martyribus, qui cum recens venisset in Iaponiam, nosque, nisi ex obtrectatorum sermone, cognitos non haberet, epistolam sane asperam de Iaponiis Patribus ad amicum Lusitanum scripserat. Illis deinde per otium et coram perspectis, nihil sibi faciendum prius putavit, quam ut quae per se cognoverat amico renunciaret, ac priorem suam epistolam flammis tradi juberet. Cum vero duceretur ad crucem, veniam ab iisdem et pacem multo cum fletu postulavit. Norunt sancti mutare sententiam, et dicta perperam aut facta revocare; quae tuentur ac male defendunt qui sanctorum errata imitati, ab eorum humilitate et caritate longe absunt.

Sanctis martyribus adjungimus eorum vitae ac virtutum non modo scriptorem, [Note: 26. Mors P. Ludovici Froez.] sed etiam aemulum ac testem, Patrem Ludovicum Froez, qui per annos quatuor et triginta versatus inter Iapones, ab iis exilio et proscriptione multatus, variisque affectus incommodis, vitae cursum ibidem feliciter absolvit eodem anno MDXCVII. Natus in Lusitania, Societatem ingressus anno MDXLVIII. solvit in Indiam cum P. Gaspare Barzaeo, et Goae aliquantisper demoratus, Iaponiam tenuit anno MDLXIII. ubi quam acerba perpessus fuerit, dum jactatam inter Bonziorum furores et intestina bella religionem tutatur, in fame et siti, in frigore et nuditate, per infamiam et bonam famam, explicant Societatis annales suis locis. AErumnis annisque debilitatum morbus gravis diu tenuit domi; ubi dolores nullo remedio, nulla medentium cura levatos, sola patientia mitigatos, produxit ad mensem usque Iulium anni MDXCVII. quo servi strenui ac fidelis praemium a Domino, cujus in Societate per annos undequinquaginta bonam operam navaverat, consecutus merito creditur.

Cum cerneret Taicosama tot martyrum sanguine non modo non restinctam in Christianis martyrii cupiditatem, sed etiam vehementius accensem, retulit se ad pristina Coreani belli consilia, ut in hanc peninsulam, quod animo pridem agitabat, Christianos omnes et peregrina sacra transportaret, ipsamque Coream,

et partem Sinensis Imperii, si faveret bello fortuna, invaderet. Sic insana cupiditas gloriae suadebat. Pacem igitur cum Coreanis ante sex annos compositam abrumpit, violatas ab iis ejus leges causatus. Scribit ingentem exercitum, cohortes expeditas in Coream transmittit. At, ne quid a relictis in Japonia Christi cultoribus oriretur domestici tumultus, eorum doctores, paucis admodum exceptis, ne Lusitani sacerdotibus destituti commercium alio transferrent, Nangazachium convenire jussit, ut inde, cum primum facultas navigandi foret, in Indias procul, Europamve, demigrarent. Franciscanos (praeter unum Hieronymum a JESU, qui occultatus Iaponica veste mansit) Macaum deportavit Rodericius Mendez Figheredus, onerariae Lusitanae magister. Nostris deliberatum erat Iaponiam non deserere: nihilominus ut imperatori mos aliquo pacto geri videretur, dimissi fuere qui minime omnium latere poterant, ac praesertim P. Petrus Martinez Episcopus Iaponensis, Ille, pro ea quam gerebat Ecclesiae suae cura, profectus est in Indiam ad Proregem, ut cum ipso rationem iniret sedandae procellae, ac Taicosamae placandi. In viam se dedit sub finem anni MDXCVII. Iam inconspectum Malacae venerat, cum febri correptus interiit. Cadaver Malacam delatum, et in templo Societatis conditum. Lusitanus erat, ac Societatem ingressus Conimbricae an. MDLVI. sacram scientiam non solum docuerat in scholis, sed etiam in templis, tam secuada omnium approbatione, ut illum Sebastianus Lusitaniae Rex sibi a sacris concionibus esse voluerit. Hunc in Africam secutus, et post infelicem illam pugnam captus a Mauris, durissimam servitutem anno toto pertulerat. Reversus in Lusitaniam, annis, quatuor in ea transactis suscepit longam et difficilem navigationem ad Indos. Fracta navi non procul a Bonae Spei promontorio, Goam demum sospes attigit XII. Kal. Septembr. anni MDLXXXVI. Ibi exacto biennio, Indicae provinciae, ac postea Iaponensis Ecclesiae clavum accepit. Nangazachium Idib. Sextil. anni MDXCVI. appulit, ac domi Societatis eodem plane, quo ceteri Patres, modo, parce duriterque vixit, nihil a reliquis nisi majori humilitatis, paupertatis, ceterarumque religiosae vitae virtutum studio, discrepans. In ea primum urbe quatuor Christianorum millia sacro Chrismate confirmavit: inde Arimam progressus idem Sacramentum Seminarii alumnis impertivit: mox Ozacam veniens, coelesti pariter oleo athletas Christi Paulum Miki, Ioannem de Goto, et Iacobum Kisai ad certamen, quod illis parabatur, fortiter subeundum, inunxit. Adeuntem excepit imperator humanitate summa, sed minime, ut explicuimus, diuturna. Flagrante dira insectatione Christiani nominis, animos suis ovibus Apostolicus pastor verbis et exemplis addidit, in omnem impigre advolans, partem, ut firmaret stantes, lapsos attolleret, pugnantes, excitaret.

[Note: §. VIII. P. LUDOVICUS CERQUEIRA JAPONIAE EPISCOPUS P. PETRO MARTINEZ SUCCEDIT.] NON sine Numinis beneficio. contigit ut eodem anno MDXCVIII. in Iaponiam ex India cum P. Alexandro Valignano et novem Sociis, accederet P; Ludovicus Cerqueira, adjutor P. Petro Martinez jam ante annos quatuor designatus, qui statim in ejus locum laboresque successit. Amissa spe, in quam adducti fuerant Patres Societatis, placandi per Indiae Proregem et Iaponiae Episcopum, Taicosamae, cujus immanitas in dies acerbior nullam restituendae meliorem in statum religionis facultatem dabat; Seminarium Arimense deseruerunt. Ex eo dimissi, summo utrinque maerore, centum adolescentes, flos Iaponicae nobilitatis: pars redditi suis parentibus, pars in aedes Christianorum insignium deducti. Sexaginta in temotam a pottu et civirate domum, ubi litterarum studia doceri pergerent, se abdiderunt. Occlusum pariter collegium Amacusanum. Plerique Sociorum relicto Nangazachio, sumptoque Iaponum vestitu, alii alio diverterunt. Tunc in Iaponia centum et quadraginta versabantur. Duodecim in Arimensi regno subsederunt: octo in insulis Amacusanis; quatuor in Bungensi regno; totidem in Firandensis, et in insula Goto; alii longius progressi sunt; nonnulli transmisere in Coream, militibus illic opem laturi. Organtinus Meaci substitit, ut pridem, impune, cum aliquot Sociis. Rumor interim ab aula manavit Taicosamam in Ximo brevi adfuturum, ut exercitui Coream invasuro vires animosque praesens adderet. Quo nuncio perculsus Nangazachii, quae primaria Ximicivitas, gubernator sacras

aedes Societatis in hac et vicinis insulis diruere festinavit. Amplius centum et triginta sunt eversae. Nec nihil tamen in his angustiis proficiebatur. In eodem Ximo, salutis fonte lustrati sunt Japones mille admodum et trecenti: Coreanos mille, bello captos, Christiana religio suscepta in veram libertatem asseruit. Dynastae complures ac reguli, silentio neophytorum, latebris, et moderatione utcumque mitigati, satis imperatori faciebant, dum ipsi renuntiarent ejus edictis ubique morem geri: cum repente Franciscani duo e Philippinis in Japoniam accesserunt. Statim fuere detecti. Unus nescio quo pacto elapsus est fugâ; alterum paedor fetentis ergastuli et inedia brevi confecissent, nisi Provincialis Societatis necessaria illi subsidia per amicos submisisset. Erant omnes in metu ne qua rumor hic ad imperatorem permanaret; quamvis enim oratus multa prece per Japonum proceres Christianos Nangazachii gubernator eum certiorem non fecisset, latêre tamen diu res tanta non poterat, neque magistratus eam omnino celare ausus fuisset. Actum igitur de Japonica videbatur Ecclesia. Constabat enim imperatorem, cognita re, in omnes Christianos barbarae crudelitatis exempla editurum; nisi Deus, penes quem sunt omnium arbitria regnorum, et regnantum vitae, populum suum respexisset.

Taicosama in morbum incidit exeunte Junio anni MDXCVIII. qui tametsi [Note: 27. Mors Taicosamae. Civile bellum.] minime periculosus diceretur a medicis, retardavit nihilominus provinciarum praefectos, quominus cum de religiosorum adventu in Japoniam admonerent. Sed ingravescens febris majorem opinione vim mali ostendit, jacuitque Nonis Sextilibus, viribus ita defectus, ut ejus salus deplorata censeretur. Spiritum nihilominus ac vocem paulatim recepit, et Gieasum, seu Daisum, inter Japoniae regulos facile principem opibus, genere, scientia rei militaris; et unum qui posset imperare si vellet, evocans in frequenti procerum corona, Mortem, inquit, a me toties media in acie lacessitam non expavesco: satis patriae vixi; satis vixisse me gloriae arbitrabor, si filium successorem et imperii et paternae virtutis habuero. Sed puer sexennis regendo par imperio non est, qui regere se nondum potest. Opus illi alter est parens, cujus amore, consiliis, et fide regatur, ac sentiat non amissum sibi patrem, sed mutatum. Talem te credidi, talem coram his omnibus eligo, filio meo tutorem, amicum, patrem. Utque tuum hunc esse jam scias, nec solum patris nomen, sed animum induas, filiamtuam ipsi jam nunc uxorem despondeo. Gieasus inexpectata perculsus oratione, postquam paulum obticuit quasi obrutus magnitudine beneficii, gratias ingentes egit, ac Superos omnes contestatus, promisit daturum se operam ut expectationem Taicosamae non falleret, seque ita Iaponiam administraturum, ut eam auctiorem, si posset, Fideyoro restitueret. Non erat Taicosama imperandi tam rudis, aut adeo suimet oblitus, qui filium Nobunangae debito imperio spoliasset, ut idem filio suo non timeret; nesciretque perraro accidere ut quis imperium reddere alteri malit, quam sibi retinere. Itaque novem Japoniae gubernatores Gieaso adjunxit, professus id se facere oneris ejus sublevandi causa, non quod ipsius fides in dubium sibi veniret. Omnes inter se variis affinitatibus devinxit. Mox pacem cum Coreanis et Sinis componi, exercitum in Japoniam revocari, gravia quaedam tributa populo remitti jussit. Omnibus compositis, quae ad pacem et concordiam sanciendam pertinere judicabat, cum eripi sibi mortalem vitam cerneret, de immortalitate cogitavit; et qui homo jam nullus erat, Deus esse, atque inter patrios reponi Deos voluit. Nemo exstitit qui non libentius Deum hunc mortuum, quam vivum hominem, coleret. Risere Christiani fungum Numinis, et ex illo uno reliquos Iaponum Deos aestimarunt. Ad morientem admissus P. Ioannes Rodericius saniora Iaponico Pharaoni consilia nequicquam subjecit. Eundem parabat alloqui Pater Alexander Valignanus, reversus nuper ex India, quo ejus munera Indiae Proregi detulerat. Adeundi potestas nulla fuit. Secreto conclavi abditus, nullique praeterquam medicis et amicis interioribus aspectabilis, seras at justas scelerum et Christiani sanguinis, quem primus fuderat, poenas dedit XVII. Kal. Octob. cum annos quatuor et sexaginta vivendo explevisset.

Quamvis Ecclesia Iaponica Taicosamae interitu paulum respiraret, tamen

metu gravissimo non vacabat, ob intestinos, qui jam gliscebant, tumultus. Quis enim, inter multos paresque regni potentissimi gubernatores, diuturnam stare posse concordiam speraret? Sane illis principio certum erat quietem Christianis et otium impertiri, quos dignitate, opibus, numero florentes; ac, si movere bellum vellent, superiores fore intelligebant. Itaque Patrem Valignanum magno verborum honore prosecuti, promiserunt se religionis et Societatis incolumitati, quantum ferrent tempora, consulturos: cum tamen edicta Taicosamae antiquare non possent, hortati sunt ut quiesceret tantisper, ac lucem fugeret, donec liberior solita exercendi munia facultas daretur. Non contentus eo Gieasus, qui Daisusamae postea nomen cum summa potestate usurpavit, tunc administer imperii primarius, ut partibus suis Christi cultores adjungeret, vetuit ne praefectus Nangazachii molestiam ipsis, aut Societati exhiberet. His freti Patres anno MDXCIX. suas Arimae et Omurae domos receperunt; collegere pariter, quos nupera tempestas dissipaverat, Seminariorum alumnos. Revocati Meacum sacerdotes primo aditu cives quadringentos in ditionem Christi redegerunt; ac multo plures in vicinis regnis. Nusquam uberior messis, quam in Ximo, ubi reduces e Coreano bello, post compositam pacem, milites Christiani, expertam in maximis periculis Dei benignitatem ac tutelam praedicare non cessabant, et omnium animos studio religionis accendere; suffragantibus eorum pietati Ioanne Arimae; Sancio Omurae; Augustino Fingi, Regibus: cujus postremi regni dimidia pars regno Christi accessit. Nulli eorum de studio religionis propagandae concedebat Rex Mino, Imperatoris Nobunangae nepos, annorum viginti juvenis, et magna Christianae rei spes.

Tot inter triumphos religionis tacitus animos piorum angebat metus, tum propter leges Taicosamae nondum abrogatas, tum ob coortam simultatem inter Gibonoscium et Gieasum, quae in apertum erumpens bellum tristissimo incendio Iaponiam paulo post involvit. Nobilitas, alterutrius amplexa partes, magnos subito conflavit exercitus, dum suos quisque amicos et clientes ad arma vocat. Ducenta militum millia Fuximum, Ozacamque, momento compleverunt: suam domum singuli cives, tanquam castra, positis excubiis custodiebant, belli signum expectantes. Illud Gieasus, numero et robore virorum pollens, extulit; Ozacensem arcem, ubi Taicosamae filiolus servabatur, occupat; ac tristem Gibonoscio mittit nuncium, ut arma ponat, alvumque sibi ferro secet. Ille Fuximum aufugiens, haerentem tergo Gieasum, et oppidum exscindere parantem, procerum deprecatione lenivit. In eas pacis leges ambo convenere, ut Gibonoscius imperii administratione penitus deposita, suum in regnum se reciperet. Interim Nangazachii gubernator, Gibonoscii partes secutus, flagrante bello, in Christianos et Societatis Patres saevire; illorum claudere sacram aedem, minas et supplicia inrentare coeperat: sed hunc victor Gieasus, a P. Valignano admonitus, repressit.

[Note: 28. Firandi Rex Christianos vexat. Illorum constantia: prudentia Sociorum.] Eandem belli occasionem captavit Fuinus, Firandi rex, ut privatae ultionis cupiditatem expleret. Obierat ejus parens, ethnicus ferocissimus: exequias insigni pompa celebrari jusserat, ac fieri preces omnibus in templis. Personabant Bonziorum fana insanis vocibus, tam inutilibus mortuo, quam avarae genti quaestuosis. Nefas duxerunt neophyti fundere preces pro impio Deorum inanium cultore, cujus conclamatam salutem sempiternam certo sciebant. Invitati jussique non semel, spreto Regis imperio riserunt futiles caerimonias, neque funus prece, aut praesentia sua cohonestarunt. Rex incensus ira edixit ut ad gentilia redirent sacra, deserto Christo. Omnes una voce renunciarunt sibi deliberatum esse patriam potius quam Christum relinquere; ita se in Regis fide et potestate mansuros, si datam Deo fidem violare ipsos non cogeret: susceptam ab annis quinquaginta religionem ad extremum usque spiritum servaturos. Conterritus ista denunciatione Rex professus est sibi satis fore, si Iaponum sacra ore tenus et externa specie colerent. Consulti a Christianis Patres; a Rege ipso ut assentirentur invitati promissis, minis ac terroribus impulsi, responderunt nefas esse in haec jurare verba. Dividi non posse religionis officia, ut pars falso, pars vero Numini tribuatur; et huic animus, illi corpus ac species externa serviat. His auditis, Christiani fugam

agitarunt, et paucis diebus interjectis, nocte intempesta, paratas occulte naves conscendit innumerabilis multitudo, Principes viri ac feminae; promiscua plebs cum liberis et conjugibus: ac Nangazachium versus voluntarium in exilium vela fecit. Sed cum Taicosamae lege cautum esset, ne quis subjectus aut cliens, invito Rege vel domino, solum verteret; et ad eos restituendos teneretur ejus regionis dynastes, in quam secessissent: nemo reperiebatur Nangazachii, qui turbam inopem, rebus omnibus destitutam, alere vel excipere tecto sustineret. Ipse Terazava, urbis gubernator, et Firandensis reguli consanguineus, illis aqua et igni per praeconem interdixit. Nihilominus Ludovicus Cerqueira, Episcopus Japonensis, Valignanus, ac ceteri Patres Societatis, quamcumque gravissimi periculi aleam sibi duxere subeundam, ne tot Christi confessores egregii perirent. Ergo alios in Lusitanorum aedes conjecerunt: alios in quosdam pagos diviserunt, obnoxios regi Omurae Christiano; aliis casas aedificarunt et mapalia, corrogarunt stipem, et cibaria comportarunt.

Fuinus contemptum se ac delusum fremens, suas ac Terazavae copias in Patres, et fugitivorum agmen, immittere decrevit, omnesque sine discrimine militi barbaro concidendos objicere. Christiani agminis primores, nobilitate, animo, scientia rei bellicae praestantes, arma, vallum, et munimenta jam parabant. Moriemur, inquiebant, pro religione, ut Christiani; at in acie, ut viri. Vix alias gravior incessit Patres solicitudo. Videbant, si dimicaretur, non solum illos, ut numero impares, ad unum esse perituros; verum etiam ipsorum uxoribus, liberis, consanguineis et amicis idem exitium imminere. Deinde vero Fuinus ac Terazava erant conjunctissimi cum Gieaso, penes quem summa rerum jam potestas erat. Quid aliud ab eo videbatur expectandum, nisi certissima pernicies religionis, tanquam perduellis sectae, quae subditis in Principes arma ministraret? Confestim igitur ad Hieronymum regii sanguinis Principem, ejusque filium Thomam, ceterorum praecipuos duces, procurrunt, et, Quo vos inconsulta pietas rapit? exclamant. Ruitis praecipites in necem, neque martyrii tamen gloriam, quae necis una vobis causa mercesque debet esse, referetis. Patiendo illa quaeritur, non pugnando. Deinde vero perire soli non potestis: stabit vobiscum aut cadet magna Japoniae pars. Quod si tamen mori deliberatum est, agite sane, pulcrae neci capita libera et inermes manus objicite; non haec ignavia, sed vera virtus et fortitudo est. Errabant illi non pertinacia, sed ignoratione veritatis; quam ubi perspexere, continuo abjectis armis, rosaria manibus praeferentes, sacris reliquiis e collo suspensis obviam militibus processerunt. Ecce autem, antequam innotuisset quid consilii, Patribus auctoribus, cepissent, adfuit a Rege centurio, pacem et veniam ferens, certis legibus propositis; ac potissimum religione, quod volebant unum, salva: de quibus laeti omnes consenserunt. Metuebat Rex virorum fortissimorum expertas tot bellis vires, qui victoriam de se haud incruentam daturi essent. Terrebat illum etiam regni sui vastitas et solitudo, nam plurimi jam aufugerant, nihil e fortunis omnibus asportantes, nisi vitam et Fidem. Reliqui undique in omnem gloriosae fugae occasionem imminebant. Ad haec ejus filius uxorem habebat apprime Christianam, eamque ut repudiaret, quamvis jubente patre, adduci non poterat: neque ipsa vicissim extorqueri sibi susceptam religionem aut mariti blanditiis, aut soceri feritate, patiebatur. Denique Gieaso favente Patribus et Christianis, tutum sibi esse non putavit eos insectari. Qui metus alios etiam Reges quiescere cogebat.

[Note: 29. Patres religionem valde propagant. Arimae Regina baptizatur.] Pacatis hunc in modum rebus, Christiana pietas e maximis angustiis feliciter explicata, latius in omnem partem se se diffudit. P. Joannes Baptista Bacza, pietatis ardorem temperare prudentia et comitate doctus, in urbem arcemque Giatzuscirum penetravit cum socio. Locum hunc obtinebant Icosci, falsorum pervicacissimi Numinum cultores, apud quos opera posita jam per triennium et perdita fuerat. Gubernator civitatis Christianus auctoritate; Patres verbo; Deus praecipue coelesti gratia, domuere illorum pervicaciam, feritatem compressere. Suppetias venerunt Patri Baezae quatuor sacerdotes e Societate, quibus brachia, nequaquam paria tot neophytis sacro lavandis fonte (frequentes enim

ex oppidis vicinis convenerant) fuere sustentanda, ut essent labori serendo. Praeda Christo parta fuit capitum viginti quinque millium. Aberant non procul arces duae, Utum et Giaba: utramque Fides expugnavit, ac pristinis triumphis addidit. Utum quatuor millia felicium captivorum Evangelico subdidit jugo, et collegium Societati dedit; Giaba, duo millia et quingentos. Par in aliis partibus Evangelicarum expeditionum successus. Omnino per hanc pacis infidae tranquillitatem septuaginta millia hoc anno MDXCIX. et sequenti ad Fidem accessisse perhibentur. In iis dynastae complures ac Principes numerabantur. Singulorum nomina prodere, ac mirificas multiformis gratiae in plerisque victorias, minutatim litteris mandare Patribus per otium non licuit; et quas miserant in Europam anno MDC. pleraeque omnes epistolae interciderunt. Rex Arimae conjugem duxerat perdite addictam fictorum numinum cultui. P. Valignanus Regem adiit, ipsi gratulaturus felici reditu in regnum, et affinitate nova. Cum regina deinde collocutus, eam abduxit a falsa religione, cum universa ipsius familia; et nuptias Christiano solennique ritu junxit. Saxumae rex, multi satrapae, ductoresque Japonicarum copiarum, e Corea domum reversi, aures coelesti doctrinae dederunt, simulque liberam fecêre potestatem Christi suis in finibus praedicandi, templa aedificandi de integro; collapsa vel diruta instaurandi. Denique restitutus in urbem Amangucium fuit aditus Evangelio et Socictati, a rege Morindono, regnorum novem domino. Reperti sunt in hac civitate amplissima Christiani adhuc quingenti, religtonis felices reliquiae, et fortissimi custodes Fidei, ante annos quinquaginta ipsis per Indiarum Apostolum promulgatae. Haec omnia Patrum laetitiam cumularunt, et conatus eorumdem stimularunt ad excitandas aedes sacras, minore tamen apparatu, propter ambiguum vacillantis imperii statum, et dubiam concordiae inter ejus gubernatores fidem, ex qua flatus religionis omnino pendebat.

[Note: §. IX. DAIFUSAMA JAPONIAE IMPERATOR.] GIEASUS rerum haud obscure solus potiebatur. Hinc maeror aliorum imperii gubematorum; hinc invidia, querelae, et bellum scilicet. In arma foedusque coeunt, cum potiori nobilitatis parte. Haec omnino decreverat praescriptas a Taicosama imperii gubernandi leges tueri: regnum ejus filio, uti jurata promiserat, asserere: demum nimios Gieasi spiritus comprimere. Fuximum igitur, civitatem permunitam, ejus partibus addictam, ubi superbissima Taicosamae regia, Japonicae magnificentiae monumentum visebatur, obsident centenis armatorum millibus, et injecto igne urbem totam cum regia, tot annorum, tot manuum labore, in cineres momento redigunt. Inde progressi obvias Daifusamae copias habuerunt, numero longe inferiores. Eas delere nullo negorio potuissent, fi scivissent vincere: sed dum deliberant, dum sententiis inter se pugnant, multis ducibus unum et optimum in consilium non facile convenientibus, elapsa est occasio; datumque Gieaso spatium fovendae illorum discordiae, solicitandae nonnullorum ex ipsis fidei, quorum proditione et copiis auctus, inito certamine, gubernatorum exercitum internecione delevit. Miles cladi superstes, qua licuit, in fugam se conjecit: principes ac proceres partim in acie ceciderunt: partim ferro ventrem ultro sibi dissecuere. Id ne faceret Augustinus Tzucamindonus Christiana lege, quam profitebatur, est impeditus; maluitque gravissimam ignominiae, ut opinio Japonum stulta censet, notam subire, quam Dei majestatem, inserendâ sibimet ipsi nece, violare. Igitur in hostes confertos irruens, ingenti edita strage, multis adversis vulneribus debilitatus capitur, et ad Gieasum adducitur. Is victoria sapienter usus, Ozacam extemplo citatis agminibus contendit, ubi Taicosamae filiolus servabatur. Obtinebat urbem ingenti praesidio Morindonus, foederatarum partium dux, quas sustentare facile poterat, clademque acceptam sarcire. Urbs ingenio loci et operibus munita; intus militum amplius quadraginta millia: imperatoriae gazae, et Japonum regum congestae in arcem opes: annona in multos annos comparata: Principum complurium, qui Gieasi signa sequebantur, filii, obsides Taicosamae olim a parentibus dati, et oppido conclusi, facultatem amplissimam praebebant vel belli trahendi, vel pacis in suas ac suorum leges conficiendae. Sed insano terrore correptus, statim atque victas foederatorum

copias audivit, deditionem turpissimam victoris arbitratu fecit. Hoc vulnere concidit gubernatorum foedus: Japonia Gieasi, qui Daifusama proprio; Cubosama, sive Cubo, communi Japoniorum imperatorum nomine appellatus est, jugum subiit.

[Note: 30. Clades Religionis et Societatis e civili discordia. Reginae Tangi mors et exequiae.] Paulo ante quam isti erumperent tumultus, restitutae vel exstructae de integro a Patribus Societatis aedes sacrae fuerant amplius quinquaginta; ethnicorum multa millia sub imperium Christi ditionemque subjuncta, Fides, quasi verno fidere post hyemem depulsam, ubique revirescens, laetissimas edebat fruges: eas belli repentini procella vehementer attrivit. Haec enim belli, quodcumque in Japonia geritur, conditio est, ut gravissimam rerum divinarum pariter et humanarum perturbationem inferat. Tunc arma omnes induunt, cumque armis licentiam, et jus quidlibet audendi. Unusquisque aut miles, aut latro et sicarius est. Quae cujusque reguli ac dynastae fortuna, eadem est ipsius clientium, et regionis totius quae ipsi parebat. Illo victo vel amisso, plerique vitam; cuncti agros, praedia, honores amittunt. Itaque ingens hominum multitudo, ac praesertim Christianorum, in quos libere Bonziorum ethnicorumque saeviebat furor, exclusa oppidis, nuda et spoliata, vagabatur. Eorum amplius centum millia, in iis, ubi Augustinus Tzucamindonus imperitabat, locis, hanc miserrimam belli sortem subiere. Patrum Societatis eo durior, quam ceterorum fuit, quo pluribus erant invisi. Non cessabant tamen, quantum licebat, fovere tristes reliquias Fidelis populi, cujus plerisque in locis enituit virtus, et novam a luctuosi belli flammis locem hausit, quod uno alterove exemplo notare sufficiat.

Cum Ozacam tenerent foederati, edixerant regibus ac principibus partes Daifusamae secutis, et quorum conjuges filiique Ozacae, tanquam obsides, habebantur, ut cuncti desciscerent a Daifusama, et gubernatorum in verba jurarent, ni filios suos uxoresque in servitutem abduci, ac male perire vellent. Jocondonus Rex Tangi, Daifusamae causam amplexus, conjugem (nomem illi Gratia) Ozacae reliquerat, excellenti feminam forma et pudicitia, quaeque prima laus ejus erat, Christianam. Discedens centurioni praeceperat, ut, si veniret in periculum uxoris libertas aut vita, cervicem illi amputaret. Ipse multis magnisque nominibus obstrictus Daifusamae, in ejus exercitu partibusque mansit. Irati gubernatores illius conjugem ad necem deposcunt, aedesque cum ipsa concremare parant. Tunc centurio, cui commissa reginae custodia, et fidi ejusdem famuli ad exequenda tristia Jocondoni jussa se accingunt. Obortis lacrymis, ad ejus provoluti genua, lugubre imperium significant: orant supplices veniam admittendi sceleris, quod sua, se morte confestim expiaturos affirmant, hoc unum sibi solatium superesse contestati. Feralis edicti lententiam accepit regina constanti vultu, ac pectore Christiano; ululantemque familiam, et capillorum floccum, quem in vertice gestant viri, avellentem (id summi luctus argumentum) consolatur. Christiana sum, inquit; mors Christianis pertimescenda non est, mortalis vitae clausula, immortalis aditus. Vobis lugenda merito, quibus, si falsam religionem retinetis, nulla spes melioris vitae relinquitur. Oro igitur, atque adeo jubeo, ut superstitionem deponatis: de me, ut libebit, statuite. Tum centurio, Nobis vivere, inquit, te sublata, nefas; religionem avitam mutare, serum est: restat unum, perire tecum, et Regi de nobis tam bene merito, ac patriis legibus, fidem generosa nece probare. Ego vero, subdit illa, moriar, siquidem is jubet cujus imperium nequeo recusare: vobis ipsi fugâ, aut quacumque licet aliâ ratione, consulite. Quod si certum est perire; si necesse est, oro, Christiani perite. Cum ab iis impetrare nihil posset, otii paululum, quo se ad mortem compararet, petiit. Secretum, ubi fundere solebat preces, conclave ingressa, ante Christi e patibulo pendentis effigiem procidens, se illi ac sua omnia permittit. Inde matronas Christianas, et puellas nobiles, quae una versabantur, eique aderant honoris causa, valere supremum jubet, amplectitur singulas; utque in tutum se recipiant, licet multum reluctantes, et lamentabili ejulatu domum implentes, perpellit. Iis digressis, subeuntem centurionem ore laeto videt, positisque genibus, salutaria JESU et MARIAE nomina inclamans, cervicem, ultro depressa veste, nudat: quam centurio illacryraans, petitâ rursum veniâ, ferro messuit. Milites corpus

panno serico involutum resperserunt pulvere nitrato, cujus cados in variis domus angulis jam dispositos habebant. Tum singuli ducto in decussim pugione, alvum sibi diffindunt, unus ignem pulveri sulfureo subjicit, quo tota regia concussa disjectaque deflagravit, Hic reginae Tangi fuit exitus, cujus virtus digna profecto est, quae in Ecclesiae Japonicae fastis locum inveniat. Formae splendorem, quo vincebat omnes, obscurare jejuniis conabatur: corpus flagellis immitibus cruentabat: puerulos parentibus orbatos accipiebat in regiam: ipsa sordidos eluebat artus, ipsa palcebat, ac doctrinae Christianae rudimentis erudiendos curabat. Nullos sermones hauriebat avidius, quam qui de pietate ac religione habebantur; utque libris Europaeis frui posset, Latinam et Lusitanam linguam perdidiecrat. Ubi primum Christo nomen dedit, dure a marito, patriis religionibus dedito vexata, barbari furias non solum pertulerat, sed etiam fregerat admiratione virtutis. Ejus ossa, post extinctum regiae incendium, legit P. Organtinus, et sepulcro condidit. Gratias egit Rex Tangi, et composito postea bello, ad justa sponsae carissimae solvenda conversus, ea Christiano ritu peragi passus est. Nihil ad funeris pompam desideratum. Convenere Patres e vicinis locis: aedes sacra pullo intecta tota panno, funereis facibus collucebat. Res divina solenni cantu celebrata fuit, insigni modestia et majestate, qua mire delectatus Rex (aderat enim cum delecto procerum agmine) temperare sibi non potuit, quin exclamaret magnum quiddam ac vere divinum spirare Christianas caerimonias, quibus comparata Bonziorum sacra, pueriles nugae, et histrionum ludi viderentur. Sed multo est admiratus magis, cum missos Patribus, ad solvendas funeris impensas, aureos nummos non paucos, ab iis distributos in egentium turbam rescivit. Hoc, inquit, Bonziorum nostrorum nemo fecerit. Ac illo quidem die se Patribus convivam obtulit; deinde in regnum suum redux, potestatem omnibus Christianae legis capessendae fecit. Reginae Tangi constantiam in ferenda fortiter morte per id tempus imitata pariter fuerat matrona nobilis, cujus conjux gravi accusatus crimine fugam arripuerat. Conjecta in carcerem, ut ejus scilicet periculo vir permotus vadimonium obiret (sic enim legibus Japoniae constitutum est) multos in squalore et luctu menses traduxerat, cum ejus pater Christianus sacerdotem e nostris rogavit ut visere illam et erudire Fidei mysteriis ne gravaretur. Ivit, erudivit, Deoque in coelestem adoptionem dedit. Aliquanto post, cum ejus vir non apparêret, jussa est in cruce mori. Rhedâ, quamvis id ejus dignitas et aegra valetudo postularet, vehi ad locum sumendo supplicio destinatum noluit, Deum se adorare dictitans, qui ad Calvariae montem pedes processisset: imo, cum hoc ejus innocentiae et sexui datum esset, ut prius adimeretur ipsi vita, quam in crucem tolleretur, oravit judices, ut sententiae in se dictae pars nulla omitteretur, utque in cruce, Servatoris sui exemplo, mori posset. Virile feminei pectoris robur omnis ethnicorum multitudo suspexit, et Christianae virtutis dignitate perculsi ex ejus propinquis triginta Christo nomen dederunt.

[Note: 31. AErumnae Sociorum. Augustini Tzucamindoni pius et fortis animus in morte obeunda.] Barbarae Japonum leges, quae reorum uxores, filios, affines, licet insontes, unius ob culpam, ad poenam vocant, non solum Japoniam fanguine, et domos luctu, per duos tresve, qui sequuntur, annos implevere; sed etiam maximas Christianae rei et Societati calamitates attulerunt: maxime post factam Ozacae deditionem, fractasque gubernatorum partes. Utum, arx erat in ditione Augustini Tzucamindoni. Hanc strenui et fideles domino milites, dum belli anceps fortuna fuit, propugnabant contra numerosas Daifusamae copias, neque ullas pacis conditiones audiebant. Erant in arce quinque homines Societatis. Per eos obtineri posse credidit Canzugedonus, qui obsidioni praeerat, quod nulla vis armorum extorquebat. Igitur mittit ad Valignanum, ut agat cum Patribus, eosque jubeat deditionem obsessis persuadere. Id si faceret, nihil non pollicebatur in gratiam Societatis et Religionis; sin vero abnueret, extrema omnia minabatur. Respondit Valignanus, nostrum non esse in ejusmodi negotia nos interponere: nobis animas curae esse, bellum ducibus ac militibus. Ac sane adduci nunquam potuerant qui degebant in arce Patres, ut consiliis et deliberationibus, quae inter duces habebantur, interessent. Cum ingruebat hostis, expediti per medios

ignes ac ferream telorum grandinem procurrebant ad excipiendas morientium confessiones; ad saucios e pugna educendos; ad reliqua munia sacerdotum obeunda. Singulis diebus res divina fiebat, coelestis mensa frequentabatur a militibus, aliis in aliorum vices et locum interim succedentibus; suum orationi et piis exercitationibus praestitutum tempus erat. His praesidiis durabat invictus miles, furente Canzugedono, cum certis auctoribus de Augustini clade ac nece cognitum est. Tunc enimvero soluti militiae sacramento quod illi dixerant duces auxilii etiam spe destituti, victori se non iniquis conditionibus permiserunt. Canzugedonus arce Uto, ac reliquis ferme regni oppidis potitus, comprehensos Patres arcta sepsit custodia, et indignis acceptos modis, fame ac frigore sic debilitavit, ut Alphonsus Gonzales, illorum praeses, in gravem inciderit morbum. Valignanus frustra libertatem eorum et vitam a barbaro deprecatus, egit cum Simone Condera, quem permagni Daifusama faciebat, et a quo sperare plurimum ac timere Canzugedonus ipse poterat, ut e vinculis emitterentur. Sed P. Gonzales tanto debilior corpore, quanto vegetior mente, concidit oppressus morbo VII. Kalend. Martias anni MDCI. natu annos quatuor et quinquaginta, quorum triginta septem in Societate vixerat. Gallaecia natale illi solum: Japonia, stadium difficile per annos quatuor et viginti fuit, facto variis in locisi operae non levi pretio, ac praecipue in regno Fingensi, cujus maximam partem solus Christianis sacris initiaverat. Paulo ante migraverat e vita P. Petrus Gomes, qui provinciae Japonicae praeerat, ac difficillimorum temporum acerbitatem prudentia, patientia, singulari Deiparae studio, ceterisque summis virtutibus leniverat. Traditur petiisse a Superis per annos viginti quatuor, ut in Japoniam aliquando perveniret, ubi se totum divinae impenderet gloriae. Illuc demum ex Hispania sua delatus, tantam vim coelestium donorum, tam uberes solidae virtutis fructus, annorum sexdecim, quos ibi emensus est, spatio percepit, ut magno cum fenore persolutum sibi diceret, quidquid unquam incommodorum in ea pertulisset. Restabant in Japonia Socii centum et novem: illis quatuordecim subsidio venerunt.

Tam sanctis, tamque suavibus vinculis conjunctus cum Patribus fuit Augustinus Tzucamindonus, Fingi rex, ut ab iis non videatur esse disjungendus. Post commissum adverso Marte certamen, ductus Ozacam, et capite damnatus, per frequentissimos oppidi amplissimi vicos circumvectus est, et omnibus ab insolenti plebecula opprobriis coopertus: sed ingenti semper animo, et erecto vultu; palam se Christianum ferens, et insignia suae religionis ostentans. Ad eundem modum Meaci vicatim traductus, eandem ubique laetitiam et invicti animi excelsitatem retinuit: dum Gibonoscius, et Bonziorum princeps nescio quis, eodem damnati supplicio, maerore perditi, muliebriter lamentabantur. Sanctissima JESU et MARIAE nomina pronuncians, collum ferro carnificis praecidendum dedit. Amisit in eo Ecclesia Japonica firmissimum columen, ethnicorum terrorem, tutorem Societatis Jesu, ac prope patrem. Expetierat aliquem e Sociis, a quo verba novissima et solatia moriens acciperet. Id quia vehementer optare visus erat, pertinacissime illi a Daifusama denegatum semper fuit. Patres, quod unum licebat, submisere nobilem Christianum, ut morituro suggereret quae res tempusque postulabat. Corpus ad Meacenses delatum Socios Christiano ritu sepultum fuit, indictaeque pro illo per totam Societatem a Praeposito Generali preces. Reperta est in ejus vestis limbo epistola, quam e vinculis ad uxorem filiosque scripserat. Narrabat quemadmodum aerumnosam in acerbissimo carcere vitam, vel mortem potius diuturnam produxisset: has peccatis suis promeritum se esse poenas fatebatur, et paternam Dei, amice hîc momento saevientis, ut illic aeternum parceret, manum gratus agnoscebat. Id commendabat illis unice, ut quam Christo dederant fidem, ad extremum usque spiritum conservarent; meminissent fluxa et peritura esse, quae videntur et sensibus nostris illudunt, bona; aeterna vero et immortalia, quae Deus diligentibus se praeparavit. Haec epistola, uti jusserat, ad uxorem perlata, nescias an majore illam gaudio, propter eximiam viri pietatem affecerit, quam dolore, ob atrocitatem tot suppliciorum, quibus eundem tandiu cruciatum intelligebat.

Nihilominus supererat miserrimae et lectissimae feminae duplex solatium; expectatio maturae necis, deinde filius adolescens, Daifusamae nepti nuper desponsus, dignus patre puer, dignus. affinitate tanta. Hunc a victore servandum, et in paternas laudes aliquando successurum mater sperabat. Vultus liberalis, felix indoles, ingenium, solertia, dexteritas, omnia longe vincebant aetatem: vix enim duodecimum egressus annum erat. Eas ob dotes carus Daifufamae, carus aulae toti, omnium in se oculos amoremque converterat. Capto Augustino, confugit ad Morindonum, amicum dynasten, et partium quas secutus fuerat pater, ducem. Sed vecors perfidusque princeps, cum dedere se turpiter arcemque staruisset, nullo munere Daifusamam certius conciliari posse, quam adolescentis oblato capite judicavit. Ergo illum blande affatus, in abditam arcis muntissimae partem, quasi tutius contra hostiles impetus custodiendum, ablegat; quo satelles immissus puerum minime trepidantem, neque imparatum, interfecit. Jam enim, sive Deo intus admonente, sive sagacitate nativa, perfidiam, et scelerata Morindoni consilia odoratus, animae labes absterserat sacra confessione, cum eum sacerdos Societatis clam convenisset: quo sacramento munitus renunciari Patribus jussit, se animo bono et magno esse; Societati addictissimum, ut vixerat, mori. Caput exangue conspicatus Daifusama, triste donum aversari visus est, nec inultum scelus auctori fore dixit. Quod animadvertens centurio sceleris administer, affirmavit puerum paternae mortis dolore sibi violentas attulisse manus, desectamque mortuo cervicem, Morindoni jussu, fuisse. Augustini filiam insignis dynastes habebat in matrimonio: veritus ne sibi exitio foret affinitas cum Augustino suscepta, uxorem repudiavit. Ejectam excepere Nangazachii Patres, et officii caritatisque legem Japonicis legibus, quae reorum filios aut affines receptare in laesae Majestatis criminibus numerant, potiorem duxerunt. Daifufama nequaquam id graviter tulit: nimirum lenitatis famam initio captans, et moderate victoriam exercere studens. Itaque plurimis, qui arma contra ipsum sumpserant, ignovit; uxorem, liberos ac propinquos Augustini Tzucamindoni, ad necem haud dubiam, si patrio more legibusque causa penderetur, destinatos, et ad eam paratissimos, jussit vivere: Societatis Patres ad se adeuntes non modo excepit humaniter, verum etiam Ozacae, Meaci, Nangazachii, quae tres primariae tunc Japonum erant civitates, consistere passus est. Cumque triginta regna ducibus praecipuis suarum partium divideret, eorum pleraque Christianis obtigêre, qui catholicam religionem, in iis ubi jam vigebat, locis, e cladibus belli gravissimi recrearunt; reduxerunt unde pulsa fuerat; quo nondum penetraverat, invexere. Jam, provinciarum praefecti, quorum amores et odia nutu principis et aulae vento gubernantur, cum Patres in honore ac pretio apud Imperatorem esse cognitum est, se Christianis aequissimos ubique praebuerunt.

[Note: 32. Daifusama Patribus initio benevolus et religioni: postea mutatus. Reguli quidam saeviunt.] Hic tamen Daifusamae in religionem favor simulationis et artificii plenus erat. Cum auctoritatem ferro partam, arte retinendam cerneret, ac timeret omnes qui ab omnibus timebatur, hinc fiebat ut ethnicos tetrarchas juxta et Christianos libraret quodammodo aequis ponderibus; modo his, modo illis favens; eam demum amplexurus partem, quae praepolleret. Legum in Christi cultores editarum a Taicosama severitatem ita moderabatur, ut eas tamen non abrogaret; ac valere, cum videbatur, juberet; quod per istam occasionem apertius declaravit. Ximandonus, Nangazachii gubernator, Omurani regni partem, ut suae regioni vicinam, a Daifusama petierat, eo tamen pacto, ut ipse insulas Amacusanas, regi Sancio, ad quem regnum Omuranum pertinebat, tribueret. Tulit aegerrime permutationem hanc rex Omurae, non tam suâ quam religionis, cujus erat patronus, causâ; videbat enim actum de illa esse, si Omura in manus et ditionem Ximandoni, hostis Christianorum acerrimi, veniret. Adiit imperatorem supplex, effecitque ut de sua spe Ximandonus postulatisque depelleretur. Ille ultionis cupiditate, non tantum regi Omurano, sed Christianis omnibus perniciem meditans, et iratum Daifusamam aliquando nactus, propter ingressos Japoniam e Philippinis sacerdotes religiosos, accendere illius iram callide studuit, refricando pristinas suspiciones, et injectos olim de Hispana potentia metus: mox,

violatas a regibus Arimae et Omurae leges Taicosamae conqueritur exstructis contra vetitum templis, et acceptis in sua regna sacerdotibus Europaeis. Daifusama, cui nihil tunc antiquius erat, quam ut leges a Taicosama sancitas observare diceretur, Ego vero, inquit, nullam exstruendi templa veniam dedi: destrui actûtum et exscindi volo. Excepit vocem funestam alacer Ximandonus, statimque negotium dedit suis satellitibus, ut aedes Christianis addictas sacris, quae in insula Ximo multae insignesque visebantur, aequarent solo.

Singulari Numinis Providentiâ factum, ut in aula tunc adessent Christiani duo reges, Arimae et Omurae, quorum in regnis vastitas illa sacris domibus inferenda erat. Agunt per amicos, ac per se ipsimet, cum Daifusama, ut luctuosam revocare vocem velit; malle vitam sibi, quam templa eripi: non aliter comparatos esse Christianos indigenas, ac Lusitanos, qui sacris aedibus ademptis e Japonia ptocul dubio migraturi sint. Labantem tyrannum, ac ne quid novi tumultus oriretur anxie verentem, abjecti ad pedes perpulerunt ut edictum ferale abrogaret. Neque ullam interposuit moram Arimae rex, quin certiores ea de re Patres faceret. Felix nuncius Arimam perlatus est eo ipso die, quem evertendis religiosis aedibus Ximandonus destinaverat; cum impietatis ministri jam Arimensis templi fastigium deturbarent. Omuram perferri satis mature non potuit: quatuor aedes sacrae jam conciderant. Sic repressus Ximandoni furor paulum quievit. Cum nihilominus veteris odii memor, turbare aliquid ac movere in Christianos pergeret, incurrit in offensionem Principis, atque ex aula se subducere coactus, ad insulas suas Amacusanas se recepit. Ibi cum incolas, ditioni Augustini Tzucamindoni quondam subditos, Christianis omnes sacris imbutos reperisset, non est ausus negotium illis exhibere, ne quid pejus in suum strueret caput; imo Societatis sacerdotes a Patre Visitatore flagitavit accepitque certis conditionibus, quas hominis ingenio diffidens P. Valignanus tulerat, et quibus Ximandonus religiose stetit.

Domestico similiter damno Christianos in tutela Dei praepotentis esse expertus est alter illorum insectator Canzugedonus, Augustini Tzucamindoni apertus olim hostis, ejusque Fingense regnum adeptus, in quo facile centies mille nominis Christiani capita censebantur. Ac principio quidem lupinam rabiem vulpina pelle texit; deinde, ubi confirmatas in recenti regno suas opes vidit, deposuit larvam, et in oves Christi saevire coepit. Nec mirum, quippe Foquexorum sectae signifer, cui dedita Bonziorum natio, longe perditissima est ac profligatissima. Exorsus ab aulae suae proceribus, proposuit ipsis obsignandum indicem his vocibus inscriptum: Eorum nomina qui Fidem Christianam abdisarunt, neque ad cam unquam se redituros promiserunt. Qui nomen suum in hunc indicem referre abnuerent, ii fortunis, fundis, pensionibus, spoliandi pronunciabantur. Una vox omnium Christianorum fuit, vitam se amissuros prius, quam imperata facturos. Ut obfirmatos in sententia vidit, necem ac supplicia interminatus, nonnullos eo compulit, ut moram ad deliberandum postularent; ceteros exuit honoribus et bonis; aedibus ejecit, demum illis igni et aqua interdixit. Excessere laeti urbibus ac tectis; cum liberis et conjugibus, ac sparsi per agros, sub dio, aut in constructis temere mapalibus degebant, nemine uspiam auso vel accipere tecto miseros, vel juvare cibo. At Socii nullis tyranni legibus minisque deterriti, confestim alii agricolarum, alii opificum vestitu induti, afflictis solatium, cibos famelicis, animos omnibus, suffecerunt. Tenuit per sex menses dira vexatio, donec Canzugedonus ad regiam coactus proficisci, ac veritus ne Daifusamae ingratam rem, et in vulgus invidiosam, faceret, si nobilibus Christi athletis necem, quam adeo generose lacessebant, inferret, facultatem ipsis dedit regno demigrandi. Qua conditione ultro accepta, partim Omuram et Arimam, partim Nangazachium concessere, ubi praeclaros exules omni ope ac subsidio tum Episcopus, tum reliqui Societatis Patres sublevarunt. Neque justam impii capitis ultionem diu distulit Deus. Paucis post diebus latronum grex comprehensus vinculisque mandatus est. Habita quaestione, reperti sunt ex ii amplius triginta in Canzugedoni familiam adscripti: nullus (quod bene vertit) Christianus.

Sumptum de sceleratis supplicium, multatus grandi pecunia Canzugedonus, quod facinorosos in familiam acciperet. Ita domestico infortunio factus mitior, suis otia Christianis aliquandiu fecit.

Inciderunt in idem tempus solennes tota Japonia feriae, regni primoribus Meacum ad Daifusamam pro more salutandum convenientibus. Tunc ipse Cubosamae nomen inter festos populi militumque plausus sumpsit, quae vox summum copiarum ducem significabat. Postea tamen suum resumpsit nomen (nam Daifu quoque, ut diximus, appellabatur) additâ tantum voculâ Sama, quae summum ducem, seu dominum, sonat. Meaco statim profectus est Ozacam, ut Fideyorum, Taicosamae filiolum sibi concreditum, inviseret, quem superba clausum domo, regio more cultuque diligenter educabat, donec regno maturum aetas faceret. Hac moderatione praemuniebat aditum consiliis, quae ambitioso concepta pectore, et in tempus eruptura, simulationum integumentis. occultabat; religionem Christianam prout commodum erat, nunc attollens, nunc deprimens; et famam aequiratis, ac boni principis honestissimum nomen cupide ambiens. Itaque Terazavam, Nangazachii gubernatorem, Christianis. multo infensissimum, loco movit, quod insignem in eos calumniam nefarie struxisset; ac P. Joannem Rodericium ad se venientem accepit honore praecipuo, stantibusque circum proceribus, assidere sibi jussit. Nangazachiensem vero praefecturam, totius Japoniae facile primariam, Marayamo, inter Christianos spectatae fidei ac probitatis viro, mandavit. Quae res mirum quantum splendoris et ornamenti addidit nomini Christiano. Et Superis impense carum esse Nangazachii piorum gregem per id maxime tempus intellectum est. Incendium atrox, magna urbis parte in cineres redacta, undantes flammas in aedem sacram Societatis deferebat. Nihil ad arcendam pestem restabat remedii praeter preces. Precibus Numen praesens adfuit. Coortus derepente ventus avidos ignes, et jam haerentes muro, in aliam partem retorsit. Ceterum dejectus postea summo fortunae florentis fastigio Terazava, nullos in perditis afflictisque rebus adjutores amicosque sensit, praeter Societatis Patres et Christianos, qui beneficiis ulcisci maleficia, docente Christo, didicerunt.

[Note: 33. Societatis domestica calamitas. Initium persecutionis.] Ineunte anna MDCIII. Societas numerabat in Japonia centum et viginti de suis, sacerdotes magnam partem; reliquos sacerdotum adjutores. Adhuc stabant ejus domicilia viginti tria: ubique tamen parata mors; vita aegre trahebatur inter metum, labores, et rei familiaris angustias, quae multo erant, quam annis superioribus, arctiores. Eas hactenus tolerabiles reddiderant eleemosynae, quas e piorum liberalitate collectas, quotannis Lusitanorum cura in Japoniam stato tempore deferebat. Illorum navis, sexcentis erepta naufragiis, Meacensem oram attigerat. Laeti milites ac nautae sua Superis vota reddituri exscenderant in littus, cum rem speculati ex insidiis Batavi, contento cursu ad eam feruntur. Praesidio destitutam occupant, abducuntque. Iidem aliam navim, ditissimis onustam mercibus, e Sinensi solventem portu paucis post diebus in vicino freto adorti expugnarunt. Nulli gravior illa jactura, quam laboranti Japonum Ecclesiae fuit. Ac suam quidem Societatis Patres egestatem facile consolabantur; sed non potuerunt non vehementer dolere miserrimam sortem florentissimae juventutis, quae in ipsorum Seminariis, ad spem tutandae ornandaeque religionis succrescebat, et quam alere cum non possent, dimittere coacti sunt. Lacrymas non tenebant, flentibus ubertim suavissimis pueris, quos tot curis et sumptibus educatos a se divelli conspiciebant, et in gravissima corporum animarumque pericula conjici. In ejusmodi Seminariis. facile principem obtinebat locum Arimense. Hinc promebantur sacerdotes rite instituti formatique ad habendas conciones, et obeunda cetera, quae religionis usus postulat, ministeria. Illud destitui rex Arimae vetuit, ea tamen lege, ut amandarentur ex ejusdem alumnis qui spem indolis ac virtutis minorem praeberent: ceteris ne quid deesset curaturum se spopondit.

Hic vero novum et lugubre certamen exortum, cum secernendi pueri alii ab aliis fuere. Quibus abeundi necessitas denunciabatur, accidebant proni ad genua Patrum, orantes id unum ut ne discedere cogerentur, ut haberentur in famulorum et mediastinorum loco; nihil futurum in se morae, quin arido et secundario

pane totum annum vescerentur: at gerendus mos necessitati fuit. Non minori dolore Patres affecit tum illustrium Christianorum calamitas, quos ob Fidei constantiam fortunis exutos, utcumque antea sustentabant: tum immanitas Canzugedoni, Fingensis regis, qui edicta nuper a se contra Christi cultores lata renovans, crudelem scenam pio sanguine respersit. Primus in eam prodiit Joannes Minamus, nobilis Japon, natus annos duntaxat quinque et triginta. Arreptus noctu ab amicis impie clementibus, atque ad Bonzium, superstitionum Japonicarum antistitem, perductus oblatum ab eo volumen quoddam, ethnicis sacrosanctum consputavit. Ea re cognita neci statim a Rege addictus, in regiae aulam deducitur. Gladium jussus in limine deponere, vix illum ephebo nobili tradiderat, cum strictis armatos ensibus et vociferantes prosilire, qui post aulaeum latebant, milites videt. Quibus ipse sacra JESU et MARIAE nomina ore laeto referens, ponit illico genua, et cervicem furiosis amputandam offert.

Primam hanc victimam excepit altera aeque grata Superis, Simon Gifoius. Illum a Rege, ob religionis pariter causam, capite damnatum Cacuzaimonus Jateuxiri gubernator, veteri amicitia cum ipso ejusque familia conjunctissimus, et servandi amici cupidus, mature convênit. Reperit de Joannis Minami morte felicissima disserentem cum matre, matrona Christianae fidei ac virtutis tenacissima. Gubernator, obortis ad amici conspectum lacrymis, aliquandiu tacitus haesit; intercluserat vocem dolor. Demum Simonis matrem compellans, interrupta singultibus crebris oratione, Jussa Regis, ait, quam invitus exequar, Superos omnes testor: male peream, simea, quam hujus, vita mihi carior est. At tu filium, dum licet, teque ipsam ac tuos serva, quos ejus pertinacia eodem omnes, ut nosti, exitio statim perdet. Movit haec oratio parentem filii amantissimam: vicit nihilominus maternae pietatis, quos natura dabat, sensus fortior naturâ Fides. Sane, reponit illa, recte nobis consuleres, si leve et hujus. temporis negotium ageretur: sed cum agatur aeterna salus ac vita, non possumus illam periturae cito vitae bonisque fluxis non anteferre. Invidendam filii mei sortem, non lugendam puto; neque aliam mihi scilicet ac meis optem: illum quamprimum sequi summa votorum est. Obstupuit ethnicus, et conversa in iram subito commiseratione, verbis atrocibus et conviciis matronam sapientissimam insectatus, proripit se furens domum, et Jecicavam Gifoium, Simonis consanguineum, ad se accitum his verbis alloquitur: Simonem Rex capitis condemnavit: delegi te amicum ejus et affinem, qui supplicium de illo sumas: ito, hanc ipsi epistolam, et sententiam necis, defer.

Honori Japones ducunt nobilium et affinium ferro potius, quam tortorum, cadere. Ad Simonem Jecicava, quamvis intempesta nocte, pergit. Orantem deprehendit; reddit epistolam, significat dolorem suum. Quem Simon arctissime complexus, Isto me nuncio, inquit, beas; indulge duntaxat paululum motae, quo paratior moriar. Non latuit feralis nuncius matrem Simonis et uxorem. E conclavi proximo, in quod cubitum concesserant, prodeunt alacres, et calidam a famulis parari jubent. Ea corpus abluere mos est Japonibus, cum vocantur ad epulas. Lotus Simon, et pictam auro vestem gerens, servos certo donat omnes munere, ac novissimis salvere verbis jubet. Erupit lamentabilis tota domo planctus: victae dolore mater conjuxque Simonis, ante ipsius pedes conciderunt. Quas ille siccis oculis erigens, Itane, exelamat, invidetis felicitati meae? Ubi illa virtus? ubi, quam toties verbo et re declarastis, constantia? Sic paulisper confirmatae sunt. At ejus uxor Agnes, quam nobilitas, forma, pietas, dignissimam viro et carissimam faciebant, ejus attinens genua, rogabat enixe ut sibi comam attondêret: sic solent Japonum viduae, quae secundarum foedera nuptiarum fugiunt. Cunctatus aliquandiu Simon, atque uxorem sui juris et arbitrii, se mortuo, fore dictitans, ejus tandem precibus, hortante matre, cessit.

Omnes deinde in genua procubuerunt. Simon Deum elata voce aliquantisper, mox tacita mente, deprecatus, et matrem dextra, laeva uxorem allevans, Postremum, inquit, hic vos video dimittoque, brevi tamen ambas illic, ut confido, receptutus; videte ut praecuntem fortiter sequamini. Pollicentur se facturas,

et invicem non sine lacrymis complectuntur. Sic in aulam scenae lugubri destinatam maestâ perfusas laetitiâ deducit, consequente et plangente familia. Stabat inter accensas faces media imago Christi, spineo diademate redimiti, cujus ad conspectum procidens fortissimus juvenis, fusis rursum precibus, detractam de collo thecam sacrarum reliquiarum matri; globulos aliquot consecratos uxori dat; ac rebus omnibus compositis Christum demissa in terram fronte suppliciter veneratus, nudatum humeris tenus explicat caput, quod uno ictu Jecicava decussit. Coortus dissono luctu clamor implevit aulam. Solae mater et conjux martyris, immotae atque interritae, oculos omnium in se se converterunt. Mater filii cervicem cruentam suavissime deosculata, et in praeclarae necis laudes effusa, Deus aeterne, inquit, qui filium tuum unigenitum mactasti pro me; hunc meum, qui se tuo jam honori fortiter immolavit, habe. Accurrens pariter Agnes dulcissimi sponsi caput repetitis osculis excepit, ac lacrymis suis perfudit, beatam se clamans quod virum haberet martyrem; ac velut coelo jam receptum obsecravit ut sponsam ad ejusdem gloriae consortium vocare ne cunctaretur.

[Note: 34. Mulierum Christianarum, et puerorum virilis fortitudo.] Vota ex animo concepta Superi audivere. Vix illuxerat, cum laetus ad earum aures accidit rumor, dictam in ipsas esse necis sententiam, itemque in Magdalenam, Joannis Minami conjugem, quae tunc in aedibus Simonis Gifoii aderat, cum filio parvulo, septem octove ad summum annos nato, mori pariter cum matre jusso, ut barbarae Japonum leges praecipiunt, quae reorum familiam omnem damnant. Hîc viriles in imbecillo sexu animos adinirari licuit. Ruunt in mutuos amplexus, gratulantur inter se se; ac si quas fudêre lacrymas, gaudium expressit. Unus angebat Magdalenam metus de filiolo, quem blande compellans, En, ait, fili, coelum petimus, et per crucem petimus: tu cum in eam eris sublatus, memento JESUM et MARIAM, donec vita te voxque deficiat, inclamare. Meminero, subjecit ore blando puer; prius me vita, quam geminum hoc nomen, deseret. Euge, inquit Magdalena: macte hoc animo; et oscula libavit. Veritus interim gubernator ne, si matronas tantae nobilitatis ac famae ageret in crucem de die, tumultus aliquis oriretur, educendas sub noctem, et lecticis devehendas curavit. Ut in conspectu fuere cruces, prosiluere, ac maximas egere Servatori Deo grates, quod in eandem aram ipsas tolli pateretur, in qua scelus humanum sanguine luisset. Prima cruci est adstricta Joanna. Simonis mater, tortores obtestans ut omnem in se, quo Christum propius imitaretur, crudelitatem expromerent; tantum rogavit fauces ne obstringerent arctius, quo liberius precaretur. Cohortata deinde circumstantes bene multos, admonuit ne suo supplicio terrerentur, nihil quippe esse dulcius, quam vitam pro Deo, qui nos sua redemisset vita, profundere. Continuo lanceam carnifex adegit in latus loquentis, nec illud tamen pertudit: hebetatum mucronem intrepida mulier increpuit, ac JESUM et MARIAM alta voce iteranti tortor tanto impetu hastam incussit in sinistrum latus, ut transfixo pectore acies ex humero dextro emerserit.

Magdalenam cum applicarent felici ligno fatellites, accurrit Ludovicus (id ejus filiolo nomen erat) utque cum matre necaretur flagitavit. Igitur ante matris oculos, ut bis illa scilicet moreretur, pusillae cruci alligatur puer, et quia constringebatur durius, paululum ingemuit. Palluit mater, ipse centurio tragici spectaculi moderator, lacrymas non tenuit, ac laxari tantillum funes imperavit. Pendens puerulus oculos a matre non dimovebat. Quem illa, oculis vicissim in ipsum assidue conjectis, identidem submonebat ut bono esset animo, ut JESUM ac MARIAM appellare non cessaret. Suavissima nomina pronunciabat puer, mater eadem repetebat, concentu mirabili, populo singultibus accinente; donec succedens carnifex puerulum hastâ percussit, sed ictu levi, ac paene irrito; an infantis commiseratione? an fallente ferro? At si puero pepercit ferrum, matri certe non pepercit. Subito, Age fili, exclamat, JESUM appella Infans, mirum neque gemitu, neque lacrymâ significationem doloris ullam aut metus dedit, sed eodem vultu tortorem, dum ictum certiorem inferret, expectavit. Sic agnellus innocens coram mactante se non aperuit es suum. Hac morte perfuncta mater, levius suam tulit, ac fumantem adhuc filioli sanguine lanceam toto accepit sinu.

Restabat Agnes, victimarum quatuor postrema, sequi socias avida, necemque deposcens: at tortor, qui necare vellet, deerat. Omnes dolore defixi torpebant, quamvis imperio ac minis urgerentur. Ergo ipsa se componens aptansque cruci, jacuit aliquandiu, donec ethnici aliquot mercede impulsi, vel nominis Christiani odio, illam denique raptim et immisericorditer vinctam, sublime cum patibulo erexerunt, arreptisque carnificum lanceis, quas tractare nesciebant, multis hinc inde vulneribus, orantem oculosque inter hanc lanienam et tristes turbae complorantis gemitus; coelo defigentem confecere. Annum integrum in cruce pependerunt corpora: ossa minutatim soluta collapsaque Christiani conclusere totidem capsis, et in aedem Societatis Nangazachiensem intulerunt.

Hi fuere anno MDCIII. Japonicae fructus Ecclesiae. Effloruit protinus in copiosam messem imbuta martyrum cruore fecundo seges. Neophyti, a quibus metu suppliciorum dissimulata aut abjecta Fides fuerat, muliebri exemplo ac fortitudine ad pudorem et poenitentiam adducti, cum Deo et Ecclesia in gratiam redierunt. Consirmati qui nutabant; ceteri ad similem gloriam consectandam stimulis acrioribus excitati. Ethnicorum ingens numerus ad Christianam religionem est conversus, eam esse veram ecrtissime judicantium, ob quam ingenio, moribus, genere praestantes viri feminaeque vitam et omnia, quibus mortales gaudent, bona projicere minime dubitarent. Ipse in primis Jecicava Gifoius, a quo Simonem truncatum capite diximus, post ejus necem recepit se Nangazachium, ubi a Patribus institutus, et ab Episcopo salutaribus lymphis ablutus, gladium illi, quo Simonem obtruncaverat, obtulit. At contra Cacuzaimonus, regiae crudelitatis minister, apud Principem accusatus, et praefectura quam obtinebat spoliatus est.

Periculi minus ac terroris habuit annus MDCIV. Daifusama nondum auso [Note: 35. Persecutio mitigatur. Prodit e latebris religio.] palam Christianos lacessere, numero ipso metuendos. Suberat etiam alia gravior, cur foveret pacem, causa: nempe ut, conciliatis populi et procerum animis, excuteret Fideyorum, Taicosamae filium, solio, illique suum filium imponeret. Itaque vicinas gentes foederibus, nobilitatem Japonicam beneficiis, plebem suavitate otii, devinciebat. Societatis Patres ob easdem causas habebat mitius; cumque adfuisset sub anni principium P. Organtinus, ut consuetae salutationis vectigal penderet, illum e conferta Bonziorum, quos idem officium exciverat, turba exemit, ac per duas horas colloquentem detinuit. Non nunc primum Deus regum consilia, quamvis aliena et injusta, servire suis jubet. Viguit Christiana religio per occasionem regiae in ejus magistros benevolentiae, et amplius quatuor ethnicorum millia, paucis mensibus, novam hauserunt e sacris baptismi lymphis originem: interque illos Nobunangae, nuperi Japonum imperatoris, filia; itemque Taicosamae nepos. Dissipati Seminariorum alumni ad pristina paulatim domicilia redierunt. Centum viginti, quot erant in Japonia, Societatis operarii, praeter quadringentos admodum Dogicos, seu catechismi administros, omissis latebris, in urbium luce verbum salutis cum fiducia loquebantur. Meaci gubernator Itacundonus aedem sacram magnificentissimam in superiori parte civitatis, praeter aliam haud ignobilem quam in inferiori jam habebamus, exstruxit; lamentantibus Bonziis, et graves querelas, at inanes, jactantibus. Nangazachii florebat sodalitium Deiparae ab Angelo salutatae, destinatum praecipue clericis ad obeunda vitae sanctioris et Apostolicae munia instituendis. Unum ex eo numero secrevit Episcopus, et sacris Ordinibus initiatum templo urbis primario praefecit: nec ita multo post per oppidi vias, more catholico, nunquam antehac in Japonia usurpato, adorandum Christi corpus circumvexit. Oratio consequi nulla potest quibus laetitiis Japonum Ecclesia incesserit, qua fuerint ipsi ethnici admiratione perculsi, cum vestitos aulaeis ditibus vicos, procedentem insigni modestia linteatum clerum, prosequentem Christianorum aperto capite multitudinem, perstrepentibus tympanis ac sistris, intuerentur. Valuit ea species majorem in modum ad altius defigendam in Fidelium animis divinae dapis venerationem et famem, quibus dulce jam erat omnibus carere deliciis, ut ea ne carerent esca; quique angelicum ad panem mores Angelorum ac sanctimoniam afferre conabantur.

Sane ad flagitium incitata virgo non alia magis voce repressit impurum amatorem, quam istâ: Egone pasta Dei corpore, corpus meum foedo scelere commaculem? Quod si nihilominus dynastae quibusdam in locis saevierunt, stetit intra modum furor; qui postea mutato, ut brevi dicemus, Daifusama, in omnem se poenarum atrocitatem effudit. Hanc interim tranquillitatem nacti sunt opportune sexdecim e nostris, delati Nangazachium id temporis in Macaensi mercatorum onerariâ. Dum isti Japoniam subeunt, profectus est in Europam, nomine Japonensis Episcopi, et Valignani Visitatoris jussu, P. Franciscus Rodericius. Post exhausta feliciter sexcenta diuturnae ac molestae navigationis pericula, invehebatur in portum, Olisippone spectante et gratulante, cum navis latentibus impacta scopulis, ac diffracta penitus est. Praecipui vectores in scapham accepti vim amicam Rodericio faciebant ut in eandem desiliret. Salus aeterna multorum qui remanserant in navi, quia scaphae angustiis excludebantur, illi potior sua ipsius vita fuit. Audiebat confitentes peccata, et ad obeundam pie mortem praeparabat, cum hausta fluctibus navis omnes eodem tumulo contexit. Lusitanus erat. Ex annis sex et quadraginta transegerat duodetriginta in Societate. Concionator egregius, tum ob nativam facundiam, tum propter sermonis Japonici facultatem, quam usu longo studioque limaverat. Quot regna Patres, ab eo in Japonia relicti, lustraverint, quot capita Christo subjecerint, longius prope esset enumerare, quam illis fuit docendo baptizandoque peragrare. In urbe sola Nangazachio annus unus infantes amplius septingentos coelo intulit, adultos octingentos et nonaginta Ecclesiae addidit. Nec brevitati nostrae pariter vacat referre singillatim Christianarum virtutum egregia documenta, passim a neophytis edita: conscientiae, errata vel levissima exhorrescentis, purissimum nitorem; diligentiam in praeparandis ad sacrum epulum animis; severas jejunii leges observari solitas etiam a senibus; pietatem in frequentanda precatione; in eadem per complures horas ducenda constantiam; ardorem in Christi cruciatibus non sedula tantum meditatione tractandis, sed varia corporum afflictatione imitandis. Crevit hic ardor ipsâ, quae sequentem annum MDCV. conturbavit, vexatione. Ut enim calor per hyemem retrusus in cavernas, et ab inimico frigore foris obsessus, augescit et corroboratur: sic vera pietas ab ipsis aerumnis et periculis vires animosque ducit.

[Note: 36. Vexatio Christiani gregis recrudescit. Ejus occasio Proceru Christianorum caedes.] Parum consideratae promissioni juncta imprudens responsio renovavit florentis Ecclesiae clades, et in consequentes annos longe propagavit. Franciscani recens ingressi Japoniam cum intelligerent nihil optatius Daifusamae accidere posse, quam si naves Hispanae Japonios portus frequentarent, ausi sunt ei polliecri fore ut quotannis aliqua pretiosis onusta mercibus eos intraret. Promisso tam liberali delectatus sedem illis in urbe Yendo concessit. At Hispanorum navis nulla venit: conspecti duntaxat fuere myoparones, iique ad alios portus appulsi. Rem aegerrime tulit imperator, et Franciscanos, adeuntes salutandi causa, repulit. Frustra illum conati sunt placare, cum dicerent periculosum Nangazachiensis portus aditum esse. Futilem excusationem docuit Anglicana per eos dies oneraria, in eundem facillime invecta. Hinc diffidere Hispanis Daifusama, aurem sermonibus invidorum ac suspicionibus accommodare. Illas dilui muneribus posse institores Castellani crediderunt. Quid enim non evincunt munera? Magnificentissima obtulere. Frontem obductam paulum explicuit avarus Princeps; et injecit in sermone multa de ipsorum navibus, mercibusque peregrinis: quaedivit quam multae naves e nova Hispania in Philippinas, quam prospere, vela fecissent. Nam illi, ut olim Taicosamae, vicina in Philippinis potentia Hispanorum non levem incutiebat metum. Multas venisse naves responderunt, easque armis et militibus refertas. Atenim, subjecit, quorsum tot milites, tot arma? Ad redigendas in ditionem Hispanam Molucas, inquiunt. Vocem temere lapsam excepit Daifusama, memor alterius, qua Taicosamam narravimus efferatum octo abhinc annis: nec dubitavit quin Hispanorum ea mens et Lusitanorum esset, ut sui Regis, non, Christi, proferrent imperium, totidemque facerent perduelles, quot Christianos. Monendum illico regulum curat, cujus in portu mercatores Castellani constiterant, ut omnes in navim recipere se cogat, neque ullo temporis puncto in Japonia remanere

patiatur. Rescripsit ille, quod spectaret ad mercatores et reliquam vectorum turbam, se imperata facturum; at religiosos viros Meacum, et alias in urbes jam discessisse. Meaci gubernator admonitus, pronunciat publice per praeconem, ne quis illos excipere, alloqui, alere sustineat.

His auditis, provinciarum praesides et reguli, quos Principis in Christianos favor coercebat, isto quasi freno soluti, in eorum fortunas, domos, vitam, impetus repentinos fecerunt. Rex Fingi capitales inimicitias gerebat cum tribus Japonibus, praecipuis Fidei defensoribus (Gifiaquos appellabant) opibus, nobilitate, pietate claris. Eorum duobus Joanni et Michaeli manus injicit: Joachimus cum abesset, ejus uxorem vinculis onerat. Ille confestim advolat, sistit se uxorem ex lege repetit. Negat uxor se exituram, sed pro marito, aut cum eo certe morituram. Oritur egregium certamen, et ad eam, opinor, diem apud Japones inauditum, instante viro ut uxot in libertatem vindicaretur; orante uxore. ut viri locum ac fortunam obire pergeret. Triduum totum tenuit amica lis: exempta demum est vinculis fortis femina, maritus victor eadem induit. Nec cessavit illa tamen urgere judices et irritare. Cur, inquiebat, a viro disjungor? Si plectitur, quia Christianus; eadem mihi religio, nomen idem et crimen est. Communis utrique causa; communis esse poena debet. Movit commiserationem excellens et afflicta virtus: vitam pati libertatemque jussa est. Non minus admirationis habuit, laetitia triumphantium suis in vinculis Joannis, Michaelis et Joachimi Gifiaquorum: quod ubi primum audiverunt Episcopus et Patres Societatis, omnem abhibuere curam, ut ea vel ipsis eriperent, vel certe facerent leviora. Subire carcerem ardebant P. Navarrus, a quo Michael regeneratus in sacro fonte fuerat, P. Baeza et alii, quos vitae Christianae magistros habuerant. Hanc sibi provinciam, hanc aetatis ad octogesimum fere annum productae lauream, P. Organtinus prae ceteris deposcebat, pro caris alumnis mori non timidus. Sed Europaeos oris color conspicuos, et sua peregrinitas invisos faciebat. Delectus igitur est, qui carcerem adiret, P. Ludovicus Niabara, Japon, eoque tectior, et Regi proceribusque, si detegeretur, minus exosus. Penetrare in custodiam, diu noctuque militibus obseptam, et nemini patentem, non potuit. Aditum parabat obtinere ab ipso Fingi Rege, oblatis muneribus. Rex quorsum veniret intelligens, prodire, in conspectum passus non est. Id vero ut renunciatum fuit Gifiaquis, continuo ad P. Provincialem in haec verba litteras dederunt: Intelleximus allegatum a te in aulam P. Ludovicum. Si, ut in libertatem nos asserat, denunciamus nunquam fore, ut assentiamur: unum hoc in votis est, mori pro Christo. Si, ut nos accendat excitetque, amplectimur caritatem, et gratias utrique agimus. Te vero, ac reliquos Societatis Patres obsecramus, ut martyrii candidatos, ac tanto indignos beneficio, commendare Superis impense pergatis. Eandem in sententiam ad Patrem Ludovicum scripsere. Nonnihil addiderunt de suo ergastulo, cujus tantae erant angustiae, ut recti stare semper omnes cogerentur: tantus fetor ob congestas sordes, et exportari vetitas, ut ethnicus cum iis inclusus, cerebro graveolentiam non ferente, ad insaniam adactus, rabidi canis instar dies noctesque ulularet. Aeris inclementia, fames, feritas custodum, pars levissima tot malorum erant. His incommodis adeo non frangebatur constantia famulorum Christi, ut in debilitatis languidisque corporibus animi valentes et erecti vigêrent. Joachimi tamen vires tot aerumnis succubuere. Putrida febri correptus, et in summum vitae discrimen adductus est. Enimvero tenere se non potuit P. Ludovicus Niabara, quin aditum rursus in custodiam tentaret. Quod munera non impetraverant, pia fraus obtinuit. Fabro carcerem, ut operis aliquid ibi faceret, subeunti quasi famulum se adjunxit, onustus ferramentorum fasce. Ad ejus conspectum aeger gaudio delibutus exiluit, ac delirio repente solutus est, quo tentatum ejus caput fuerat. Cum autem timeret ne, morbi et mentis emotae vitio, quaedam a pristinis moribus loqueretur aliena, et parum decôra Christiano, quae custodes ethnici, tanquam argumenta mutatae religionis acciperent; dictavit, auctore P. Ludovico, certas in scheda voces et suo nomine obsignavit. Deinde schedam, audientibus cunctis qui tenebantur in eodem ergastulo, recitatam dedit in manus Patri, testem

Fidei suae et constantiae, quam ad extremum usque spiritum, cum integra mentis sanitate retinuit. Ex utrisque vinculis et custodiae et corporis evolavit, post sesquiannum continuatae mortis, sexto Kal. Septembres MDCVI. Corpus a Christianis pio sublatum furto, delatum Arimam et in templo Societatis conditum: vir fortis ab eodem P. Ludovico pro concione laudatus est. Reliqui duo Gifiaqui perpetuo carcere, seu quotidiana potius nece, damnati haeserunt adhuc in isto fetore, in istis tenebris, totum quadriennium; nec, nisi ut raperentur ad crucem, inde sunt educti, ut postea referemus. Vivant, inquiebat rex barbarus; haec mihi placet poena. Mortem in beneficii loco petunt, semper a me negabitur, saltem tota; partem ejus aliquam quotidie degustent, siquidem adeo illis sapit. Cum interim in morbum ambo incidissent, orta est inter illos nobilis dissensio. Michael remedia quaelibet admittebat, Joannes omnia respuebat; hic ut citius pro Christo moreretur, ille ut diutius. Pulcra contentio per P. Baezam delata fuit ad Episcopum, qui secundum Michaelem sententiam dixit.

Imitatus Fingensem regulum Morindonus Rex Amangucii, firmissimum religionis catholicae columen evertit, Melchiorem Bugendonum, in quo cernebantur collectae virtutes omnes ac dotes, quae vulgo sunt in aliis divisae, natalium splendor, opes, ingenium, scientia rei bellicae, comitas, facundia, probitas. Itaque neminem habebat aula Morindoni dynasten clariorem, aut fortiorem ducem, aut ministrum gerendae reipublicae peritiorem. Jam ab annis duodeviginti, et quidem in oeulis impiae ac procacis aulae, Christum colebat; in hanc unice curam intentus, quo maxime pacto cultum illius ac regnum amplificaret. Auctoritare sua perfecerat, frementibus licet Bonziis, et quidquid industria, dolo, scelere tentati potest, expertis, ut Societatis sacerdos unus Amangucii consisteret. Bugendonum perdere jampridem ardebat Morindonus odio nominis Christiani. Spectata viri dignitas ac tantae virtutis publica veneratio tyrannum retardabat. Vicit venerationem odium: utque perdere invisum caput festinaret, incitatus est famâ, quae mutatum Principem et Christianis infensum ferebat. Litteras etiam a Bonzio acceperat, primario Imperii administro, quibus dicebatur idem Daifusama omnino velle ac jubere, ut nostri omnes Japonia pellerentur. Eo nuncio, quamvis falso, laetus Morindonus, sacerdotem illum Societatis, qui Amangucii hactenus remanserat, cum ignominia ejicit; deinde Bugendonum promissis minisque solicitatum, tandem palam aggreditur, et monet ut Europaeo cultu relicto, inducat animum patrios colere Deos. Ille vero paratum se esse respondeta d fortunas, ad vitam et sanguinem pro Principe suo et patria profundendum; at religionem, quae vera sola sit, et unde sempiternam expectet felicitatem, deponi a se nullo pacto posse. Imo, inquit, si poscor ad necem religionis causa, jube me, oro, vinctum, et reste collo inserta, per Amangucii vicos et compita raptari, praecone me esse Christianum proclamante. Excanduit hac oratione Morindonus, et cohorte immissa, Bugendoni domum cinxit. Ingressi satellites, ab eo, Regis nomine, obsides postularunt. Verebantur scilicet ne se armis defenderet. Sic enim est Japoniae mos ut si reus vim fugamve tentet, obsides pari cum eo plectantur poena: sin ultro se dedat, illi vinculis et periculo solvantur. Bugendonus, qui nihil aeque metuebat, ac ne praeclaram occasionem pulcrae necis amitteret, filium natu majorem et nepotem obsidum loco tradit. Postridie audit se neci addictum. Feralem sententiam sereno legit ore, ac Regi gratiam suo nomine referri per centuriones, tristis edicti administros, mandat. Hortabantur ethnici ut cadetet fortiter, et more Japonico sibi violentas afferret manus, alvo scissa: sic enim illius mortem funeris pompa meritisque decorandam honoribus. Damnavit insanam consuetudinem, seque non ut Japonem impium, sed ut constantem Christianum, mori dixit. Et procidens nudato collo ante imaginem Servatoris, promptior ad excipiendam necem, quam carnifex ad inferendam, fuit. Oblata Morindono cervix truces oculos tyranni diu pavit. Cruoris aspectu acrius exarsit ferina crudelitas: uxotem Bugendoni, filios, nepotes, generum, et centum florentissimae familiae capita sustulit.

Habet suos heroas in infima quoque plebe Deus, qui nobilitatem non sanguine,

sed virtutibus aestimat. Unus rem catholicam, ut modo diximus, Amangucii sustentabat sacerdos noster, prius quam inde a Morindono pelleretur. Cum labori prope infinito ejus diligentia et valetudo par non esset, adjutorem illi Providentia Numinis suggesserat, qui nemini veniret in mentem, citharoedum e popelli fece, et hunc quidem caecum. Is, ante quam oculos mentis ad aspiciendam Evangelii lucem aperiret, ostiatim perreptabat urbem, stridenti sambuca proletarium aliquod carmen disperdens, ut isti fidicines circumforanei solent. Adjungebat rancidas anilium historiarum naenias, quibus servitia et otiosam plebeculam tenebat, innata facundia pollens, et ingenio nequaquam plebeio. Paucis post susceptum baptismum diebus, omnia Fidei mysteria sic arripnit, ac penitus in mente defixit, nemo ut ea melius calleret, vel felicius explicaret. Perrexit, ut prius, obire domos, quas habebat semper patentes, et artem pristinam exercere; sed animo alio, alio successu: pro fabellis effata, pro mendaciis utiles historias, haud minori gratia et eloquentia exponebat. Pendebant omnes ab ore dicentis, et quos non eruditae conciones, non sacrorum auctoritas librorum, non exempla virtutum clarissima movebant, unius Damiani (erat hoc citharoedo nomen) vox ereptos superstitioni vitiisque, Christo et veritati mancipabat. Quid quod, pulso in exilium sacerdote, ipsius implere locum visus est Amangucii. Verba faciebat ad frequentem populum, baptismo expiabat ethnicos, mortuos terrae mandandos curabat. Fidem addebat ejus verbis auctoritas mira non solum in homines, sed in ipsos etiam humanae salutis hostes, quos pro imperio ex occupatis corporibus exigebat. Morindonus novum Evangelii praeconem, eo progressum vel audaciae vel felicitatis admiratus, isto quoque praesidio Christianos spoliare properavit. Satellitibus occurrit Damianus, et ad tribunal processit ultro, ubi statim in Christianae religionis laudes ingressus, judices attonitos silentesque perculit; maxime cum gravissimas difficultates, quas opponebant, tam perspicue solvi animadverterunt, ut oblatam ab oculatissimo caeco lucem non possent non cernere: fortunati si cognitam sequi studuissent! Non ausi sunt tamen sumere supplicium de illo palam; comprehensum intempesta nocte strangularunt, et corpus frustatim sectum partim in profluentem abjecere, partim in vicinum deportarunt nemus. Ita Morindonus praeceperat. Suum interim in his procellis cursum, etsi lentius et occultius, religio tenebat, Meaci potissimum, Fuximi, et Ozacae. Meaci degebat ut plurimum Dayrus: est hic Japonicarum religionum velut antistes. Fuximi morabatur Daifusama: Ozaca Fideyoro Principe, Taicosamae filio, herede imperii, ut spes et jus erat, gloriabatur. Ac in ea quidem urbe ducenti anno MDCV. ad fidem accessere: totidem Fuximi; Meaci vero ferme quadringenti. Plurimi, ad Christum pridem et Ecclesiam aggregati, multa Christianae pietatis nec levia dedere documenta. Nemo illustriora, quam Constantinus Bungi rex, regis Francisci filius; paternae quondam pietatis et religionis oblitus; perfidia, libidine, ignavia, male notus; nunc misericordiae divinae, et poenitentiae Christianae exemplum ingens, et posteris seculis memorabile. Aula, uti dictum antea, pulsus, exutus regno; et aegre vita donatus, eam in angulo Japoniae miserrimam trahebat apud regem Devae, quo subinde exauctorato, coactus est Patrum ac paucorum, qui Francisci regis amicitiam coluerant, liberalitatem implorate. Magistra fere virtutis est adversa fortuna: quos felicitas toi day excaecaverat, iis oculos restituit calamitas. Tot malis obrutus infelix Princeps agnovit illorum causam, seipsum ac sua flagitia. Ultori Deo gratias egit, eique ad poenas de se sumendas, operam ipse non segnem quasi commodans, jejunio, ciliciis, immiti corporis non robusti nec valde sani verberatione, crimina sarcire laboravit. Quamobrem voluntariis poenis consumptus, susceptis insigni pietate sacramentis, tantum Patribus et universo Fidelium coetui voluptatis motiens attulit, quantum offensionis antehac et maeroris intulerat.

[Note: §. X. P. ALEXANDRI VALIGNANI OBITUS, ET VITAE SUMMA.] HOC opere feliciter confecto P. Alexander Valignanus cessit e vita libens, et gloriosis laboribus finem imposuit. Lucem hauserat Theateae in Italia, anno MDXXXVII. A parentibus genere ac virtute claris probe institutum exceperat academia Patavina, et lauream doctoris promerenti donaverat. Roma, honorum spe

juveni blandiens, ingenio et eruditionc florentem invitavit. Spes laetissimas alebat Pauli IV. non obscurus favor: sed brevi doluit ejusdem Pontificis morte suceisas. [Note: Exstat P. Valignani vita Italice per Abbatem Valignanum seripta, et Romae edita an. 1698.] Paulisper tamen in Cardinalis Altaempsii familiam adscitus, Auditoris apud illum partes egit; sic eos appellant, qui praesto sunt Cardinalibus, ad extricandos legum nodos, et informandam negotiorum primam cognitionem. Eas partes quamvis obiret impigre, tamen rerum humanarum inanitatem apud se reputans, atque aulicam servitutem pertaesus, religioso se jugo subjecit, et a S. Franc. Borgia in Societatem cooptatus est anno MDLXVI. Primum omnium virtutis religiosae ac perfectionis imaginem egregiam animo impressit, ut ejus omnia lineamenta in suis moribus exprimeret. Itaque a domanda carne, quem domesticum et pertinacem virtus hostem habet, exorsus, asperrimum induit cilicium, quod nunquam nisi mortuus, exuit; jejunia continuavit; addidit reliquas vitae severioris artes. Inde gradum fecit ad impotentes animi motus componendos, et ad se vincendum: cujus victoriae instrumenta praecipua humilitas et obedientia sunt. Perceptâ sic diligenter scientiâ virtutis, idoneus est visus qui aliis eam traderet: ac tironibus. Romae instituendis, postea inspiciendae et gubernandae per Indiam Societati est praepositus. Hoc Visitatoris munere ornatus, sive, ut ipse credebat, oneratus, Roma discessit in Lusitaniam anno MDLXXIII. cum lectissimo comitatu; nam Socios triginta duos ex Italia, Hispania, et Lusitania, deducebat. Goam cum illis devectus, et Goana Societate composita, Indiae cis Gangem peninsulam, quae ad caput usque Comorinum excurrit, totam peragravit. Inde Malacam, denique in Japoniam, quo illum sua dudum ferebant vota, pervenit: ac statim Societatis Patres convocavit, ut ex illis, quid providendum, quae quibus rebus adhibenda essent remedia, cognosceret. Totam Japoniam tres in partes distribuit; suos unicuique parti operarios; operariis praesides, imposuit. Praeterea domum Probationis assignavit nostris tironibus ad religiosam perfectionem educandis: collegia vero Meaci, Arimae, Nangazachii, iisdem in litterarum studio exercendis: denique Seminaria, Japonicae juventuti erudiendae, certis in locis constituit.

Rem Iaponicam Nobunanga tunc administrabat, Christianis non infensus. Sed Arimae rex in eosdem saeviebat. Valignani tamen litteris oratus; mox illius praesentia, comitate, sapientia delinitus, deposuit feritatem, quosque perdere decreverat, fovit; ab ipso demum baptizatus Protasii nomen, atque animum patroni legis Evangelicae, sumpsit. Erat illi grave bellum cum subdito perduelli Riosogo: hunc adiit Visitator, et perduellionem ex animo, arma de manibus eripuit. Quo beneficio rex Arimae majorem in modum conciliatus, votum de falsis Numinibus regno suo penitus exterminandis solenne dixit: iis dicata templa quadraginta diruit: quaedam illustriora in sacras aedes convertenda dedit. Sic totus cum suis in Christi jura cessit. Valignanus lustratis Iaponiae praecipuis urbibus, et Christiana re constituta, perfecit ut Iaponia suis in legatis ad Summi Pontificis pedes advoluta, obsequium et debitam Christi Vicario fidem profiteretur. Haec triumphatae superstitionis egregia spolia cum ad Vaticana limina perducturus Indiam attigisset, litteras a Praeposito Generali accepit, quibus jubebatur ibi consistere, ut Indicam provinciam administraret. Ergo, dimissis non sine dolore juvenibus regiis, quibus in loco parentis erat, eosdem, confecto feliciter tanto negotio, ex Europa reversos deduxit in Iaponiam, ut explicuimus in hujus libri limine: ac paulo post reginam Arimae, regem Ingae, proceres multos, Ecclesiae addidit; eidemque Constantinum regem Bungi reddidit.

[Note: 37. Ejus dotes praecipuae ac virtutes, earumque fructus.] Haud minus Valignano Sinae debent, quam Iapones. Ille Michaelem Rogerium, Matthaeum Riccium, et alios, quorum ope illata vastissimo imperio lux Evangelii fuit, evocatos, omnibus praesidiis ad rem tantam necessariis instruxit. Quibus rebus id consecutus est, ut non immerito alter a Xaverio Indiarum Apostolus nominetur. Et erant illi divinitus datae dotes egregiae, summis rebus et designandis et perficiendis pares; ardentissimum divinae gloriae ac salutis alienae studium: ingenium sagax ad captandos negotiorum dextros aditus: pectus invictum periculis: constans et firmum in bene coeptis ad exitum perducendis; laboriosum et efficax in adhibendis sive rerum bene gerendarum auxiliis, sive male gestarum

remediis. Quemcumque muneri cuipiam praeficeret, huic tradebat exaratam ferme scripto, viam omnem quam insisteret. Exstatque in tabulario domus Romanae magna vis ejusmodi consiliorum, deliberationum, quaestionum: unde patet quam longe lateque aciem perspicacissimae mentis intenderet.

His artibus Socios in Japonia difficillimis temporibus felicissime gubernavit. Amplius triginta fundavit Societatis domicilia; trecentas aedes sacras condidit, ac necessaria supellectile ornavit; sodalitates et xenodochia passim instituit: dedit operam ut nostri, quoad ejus fieri posset, certis congregati locis degerent; aut, si nequaquam id temporum ac locorum ratio ferret, saltem ut identidem convenirent in unum, deliberarent inter se; ac pietatis gustum, qui tumultu et varietate occupationum obtunditur, sacris meditationibus acuerent: sapienter existimans, hoc rei caput ac summam esse ut omnes vitae perfectae virtutique se dederent; et ita ceteris utilem navaturos operam dictitans, si primum sibi ipsis utiles esse studuissent. Nongentos fere Christianos, in iisque plurimos e prima nobilitate, fortunis et patria propter Evangelium spoliatos, alebat. Typographiam ex Europa in Japoniam intulit: nec non artem pingendi, quae pias tabulas ornandis templis subministrat; et scripta in libris mysteria, oculis subjicit. Neque illud praetereundum est, ejusdem curis ac diligentiae magnam partem deberi quaecumque in his annalibus de Japonia referuntur. Quippe uni e nostris hanc dederat provinciam, ut mandaret litteris quidquid rescire posteritatis interesset. Ea jubebat examinari accurate, et a multis perlegi, tum in Europam quotannis, ut in lucem ederentur, transmittebat. Tantum vero jllius probitati ac prudentiae tribuebat Aquaviva, ut ad eum aliquando scripserit his verbis: Cum in Oriente versaris, isthic me versari puto: Societatis partem tibi demandatam non ego melius; nec Societatem universam tu ipse, si esses hic, deterius gubernares. Philippus vero secundus, rex Catholicus, cum ab India litteras acciperet super aliquo gravioris momenti negotio, nihil amplius deliberandum aiebat, posteaquam Valignani mentem sententiamque cognoverat: idem Cardinalis Austriaci, qui Lusitaniam administrabat, de illo judicium; idem Purpuratorum Patrum, quibus propaganda Fidei cura incumbit; idem Summorum Pontificum fuit.

Tot egregiae dotes peculiari comitate ac lenitate condiebantur. Quidquid inditum ipsi fuerat a natura severitatis, in se unum convertebat. Somni brevissimi leves inducias carpebat humi, abjectus in storea, nudisve tabulis: cibo reficiebatur per diem semel, eoque tam parco, ut moveret admirationem ejus corporis proceritatem intuentibus, et assiduam tot itinerum, tot curarum, defatigationem; egerintque cum Praeposito Generali Patres Japonii, ut statueretur aliquis tantae austeritati modus. In gravissimis, quas insigni constantia pertulit, Ecclesiae Japonicae perturbationibus, nihil aeque illum erigebat, ac spes fundendi pro Christo sanguinis: in rebus vero prospere sapienterque gestis, eundem deprimebat humilis animi Christiana demissio, successus rerum secundos prudentiae superiorum, inferiorum precibus laboribusque tribuentis. Nullum onus sentiebat gravius honore praecipuorum, quae gessit in Societate, munerum, idque non semel excutere conatus est. Hujus religiosae demissionis altissima jecerat fundamenta jam tum ab inito tirocinio, nec non suavissimae cum Deo per continuam orationem familiaritatis; in qua sic erat acquiescere solitus, ut eâ refici maximis in aerumnis videretur; et a precatione faceret negotiis omnibus initium, eâdem illis finem imponeret. Audita ejus morte, quae in XIII. Kalend. Februar. anni MDCVI. incidit, cum annos vixisset ipse LXVII. seque Macai compararet ad lustrandam in imperio Sinensi Societatem, Claudius Aquaviva indixit omnibus nostris sacerdotibus unum sacrificium, praeter consueta quae fiunt pro mortuis in Societate, Propter egregios, inquit, viri de Societate universa tam praeclare meriti labores ad divinam gloriam promovendam, in India Iaponiaque tandiu tam fortiter toleraetos. Pari prudentiae et probitatis existimatione floruit apud ipsos ethnicos, quorum, dynastae ac reges dignitatem sanctimoniamque religionis, etiam cum illam vexarent, in eo venerabantur ac suspiciebant. Ipse Daifusama publicum ejus virtuti testimonium haud semel dedit, et ab eodem saepe placatus aequiorem se Christianis

praebuit. Quamvis enim erumperet interdum ejus furor, sibi tamen ipse moderabatur, id impense cavens ne quam civili discordiae daret causam, neve commercium graviori quopiam vulnere debilitaret, quod Lusitanorum opibus vigere cernebat. Iraque P. Ludovicum Cerqueiram Iaponiae Episcopum perhonorifice accepit anno MDCVII. admonitus a Nangazachii gubernatore quanta esset Episcopi apud Lusitanos auctoritas, quantum in eo uno momenti ad fovendam concordiam, et commercium stabiliendum. Singulari quoque benevolentia et honore prosecutus est accitum in aulam Patrem provinciae praepositum: mirantibus cunctis, qui superbum Principem norant solitum adeuntes ad se reges ac tetrarchas tacito nutu accipere, ac saepe ne nutu quidem aut aspectu dignari. Cum Provinciali diu et familiariter locutus, ejus munuscula ostendit aulicae nobilitati, ac multa de illo deque Societate benigne commemorans, pergratum sibi fore significavit si Patres Xogunum, filium suum, inviserent.

[Note: 38. Patres filium Daifusamae conveniunt, et ultimos Japoniae fines lustrant.] Degebat Xogunus in urbe Yendo, quam propugnaculis, palatiis, ceterisque regiae magnificentiae monumentis ornandam Daifusama curaverat. Huc delati Socii anno MDCVII. Christianos opportunis animorum subsidiis, ac potissimum spe mitioris fortunae recrearunt. Adducti gravem in metum erant imperatoris edicto, qui cum Xogunum conveniret ante biennium, certior factus de Christi cultoribus in hac urbe commorantibus, gubernatori praeceperat eos ut perscrutaretur, ac solum vertere aut religionem cogeret. Gubernator eo mandatum istud pertinere intelligens, ut omnibus potius terror incuteretur, quam ut poena cuiquam imponeretur, satis habuerat edicere ne quis deinceps Christo nomen daret. Spreverant edictum defensores generosi veritatis. Multi facultatem disputandi petierant; nonnulli etiam exulandi aut moriendi. Discussit metus istos adventus Patrum, et Xoguni perspecta in illis excipiendis humanitas. Magnam ipsis habere se gratiam dixit, quod iter tam longum, sui visendi causa, suscepissent; daturum operam, ne quid aut officii apud imperatorem, aut beneficii a se desiderarent. Duo Principis pueri moderatores erant, Fondasadonus et Sagamidonus, ambo Christianis et Societati nostrae amicissimi. Eos cum paucis post diebus P. Provincialis salutaret, rogavit enixe ut Xoguno significarent, id unum Patres ab eo petere, ut Christi legem auctoritate sua patrocinioque tueretur: virgere in Iaponia et regnare sectas plurimas ac religiones, alias aliis dissimiles, atque adeo contrarias; jus tamen ac fas indigenis esse, quam vellent sequi. Annueret ac juberet ut divina lex, rationi tam consentanea, tam apposita ducendis ad omnem honestatem mortalibus, et in debito suis Principibus obsequio continendis, eodem jure ac libertare gauderet. AEquum postulari Fondasadonus respondit, promisitque se nullo defuturum loco, ubi tam justis favere votis posset. Egit gratias Provincialis, et Nangazachium repetiit. Aliqui ejus comites iter in remotissimas Iaponiae partes, Societati adhuc inaccessas, Septentrionem versus intenderunt. Ibi Christiani aliquot reperti sunt, religionem olim, cum peregre Meacum aut in alias urbes irent, professi. Sacris mysteriis expiati fuere, tanto suaviori gaudio, quanto minus id boni expectaverant.

[Note: 39. Religionis progressus. Academia Meacensis. Christiani olim a S. Franc. Xaverio exculti.] Dum Patres Fidem in extremis Iaponiae finibus alebant, eandem fovebat in imperii sinu Iaponensis Episcopus. Sedes illius Nangazachii. Civitatem in paroecias quinque diviserat, quibus praefecerat parochos ex ipsa ferme oriundos Iaponia. Sodalitates duae, altera IESU altera MARIAE nomine insignitae, florebant et numero sodalium et pietate. At Meaci academia fuit a Patribus instituta, in qua traderentur disciplinae, quibus avida sciendi natio capi, et ad veritatis Evangelicae cognitionem perduci sensim posset, id quod in Sina, P. Matthaeo Riccio duce, Socii tam feliciter usurpabant. De ingenio Sinis Iapones non concedunt; exercitatio doctrinae apud illos non ita frequens: toti sunt in bello; nec bene Marti cum Musis convenit. Brevi recentem academiam implevit selecta procerum ac nobilitatis promiscuae multitudo. Proponebatur terrestris globus, in suas descriptus partes et regna; tum coelestis, in eoque sidera partim fixa, partim errantia, quos planetas vocamus. Eorum numerus, amplitudo, motus, defectiones explicabantur. Unde oriatur dierum inaequalitas, aestatis et hyemis rata

conversio; quae vis fulmina torqueat; quo pacto eadem aqua e mari, fluviis, et paludibus leniter emergens assurgat in nubes, in imbres decidat, concrescat in grandinem, lapidis ritu; solvatur in nivem, instar lanae mollissimae; in fumosam nebulam cineris more spargatur; stillet in rorem, rigescat in pruinam; in flumina et fontes fluat. Mirari primo qui audiebant; mox de rerum istarum effectore ac moderatore Deo, de immortalitate animae, de altera vita, de improborum poenis multa, quae ne suspicati quidem unquam erant, discere; ac demum religionem et Christum doceri: quam olim rationem et viam a S. Francisco Xaverio adhibitam annales Japonici tradunt. Nec levis inde conciliata fides et auctoritas magistris religionis. Illorum eruditionem tanto suspiciebant magis, quanto suorum Bonziorum inscitiam certius noverant: quos cum cernerent in rebus naturalibus, et ante oculos positis caecutire, in coelestibus ac divinis prorsus nihil videre satis intelligebant. Haud minorem vim habuit ad illustrandam religionem publica pauperum domus a Patribus aedificata, cum nosocomio. Mirifice populo placuit haec gratuita caritas, quae virtus apud Japones antea vix erat audita. Haec Fidei veritatem compluribus ethnicis persuasit, quorum octo millia, praeter infantes, Fidei sacramentum anno MDCVII. susceperunt: Japonensis vero antistes viginti circiter neophytorum millia variis in locis sacramento Confirmationis roboravit. Sui pastoris exemplo incitati Socii se in omnem Japoniam effundebant, ad imperium Christi amplificandum. Unus in Saxumanum regnum ingressus, ejus partem reperit a S. Francisco Xaverio diligenter olim tum exemplis vitae, tum prodigiis excultam; non procul Cangoxima. Supererat adhuc Principis, huic regioni tunc imperitantis filia, sexaginta circiter annorum, pietatem ab Indiarum Apostolo cum baptismate haustam medios inter ethnicos retinens. Honoratus vero senex de patre suo ita narrabat. Moriens me vocavit, ac mihi bene precatus tradidit coronam B. Virginis, et vasculum aqua consecrata plenum: et, Hanc habe, fili, fortunarum quas tibi relinquo partem praecipuam, inquit. Id muneris accepi a viro sancto, cui nomen Franciscus; quem ex altero et longinquo profectum orbe, ut nos cognitione veri Numinis imbueret, excepi domi meae. Ab eo factus sum Christianus, et quemadmodum aliis hoc impertirem bonum, didici, quod tibi, cum primum natus es, non negavi. Hoc rosario, hac lympha morbos omnes fugabis. Experto crede. Nec falsam senis fuisse vocem filius affirmabat. Quaerenti vero sacerdoti nostro quî fieret ut exigui vasis aqua morbis tam multis sufficeret a tot annis, respondit, quantum hauriebat, tantumdem a se refundi, recentemque veteri permistam, eandem vim adipisci. Alius e nostris in eodem Saxumano tractu novam quandam deprehendit sectam a ceteris abhorrentem, et e Christianorum ductam fontibus, sed vetustate atque inscitia depravatis: Lingicuxam appellabant. Senes duo illibatam et integram unius veri Numinis notitiam conservarant. Ex eorum responsis patuit, ipsorum parentes a S. Francisco Xaverio fuisse institutos: quo alacrius opera posita est in repurgando a superstitionum et vitiorum spinis agro, quem tam perita manus conseverat. Inter illos quorum animis insita fuit per baptismum Fides, accepit MARIAE nomen anus oppido annosa, quam fama veneficam praedicabat. Hanc, priusquam sacro lavaretur fonte, interrogavit sacerdos numquid superstitiosae aut magicae supellectilis haberet. Deprompsit e sinu coronam Deiparae, attritis globulis; unde accepisset ignara. Quaesivit Pater quos ad usus illam adhiberet. Impono, inquit, aegris, ac simul Deum precor, ut ipsis restitutam sanitatem velit, si ex ipsorum re et sua gloria esse judicet. Ostendit etiam sacculum sericum, sane pervetustum: in quo erat frustulum ligni, charta in volutum, addita inscriptione, Lignum Crucis. Item numisma sacrum, et cera caelestis Agni effigiem exhibens. Tum: Quid ista sint, inquit, plane nescio; hoc unum scio, certam illis ad morbos omnes curandos vim inesse. Docuit aniculam felicem Pater quantum servaret boni, neque dubitavit, quin thesaurus iste a S. Francisco Xaverio profectus primum esset. Ceterum ut minor spe fructus ex illa segete caperetur, fecit tum Bonziorum invidia, tum Canzugedoni, regnum hoc administrantis, crudelitas: dissimulante Daifusama, qui omnem arripiebat occasionem debilitandi partes Christianorum, et

gradum ad eos perdendos sensim fieri per infensos illis Bonzios et regulos gaudebat. Puellae quaedam nobiles avitam superstitionem abjecerant in aula Fideyori. Erat hic, ut saepe monuimus, heres imperii, cujus in spem educabatur Ozacae, cum matre, uxore Taicosamae vidua, femina ritibus patriis addictissima. Haec ubi puellas audivit Christo nomen dedisse, vehementer expostulavit cum Daifusama. Qui ut impotenti feminae, a Bonziis instigatae, animum expleret, negotium dedit gubernatori Ozacae ot edictum, in haec verba, voce praeconis promulgaret: Renunciatum est imperatori plurimos Christianam legem contra vetitum amplecti. Vim suam pristina obtineant edicta. Nemo deinceps peregrina saecra suscipiat: et ea quicumque susceperit, deponat.

[Note: 40. Reguli quidam religionem vexant, Daisusama non prohibente. Christiani complures aerumnis, igne, ferro, consumpti.] Quamvis facile omnes intelligerent datum hoc a Daifusama Principi feminae, cui tantisper obsequebatur, donec suam adepta maturitatem essent consilia, quae in ejus et Fideyori perniciem tacitus agitabat: nihilominus edictum atrox Ozacae promulgatum animos regibus ac dynastis fecit ad impune quidlibet audendum in Christianos, ac praecipue Morindono regi Amangucii. Religionem ibi sustentabant Canosangus, ejusque frater Justinus. Hunc furti per calumniam accusatum Morindonus raptari triduo per oppidum, et vivum concremari, ejus uxorem in crucem tolli, jussit. Ad supplicii locum perductus, paucis de sua innocentia; pluribus verbis de Christianae religionis sanctitate ac necessitate, peroravit. Cujus, inquit, veritas ut vobis constet, immotus inter istos ignes ad extremum usque spiritum stabo. Vos Deum hunc pro vero et solo Numine habetote, qui tantam suis fortitudinem et constantiam aspirat.

Dixit, et sacram reliquiarum thecam circumdedit collo; manum sinistram rosario armavit: dextra palum complexus, illi affixus haesit, instar statuae marmoreae, nullum doloris indicium edens vel gemitu vel motu levissimo; crepitantibus, quae novem circum pedibus abstabant, flammis, ac vivos artus lenta morte depascentibus. Parem constantiam ejus uxor, sublimibus vestigiis cruci affixa prae se tulit, Fraternum cadaver crudeli ereptum busto sepelire decrevit Canosanchus, hortante amico, virtutis egregiae Christiano, Quimura Mancio: ambo carum pignus noctu avehunt. Prima luce postquam desiderari corpus percrebuit (capitale id crimen Japonicis legibus est) suspicione in Canosanchum ab omnibus conjecta, in jus vocatur. Sed amicus antevertit: et ablatum a se cadaver confitetur. Adest Canosanchus; se facti ducem, Quimuram adjutorem duntaxat fuisse clamat. Judex admiratione tantae virtutis, et in amicos fideles benevolentia suspensus, causam in quinquagesimum usque diem extraxit. Monitus interea Morindonus omnem regiae majestatis et potentiae vim explicuit, ut Canosanchum vel flecteret vel frangeret. Ubi constantem in religione Christiana cernit, Abisis, inquit, verba novissima uxori tuae, et matri dic, postridie moriturus. Sperabat uxoriis artibus et blanditiis vincendum: illas quoque vicit. Invictum heroem tyranno eripuit repentinus casus. Obiit per eos dies matertera ipsius Morindoni. Omissis aliis curis domestico vacare luctui coactus est. Interrogati Bonzii de matronae obitu, ejusque causa, responderunt necatam fuisse ab illo, cujus in tutela feles erant, Deo; quia passa fuerat domi suae felem a cane strangulari. Nam felibus honor illis in locis maximus habetur; et quoniam muribus feles vescuntur, mures vivunt nocentque impune, donec ab aliquo fele pereant. Aliud ipsis exitium moliri nefas. Igitur plaeare numen istud felibus praepositum oportuit, indictas obire caerimonias, aedem sacram ponere. Alia intervenere gravioris momenti negotia, quae Morindonum in aulam festinare coegerunt.

Eluxit in Saxumano regno alterius Christiani constantia, Leonis nomini quod gerebat, consentanea. Saepe interpellatus ut ad vetusta sacra se referret, omnibusque tentatus modis, eripi vitam sibi posse dixit, Fidem non posse: viro nobili formidandam non esse mortem; optandam Christiano. Missos domum lictores laetus vidit: neque cruentam cum illis suscepit dimicationem, quae illic morituris nobilibus conceditur. Instantibus ut saltem alvum sibi ferro scinderet pulcrum id ethnico esse respondit, turpe homini, vetitum Christiano. Haec locutus auro pictas induit vestes, os manusque lavit: uxori supremum vale sine lacrymis

dicere non potuit, ejus vicem dolens (nam falsis adhuc addicta Diis erat) et, Si me amas, inquit, conjux carissima, si reddi mihi post obitum cupis, Christum cole. Si enim pergis ficta colere Numina, necesse est divortio nos dividi sempiterno. Alterum e liberis ethnicum habebat, annos natum septemdecim: alterum sexennio paulo majorem, et nuperrime baptizatum. Hunc suavissime deosculatus, Disce, ait, ex me, fili, vitam potius quam Christum perdere: alterum vero, suspirans hortatus est ut sua potius, quam materna exempla sequeretur. Familiâ valere jussâ, in publicum prodiit, ut se mori Christianum propalam testaretur. Ibi depositis gladio et pugione, sumit in manus imaginem Servatoris, et Virginis rosarium: ac paulisper Deum precatus, innuit lictori, demessoque capite praeclarum Christo testimonium dedit. Incidit illius generosa mors in XV. Kal. Octob. anni MDCVIII.

Durissimo carcere tenebantur in eodem regno Saxumano, Michael et Joannes Gifiaqui: quorum antea primum certamen delibavimus, triumphum modo referemus. Perangustis utuntur Japones carceribus, humili tecto, saepe nullo. Clauduntur palorum septo, interdum duplici, quo praetereuntium aspectus et ludibria non excluduntur, nec frigoris acerbitas aut caloris arcetur. Excubat circum pervigil custodia: intus conferti stant (nam jacere aut cubare per carceris angustias non licet;) sordibus, quas remittunt corpora, et vermibus ex ea colluvie natis cooperti; madentes imbribus aut nive, solibus perusti, enecti fame. In ejusmodi ergastulo computrescebant Gifiaqui, ac moriebantur ab annis quatuor; nullo majore solatio sustentati, quam Patrum litteris, alloquio, cura. Interrogatus aliquando Canzugedonus, quid iis fieri tandem vellet, Religionem, inquit, peregrinam vetante me susceptam nece actutum luant. Igitur III. Idus Januar. anni MDCIX. capitis sententia in utrumque dicta. Petiit Michael ut in crucem tolleretur, imitandi Christi causa: Joannes, ut membratim dissecaretur. Dabitur quod optas, inquit judex: id enim a Canzugedono mandatum habebat, ut mortuoram corpora frustatim concideret, ne ad venerationem a Christianis auferrentur. Prodierunt injecta collo reste, promissa barba, incompto capillo, et gloriosis sordibus decori; eminente in vultu, in ipso gradu, laetitia; situmque foedissimi carceris, ac paedorem squalidi oris et macilenti superante.

Dum ad locum supplicio destinatum properant, quaerebantur ipsorum liberi, [Note: 41. Duorum puerulorum admirabilis animus in obeunda pro Christo morte.] Petrus Joannis, Thomas Michaelis, filius; paternae socii poenae et felicitatis futuri; tenellae et innocentes victimae: alter sex, alter duodecim annos natus.

Thomae parentes martyrii cupiditatem puerulo tantam inseverant, ut cum stebiliter vagiret, more infantium, placaretur subito, si dicerent martyrem non fore; neque enim daturum sanguinem; qui lacrymas tenere non posset. Statim atque rescivit indictam sibi necem, lautiores induit vestes, et lictoris dextrae se implicans, orabat ut moras omnes abrumperet, seque caro parenti sisteret cum eo moriturum. Quem ut vidit, Adsum, inquit, mi pater; simul hodie in coelum pergimus: mortem non perhorresco, quae illuc ducit. Interea crebrescente populi concursu, praetor tumultum veritus, ibi, ubi tum erant, necari jussit. Michaeli caput extemplo amputatum. Thomam ejus filium a conspectu cadaveris abducebat centurio: restitit puerulus, et, Sine me, inquit, in complexu parentis mori. Flexit genua, parvulas complicuit manus, JESUM que et MARIAM blande vocitans, cerviculam ferro decisam posuit. Joannes Gifiaquus, oculis ad coelum sublatis, Superos pia prece, deinde populum vocibus appositis compellans, mox ore laeto truncandum offerens caput, lacrymas et planctum ingentem omnibus excussit. Restabat sexennis ejus filiolus. Dormientem in aedibus avunculi milites invenere. Suscitant, docent necatum patrem, ipsi pariter esse moriendum. Ferali nuncio non turbatus puer, ita se porro velle respondet, militisque vestem manu apprehendens festinantem sequitur. Viam obsidebat flens et attonita multitudo, quacumque tener agnellus ad carnificinam rapiebatur. Ut locum attigit recenti manantem caede, ac paterno cruore fumantem, submisit genua, extulit caput, collum explicuit. Junctis ante pectus manibus, ictum expectabat: sustuleratque acinacem carnifex; at puero sic viso, manus diriguit; animus cum ferro concidit.

Idem aliis duobus contigit. Commiseratione moti, cum jam gladium librarent, cohorruerant. Arreptus igitur est vilis e circumfusa plebe servus, qui ferri tractandi rudis, primo gladium humeris incussit ferociter, puerumque dejecit: tum gemino vulnere appetiit collum: denique caput avellere cum nequiret, secuit: turbâ clamoribus, et ululatu lamentabili, crudelitatem execrante. Libet hîc sistere parumper, et exclamare cum Ambrosio, Detestabilis crudelitas, quae nec minusculae pepercit aetati! imo magna vis Fidei, quae etiam ab illa testimonium invenit aetate. Qui non habuit, quo ferrum reciperet, habuit quo ferrum vinceret: mori adhuc nescius, sed paratus; nondum idoneus poenae, et jam maturus victoriae. Stupebant universi, quod jam divinitatis testis existeret, qui adhuc arbiter sui per aetatem esse non posset. Cerneres trepidare carnificem, quasi ipse addictus fuisset; tremere percussoris dexteram, pallere ora, alieno timentis periculo, cum puer non timeret suo. Subducta fuit a Christianis huic lanienae Michaelis Gifiaqui filia. Occulte Arimam perducta, et publicatis paternis bonis ad summam redacta egestatem, a Societatis Patribus alebatur. Non defuit Superûm cura. Nobilis ac locuples Japon eam petiit filio suo uxorem. Monitus de puellae inopia, Mihi satis est, ait, quod martyris filia sit: hac dote placet.

Suas quoque victimas eodem anno Firandense regnum Christo immolavit. Gaspar Nixiguenca, Jamandae dynastes, genere ac pietate Christiana nobllissimus, Ursulam, parem nobilitate ac virtute feminam, duxerat. Domus florebat opibus et prole numerosa: liberorum natu maximus Joannes Niximataiquus, ejusque soror Maria, deliciae utriusque parentis, et merito quidem, erant. Sed Mariam infida matrimoniorum conciliatrix forma detulit in familiam Chisani, ethnici perditissimi, cujus filio negari conjux non potuit. Chisanus Christianam nurum non ferens, vexare illam tam atrociter instituit, ut relicto viro et socero ad patrem profugerit. Exarsit Chisanus, revocat nurum, cunctantem urget minacibus litteris, ac denunciat fore ut ipsam accuset apud regem nomine Christianae religionis, et familiam certissimo perdat omnem exitio. Mariam non tam angebat sua salus, quam parentum et fratrum, quos secum una videbat esse perituros. Aberat pater, tabellarius responsum flagitabat. Consulto Deo, respondet socero generose mulier, fugae sibi causam religionem fuisse, causam eandem esse longioris in aedibus paternis morae; sibi omnino deliberatum perire millies potius, quam ab illa desciscere. Gratum est, inquiebat, quod mortem minitaris; optat illam Christianus, non timet. Hanc si per te consequar, plus multo tibi quam ipsis parentibus debebo, per quem vitae multo melioris compos fiam. Laudavit filiam redux pater, quod ita scripsisset; ejusque litteras valde ad suum stomachum facere testatus est: defiderati duntaxat aliquid salis dixit, quod aspersisset ipse, si adfuisset. Indignatus socer, communicatis cum potente Bonzio consiliis, regem Firandi monet exerceri palam a Christianis peregrinam religionem, pessum ire patrios ritus, ejus leges et imperia coatemni. Rex impius et libidinosus Bonzio negotium dat, ejusque praecipuis aliquot sodalibus, ut Christianos quoscumque deprehenderint, in jus rapiant. Pergunt illi recta in insulam Ichizuchiam, ubi Gaspar Nixiguenca degebat: eum Christo cum omni familia deditum comperiunt; ab ipso baptizari absente Societatis Patre pueros, indîci populo festos dies et jejunia: magna vis piorum librorum ejus domi deprehenditur. Injicientibus vincula militibus paulum obstitit, negans moris esse ut vir nobilis indemnatus et inauditus vinciretur. At Bonzii: Christianus es, inclamant; sceleris hoc satis, sasis ad necem causae. Quibus ille. Si Christianum esse, criminis loco ponitur, ultro fateor, inquit; necem eo nomine non recuso.

Captum illico vinctumque amici convenerunt, crudeli commiseratione permoti. Orabat civitatis praefectus ut, si vilem capitis sui duceret jacturam, uxori saltem suae liberisque parceret. Nihil exoravit; imo de legis Evangelicae gloria et necessitate audivit multa, quae nollet. Rogavit Gaspar ut in crucem ageretur: negavit gubernator id in sua esse potestate: saltem ut in eo loco necaretur, ubi Crux paulo ante fuerat erecta. Concessit. Educta deinde suis aedibus, ubi militum cohorte servabatur, uxor Gasparis Ursula, cum Joanne filio. Exilium

ipsis irrogatum esse centurio simulabat, ut metum mortis demeret: sed inter eundum lictor stricto acinace Ursulam percussit. Letale vulnus non erat, aberrante paulum ferro. Procidit generosa mulier in genua, et ictum alterum feliciorem impavida excepit. Ad matris gemitum, respexit qui praeibat Joannes, inque ipso temporis puncto carnifex juveni cervicem improvisus abstulit. Agebatur XVIII. Kal. Decembr. anni MDCIX.

Hos laborum suorum fructus laeti spectabant Patres, libenter ipsi sanguinem, si licuisset, daturi: ac parum abfuit quin simul omnes plecterentur nece vel exilio. Japonum navis vento adversante propulsa Macaum fuerat. Vectores, illic ortâ cum Lusitanis rixâ, plerique caesi: alii male multati et in patriam reversi, graviter cum Daifusama conquesti sunt. Accensus ira Lusitanos comprehendi, suppliciumque de omnibus sumi jubet; ac praesertim de illis, qui recens advecti onustam solitis mercibus navim ad Nanganzachii portum appulerant. Huic navi praeerat Lusitanus impiger, qui periculum odoratus solvit rudentes sub noctem et fugit. Concurrunt Japones, et expeditis cymbis fugientem assequuntur. Ille naviculas glandibus infestis disjicit, quassatasque, multis depressis, compellit in fugam. At vicinum portum subire conatus, biduo stetit in ejus aditu, ressante vento. Id animos et spatium Japonibus dedit instaurandi praelii. Validae triremi machinam imponunt, in modum turris constructam triplici tabulato. Consertae inter se duplici vallo trabes militem tutum contra tormentorum bellicorum furores praestabant. Triremem sexcentae naviculae sequebantur, omnes lectis militibus refertae.

Ita comparati Lusitanam in navim feruntur. Hanc sua moles et ventus iners, ne vela daret in altum tenuerunt. Statim ab omni parte obsessa vim undique irruentium sustinebat, cum casus infelix victoriam hosti facilem obtulit. Lusitanus miles dum ferream explodit fistulam nitrato gravidam pulvere, excidit scintilla in velum. Ignem arida concepit extemplo tela, et oculos omnium ac manus ad restinguendum convertit. Projicienda in mare pestis, vel in ipsum torquenda hostem erat, verso in telum casu. Velum ardens trepidl amentesque subducunt ad proram, quae tota flammis repente colluxit. Cognito periculo gubernator navis, cum mortem ab hoste et igne impendentem vitari non posse cerneret; accelerandam minori dedecore duxit. Nitrati pulveris apothecae ignem admovet. Dissiluit horribili fragore navis, et in auras pelagusque viros, merces, tabulata rupta, sparsit. Pauci enatabant, quos Japones eminus cominusque trucidarunt. Magna pars damni redundavit in Socios, quippe annonam triuni annorum ipsis oneraria deferebat, quo spoliati subsidio plurimos adolescentes, in Seminariis educatos, dimittere sunt coacti, ac dividere se ipsimet varias in provincias, ubi non Christianorum modo, sed etiam ethnicorum, quos calamitatis et inopiae commiseratio tangebat, liberalitate sunt sublevati. At Japonum imperator postquam infelicem prioris praelii successum accepit, ac plerosque Lusitanos fugisse cum oneraria cognovit, odio et furore aestuans, quidquid in Japonia nominis Lusitani reperiretur, mactari jusserat, Episcopum et Patres ad unum exterminari. Jamque Nangazachii gubernator, immissis in omnem partem lictoribus et carnificibus, tristia exequi jussa coeperat, cum victor exercitus apparuit. Subita ex ingenti metu laetitia oppressit ultionis cupiditatem. Satis poenarum dedisse visi sunt Lusitani; et rex Arimae pro Christianis deprecator ad imperatorem accessit, qui etiam haud parum est mitigatus oblata spe alterius onerariae brevi advehendae, in ejus locum quae perierat, et cujus merces decies centenis aureorum millibus aestimatae fuerant. Sed illum paulo post novi stimuli ad maturandam Chri. stianorum perniciem incitarunt.

[Note: §. XI. OBITUS ET RESGESTAE P. ORGANTINI SOLDI.] EREPTUS interim terris fuit, ne luctuosam Ecclesiae Japonicae faciem videret, P. Organtinus Gneccus, alii Soldum vocant: hoc e materna stirpe cognomen, illud e paterna duxerat. Vocatus in Japoniam haud dubia divinae voluntatis significatione, ut Parte tertia Historiae narratur, vocationi cumulate respondit, duris laboribus exhaustis, rebus plurimis ad gloriam divinam et salutem animarum prudenter fortiterque gestis. Merito dubitari poterat ipse Japonibus, an ei Japones essent catiores; tanta florebat apud omnes, etiam imperatores, gratia

et autoritate. Argumenta est, quod religiosis viris omnibus vertere solum jussis, Taicosama veniam hanc illi dedit, ut in urbe Japoniae primaria et vestem Societatis et domicilium retineret. Hoc Principis favore usus cultum Christi valde propagavit, et magnam nobilitatis aulicae partem ad eum perduxir: Samburodonum Regem Mino, Nobunangae nepotem; Findadonum, generum ejusdem Nobunangae, quem Taicosama columen imperii Japonici vocitare consueverat: Sciugendonum, Guenifoini gubernatoris Meaci filium; Guembadonum, Nimangoci dynasten; Guenzaiemonum, Principem regni Oxu potentissimum; Sciuridonum Regis Vomi filium: Regem ac reginam Vacasae. Aditum facilem ad aures et animos virorum illustrium, etiam a religione alienorum, Organtino dabat spectata ejus probitas; tum vero comitas humanitasque singularis, qua non solum sanctitatem praeceptorum Evangelii, sed etiam veritatem dogmatum, vel pertinacissimis nullo negotio persuadebat. Mutatis deinde rebus, cum Daifusama potitus imperio sumptam ad tempus lenitatis et clementiae larvam exuisset, laborantem Ecclesiam Japonicam Organtinus omni ope sublevavit; regionem totam pagatim noctu plerumque, concursando, ac tristes naufragii reliquias colligendo. Ejus consiliis, et cohortationibus, stetere illa Fidei columina, Justus Ucondonus, Augustinus Tzucamindonus, Darius, Gifiaqui, et regina Tangi, quae viro propter egregias dotes cara, invisa propter Christianam religionem, experiebatur in conjuge tortorem immanissimum, qui nec ferre Christianam poterat, nec volebat eam prodere, ne perdere cogeretur. Quantum autem favebant Organtino piorum studia, tantum eidem periculi ac negotii facessebant improborum insidiae, maxime Bonziorum: imo etiam daemonum, quorum unum aiunt auditum fuisse graviter lamentantem, quod suos sibi servos Organtinus eriperet.

Praeter cetera quae sunt ab illo in publicam rem utiliter provisa, illud maximam habuit apud omnes commendationem, quod abjectos infantes colligere et alere studuit. Viget apud Japones ea consuetudo barbara, ut quam educare prolem nolunt vel non possunt, interficiant impune; aut, si manus innocenti ac suo sanguine maculare non sustinent, ubilibet abjiciant conculcandam a praetereuntibus, aut a canibus devorandam. Hinc aestimare licet quanta strages et jactura fiat animarum. Infortunatos igitur partus primo inquirendos; deinde baptizandos, et Christianis nutricibus educandos dedit. Laudavit universa Japonia caritatem, et in partem sumptus, atque operis praeclari libens venit.

[Note: 42. Quatuor nosocomia leprosis condita.] Magnus praeterea lepris laborantium in Japonia numerus est. Urbibus ejecti jacebant in agris sub dio: ibi viva cadavera trahebant infelicem spiritum, omnibus occursum aspectumque fugientibus. Id enim generis humani hostis qui animarum exitio pascitur, plerisque Indiae populis persuasit, hominibus egestate, morbis, aut alio aliquo naturae vitio affectis iratos esse Superos, atque adeo mortales infensos jure iisdem esse posse. Neque aliud mirantur magis, quam cum audiunt pauperibus et aerumnosis praecipuam sempiternae felicitatis partem esse divinis consiliis et Evangelica sponsione destinatam. Organtinus igitur deformi laborantes morbo collegit, et nosocomium illis Ozacae condidit. Prodierunt e nemorum latebris complures alii, qui prius tanquam ex hominum ac vivorum numero exturbati, vitam infelicem inter feras agitabant; et ad religiosae caritatis lucem velut redivivi, repertam denique inter homines humanitatem et misericordiam gratulati sunt. Illis de integro tria fuere nosocomia aedisicata. Curatae quantum fieri potuit corporum foedae labes: animorum longe turpiores maculas sacramenti regenerantis balneum abstersit. Has Misericordiae domos (id enim nominis impositum illis fuerat) frequentabant Patres, et secum nobile neophytorum, ut quisque splendidissimus erat, agmen deducebant ad ministranda calamitosae et egenti turbae necessaria subsidia. Quod spectaculum oculos civitatis in se convertebat. Dux praeclari operis, aliorumque complurium, Organtinus. Praecipua tamen ejus cura in tutandis regendisque per Japoniam nostris exstitit, quibus per annos duos et quadraginta semper fere praefuit. Meaci ut plurimum consistebat, regia in urbe; unde, tanquam ad gubernaculum sedens, in omnes vastissimae regionis partes vigilantiam intenderet. Nangazachium se recepit tribus

postremis vitae annis, senio confectus, et id unum dolens quod pro Christo mori non posset, cujus gloriae vixerat per annos ipsos undequadraginta in hac vinea Japonica transactos. Quid de illa, ceterisque Indiarum Missionibus sentiret cognosci potest ex ejus ad Socios Romanos epistola, ubi post commemoratas nostrorum aerumnas, et P. Franc. Lopii a Mahometanis trucidati necem, concludit in Indiam venire aliud esse nihil, nisi doloribus mortique, Christi Domini causa, offerre se se. Tum Socios rogat et obtestatur, ut pia quadam abdicatione rerum omnium (non omissis interim aut neglectis iis, quae ipsorum curae fideique commissae sunt) expetant ardenter, Deumque assidue deprecentur, ut liceat ipsis, ad animas suas, et corpora eidem immolanda, in haec loca contendere: illos tamen impetus animi, illa desideria Missionum, quae fundamentis verae virtutis non nituntur, docet nequaquam esse Indicis laboribus paria; quo minus enim fundata sunt, eo facilius variis et quotidianis incommodis, periculisque labefactata concidere: contra, si matura stabilique virtute fulciantur, ingruentibus laboribus magis magisque firmari.

[Note: 43. P. Franc. Capralis, et alii quidam e nostris pie mortui.] Nono post obitum P. Organtini die, nempe decimosexto Kal. Maias anni MDCIX. illum ad beatam, uti speramus, immortalitatem est secutus P. Franciscus Capralis, Lusitanus, optime pariter de India, Japonia, et Sinis meritus. Goae adscriptus in Societatem anno MDLIV. ibi philosophiam ac theologiam docuerat; postea tironibus magister, collegiis Goano, Bazainensi, et Cocinensi rector impositus, inde ad Societatem in Japonia gubernandam traductus, Bungensis Regis filium sacro abluit fonte; ipsum Bungi Regem, quem S. Franciscus Xaverius pridem antea invitaverat in ovile Christi, in illud induxit: quodque incredibile, ut est Bonziorum superbia, videatur, e sexaginta illorum coenobiis errorem et impietatem, ubi dominabantur, expulit. Nam quot e populo millia Christianis informaverit praeceptis et moribus, enumerare non est. E Japonia in Sinam evocatum P. Alexander Valignanus Macaensi collegio, et Sinensi Missioni praefecit anno MDLXXXII. Duos ibi primae notae atque auctoritatis Mandarinos Paulum et Joannem ad Ecclesiam aggregavit, celebratis in Sinensis imperii luce baptismi caerimoniis, quo facto religionem, antea velut obscuram et abditam, super candelabrum, ut Evangelica voce utar, extulit. Triennio post, Indiae toti Visitator datus, Goae consedit, ubi domui Professorum praepositus, ac plenus dierum, vitam magnis utilibusque laboribus exercitam pie clausit, anno aetatis octogesimo primo. Eluxit in eo, praeter copiam dicendi, dexteritas in tractandis hominum animis, et efficacissima lenitas; item studium orationis, qua una maxime utebatur ad complanandos veluti negotiorum aditus, salebrosos vulgo et asperos. Meacum anno MDLXXI. petenti, ubi flos Japoniae degebat, auctores erant plerique ut vestem solita lautiorem indueret, pertinere id arbitrantes ad conciliandum religioni splendorem; cujus dignitas obsolescit apud ethnicos, oculis omnia metientes, nisi externo cultu niteat. Verum hoc sibi persuaderi passus non est, cum diceret id quidem fecisse S. Franciscum Xaverium (hoc enim exemplo amici utebantur) nondum Japonibus illata et cognita religione, nondum Societate perspecta: jam utrique isti causae nihil esse loci. Patrum Organtini et Capralis jacturam consolatus est Deus submissis in portum Nangazachiensem, post evitatas feliciter praedonum insidias, Sociis duodecim, linguae Japonicae gnaris, quam in Macaensi collegio perdidicerant. Continuo supposita falx maturae messi, et promulgatus, annuente Paulo V. Jubileus, acceptusque summa Fidelis populi gratulatione: in quo si qua seminaverat inimicus homo zizania, penitus exstirpata sunt, et in horrea Domini magnam optimi tritici copiam messores Evangelici comportarunt. Pulcro labori quinque de nostris succubere: P. Antonius Corderus, Lusitanus; qui per annos unum et viginti pondus diei et aestus in hac Domini vinea portaverat. P. Bernardus, Aragonensis, et P. Gregorius. Cespedes, Castellanus, qui annorum quatuor et triginta manipulos collegerant: P. Petrus Rodericius, Lusitanus, denarium Evangelicum post annos quinque et viginti consecutus. Denique paucis post mensibus P. Itus Mancius, Iapon, dux inclytae legationis, missae Romam a tribus Iaponiae regibus, ad Summum Pontificem Gregorium

XIII. anno MDLXXXIV. Reversus in patriam, spretis opibus et honoribus florentis familiae, totum se Christo, in ejus Societate, devovit; quem alii similiter Japoniae Principes adolescentes, ejusdem socii legationis imitati sunt. Pater Mancius annos tres et quadraginta confecerat; vixerat unum et viginti in Societate. Restabant anno MDCXI. e Sociis in Japonia centum et undecim. Omnes ad Christi regnum amplificandum intenti, quod decem hominum millibus auxerunt, ac multorum etiam nobilitate insignium. Major in dies proventus Evangelicae messis fuit, extincto apoplexiâ Canzugedono Fingi rege, Christianae legis hoste atrocissimo. Templa de integro in regno Bungensi, et aliis plerisque, cum stationibus et domiciliis Societatis aedificata. Connivebat Imperator, tacita sub alto pectore fovens odia, et in consequentes, ut referemus, annos eruptura. Suberatque plausibilis, quotiescumque saevire libuisset, causa: nam Taicosamae vetus edictum adversus Christianam legem nunquam abrogaverat. Neque tamen hoc metu sunt prohibiti Patres quin Surungae, ubi degebat, consueta satis aperte munia exercerent: quin Episcopus Japonensis sodalitatem a Sanctissimo Sacramento nuncupatam constitueret Nangazachii. Factum illi est initium a solenni supplicatione. Processerunt sodales splendido amictu spectandi, et cerea in manibus face. Quolibet mense omnes celebrato peculiari quadam pompa sacrificio intererant, ac coelesti accumbebant epulo. Frequentes Christum in Eucharistico sedentem throno visebant interdiu, noctu vero ante valvas templi orantes plerique consistebant. Quibus exemplis Christiana plebs ad venerationem Sacramenti admirabilis, majorem in modum est excitata. Altera, nec minori apparatu, ducta est per mediam urbem supplicatio, cum allatum in Japoniam fuit de Beati appellatione, Divo Ignatio per Pontificem concessa. Praeivere populo amplius quadraginta sacerdotes, sacra omnes amicti trabea. Rem divinam Episcopus fecit solenni pontificum ritu; nox ignibus festis tota collucens publicam laetitiam prorogavit. Idem est Arimae peractum, ubi Regina gravi decumbens morbo, Ignatium invocans, valetudinem pristinam recuperavit. Simillima in plerisque Japoniae locis edita sunt miracula, quae fusius in Actis de referendo in Sanctorum album Ignatio conscriptis, recitantur.

[Note: §. XII. TERTIA JAPONENSISECCLESIAE AC SOCIETATIS PERSECUTIO.] ANNUS MDCXII. nova inter Japones edidit miracula fortitudinis et patientiae; reliquis miraculis, ut censet Chrysostomus, praeferenda. In aliis quippe Deus mortales obligat aliquo beneficio; in istis Deum habent, ut loquitur ille, debitorem. Cum statuisset Daifusama vindicare sibi Japoniae imperium, cujus nondum aperte gerebat nomen, etsi rem teneret, illudque liberis suis possidendum transmittere, duo perrumpenda sibi vidit, quae votis ambitiosis ineluctabilem injiciebant moram: alterum domesticum, alterum externum. Vivebat Fideyorus; regni legitimus heres, opibus et clientium gratia florens; illi opes, ac demum vitam, eripere decrevit: videbat universam fere Japoniam pervasisse sacerdotes Europaeos, quibus id unum esse propositum sibi falso persuaserat, ut Japoniam Christo primum, deinde suis Regibus, subjicerent: hos ferro flammisque, una cum Christiana religione, funditus exterminare constituit. Quibus artibus geminum hunc obicem pervincere molitus sit, operae pretium est cognoscere. Fideyoro ut eriperet opes, nervum belli, juvenem induxit flagrantem cupiditate gloriae, ad aedificandas arces, templa, et palatia; ad edendos solennes apparatissimosque ludos, et celebranda infinito luxu convivia. Quos in sumptus immensa pecuniae vis abiit. Spoliavit illum similiter amicis atque clientibus, et eos callide traduxit ad se se filiumque suum, cui coujugem dedit ipsius Fideyori materteram. Diu quemadmodum Christianos exstirparet deliberavit, amorem inter metumque fluctuans; amorem commercii, quo ditescebat; metum imperii amittendi, si Christi cultores valescere pateretur. Metus amorem extudit: perdere illos omnino statuit, a quibus timebat ne periret. Distulerat aliquandiu illorum perniciem, donec videlicet auctoritatem suam ac potentiam confirmaret. Explorabat interim procerum ac regulorum voluntates, ac per eos clam saeviebat. Nunc per se se, nunc apertis et professis odiis exilia, ferrum et flammas adhibuit. Ut saeva maturaret consilia occasionem navarchus Batavorum obtulit. Venerat in

Japoniam legatus Proregis Novae Hispaniae, ut commercii Japones inter et Mexicanos jungendi conditiones proponeret. Yendum ingressus ad salutandum Daifusamae filium, post explicatas legationis suae causas, petierat facultatem explorandi maris altitudinem, quo tutius e Mexico in Japoniam navigari posset. Id vero dum luce palam ac saepius facit, dum omnia Japoniae littora pererrat cum nautico perpendiculo, suspicioni ac sermonibus locum dedit, quos ad aures Daifusamae pertulit fama. Audiebat ille non invitus Batavicae navis rectorem Anglum, de geographia disserentem. Quaerit ex eo quid sibi velint Hispani cum isto perpendiculo, tam diu, tam accurate: an ita mercatores Europaei consueverint. Respondet navarchus non tam id mercatorum esse, quam militum; neque commercii causa fieri vulgo in Europa, sed belli. Addit, Hispanos esse gentem ambitiosam, et ubique dominandi avidam: Patres Societatis in Japoniam advectos, illorum satellites: ab iis regna perturbari simulatione pietatis, avocari populos a Principum obsequio, et ad subeundum Hispanae dominationis jugum perduci. Hanc ob causum a plerisque Germaniae Principibus, ab Ordinibus foederatis Batavorum, et ab Anglis, tanquam publicae rei perturbatores, expulsos fuisse: religionem porro quam docebant, non esse veram illam ac sinceram Christi legem, quae solo Dei verbo nititur; sed variis superstitionibus et commentis adulteratam.

[Note: 44. Occasio persecutionis. Ejus initium à proceribus et aula factum.] His attonitus imperator nullum praeterea locum dissimulationi et clementiae putavit esse, nec retinendos diutius tolerandosve duxit, quos ipsi Principes Christiani ejiciendos judicassent. Itaque ad exstirpandum in Japonia catholicum nomen totus deinceps incubuit. Ac primoquidem proceres nonnullos aggressus est, quorum auctoritate ac potentia religio maxime stabat. Quatuordecim ex omni numero delectos arcessit, ac sciscitatur quare vetitam olim a Taicosama, nuper a se prohibitam religionem, olim ignotam Japoniae, colant. Respondent unum esse Deum, cujus in coelo solium, et in ipsos reges impe rium sit. Ab eo prohiberi cujuscumque Numinis, praeterquam sui, cultum. At ejus legem obsequio regum nequaquam adversari; quin imo, ex quo illam amplexi essent, novis arctioribusque vinculis imperatori esse obstrictos, neque recusaturos quin suam ipsi fidem ac patriae illustribus exemplis, et obeunda, si foret opus, nece probarent. Unum rogare modo et obtestari, ut sibi liceret pacate ac privatim illum, quem agnovissent, Deum colere; cui tanquam supremo Principi obligatam fidem frangere nefas omnino ducerent. Meis tamen legibus, subjecit increpitans Daifusama, morem gestum oportuit. Eas a vobis violatas queror. Capite luendum scelus esset, nisi majorem vestrorum in publicam rem meritorum rationem, quam impietatis et perfidiae, haberem. Vivite, sed exules, et addictis fisco bonis. Tum vetuit, ne quis illos opibus, tecto, commodis ullis juvaret. Tristem laetissimo vultu atque animo sententiam excepere. Unum dolebant quod mori non liceret. Aberat eorum unus, aetate multis inferior, et annos quatuor tantum ac viginti natus: virtute nulli secundus; in cujus vultu videbatur habitare modestia; in moribus pudor; in vita exemplum Christianae probitatis. In illum conjecti erant omnium oculi, ac vulgo existimabant nihil eo juvene fieri posse perfectius. Sacram aedem amplissimam et ornatissimam in oppido suo construxerat; Deiparae instituerat sodales, quibus incumbebat haec provincia, ut ethnicos ad audiendam, cum a Patribus explicabatur, doctrinam Christianam adducerent: denique uxorem, fratres, sorores, familiam omnem, trecentis constantem capitibus, ad Christi fidem converterat. Ad primum procellae contra religionem excitatae murmur, accurrit domum nostram, ubi sacramentorum praesidio munitus, totam noctem in martyrii laudibus desiderioque consumpsit. Illuxerat, cum se damnatum exilio et jactura fortunarum accepit. Relicta domo, praediis, affinibus, amicis, prosectus est in desertum procul pagum, cum uxore et filiola bimula; ibique vitam aegre, omnibus egens, cruce dives ac patientia, sustentavit.

Plus quidpiam alii duo fratres praestiterunt, inter nobiles Principis pueros numerati. Christo dederant nomen a duobus tantum annis. Praeteriti tamen consulto fuerant in aulicorum indice, quem Daifusama jusserat confici: eos enim illi

[Note: 45. Duorum fratrum insignis victoria.] esse carissimos norant omnes: adhaec aetas florens et optima indoles commiserationem movebant. Ambo, recognita, civitatis gubernatorem huic praefectum causae perfusi lacrymis adeunt, obtestantur ut orantes ne respuat. Quibus ille: Bono, inquit, animo estote; nihil imminet vobis a me periculi, domum repetite: silebo. Imo, inquiunt, ut loquaris, nosque in Christianorum indicem referas, oramus: id a te si exoramus, immortali beneficio ambos devinxeris: si negas, imperatori nos aperiemus. Miratus orationem gubernator, juvenes multis deterrere verbis frustra conatur: demum veritus ne quid sibi crearetur inde periculi, deduci utrumque imperat ad magistratum, antea monitum quid facto esset opus. Prodit in ejus conspectum junior fratrum. Convenerant in eandem aulam nobiles quinquaginta, ex composito vocati. Lictorum ferox turba et apparitorum; judex pro tribunali, ore tetrico minax: omnia terrorem spirabant. Ut venit adolescens, Christianum esse te, intonat judex, narrant. Et vera narrant, retulit juvenis: Christianus sum, eroque dum vivam. Atenim vetat Japoniae imperator. At jubet imperator coeli. Utri obsequar? Utrum suades audiendum esse? Conturbatus judex hoc aditu dicendi, negat ullos Japonibus Deos esse praeter Xacam et Amidam: hortatur ut ignotam religionem abjiciat: opes honoresque spondet: exilium, supplicia, necem minitatur. Peritura, juvenis retulit, bona polliceris; minaris mala exiguo tempore circumscripta: Deus ille, quem colo, sempitern. Ceterum huic fidem obstrinxi meam: nec imperator, credo, me dignum sua benevolentia duxerit, si perfidum Deo meo sacramentum dixisse me cognoscat. Multa subjunxit de religionisChristianae dignitate; attonitosque cernens qui aderant, erupit in has voces: Testes ego coelum ac terram, vosque omnes facio, certum esse mihi, vivum potius ardêre, in frusta concîdi, et omnibus exitiis perire, quam ab lege divina vel transversum unguem discedere. Nihil mortale visus est habere sermo, tacitosque ac stupentes diu ethnicos tenuit. Haec minoris fratrum constantia spem exiguam vincendi majoris reliquerat. Nihilominus accitur. Ad consessum opinione numerosiorem paulum haesitans, oculos conjecit in fratrem: quem (ut erat laetus, et adhuc praesenti plenus Numine) victorem sensit. Hujus exemplo confirmatus perorare audacter, et concionem permovere coeperat; cum Judex, ne iterum tot testibus vinceretur timens, coetum solvit, imperatoremque de re tota fecit certiorem. Ille diffidens adolecenres frangi posse, ambos reliquis duodecim adscribi jussit. Omnes in exilium longe deportati sunt, e divitibus repenre inopes; e lautis et florentibus despicatissimi; e beatis miserrimi, aliorum judicio; at suo, nunquam feliciores. Accedebat ad illorum calamitatem quod nemini eam licebat palam lugere, ac ne clam quidem sublevare, vetantibus, qui eos deducebant, militibus. Praefecti provinciarum, sive studio imperatoris, sive Christianorum odio, statim edictis atrocibus ubique propositis, vetuere ne quis Christianus esse pergeret. Recusantes, patria, fortunis, aedibus spoliarunt. Inerrabant campis tristes piorum exulum catervae; cum puerulis senes; parentes cum liberis; ubi consisterent, unde alerentur, incerti: nisi forte alicubi a Christianis furtim opis aliquid, et parvam miserae necis moram, nanciscerentur.

[Note: 46. Matronae Christianae ab aula in exilium pelluntur.] Virorum fortitudinem et patientiam aemulatae sunt feminae, tanto majori virtutis laude, quanto ipsae debiliores ad resistendum videbantur. Tres eminebant in aula, genere, ingenio, virtute praestantes, Julia, Clara, et Lucia. Luciam dotes naturae omnes commendabant, quaecumque sunt in femina praecipuae. Capta in bello Coreano, et per P. Morejonum Christianis imbuta moribus, ab imperatore in aulam fuerat adscita, muneribusque amplissimis ornata. Ejus tamen edicta spernebat, legemque divinam in omnium oculis profitebatur, tanto fidentius, quanto magis pudebat saevire in feminam. Igitur illam expugnare per cuniculos parat. Submittit mulieres e primaria nobilitate, quae nihil intentatum reliquerunt, quo femineum aut mitigari aut perrumpi pectus potest. Iteratae preces, mistae fallacibus lacrymis dolosae obtestationes. Ad quas paulum ingemiscens, et matronarum amore mota Lucia (erat enim indole perquam liberali et humana) postquam egit illis gratias, Equidem, inquit, nisi me tantum debere

fatear imperatori, quantum illi debere quisquam potest, ingrata sim: et studui memor esse; nec me, spero, dies ulla tot beneficiorum, quae in immerentem congessit, oblitam arguet. Sed (pace illius dixerim) est in coelo Rex, cui plus debeo. Quod sum, quod vivo, quod liberata jugo daemonum, quod in filiorum Dei numerum recepta, totum hoc illi acceptum fero. Hic mihi beatae auctor immortalitatis ac sponsor est. Hunccine ut ego abdicem, tam bene de me meritum? aut tam probe notum ignorari a me, uti suadetis, fingam? Non cadet in Luciam tantum scelus; neque metus ullius mali, quod haec tolerare vita possit; aut commodi spes, evincet ut fecisse contra tam sanctas aequitatis et officii leges dicar. Hoc responso attonitae ac furentes matronae, quae expugnandam certo Christi sponsam imperatori promiserant, vix ab illa manus impias abstinuerunt. Ubi conviciis et probris exsatiatus furor paululum quievit, inter se consilium inierunt de atroci calumnia, qua insontem perderent. Igitur Daifusamae renunciant Luciam noctu aliquando regiâ egressam. Quaeri de crimine diligenter imperator jussit. Eo duntaxat valuit illa quaestio et investigatio, ut innocentissimae feminae probitas patesceret. Compertum fuit, nunquam extulisse pedem regia, nisi ut sacram peteret aedem; cumque illis comitibus, quos decebat. Exilio multata est; ac tradita militibus, ut in insulam Oximam deferretur. Priusquam navim conscenderet, scripsit in hanc sententiam ad P. Franciscum Pasium, Societatis JESU in Japonia Visitatorem. Magnam habeo Numini gratiam, mi Pater, quod me, tot exhaustis feliciter periculis, aula eduxerit: in Oximam exul proficistor. Divinam nequeo satis admirari Providentiam, aut satis pro tam insigni beneficio grata esse, quo me nihil tale meritam afficit, ut exul pro Christo sim. Hoc vero quibuslibet mortalis vitae commodis et honoribus antepono. Ita me comparatam sentio, ut calamitates omnes et aerumnas, quaecumque fingi possunt acerbissimae, non solum aequissimo, sed etiam libentissimo animo patiar ac perferam. De me quod labores nihil est: id unum rogo ut mei meminisse in divino sacrificio velis, meque per litteras identidem consolari. Vale. Discedens lacrymas tenere non potuit: causam rogata, respondit spem sibi ademptam esse martyrii pro Christo subeundi. Tum unus quispiam e Christianis, Audivi, inquit, a Patre Societatis, coelites multos in martyrum numero ab Ecclesia reponi, qui diem supremum obiissent in exilio, quamvis cruenta morte caruissent. His verbis mirifice recreata maerorem abjecit, et Societatis Patri, unde hanc doctrinam Christiani hauserant, continuo per litteras gratulata est. Ab insula Oxima in aliam devecta fuit horridiorem, quo duae pariter ex aula matronae fuerant expulsae. Permulcebat aerumnas suas dulcissima consolatione, quam ex earum consuetudine capiebat. Amota est in desertum sterilemque scopulum, ubi fame paulatim et egestate conficeretur. Ex hac Seripho scripsit ad P. Morejonum. Significabat nusquam sibi melius in vita fuisse: nihil habenti nihil deesse. Unum aegre ferre, quod divino sacrificio et sacramentis careret: tamen hanc jacturam sarcire se utcumque, quotidiana coelestium bonorum meditatione. Scopulum suum montis Calvariae instar videri sibi: provolutam ante Crucem deprecari suorum veniam delictorum, et cum Christo JESU quotidie mori. Ad extremum orabat ut Vitam Sanctorum, itemque imagines aliquot pias, ad se perferendas curaret.

[Note: 47. Regis Arimae filius necem patri molitur Imperatoris jussu.] Pulsis aula Christianae legis defensoribus praecipuis et luminibus, ad regulos Japoniae dynastasque aut pervertendos, aut evertendos, animum et curam imperator adjecit. Erat ingens Evangelii columen Protasius Arimae Rex, qui Joannis nomen in Confirmationis Sacramento sumpserat. Ad hunc perdendum aliosque permultos, Paifusama ipsius filium Michaelem, pariter Christianum, sed paterno jampridem regno inhiantem, adhibuit. Est enim hoc in moribus Japonum institutisque positum, ut Regum ac Principum filii primogeniti, postquam aetate aliquantum processerunt, maxime si duxerint uxores, paternum capessant regnum aut principatum. Tunc Rex Princepsve senior, traditis filio clavibus domus, aut sceptro, secedit, ac privatam deinceps vitam agit, perinde ac si vivorum in numero nusquam esset. Joannes Arimae Rex, licet annos quinquaginta egressus, de amplificando regno dies noctesque cogitabat, nedum de abdicando. Ferebat

hoc moleste filius Michael, jam grandior, et Daifusamae proneptem habens in matrimonio. Haec avida regnandi, cum imperatore graviter expostulavit de Rege Arimae, utque legem et consuetudinem valere juberet obsecravit. Additae sunt ab ejus marito non minus acerbae, quam falsae, contra patrem criminationes a quo se suamque uxorem, quae imperatori carissima, indignum in morem tractari querebatur. Quibus auditis Daifusama Joannem damnavit exilio, et Michaelem paterno regno donavit. At filius sceleratus non satis firmam novi regni possessionem fore sibi putans patre vivo, nec segniter objecta crimina refellente, congerit alia multo atrociora, et repetitis cum uxore scelerum conscia querelis ac precibus, eo perduxit imperatorem ut sententiam capitis in Joannem dixerit. Ejus domum militaris cohors Nonis Junii MDCXII. cinxit prima luce. Tribunus feralem illi sententiam recitat, optionemque dat moriendi aut sua aut carnificis manu. Edicto tristi nihil turbatus respondet sibi ad mortem fortiter obeundam nec animum deesse nec manum: sed Christianus cum sit, non posse inferre sibi necem: pati quamlibet, ut virum decebat, posse. Ita fert consuetudo Japonum ut, cum dynastae cuipiam supplicium irrogatur, ejus familia correptis armis in milites ceterosque judicum administros irruat, domini liberandi gratia vel ulciscendi. Vetuit suos Joannes barbarae consuetudini servire, ac testes herilis patientiae, non ultores mortis, esse voluit. Inviti reluctantesque paruerunt. Quin, sacramento adegit omnes, ne quis ipsorum, ut mos famulis Japonum, extincto hero, ventrem sibi discinderet. Tribunus, qui cum sua cohorte ad solitam dimicationem et familiae carnificinam se accingebat, vehementer obstupuit, libenterque Principi spatium ut se ad necem compararet postulanti annuit.

Prima Christiani herois cura fuit, ut ad suos accusatores ac filium parricidam scriberet. Nihil de illis questus, veniam dedit; et, quasi laesisset, petiit. Deinde recitari sibi patientis Christi jussit historiam, et commemoratis in conspectu plorantis familiae gravioribus delictis suis, oravit omnes ut ignoscerent quaecumque aut coram ipsis, aut contra ipsos, admisisset. Tum collocata in tapete humi Servatoris crucifixi effigie, procidens, cervicem praecidendam obtulit. Ejus uxor, matrona spectatissima, mortuum non flebit muliebriter, sed caput cruentum allevans et osculata, serico panno cum corpore involvit, ac secedens in proximum conclave, comam sibi desecuit; quo facto rebus humanis ac seculo nuncium remittere se Japones profitentur. Exemplum cetera familia secuta est. Corpus Christiano more sub noctem tumulatum. In eo Rege licuit admirari supremi Numinis misericordiam pariter ac justitiam; hanc in eo castigando, illam in dando poenitentiae spatio et animo. Quippe gratiam imperatoris male aucupans, cujus beneficio sperabat se regni sui fines proferre posse, multa commiserat indigna Principe Christiano, filiumque perpulerat ut, repudiata legitima conjuge Christiana, ex qua jam liberos susceperat, uxorem duceret, seu potius pellicem hanc Daifusamae proneptem, futurum sperans ut ejus ope ambitiosa vota expleret. Haec illi exitium machinata est. Sic scelera in auctores suos recidunt.

Daifusamae negotii nihil fuit apostatam e parricida facere. Paternum regnum ipsi concesserat ea lege ut Christo bellum inferret. Datam imperatori fidem praestitit improbus, ac vicit: utque prius exemplo noceret, quam facto, nuncium palam religioni et Christo remisit. Arimam inde advolat cum expedita satellitum manu. Quacumque habebat iter, evertebantur Cruces, templa incendebantur, quorum septuaginta septem (tot enim ejus in regno stabant) eversa sunt; omnia denique monumenta Christianae pietatis abolebantur. Ut Arimam attigit, pronunciari per praeconem jubet Christianis exilia, necem, supplicia. Ad hanc denunciationem neophyti, quasi dato pugnae signo, in templum Societatis, ad arma sacramentorum sumenda, concurrere; scutum orationis, loricam poenitentiae, gladium Fidei, certatim arripere. Quia vero sacerdotes a prima luce ad vesperam excipiendis confessionibus distinebantur, adjutores domestici Societatis, necnon catechistae, cum antiquioribus Christianis, concursabant domos, et cunctos instanti pugnae praeparabant. Eminebat illorum ardor prae ceteris, qui recens e praelio digtessi, eosdem aliis afflabant animos, quos ipsi ad certamen fortiter subeundum

attulerant. Ne vero illustres feminae, quibus in templum venire fas non erat, necessariis carerent praesidiis, delectae fuerunt matronae quindecim, aetate ac virtute provectiores, quae illas hortando monendoque confirmarent. Quingenti e primaria regni nobilitate, scripto privatim edito, et suis munito chirographis, sancte conjurarunt se nunquam a Fide catholica, licet omnia undique pericula et supplicia ingruerent, recessuros. Alii producti ad tribunalia judices ipsos constantiâ terruerunt: alii cum conjugibus et liberis profugeruot in speluncas et latibula ferarum; alii morte irrogata, velut accepto beneficio, vestibus insigniter ornati, ore ad laetitiam composito, laeti ovantesque pulcherrimum de impietate triumphum retulerunt. Ceteri beatam sortem illis invidentes, facto agmine decreverant irrumpere in regiam, et mortem ore uno deposcere. Quae conspiratio ut renunciata fuit Principi, exarsit dolore; sed, ne quid gravioris mali eveniret metuens, tantisper inhibuit impetum crudelitatis, et in auctores hujus constantiae, sive pertinaciae, ut aiebat, Patres Societatis effundere vim tormentorum cogitavit: deterritus est ab amicis. Perspexerant Daifusamae mentem. Religionem extinctam ille quidem, sed pedetentim et sine strepitu ac sanguine, quoad ejus fieri posset, initio volebat. Itaque inopia, exilio, detrimentis fortunarum macerabat Christi cultores; ferro et suppliciis invidiosis parumper abstinens. Exilium tamen quavis nece durius existimari jure poterat. Nam exulare simul cum parentibus jubebantur liberi, affines cum affinibus et cognatis. Iisdem omni mortalium commercio erat interdictum: excubiis ubique constitutis, et proposita capitis poena, si quis cibo, potu, tecto miseros recreasset. Utrum concessa vita hujusmodi hominibus, an mors negata, vel potius cumulata dici debet? Hac diuturna et lenta morte rex Patres collegii Arimensis perdere, de amicorum sententia, satius esse duxit.

[Note: 48. Patribus Arimae degentibus exilium indicitur.] Erant in Japonia tunc Societatis homines decem et octo supra centum: quorum unusquisque propheticam usurpare poterat vocem, Anima mea in manibus meis semper: omnes intenti diu noctuque confirmandis Christianorum animis, neophytis adjungendis, sublevandis omni ope exulibus et calamitosis, ita ut in ipso hujus impii belli aestu, ac provinciarum omnium conquassatione, quatuor millia trecentos et quinquaginta ethnicos salutis aqua resperserint. Hinc immane adversus illos odium impiorum. Quamobrem Patribus Arimae degentibus nihil praeter expectationem accidit, cum Idibus Junii MDCXII. venere domum nostram missi ab Rege proceres duo. Collegii rectori significant, siquidem Daifusama legem Christianam proscripsisset, non posse Regem vetitae legis praecones diutius in regno suo retinere: cederent igitur omnes oppido quamprimum, et alio facesserent. Rector, de Patrum sententia, cedendum tempori censuit: proficiscendum: duos nihilominus, tresve, relinquendos qui latêrent: alios quosdam amici potentes texerunt, dissimulante Rege: qui pulsis pastoribus, aut silere ac delitescere coactis, ruere coepit lupi furentis ritu in destitutum gregem. Proposuit suppliciorum immanem acervum, ut eorum ipso aspectu vel fortissimi cohorrescerent, ac citra tumultum vincerentur. Victus ipse illorum constantia, et prope domitus est. Ubi vidit impositam aperte saeviendi necessitatem, vim ultimam in paucos, at bene lectos, et exemplo tristi ceteris futuros, expromere statuit. Ita Fascingava Safioius, Nangazachii gubernator, cujus consiliis regebatur, suadebat. Ergo virum Principem, bellicae rei scientissimum, et magnis in regnum universum meritis illustrem, ex omni numero deligit, nobilem impii furoris victimam. Accitum compellat oratione primum blanda, deinde minaci et horrida. Cui Thomas (id viro nomen inter Christianos) Militi vexillum imperatoris abjicienti non ignoscitur: Christi signa Christianus sequor; possumne, illis desertis, partes ejus hostium amplecti, auctore te? Parce isthaec, obsecro, suadere. Nunquam ignavum aut proditorem Japonia me videbit.

[Note: 49. Thomas, Princeps Arimensis, neci cum suis deditur.] Satis in hoc responso tam forti et Christiano erat causae, cur necaretur. Neque id ipse non vidit. Quamobrem, adjuvante Societatis Patre, composuit conscientiae suae rationes, sacramentorum arma sumpsit, pugnam ut instantem paratior capesseret. Haerebat anxius tamen tyrannus. Recursabat animo tanti viri

tot spectata bellis virtus, probitas, gloria. Dubitantem Safioius hortator scelerum confirmavit: amputandum dictitans Christiani agminis caput: ingenti merito conciliandam imperatoris gratiam; et Arimense regnum ab omni peregrinae religionis macula purgandum. His victus adolescens negotium dat suis ut, cum primum ad salutandum imperatorem discesserit, e medio Thomam tollant. Rumor ad aures amicorum Thomae allapsus trepidos excivit Concurrunt, obtestantur ut noctu captet fugam. Negavit se facturum. Mene, inquit, ab hostibus Dei circumventum, fugam arripere, quam hostibus Regis mei toties cinctus nunquam cepi! satis, satis a me fusum est pro mortali Principe sanguinis: quod restat Christo fundam. Huc ea causa venirem ex ultimis Japoniae finibus, nedum hinc fugiam. At saltem matris, fratris, uxoris, liberorum saluti consule. Mihi sunt cariores, retulit heros Christianus, quam ut praereptam illis martyrii palmam velim. Hanc, ut mihi, sic ipsis unice precor ac voveo. Vos tantum felicitati meae ne moram ullam auc obicem opponatis oro.

Sic locutus, maestos paventesque deseruit: inde noctem precando extraxit. Postridie sub horam ab orto sole quartam evocatur ab uno ex urbis gubernatoribus, quasi negotii causa. Sensit quid esset isthuc negotii. Matrem suavissime complexus, tresque liberos; laetus et alacer prodiit. Venientem, ore pariter in speciem laeto gubernator excepit: est enim tota Japonum natio mire ad dissimulandum nata. Collocutus de nescio, quibus aedificiis quae parabat; manere, ut secum pranderet, jussit. Dum struitur mensa gladium promit, Thomamque respectans, Ecquid hunc censes idoneum capiti demetendo? Sumit in manus Thomas fatale ferrum, instrumentum suae necis et gloriae; versat inspicitque: tum, Perplacet, ait, neque alium mihi gladium velim; ac reddit: quem gubernator illi subito in pectus alte adigit, exanimemque sternit. Eodem tempore Matthiam illius fratrem alter e gubernatoribus evoeaverat. Ubi venit, non ignarus neque incautus futuri, rogat numquid velit. Cui gubernator: Paucis te, non mea sed Imperatoris causa, volo; simulque ensem distringens, medium trajicit. Confestim lictores domum Thomae provolant: et Martham ejus matrem conspicati, renunciant caesos esse duos illius filios Thomam ac Matthiam, imperatoris jussu; ipsi moriendum. Aderat uxor Thomae (Justam vocabant) cum liberis tribus. Cui centurio, Tibi, inquit, ac filiae tuae vitam indulget Rex; filios mori jubet. Hîc vero miserum ac triste spectaculum. Martha laetari quod suis duobus filiis concessa martyrii corona foret, quod sibi pariter concedenda; oculos manusque in coelum tollere, agere Superis hominibusque gratias: uxor Thomae contra lamentari miserabilem in modum: maerere quod eriperetur sibi sperata dudum palma, quod vivere cogeretur. Interim Martha nepotulos suos Justum et Jacobum arcessit, alterum undecim, alterum septem annos natum: introgressos amplexa osculatur: et, Parens, ait, vester, itemque patruus, pro Christo mortem obierunt: eadem mihi vobisque sors imminet; ecquid gestit animus illos ad coelum, ubi vos expectant, consequi? Respondent pueri, nihil in votis aliud sibi esse: hoc unum duncaxat quaesiverunt, an certa et explorata narraret; tum, quod esset tempus morti beatae destinatum. Certa narro, Martha retulit, jam jam vobis mihique moriendum: ite, supremum vale matri dicitote, vosque comparate, dum vestes lautas utrique depropero. Pueruli, velut aliquo peregre profecturi, excutiunt sua scrinia, munuscula nutricibus, et crepundia suis aequalibus dividunt.

Martha post paulo pergit ad nurum: consolatur maerentem non tam de filiorum sorte, quam de sua; spem similis fortunae ac necis facit, docet propriam ipsi laudem ac meritum ingens manere, quae in tot carissimorum pignorum morte saepius una moreretur. Justa silentio lacrymisque respondebat. Ubi vero filiolos vidit candida indutos veste, martyrii videlicet candidatos, qui ad matris genua procumbentes orabant ut sibi morituris bene precaretur; dolorem, quoad potuit, vultu dissimulans, arcte ambos complectitur, intendensque vocem, Macti, inquit; vos patre dignos, dignos Christo probate. Hic dies initium vobis aeternae felicitatis et vitae est. En pater ac patruus vos ad se vocant: Christus regiae coelestis fores pandit, Angeli coronas capitibus imponunt. Ite in coelum

bonis ominibus, et mortem vestram illi qui pro vobis mortuus est, reddite. Cum ad triumphi vestri locum perveneritis, genua flectite, complicate manus, JESUM ac MARIAM crebro appellate. Miseram me, cui vos comitari non licet! Haec dicens ora lacrymis et sua et filiorum perfundebat. Stabant lictores taciti, et commiseratione defixi. Jamque se mitescere sentientes, ac veriti ne dolore vincerentur, tenellos agnos matri eripiunt, ac lecticae cum avia imponunt. Effuderat se tota civitas, videndi studio, in plateam. Cum vero e lectica pueruli prodierunt, erupit vulgi clamor, indignatione adversus tantam immanitatem mistus. Illi, neque populi concursu, neque confuso murmure attoniti, genua flectunt prope lictorem, collum nudant, parvulas jungunt manus, JESU et MARIAE nomina dulcissima ingeminant. Junioris, ut carnifici propior steterat, decisum caput concidit ante fratrem. Ille ne se commovit quidem. Exclamavit ingemiscens populus, quo clamore perterresactus lictor trepidante gladio cerviculam puero confestim abscidit. Spectabat nepotum constantiam Martha cum incredibili gaudio. Processit firmo constantique gradu, et salutata multitudine, exemit collo geminam reliquiarum sacrarum thecam; alteram filiae misit, alteram Regis fratri, quem a parvulo eduxerat. Alia quaedam pia munera distribuit Christianis adstantibus, ac demum post fusas ardore insigni preces, collum carnifici praebuit.

Arimae Rex imperatori cuncta laetus narravit. Daifusama ut pergeret hortatus est. Currentem incitavit Safioius; eique consilium suggessit, dignum filio parricida, nempe ut fratribus suis necem quoque conscisceret. His enim, inquiebat, vivis, constare pax tibi nulla et securitas unquam potest. Regni spem fovent, eodem atque tu scilicet patre nati: causam ejus invadendi praeclaram habent, ultionem paterni sanguinis a te profusi: opes ad rem perficiendam et auxilia non difficile consequentur a Christianis ambo Christiani. Bellum vult, qui belli duces alit. Denique jusse illis mors infertur, quorum pater capitali affectus supplicio fuerit: ita legibus sancitum. Hac oratione Rex Arimae inflammatus provinciam dat fido centurioni, ut fratres suos quamprimum, captato tempore, interficiat. Erant admodum pueri: major octavum annum vix attigerat. Huic Franciscus nomen; minori, Matthaeus. Ad utrumque perdendum eo Rex erat propensior, quod uxori suae, seu potius pellici, gratum id munus fore non dubitaret. Oderat parvulos mulier scelerata, ut regni paterni heredes, ut Christianos. Conclusi primum fuerant in conclavi quodam, et rumor sparsus amandatos Meacum ad visendam matrem. Abditi latuere per dies quadraginta, quos in assiduis precibus jejuniisque consumpserunt. Mirum id in hac aetatula videatur: sed ita pro certo famulus affirmavit, iis ad quotidianum ministerium relictus unus, et in singulos dies tragoediae fetalem exitum expectans. Multa nocte, cum jacerent in lectis compositi, lictor adest suspenso gradu, et pugionem in Matthaei sinu condit; collum ejus fratri secat. Ita sensu mortis, at non praemio, destitutae perierunt insontes victimae, fraternae ambitioni, femineo furori mactatae.

P. Morejonus necessariam, nec difficilem tamen, consolationem cum tristi nuncio attulit amborum matri, cujus conscientiam Meaci et pietatem regebat. Haud facile reperire est feminam graviori probatam calamitate, aut in ea ferenda fortiorem. Ejus mater ac fratres, idolorum cultores, opibus et honoribus florebant: ejusdem privignus Arimae Rex, ob desertam Christi fidem regno, scelerum pretio, fruebatur; ipsa, ob eandem constantissime servatam, orbata viro filiisque, regno spoliata, omnibus exuta fortunis, vitam in exilio et luctu trahebat. Audita liberorum nece, lacrymas parumper naturae indulsit maternaeque pietati. Sed brevi fortem animum cum voce tollens, sic Patrem est affata. Duo me consolantur: unum, quod filii mei in ipso flore pietatis et innocentiae, quem deterere solet provectioris aetatis licentia, perierint: timebam ne fratris exempla potius, quam mea monita, olim sequerentur: nunc metu futuri soluta sum. Alterum, quod mei cujusdam voti compos sum. Voveram, cum Rex Arimae vir meus caesus est, meum ac liberorum meorum caput, pro ejus salute sempiterna, et pro ejusdem expiandis delictis; nunc illius salutem in tuto collocatam arbitror, siquidem Deus me voti ream fecit. Admiratus Pater Christianum et virile pectus, virtutem collaudavit,

admonens metuendam potius improborum felicitatem esse quam optandam, quippe causam et omen aeternae infelicitatis proborum vero calamitates pignora esse immortalis vitae ac beatitatis; siquidem Deus quos praescivit, et praedestinavit conformes fieri imaginis Filii sui.

Rex Arimae nece patris, fratrum, ac procerum irritatus magis, quam satiatus, [Note: 50. Rex Arimae novis artibus Christum neophytis eripere frustra tentat.] ubi vidit illustria et palmaria tot scelera tam facile, tam gloriose perpetrata, credidit alia leviora nullo negotio confectum iri; nec ferro deinceps, at verbis duntaxat opus fore. Arcessit Bonzium, eloquentia, probitatis opinione, doctrinaque conspicuum, haud dubius quin ab eo vincerentur Christiani, si tantum doctorem vel semel audirent. Subeuntem ipse cum Regina excepit singulari veneratione; nec ita multo post in concionem produxit, verba publice facturum. Auditus est ab ethnicis sane frequentibus; irrisus ac refutatus a Christianis. Speravit Rex audiendum commodius in ipsa regia. Jubentur adesse proceres. Convenit lecta nobilitas. Surgit ad dicendum circulator vafer. Postquam peroravit, corollas quasdam singulis obtulit, sive trajectos filo globulos, quibus utuntur Japones ad preces fictis Numinibus fundendas, A proceribus Christianis fuerunt repudiatae. Regina nobilibus puellis imperavit eas ut acciperent. Negarunt id facere Christianas posse. Ergo ipsa ultro invitis obtrusit, manibusque inseruit: excidere de manibus passae sunt. Una etiam, cui nomen Maxentia, litteris merito consignandum, corollam superstitiosam impegit Bonzio, quem ignominiae dolor furore inflammavit. Nec levius excanduit Regina. Itaque continuo edixit ut nobiles feminae sacra rosaria, quae gerebant e collo suspensa, projicerent. Nulla projecit. Vix temperavit manibus uxor tyranni: facessere procul verbis ac minis objurgatas jussit, dimissoque honorifice Bonzio, stomachum omnem in Maxentiam erupit. Corripitur infelix, et in custodiam conjicitur, in qua multos dies impasta mansit; incolumis tamen et ore vegeto, non sine magna omnium admiratione. Exilio deinde damnata, dynastae crudeli traditur in servitutem, ut inter mediastinos, in vilissimis rei domesticae ministeriis, consenesceret. Quemadmodum Reginam puellae vicerant: sic Regem pueri, quos ille honoris et obsequii causa frequentes habebat in regia, non dissimili constantia superarunt. Nihil non egit, eos ut induceret ad accipiendas Bonzii corollas; et nihil tamen egit. Quin etiam unus reliquis audacior, frustra istas Christianis commendari nugas respondit, rectiusque facturum Regem, si religionis, quam professus olim erat, monumenta resumeret, aliisque retinenda suaderer. Tot responsa durissima non virorum modo sed puerorum, impotentem animum tyranni gravissime vulnerarunt. Laxavit iracundiae frenos, et ultima experiri statuit.

[Note: 51. Sodalitas Martyrum a Patribus instituitur. Crudescit persecutio.] Patres nullam interponendam esse moram censuerunt, quin majora quaedam praesidia firmandis Fidelium animis conquirerent. Experientia cognitam habebant piarum sodalitatum utilitatem. Similes illas recte dixeris speculis concavis, quorum ope collecti, et coeuntes unum in centrum, radii contrahunt urendi vim admirabilem, quam separati disjunctique aut nullam aut perexiguam babent. Placuit igitut instituere Martyrum sodalitatem, eique leges istae sunt praescriptae. Prima, ut sodales prompti essent atque expediti ad exilium, et necem quamlibet Christi causa perferendam. Altera, ut ad martyrium se compararent jejuniis, precibus ac ceteris corporum poenis ultro susceptis. Tertia, ut bis hebdomada qualibet convenirent, et rationes tuendae firmandaeque religionis dispicerent. Quarta, nemo ut in sodalitium cooptaretur, qui semel ejurasset Fidem: nisi et Deo pro noxa per poenitentiam; et hominibus, pro exempli dati pravitate, per illustria sanctioris vitae documenta satisfecisset. Postrema, ut certi e sodalitio constituerentur, qui curam gererent pecuniae a Christianis ad pauperes et exules alendos oblatae. Haec sodalitas nata primum Arimae, ad alias urbes et regna celerrime permanavit. Pueri, parentum exemplo, propriam quoque Martyrum instituerunt sodalitatem, cui leges aetati suae consentaneas sanxerunt, sancitasque incredibili sedulitate servarunt. Dum haec religionis subsidia ex Arimensi civitate per totam Japoniam disseminabantur: belli quoque contra religionem concitati terror immanitasque latius fundebatur. Degebat in urbe Yendo Xogunus (id nomen

filio Daifusamae.) In eadem urbe Patres Franciscani, quos Recollectos vocant, sacram habebant aedem. Haec, ut vici cujusdam angustiae laxarentur, eversa fuerat. P. Ludovicus Sotelus coenobii Franciscani moderator, aliam continuo extra civitatis pomerium fabricatus erat. Hinc nova tempestas. Delata res ab ethnicis ad Xogunum. Conqueruntur vigere prohibitam legem: augeri non modo majore in dies hominum numero, verum etiam templorum: violari palam a peregrinis edicta imperatoria, moles regias et arces attolli. Extemplo Princeps comprehendi plurimos Christi cultores, et sacram aedem exscindi jubet. Deinde vicorum praefectis edicit, ut nomina Christianorum excipiant. Capere omnes ergastula publica non potuerunt. Ergo suae quemque domi concludi, et a vicinis custodia, donec singulorum causa cognosceretur, imperat. Hoc vero cum universae civitati permolestum accideret, datur facultas iisdem vicorum praefectis exercendi cognitionem illam, et Christianos a vetitis sacris, volentes nolentes, qua vi, qua precibus et blanditiis abducendi. Tum vero, immissis velut habenis, ethnicorum furor piorum gregem invasit. Singulae domus in singulas mutatae subito lanienas, lamentis, verberibus, cruciatibus, personabant. Tot paene carnifices, quot cives: amici extorquere amicis pietatem, pietatis et amicitiae studio, nitebantur: inimici privata satiabant odia per nomen et causam religionis: filii, ut parentum saluti et vitae consulerent, hostili modo in eosdem saevire pulcrum sibi et licitum arbitrabantur. Multi barbaram crudelitatem exosi, fame, compedibus, probris, et aliis quae patientiam indignitate ac diuturnitate magis delassant, quam cruciant acerbitate, utebantur. Minus poenae properata et horrida mors, quam lenta sic et in speciem mitior, habuisset. Verum cum ejusmodi saeva lenitate religionis hostes molestiam inutilem odiosamque diu suscepissent, a privatis cruciatibus ad publicam carnificinam ventum est. Octo neophyti, qui aediculae P. Soteli construendae praefuerant, capite plexi. Die insequenti XVI. Kal. Septemb. MDCXII. alii quatuordecim, per vicos urbis et populi sannas ac ludibria circumducti, pariter obtruncantur. Corpora membratim concisa ludentes carnificum sicas exercuerunt: capita clavis affixa, tabulae marginem, in qua necis causa majoribus exarata litteris legebatur, exornarunt. Alii subinde atque alii eodem affecti supplicio Steterunt, ut Cyprianus de veteribus illis Christi testibus praedicat, torti torquentibus fortiores; nec cessere suppliciis, sed illis potius tormenta cesserunt. Finem doloribus, quem tormenta non dabant, coronae dederunt. Flagrabat ejusdem gloriae ac martyrii cupiditate P. Ludovicus Sotelus, conjectus in vincula ob aedem sacram injussu Principis constructam. Intra exilium tamen poena stetit. Adhuc enim putabant Japones temperandum exteris: ita suadebat utilitas publica, quae regnorum habenas vulgo moderatur. Multis egent rebus Japones, quae importantur ex imperio Sinensi: eas nisi per Lusitanos nancisci commode non poterant: nam Sinae universam nationem Japonum aversantur et contemnunt: quamobrem inter utrosque commercii vix quidquam intercedit. Erat autem imperatori Japoniae persuasum, fore ut Lusitani alio suas conferrent merces, si sacerdotes illorum mactarentur. Itaque religiosis viris tandiu pepercit, quandiu Lusitanorum opera visa fuit necessaria. Sed postquam commercii par utilitas oblata est a Batavis, quos de religione parum videbat solicitos; imo quibus invisos, itidem ut sibi, religiosos viros cernebat esse; postquam ab iisdem adducti fuerunt in odium et suspicionem praecones Evangelii, quasi viam sternerent ad Japoniam Europaeis Principibus prodendam, tunc in sacerdotes aeque ac populum impius furor desaeviit. Concitor praecipuus et artifex crudelitatis erat Safioius, Nangazachii praefectus, quo, ut diximus, regni administro Daifusama; Michael, Arimae Res, moderatore ac magistro saeviendi, utebatur. Ille Christi discipulos e suis cladibus fortiores, et ex ipsa prope morte redivivos quotidie surgere dolens, putavit igni consumendos, qui ferro exscindi non poterant. Ergo, sive imperatoris jussu, sive sponte sua et crudelitatis ingenio stimulatus, ad Arimae Regem scribit iratum ipsi Daifusamam, quod religionis peregrinae sectatores traetaret indulgentius: esse qui suspicarentur ipsum ad eorum partes et pristina sacra rediisse. Rex istis litteris, tanquam oestro percitus, delere calumniam sanguine

Christiano, et inusitatis suppliciis imperatori probare suum adversus divinam legem odium, constituit. Hac mente vocat octo proceres, virtutum omnium, ac praecipue studio religionis clarissimos: docet quas acceperit litteras, laudat illorum pietatem, opem implorat. Neque vero, inquit, peto ut sanguinem mea causa profundatis; quod vos tamen, si petam, facturos nullus dubito: ne id quidem postulo ut religionem vestram abjiciatis; quod nunquam, ut vestra est pietas, facturos certo scio. Id unum precor ut parumper dissimulare ne pigeat, donec iste turbo praetervolet. Christianus, perinde ac vos, ipse sum, et ostendam in loco: sed est consilii et prudentiae paulum servire tempori, et vela turbidis in rebus contrahere. Si nunc obniti ardentius imperatori tendam, certa et vestra et mea clades; si cedo paulisper et obsequor, vos meque servo. Nihil in exigui temporis mora, et necessaria dissimulatione, sceleris est; in ea salus mea vestraque vertitur: hanc si mihi datis, regnum hoc et caput vobis debere me arbitrabor. Sin istas preces respuitis, cogar, invitus licet, in vobis experiri quidquid Rex iratus potest. Hac oratione, quam arte multa, obtestatione, et lacrymis armabat, perculsi proceres quinque, dissimulandi partes, ne Principem amicum perderent, sumpsere: alii tres sibi nefas per aeterni Regis legem esse responderunt, violare datam illi fidem dissimulatione perfida, et sempiterni exitii periculum adire: testes esse vulnera, quae in adversis gerebant pectoribus, suae in Regem voluntatis, cujus caput non dubitarent redimere suo: demum orant ut ne perduelles atque impii cogantur esse in coeli Regem, cui debebant vitae mortalis commoda; et a quo immortalis ac beatae vitae praemium expectabant. Laetus de fracta procerum quinque constantia Rex iram continuit, neque in tres alios acerbius invectus est. Benigne dimittit monitos ut per otium consulant quid suis fortunis et familiis expediat: id si prudenter expenderent, mentem proculdubio mutaturos. Tum Safioium suum de re tota certiorem facit. Rescripsit veterator initia haec belle procedere, sed pergendum: ac ne quis regia in posterum temere jussa sperneret, cremandos lento incendio, cum liberis et uxoribus, pertinaces. Atrocitas immanis consilii dubium et restitantem aliquandiu Arimae Regem tenuit. Sentit ejus uxor, litterarum a Safioio scriptarum conscia. Maritum admonet agi regnum ipsius et caput: eo rem progressam, ut illi aut istis tribus pereundum sit. Provincia datur Arimae gubernatoribus ut lento igne reos quamprimum concremandos curent.

[Note: 52. Tres dynastae lento igne combusti cum uxoribus et liberis.] Significata Christi militibus sententia III. Nonas Octobr. anoi MDCXIII. Primo nomen erat Adrianus Tacafascius: Alteri, Leo Faiascida: tertio, Leo Caniemonus. Arreptae continuo, et cum maritis vinctae, Martha uxor Faiascidae: Joanna conjux Tacafascii, ejusque liberi duo, Jacobus undecim annorum puerulus, et Magdalena, quae voto virginitatis edito, coelestem in terris vitam agebat. Sed Monica Caniemoni uxor, Regis patruo ejus vitam et libertatem deprecanti, donata est: ipsius tamen filius Paulus, annos septem et viginti natus, in eundem cum patre carecrem perductus, et eidem addictus rogo fuit. Triste beneficium recusavit Monica: millies erumpere ad virum, et ejus optatissimam subire sortem tentavit: in alium remotiorem tutioremque deportata locum, effugit denique, et ad maritum pervenit; sed ab eodem avulsa, vitam incendiis omnibus et mortibus acerbiorem retinere coacta est.

Vulgata sententiae in martyres dictae fama regnum implevit metu. Praeter illum Societatis sacerdotem, qui latebat Arimae, venerunt alii Nangazachio, suppetias laturi. Christi pugilibus. Primum illos adiere, qui a Fide, ut Regi gratificarentur, desciverant: omnes Patrum cohortatione, sociorum exemplo, Christiani populi concursu et alacritate permoti, saniora consilia, Deo aspirante, ceperunt. Arimam e vicinis urbibus et pagis confluxerant Christianorum millia facile viginti, aetatis cujuslibet, sexus, et conditionis: utque omnem Principi demerent metum, sine gladio et sica, praeter Japonum morem. Pro armis et apparatu reliquo, pendebant e collo rosaria, religionis insigne. Omnibus martyrii spes, et votum: ea cura una solicitos habuerat; nulla de cibo et annona: nimirum ad promptam et certam venire se necem arbitrabantur. Ne quid tamen

deesset multitudini tantae, provisum fuit ab Arimensibus Christianis. Portis exclusi triduo ante urbem constitere. Noctu focos accendebant, quibus cum arderent circum urbem agri, timor injectus tyranno est; missique ab eo centuriones edixerunt ut domum se quisque reciperet: ni facerent, a regiis cohortibus trucidandos in ipso vestigio. Laetum clamorem omnes sustulerunt, et inter se coarctati, ne quod irritum in confertos telum caderet, felicem horam, quae coelo mactatos inferret, opperiebantur. Haud minorem Bonziis in urbe ipsa degentibus, quam Regi, metum incusserat iste inermis exercitus. Terrore correpti, alii confugerunt in arcem, alii Nangazachium evasere, partemque sui metus non modicam aspersere Safioio; captam Arimam a Christianis, caesum Principem, reos in libertatem vindicatos, narrabant. Diriguit metu: quippe istius tragoediae machinator, cujus omne periculum suo capite luendum prospiciebat. Rem diligenter exquirit: salvum Principem, quieta omnia, Christianos non ad pugnam, sed ad mortem advolasse, brevi cognovit.

At quatuor illi proceres, qui simulata in gratiam Regis falsa religione, thura fictis numinibus adoleverant, conspecto Christianorum coetu, ruunt in medios: culpam publice confitentur profusis lacrymis, et veniam infimis precibus flagitant. Inde ad urbis gubernatorem festinantes profitentur se Christianos, idola detestantur, sectam Bonziorum, in quam dederant nomen, ejurant; domum et fortunas fisco, se judicibus ad omnia supplicia paratissimos, dedunt. Gubernator admirans constantiam oris atque orationis, respondit suum non esse quidquam de illorum bonis aut vita statuere, donec resciret mentem Regis. Parum laeti hoc responso conferunt se ad carcerem, et ad sociorum abjecti pedes, ab iis veniam multo cum fletu precantur: a satellitibus flagitant ut liceat in carcere consistere. Nihil exorarunt aliud, nisi ut inclusi vicina domo sententiam Principis praestolarentur. Inde ad Bonzios litteras dant, quibus retexebant, et infectum volebant esse quidquid contra Christianam Fidem a se factum dicturave esset, seque ad crimen eluendum sanguine paratos denunciabant. Princeps, cognita re, metuens ne quid novi et molesti negotii cum istis susciperet, liberos jussit esse in praesentia, causam ipsorum aliud in tempus rejecit. Hoc Regis responsum gravissimam sui sceleris poenam rati, comam secuerant; et relicta cum opibus amplissimis aula, in exilium et paupertatem voluntariam maerentes, cum omni familia, procul recessere, ut hac civili saltem morte, quoniam alia non licebat, fruerentur. Interim viginti Christianorum millia urbem cingere pergebant, expectantia diem beatum, quo tres alii proceres, rogo addicti, prodirent in campum certamini destinatum, ut festo concursu laudibusque illorum triumphum cohonestarent. Angebatur animo Rex, ac timebat ne tanta multitudo sibi reos eriperet, aut urbem etiam occuparet. Itaque clam in custodia necandos censuit. Consilium odorati Christiani ruunt ad custodiam, ad sacra caesorum pignora diripienda. Trepidantem tyrannum, et seditionis terrore attonitum primores Christiani, a Patribus admoniti, metu liberarunt: nihil parari per vim et tumultum oppidi gubernatoribus affirmantes; populo id unum esse propositum ut carissimorum fratrum ornaret funus praesentia sua lacrymisque: minus fore tumultus, si res gereretur longius ab urbe, in aperto patentique campo: daturos se operam ut sua Regi et magistratibus reverentia, securitas militibus lictoribusque constaret. Hoc ipsum Principi gubernatores urbis non aegre persuaserunt, Patrum Societatis auctoritate, a quibus id consilii profectum sciebant, et nota Christianorum probitate ac modestia freti. Ergo ingens planities designatur, in eaque deproperatur e ligno aedificium, cujus fastigium columnis totidem ligneis fultum, quot erant martyres concremandi, stramine arundinibusque tegebatur. Ingens et vacua in orbem undique area, duplici et denso stipicum ordine praecincta spectantes submovebat. Inter septum hoc et ligneum aedificium, arida lignorum congeries jacebat, paribus intervallis disposita, cui paulatim ignis admotus ad martyres serperet, eosque demum cum lignea domuncula involveret.

Aderant Nonae Octobres. Renunciatur vinctis supremum hunc ipsis diem fore. Omnes in genua suppliciter provoluti gratias immortales egere Superis,

[Note: 53. Patres Societatis Sacrum Viaticum impertiunt martyribus in carcere: vetantur adesse morientibus.] seque conditori suo holocausta in odorem suavitatis obtulerunt: deinde amantissime invicem complectentes, et praeclaram sibi sortem gratulati, expiatis sacra confessione animis, coelestem hostiam, Deum in ara pro ipsis immolatum, a Patribus Societatis acceperunt. Nihil erat optatius nostris, quam generosos pugiles in arenam producere, et coram adesse pugnantibus. Ne facerent ab ipsis martyribus et Christianis rogati sunt, interesse religionis dictitantibus ut laterent. Neque enim dubitari posse quin comprehenderentur, si prodirent in publicum; aut graviori exilio mulctarentur. Itaque sodalitiorum praefectis rei totius administrandae provinciam Patres demandant, ac, suas in latebras abdunt se; unde sublatis in coelum manibus pugnarent precando, et victoriam dimicantibus athletis exorarent. Moniti confestim ab istis praefectis Christiani emissos carcere martyres in destinatam planitiem deduxerunt.

Haud facile visam alias inter Christianos, post Ecclesiam Dei conditam, crediderim illustriorem pompam, aut insigniorem triumphum; sive numerum procedentium, sive ordinem ac modestiam spectes. Varias in turmas distributa pia multitudo partim praecedebat coronandos martyrio pugiles, partim sequebatur, Litanias Deiparae ac Sanctorum concinens. Seni aequatis frontibus incedebant, quindecim pedum spatio post senos quosque vacuo. Cives Christiani Arimae, istis advenis permisti, ceream gestabant in manu facem, in capite corollam e floribus: peregrini, qui carebant face, rosarium praeferebant. In medio triumphales victimae. Viri candidis vestibus amicti, revinctis post terga manibus: feminae similiter vinctae, at exquisitis cultae vestimentis. Unus ille annorum undecim puer, Adriani et Joannae filius, solutus ibat; funes quibus vinciretur anxie postulans identidem. Illum excipere bracchiis aliqui tentaverunt. At ille, Sinite me, inquit, pedibus ingredi; Christus ad Crucem pedes ivit: hoc tempus labori, aeternitas quieti dabitur. Spiritum Sanctum in puero loquentem omnes agnovere. Quin etiam collacrymantes nonnullos sive gaudio, sive commiseratione, increpuit. Postquam in planitiem certamini ac triumpho assignatam perventum est, expalluit ad feralem apparatum multitudo. Heroes laeto vultu, interriti, gestientes, velut in conspersam rosis aream prodiere: neque lictoribus expectatis (id quod omnes a metu ad laetitiam et admirationem traduxit) unusquisque ad suam, ubi colligandus erat, ligneae fabricae columnam cucurrit; arcte illam complexus, ac suaviter deosculans. Leo Caniemonus evasit in summum aedificii culmen, cui tanquam cathedrae insidens, et manu significans, magno sic ore coepit. Christianae Fidei vim hodie, carissimi fratres, agnoscite: ignes istos videmus laeti; laetiores, Deo favente, excipiemus. Corporum exuvias morti sponte damus, olim excitandas e tumulo: animas beatae immortalisque vitae spe certissima consolamur. Ceterum ethnicis contestor ego jam moriturus, nusquam nisi in religione Christiana locum saluti esse posse, quam quicumque non amplectitur, alios patietur ignes, quos nulla diuturnitas seculorum extinguet. At vos, Christi cultores et servi, ne terreat haec tormenti facies: levis poena, merces aeterna. Estore nobis universi testes, quod nullam aliam ob causam, nisi propter Christi JESU Fidem morimur. Haec dicentem et parantem plura, circumfusae multitudinis gemitus, lacrymae, gratulatio, interpellarunt. Quocirca delapsus, suae se columnae applicuit. Tum sodalitii majori dux, uti a Patribus Societatis fuerat imperatum, vexillum ingens e serico panno exculit, in quo Christi ad columnam constricti effigies picta cernebatur; vocemque intendens, En, inquit, fratres, Servator vester, ad columnam quoque alligatus; pro quo estis morituri. Spectat ille vos e coelo, milites suos, et suorum cruciatuum imitatores; habet prae manibus coronas, quibus victores muneretur. Certate fortiter ad extremum usque spiritum, et vitam illi, qui suam vobis dedit, laeti Iubentesque reddite.

Desierat, cum lictores ignem rogis admoverunt. Ad primum micantis flammae splendorem, concidit in genua Christianorum exercitus, ac Superis omnibus preces ab imo fudit pectore. Lamentis, clamoribus, suspiriis campus late personuit. Martyres quandiu vox et flamma sivit, inter se cohortabantur; aut laudes divinas contenta voce iterabant. Caniemonus oculos a coelo nunquam demovit,

eoque statu oris laeto et composito, primus omnium absumptus est. Faiascida, cum jam undique flammis cingeretur, JESUM et MARIAM tanta contentione pronunciavit, ut ab omnibus exaudiretur: vita clamantem defecit. At quantum aetas imbecilla Jacobi pueruli formidinis attulerat Christianis, tantum ejus constantia gaudii gloriaeque peperit. Ambusto corpusculo, cum ejus funes inis solvisset, cucurrit ad matrem per media incendia, et eam blande amplexatus est. Cui mater, dolore et amore fortior, Fili, inquit, coelum intuere; JESUM et MARIAM invoca. Cum puer sanctissima nomina tertio repeteret, animulam in sinu matris deposuit: moxque super filiolum corruens generosa mater occubuit.

[Note: 54. Admirandum puellae facinus. Martyrum corpora in templo Societatis condita.] Praecipuam admirationem, et ab hominibus Superisque plausum tulit Magdalenae virginis illustre ad posteritatis memoriam facinus. Consuevere Japones, quae magni aestimant, ea imponere capiti. Ruptis igitur igne vinculis puella flammis voracibus undique depasta, demisit se, candentesque prunas utraque colligens manu, capiti venerabunda, tanquam geniale sertum, imposuit: deinde placidissime succumbens, cum se prius ipsa coronasset, victorem Deo spiritum reddidit. Gloriosa Japonia, quae tam fortes animas ediderit! Fortunata Societas JESU, quae tales laborum suorum fructus collegerit! Felix aetas, quae tales viderit triumphos! At infelix inertia Christianorum, qui religionis in sinu a tot seculis educati, fallaces voluptatum illecebras detrectant vincere; cum rogos isti modo nati Christiani et lenta incendia superarint!

Statim atque Christus athletas suos aeternitatis laurea donandos accepit, Christiani perfractis repagulis, per accensos ignes, per satellitum tela, proruperunt, ut sacra pignora tollerent. Nangazachium delata sunt, et in templo Societatis JESU cum honore condita: ligna, columnae, cineres ipsi asservati a neophytis, monumenta victoriae, virtutis incitamenta. Japonensis Episcopus rem gestam, multis certisque auctoribus cognitam, ac rite testatam, in publicas referendam tabulas curavit, e quibus ea quae modo narrata sunt, hausimus. Per idem tempus Nangazachium ad nos deportatae sunt tristes Facatensis templi reliquiae. Splendor insolitus aedem sacram ambire diu visus, fabros eam demoliri parantes terruerat. Nonnulli tamen petulantiores injicere profanas manus aedificio adorti, subita trium columnarum ruina partim oppressi perierunt; partim gravissimis affecti vulneribus, eandem paulo post impietatis suae poenam persolverunt. Regulus, quo jubente diruta fuerat aedes sacra, non est ausus e lignorum strue quidquam in usus suos convertere, sed universam scaphis impositam Nangazachium ad Patres voluit deportari. Religioso pariter metu tactus Chicungi Rex templo Societatis pepercit: Socios tamen, multa excusans, dimisit. Nonnulli similiter dynastae, quibus aut mitior indoles, aut minor tyranni metus, damnare Christianos exilio satis habuerunt. Praeclari exules Fidem ac pietatem, quocumque accederent, inferebant. Illorum unus ad regnum Nagatense delatus, pagi frequentis incolas omnes Christiana informatos disciplina baptizavit; deletisque superstitionis omnibus vestigiis, collocavit Crucem in editiore loco, ad quam oraturi convenirent. Eo cum e sacerdotibus nostris quempiam postea casus, an divinae potius Providentiae manus? deduxisset, vehementer obstupuit cum cernetet tam diligenter institutos, nec moribus minus, quam nomine ac sanctae legis professione, Christianos. Quod deerat supplevit: levavit sontes onere peccatorum; Divinam in omuium conspectu immolavit hostiam, et epulandam singulis apposuit.

[Note: 55. Socii Meaco ejecti. Templa prostrata. Novi cruciatus excogitati.] Haec persecutionis dirae flamma regnum Arimae duntaxat ac vicina quaedam corripuit; jam effundet se in omnem Japoniae partem, ac triste incendium longe lateque sparget. Novae crudelitati fomitem innocens casus dedit. Agebatur in crucem Meaci Christianus mereator, quia monetam nullâ Principis notâ signatam produxerat in commercium. Cum lictor in ejus sinu lanceam defigeret, procubuere in genua qui aderant Christiani, ut extremum morientis certamen piis precibus adjuvarent. Ethnicis incidit suspicio id ab iis fieri quasi reum venerantibus. Urbis gubernator, nomini Christiano perinfensus, rem significavit imperatori,

exemploque Arimensium confirmavit, qui non modo reliquias crematorum corporum bustis ardentibus eripuerant, verum etiam stipites, quibus fuerant alligata, et supplicii reliqua instrumenta religiose servaverant. Inde arguebat exitialem imperio Christianam gentem esse, quae damnatos auctoritate publica propter violatas imperii leges, et affectos supplicio, coleret tanquam sanctos. Imperator, habito cum regni proceribus super ea re consilio, edixit ut Europaei omnes religiosi, sacerdotes Japones, et alii quilibet Ecclesiae ministri, relegarentur; aedes sacrae funditus exscinderentur; Christi cultores ad Fidem ejurandam compellerentur; ac simul provideretur ne interfectorum corpora venirent in eorum manus. Antequam edictum promulgaretur, missus e nostris unus fuerat a rectore collegii Meacensis ad imperatorem, ut ejus suspiciones evelleret, et quid a Christianis Meacensibus, quo consilio, quo more, esset factum, doceret. AEgerrime id Safioius, primarius regni administer, tulit, ac ne conveniri posset imperator fecit, jactam dictitans aleam, et Christianis nunc denique esse pereundum. Hac voce, tanquam belli signo, Patres, admoniti, ad pugnam se accingunt. Prima omnium cura fuit Christi milites instanti certamini praeparare. Jam enim Christianorum nomina referebantur a regiis administris, in indicem; certabantque cum parentibus liberi, cum feminis pueri, domini cum famulis, ut in albo necandorum scriberentur. Quin, ipsae matres teneros lactentesque fetus obtulere. Mira fuit catechumenorum alacritas baptismum enixe flagitantium, quo armati fortius depugnarent: concessus est. Primus index quatuor Christianorum millia recensebat. Territi numero magistratus mille tantum et septingentos, ceteris expunctis, retinuerunt. Erant Meaci e nostris quindecim: sex in hunc indicem sunt relati; et Nangazachium confestim jussi discedere: aliis opportunae latebrae antea provisae fuerant. In communi sacrarum aedium strage intactum steterat Meacense templum Societatis. Id honori et nomini Taicosamae datum fuerat, qui peculiari diplomate potestatem fecerat illius aedificandi. Patres in exilium profecturi convocarunt Christianos in aedem sacram sextodecimo Kalendas Martias anni MDCXIV. ut sacrificio, quod postremum ibi foret, interessent. Eo peracto, spoliarunt suis ornamentis altaria, nudarunt parietes; monumenta religionis omnia sustulerunt, ne paterent injuriae. Exortus ingens piae multitudinis ejulatus et lugubris lamentatio; in complexu Patrum carissimorum, et magistrorum. Socios in maerore tanto vox defecit: lacrymis perfusi aedem illam intuebantur deserendam a se, et jam jam aequandam solo; destituendum, lupisque permittendum gregem suavissimum, in quo sexcentos inter labores et pericula colendo, annos sexaginta consumpserant. Duodecimo post die, perlatis jam Nangazachium Patribus, venit Meacum novus urbis gubernator, Sangamidonus, artis bellicae gloria et Christianorum odio insignis.

Ut urbem subiit, instructus amplissima perdendi mactandique potestate, praefecturam auspicatus est ab evertendis aedibus Societatis ac templo, et aliquot sacellis. Inde per praeconem pronunciat Christianis, legem extraneam statim deserendam, aut lentis ignibus deflagrandum. Proinde, qui Christo servare fidem constituerent, ii palum pro foribus suis defigerent, ad quem alligati comburerentur. Attonitus vidit postridie innumeros pro januis Christianorum stipites, ejus insultantes crudelitati, et incendia barbara provocantes. Egenti neophyto cum aes deesset, quo stipitem emeret, eum venditis vestimentis comparavit: eundem a femina zopae pretio emptum narrant. Intellexit Sangamidonus, ejusmodi alacritatem nullo suppliciorum metu deterrendam. Itaque stipitibus revulsis, et in platea combustis, ad alias artes ingeniosam crudelitatem vertit, ut ignominiae metu frangeret, quos cruciatuum acerbitate vinci posse diffidebat. Sic enim natura comparatum est, ut homines praesertim excelsi et ingentis animi, qualis est fere tota Japonum natio, dedecore et contumelia gravius, quam acerbissimo quolibet supplicio crucientur. Vicus erat in urbe Meacensi, Christianorum idcirco dictus, quod in illo ethnicus, praeter urtum, nullus habitaret. Ex eo vico viros omnes educit: tum arreptas illorum uxores et vestibus exutas conjicit in saccos stramineos, aut hirsuto junco textos, quibus oryzam in foro venalem rustici proponere

solebant. Contrudebantur singulae suum in saccum, et arctissime vinciebantur. Solum caput exstabat e sacco, ut agnosci possent. Viginti septem inclusae sunt istis ergastulis stramineis, et in publico propositae longa serie, ad spectaculum et ludibrium. Diem ibi noctemque sic perstiterunt, nive, quae plurima tunc depluebat, obrutae, et frigore confectae. Additi fuerant matribus aliquot filioli, et in sacculos quoque suos, ut oraverant impense, compacti. Postridie maritos, eductis uxoribus, in eadem saccorum vincula deprimunt, contumeliis antea omnibus oneratos. Sed a mulieribus et pueris victi, mirum non est si a viris nihil retulerint, praeter admirationem patientiae, quae in omnibus exstitit singularis. Cumque ab amicis unus ita conclusus sacco fuisset ut lateret totus, egit huc illuc se distorquendo, ut caput erumperet, seque praetereuntibus proderet cognoscendum. Placuit haec ethnicis comoedia, multisque in locis est repetita. Illi denique velut ultimus ad ignominiae cumulum actus accessit Meaci. Feminarum quidam coetus a Julia, nobili matrona, Regis olim Tambae sorore, nunc ob Christi Fidem exule, regebatur. Edito castitatis voto communem sub eodem tecto, et angelicam ducebant vitam, quam ipsa etiam ethnicorum veneratio commendabat. Ubi vidit Julia suo quoque coetui procellam imminere, subduxit periculo et nebulonum proterviae juniores virgines; ipsa cum senioribus ad martyrium se comparavit. Tentatae sunt diebus quinque ut Christum abdicarent, aut saltem ut nomen suum deleri paterentur e Christianorum indice. Constanter abnuerunt; ac, si nomen suum expungeretur, se vicatim ituras et Christum magna voce professuras affirmarunt. Ergo in saccos inclusae, et perticis sublimibus appensae, per civitatem circumlatae sunt, stipante caterva satellitum, prosequente sannis et opprobriis plebecula. Hac pompa deductae fuerunt in eum, ubi de facinorosis supplicium sumebatur, locum, extra pomerium, et humi ferociter abjectae jacuerunt reliquo die toto, noctem integram, et diem insequentem, imbri, nivibus, frigori, ac civium turmatim concurrentium conviciis, expositae. Ab unius facto ceteras licet aestimare. Hanc amici et affines eximendam sacco, et lectica deportandam domum cura verant. Nunquam obtineri potuit ut saccum suum dimitteret, ac magna voce, quacumque iter erat, clamitabat, Christiana sum, abducor invita. Postridie cum in paternis aedibus liberam se deprehendit, aufûgit clam cum sacco suo, et magnam urbis partem contento cursu emensa, socias revisit, utque in saccum rursus abderetur impetravit. Judices attoniti constantiâ praeceperant ut omnes liberae dimitterentur, quasi libertatem emissent perfida defectione. Id suspicatae, vociferantur se in eodem remansuras loco, nisi praeco anteiret, Christianasque esse proclamaret. Impositae bajulis iterum per urbem circumvehuntur, una voce Christum concinentes: demum ignominia satiatae, conjiciuntur in custodiam, donec significaret imperator quonam illas plecti modo vellet. Hoc specimine ludicrae feritatis Meaci edito, Sangamidonus Ozacam furens procurrit, ac Societatis aedem sacram aspectans, non solum erui a fundamentis imperat, sed materiam ejus omnem in vicina, quam fluvius Ozacam praeterfluens efficit, insula concremari. Deinde per compita praedicari, diem insequentem illis postremum fore, qui legem Christianam profiteri pergerent. Prima luce, ante horam constitutam, in platea reis plectendis destinata constiterunt Christiani trecenti, necem opperientes. Illorum partem in saccos detrudi, atque in pontibus et plateis exponi: partem nobiliorem vinculis mandari; pueros crudeliter flagris proscindi, jussit. Immaniora designabat, cum Deus impio furori metas posuit. Perduellionis accusatus in Omense regnum exul ejicitur. Observatum est eum suis aedibus et arce paterna spoliatum eo ipso die fuisse, quo sacram aedem Ozacae comburebat. Hoc tortore depulso, respiravit Ozaca. Tempestas in urbem Sacaium incubuit. Quos animos ad eam perferendam Christiani attulerint, quid fuerit gestum a singulis praeclare, si narrare fusius velim, modum oratio non habeat: indictum tamen et illaudatum praeterire sexennem puerum est nefas; tam viriles animos prae se tulit! Illum adorti parentes periclitandi causa, Brevi, inquiunt, pro Christo morituri sumus; at nobis extinctis quid te fiet? Ego ut vobis extinctis vivam? retulit puer. Avertant Superi. Nulla

vis a suavissimis parentibus me divellet: vobiscum martyr moriar. Majus quiddam opinione tua, subjecit parens, martyrium est, ac difficilius: tollent te in crucem, lancea cor transfigent: lento igne vivum videntemque torrebunt: haec tu feres tormenta scilicet, qui ferrum candens ne attingere quidem sustines? Tacuit puerulus, et ad focum accedens forcipes in ignem conjicit: jamque candentes arrepturus erat, nisi parentes, qui filiolum laeti observabant, prohibuissent. Erupit in fletum, neque placari prius potuit, quam audiret se martyrio cum parentibus donandum.

[Note: 56. Novum exilium Patribus indictum. Diruta Societatis domicilia.] Hanc martyrii, saltem celeris et aperti, gloriam plurimis negavit imperator; vivere miseros jubebat, ne martyres morerentur, quod unice ambiebant; tantisper cruces et incendia removit, quorum aspectu pietatem illorum inflammari ad imitandum cernebat. Tum etiam speravit fore ut aerumnosâ vitâ citius, quam acerba morte Christiana constantia domaretur. Itaque nenphytos complures in Tzugaram amandavit, extremae Japoniae plagam ad septentrionem, ut hanc regionem sterilem et horridam arando colendoque mansuescere cogerent. Justum Ucondonum e Nangazachiensi portu solvere quamprimum et Japoniam deserere jussit, cum reliquis Patribus Societatis, quos ad eam diem impune remanere passus erat. Degebat Justus Canazavae in Cangano regno. Illuc ad eum concurrebat magna pars nobilitatis Christianae, ex aliis ejecta regnis: ibique duo e nostris pietatem beatorum exulum ita fovebant, ut exemplo ceteris Japoniae partibus Canazava esset. Justo Ucondono erant nepotes quinque, quorum natu maximus annum decimum sextum; minimus octavum decurrebat. Erat conjux marito simillima. Utriusque vero filia, collocata gubernatoris trium regnorum filio, parentem sequi exulantem maluit, quam apud copiosum maritum residêre; qui cum eandem sequi fortunam cuperet, a socero prohibitus est, et ad spem familiae superesse jussus. Clam enim Christum colebat, neque in eum nominatim quidquam fuerat constitutum. Justus praeclarum agmen agens, Canazavâ Nangazachium discessit V. Kal. Martias, cum Patribus. Addidit se illis comitem senex emeritus, olim regulus Tambae, jam pro Christo bis exul. Discedentes gubernator oppidi armatus, inermes licet ac rebus omnibus spoliatos, observabat, futurum existimans ut non abirent inulti, Japonico more, qui miseris ac damnatis potestatem facit ulciscendi doloris sui. Neque vero deerant Ucondono clientes et amici, tanto duce metuendi. Gubernatori timorem Justus dempsit, ac docuit aliam se modo militiam sequi, aliis uti armis, patientia Christi nimirum et mansuetudine, quibus se ipsos vincere, non alios, Christiani discerent. Ea vox et ademit gubernatori metum, et commiserationem movit, recordatione prioris fortunae tanti viri, ac praesentis calamitatis. Effusi lacrymantesque oppidani laetos et ovantes prosecuti sunt Nangazachium.

Firoximae, quod est oppidum non ignobile in regno Aqui, beneficiis ac favore Tayudoni tetrarchae floruerat hactenus religio, vix ut ullo Japoniae loco Christiana res esset ornatior. Verum in communi strage, lenius quidem, sed profligata tamen est. Tayudonus in aula versabatur cum edictum imperatoris est promulgatum: inde ad filium scripsit Firoximam, ut nostri maximo cum honore dimitterentur Nangazachium, in Christianam vero plebeculam, nobilibus omissis, terror sine graviori damno spargeretur. Plenae humanitatis litterae, quas ad Patres una cum diplomate imperatoris misit, satis erant signi quam invitus eos amitteret. Nec minus officiose parentis jussa exequutus est filius: terque ad nostros unum e proceribus allegavit, testificandi doloris sui et excusandi causa. E quinque Sociis tres erant sacerdotes: e sacerdotibus Europaei duo, unus Japon: hic, quia commodius latere posse videbatur, mansit neophytis operam ut daret; alii sunt in exilium profecti. Christiani Bungenses, Magni Xaverii, a quo primum religionem hauserant, memores, constantiam et fidem suam in hoc turbulento tempore prae ceteris probaverunt, etiam amissis Patribus. Societas tribus in oppidis eos adjuvabat. Ex omnibus pulsa, profanatis monumentis antiquae pietatis, disturbatis aedibus, ovile dulcissimum invitissima destituit: nec sine voluptate tamen certamina fortium Christi pugilum, et quos aspiraverat

animos, procul vidit. Bonzius, cui baptismus dederat Benedicti nomen, nudus raptatus est per tria passuum millia: sed cum levior hic illi cruciatus videretur, ultro se flagellis ipse, quam longum iter fuit, discidit. Deinde sacco inclusus cum aliis plerisque, humi jacuit aliquandiu, congestis super ipsum corporibus ita oppressus, ut ageret animam. Eductus ex illo acervo, utque a suscepta religione ad pristinum Bonzii munus descisceret, nequicquam incitatus; demum in vicinas delatus aedes, sanctissime obiit. Rex Bungi lapidem omnem moverat, ut dynasten quemdam a Christi cultu deduceret. Adire illum statuit, seipso impetraturus, etiam cum aliquo dignitatis suae dispendio, quod per alios obtinere nequiverat, ac tota majestatis mole stantem abjecturus. Dynastes, ut regem venire cognovit, obviam inermis processit, licet nobilis Japon sine gladio et pugione in publicum nullus prodeat: et accurrens, Magnam, inquit, habeo tibi, Rex, gratiam pro tam singulari, quo me afficis, honore. Beneficium agnosco: at simul profiteor mihi deliberatum esse Christi Fidem ad extreraum usque spiritum retinere. In quo si reus sum, potes poenam praesentem hujus delicti sumere. Sic locutus collum secandum nudabat, cum ejus filiolus decennis accelerat, ac lateri patris adjunctus, veste collum evolvit. Subiit pueri mater, mox avia; pariterque in genua provolutae cervicem explicuerunt, impio secandam ferro. Sed Rex permotus admirabili spectaculo lacrymas non tenuit, seque domum attonitus et victus recepit.

Mortis metus saepe ipsa morte gravior est; eoque durior, quod iterari saepe, [Note: 57. Nobilis Christianus amore ac timore fortior. Quidam exusti, aut obtruncati.] non ipsa mors, potest. Itaque non simplice laurea donari meruit nobilis Christianus, qui de illo fortiter, nec semel, triumphavit, et cujus fortitudo Europaeis in theatris exhibita, et spectata cum plausu, fuit. Titus dicebatur; ejus uxor, Marina filia, Martina: filii Matthaeus et Simon: hic annos sexdecim, ille novem natus. Rex Bungi hunc sibi multis carum nominibus ita metu concutere decrevit, ut vinceret ac servaret. Omnibus exhaustis artibus, quae Regi et amico venire poterant in mentem, denique petit ab eo juniorem filium, cui aut Fidem aut vitam eripiat. Facialis animo comprehendi, quam explicari verbis potest patris miserrimi dolor, coacti tenellam victimam tyranno furenti dedere. Non tamen vitae pueri tantum metuebat, quantum Fidei, et constantiae. Dulcissime illum complectitur, et pro re pauca, quae tempus et aetas ferebat, monitum centurioni tradit. Avelli a parentum sinu puer sine lacrimis ac gemitu multo non potuit: paterna nihilominus oratione confirmatus, centurionem sequitur. Exacto biduo, redit ad Titum centurio idem: narrat ereptam filio vitam, quia religio eripi non potuit: ac filiam ejus ad necem pariter deposcit. Puella, utroque parente novissimis osculis et verbis salutato, in regiam abducitur.

Pauci dies abierant: adest novus a Rege nuncius. Ex eo Titus audit periisse filiam, quod in retinenda fide pertinax, Regi morem gerere abnuerit. Postulat filium ejusdem natu majorem, pari afficiendum supplicio, si pari sit pertinacia. Hoc fulmine percussus infelix parens diriguit: mater dolore ac silentio defixa diu stetit. Pater interim vocato filio, Frater tuus, inquit, ac soror necem pro Christi lege subierunt. Recepti coelo te vocant, quid animi tibi est? Arcessit te Rex, impium ut faciat, aut martyrem. Utrum eligis? Si Fidem abdicas, abdico te: Deusque suorum numero filiorum eximit, interque hostes habet. Si te fortem, ac fratris sororisque strenuum imitatorem praebes, sempiternum tibi paratum est in coelo regnum, quo postmodum ego materque tua te consequemur. Macte, fili, dignum te Deo, dignum majoribus praesta. Tune fulgorem acinacis exhorrescas, quem frater tuus, quem soror, oculis irretortis aspexerunt? Cum illorum recenti cruore tiuctum regiae pavimentum intueberis, dices, haec per vestigia in coelum itur. Perge, morere, vitam immortalem jactura vitae brevis eme. Plura dicere paranti dolor vocem inclusit. Adolescens paterno maternoque luctu paulum consternatus haesit: mox colligens animum, testatus est invidere se fratris ac sororis felicitati: nihil sibi esse optatius quam illos sequi, et sanguinem pro Christo fundere. Unum sibi dolere quod spectatoribus parentibus esset cariturus, ac suae fidelitatis et obsequii testibus: gaudere

tamen, quia sperabat vitam se illis morte sua prorogaturum, mitigatâ irâ Principis, qui, caesis liberis, facile parentibus ignosceret. Mox procidit in genua, orans ut sibi bene precarentur. Hoc uterque cumulatissime fecit, ubertim illacrymans: et laetum atque ovantem amplexi, lictoribus tradiderunt.

Restabat una patri, post abactos crudeliter liberos, consolatio, uxor egregie pia, quae nequaquam lamentans muliebriter, gratias potius pro tanto beneficio familiae suae concesso Superis agebat. Titus conjugis exemplo se sustentans, nihil pejus timebat, quam ne ab ea divelleretur: hoc ultimo telo ejus constantiam tyrannus appetiit. Passus enim illum dierum aliquot luctu macerari, caesum filium significat, repetit uxorem. Dici non potest quis utriusque, cum a se invicem abstracti sunt, sensus fuerit. Datum aliquid naturae; vicit naturam gratia, et spes futurae immortalitatis, quae brevi ambos rursum jungeret. Domus tota suspiriis planctuque famulorum personabat. Flens populus matronam secutus est egredientem, et in omnium luctu laetam. Titus, rapta conjuge carissima, utque paulo post audivit, caesa, suum caput postulanti Principi alacer obtulit. Jam quater, inquiebat, in uxore liberisque mortuus sum, quinta mors isthaec mea omnium accidet mihi facillima et jucundissima. Perculsus inaudita virtute Rex feralem scenam subito vertit: uxorem illi et liberos salvos incolumesque sistit, omnesque laude multa ornatos, cum amplissima retinendae religionis potestate, dimittit. Utrum mirari magis licet? nobilem hunc, tot rebus quae sunt homini carissimae, repente orbatum, non esse mortuum doloris magnitudine: an eundem, cum eas sibi redditas insperanti vidit, prae laetitia extinctum non fuisse. Victores domum reversi narrabant inter se summa cum voluptate quae praelia, quo animo, quo successu, sustinuissent: quae pertulissent honestissima vulnera. famem toto triduo toleratam: retortas post tergum crudeliter constrictasque manus; et alia id genus plurima, quae cum audiret parens optimus, ita dolorem suum refricari acerbissima commemoratione sentiebat, ut ejus aculeos praesentis laetitiae suavitas retunderet.

Hujus tragoediae laetus exitus fuit: en tibi alterius tristem et luctuosum. Erat in eodem Bungensi regno vir inter Christianos apprime spectatus ob generis nobilitatem; nec minus propter virtutem, quam in gravissimis certaminibus pro religione commissis egregie probaverat. Sed, ô virium humanarum imbecillitatem! cum hoc anno MDCXIV. recentium edictorum fragor increpuisset, vocatus ad praelium et in arenam progressus corruit, seque nuncium Christo remittere cum filiis duobus absentibus, Michaele et Lino, scripsit. Filii, re cognitâ, vehementer indoluerunt et parentis impia defectione, et inusta sibi calumnia. Gubernatorem adeunt, negant se mutasse mentem, aut scribenti patri assensisse: infectum irritumque velle, quidquid de ipsis scripsisset, Gubernator se cum magistratu deliberaturum respondit; audituros brevi quid foret constitutum. Ambo deinde patrem conveniunt, de injuria graviter expostulant; scelus admissum non molliter, quantum pietas ac reverentia sinebat, demonstrant; senem denique ita conturbant lacrymis, precibus, obtestatione repetita, ut ad judices recurrens detestetur factum, retexat dicta et scripta, se Christianum, ut animo semper, sic verbo quoque futurum contestetur. Comprehenditur statim cum filiis, et Maxentia Michaelis uxore. Rex a gubernatore certior factus, patrem in liberis cruciati primum jubet. Ergo vestibus exuti conjiciuntur in ferales saccos; et ad ludibrium, sub divo aliquandiu propositi, in carcerem abducuntur, ac septimo post die Michael et Linus educuntur ad rogum. Maxentia Michaelis conjux, capite pariter damnata, virum sequebatur, imo praecedebat, quamvis diebus quatuor torta: celeritatem hanc faciebat spes poenae similis: et vero tres apparuere pali, cum suo quisque circumfuso rogo. Linus et Michael palos deosculati amplexique, post fusas preces, iisdem alligati sunt: Maxentia, ne tertium ad stipitem viaciretur judices vetuere. IIluc adducta fuerat ad terrorem, non ad supplicium: quamquam ad supplicium etiam, et fortasse omnium acerbissimum. Siquidem nulla gravior est poena, quam si videas cruciari quem ames. Cum vero admotus ignis materiae fuit, ter in medium incendium conata provolare; ter prohibita, et vidêre

ac vivere, donec maritus exspirasset, est coacta. Eo cum ignibus tandem extincto, in Maxentiam, altera jam sui parte mortuam, omnis impiorum satellitum ac judicum impetus est conversus. Promissa, preces, minas, omnia cum sperneret rideretque, intentatus est ejus gutturi saepius fulgentis gladii mucro. Illa carnificem securo increpans risu, Erras, inquit: si vis terrere me, vitam promitte. Mox, revolutis in vultum, qui per humeros et collum fluitabant, capillis, felicem acinacis ictum excepit. Haec levissima omnium, quas adhuc tulerat, poena fuit. Truncum cadaver injectum rogo, et una cum aliorum exuviis ipsisque palis redactum in cineres, ac projectum in flumen fuit, ne quid Christianorum venerationi relinqueretur. Certis gravibusque testatum auctoribus est, conspectas noctu stellas, quarum fulgore indicatus fluvii locus, in quem felices reliquiae confluxerant. Collectae, et Nangazachium ad Patres Societatis deportatae sunt. Clemens (id Lini ac Michaelis patri nomen erat) sperabat futurum ut pari morte culpam elueret. Nihil in illum ejusque alios liberos ac nepotes gravius consultum est. Satis supplicii, credo tulisse visus fuit, quod carissimos filios torqueri coram et mori, intactus ipse et immunis, vidisset.

Expulsis anno superiore Patribus Facata, cursum suum Christiana pietas nihilominus tenebat, connivente Chicugendono, urbis praefecto. Sed illi ad saeviendum stimulos admovit edictum imperatoris. Pristinae lenitatis paulum oblitus aliquot exempla severitatis, ne Principi displiceret, edidit. Libellum proposuit hoc titulo inscriptum: Eorum nomina qui Christianam Fidem abdicarunt. In eo nomen aliqui fuum ultro professi; alii arrepta manu coacti sunt illud exarare, non nimis tamen reluctantes: alii manum alienam suae vicariam adhibuerunt. Quippe ditissimi totius Japoniae Facatenses habebantur: nec opibus cum coelo bene convenit, multo minus cum martyrio. Istorum perfidia illustriorem duorum fidem reddidit. Joachimus alteri nomen; Thomas alteri. Instantibus ut nomina sua in execrando conscriberent indice, Joachimus respondit se a Patribus Societatis aliter institutum: mori posse, terreri et vinci non posse. Cum Judex in utroque verba perderet, jussit suspendi ambos ex arbore altissima sublimibus vestigiis, capite in terram prono. Triduo pependerunt impasti: confessusque Joachimus est, cruciatum hunc omnibus, quos plurimos expertus erat, longe graviorem exstitisse. Utrique cervices postremo amputatae sunt.

Insula Xiquus pars est regni Fingensis. Patres acceptis a Ximandono, qui publicam rem ibi administrabat, mandatis ut cederent quamprimum insula, Christianos vocarunt in aedem sacram, et ultimum sacrificium, multis interruptum lactymis suspiriisque, est celebratum. Versabatur domi nostrae jamdudum optimus senex, in domesticis officiis sponte sua occupatus, ac religionis bene peritus. Aravacam a natali pago vocabant. Huic Patres discessuri carum commendavere gregem, ac praeceperunt ut infantes baptizaret, sepeliret mortuos, festos dies et jejunia populo significaret. Haec dum praestat impigre, magnam ethnicorum subiit invidiam. Rati Christianos, hoc duce orbatos, nullo negotio expugnatum iri, trahunt senem in arcem ad praefectum, inclinato in vesperam die, ac tota nocte iteratis cruciatibus debilitant. Postridie vocatus ad tribunal, accipitur a praefecto comiter, affirmante, non sua voluntate, sed imperio Principis ad saeviendum se impelli. Cui senex: Ego, inquit, in immortalitatis negotio, mortales nullos respicio. Imperet qui voluerit: ad me quod attinet, uni Deo pareo. Injustus est Princeps, dum probos vexat: justus ego, dum Principum regi obsequor. Huic si fidem frango, nec tu, nec imperator, neque ulla vis alia obsistet, quin me supplicio mactet sempiterno: et quamvis illius effugere vindicem manum possem, amoris tamen, quo me prosecutus est, ac beneficiorum, quae in me contulit, oblivisci non possum. Responsi libertas praefectum efferavit. Jubet arripi, nudumque per totam urbem trahi, praeeunte praecone, ac perduellem vociferante. Tum stipites duos in terram defigi, quinque palmorum spatio inter se discantes: utrique senem brachiis pedibusque alligari. Novem dies ita pependit, ore laetitiam coelestem spirante, circumstantem turbam docens, adhortans, increpans. Ne tamen aetas jam gravior, et corpus a morbo recens, diuturnitatem hujus supplicii,

ac maxime nocturni frigoris vim, perferre non posset, solvebatur noctu, et proximas in aedes transferebatur. Judicum patientiam superavit constantia senis, totis tribus mensibus miris modis oppugnatus, cum expugnari non posset, capite piectitur. Decisum a cervice caput, bis JESU et MARIAE sanctissima nomina inclamavit contenta et clara voce, ita ut ab omnibus exaudiri posset. Mortem ex ipsa Deipara cognovisse dicebatur: arcanas adeuntium cogitationes norat; eventus futuros, Deo monstrante, praedicebat. Id in Christiano maxime patuit, qui desertam a se tormentorum metu sacram militiam dolens, ipsum convenerat, consolationis et remedii causa. Senex hominem bona animo esse jussit: ac, postquam obiero, inquit, elues admissum scelus, majore tua Christique gloria. Res, uti fuerat a sene praedicta, contigit. Resipuit desertor, et candenti ferro crucem in fronte conspicuam sibi inussit, ac praeclaro stigmate notatus, rediit ad judices, orationem retexuit, cruciatus vel acerbissimos depoposcit ultro, ac pertulit.

[Note: §. XIII. OBITUS JAPONENSIS EPISCOPI. P. DIDACUS VALENS FJUS SUCCESSOR.] Turbatis hunc in modum rebus Japonicis intempestiva mors Episcopi Japonensis P. Ludovici Cerqueirae intervenit, Nangazachii XIII. Kal. Martias MDCXIV. Hunc Societati Lusitania dederat anno MDLXVI. Consecratus Episcopus in Japoniam solvit anno MDXCIV. In hanc tamen nisi anno MDXCVIII. Non pervênit, coactus Macai consistere, donec religio per Taicosamam graviter concussa, paulum conquiesceret. Ecclesiae sibi commissae gubernaculum rexit per annos sexdecim, prudentia singulari, caritate, patientia et modestia: quae virtutes animos illi non tantum Christians plebis, sed etiam infidelis populi conciliaverant. Ita quippe potestatem praesulis caritate patris condiebat, ut ne Japonum natio suspiciosa, et exteris hominibus diffidens, necdum jura Ecclesiastica satis distinguens a civilibus et politicis, dominum ac principem in antistite datum sibi crederet. Clerum Japonensem instituit, formatosque in Societatis Seminariis indigenas sacris initiavit Ordinibus. Idem libros utiles et moribus gentis accommodatos edidit. Legum Ecclesiasticarum observantissimus, minimos earum expendebat apices; ac si quid occurreret dubitationis Summum Pontificem accurate consulebat. Nihil vero decernebat, nisi diu multumque commendatum Deo, cum prudentibus et expertis deliberatum, plus alienae prudentiae tribuens, quam eruditioni suae; cavensque figere ac statuere, quod postea mutare ac refigere laboraret. Pristinae vitae severitatem ac normam, quoad licuit, retinuit: ut ab eo nequaquam deposita professio religiosa, sed aucta pastoralis officii solicitudine videretur. Multa de necessariis sumptibus detrahebat sibi, quae in pauperes, ac praesertim in exulantem Christi causa nobilitatem, conferret. Eum non tam trimestris abstulit morbus, quam conceptus e religionis calamitatibus dolor, quarum in dies acerbitas ingravescebat. Interim, donec P. Didacus Valens successor illi designatus adveniret, Ecclesiae Japonicae clavum clerus electione canonica detulit P. Valentino Carvallio, qui Japonicae provinciae praeerat. Cleri judicium non modo approbavit Paulus V. verum etiam sanxit uti deinceps, quoties Japonensem Ecclesiam orbari pastore suo contingeret, ejus regimen ac vicarium munus capesseret is, qui Societati nostrae tunc praeesset in Japonia, ne quid e longiore successoris mora detrimenti caperetur.

Statim atque Japonici gregis curam P. Carvallius accepit, omnes intendit conatus, ut procellam averteret, quae in commune religionis exitium undique conflabatur. Omissis rivis fontem ipsum mali aggressus est obstruere. Tot scelerum machinatorem Safioium esse constabat, mortalium scelestissimum, audacem, subdolum, apud quem divina omnia et humana erant venalia; tam gratiosum imperatori, quam omnibus invisum. Quaerenti Carvallio quibus maxime modis illum demitigaret, Pater Jacobus Mesquita unus ad eam rem aptissimus occurrit, diuturnus collegii Nangazachiensis moderator, virtutis ac prudentiae famam non vulgarem consecutus, quodque rei caput erat, Safioio carus et amicus, si quis homini tamen improbo non improbus esse carus potest. Venit ad Safioium Mesquita, rogavit enixe ut imperatorem infensum Christianis immerentibus lenitret. Multa dixit quibus probaret illorum innocentiam, et fidem, atque observantiam

erga Principem. Ad extremum petiit ut per eum sibi liceret Daifusamam alloqui. Spes enim erat aliqua ejus dedocendi, si patêret ad illum aditus: at patebat invito Safioio nullus. Ille Mesquitam ferociter abegit: actum esse de Christianis praedicans, nec moveri Principem, nec moneri posse. Carvallius interim praecepit nostris plurima sacrificia, corporis afflictationes; preces tum publicas, tum privatas. Christiani, cognito periculo, aemulati Patrum ardorem, post eadem pietatis opera intra parietes usurpata, teneri non potuerunt, quin erumperent in publicum, pio roagis quam prudente consilio. Supplicantium ritu amplius mille processerunt per urbem, pars onusti crucibus, pars flagellis armati, quibus nudos lacerabant artus: alii manicis et compedibus constricti, alii saxis plangentes diloricata pectora; nonnulli thorace spinis conserto horridi. Neque aberant pueri, instrumenta Christi cruciatuum praeferentes, opemque Superûm implorantes gemitu lamentabili.

[Note: 58. Inconsulta Christianorum pietas causa gravioris mali.] Tam lugubri spectaculo Nangazachium omne cohorruit. Safioium gubernatorem, in aula tunc morantem, amici et magistratus per litteras trepide monent excitatam a Christianis seditionem, omnia pessum ruere, nisi accurrat. Hae litterae in manus imperatoris nescio quo pacto delapsae sunt. Excandescens, et arrepto pugione debacchans, se Nangazachium in cineres redacturum clamitat; Surungadonum militiae peritum, Fuximi gubernatorem, iiluc ire cum copiis imperat, et Christianos ad unum Nangazachio exterminare. Surungadonus miratus omnia Nangazachii tranquilla, cernensque Christianos in se ipsos tantummodo immites exstitisse, graviter Safioii amicis succensuit, qui tam temere tragoedias in nugis excitassent, et imperatori metum inanem injecissent. Safioius iram Principis expavescens, huc intendit curam, ut nequaquam inanem hunc exstitisse metum probaret. Omnibus investigatis denique comperit initum foedus quoddam fuisse a Christianis pro religione tutanda; idque non exaratum atramento, sed sanguine. Hujus foederis capita quaedam erant parum caute prudenterque concepta, vituperata graviter a Patribus, et expungi nequicquam jussa; tum vero unum legebatur perquam invidiosum. In eo jurabant nunquam se passuros ut religiosi viri e Japonia pellerentur. Safioius laetitia triumphans exemplum foederis ostendit Surungadono. Ambo detectam Christianorum conjurationem imperatori significant: armatae cohortes in urbem plures introducuntur, et exilium Christianis omnibus, ac praecipue religiosis, intra biduum pronunciatur VIII. Kal. Novembr. MDCXIV. Numerabantur in Japonia ex Ordinibus Dominicano, Augustiniano, et Franciscano, viginti duo sacerdotes, et alii quinque sacerdotii expertes. Praeterea septem sacerdotes Japones, et alii quinque minoribus Ordinibus initiati. E Societate vero nostra centum et septemdecim. Ex iis occultati sunt ac remansere octodecim sacerdotes, et fratres novem; itemque nonnulli ex aliis religiosis Ordinibus. Timuit Safioius ne miserabilis carissimorum exulum aspectus magnam Nangazachiensis populi partem Christianis addictam sacris commoveret, non sine gravi seditionis metu. Militum ingentem numerum e vicinis propere accivit regnis; tum praeclaros exules discedere confestim Nangazachio jussit in proximum et ignobilem Facundae portum, unde vela occultius Macaum aut in Philippinas darent. Antequam Nangazachio Socii proficiscerentur, sacra vasa et ornamenta tutis locis abdiderunt. Pretiosae martyrum exuviae, veluti pro reditus pignore, sunt relictae. Illas efferri non placuit, ne cum vivis mortui discedentes, tota possessione Japoniae cedere viderentur. Postremum sacrificium vix auditum est, ob suspiria gemitusque complorantium. Unus e nostris verba novissima facturus ad populum, lacrymis plura quam voce dixit. Sexto Kalendas Novembres ejecti Nangazachio et Facundam delati, dies ibi decem, dum parantur navigia, dum venti faventes expectantur, substiterunt, pars jacentes sub dio, pars angustis olidisque piscatorum conclusi mapalibus, in summa rerum omnium penuria, nec minori ethnicorum militum a quibus custodiebantur, immanitate.

NON licuit per Safioium P. Didaco Mesquitae Nangazachii remanere, quamvis oppressus gravi morbo teneretur. Sequi felicem turbam coactus est et acceptus

[Note: §. XIV. P. JACOBUS MESQUITA, PRO CHRISTI FIDE EXUL MORITUR.] in congestum stramine piscatoris tugurium, nec tantum remediis ut sanaretur, sed etiam cibariis ut viveret, destitutus, ad aeternae vitae portum prius pervênit, quam alii se mari committerent. Morientem duo maxime consolata sunt, Primum, quod S. Franciscum Xaverium in deserta obeuntem insula proxime videretur imitari; alterum, quod non denegandam sibi mortis Fidei causa obitae gloriam confideret, quippe qui non morbo, sed aerumnis, id quod testati sunt medici, confectus periret. E Lusitania, unde oriundus erat, in Indiam profectus, et adscriptus in Societatem, Japoniam petierat, in qua colenda totos triginta et octo annos collocavit. Duxerat in Europam illustres Ecclesiae Japonicae primitias, trium scilicet Regum oratores, qui Gregorio XIII. Pontifici Maximo deferrent obsequium. Illorum animos et sensa, fidus et certus propter Japonicae linguae singularem notitiam interpres, explicuit. Reversus in Japoniam diu nostris praefuit Nangazachii. Difficile at irritum, ut imperatorem alloqueretur, ingressus iter, valetudinem jam annis gravem vehementer debilitavit. Denique exul et aeger, in straminea casa, confectus incommodis, vita et exilio solutus est pridie Nonas Novembres anni MDCXIV. aetatis primo et sexagesimo.

Nihilo commodior illorum, qui remanserunt inter ethnicos, vita et valetudo fuit. Juvat hoc ex eorum litteris aliquot cognoscere. Obscura conclusus cellula sum, inquit eorum unus. Coelum per dies sexaginta vix aspexi: malignam lucem rima vitiosi parietis verius, quam fenestra, praebet. Intolerabilem aestum augent loci angustiae: in vicinum pagum identidem excurro, sed quia latêre in eo facile non possum, in antrum meum me protinus recipio. Alius in haec verba scribit: Ter hoc anno Grocuram petivi (primaria civitas est regni Bungensis) non sine ingenti labore ac periculo. Noctu faciebam iter, ignotâ saepe viâ, saepe abruptâ et praecipiti, corruens interdum non sine vulneribus et vitae periculo. AEstu, frigore, fame confectus, in morbum ter quaterve incidi. In infimo et humido casae angulo, inquit alius, vix tutus sum; hospes meus nec famulis nec liberis fidit: clam submittit mihi paulum orizae aqua coctae. Domesticis somno oppressis, pedem effero nocte intempesta, quo salus animarum vocat. Ex anguli mei paedore uvido ingentes laterum dolores contraxi, qui neque stare me neque jacêre patiuntur. Animus laetitiis omnibus affluit: quae in ipsum redundantes corpus, morbum et cetera incommoda consolantur. Ex hoc veluti specimine labores virorum fortium; sed et animos laboribus majores intelligere licet.

[Note: 59. Patres in exilium proficiscuntur. Nonnulli obeunt aerumnis confecti.] Non erant aerumnarum immunes et periculi quos Japonia expellebat. Multi cum Patribus exilio damnati Reges olim ac Principes, antequam committerentur periculoso mari et hibernis tempestatibus, fuere spoliati famulis suis, et commodis omnibus, quibus levari acerbitas exilii poterat. Octavo Idus Novembres anni MDCXIV. omnes in tria impositi fuere navigia. Vehebatur uno Justus Ucondonus, cum familia et nobilibus aliquot matronis. Eum comitabantur viginti tres homines Societatis, cum Hispanis aliquot sacerdotibus, et clericis Japonibus. In Philippinas iter fuit. Aliis duobus navigiis vecti e Societate sexaginta, et alumni Seminariorum quinquaginta, Macaum ac littora Sinica petierunt, secundisque ventis usi, portum attigerunt intra paucos dies. At Ucondonus, diu cum ventis et mari luctatus, navim propemodum fractam aegre ad Philippinas applicuit. Adversa navigatione conflictati e nostris quatuor mortem paulo post obierunt. Mancius Taicicus Japon, in Societatem et rei familiaris adjutorum gradum admissus anno MDCVII. popularium pietatem insigniter adjuvabat pingendis piis tabulis: nam artem pingendi, parum in patria notam, callebat. Macai decessit XIII. Kal. Febr. anni sequentis, ipse agens aetatis primum et quadragesimum. Paulus Rioinus, item Japon, traduxerat in Societate annos undequadraginta: et quamvis inter domesticos adjutores numeraretur, cum tamen litteris Japonicis non leviter tinctus esset, polleretque dicendi facultate, diu pro concione populum erudivit; ac parem toleratis incredibili constantia maximis laboribus fructum animarum collegit. Solutus est mortalis vitae vinculis Manilae XIII. Kal. Martias anni MDCXV. annos natus quatuor et sexaginta. In eadem urbe Philippinarum primaria, laudatissimam aetatem honestissima morte, eodem

anni MDCXV. mense Februario, clauserunt Fratres Matthias Sanga, et Andreas Saitus, ambo e Japonia oriundi. Hic annos vixerat undequinquaginta, et in Societate vicenos. Multos ad Christi Ecclesiam adduxerat, tum verbis quae ad populum non incommode faciebat, tum vero factis et exemplo vitae. Matthias Sanga aetatem ad annos tres et quadraginta provexerat, quorum quinque et viginti sic transegerat in Societate, ut sacerdotibus vix ulla virtutis parte concederet. In ipsa vero navigatione portum vitae felicis et immortalis reperit P. Antonius Franciscus Critana IX. Kal. Decembres. Patria illi Almodovaria urbs Hispaniae; natalis annus MDLV. fuit. In Indiam trajecerat anno MDLXXXIV. unde solvens in Japoniam, ibi variis patientiae caritatisque gradibus aditum in coelestem patriam sibi tandem aperuit.

[Note: 60. Justi Ucondoni adventus in Philippinas, et obitus.] Simul atque auditum est Manilae Christianorum exulum adventare classem, in iisque Justum Ucondonum esse, Joannes a Silva, Philippinarum gubernator, statuit virum tantum, Fidei defensorem clarissimum, quo decebat honore accipere. Triremem igitur omnibus cibariis non ad necessitatem modo, sed ad delicias onustam praemittit. Tormentorum pro muris dispositorum festus ac terribilis fragor subeuntem salutavit: civitas in littus effusa, inter fulgentes armis cohortes, et laetos ignium militariter applaudentium strepitus, deduxit in gubernatoris aedes, qui cum magistratibus obviam processerat. Matronae Japonenses longis, ut mos Iaponum est, pallis intectae, recta in templum Societatis contenderunt. Gubernator Ucondono prolixe detulit omnia nomine Regis Catholici, quae non tantum ad levandam calamitatem, sed etiam ad tuendam dignitatem pertinerent. Ucondonus, gratiis impense actis, sibique gratulatus quod in regia munificentia, et in gubernatoris humanitate reperiret quodcumque amiserat in patria, perrexit in templum Societatis. Exceptus a Patribus non minori cum veneratione quam gaudio, post actas Superis cantico solenni grates, in vicinas collegio aedes cum familia demigravit. Ibi Christianae humilitatis, atque adeo praesentis fortunae memor, Hispanorum liberalitate permodeste usus est, negans ad ea se redire velle, quae Christi causa reliquerat. Sed sive coeli mutatio, sive collectus e tot rebus adversis, et recenti navigatione permolesta, dolor valetudinem profligasset, febri correptus est, et quadragesimo quam attigerat Manilam die sublatus, Nonis Februarii MDCXV. aetatis quarto et sexagesimo. Aegrotanti ac morienti adfuit P. Morejonus, qui ejus conscientiam et pietatem in Iaponia regebat. Exequias, non ut exulis et hospitis, sed ut Principis de re catholica optime meriti, civitas universa duxit. Gubernator cum regiis senatoribus feretrum extulit. Laudavit mortuum funebri oratione Rector collegii. Nunquam illustrior materia laudis, nunquam uberior. Praedicari vere poterant in illo heroe uno, sanctus Princeps, bellator fortis aeque ac pius, severus poenitens, paterfamilias attentus, operarius Apostolicus, Christi denique confessor, et Christianae militiae dux invictissimus. Ejus res praeclare gestas, et Fidei triumphos de tribus imperatoribus Nobunanga, Taicosama, et Daifusama eo duce relatos legere erat in templo, quatuor conscriptos linguis, Latina videlicet, Hispana, Iaponica et Sinica. Ejus familiam annuo censu attributo, et reliquos exules, gubernator ita fovit, ut eos exilii sui oblivio facile caperet. Gubernatoris liberalitatem Rex Catholicus vehementer approbavit.

P. Valentinus Carvallius, provinciae Iaponicae Societatis praeses, et Episcopi Vicarius Generalis, quamvis in Iaponia remanere percuperet, id quod ejus muneris ratio postulare videbatur; cedere tamen coactus est. Nam et passim cognitus, et nominatim exilio damnatus erat. Itaque suum in locum subrogavit P. Hieronymum Rodericium, qui et nostros in Iaponia latentes reger et, ac Iaponensem Ecclesiam Vicarii generalis nomine, Sede vacante, gubernaret. Negotium etiam dedit P. Carolo Spinolae, ut conscriberet praelia martyrum ac triumphos, eique Nangazachiensem gregem praecipue commendavit. Ille omnia diligentissime pervestigata, et certis ac locupletibus firmata testibus, litteris consignavit, in Europamque misit: quo ex fonte potissimum, quae postea dicentur, hauriemus. Narrat igitur omnem suppliciorum acerbitatem in Christianos, suis

[Note: 61. Dira Christiani gregis vexatio exilium Patrum consecuta.] orbatos sacerdotibus, explicatam fuisse. Primus impii belli turbo detonuit in Cuquinotzum, portum celebrem regni Arimensis, et Christianis florentem. Illuc infesto agmine Safioius accurrit, et vocatis oppidi primoribus denunciavit amputandos singillatim manuum pedumque digitos, succidendos poplites, urendas candenti ferro frontes, addicenda fisco bona, uxores in servitutem abducendas. Responsum a primoribus civibus fuit, se, quod ad cetera omnia prorsus attinebat, in potestate Principis futuros: religionem ut exciperet, rogarunt: ratum sibi esse illam, quolibet exitio proposito, non mutare. Idem a populo responsum est. Interea pavidus rumor civitatem occupat, de bello inter Fideyorum Taicosamae filium, et Daifusamam, emergente. Safioius, tam imperatori deditus, quam infensus Christianis, satius duxit eos quamprimum exterminare, ne, si bellum ingrueret, arma in Daifusamam caperent, ac Fideyori partibus accederent. Igitur Arimense regnum, arcem Fidei et religionis, oppugnare aggreditur. Christi cultores jubentur convenire in plateam, ubi collegium Societatis olim steterat. Haec validis repagulis erat circumsepta. Mille foris milites strictis gladiis, arcubus intentis, surrectis hastilibus stabant velut in procinctu; intus viginti carnifices; ingens in medio suppliciorum apparatus. Ducenti convenere ad pugnam Christiani: populus innumerabilis ad spectaculum.

In aditu plateae aderat centurio, et ut quisque processerat, sciscitabatur an Christo nuncium vellet remittere: negantem tradebat carnificibus, qui miserum corripientes evellebant ipsi capillos, quod ignominiae genus foedum apud Japones et intolerabile: faciem infectis luto soleis everberabant, quod item apud illos inter opprobria teterrima numeratur. Deinde auriculas forcipibus lacerabant: mox abjectum humi calcabant, fustibusque contundebant, vitae nihilominus parcentes, ut mors esset prolixior. Haec immanis carnificinae horrida prolusio nonnullos exterruit: ceteri quibus Fides animusque constitit, per noctem in vicinis aedibus asservati, postridie rursum in plateam producuntur, novo supplicii genere cruciandi. Nam illorum pedes inter duo tigilla octogôna fuere constricti, confractique. Altera tigillorum pars extrema erat colligata, altera soluta: in hanc incumbebant carnifices toto corpore, aut saltitantes eandem perprimebant, ita ut aliquando ipsa ligna frustatim dissilirent. Martyrum ossa comminuebantur, dolore incredibili, quo victi non pauci animos desponderunt; viginti stetere, et palmam abscisso demum capite sunt adepti. Unus Michael Acafoxus, adolescens annorum decem novem, ortus loco nobili, sed bello captus, et in servitutem abreptus, animi Christiani libertatem vimque inauditam ostendit. Versabatur in herili domo, nescio quid operis factitans, cum rapi martyres in plateam audivit. Procurrit seminudus ad repagula. Cum a militibus non reciperetur, quia non erat scriptus in cruciandorum indice, elusit incautos, et levi saltu repagula superavit. Ejectus, irrepsit aliunde, seque tortoribus obtrusit; qui nihil omisere ut ipsum consilii poeniteret. Cum ei confringerentur sic pedes ac tibiae, Levius, inquiebat irridens, premitis; validius, oro, constringite. Quo ludibrio irritatus tortor cervicem illi repente abscidit. Duas quotidie horas precando exigebat; tribus hebdomadae diebus nihil ad panem et aquam adhibebat obsonii: corpus crebris macerabat flagellis. En quibus gradibus martyres ad palmam enituntur! Ethnici stupentes exclamabant, Quanta sunt quae sperant Christiani bona, quae tanti emunt, etsi nunquam ab ipsis visa; cum nos ea quae videmus, quae putamus in terris summa, ne minimo quidem istorum suppliciorum bene empta crederemus. Sed nihil majorem illis admirationem movit, quam constantia Bonzii, olim nequissimi, e Nagarobosciorum secta, qui diabolum colunt. Unius e nostris colloquio convictus, mores ac Numen mutaverat: utque erat natura eloquens et animosus, Patris vices absentis egregie obibat. Jam semel vertere solum jussus, postquam datum religionis oppugnandae signum cognovit, Arimam ad certamen revolavit, et urbem noctu lustrans, Christianos ad rem fortiter gerendam accendit. Addidit verbis facta; laniatus, discerptusque suos carnifices patientiae ac fortitudinis miraculo cruciavit. Quo tempore illi caput amputatum est, duo ejus liberi, procul Arima, euntem in coelum conspicati

perhibentur. Illorum quibus Fidem supplicia extorserant, unus narravit se omni doloris sensu caruisse, cum vinculis tam arcte constringeretur, ut in carnem penetrarent; et inditis collo funibus paene strangularetur. Verum injectam sibi tunc a daemone cogitationem de filio, quem unice diligebat: eam cum remissius abjiceret, subito viribus et animo destitutum concidisse, ac Fidem ejurasse. Resipuit postea, et primam exitii sui labem magno cum dolore declaravit: ac tristi exemplo docuit, quam sedulo vias omnes hostibus nostrae salutis obstruere debeamus, eorumque primas petitiones, ac blandimenta vitiorum, vel effugere declinando, vel dimicando refringere; simulque ostendit, nihil esse fortius homine, si Deo junctus; nihil debilius, si sejunctus a Deo sit.

Safioius territos Arimensium suppliciis incolas Cuquinotzi arbitratus, eandem in illos expromere crudelitatem festinavit. Jam enim undique instantis belli fama crebrescebat. Irruenti cum armatis cohortibus occurrunt septuaginta Christiani cum funibus, quos illi offerebant ut constringerentur. Hoc aspectu furens expediri omnia cruciatuum instrumenta statim imperat: dein singulos a duobus tribusve tortoribus arripi, ad terram affligi, pugnis, calcibus, fustibusque tundi, sic ut ex oculis cruor, e naribus, ex auribus, atque omnibus fere membris erumperet. Denique spirantia illa cadavera, tabo et sanie fluentia tolli jubet in patibuli quoddam genus. Duobus infixis humi stipitibus, tertius transversus erat impositus. Nudi corporis pedes et manus simul a tergo alligabantur valido fune, qui supra hunc tertium stipitem ductus sublime corpus attollebat, capite versus terram demisso, manibus pedibusque retro subrectis. Cum suspensum e transverso illo stipite pendebat corpus, tunc molare saxum imponebatur tergo, quâ vacuum inter manus pedesque colligatos spatium patebat: quo pondere spina dorsi et ossium compages reliquorum, crudelissime fatiscebat ac rumpebatur. Plerique sic ruptis ilibus extincti. Quos vita nondum defecerat, iis pedes ac tibiae tignis insertae confringebantur: digiti pedum et manuum singillatim dissecabantur, succidebantur poplites. Sic mutilati ligneos quosdam gradus de industria confectos conscendere cogebantur, cumque altero quoque ruerent passu, excitabantur fustibus impactis, rursumque corruentes plurimi exspirabant: octodecim capite truncato finem tormenti crudelis invenerunt.

Paucis relicta vita, vel potius mors parumper dilata est, ad terrorem ceterorum. Ea sors Petri Faximoti fuit, cujus vigilantiae commissa fuerat a Christianis nosocomii cura. In certaminis campum ingressus, oculis aliquandiu in coelum defixis constitit; subitoque exclamavit iutueri se pulcherrimam Angelorum aciem, coelesti luce radiantem. In hac voce arreptus, et candenti ferrea cruce notatus in fronte, suspensus, quo diximus modo; praecisis pedum ac manuum articulis, sectis poplitibus, ne colorem quidem mutavit. Domum reportatus, uxorem amicosque obsecravit ut gratias immortales Numini agerent, cui referebat acceptum, quod haec non modo sine maerore ullo, sed summa etiam cum voluptate, pateretur. Sic paucas, quibus fuit superstes, horas appellandis JESU et MARIAE dulcissimis nominibus consumpsit. Huic simillimus Paulus Ryoieyus, templi Deiparae custos erat: quod ubi dirutum et pulsos Patres vidit, scholam aperuit erudiendae juventuti. Carnifices adierat ostiatim, orans ne sibi parcerent. Christianus sum, inquiebat; annos explevi septuaginta, necdum memini me quidquam pro Deo meo passum esse. Id si per vos consequar, magno me beneficio affectum arbitrabor. Quis oratos ita tortores post hominum memoriam audivit? Prolixe, quod rogabantur, promiserunt; prolixius praestiterunt. Toto corpore laceratus, vixque a suis, cum domum relatus fuit, agnoscendus, gestiens tamen prae laetitia, vivere ac pati delit. Senes duo, annis quatuor Petro isto majores, non levioribus defuncti suppliciis, vitam et patientiam ad aliquot menses produxerunt. Reliquorum martyrum dicta factaque libenter, si nostra sineret brevitas, recenseremus, quae fusius prosequuntur historiae Japonicae scriptores, *; et quae admirabilem divinae virtutis potentiam liquido commonstrant. Ne gravior in ceteris Ecclesiae Japonicae partibus ederetur strages, indictum Fideyoro ab imperatore bellum impedivit: quod quidem gestum hactenus mutuis velut insidiis,

demum erupit in hunc annum MDCXV. quo magna rerum in Japonia facta est inclinatio.

[Note: §. XV. VICTORIA ET MORS DAIFUSAMAE.] DAIFUSAMAE conatus omnes eo collineabant, ut imperium Xoguno filio suo pacate possidendum relinqueret, sublato ejus herede legitimo ac domino Fideyoro, Taicosamae filio, cui datus a moriente patre tutor et custos fuerat. Ac primo quidem famae consulens, Fideyorum clam de medio rollere tentavit. Sed Principis adolescentis mater audax mulier et artium aulicarum gnara, structas variis locis a perfido tutore detexit insidias, consilia et molitiones elusit. Daifusama ultimam hanc, ut voti compos fieret, machinam adhibuit. Auctor pupillo suo fuerat aedificandi magnificentissimi templi, ut in istos sumptus abiret ejus pecunia. Fastigium impositum templo erat. Hortatus est ut ejusdem dedicationem perageret. Dies dedicationi dictus fuerat anno superiori exeunte. Meacum convenerant Bonzii ad tria millia; magna pars futuri pompae religiosae. Eodem ex urbe Ozaca properabat Fideyorus, cum deprehensus est Daifusama colligere milites, quibus Ozacae arcem munitissimam absente Fideyoro invaderet. Id moliri tam occulte non potuerat, quin ejus consilium perluceret. Omisso dolosae dedicationis festo, Fideyorus Ozacam trepide repetiit. Daifusama irritam cecidisse stropham dolens, decrevit aperto Marte Principem petere, nescio quid injuriae ab eo illatum sibi causatus. Adest cum ducentis militum millibus, et Ozacam obsidione cingit. Repulsus a moenibus semel iterumque, magna cum clade, notas ad artes se convertit. Occulta cum civibus agitat consilia. Detecti captique proditores supplicio afficiuntur. Crebrae fiebant e portis eruptiones, in iisque semper vapulabat, ejus opera disjiciebantur, milites adverso perculsi Marte signa deserebant. Tot fractus damnis pacem, ut paululum respiraret, Fideyoro proponit: certis conditionibus utrinque componitur. Eas, cum primum fuit commodum, reparato scilicet exercitu, abrumpit, et Ozacam rursum obsidet. Interea copias majores Fideyorus contraxerat. Prioris obsidionis successus, et aequitas causae, partes ejus mirum in modum auxerant. Primum omnium Sacayum, urbem amplissimam, ne prodesset hosti, redegit in cineres; deinde, quantum oppidorum, arcium et castellorum, intra passuum triginta millia circa Ozacam visebatur, incendit. Eversa memorantur amplius mille templa falsis numinibus dicata, totidemque coenobia Bonziorum, Deo sic illorum impietatem vindicante, quorum opera tot Christianorum aedes sacrae, tot sacella fuerant excisa.

Cum Fideyori exercitum Ozacae moenia non caperent, castra pro muris collocavit, in Daifusamae conspectu, cum quo statim susceptae dimicationes quotidianae: majoris ac decretoriae pugnae praeludia. Demum totis agminibus concursum est. Nunquam atrocius dimicatum. Dubiam in mutua et immani strage victoriam ad Fideyorum fortuna vertit, cujus primum agmen in Daifusamae cohortes invectum ferociter, eas proturbavit, et in fugam compulit. Ille, subditis equo calcaribus, primam in aciem procurrit furenti similis; retrahit fugientes, disjectos restituit, per totum denique exercitum oculis, manibus, clamore volitat. Ubique pavor, consternatio, fuga. Itaque, velut perditis rebus, mortem occupare, ne veniret in victoris potestatem, cogitavit. Pugnam ex arce sua spectabat Fideyorus. Accurrit ab exercitu laetus centurio; monet hostes in fugam effusos; am esse tempus prodeundi Ozaca, et certam in ipso pugnae campo victoriam excipiendi. Juvenis ardens cupiditate gloriae prodit cum lectissima suorum, qui servabant arcem, manu. Vix pedem extulerat urbe, cum occulti proditores, quos illic habebat Daifusama in omnem eventum paratos, arcem vacuam occupant, et ignem late injiciunt. Fideyorus, igne conspecto, celeriter in urbem regreditur, ut relictam in arce matrem servet; cum eo magna pars copiarum excedit acie; reliqui terrentur et consistunt. Redit animus Daifusamae. Prorumpit [Note: 62. Duo Societatis homines divinitus servati: duo aerumnis consumpti.] in turbatos; caedit, fugat, proterit. Hoste dissipato, incensa civitate, solus rerum potitus est, et imperator salutatus.

Erant Ozacae sacerdotes duo Societatis Balthasar Torres, et Joannes Baptista Porrus, illuc a Christianis, quorum ingens in urbe numerus, invitati. Degebat Torres apud Joannem Acascicamonum, quando civitatem hostes et flammae

impleverunt. Omnes continuo diffugere, quo quemque metus aut casus ferebat. Nobilium virginum, quae domi erant, fuga miserabilis et periculum, quae flammas vitare non poterant, quin inciderent in milites flammis omnibus pejores. Earum una petulantiam impuri calonis fregit oblato capite, ut vitam potius perderet, quam pudicitiam; et utramque servavit. Altera, correpto acinace fugavit alium invadentem, ac muliebriter timentem ipsa viriliter conterruit. Torres a furentium globo deprehensus, qui ad caedem, ad incendium, ad furta et flagitia undique ruebant, Japonem catechistam, comitem suum, in frusta concisum ante oculos, ingemuit: ipse agnitus pro Europaeo, quod oris color et sermo indicabat, evasit incolumis, at nudus, ne relicta quidem subucula. Elapsus in tugurium, et vili tegeticula contectus, erepsit in pomerium, inter cadentium stragem et rudera tectorum, inter gladios jugulo, hastas pectori, acinaces capiti saepe intentatos: quippe illum ethnici agnoverant, et palam sacerdotem Societatis necandum conclamantes audiebat. Deus famulum suum servavit ad illustriorem necem, ut post annorum abhinc undecim aerumnas, vivus in ardente rogo Nangazachii deflagraret. Dedit hoc etiam fortasse Numinis benignitas ejus caritati. Cum enim in lamentabili civitatis ruina ethnici quidam hinc ab igne, inde ab hoste obsessi, vitamque mortalem desperantes, immortalem ab eo cum baptismate petiissent, ipse omissa fuga, et propriae salutis immemor, edoctos pro tempore, respersit vitali unda, et ab ignibus hostibusque sempiternis eripuit. Inde in patentes campos erumpens, et stratam cadaveribus planitiem emensus (centum enim hominum millia eo praelio perierant) in tutum denique se recepit. Parum abfuit quin P. Joannes Bapt. Porrus similiter periret. Libratum in ejus caput a milite furioso acinacem alter paulo humanior objecta manu tenuit. Urbe vix egressus delituit in palude arundinibus obsitâ, quo Christiani complures se conjecerant, et eorum confessiones excepit, vulneratis ac morientibus opem tulit. Alii duo extra hujus pugnae aleam positi, sed relicti sponte in Japonia, dum ceteri proficiscebantur in exilium, laboribus et miseriis per idem tempus consumpti sunt. Unus, rei domesticae adjutor, Mancius Misoguccius Japon, obiit mense Februario, quo die, vel Ioco, non constat. Cum esset vernaculi sermonis apprime gnarus, et innata valeret facundia plurimos e suis popularibus non solum Evangelii praeceptis instituebat, sed etiam inflammabat studio perfectae virtutis, quam sedulo per annos tredecim in Societate coluit. AEtatis annum attigerat tertium et quadragesimum. Alter, Maucius Firabayascius, itidem Japon, et sacerdos, annis viginti, quos in Societate vixit, nulli pepercerat labori, ut rem Christianam in patria laborantem fulciret, anno praesertim MDCXV. cujus mense Martio decessit Nangazachii. Mortem in summa rerum omnium inopia, et morbi gravissimi doloribus adventantem prospiciens, et coelesti gaudio delibutus, exclamare identidem audiebatur: Haec mihi sit consolatio, ut affligens me dolore, non parcat. Quid egerint alii quibus esse vivis in reliqua Japonia tantisper et abditis licuit; quibus objecti calamitatibus et periculis fuerint, nemo satis explicet. Dici vere potest eos in tot illustribus victimis cruciatos fuisse, et cum iisdem, id quod Apostolus de se ipso praedicat, quotidie quodammodo mortuos, quarum scilicet vitam habebant sua cariorem, et quarum luctum aerumnasque sensibus intimis dolebant. Quandiu vitam multis utilem, sibi molestam, et morte qualibet acerbiorem, servare coacti sunt, latuere, hic in spelunca, ille in montis praerupti jugo: alius in subterraneo tugurii cavo, alius in cymbula; unde noctu prorepebant, id caventes ne cui perniciem crearent detecti, omnibus salutem afferrent occulti. Cum praecisa spes latendi, et publicae rei juvandae fuit, tunc moriendo fortiter confirmarunt quod vivendo latendoque docuerant.

Elatum laetitia tantae, tam inexpectatae, victoriae Daifusamam haud minor angebat metus de Fideyoro, ne viveret, ne bellum redintegraret, ne fractas ejus partes tot reguli superstites ac tetrarchae restituerent: ne demum Christiani victis juncti ad arma concurrerent. Haec metuens, opportunas bello arces ad quadringentas muris et munimentis exui; edicta prioribus multo atrociora in Christi

cultores promulgari, Fideyorum perquiri terra marique jussit. Quid sactum illo fuerit, an dimicans in acie, an profugus in desertis nemoribus aut jugis perierit, nunquam resciri potuit. Ejus affines et amici per summam crudelitatem proscripti caesique Japoniam funeribus exhauserunt. Restabat illius unica proles notha, puer septem octove natus annos. Hunc Daifusama per Meaci vicos circumvectum trucidavit. Moriens puer illi perfidiam et immanitatem exprobrasse fertur. Nec inulta diu tyranni scelera Deus reliquit. Victoriam adeptus Quintili mense anni MDCXV. vitam amisit Kalendis Juniis sequentis anni MDCXVI. monito prius filio ut quam coeperat exscindere Christianam legem, penitus aboleret: deinde ut mallet a suis diligi quam timeri. Quid paternis monitis filius profecerit sexta pars Historiae Societatis exponet.

LIBER XXI. PARTIS V. HISTORIAE SOCIETATIS IESU.

Argumentum et Synopsis Libri XXI. Religio per SOCIETATEM IESU defensa, illustrata, et propagata in Philippinis, Molucis, et aliis quibusdam Asiae insulis, ab anno Christi MDXCI. AD ANNUM MDCXVI.

[Note: 1.] I. PRIMI Societatis labores in insulis Philippinis. Collegia Manilanum et Zebuanum. Seminaria, et variae stationes. P. Sedenii ad Manilam excolendam et ornandam industria. II. Religioni parta securitas, detectis veneficis et sagis: ejusdem dignitas prodigiis illustrata. III. PP. Didaci Garciae, Raymundi de Prado, et Melchioris Hurtadi mors, et res in juvandis barbaris fortiter ac praeclare gestae. IV. Mindanensium praedonum crudelitas: Patrum aerumnae. Pietas neophytorum divinis beneficiis remunerata. V. Salomonis insulae. Primus ex earum incolis baptizatus in Philippinis. VI. Itae, Xolani, et alii populi ad pacem et Christi Fidem adducti. VII. Michaelis Ayatumi, adolescentis Indi, virtus memorabilis. Praeclara vox Philippi II. Regis Catholici de insulis Philippinis. VIII. Primae Societatis expeditiones in Molucis insulis. Religionis progressus in iisdem et victoriae. Opera in secundis Lusitanorum praeliis a Patribus navata, in quibus duo ab baereticis interfecti. IX. Domicilium Societatis in insula Ceylano. Excursio in Cardivam.

[Note: §. I. PRIMI SOCIETATIS LABORES IN PHILIPPINIS.] JACENT insulae Philippinae infra Sinam, inter circulum AEquinoctialem et Tropicum Cancri. Id nominis habent a Philippo II. Rege Hispaniae, cujus auspiciis lustratae et habitatae fuerunt. Mille ac ducentae circiter numerantur: exiguae pleraeque ac modicis discretae fretis. Majores viginti admodum recensentur. Primaria omnium et maxima est Manila, sive Lusonia. In hanc vela cum faceret primus Philippinarum antistes Dominicus Salazarius, e Dominicana familia, quatuor e nostra Societate cum aliquot aliis sacerdotibus religiosis anno MDLXXX. secum vexit; nempe PP. Antonium Sedenium et Alfonsum Sancium, aliosque duos non sacerdotes.

[Note: 1. Collegia Manilanum et Zebuanum. Variae stationes.] Domicilio Societatis Manilano collegii nomen est datum anno MDXCIII. simul variae certis in locis positae fuerunt stationes, et Socii quadraginta huc illuc sparsi recentem campum suis sudoribus irrigarunt. Cum autem a Mexicanae provinciae praeposito non ita commode gubernari per litteras possent, proprius anno MDXCIV. praeses Philippinis impositus est, qui vices partesque Provincialis ageret. Anno MDXCV. accessit supplementum octo sacerdotum, et flagitantibus insulae Zebuatiae incolis collegium est concessum.

[Note: 2. Obitus P. Ant. Sedenii, et res praeclare gestae.] Profectus illuc eam ob rem P. Antonius Sedenius non ita multo post obiit morbo, inter Sociorum preces et lacrymas, decimo quam accesserat die, anno aetatis quarto et sexagesimo; vir prudentia, sedulitate, ceterisque summis virtutibus vix ulli secundus. Natus in oppido S. Clementis, quod Hispaniae Tarraconensi tribuitur et Conchensi dioecesi, nomen Societati dederat anno MDLIX. Collegium Germanicum administrabat Romae, cum a S. Franc. Borgia Japoniae dastinatus venit Hispalim anno MDLXVII. sed paulo tardius; jam enim solverant e portu naves. Aliam igitur Missionem postulanti datur optio Floridae, vel Peruviae. Floridam praetulit, ut aerumnarum feraciorem. Neque illum fefellit opinio, ut videre est in Historia Societatis ad annum MDLXVIII. et MDLXXI. ubi ejus ac Sociorum laboriosi, steriles tamen, conatus describuntur; si sterilis labor dici potest, quem Christi gloriae et hominum saluti caritas impendit. Relicta Florida, ubi nulla spes constiuendae religionis affulgebat, missus Mexicum, et hanc Hispaniae Novae principem civitatem primus e Societate ibi collegio, quod prudentissime aliquot annis gubernavit. Oblata postmodum est opportunitas coloniae sacrae Mexico deducendae in Philippinas. Eo navigavit, novamque stationem triennio fere toto solus excoluit, Alfonso Sancio ad Sinas semel, iterumque; demum in Europam, ut negotia quaedam gravia conficeret a regiis administris misso: et altero e Sociis inter navigandum extincto. Subiit in eorum locum nova Sociorum cohors, quibus adjuvantibus non modo rem Christianam valde auxit Sedenius, verum etiam publicam. Ac primum exorsus a templo Societatis, lapideum in urbe Manilana fecit e ligneo, quo more hactenus illic aedificia construebantur, rubi crassoque opere. Necessarios sumptus, et ornamenta non pauca, praebuit inter Hispanos proceres nobilissimus Stephanus Rodericius a Figheroa; censum quoque annuum attribuit collegios, cujus proinde fundator, Sedenius vero prope architectus et opifex merito dictus set. Ipse modum saxa malleo secandi poliendique, lateres coquendi, calcem temperandi, libellam adhibendi, docuit: quae omnia indigenis nullo pacto; Hispanis parum illie nota erant. Proxima collegii cura fuit eodem struendi modo: rector ipsemet est impositus anno MDXC. Exemplum aedificandi a Sedenio mostratum manavit latius ad urbanas aedes, et propugnacula civitatis, quorum formam et modum descripsit. Praeterea, moris consitis, artem serici fili e bombycibus ducendi, texendi, tingendique tradidit, ut sericas merces non esset opus a Sinis magno conquirere impendio; ac natis domi opibus regio tota ditesceret.

Haud minus interim studebat ornadis civium moribus, quam aedibus civitatis ac moenibus. Itaque cum pietatem fovere studuit variis artibus, tum vero imaginum Deiparae copiam ingentem curavit pictis coloribus exprimendam; quarum beneficio ejus cultum valde propagavit. Sie omnibus fiebat omnia, commodis omnium et utilitatisbus serviens, praeterquam suis. Diu in humili ac male materiato tugurio, cum est ingressus Manilam, habitavit. Serinonis, nisi cum de rebus divinis verba faceret; item cibi somnique, parcissimus erat. Ad continuam concionandi, aegris ministrandi, vinctis et calamitosis omni ope succurrendi defatigationem, adjungebat cilicium, flagella, ferreas catenas; idque licet valetudine uteretur incommoda, perpetuo cruciatus asthmate, ideoque somnum carpere sedens cogretur. Morbos non alio libentius remedio curabat, quam jejunio; nullam e nostris regulis impensius eâ servabat, quae continuam in omnibus rebus abnegationem nobis et mortificationem praecipit: nec vehementius quidquam fugiebat ac deprecabatur, quam ne allis praeesset. Nihil Mexici, nihil

Manilae momenti gravioris, nisi eo prius consulto, aggrediebantur publicae rei moderatores; tantum expertae saepius ac probat viri sapientiae tribuebant!

Ejus ac Sociorum cohortationibus, exemplisque instituta Manila, cum celeberrimis ac religiosissimis Europae civitatibus pietate certabat. Juventus sobria: miles quiete ac pace gaudens; populus obsequens magistratibus: nulla publica flagitia, et secura: exempla Christianae austeritatis in Hispanis juxta et indigenis, nec rara nec levia; pudicitiae vero in feminis, illustria. Religio a Manila, sic tanquam a capite in circumjectas insulas proseminata est. Nationes pridem incultae civili societate devinctae, et Christo pariter adjunctae sunt: turmatim populi ad divinam legem cognoscendam, ad abluendas salutaribus aquis animas, confluxere. Spectaculum longe gratissimum Patribus praebebat indigenarum pietas, cum mandata memoriae capita praecipua Christianae doctrinae recitarent alacritate mira, et praetereuntibus quasi gratulantes, necdum interrogati, occinerent. Pronunciato Christi sanctissimo nomine salutabant inter se: nec segnius mores ad normam evangelicae probitatis componebanr, moniti videlicet Christianos non lingua tantum ac profeffione veritatis, sed opere praesertim vitaque censeri. Non eadem regulis aliquot ac dynastis pietas.

[Note: 3. Duo dynastae infideles admirabili modo ad Fidem vocati.] Unus ex illis quidquid praedicaretur de sanctirate religionis, cavillabatur et irridebat; neque praeconibus Evangelii superbas aures praebere dignabatur, satis magnum ipsis beneficium datum putans, quod eos audiri, quod vivere pateretur. Sed qui confringit cedros Libani, barbaros fastus potenti manu fregit. Erat illi filius unice carus. Hic suscepto cum vernula jurgio, ipsi telum adegit in pectus: servus extractum e praecordiis ferrum in adolescentis sinum retorsit; ambo caesi repente corruerunt. Accurrit infelix pater, et dolore amens, postquam aliquandiu in carissimi filii complexu et sanguine jacuit, ac repetitis vulneribus rabiem, laniando famuli corpore, satiavit, prorumpit domo, et in collectam circa Patrem Ledesmium, de Christi lege disserentem, turbam ruit. Diffugientibus plerisque, ac notam feritatem extimescentibus, constitit parumper impos animi, obtutu in uno defixus ac silens. Mox arrigens oculos auresque, dicentem de filio Dei, quem aeternus pater pro nobis neci devovisset, sacerdotem suspirans audit, et edulcissimi filii nece divinam in nos caritatem aestimans, profundit lacrymas. Quid multa? pronus humi ad genua Patris accidit, et se Christianum esse velle exclamat. Inopina vox concionem totam admiratione et gaudio complevit. Sacerdos morientis Christi effigiem offert; quam ille complectens, sacra vulnera ore toto deosculatur, et obnixe baptismum petit. Perlata mutationis tam inexpectatae fama perculit alios ejusdem generis et ferociae proceres. Uxorum greges dimisere; male paptas restituerunt opes; tumidos minacesque spiritus, quos afflare barbaria legum soluta freno solet, submiserunt. Id splendide quidam ex illis praestitit. Eum, ne vicinorum exempla statim sequeretur, tenebant uxores sex. Oratus nequicquam antea non semel, ut haec vincula perrumperet, domum Societatis aliquando venit, quo tempore unus e nostris ad multitudinem circumfusam verba faciebat. Turbae se immiscuit, velut animi causa, auremque dicenti per ludum et jocum admovit. Vix horae quarta pars abierat, vociferatur se manus Christo dare, paratum protinus exequi quodcumque juberetur. Mox oblatam a sacerdote, gratiae coelestis vim admirante, Crucem amplectens solenne Filio Dei sacramentum, audientibus cunctis, dicit. Nec fefellit fidem: reddita quinque uxoribus dote, unicam retinuit, quam primo duxerat, ac se plenius erudiendum dedit.

[Note: 4. P. Joannes a Campo in expeditione propter Fidem suscepta mortuus.] Hoc laetissimo catholicae rei cursu incitatus Stephanus Rodericius a Figheroa, Mindanam insulam, inter Philippinas magnitudine et opibus facile secundam, quae nondum Hispanis et Christo parebat, vel conciliare foedere, vel subjicere armis constituit. Classem appellit ad littus insulae. Occurrunt ethnici magno numero, et maritimam arcem impositam monti valido praesidio firmant. Ad eam expugnandam copias admovet Figheroa, exeunte Aprili anni MDXCVI. et jussis militibus animos pariter et corpora procurare, ipse totius vitae confessionem instituit, ac pane fortium sumpto, procedit in pugnam, P. Joanne a Campo signum

Christi crucifixi gestante sublata manu, ac latus ejus premente. Ibat prima in acie, nudato erectoque vultu; galeam enim capiti, ut circumspiceret liberius, et facilius a suis agnosceretur, exemerat. Succedebant Hispani ad arcem per nemus obscurum, et in declivi colle situm; nec tam cautibus et virgultis, quam hostibus ubique sparsis, impeditum. Celebratur in his regionibus gladiatorum genus quoddam, ad caedes conduci solitum: Amucatos vocant. Periculi cujuslibet aleam adire audacia desperatissima non dubitant, nihilique pendunt perire, modo, quos destinavere neci, perdant. Duo hujus generis sicarii ad excipiendum atra in sylva ducem Hispanum subsederant. Progressum aliquantisper, ac juga nemorosa fortiter prensantem unus ipsorum occupat, e virgultis ubi delitescebat, explicans sese: et acinacem librabat arrecta manu, cum prosilientem ac manum in vulnus attollentem vidit in tempore Figheroa, et expeditum mucronem in percussoris jugulo defigens, antevertit. Sed instabat inobservatus a tergo percussor alter, qui impactâ ictu valido in nudum fortissimi viri caput securi, medium diffidit, sequentium ille quidem militum gladiis, at ultione sera, confossus. Corpus Figheroae delatum Manilam, magnificis in templo Societatis, quod exstruxerat, exequiis conditum est. Interim Hispani nequaquam coepto destitere. Accensos luctu et dolore amissi ducis nulla periculi mortisque facies conterruit. Addebat ipsis animos P. Joannes a Campo, qui tribus mensibus ibi consumptis, Evangelicae militiae finem et vitae fecit III. Id. Sextiles anni MDXCVI. Natus Hispali anno MDLXIII. ad Christi signa et Societatem convenerat, anno ejusdem saeculi octogesimo octavo: ingentis animi vir, quamlibet improbo labori par: ad omnes superiorum nutus expeditus, et quodcumque tandem imperarent, nihil excipiens, nihil excusans.

[Note: 5. Quatuordecim Socii Manilam advecti. S. Josephi Seminarium.] Hujus et P. Antonii Sedenii jacturam pensavit quatuordecim Sociorum Manilam adventus, Kal. Septembribus: qui ad rem bene gerendam eo generosius aggressi sunt, quod jam victrix, ac paene libera in Philippinis Religio regnaret. Ad eam novis muniendam praesidiis, institutum est Manilae in collegio Societatis anno MDCI. Sancti Josephi Seminarium: ad sodalitium vero Deiparae, quod pueris jam addictum erat, accessit alterum, conflatum e civibus virtute praestantibus, quorum et numerus et pietas crescebat in dies. Barbari vicinis in insulis tanta sacri baptismatis cupiditate flagrabant, nullae ut eos difficultates retardarent, seque mutuo ad amplectendam Christi legem, non exemplis tantum et sermonibus, sed praemiis etiam invitarent: tum vero, si quas pristinae superstitionis reliquias, si quid saxei aut lignei numinis apud quempiam deprehendissent, illud in plateam publice comminuendum comburendumque deportabant. Modum oratio non habeat, si referre singillatim opera pietatis velim, quibus incredibili ardore perfungebantur. Feria quinta sanctioris hebdomadae amplius sexcenti flagellis armati pie processerunt anno MDCII. in aedem Societatis Dulacensem. Ejusmodi poenas voluntarias appellabant nominum solutionem, eorum nempe quae fiunt cum divina Justitia. Oratione veto et piis precibus, tanquam clypeo, utebantur ad omnia pericula depellenda.

[Note: §. II. RELIGIONI PARTA SECURITAS, VENEFICIS DETECTIS.] In alias quasdam insulas Patres progressi aversos majorem in modum a Christianis sacris populi animos deprehenderunt. Matres ad primam baptismi mentionem, occultabant filiolos, aut in montes asportabant: viri ne Christi quidem nomen audire sustinebant. Tanti mali fontem aperire divinae bonitati placuit. Anus improba, cui cum Erebi satellitibus erat usus familiaris ac domesticus, gentem totam tenebat illis mancipatam. Id e Christiano cognitum denique est; nam ex iis nonnullos in fraudem induxerat. Ad Patres adducta, et variis interrogationibus, ut mysterium iniquitatis retegeret, lacessita, demum confessa est sibi ante annos quadraginta oblatam fuisse de die speciem hominis, mortali forma grandiorem; donatamque radicem, cujus opera morbos gravissimos persanaret. Addebat alia multa partim inepta, partim terra et insanda: hoc in primis commendatum sibi ab eo dicebat fuisse, ne quis sacerdos Societatis quidpiam istorum resciret. Magnas opes mulier scelerata collegerat curandis morbis, ejusque fama totam regiouem pervaserat. Illud ante omnia postulabat ab aegrotis, ut daemonium

palam adorarent, cujus audiebantur interdum voces et minae, si quis abnueret. Ex quo tamen Patres accesserant, adorari se, nisi clam, non patiebatur; rarius veniebat in conspectum vetulae; nec metum ac dolorem suum dissimulabat. Ab eo metu, quem ipsa observaverat, factus illi primus est ad salutem gradus. Suspicere Christianum nomen coepit, quod Tartarus horresceret: praestigias denique Avernales agnovit; veniam a Superis, deinde a populo, in aede sacra petiit; ac mulieri Christianae, ut Fidei rudimentis erudiretur, tradita est.

Detecto fonte, perventum ad rivulos: sagae, incantatores, magi complures deprehensi convictique, furente hominum hoste prolatas in lucem suas fraudes. Non jam audebat in pristina mancipia saevire, ut prius; sed jactabat inanes minas, et legem sanctam, ejusque praecones, probris maledictisque defigebat. Plurimum auctoritatis illi detraxit haec imbecillitatis confefio, praescrtim cum viderent neophyti signo Crucis eum fugari ac tremiscere, quem olim ipsi misere pavebant. Una ex illis sagis raptari a daemone et vexari solita, cum errores et scelera deposuisset, eundem aspexit ad ostiolum suae casae vanos miscentem terrores, invitantemque ut prodiret. Illa Christi JESU nomen, quod a Patre descriptum acceperat, protulit. Exclamare Tartareus praedo, et mille cruces illi, ejusque doctori imprecatus, fugere. Narrabant porro magi, cum Stygias referrent artes, visum ipsis triumphale tunc daemonem, quoties illos ad aliquod immane scelus perpulisset: in eo praesertim elaborasse, ut odio ac furore impleret animos, et ad nocendum mortalibus, ad caedes, incendia, latrocinia, incitaret. Sed ad perdendos prae ceteris Evangelii satores tela sibi non semel ab eo subministrata fatebantur. Sane per eos dies Indus, magici dux agminis, intempesta nocte domum Societatis subierat, ac molitus fores irrepserat in conclave, ubi fessos artus imposuerat strato sacerdos, Missionis praeses. Qui, audito murmure, insidias suspicatus, vigilandi porro partes et orandi sumpsit. Duas horas percussor expectavit donec ille obdormisceret; sed victus taedio, jamque albescere diem cernens, in jacentem irruit, et adacto quacumque potuit, novies deciesve pugione, se proripuit. Ad clamorem et strepitum excitati Christiani accurrunt. Manantem cruore sacerdotem, et vulneribus deformatum reperiunt; minore tamen exitio, quam metu; nam lodîce opposita, pugionis impetum retuderat. Neque vero id semel a scelcratis tentatum, sed irrito semper conatu, protegente suos Numine. Adjecit unus e nefario grege in animo sibi saepius fuisse faces subjicere nostris aedibus, quae cum essent ligneae totae ac stramineae, ignem momento concepissent; sed toties tam copiosum decidisse imbrem, ut infecta re discederet. Alii triginta, veneficiis insignes, quorum crudelitas humana carne, et publicis privatisque cladibus pasta dudum erat, pristina flagitia detestati sunt. Movit admirationem mulier annos centum egressa, caeca, gibbosa, morbis et criminibus obsita, quae falsorum numinum sacerdos, incantamentis ac caedibus praeerat. In extremum usque senium crederes reservatam, ut esset ingens divinae misericordiae documentum. Rogata quodnam operaepretium fecisset tanta in Tartareos dominos fide, tamtam constanti tot annorum obsequio; Maritum, inquiebat, filios, cognatos, valetudinem, perdidi. Quamobrem haud aegre adducta fuit ut crudeles heros mutaret, ac suave Christi subiret jugum. Hoc idem in insula Boholana facile persuasum ethnicis compluribus, cum paucos e Christianis fuso per populum late morbo extinctos animadvertissent. Nongenti Ecclesiae per baptismum additi fuere. In insula Tanayna, quingenti: ex aliis insulis turmatim confluebant, orantes ut edocerentur. Fieri satis omnibus, propter sacerdotum paucicatem, non potuit. Inventum tamen aliquod huic inopiae subsidium. Delecti sunt e Seminario Dulaceno juvenes bonae indolis, et virtutis expertae, qui huc illuc exspatiati docerent rudes, periclitantes baptizarent, deuique sacerdotum, quâ fas, supplerent vices. Admirari etiam licuit ac laudare divinam in mutis quinque ad Fidem adducendis Providentiam. Magistrum illis doctoremque dedit neophytum mutum, quem Patres exemptum servitute, vindieaverant in corporis animaeque libertatem. At ille se vindicibus suis, tanquam mancipium fidele, totum addixerat, linguae vitium industria, pietate, ac diligentia mire

compensans. Mutros igitur instituendos suscepit ope certarum imaginum, in quibus mysteria Fidei depicta cernebantur. Illos brevi doctrina coelesti et sapientia perpolivit: unum prae ceteris insigniter deformem, distortum, pumilum; annis, illuvie ac paedore, horridum, qui ex hac muta schola talis evasit mensibus tribus, eum ut Patres ipsi, tanquam divinum hominein, suspicerent. Paucis post diebus, quam ovile Christi fuerat ingressus, ad ejusdem regnum, ut merito sperare licet, evolavit, repentina quidem, at praevisa, nec dubiis indiciis divinitus cognita, morte sublatus.

[Note: 6. Fides miraculis propagata.] Barbarorum Fidem divina benignitas portentis confirmavit. Antipolim insulam tanta vis locustarum invaserat verno tempore anni MDCIV. cum pubescunt herbae, ac flores arborum induere se in fructus incipiunt, ut depastis magnam partem arvis, et anni spe absumpta, non dubia fames immineret. Adhibitae sunt a Patribus, quas praescribit Ecclesia, preces, et instructo agmine mediis in arvis supplicatio pie celebrata. Sensit vim precum inimica satis lues: locustae partim disruptae, partim in montem vicinum perfugerunt, ubi confectae inedia contabuere, sed fetore tanto, ut nemo illac intendere iter diu potuerit. Spem agricolarum et horrea ubertas vicit. Earumdem locustarum alter exercitus post aliquot annos arvis humentibus incubuit. Defixa in editiore loco Cruce, legio infesta, velut receptui canere jussa, procul transvolavit. Alias arebant agri, et annum sterilem tempestas justo calidior minabatur. Simul atque salutare Crucis signum palam propositum, et objectum aestuanti coelo fuit, contexit se nubibus, tantaque prorupit imbrium vis, ut paene contrariis vocanda votis serenitas sic a fuerit. Crucis annosae stipitem in urbe Taytayensi nescio quis apposuerat instar fulcri sustentandis aedibus, uxore conscia. Is paulo post moritur: conjux in morbum incidit. Mulierem subiit cogitatio adhibitae profanos in usus Crucis, et metus ne hujus delicti poenas, itidem ut maritus, penderet. Igitur filium vocat, ac pristino reponi loco sacrum stipitem imperat. Quo facto convaluit. His prodigiis tigata Fides ubique radices altiores egit. Itaque in insula Dulacensi sacro fonte tincti sunt grandiores natu ad septingentos; infantes ad mille ducentos. Sequianae vero insulae dimidia pars gregi Christiano accessit. Reliqua pars eam duntaxat ob causam rejecta in aliud tempus fuit, quod P. Gabrieli Sancio ad omnes erudiendos otium non suppeteret. Rejiciendum nihilominus, aut differendum non duxit par conjugum: ambo enim centesimum annum egressi tarditatem aetatis ac memoriae, diligentia, et aviditate discendi utcumque superaverant.

[Note: §. III. PRETIOSA MORS ALIQUOT SOCIORUM.] PENURIAM operariorum in iis insulis sublevavit Hispana classis, quae quatuot et viginti collectos e variis ejusdem Hispaniae provinciis Socios eodem anno MDCIV. in Philippinas deportavit, suppetias eo laetiores, quod Evangelii ministroium numerus erat imminutus obitu trium e nostris sacerdotum, ac potissimum P. Didaci Garciae, qui hujus Viceprovinciae gerebat curam. AEtatis annum agebat secundum et quinquagesimum, trigesimum vero secundum initae Societatis, cui fuerat adscriptus in Castellana provincia. Profectus ex Hispania in Peruviam, inde Mexicum venit, ubi tirocinio ac tribus collegiis cum praefuisset, ad visitandam in Philippinis Societatem, ac demum gubernandam vocatus, domum probationis instituit; sodalitates Indorum et xenodochia condidit; Seminarii duplicis fundamenta jecit: unius, in quo indigenarum liberi; alterius, in quo adolescentes Hispani nominis educarentur. Prudentiam et gravitatem suavitate summa et humanitate condiebat: hinc amor hominum et observantia in eum singularis. Dei vero, quem semper ob oculos habebat, amicitiam stringere arctius, vitandis, quantum fert humana imbecillitas, erratis vel levissimis conabatur; implorandaque diligenter ejus gratia, orationis. studio, cui multum temporis tribuere consueverat. Quotidianas mortalis vitae maculas quotidiana confessione detergebat. Negotiis identidem suffurabatur paucos dies, quos in praedio collegii Manilani, procul a strepitu, precando, jejunando, corpore domando, transigeret. Oryza fere ac leguminibus vescebatur, neque dubitabat integrum diem perstare jejunus, cum itineris suscepti ratio ita ferebat, ut opportunitatem sacrificandi captaret. Summa fruebatur animi pace inter gravissimos labores maris, viarum, et

valetudinis: sed hanc pacem non segni cessatione, sed virili rerum adversarum patientia definiebat. Itaque moriturus praelegi sibi voluit caput libelli de Imitatione Christi, quod inscribitur; De regia via sanctae Crucis. [Note: 7. Virtutes P. Didaci Garciae.] Ejus animi constantia tunc praesertim eluxit, cum Mindanenses, tanto infensiores Societati ac religioni Christianae, quanto Mahometanae superstitionis tenaciores, domum nostram Dulacensem everterunt, Patrem Melchiorem Hurtadum abduxerunt una cum septingentis incolis; ignem sacris injecerunt aedibus, templorum vasa et ornamenta conspurcarunt. His auditis P. Didacus Garcia non modo animo forti magnoque stetit; sed Socios etiam, proposita divinae voluntatis et Providentiae gubernatione, solatus est. Legi sine lacrymis et suavissimo pietatis sensu nequit epistola, qua P. Hurtadum affatur. Optat sibi pennas, quibus ad illum pervolare possit, ut amplectatur filium carissimum, ligarum non tam ferreis hostium catenis, quam aureis divinae caritatis vinculis. Sat scio, inquit, ferre te animo non solum aequo, sed etiam laeto servitutem, ob ejus amorem, qui propter te servus factus est; intelligo te superabundare gaudio in tribulatione tua, siquidem impleri divinam in te voluntatem vides. Hac una consolatione sustentor, cum te a meo divulsum sinu video, dum te dies noctesque flens requiro, nec mei sum prae dolore satis compos: quae si culpa est, amoris culpa est: modum ille vix tenet. O si coram alloqui te liecret! si cum hostibus pacisci, ut hunc nullius momenti, nullius frugis senem permutarent tecum, qui pondus diei et aestus in vinea Domini portare potes! Quam fortunatam ducerem ista conditione senectutem meam! Ut catenas tuas induerem libens; ut emptam bene mea servitute libertatem tuam arbitrarer! Utinam saltem hoc mihi daretur, ut eâdem vinciremur catenâ, quorum animi jamdudum aretissime sunt colligati! Pergit deinde constantiam Patris Hurtadi et patientiam multis efferre laudibus; eundem coronam et gaudium Societatis vocat: obsecrat ut oratione crebra, fiducia coelestis auxilii, consensione voluntatis suae cum divina, tanquam armis certissimis, aerumnarum molestias expugnet.

Quam adhibere carissimo socio consolationem studebat, hanc ipsemet sibi necessariam esse sensit, cum ad aures accidit tristis, etsi falsus, de nece P. Melchioris Hurtadi nuncius, deque hostium adventu in insulam Boholanam, quam Christiana florentem pietate reliquerat. Eo maerore magis, quam febri confectus excessit pridie Idus Septembris MDCIV. Conditorem Societatis D. Ignatium eximie venerabatur, cujus ope praesentis naufragii discrimen aliquando effugerat. Ferebatur navis in latentes sub aquis scopulos. Senserant e pautis aliqui peritiores exitium imminens: sed inhibere cursum, urgente a puppi vento, nulla vis poterat. Orto propter instantis periculi metum clamore lamentabili, jubet omnes in genua procumbere, ac S. Ignatium inclamare. Ventus hoc veluti admonitus nomine, ratem in contrariam subito partem flexit. Non absimilem B. Patris opem sensere Societatis operarii, qui anno MDCV. vela faciebant in Philippinas. Cum tota classis portum intraret, valida navis, per gubernatoris imprudentiam, explicatis velis et premente vento, delata est in eam quae Patres vehebat, multo minorem ac debiliorem. Nihil propius erat quam ut confringeretur. Tum unus e Sociis, conversa voce ad navim et animo ad B. Ignatium, cujus dies festus agebatur, Siste navis, conclamat, ac recede: Ignatius jubet. Recessit navis, cum abesset duobus tantum cubitis, et certissima clade vectores, metu jam exanimes, liberavit. Novis accedentibus colonis extulerunt illae insulae anno MDCV. laetissimas pietatis fruges. In Boholana tres Societatis sacerdotes excolebant octo Christianorum millia: quibus additi sunt eodem anno, et vitalibus aquis renati, ethnici amplius quingenti. Ex iis plerique surdi, quorum est magnus in iis insulis numerus, ne praesidio ad salutem necessario carerent, concionatores illis et doctores surdos pariter ac mutos benigna Dei manus dedit. Nactus P. Raymundus de Prado ante annos aliquot surdum et mutum insigni praeditum ingenio, eum nutibus et signis, ad quae percipienda indolem mirificam habebat, erudivit. Inusitata docendi ratio, ubi nec magister loquitur, nec discipulus audit. Doctrinam omnem divinae legis breyi percepit hic surdus, adeo ut nulla dubitandi ratio

Patribus relicta suerit, quin donandus baptismo foret; eoque se non indignum fusse operibus probavit. Instantem hiante rictu crocodilum, a quo jam plerique fuerant, ut saepe his in locis accidit, devorati, solo Crucis signo in fugam vertit. Orationi, poenitentiae, jejunio deditus, octavo quoque die labes animi sacra confessione purgabat; nullum Fidei praedicandae faciebat finem, idque tanta vi ac dignitate, ut intus a Sancto Spiritu institutus apparêret. Eloquente manu, vocali corpore, docebat, argumentabatur, omnem dicendi artem expromebat. Laeti Patres hominis ingenio ac. virtute, illum surdis decem e magno delectis numero praefecerunt, domi nostrae alendis, et sacra doctrina perpoliendis. Ad eos undique coneurrebant surdorum greges. ipsi deinde pagatim obibant insulas, et ad mutam surdamque saepe concionem verba taciti non irrita faciebant.

[Note: 8. Mors P. Raymundi de Prado, et vita magnis virtutibus ornata.] His subsidiis Christiana res illic indigebat, in magna paucitate operariorum pro tanta messe: amisso etiam, quem supra nominavi, P. Raymundo Prado, uno e praecipuis hujus Philippinensis Ecclesiae fundatoribus. Natus illustri loco non procul Barcinone anno MDLVII. jam tum ab ineunte aetate non obscura dederat futurae virtutis documenta Mortuo patre domesticas exosus lites, quibus, fratres implicitos in mutuam exarsisse perniciem cernebat, ad avunculum se recepit, canonicum Barcinonensem, spectatae probitatis virum: apud quem nactus opportunum otium ad studia litterarum et pietatis, magnos in utrisque progressus fecit, ac Deo vocante, Socictatem nostram complexus anno MDLXXVI. praeclaras opum honorumque spes religiosae cruci et paupertati porthabuit. Cum theologiam doceretur Valentiae, venerum: a Societatis Praeposito generali ad collegii rectorem litterae, quibus jubebatur duos ex auditoribus sacrae scientiae, Novam in Hispaniam continuo mittendos, deligere. Provolutus ad rectoris pedes Raymundus hanc depoposcit provinciam. Mexicum secundissima navigatione devectus, confecto theologiae stadio, susceptisque sacris Ordinibus, audit parari novam in Philippinas insulas expeditionem. In piam hanc militiam suum extemplo dare nomen percupivit; sed cum jam regendis aliquot nostris in Mexicana provincia domiciliis, magnum praebuisset virtutis et prudentiae specimeru, aegerrime, nec nisi tertio post anno, dimissus est. Impendit in iis insulis annos unum et viginti, partim erudiendis incolis, partim Societati gubernandae; bis Manilani collegii praefectura; et annis sex vice Provincialis functus; qui summus ibi nostrorum tunc magistrarus erat. Ea tamen occupatione gubernandi nequaquam impediebatur quominus omnes operarii strenui numeros ac partes impleret. Qyosumque de peccatis audiret confitentes, illos sancto Dei timore ita configebat, ut perfusi lacrymis abirent, prorsusue inducerent animum perire millies potius quam peccare. Emicabat ex ore concionantis ille sacer, quo succensus erat, ignis, et audientium pectora inflammabat. Jejuniis, precatione, cilicio, ceteraque carnis afflictatione, mucronem concionis, veluti cote, acuebat: quibus destitus praesidiis hebescit vulgo, neque ictum salutarem perfert.

His artibus credi vix potest quot animas e vitiotum laqueis. eduxerit, quot locis religionem ignotam invexerit, aut collapsam restituerit; quot offensiones publicas, odia inveterata, superstitiones, flagitia, sustulerit. Verba de divino judicio facientem audiebant matronae duae, mater et filia, deditae ludo ambae sic, ut modum in eo tenerent nullum; quod familiare Indis vitium est. Adeo fuerunt ejus sermone perculsae, ut animo defetae viribusque conciderint in frequentissima corona. Domum reportantur; una peccatorum dolore victa exspiravit; altera convaluit quidem, sed aliam penitus vitam deinde vixit. Sexcenta id genus exempla memorantur. Nec viva tantum docebat voce, sed libris etiam in lucem editis, quos magno numero, tanquam mortuos doctores, eo submisit, quo subire non poterat. Portentis, ac prophetico spiritu, servi sui auctoritatem saepe Deus sanxit. Philippinarum gubernator Gomez Perezius de las Marinas, Batavos a Molucis insulis arcere meditabatur. Classem, milites, arma comparabat. Placuit P. Raymundum de belli exitu percontari. Multis ille verbis gubernatorem deterret ne proficisatur; sinistra omnia et infausta denunciat. Nihilominus, urgente milite, et ignaviam Patris incusante, Gomez Superis adversis bellum movet.

Vix ingressus erat mare, cum Sinarum, qui vehebantur eadem navi, proditione, una cum suis mactatur. Haud felicius cecidit res ejus filio Ludovico Perezio, Philippinarum, post obitum parentis, gubernatori. P. Raymundum consuluerat sonoque, et capite manibusque truncatum videre visus fuerat. Pater, Deo consulto, monet illi mortem post paucos dies imminere, nullam interponat moram quin labes animi quamprimum sacramento expiet. Facturum id se respondet Nonis Octobris, quae non aberant procul. Serum est, ait Pater. Igitur quarto Nonas. Ne id quidem satis maturum. Nimis vere locutum fuisse Pradum exitus declaravit. Nam pridie ejus diei, orta seditione, Ludovicus ad eam sedandam procurrens, incidit in manus perduellium, a quibus faede truncatus, et in luto raptatus est. Istarum praefecturam insularum ambiebat Petrus Sarmrentus, qui praecipuum laborem illis in Hispanam ditionem redigendis impenderat. Sed ut causas, etiam optimas, multum adjuvant munera, miserat in Hispaniam navim, cum auri magno pondere; quo nimirum aulae regiae proceres demulceret. Hujus consilii conscium duntaxat unum habebat affinem suum, quem huic navi magistrum imposuerat: nec omittebat interim Deum sacrificiis offerendis, et pecunia in egenos prolixe distribuenda, orare ut felicem navi cursum annueret. Venit ad Raymundum: cui Pater: Quidquid moliris, inquit, Deo permitte, cujus consilia plurimum a tuis dissident. Attonitus Sarmientus expalluit. Pergit Raymundus, et Novum, inquit, dignitatis gradum animo concipis: frustra es: navis, quae tuas cum auro spes vehebat, periit: alios honores sectari te decet, coelestes atque aeternos. Maerore defixus et admiratione Sarmientus haerebat metum inter spemque dubius, donec anno demum elapso navim haustam fuisse fluctibus accepit: omississque rerum caducarum curis, totum se contulit ad studia pietatis.

Nobilis matrona fortunarum paene omnium jacturam fecerat, amissa navi, quam mercibus onustam Japonicis expectabat. Praecipuus hic angebat illam dolor quod non suppeteret ea, quae prius aderat, facultas ad miseriam inopum sublevandam. Brevi suppetet, retulit Raymundus: navicula Mexicum a te missa, damnum istud plane sarciet. Praedictioni fidem eventus fecit. Alius illum consuluit de beneficio Ecclesiastico, cujus in possessionem venire cogitabat. Vetuit omnino Pater, et causas cur ita censeret graves addidit. Verum qui ejusmodi petunt consilia jam fere deliberatum habent quid agant: ac vulgo bona sacra, quo sunt periculi pleniora, eo majoribus illecebris mortalium cupiditatem proritant. Adiit beneficii possessionem adolescens; at confossus a sicariis eâdem brevi cedere coactus est. Hunc in modum alii secundis rebus suis, alii adversis, sanctimoniam viri non vulgarem comprobabant.

[Note: 9. Studium mortificationis, et humilitatis. Orandi contentio. Praeparatio ad sacrificium, etc.] Tamen erant alia veriora sanctitatis ejusdem argumenta: nempe solidae virtutes, quarum perfectionem videbatur adeptus fuisse. Et quoniam iter ad ceteras ea sternit quae carnem spiritui, spiritum rationi Deoque subjicit, ab illa fuerat auspicatus, ac poterat inter eos merito recenseri qui carnem suam crucifixerunt cum vitiis et concupiscentiis. Tunicam ferreis horrentem cuspidibus corpori circumdabat. Ab amico rogatus quando cilicium esset deponendum: Post mortem, respondit. Memor fellis, quod oblatum in cruce Christo fuit, absinthium ori semper inditum gestabat: hoc uno condimento cibis omnibus suavitatem aspergens. Iis autem utebatur adeo parce, ut jejunio ali videretur. Molestissimos culicum ac vesparum aculeos ferebat immotus: nunquam oculos in cujusquam seu viri seu feminae vultum intendit. Societatis domos curaesuae commissas longissimo saepe disjunctas intervallo, lustrabat pedes; nullo contra solem imbresve munimine. Cum ceteras cupiditates, tum vero studium honoris egregie domuerat. Quidquid erat infimum et hominum opinione despicatissimum, eo delectabatur. Suarum confessionum, D. Augustini exemplo, indicem perscripserat: id se facere praefatus initio libelli, ut gratias ageret Deo, qui tam inutilem ac nequam servum non tolerasset modo, verum etiam innumeris beneficiis ornavisset. Verus humilis, inquiebat, non humilis videri, sed vilis cupit: nec tantum quis modo sit, sed quis esset Deo beneficam subducente manum, cogitat: condemnat neminem,

quia se reum ipse credit: eminus aliena cernit delicta, cominus sua; quae proinde majora videt. Viam porro ad consequendam humilitatem hanc brevissimam aiebat esse, si quis Dei dotes infinitas, itemque sua vitia, singillatim attenta cogitatione versaret. In iis duabus ipse cogitationibus totus erat, neque ad orandum accedebat, nisi prostratus humi; veniam peccatorum, instar publicani, flagitans; indignumque se, qui veniret in conspectum divinae majestatis, ducens: deinde praeclaram quandam Numinis dotem, in aliquo fere Christi vitae mysterio elucentem, contemplans, in suavissimos affectus amoris, gaudii, laudis, prorumpebat. Die Dominica sistebat se Deo et offerebat ut opus opifici; die Lunae ut reum judici: Martis, ut debitorem creditori: Mercurii, ut domino servum; Jovis, ut discipulum magistro: Veneris, tanquam egenum amico locupleti: Sabbatho, ut Patri filium prodigum. Ex ejusmodi meditationibus sacrum colligebat ignem, quo, quidquid ageret loquereturve, totus inflammabatur. Crebro per diem recipiebat se ad orandum, ac Deum in intimis animi penetralibus complectens adorabat, alloquebatur, consulebat, familiaritate summa et veneratione. Oranti saepe oboriebatur divina lux, eventusque rerum futuros aperiebat. Biennio antequam e vita cederet, cum in cubiculo instaret precationi, sub medium noctem, V. Nonas Octobr. a. S. Francisco supplicaret uti Manilam patrocinio suo tutaretur, subito attonitas aures impulit militaris clamor. Irrumpebant in oppidum Sinae ex improviso. Simul vidit eundem D. Franciscum stantem pro muris, et hostium impetus ac tela retundentem. Procurrit e cubiculo, ad arma conclamat, omnes ad rem bene gerendam accendit; victoriam, duce Francisco et auspice, pollicetur. Nec dictis fides abfuit. Hostes repelluntur ingenti clade; civitas victrix gratiam habuit monenti Raymundo, et D. Francisco protegenti; quem patronum adscivit, diemque ipsi sacram, ad perpetuum tantae victoriae monumentum, insigni deinceps pietate celebravit.

Nunquam rem divinam faciebat nisi lectione multa praeparatus; itemque peccatorum confessione, quam obibat veluti moriturus; demum attenta mysterii admirabilis meditatione. Quod si negotia sinerent, matutinum omne tempus gratiis agendis, et colligendis epuli divini reliquiis collocabat. Indictas sacerdotibus diurnas nocturnasque preces genibus nixus persolvebat; et quidem stata, quae singulis vulgo attribuitur, horâ, occupatione qualibet alia omissa vel intermissa. Versiculum Gloria Patri, etc. quotidie centies quinquagies, admista quindecies oratione Dominica: praeterea Rosarium B. Virginis, ejusque, ut vocant, Officium recitabat. Estque permirum tot in negotiis, itineribus, periculis, opportuna tam prolixis precationibus tempora suffecisse. Sed nimirum sanctis, orare idem ac vivere est. Robur et solatium, in adversis aeque ac prosperis, hauriebat tum a Christi vulneribus, tum a Mariae uberibus, Augustini opinor, verba suaviter usurpans: Hinc pascor a vulnere; hinc lactor ab ubere, positus in media.

Unum illi accidit, permolestum, quod incensam corporis afflictandi cupiditatem ipsius moderatores certis finibus, iisque, ut arbitrabatur, angustioribus, circumscripsissent: sed Christum audivit his monentem verbis; Si mea voluntas ita fert, quid lahoras? hanc sequere et quiesce. Rursum ab Indorum salute procuranda, quorum causa tot maria emensus, tot periculis perfunctus fuerat, se ad Hispanos juvandos traduci aegre patiebatur. Hac perturbatum cogitatione idem Christus JESUS, cui se totum offerebat, visus est non laeto, ut solebat, vultu et exporrecto, sed subobscuro et subirato intueri. Raymundus extemplo vim lacrymarum profundens, quid admiserit noxae rogat; pacem ac veniam precatur. Tum Christus: Totum te, inquis, mihi mancipas verbo; reipsa te tibi servas; neque Hispanis, cum jubeo, navas operam, ad Indos proclivior. Qua ex oratione intellexit, in quo virtutis verae cardo vertatur; nimirum in divina voluntate, quae religiosis viris per suos praesides innotescit, implenda: in eoque praesertim divinus Spiritus perfectae sanctitatis artifex elaborat, cum animas Deo dignas fingit, ut eas quasi se ipsis exuat, suaque spoliatas voluntate, totas divina velut induat. Hinc easdem adversis rebus, morbis, tentationibus exercet; in quibus nihil occurrit, quod ament, praeter Deum, ejusque sanctissimam voluntatem.

Hujusmodi periclitationes Raymundo nostro non defuerunt, in quibus incredibilem patientiam prae se tulit. Cum Societatem in Philippinis per sex annos gubernasset, sodalitatem B. Virginis a se conditam in Manilano collegio regendam suscepit, perrexitque civitati verbo exemploque prodesse. Id agentem gravis morbus occupavit anno MDCI. A medicis depositus totum enimvero se Numini permisit; cujus lumine collustratus, rescivit productam sibi vitam ad annos quatuor, ut repositam in coelo coronam justitiae, novis ornamentis augeret: id quod sacerdoti adstanti liquido confessus, morbum brevi excussit, et alacritate nova contendit ad metam. Coelestis patria, Dei felix conspectus, summi boni possessio, in oculis diu noctuque et in votis erant: quibus desideriis totus aestuans cum optatissimum adesse tempus dissolutionis suae sensit, rediit in urbem e villa, in quam, ut vacaret liberius orationi, secesserat; salutavit amicos, et sacramentorum instructus praesidiis, obdormivit in Domino, XIII. Kal. Martias anni MDCV. Funus non tam civium luctu, quam virtutis praedicatione, celebratum est. Ossa post annos decem, ut nobiliori loco reponerentur, effossa suavissimum odorem spiravere. Non pauca referuntur miraculis affinia, quae singularem ipsius apud Deum gratiam declarant: nos exemplis ejus virtutum gloriari potissimum et accendi par est. Ea stimulos acriores addiderunt Sociis per istas insulas religionem curantibus, inter populos moribus, locis, linguis disjunctos; plerosque etiam crudelitate insignes, a quibus magnae sacris profanisque rebus clades identidem importatae.

[Note: §. IV. MINDANENSIUM PRAEDONUM CRUDELITAS. PATRUM AERUMNAE.] MISSIONEM Ogmucensem P. Christophorus Ximenius summa in pace gubernabat, cum tristis affertur nuncius instare Mindanenses praedones, et omnia ferro ac flammis exscindere. Oppidum momento vacuum, civibus in montes et spelaea dilapsis, mansit: quos onustus pia sacrae supellectilis sarcina secutus est Ximenius. Biduo inter continuos metus, in rerum omnium penuria, traducto, ad urbem finitimam descendit, ut Christianos, si qui manus barbarorum evasissent, solaretur, periculi ac mortis contemptor. Urbem incensam reperit et inanem. In Porum insulam, eadem Christi caritate urgente, procurrit. Omnia pariter vastata, flammis consumptam Societatis domum cum templo deprehendit. Subit in abruptos montes, eosdem cadaveribus constratos videt. Gemitum et clamorem aspectus tam teter expressit. Agnovere vocem pastoris oves paucae in intimis abditae cavernis. Prodeunt e latebris Indi enecti fame, confecti plagis, spirantia cadavera. Flentem flentes complectuntur, et narrant, cum in templum die Dominica convenissent, nona Kalendas Novembres anni MDCV. hostem irrupisse in imparatos: pedibus arreptos infantes, et allisos ad saxa: juvenum partim devoratos artus recenti calentes nece, partim sale condîtos, et in dolia conjectos, dulcia ferinae gulae pabula: e captivis quosdam ad palum alligatos, circumstantibus denso agmine viris, mulieribus, pueris: qui omnes acutis armati arundinibus nuda corpora tandiu pungebant, dum vita cum sanguine efflueret: ita suis numinibus sacrificare solent. Abductos alios, ut mortuorum sepulcris infoderentur: sic ornare gaudent funera suorum principum, insigni crudelitatis exemplo, quasi parum illis esset saevire dum vivunt, nisi etiam mortui vivos perimerent. Sacerdos deplorata tot innocentium victimarum calamitate, curas ad opem superstitibus ferendam vertit, et in Zebuam properans, inde cibos, vestes, et alia fomenta devexit. Non defuit singulare in tanto luctu solatium; pueri fere omnes, paucis ante stragem illam diebus, fuerant baptizati: adultos Ximenius, quasi futuri praescius, salutaribus instruxerat consiliis; ac potissimum docuerat quonam pacto formandus esset perfectus peccati dolor, quam contritionem vocant.

In eandem Zebuanam insulam ante aliquot menses profugerant pulsi ex Amboino et Moluco Socii cum Christianis. Hollandorum classis expositis in Amboinum copiis nono Kal. Martias anni MDCV. Lusitanam arcem deditione ceperat. Templa cum Crucibus diruta: jussi Lusitani ac sacerdotes Societatis certa die cedere insulâ. P. Gabriel Crucius et Laurentius Massonius, committuntur aestuoso mari sine navarcho, sine viatico: uno duce itineris Deo, cujus patrocinio ac tutela freti, exacto mense Zebuanum portum sospites tenuerunt.

Interim Hollandi successu feroces, de capiendo Moluco, a qua insula vicinae invenerunt nomen, deliberant. E Lusitanis, qui capere possent arma, pauci supererant; ceteri bello, quod cum Ternatinis dudum gerebatur, confecti perierant, aut vulneribus debilitati jacebant. Arx tamen utcumque munita, nec impar hosti. Adfuit Batavus cum navibus decem, ab instrumento nautico atque militari paratissimis. Ac primo quidem naves Lusitanas in ipso portu occupat incenditque, non sine acri et cruenta pugna. Triduo deinde toto arcem tormentis majoribus terra et mari quatit: sed repellitur, et in suas usque naves retruditur. Redibat Lusitanus victor, cum hostem alium longe immaniorem in arce reperit, nempe ignem. Is, casu an proditione? injectus cados pulvere sulfurato refertos comprehendit, ac tecta, viros, arma, in auras et mare projecit. Restabat una Lusitanis fuga. Recipiunt se ad amicum Tidoris insulae vicinae regem, cum Patre Ludovico Fernandio: inde Siaum et Oronem insulas praetervecti, Zebuam gravissimis perfuncti periculis attigerunt.

[Note: 10. Seminarium Labocenie. Benefificia divinitus barbaris concessa. S. Ignatii patrocinium.] In aliis insulis, ubi pax, aut minor ab hoste metus, gesta res Christiana fuit feliciter: cumque certus ac facilis e puerorum institutione fructus capiatur, Seminarium est conditum in oppido insulae Boholanae primario. Non levem initio moram injecit caritas et indulgentia barbarorum erga liberos, quos a se avelli, et unam in domum includi aegerrime patiebantur. Ad haec metuere se dicebant ne familia spem propagandae sobolis amitteret, si pueri evaderent sancti. Sic appellabant coelibes, quales nonnulli visuntur in hac barbarie, post invectam Christianae castitatis sanctimoniam. Multa narrantur annis MDCVI. et MDCVII. argumenta tum divinae bonitatis, ethnicos ad se se allicientis, bene de illis merendo; tum justitiae et severitatis, improbos castigando. Dynastes oppidi Labocensis, summo inter illos loco natus, hausto inter hostiles epulas, ut maesta familia suspicabatur veneno conciderat semianimis, totoque convulsus corpore ac depositus jacebat. Sacerdos Societatis propere accitus, ut peccata confitentem audiret, miseratus aetatem juvenis, et parentum affiniumque circumstantium lacrymas, profert e sinu imaginem Sancti Ignatii, ac morientem hortatur ut ei se commendet. Assurrexit ille praeter omnium spem, ac postridie valens atque integer ad aedem sacram, propinquis gratulantibus et comitantibus, processit.

Crocodilum immanem vicina gens colebat instar Numinis, metu in religionem, ut fere fit, verso: totam enim hanc oram crudelis bellua devastabat, hominibus ac pecore diram explere ingluviem solita. Hanc tamen Indi quidam audaciores, hortantibus Christianis, in insidias pertractam ceperant, mactaverantque. Laetus tam opima praeda sacerdos Societatis detrahendam pellem belluae censuerat, et in palo suspendendam, ut esset victae infidelitatis trophaeum. Reclamantibus universis, et avita superstitione nonnihil perculsis, regulus in omnium conspectu pelle crocodilum exuit, ac ferale spolium laudanti sacerdoti obtulit. Triumphantem re tam fortiter gesta inopinus casus conturbavit. Ejus cognatus, catholicorum ingens columen, morbo gravi adductus est in summum discrimen. B. Ignatius fortissimi viri fidem et pietatem suo carere praemio passus non est. Ab eo invocatus aegrotum donavit repentina salute, regulum gaudio cumulavit. Uni fuit homini collatum hoc beneficium, en aliud toti datum oppido. Excitatum casu, an scelere? incendium jam domos aliquot hauserat. Flammis vires addebat ventus vehemens. Trepidare miseri cives, igni repagula et quas poterant moras objicere; demum partem urbis unam exscindere, ut servarent alteram. Ignis nihilo secius, multa strage ferocior, templum carpebat, cum Patres in genua provoluti nomen Ignatii supplices inclamant. Advolans adversa de parte ventus repulit flammas, urbemque reliquam ac templum servavit. Simile beneficium Laboanis civibus effigies ejusdem Ignatii contulit. Coortus inter densas arundines ignis urbem invaserat. Voracibus flammis opposita felix imago repressit furentium impetum, velut interposito aggere: ac simul conversus aliam in partem ventus in carecta invitas retorsit. Christi vero ac Deiparae sacra nomina, salutare Crucis signum, certissima erant barbaris, quidquid instaret periculi, praesidia. Prono flumine devehebatur adolescens in cymba. Erupit ex aquis crocodilus, et

inermem imparatumque hianti rictu petiit. Ille, sublatis in coelum manibus, JESUM ac MARIAM inclamat. Bellua, tanquam fulmine icta, in undas subito se demersit. Ethnici, cum pingues Christianorum agros laetis ridere messibus cernerent, et ab omni calamitate tutos, protegente segetes Cruce, quae plurima limites arvorum ornabat, sacerdotem adierunt, orantes ut sibi quoque liceret suis in arvis, macie multa confectis, ac diu sterilibus, Cruces defigere. Annuit, haud dubie sperans futurum ut qui Crucem diligere coepissent, ejusque vim beneficam experiri, Crucifixum brevi venerarentur et amarent. Ejusdem sacrosanctae Crucis, nec non aquae consecratae beneficio inveniebant remedia domesticis quarumdam stirpium et animalium venenis. Camandagia illic arbor est frequens, cujus succo inficiunt sagittarum mucrones, et venenum praesentissimum iis allinunt. Eadem arbor sua contage humum circumjectam ita depravat, nulla ut ibidem alia possit succrescere, aut si quae illuc tranferantur aliunde, statim arescant. Ejusdem frondes in mare littotibus vicinum decidunt, quibus pisciculi dum vescuntur, venenum toto corpore combibunt, incolumes ipsimet; sed illud iis afflant a quibus suerint comesi. Sunt dirae aspides, et angues alii tam pestiferi, ut levissimo vulnere necem certissimam ac citissimam afferant.

[Note: §. V. SAIOMONIS INSULAE PRIMUS EX EARUM INCOLIS BAPTIZATUS.] HIS pestibus ac venenis carent insulae non procul disjunctae, Salomonis vulgo dictae, e quibus accessit in Philippinas per id tempus juvenis, et primus, ut fertur, ex ea gente, felicibus auspiciis ad Ecclesiam aggregatus est. Sunt illae insulae in ducentesimo longitudinis gradu, et in octavo latitudinis Austrinae. Peruanam oram, vastissimo interjecto mari, spectant. Coelo utuntur saluberrimo, divite ac feraci solo, quae sortasse causa fuerit illis imponendi nomen ditissimi Hebraeorum principis. Res tamen famae nominique vix respondet; sive mutata, ut saepe usuvenit, locorum natura sit; sive commercii, propter longinquitatem, difficultas curam soli per se se fertilis colendi et facultatem posteris ademerit. Ex illis insulis anno MDCVII. ad Philippinas navis Peruana, Hispanos cum Salomonensibus aliquot indigenis detulit. E vectoribus cognitum est accuratius quam antea, quis earum sit insularum situs, quibus ventis obnoxius; quae coeli, quae incolarum indoles. Hinc magna spes affulsit et cupiditas Evangelii ad eos deportandi. Felices pariter gentis Pampanganae, in Philippinis, primitiae oblatae Christo fuerunt eodem anno. Indus neophytus mancipium in ethnici casa deprehenderat gravi affectum morbo, et prope conclamatum. Rogavit herum ut pateretur hominem ad Societatis aedem, quae non procul aberat, deferri baptizandum priusquam animam ageret. Risit ethnicus ferociter; et, Quem tu mihi, inquit, baptismum narras? Nemo unus adhuc e nostra gente (Pampangus erat) haec peregrina suscepit sacra; hiccine ut primus omnium illis initietur? Penes me sit, dum spirabit, volo, nec alia religione imbuatur quam mea. Atqui hunc coelo tamen destinaverat rerum arbiter Deus. Merces quasdam Indus secum deferebat, ac praesertim lintea munda et eleganti filo texta. Nullum, ait, ex hoc mancipio brevi morituro capere jam fructum potes: illud mihi sane vendas; pretium do, haec duo lintea. Inductus conditione tam pulcra ethnicus, annuit: statimque sublatum in humeros mancipium Indus sacerdoti defert. Eruditur, quantum erat satis, baptizatur, moritur, aeterna donandus libertate ac regno. Uter felicior? servus tam fortunata morte, an barbarus tam praestanti caritate?

[Note: §. VI. XOLANI, ITAE, ET ALII POPULI AD CHRISTUM ADDUCTI.] AT Christum, ejusque sanctissimam legem, ab aliquot annis habebant sane cognitam Xolani, Itae, Mindanenses, aliique Philippinarum populi: sed cum armis animisque dissiderent ab Hispanis, vix ullum culturae locum dabant. Tandem, singulari Numinis benesicio, feroces animos pacis, otii, ac religionis desiderium subiit. Xolani foedus et amicitiam primi expetierunt. Missus fetialis, gentis princeps, litteras sui regis in medio Hispanorum consessu recitavit. Erant scriptae in hanc sententiam. Sic habeto, hunc in regno meo secundum dignitatis locum obtinere: quod ille dixerit, a me dictum puta. Pacem, si aequitali faves, mecum, ut opto, perpetuam pange. Iuratus dabit fidem, si necesse est; sed a te jurato vic ssim accipiet. Hunc, pro eo ac dignum est, tractabis, et ad me quamprimum remates. Vale. His litteris perlectis, praefectus classis Hispanae, vocatis in consilium

proceribus, capita foederis feriendi descripsit: a Legato probata et utrinque jurejurando firmata sunt, explosis ex omni classe et arce Zebuana, ubi haec agebantur, militaribus tormentis. Ratam habuit pacem regius Philippinarum senatus: et novus Evangelio campus feliciter apertus est. Exemplum a Xolanis proditum secuti sunt biennio post Mindanenses, postquam illorum insanus furor luctuosas non uno in loco strages dedit, praesertim in insula Carigarana: Boholanam enim tutela Deiparae servavit. Imminebant Laboco, primario insulae Boholanae oppido, ubi tres Societatis sacerdotes cum duobus rei domesticae adjutoribus versabantur. Cum vix quidquam opis humanae suppeteret contra vim praedonum infestam, Socii divinam enixius implorarunt, seque ac totam insulam contulerunt in fidem ac tutelam Beatissimae Virginis. Hostium numerosa classis in Labocensem portum invehitur. Occurrit Hispana, navium hominumque numero longe inferior. Committitur praelium, barbaris victoriam laeto tibiarum strepitu praecinentibus. Caesi quadringenti, ceteri fugati disjectique. Rediere post paulo, refectis navibus, vocatisque in belli societatem Indis finitimis. Eadem auspice Deipara classem maximam, a ventis furentibus, et quasi composito immissis, raptatam scopulisque impactam amiserunt. Non eadem sors insulae Carigaranae fuit. Hostis ingruit ex improviso, eampis intulit vastitatem, aedes sacras incendit, oppida aequavit solo: magnum Indorum numerum in servitutem abduxit. Vix barbaras effugit manus P. Franciscus Encinas. Audito adventu hostium sacram convasavit supellectilem, et se in pedes cum Indis paucis locorum peritis conjecit. Per montium abrupta juga, silvarum anfractus, amnium instabiles arenas, carpebant iter saevum et horridum. Premebat fugientium vestigia hostis pertinax; at illum Indorum velocitas, quibus etiam timor alas addebat, elusit. Recepit se tandem ad naves; et ex antris, latebrisque nemorum prodierunt Indi, defatigatione exanimes et fame. Pater ad urbem Baibaum flammis consumptam festinavit, vulneratis et moribundis opem laturus. Ambusta et truncata cadavera, prorutam aedem sacram, comminutas Divorum effigies, et concremati templi cineribus permistas, summo cum dolore vidit. Alia insulae oppida eorumdem praedonum crudelitas desolavit. Patres cum aliquot indigenis aegre servavit fuga. In ea vero nihil aeque molestum sibi accidisse testabantur, atque hirudinum copiam incredibilem in palustri solo, quae a cruribus in reliquum corpus evadentes, sanguinem ita exsugebant, ut ipsimet barbari exangues medio in itinere saepe conciderent. Porro humida et humilia inter fugiendum sectabantur loca, ne vestigia humi relinquerent impressa, et noscenda hosti: tum etiam ut ne superare cogerentur montium capita, praeruptis aspera cautibus, et sentibus hirsuta.

Hostes alii Manilanum collegium prope dejecerunt anno MDCVIII. Insanis ventorum turbinibus concussi fuere parietes, excussa tecta. Sedato vento, pestis domestica comminuit trabes, quae totam fabricam continebant, ac purum abfuit quin iis putrefactis aedificium corrueret. Bestiolas ibi procreat humus formicis haud absimiles, Anaes vocantur ab indigenis. Illae noctu adrepunt ad summas domos, et durissima quaeque tigna conterunt, ac silentio vorant. Porro iter sibi fornicatum, agglutinata parietibus coenosa quadam materia, conficiunt instar angusti canalis, quem si destruas, alius nocte insequenti tenacior conficietur. Est enim earum numerus paene incredibilis. Pars remedii est mature pestem deprehendisse. Nec desunt genti artes ad eam avertendam. At contra saevos ventorum turbines remedii vix quidquam est. Iis in agro Antipolitano dejecta Crux fuerat. Confractam agricolae reposuerant in vicino prato. Exactis aliquot mensibus, cum urerentur campi post messem, et inutiles culmi, Crux inter illos abdita, etsi ob vetustatem sicca et arida flammis tamen intacta mansit. Venerationem pristinam auxit hoc prodigium. Concurrunt, reportant sacrum lignum in aedem proximam. Onus subiit Indus nobilis diuturna laborans febri, quae salutaris ligni contactu fugata est. Vim divinam saepius experta plebs inde assulas desecuit, quibus adversus quoslibet morbos tanquam praesentissimis utebatur amuletis. Mulier septem jam annos carebat oculorum usu. Pulverem vitalis ligni aquae admiscuit: hoc luto linivit oculos, et vidit; civitate tota vidente ac mirante. Puer

moriturus eodem remedio curatus est: plerique alii persanati. Tot prodiglis attoniti de Christiana religione suscipienda consultarunt, vocatis sacerdotibus Societatis, Itae, sive Aytae, natio plane barbara, belluarum more silvas concursans, Praedam nacti venatu quaesitam aut piscatu, tandiu consistunt in eodem loco, dum ea vescendo consumpta sit. Noctem aestate ducunt acclines arboris trunco, et ramis protecti: hyeme luculentum accendunt ignem, cineres praealtos hinc inde amovent, et humum in medio calefactam pro lecto habent, prunarum vallo utrinque septi. Mortuos abjiciunt insepultos, escam alitibus ac feris; nec eos ullo vel privato vel publico luctu prosequuntur; tantum id cavent ne locum alicujus morte funestatum per quatuor aut quinque annos terant. AEgrotos pariter ibi destituunt, ubi morbus illos occupaverit, modico cibo apposito: ac si forte convaluerint, tanquam lemures aut emersos ex inferis manes, fugitant. Bella pugnasque nesciunt: si quid cum vicinis populis oritur jurgii, hostes excipiunt insidiis, satisque sibi factum putant, si cujuspiam ex illis praecisum caput auferre possint.

[Note: 11. Divina bonitas et providentia in vocandis ad Fidem barbaris.] In iis, aliisque ethnicis ad Fidem adducendis, aut in ea conservandis enituit suavissima divinae Providentiae benignitas. Evocatus sacerdos ad aegrotum juvandum, in viam se dederat, cum Indis duobus itinerum peritis. Error improvisus illos a recto tramite abduxit in desertam casam, ubi languidus jacebat senex. Quem Pater benigne compellans rogat ecquid. adscribi filiis Dei velit. Ego vero, inquit senex, nihil malim: quid opus facto tandem est, id boni ut consequar? Aderat Patri juvenis ex eorum numero, qui vicatim doctrinam Christianam tradebant: huic senem erudiendum reliquit, donec ipse ad aegrotum excurreret. Reversus, salutis fonte senem tingit. Diem unum duntaxat superfuit. Duo e nostris dum praeter pagum irent, alio properantes, audiunt de infante recens mortuo. Uni ex illis venit in mentem inspicere cadaver. Speculati projectum temere infantem, vivum adhuc reperiunt, Baptizatus vivere inter illorum manus desiit, seu potius vivere beatam ac sempiternam vitam coepit. Miraculi plus habuit Inda mulier. Profiteri nomen inter Christianos ardebat; sed vix ullam necessariae doctrinae partem surdis admittebat auribus: sive illas grave senium, sive morbi vis obtuderat. Biduo post, cum familia tristis veluti mortuam ploraret, jamque esset insuta funebri reticulo, ut solent mortuos componere; assurgit; narrat deductam se ad regiae micantis auro fores, sed rejectam a nobili matrona, quod Christianorum doctrinam ignoraret: simul ab ea doctam preces ab iis recitari solitas; quas, omnibus stupentibus, expedita et alta voce recitavit. Tum se commode Crucis muniens signo, quod ut formaret nunquam institui potuerat, multa de Christi lege praeclare disseruit, ac baptismo expiata, mortem iterum, ut multi putaverunt, obiit.

Sacerdos, oppidulo lustrato, cum propere ad vicinum pagum pergeret, in aegrotum incidit sacri baptismatis percupidum. Pater metuens ne longiorem in eo erudiendo moram traheret, neque tam gravem suspicatus morbum, neophyto dedit negotium ut illum imbueret primis Fidei elementis. Orare interim aeger et obtestari ne se in tanto discrimine desereret: cumque promissam vicinis pagis operam Pater obtenderet, repente nubibus adductis tam densus imber est effusus, ut coactus fuerit tandiu consistere donec illum pro necessitate captuque eruditum baptizaret, ac coelo morientem statim inferret. Puella tredecim admodum annos nata, et gravi oppressa morbo, deportari Ogmucum voluit ex insula remotiore, ubi vix auditum Christi nomen erat, negans mori se, nisi Christianam, posse. Admonitus sacerdos, quamvis ad rem divinam faciendam, expectante populo, se accingeret, accurrit ac semianimem baptizavit, quae prius vitae, quam ille sacrificii, finem fecit. Alius e nostris ex oppido Tuborensi Talibongum petens, phaselum conscenderat, Zephyro leniter aspirante. Mutatus repente ventus naviculam in ostia fluminis Inabagnae ferociter compulit. Sacerdos, omisso parumper instituto itinere, pagum in ripa situm lustrat, de aegrotis percontatur. Oblati sunt ei tres infantes recens nati, et animam agentes. Quos postquam vitali abluit lympha, ventus quasi suo perfunctus munere, conticuit; ipse lembum et iter placide

repetiit. Hispana oneraria furente Austro in altum provecta gravi dulcis aquae penuria laborabat. His in angustiis, dum a saeviente pelago naufragium, a siti mortem omnes timent, monetur Indus Philippinensis ut ab interitu sempiterno baptismi ope se vindicet. Faciam, inquit barbarus, si baptismus afferat aliquid mihi praesidii contra sitim. Affirmantibus Christianis vectoribus id facere Deum negotio nullo posse, credidit: institutus et baptizatus est. Sub vesperam tantus imber decidit, ut non solum ad satietatem omnes ex longa siti se recreaverint, sed decem et octo aquae pluviae dolia impleverint.

[Note: 12. Baylanae complures hosti animarum ereptae.] Haec divinae Providentiae documenta, saluti animarum tam suaviter, tam attente consulentis, addebant animos Evangelii praeconibus ad aerumnas, quae instabant quotidie, fortiter exhauriendas. Grave illis periculum anno MDCVIII. creatum est a Baylanis, quas gentis antiquas sacerdotes esse diximus, nec superstitionis minus quam scelerum magistras. Stipatae sicariorum globo caedes edebant promiscuas; et paucis diebus triginta homines, per noctem ac tenebras, impiarum consiliis aut ferro perierant. Visum Patribus est externam vim nefariis conatibus opponere. Admonent insulae Zebuanae gubernatorem. Adest miles expeditus. Baylanae, re cognita, conjurant in Hispanos et Patres Societatis: ducem inter sicarios opibus et audacia praestantem eligunt; qui, collecta perditorum manu, irruit in Hispanos ex improviso. Illi et numero et virtute superiores, ductorem insani agminis corripiunt, ceteros armis exuunt. Discussa tempestas putabatur, et nonnulli regis administri subierant ergastulum, ut sicariorum ducem ad pacem, ac, si qua fieri via posset, ad Fidem perducerent. Instruitur cena. Vix accubuerant, cum ex iis furiosus unus prosilit, et arrepto famuli adstantis pugione, in obvios ruens, sex e primoribus Hispanis ferit, quorum quatuor paulo post e vulneribus occubuere. Comprehenditur parricida, cumque minas adhuc intentaret, gladio transfixus dejicitur: alii duo ex infelici arbore suspenduntur. Impetus illico factus in Baylanas, tot flagitiorum auctores. Vinciuntur quadraginta, et vicatim flagris conciduntur. Sed, quod mirari nemo satis queat, quas efferare debebat ignominia supplicii, mitigavit; ac scelera detestatas prorsus immutavit. Sic illis salus, regioni vero pax et quies, divinae benignitatis miraculo parta fuit.

[Note: 13. P. Melchioris Hurtadi fortitudo, pietas, mors.] Hinc facile intelligitur quo animi robore, qua firmitate virtutis munitos esse conveniat sacerdotes, qui se caputque suum in haec discrimina offerunt. Hanc animi virtutisque constantiam perspicere licuit in P. Melchiore Hurtado Toletano, qui ante annos decem in summo saevientis morbi aestu, cum se voto Missionis ad Philippinas insulas suscipiendae obstrinxisset, praeter omnium spem morbum depulerat. Voti reus illuc una cum P. Didaco Garcia Visitatore venit, et memor sponsionis, nulli pepercit operae ac labori ut fidem datam exsolveret. Servitutem durissimam inter Mindanae praedones anno fere integro pertulit; utque hostibus immanissimis referret gratiam, ad eorum linguam perdiscendam totum se contulit, quo prodesse ingratis posset. Vindicatus in libertatem, ac Manilam reportatus, enixe petiit ut rediret ad eosdem, acturus de pace. Ivit, ac nefarios illorum impetus anno toto coercuit. Quo tempore instar mancipii vilissimi tractatus, opprobriis aerumnisque, ut sacra voce utar, saturatus, oblatam amplexus est occasionem erudiendi Tagalos, Bisayos, Malayos, et Ternatinos; praeter Mahometanos complures et indigenas Christianos. Inde revocatus, postulavit in summi beneficii loco ut liceret sibi ad Pictos, nationem vicinam, commigrare cum certo servitutis periculo. Exoravit; dumque in Arevalensi Missione indulget ardentissimae caritati, divino illo potius, quam febris ardore, consumptus interiit VI. Kal. Septemb. anni MDCVIII. annos tantum septem ac triginta natus. Cives primarii certatim obtulerant suas aedes, in quibus commodius aegrotaret ac levius, quam domi nostrae. Abnuit: hoc unum dolens quod in vinculis aut media barbarie non moreretur: laetus cetera et triumphans decurso vitae inter utiles animabus aerumnas, licet brevi, spatio. Laudavit extinctum Zebuanus Episcopus, fleverunt ipsi barbari. Observatum in eo fuit, quod cum inter illos versaretur in summis rerum omnium angustiis, rem nihilominus divinam facere vix unquam omitteret, eoque fortium pane suam et Christianorum suorum patientiam

armare. Idem unum in libellum congesserat quaecumque vel scire vel exequi virum Apostolicum decet. Ita ceteris carere libris poterat, quos ubique nancisci promptum non est; aut a praedonibus et naufragiis defendere.

Anno MDCIX. pax confecta tandem est cum Mindanensibus. Ea donec a Manilae gubernatore confirmaretur, pactae sunt induciae magno religionis bono, quae, velut hyeme depulsa refloruit. In insula Siquiorensi, quae una maxime clausa videbatur Evangelio, apertum ingens ad Fidem inducendam ostium, hortatu praesertim et studio matronae Christianae; quae verbis, deprecatione, exemplo tantum apud barbaros potuit, ut pristina feritate posita plane mansuescerent. Id vero arte quadam et industria perfecit, initio propagandae pietatis ducto ab ipsis mulieribus, id quod in errore proseminando usurpatum olim est ab haereseon architectis, quos ope feminarum et sollertia plurimum usos accipimus. Dedit operam ista ut e mulieribus pium sodalitium conflaretur, quarum partes forent maritos docere, instituere filios, exemplo ceteris praeire. Exarsit inde viros inter et feminas sancta aemulatio, quam virtutis cotem recte dixeris.

[Note: §. VII. MICHAELIS AYATUMI, ADOLESCENTIS INDI, MATURAVIRTUS.] Huic matronae filius erat adolescens in Seminario Societatis Boholano, Michael Ayatumus, dono quodam divinae Providentiae genitus, ut Indicae juventuti proponi tanquam exemplar posset. In eo erant omnia ornamenta, quae ineuntem aetatem commendare solent, imo quae in sanctioribus pueris admiramur. Novies quotidie Virginis coronam recitabat: Christi Domini ac Deiparae vitam assidua tractabat meditatione. Saepe sciscitabatur a sacerdote, quem habebat conscientiae moderatorem, qua maxime ratione posset Dei praesentis et amantis imaginem animo altius insculpere. Hanc vero ubique circumferre videbatur, tam suavis exstabat hilaritas in ore, tanta in omni motu gestuque modestia. Sextam feriam et sabbathum traducebat jejunus, hoc in Virginis Matris, illam in Christi crucifixi honorem: non deerant alia diebus aliis jejunia, quibus addebat crebram corpusculi verberationem. In votis illi erat publice vapulare, colaphis caedi, foedari sputis, Christi Domini propius imitandi studio.

Societatis operarios, cum excurrebant ad Evangelica ministeria, solebat comitari, et eorum commodis mira dexteritate ac providentia servire. Monenti aliquando cuipiam ne se tanto labore frangeret, viros religiosos parce duriterque tractandos esse: Quo minus, inquit, illi de suis commodis laborant, eo me impensius adniti par est ne quid capiant incommodi: mihi partes impositae sunt caritatis, non parcimoniae. Multa ejusmodi feruntur ejus responsa plena prudentiae. Viderat aliquando suos aequales ludere petulantius, et verba quaedam effutire parum a praetextatis abhorrentia. Monuit Seminarii rectorem; Ne, inquit, a levioribus exorsi, graviora paulatim audeant. Flagrabat enim in tenello pectore ingens animarum servandarum cupiditas, neque ulla in re placebat sibi magis, ubi dabatur aliquid otii, quam in elaborandis conciunculis, quibus acriter barbaras consuetudines insectabatur. Pueris vero, cum Evangelii praecones aliquo profectos assectabatur, tam scite doctrinam Christianam explicabat, ut Apostolicam in puero mentem sentires. Ea rerum divinarum peritia fecerat ut illum Patres aliis adolescentibus, in Seminario pariter educatis, praeficerent: at ille honoris umbra levi adeo exterritus est, ut inciderit in morbum, neque ante convaluerit quam in eundem cum ceteris ordinem redigeretur. Virginitatis illibatae florem Christo tribus ante obitum annis voverat, quae materia multorum et gravium cum parentibus et consanguineis certaminum illi fuit, cum nuptias non ignobiles invito et reluctanti oggererent. Eluxit ejusdem animi excelsitas in avunculi funere, quod cum affines ejulatu multo, ut mos barbaris, prosequerentur; ipse oculis siccis perstitit, negans lugendam aut hominis mortem, quae voluntate Numinis eveniret; aut Christiani, quam beata immortalitas exciperet. Ad eam ipse se se diligenter comparabat, solitus tertio quoque die labes animi confessione sacra detergere, ac pridie ejus diei, quem novissimum habuit (is fuit XIII. Kal. Decembr. anni MDCIX.) quasi praescius instantis leti, sacramentis Eucharistiae et poenitentiae se communivit, palamque mortem imminere sibi denunciavit. Ejus expectatione haudquaquam turbatus perrexit placide ad flumen cum aliquot puerulis,

pannos ut ablueret. Vix in ripa constiterat, corruit semianimis; ac domum reportatur, ubi suavissima JESU et MARIAE nomina ingeminans obiit, anno aetatis decimo sexto. Cadaveri, cum efferretur, palma in manum inserta, caput floribus redimitum: funus gemina Deiparae sodalitas cohonestavit: consentiens virtutis ejus opinio, atque adeo imitatio, instar ingentis panegyrici fuit.

[Note: 14. Quae virtutes a barbaris potissimum cultae, et quibus stimulis excitatae.] Sane ex illo tempore majorem in modum aucta est castimoniae apud indigenas existimatio, cujus antea nomen vix ferebant; cumque adolescentes plurimi a Seminario abhorrerent, sive liberioris vitae studio, sive innata erga parentes caritate, jam exemplo tanto permoti certatim in illud adscribi percupiebant, et a suis etiam patentibus eo deducebantur. Insulam Boholanam non agnosceres; ita mutati mores erant. Olim latrociniis et caedibus adeo laborabat, ut cogerentur incolae desigere perticas in aqua, secundum littus, ex iisque lectos suspendere, ne a sicariis noctu confoderentur. Ex arboribus enim aut palis vulgo retia suspendunt: iis involuti cubant, anguium metu, quibus humus tota scatet. Furtim igitur obrepebant sicarii, et retibus suppositi, cubantes incautosque lanceis noctu configebant. Jam tuta quies; moribus a feritate ad humanitatem, ab impietate ad pietatem conversis. Tradebant ultro flammis Dalongones suos. Haec erant prisca miserae gentis numina, molares nempe crocodilorum dentes, in quorum infima parte caput humanum ex ebeno, aliave materia, caelatum exstabat. Colebant alium praeterea Deum, Divatam nuncupatum: ei sacras esse locustas arbitrabantur. Itaque, cum frugibus erant molestae, unam ex infesto capiebant agmine, ejusque collo tantum alligabant auri, quantum gestare posset. Sic onusta remittebatur ad Divatam, eo munere scilicet placandum. Nunc istam frugum arvorumque pestem piis Ecclesiae precibus averruncare docti sunt. Hunc felicium insularum ad meliora sacra moresque Christianos transitum multo ante praenunciatum tradunt: et anno MDCIX. vulgatae, atque ad Patres Societatis allatae sunt praedictiones, quas ante Hispanorum in Philippinas adventum editas populi consentiens opinio ferebat. Carmina sex erant barbara, quorum interpres fuit sacerdos vetus gentis, tanto melior modo Christianus, quanto pejor antea veneficus. Sententia carminum haec erat: Venturos advenas ex orbe longinquo, et sanctiora sacra cum moribus illaturos. Narrabat praeterea idem interpres auditas lamentantium daemonum voces, qui se a Christianorum Deo victos pulsosque faterentur. Nec raro voces eorumdem propalam exceptae, graviter de Maria Virgine conquerentium, a qua suum conteri caput ingemiscebant, Nihil autem ferebant molestius, quam in mores barbarorum inductam humanitatem, misericordiam et benignitatem. Ut daemon e furore totus ac malitia concretus est; sic easdem furias afflabat Indis suo subditis jugo. Nulla ipsos mutuae caritatis nectebant vincula, nulla commiseratio calamitatis alienae movebat. Hominem necare, ludus; mactare hospitem, jus fasque habebatur. Nunc, postquam Christum induerunt, misericordiae viscera pariter et benignitatis induerunt; pietatem in parentes, caritatem erga liberos, erga hospites humanitatem; curam et commiserationem adversus aegrotos. Coacti fuerant in sterilem ac desertam insulam fugere plurimi lepris infecti, et oppidis hominumque consortio exclusi vitam infelicem illic trahebant. Reducti sunt ab hoc velut exilio inpatriam; et cibo, vestitu, baptismo, domicilio, donati. Jam (quod apud illos antea insolens et inauditum) aegrotis et peregrinis addictas domos habent, easque omnibus rebus instructissimas. Illarum cura primoribus demandatur in beneficii et honoris loco. Canistrum ingens pro foribus nosocomii deponitur: in illud quod cuique commodum est cibi supellectilisve projicitur. Praeterea singuli pagi singulis hebdomadis vices alendi nosocomii onusque sortiuntur. Itaque stata die carnes venando captas afferunt, assas elixasve, cum oryza obsoniisque similibus. Receptum hoc moribus priscis erat, nunquam ut venatum irent nisi prius idolo consulto. Superstitiosa consuetudo atque impia in meliorem est mutata. Pergunt venatores in aedem sacram, ibique a Christo per Virginem Matrem postulant ut venationem fortunet: neque preces irritae vulgo cadunt. Eandem erga se Numinis benevolentiam saepe comprobarunt in gravissimis, unde nulla vis humana vel industria illos explicuisset,

periculis. Divinam rem in aede sacra sacerdos Societatis faciebat; templum fragore ingenti fatiscere ac labare coepit. Perrexit nihilominus, et sacrificium absolvit. Cum se in sacrarium reciperet, moles male compacta ruit, egressis commodum qui dabant operam facienti. Sic mortalium amorem beneficiis Deus prolicit: interdum etiam poenis incutit metum, sed parcius, ut decet patrem; et ita, ut paucis cladem poena, multis salutem timor afferat. Irretitus nescio quis prava pejerandi, et voces impias effutiendi assuetudine, addebat, Crocodilis omnibus fiam praeda, si mentior. Crocodili praeda fuit. Alium ad consueta flagitia properantem noctu duo monstra fuliginosa rapuere sublimem, et ad os putei accenso sulfure aestuantis, detulerunt; orantem nihilominus veniam, et meliora spondentem, raptavere per senticeta, et quassatum toto corpore abjecerunt humi. Delatus in templum agnovit scelera, et emendavit.

[Note: 15. Itarum legati. Missio ad Bantaianos, Bisaienses, Dapitanos, Butuanos, Tinaboganses, etc.] Nationem Itarum plerique sacerdotes Societatis tentaverant in oppida et pagos deducere, ut facilius excoli posset. Illam innata barbaries ac libertatis amor in montibus et sylvis adhuc retinebat. Demum anno MDCXII. sua sponte destinavit oratores ad P. Montotum, qui gentis nomine significarent deliberatum cunctis ac fixum esse demigrare ex montibus, pagosque et oppida, si locus idoneus assignaretur, aedificare, ubi a Patribus Christianos ritus docerentur. Primam legationem sacerdos prudens repudiavit, illorum inconstantiae merito diffisus. Sed altera statim consecuta promissis ingentibus fidem publicam obstrinxit. Hanc in petendo perseverantiam cernens Montorus legatos ad Hispanum gubernatorem deduxit, qui laudato gentis consilio, rata quaecumque petebantur esse jussit. Castrensem eodem anno Missionem nostri obierunt in gemina expeditione Hispanarum cohortium adversus piratas, qui latrociniis et caedibus infestam habebant Bisaiensium regionem, Hispanae ditionis. Dapitanum erat oppidum ad oram maritimam impositum colli, et praeruptis rupibus cinctum. Oppidani, nuper ad Christi fidem conversi, finitimos ex insula Mindana Saracenos experiebantur hostes infensissimos. Eorum tamen quotidianas incursiones fortiter in hunc diem, Christo auspice, represserant, numero quidem impares, at animis et loci opportunitate superiores. Unum illis, tot inter victorias, dolebat quod essent sacerdote ac sacra aede destituti. Utrumque anno MDCXII. adepti sunt. Interea illorum fuit hoc institutum, haec memorabilis pietas dum hostes undique ingruebant, ut cum parentes pro patria et liberis ferro depugnarent, imbelles filioli, unum in locum congregati, quotidie nixi genibus rosariola percurrerent, viresque ac victoriam versantibus in acie parentibus a propitio Numine deposcerent. Ventum deinde ad Butuanos. Iis hoc nomen inditum est a flumine Butuano, ad cujus ripam indigenae Christiani, coetu variis e locis facto, et icto foedere, oppidum aedificarunt, in medioque templum et sacerdotis domicilium collocarunt, ne quid periculi utrumque subiret, nisi postquam omnia munimenta fuissent expugnata.

Tinagobenses, cum ethnici nuper essent, non aliis vulgo sacerdotibus quam mulieribus utebantur. Tanta porro istarum vetularum, seu sagarum, apud omnes erat veneratio, ut summa penes illas publica rei potestas esset. Eaedem, posteaquam Evangelio crediderunt, studium illud suum vetus proferendae falsae religionis traduxerunt ad veram amplificandam: nihilque prudentius, nihil fructuosius, nostri posse fieri putaverunt, quam si plurimas praeceptionibus sacris imbuerent, et magistras notis familiis pagisque praeficerent. Quippe cum magna essent apud omnes in gratia, et longa exercitatione artem dicendi minime barbaram comparassent, afferebant ad mysteria percipienda summam facultatem, ad eadem vero aliis tradenda summam auctoritatem. Insulae Cybabao colendae tres e nostris destinati uberrimas Evangelii fruges collegerunt. In quatuor oppidis totidem templa condita sunt ab incolis: quorum duo millia in Christi ovile aditum per sacramenti primoris ostium invenerunt. In his observata est grandis natu anus, salutaris balnei cupiditate illuc e montibus longe profecta; cui sermonis, ob debilitatas annis et via vires, usus duntaxat usque eo dum baptismum peteret; vita, dum susciperet, magno Dei munere suppeditavit.

Ex his, quae hactenus retulimus, aestimare licet quam pie vereque fuerit a

[Note: 16. Praeclara vox Philippi II. Regis Catholici.] Philippo II. responsum aulicis quibusdam suadentibus ut Philippinas insulas Christianis imbui sacris coeptas desereret, quod regio fisco futurae essent graves, propter expensas proventibus majores, in solo sub initium non ita quaestuoso. Ego vero, inquit, pro una aedicula sacra, aut neophyti unius salute, non solum Indiarum gazas, sed omnes Hispaniarum thesauros libenter expendam, ac bene collocatos arbitrabor. Digna Christiano Principe, digna Catholico Rege vox! Ille vero non una tantum aede sacra, sed plurimis et templis et veris Christi adoratoribus auctam ornatamque in Philippinis religionem vidit. Vidit easdem insulas, divina benignitate ac studio colonorum, auctas auro, frugibus, incolis; divites melle, saccharo, et ceteris opibus, quae vicinorum invidiam et mercatorum studia stimularunt. Societas vero nostra, ut nihil modo de ceteris Ordinibus Religiosis dicam, quorum laudari satis Apostolici labores nequeunt, stabiles domos majores quatuor anno MDCXV. numeravit: nempe Manilanum collegium, Seminarium S. Josephi, Zebuanum collegium et domum Probationis: minora vero domicilia, seu Residentias, duodecim: Boholanam, Antipolitanam, Silanensem, Carigaranam, Dulacensem, Tinabogensem, Palapaganam, quae item S. Spiritus dicebatur; Indanensem, Maragondonensem, Taytayensem, et Arebalensem. Omitto varias Missiones non uno stabilique loco fixas; sed levium castrorum more, huc illuc deferri solitas. Crevit iste postea numerus, et anno MDCCX. dum haec scribimus, quindecim Residentiae, et quinque Collegia in Philippinarum Provincia recensentur.

[Note: §. VIII. SOCIETATIS FAUSTUS LABOR IN MOLUCIS INSULIS.] INFRA Philippinas jacent insulae Molucae intra CLV. et CLXX. gradum longitudinis, ipsi AEquatori magnam partem subjectae. Earum maxima Celebes dicitur, sive Macassaria. Secundum illam ceteras vincit amplitudine Gilola. Huic adjacet Mauri insula, cum aliis minoribus, Mauricis pariter dictis: quae non tam incultae modo et barbarae sunt, quam ferebantur ante annos admodum quadraginta, cum in eas S. Franciscus Xaverius exscendit. Praeterea inter easdem Molucas celebrantur Ternata, Tidora, Ceramum, etc. Incolae Molucarum Mahometana plerique somnia sequuntur: Christiana religio per Lusitanos invecta, per Societatem varie propagata fuit, primum quidem per S. Franciscum Xaverium, et missos illuc ab eodem PP. Beiram et Riberium: quo tempore in iis insulis millia Christianorum amplius sexaginta numerata sunt: deinde, mortuo Xaverio, per strenuos ejus virtutis imitatores fuerunt excultae. Erat in Insula Ternata anno MDXLVI. arx Lusitanorum: sed insulae dynastes eorumdem stipendiarius, Mahometanae superstitioni addictissimus, favebat Christianis palam, id e re sua esse ratus; dolos clam necemque Lusitanis et Patribus moliebatur. Id sentiens Lusitanae arcis praefectus, illum nec opinantem comprehendi jussit. Ad eum liberandum arma statim ab indigenis sumpta, bellum ingens conflatum: in quo P. Alfonsus Castrius est a barbaris interfectus. Lusitani redimere pacem coacti sunt Ternatensi dynasta restituto. Barbarus ultionis avidus in Christianos dum saevit, a milite Lusitano caeditur. Ejus nece bellum recruduit. Arx Lusitana pertinaci obsessione annorum sex victa est, et ad deditionem compulsa, incredibili Christianae religionis damno. Lusitani se in Amboinam receperunt cum Patribus Societatis. Vexati a Ternatensi regulo Manilam miserant anno MDXCIII. petitum auxilia: et classem in Ternatenses paratam praetor Gomezius instruxerat, cum a remigio Sinensi per insidias obtruncatur. Eo destituta auxilio Lusitana res et Catholica fere concidit, adeo ut consultatum anno MDXCV. fuetit inter Socios num expediret, relictis Molucis, operam utilius collocandam sedemque alio transferre. Quatuor adhuc domicilia retinebant in totidem insulis, Amboina, Tidora, Siao, et Labua. Manêre Claudius Aquaviva jussit, et creditam sibi a Domino provinciam quibuscumque possent rebus tueri; hortatus ut gauderent pati, quandoquidem agere non liceret. Igitur in statione manserunt, neque adfuit magna solum fortiter patiendi facultas, verum etiam utiliter agendi; praesertim anno MDCI. cum Batavi, navibus et copiis Ternatensium aucti, arcem quam in Tidora Lusitani construxerant, obsidione cinxerunt. Dies illapso in Ecclesiam nascentem Divino Spiritui sacer, praelio ingenti statim commisso memorabilis fuit.

Divisi bifariam Patres arma suae militiae impigre tractaverunt, cohortandis Lusitanis, qui rates hosticas velis, armamentis, et hominibus ita spoliarunt, ut lacerae ac diffractae fugam indecorem arripuerint, relictis quae littus mordebant, ancoris, cladis acceptae testibus.

Hoc discrimine perfuncti Socii varias peragrarunt insulas, quarum alias reddidere [Note: 17. Variae insulae Christo partim redditae, partim additae.] Christo, alias addidere. Labuam regulus obtinebat Christianus ille quidem, sed infando pellicis amore palam implicatus. Diu surdas aures ingrata. veritas ac Sociorum vox frustra pulsavit, obstrepente vitiosa cupiditate: demum exoratus flagitiosam cum Saracena consuetudinem justis mutavit nuptiis, et uxori veritatem religionis persuasit. Ut vero publicae offensioni satisfaceret, indicta supplicatione, Crucis vexillum gestare, ac sacro agmini praeire non erubuit.

Hyems anni MDCI. imbribus foeda pios animarum praedones non tenuit quin per aspera nigris Aquilonibus freta, per montes nivibus horridos, et ferarum lustra percurrerent Omam, Oliacerem, Rosselanam, aliasque minores insulas. Praeda mille capitum fuit, quae baptismus in Christianam libertatem vindicavit. Rediere pariter in Ecclesiae sinum complures alii, qui per superiorum temporum caliginem et acerbitatem, defecerant ad Saracenos. Ex ipsis Saracenis non pauci, flagrante bello capti, et in Amboinae arcem inclusi, Mahometem cjurarunt. Nec deterior successus Lusitani Martis fuit, hoste passim circa Amboinam fuso deletoque; felicior etiam exstitit anno sequenti, quo AndreaeHurtadi de Mendoza fortunatus in Molucas adventus lucem dubiis adhuc rebus ac salutem attulit. Statim insulas complures, quae a Lusitanis et religione defecerant, expugnavit: praesertim Ittum et Varanulam. Ittenses, urbe deserta, cujus arcem Batavi tenebant, in montes altissimos, et abruptis cautibus praecinctos, evaserunt. Subvexerant in ipsas cautes saxa immania, quae in obsidentes devoluerent. Angustas praeterea fauces montium, per quas tantum aditus patebat, multo milite, et opere muniverant. Lusitanus dato signo, per invias rupes et inaccessa feris ipsis juga, inter horrisonos tubarum, tympanorum et tormentorum fragores evolavit. Periculi pars ad Patres Societatis pertinuit. P. Brixius Fernandez duplex vulnus in capite gravissimum accepit: alii sauciis militibus, medios inter ignes, et obvias ubique mortes, adfuerunt. Hostes tam inexpectata et inaudita fortitudo sic exterruit, ut plerique se summis e jugis praecipites dederint. Urbes propinquae pacem foedusque renovarunt, missis civium primoribus, qui altera manu glebam, altera caryophylli ramos praeferebant, quasi terrae possessionem ejusque fructum et opes praecipuas traderent. Arx Batavorum excisa. Ventum deinde ad insulam Varanulam. Ejus oppidum civibus in fugam effusis, direptum incensumque: arces duae, una Batavorum, Ternatensium altera, solo aequatae. Obsides vicinarum insularum in Amboinam adducti fuere, cumque illis promiscua colluvies ethnicorum et Saracenorum, e quibus brevi tria millia veteris vitae atque impietatis sordes in sacris baptismi aquis deposuerunt. Plurimi Christianae Fidei desertores salutari poenitentiae fonte perfidiam purgavere. Sacerdos praeter oppidalum iter faciens, rogatus ab incolis est ut erigeret Crucem, ipsosque faceret Christianos. Fecit, nullo excepto. Iniri facile nequit infantium numerus, quos Deus sibi filios adoptavit: neque satis laudari multorum ethnicorum fortunata mors, quos coelum eodem salutis charactere insignitos continuo admisit.

Parum erat minores, id genus insulas expugnasse, nisi Ternata reciperetur. Hoc denique, anno MDCVI. feliciter est confectum. Jussus a Rege gubernator Philippinarum depellere hostes, antequam in recenti possessione se confirmarent, ac laboranti religioni quamprimum succurrere; in Ternatae conspectum exeunte Februario cum apparatissim classe venit. Primus labor expiandis sacra confessione militum animis datus. Statim in terram expositi succedebant ad arcem, caesis quae circum obstabant, arboribus, fossisque ad moenia perductis, cum acies Ternatensium prorupit. Excepit ruentes Lusitanorum cohors: instat cedentibus, simulque arcem cum fugientibus ingreditur. Concurrentibus ad portam hostibus qui moenia servabant, Lusitani muris poene desertis admovent scalas, vexilla pinnis victricia defigunt, faciunt impetum e moenibus in obsessos, qui vel subducti

fuga, vel caesi, victoriam facilem, ac vacuam arcem victoribus reliquerunt. Sic hora dimidia Lusitanis obtulit quod anni complures negaverant. Arce capta oppidum, dilapsis cum milite civibus, ad victoriae cumulum accessit. Rex Ternatae, Christianae religionis hostis acerrimus, paratas naviculas celeriter conscendit, cum filio paucisque principibus: reliqui se receperunt in locum insulae satis munitum. Sed ad colloquium adducti, et Lusitani ducis humanitate capti, non modo se sponte victoribus dediderunt, sed Regem ipsum, qui evaserat in Gilolam, induxere ut se Lusitanis permitteret. Ab iis abductus Manilam est, ne quis tumultus per eum in Ternata oriretur. Statim pristina pax rebus et religioni rediit; collegium Patribus cum templo restitutum, et ad reparanda superiorum annorum vulnera, in vicinas insulas, ubi fides multorum laborabat, continuo discessum est. Ad perdomandas Ternatensium aliquot Saracenorum reliquias, jugum excutere tentantium, magnopere valuit P. Gabrielis a Cruce auctoritas et prudentia. Callebat sermonem indigenarum, compendia viarum ac diverticula noverat. Itaque exercitui magnas utilitates attulit: et integras aliquot urbes pellexit ad deditionem, quarum cives olim permultos Christianae militiae sacramento adegerat, et modo ad signa pristina, quae Saracenorum exemplis impulsi, aut immanitate fracti deseruerant, facile revocavit.

[Note: 18. Reguli ac dynastae cum integris regnis ad Fidem conversi.] Rebus hunc in modum ad pacem adductis, pleraeque insulae in Lusitanorum sidem se contulerunt; interque illas Morotaia, ob S. Francisci Xaverii memoriam celebris, qui tria ejus oppida Evangelio subdiderat. Triginta jam annos cultoribus destituta fabulas Alcorani audiebat. Tolus insula P. Gabrielem a Cruce repetitis precibus accivit. Ibi quadringentos in primaria civitate sacris lymphis abluit, fere ducentos in Ecclesiae gremium reduxit: totidem in vicina insula, mille trecentos in alia: quingentos alibi adolescentes baptismo tinxit; plures Christiana doctrina, postmodum baptizandos, imbuit. Rex insulae Cionis in Christi quidem side ac Lusitanorum amicitia cum suis manserat; mores nomini Christiano non respondebant. Eos priscum in decus P. Antonius Pereira restituit. Degebat in eadem insula bello non ita pridem victus dynastes. Exilii affectus taedio P. Pereiram, ut otium falleret, auscultavit. Saluti fuit curiositas. Ingenii sagacitate, quam divina lux adjuvabat, veritatem aspexit, ejusque amore ita inflammavit populares suos, ut Patrem cupide arcessiverint. Sed antea regulus insulae vicinae, qui filiam suam Cionis regi collocabat in matrimonium, eam seque cum suo regno in Christi jura transcripsit. Divinae pariter legis magistros enixe postularunt Principes insularum Manadae, et Cauripanae, in quibus aut infidelium regnabat impietas, aut Fidei purissimus nitor vitiorum sordibus valde obsoleverat. Lustrata similiter insula Mauri, fecunda illa Sancto Francisco Xaverio laborum juxta et meritorum seges; peragratae Bous et Titola, quarum reguli ac tetrarchae, veluti sublato signo, ad Christi vexillum certatim convolarunt.

Magnum Lusitanis fuit Ternatam ethnicis eripuisse; majus ab haereticorum [Note: 19. Socii duo ab haereticis interfecti: tertius piis laboribus confectus.] incursu Malacam defendisse. Fatalis tamen ea victoria duobus e Societate hominibus exstitit. Batavi dudum inhiantes Malacae, arma et naves cum regibus barbaris, ad eam terra marique oppugnandam, junxerant. Adfuere improvisi III. Kal. Majas anni MDCVI. Post tentata diu nequicquam moenia dimicatum est navali Marte, donec praelium nox dirimeret. Postridie redintegratur. Deustis hinc inde navibus, fractis, demersisque, Batavi classis male multatae reliquias in vicinos portus subduxerunt. Sex Societatis sacerdotes inter navium stragem, et fulmina tormentorum, huc illuc, quo certantium ardor, quo morientium clamores vocabant, ferebantur. P. Joannes Abreus, Sociorum praeses, dum ingentis animae prodigus per foros cursitat, grave vulnus, accepit. Coactus deinde in scapham, quia flammis correpta navis ardebat, descendere, feliciter enatabat, cum icapha vento delata est in Batavorum praetoriam, a quibus novis vulneribus confectus interiit. Blasium Pereiram, domesticae rei adjutorem, Abrei Socium, paulo ante peremerant. Mitiorem, nec minus gloriosam obiit mortem in Molucis Pater Gabriel a Cruce. Alias atque alias ex intervallo revisens insulas, unus multas excolebat. Tantum aliquando exhausit laboris baptizandis infantibus, et adultis

in Fide confirmandis, consolandis in morbo, in calamitate sublevandis, ut Ternatam petere coactus fuerit valetudinis causa. Medio itinete occurrit hostilium navium leve agmen. Pugnatum est. Excipiebat confessiones in aperto loco sacerdos interritus, neque sagittis aut plumbeis glandibus, quarum feralis imber undique depluebat, violatus fuit. Batavi sinistro Marte congressi recesserunt. Pater in Ternatam appulsus, aeternae felicitatis portum, ut speramus, felici morte attigit IV. Nonas Febr. quem diem, velut sibi divinitus monstratum, crebris votis ac sermonibus praegustabat. Annis quinque et viginti opus juvandarum in his insulis animarum impigre tractaverat.

[Note: §. IX. SOCIETAS IN CEYLANUM VOCATA.] INTER Maldivas insulas et Sundicas jacet, septentrionem versus, in nono latitudinis gradu, ad extremam Orae Piscariae partem, Ceylanum, insula celebris, Taprobana veterum credita. Eam ingressi sub annum MDVI. Lusitani, arces aliquot exstruxerunt contra vim et insidias indigenarum, quorum ut conatus frangeret Petrus Lopezius de Sosa, exercitu collecto, Patrem Antonium Schipanum anno MDXCV. ex Ora Piscaria, qui adesset militibus, vocavit. Lopezio in acie, dum fortiter pugnat, caeso; Schipano, dum pugnantes cadentesque juvat milites, vulnerato et capto, pactae sunt paulo post induciae, et a Lusitanis oblata statio Societati fuit, scriptis etiam ad Pontificem litteris. Hanc ut acciperet adduci Schipanus nunquam potuit, quantumvis rogatus ab Hieronymo Azebedio, Lopezii successore, veritus ne faceret aegre Franciscanis, qui veluti possessionem insulae priores adierant, et Apostolici muneris partes omnes egregie tuebantur. Eandem ob cansam, cum sub idem tempus P. Emmanuel de Vega, Romam Indicae provinciae procurator petens, transiret Columbo, quae primaria insulae civitas; accepissetque a civibus litteras, quibus rogabant Regem Lusitaniae ut locum aliquem Societatis hominibus in Ceylano esse vellet: vastissimam esse insulam, quae capere plures posset: vetuit P. Franciscus Capralis, Indicae runc provinciae praepositus, ne istas litteras aut Regi deferret ipse, aut per alium deferendas curare. Verum anno MDCII. Andreas, Cocinensis Episcopus, ex eodem D. Francisci Ordine, reluctantes paene Socios in Ceylanum introduxit. Cum enim insulam pro suo munere visitaret, necessarium arbitratus est, in tanta messe, adjutores addere Franciscanis. Regi pariter ita visum, et Goano Archiepiscopo. Venere igitur Columbum Patres, effusis obviam civibus, et gratulante urbis atque insulae gubernatore Hieronymo Azebedio, fratre Patris Ignatii Azebedii, qui Brasiliam petens periit ab haereticis. Hieronymus fratris memor, novos hospites in fidem suam accepit, domumque ipsis condidit. Statim illi strenue munia Societatis obierunt, ac paucis post mensibus in urbe Chilao, ubi septem duntaxat Christiani degebant, quinque hominum millia Fidem Christi amplexa sunt. Hic statio Societatis anno sequenti posita, itemque Caymelae et Mandapae, ac subinde in aliis quibusdam versus partem insulae septentrionalem urbibus: haec enim pars attributa Societati fuerat, relicta Franciscanis Australi; concordiae majoris causa.

Non defuit, ut in omnibus quae Religio suscipit negotiis, exercendae patientiae locus; praesertim in gravissimo totius insulae tumultu, cum indigena praepotens bellum Lusitanis indixit. Eo motu sedato, refloruit ubique pietas. Ad eam propagandam haud parum attulit momenti dynastae ethnici auctoritas, et amicitia beneficio conciliata. Capite damnatus, vitam ac libertatem nostrorum deprecatione obtinuerat. Reversus domum praeconem religionis Christianae se praebuit, rediitque ad Patres cum muneribus, et suscipiendi baptismi voluntate. Devincti hac in suum civem benignitate ethnici, sponte se tradiderunt Christianis moribus informandos. Novam in insula Ceylano stationem Societas adepta est anno MDCXI. in ea parte insulae, quam Setecorlam vocant. Debetur hoc beneficium praecipue Simoni Correae, primario centurioni. Qui non solum adjuvabat Sociorum labores pia liberalitate, sed Evangelicum opus cum iisdem dividens, indigenas Christiana doctrina haud segniter instruebat. Ex iis lustrati eo anno fuerunt baptismi sacro fonte sexcenti: tercentum proxime lustrandi erudiebantur.

[Note: 20. Cardiva insula exculta.] Adjacet Ceylano exigua insula: Cardivam appellant. Ea bello deformata erat, et exhausta incolis. Ad eos revocandos missus sacerdos Societatis brevi totam Christi cultoribus implevit. Sed nihil ad profligandam superstitionem plus valuit, quam idoli Munocerani, tota regione celeberrimi, ruina. Ceteris delubris praelucebat illius templum, cui centum et sex pagi addicti et vectigales. Loco priscam venerationem affinxerat fama. Sic enim existimabant Numinum principem, quem Deum terrae vocitabant, ibi natum. Ergo universa illuc insula conveniebat. Idolum porro tam celebre, nihil erat aliud quam ingens marmor saxeae basi impositum. Fanum Hieronymus Azebedius dedit Patribus Societatis, a quibus in veri Numinis domum continuo mutatum fuit, et Apostolis Petro Pauloque dedicatum. Idolum evertere aggressos risus plebeculae, metu et commiseratione mistus, excepit. Nam Brachmanes omnibus persuaserant marmor sacrum moveri evertique non posse; ac si quis id tentaret, statim poenas praesenti nece daturum. Patres haud ita magno molimine lapideum numen dejecerunt salvi et incolumes. Risus in Brachmanes conversus est, et populi delusum se tot annos videntis, libera in impios circulatores erupit indignatio. Quantum inde falsae religioni decessit auctoritatis ac fidei, tantum accessit verae. Itaque Pater Petrus Euticius, praeter complures indigenas, filios regulorum quatuor sacro fonte abluit. Ad Setecorlae Regem postea profectus, eum Christianam docuit legem; et capita viginti quatuor e regio comitatu, salutaribus lymphis lavit. His instantem oppressit mors. Extinctum Rex funebri veste sumpta flevit, et a suis desseri similiter jussit.

LIBER XXII. PARTIS V HISTORIAE SOCIETATIS IESU.

Argumentum et Synopsis Libri XXII. Religio per SOCIETATEM IESU defensa, illustrata, et propagata in Africa, ab anno Christi MDXCI. AD ANNUM MDCXVI.

[Note: 1.] SOcietatis in Africam ingressus, et primi labores. II. Angolana Missio redintegrata. III. Insulae maris Atlantici excultae. IV. Evangelica in Guineam excursio. Reges Montis Leaenae, et Torae, cum vicinis Principibus permultis baptizati. Bekerini, quodnam hominum genus. Afrorum profligatae superstitiones, consuetudines emendatae. V. Obitus P. Balthasaris Barreirae: ejusque vitae ac virtutum synopsis. VI. Res gestae in regno Monomotapae. P. Ioannis Pauli Alexii Caritas. VII. Religionis catholicae in AEthiopia status. Quomodo in eam ingressa Societas. Quid ibi profecerit. De Sociis P. Andreae Oviedi, olim AEthiopiae Patriarchae. Illis subrogati, et in AEthiopiam profecti PP. Antonius Monserratus et Petrus Paezius capiuntur a praedonibus, et redire Goam coguntur. VIII. In ipsorum locum suffectus P. Abramus Georgius, dum venerari Mahometem recusat, a praefecto Turcico mactatur. IX. P. Petrus Paezius in AEthiopiam redit: coram Imperatore de religione disputat. X. Imperator ad Romanum Pontificem scribit, deque revocanda ad Ecclesiae communionem AEthiopia cum proceribus deliberat. Eorum plurimi catholicam Fidem amplectuntur. Pauli V. Litterae ad Imperatorem. Bella intestina cursum Evangelii retardant. Socii recentes in AEthiopiam, advecti. Fructus ab iis collectus. Catholicum de duplici natura in Christo dogma promulgatur jussu Imperatoris. Ejus frater Abissinorum errores abdicat. Schismatici in religionem et Imperatorem conjurant.

[Note: §. I. SOCIETATIS IN AFRICA PRIMI LABORES.] AFRICA inaequalis trianguli formam refert. Latus septentrionale Europam respicit: et Barbaria fere totum nuncupatur. Latus exortivum spectat Asiae peninsulam intra Gangem, sive oram Malabaricam. Latus occidentale obversum est Ameticae Australi: pars meridiana desinit in acumen, seu promontorium, cui Bonae Spei nomen recentiores fecerunt. Interiorem Africam occupant AEthiopia, Nubia, et alia minora regna.

Africam ingressa Societas est anno MDXLVIII. Lusitani urbes aliquas obtinebant in ea Mauritaniae parte, quam Tingitanam veteres appellarunt. Earum urbium praecipua erat Septa, ad fauces Herculei, seu Gaditani, freti: cujus gubernator cum nonnullos de Societate postulasset, PP. Joannes Nunnius et Ludovicus Consalvius ad eam delecti expeditionem, brevi perfecerunt, quemadmodum ad Simonem Rodericium urbis praefectus ipse scripsit, ut cives qui pravitate morum Saracenos ipsos antea superabant, religiosis prope viris pares esse viderentur. Tituanum inde profecti Patres, quae civitas Saracenae ditionis non procul Septa distat, captivos, in quibus sexcenti fere numerabantur Christiani, partim redemerunt, partim salutaribus ad retinendam cum patientia religionem praesidiis instruxerunt. Eodem anno altera expeditio suscepta est in regnum Congi. Situm illud est in Africae littore obeuntem spectante solem, et ab AEquinoctiali circulo, cui ferme subest, in meridiem procurrit. Infra Conganum regnum, si procedas ad Austrum, jaget in eadem Africae ora maritima et occidentali regnum Angolanum. Variis parebat regulis usque ad annum MDXL. quo unus ceteris potentior, dominatum occupavit, seque Angolam Inenem, hoc est Magnum Angolam. nominavit. Ille, cognita e vicinis Conganis, Lusitanorum potentia, moribusque Christianorum, legatos tres destinavit in Lusitaniam, et sacerdotes petiit, a quibus legem Christianam doceretur. Olisipponem anno MDLVIII. pervenerunt. Pergrata Lusitanis accidit haec legatio: sed munera, sacerdotes, et legatos vicissim comparantibus affertur Angolam Inenem obiisse, Timebatur ne Dambes, ejus filius successorque, non eodem erga religionem et Lusitanos animo foret. Tentanda res nihilominus visa, et Socii quatuor cum Paulo Diazio legationis principe profecti, Angolam anno MDLX. ineunte attigerunt. Rex humaniter in speciem acceptos, et barbarae fidei plus justo credulos spoliavit, [Note: 1. Ingressus Societatis in regnum Angolae.] atque in custodia sex annis habuit, in qua duo sacerdotes Societatis periere. Septimo demum anno, sive metu Lusitanorum ductus, sive novam avaritiae praedam quaerens, excusavit se Diazio, si quid in eum ac Patres Societatis acerbius consuluisset, deceptus, inquiebat, suorum consiliis: simulque professus est certum sibi esse Christiana suscipere sacra, et amicitiam cum Lusitanis sancte colere. Diazius, quamvis barbari promissis merito diffidens, tamen ut esset ulciscendae injuriae locus, si fidem frangeret; tum ne duos e Societate sacerdotes destitueret, qui velut obsides ab eo retinebantur, ita rediit in Lusitaniam ut Angolam cum majoribus copiis repetere statuerit. Reversus anno MDLXXIV. cum lecta militum manu, et novo nostrorum agmine, cui P. Balthasar Barreira praeerat, statim Loandam occupat in ora Angolana, ejusque portum statione fida et munimentis firmat. Obierat Angola Dambes: eique suffectus Angola Quiloanga, Lusitanis et Evangelii praeconibus initio favebat. Itaque paucis post eorum adventum mensibus, baptismus AEthiopum septuaginta Loandae magno apparatu celebratus est. Totam hanc regionem obtinent varii dynastae, seu reguli (Sobas vocant) Regis Angolani clientes, eique subditi. Porro ita fert gentis consuetudo, ut singuli suum in aulâ regiâ patronum quemdam sortiantur; quod plurimum valet ad illos arctius cum Rege conjungendos. Eam rationem Diazius non minori prudentiâ, quam successu tenuerat, dynastisque a se devictis patronum domi suae, et in ipso ut plurimum regno Angolae assignaverat. Nec raro quempiam e Patribus Societatis optabant. Nonnulli subinde praetores Lusitani, regna barbara moribus Europaeis metientes, consuetudinem hanc abolendam censuerunt: magis e re ac dignitate Regis Lusitaniae futurum arbitrati, si eo uno patrono isti reguli uterentur. Hoc mutui foederis vinculo soluto, pax brevi abrupta est: cumque Joannes Ruiz Cotinius circa annum MDC. Angolam praetor venit, e centum quinquaginta dynastis, qui antea Lusitanis parebant, vix unus in fide ac potestate illorum manebat. Tanti refert moribus alienis paulum servire, ut regnes! Reducti sensim, nec sine negotio, sunt ad pacem et foedus; ac ne quid ab iis deinceps periculi tumultusque oriretur, arx aedificata est ad fluminis Coansae ripam.

Supererant Loandae anno MDCVI. tres duntaxat Societatis sacerdotes, ceteris

[Note: § II. ANGOLANA MISSIO REDINTEGRATA.] labore vel morbo consumptis. Venere subsidio PP. Eduardus Vazius et Franciscus Goisius, cum fratre domesticae rei adjutore Antonio Barrosio. Habebaht ipsum Loandae portum in conspectu, cum geminas majores instare Batavorum naves vident. Neque fugae locus erat, neque pugnae. Deditione igitur facta, Batavi captivam in ratem irrumpunt, et mercibus sarcinisque direptis miseros vectores in exiguam conjiciunt scapham, adeo ut pondere oppressa paene mergeretur. Non haustos millies fluctibus fuisse portenti simile merito creditum. Si quid venti perstreperet, si unda intumesceret, nemo non cohorrescebat: ac sane paulo violentior fluctus uno cymbam et vectores tumulo contexisset. Aliud a balaenis periculum exstitit multo gravissimum, quae in mari summo subsilientes tantum aquae patulis efflabant naribus, aut ludente tollebant cauda, quantum ad opprimendam naviculam fuisset satis superque, si paulo propius accessissent. Unam, quae se scaphae subjecerat, vix, implorata caelitum ope, depulerunt.

Tot periculis defunctos Loandae portus accepit. Confestim sacerdotes in medias ingressi terras ad praedam animarum se accingunt. Primus illis et pernecessarius labor in oppidulo Christiano, cujus incolae, quamvis initiati sacramento salutis, gravi tamen rerum divinarum inscitia laborabant. Quin templum vetus retinebant, in quo turpissima simulacra spectabantur, caprarum capita et testudinum, ossa elephantorum, nonnullae hominum formae; vetera loci hujus numina, et tristes erroris antiqui reliquiae. Omnes flammis datae. Regulus unum e suis liberis instituendum Patribus tradidit. Par in oppido vicino inscitia, pervicacia major. Huic praeerat illustrior Soba, regulorum quatuor dominus: qui tametsi Christianum se ferret, trecentas nihilominus alebat uxores. Earum numero famam remque metiuntur. Hoc unum ab eo impetratum, ut in colle Crux poneretur; item ne templa falsis dicata numinibus aevo semel prostrata instaurarentur.

Major oblata spes a duobus regibus, quorum regio fines Congani regni attingit. [Note: 2. Fructus ex Angolano regno percepti.] Missi ab illis legati cum muneribus, rogarunt legis Christianae magistrum. Data haec provincia Patribus Francisco Goisio, et Gaspari Azebedio. Apud alios dynastas Angolanos vigebat sanctus Domini timor, et pietas in Mariam victricem: hoc enim titulo dedicatum illi erat sodalitium. Quin etiam militum unanimi ducumque consensu decretum fuerat, nunquam ut refigerentur signa, nisi delatâ prius in castra effigie Virginis, ex qua velut auspicium rei bene gerendae sumeretur. Par Crucis sacrosanctae veneratio. Hanc in editiore defixam loco regulus praeteriens impiis vocibus et contumeliosis incesserat. Secuta flagitium non tardo pede poena. Morbo derepente oppressus, gravissimos dolores toto, quam longus fuit, anno pertulit. Omnia nequicquam remedia experto, venit in mentem denique vera mali causa. Mittit e suis proceribus qui Cruci honorem habeant, veniam a Deo Christianorum exposcant suo nomine: addito voto, se, si convalesceret, Christiana sacra suscepturum. Iisdem regiam tradit chlamydem, quam appendant Cruci, donarium pro rege, piaculum pro reo. Vix abierant, abiit pariter morbus; et reversi proceres sanum valentemque invenerunt. Continuo legatos ad Lusitanum praetorem destinat, qui pacem, et sacerdotem a quo sacris baptismi undis expiaretur, impetrarunt.

[Note: §. III. INSULAE MARIS ATLANTICI EXCULTAE.] DUM in terra continente sanctitas religionis beneficiis coelestibus poenisque sancitur; eadem in Africanis insulis refloruit. Sunt in Africae occidentali ora, et Atlantico mari, triplicis maxime generis insulae. Primo Azores, ita dictae ab accipitrum, quibus abundant, copia; vocantur etiam Tertiae, ab insula Tertia, illarum praecipua; necnon Flandricae, quia primum a Belgis detectae fuerunt. Jacent e regione Lusitaniae, ad ejus occasum. Infra illas versus Austrum, et ultra Gaditanum sinum occurrunt insulae Canariae, sive Fortunatae. Denique Hesperides e regione Promontorii Viridis sedent, a quo etiam nomen habent. Operarii tres e Societate ad Azores anno MDLVI. profecti, eas contingere nequiverant, quamvis repetita bis navigatione. Excussi destinato cursu, post varios errores in Maderam insulam Fostunatis vicinam sunt rejecti. Hanc piratae Calviniani occupaverant: et praeter alia crudeliter, ut eorum est mos, gesta, stragem sacrorum late fecerant. Itaque felix et optatissimus incolis adventus Patrum post calamitatem

tantam exstitit. Anno insequenti altera Patrum colonia deducta est in Canarias insulas a Bartholomaeo Turriano, illarum Episcopo recens creato. Excepit summa gratulatione populus jam notum fama pastorem: famam vicit praesentia. Dum Socii praeclarum antistitem imitari contendunt, dici vix potest quantum laboris quanto fructu exhauserint. Eorum unus tamen morbo victus occubuit; nec diu superstes praesul fuit ingentis animae prodigus. Quo amisso, Socii tres reliqui Lusitaniam, ut jussi erant, repetierunt.

[Note: 3. Collegia in insulis Tertia, Madera, et S. Michaelis, fundata.] Sebastianus Rex Societatem rursum in Azores inducere meditans, collegium Angrae collocandum, petierat. (Est Angra insulae Tertiae civitas primaria.) Itemque alterum Funcaliae, in insula Madera. Utrique collegio rite instituendo dati Socii anno MDLXX. Azorum insularum facile maxima est insula S. Michaelis. Primaria ejus civitas Punta Delgada. Haec anno MDXC. Collegium enixe postulaverat horrendo terrae motu concussa. Montes auditi fuerant caeco et immani strepitu mugire; tellus pluribus locis visa dehiscere; prorumpere ex atris voraginibus flammarum globi; et inter diros fremitus piceosque turbines volitare avulsa montium viscera, et liquefactae rupes, quae stragem satis, et hominibus exitium longe lateque intulerant. His permoti cives Sociorum opem imploraverant. Area collegio extruendo descripta, proventus assignati, sacra et domestica supellex anno MDXCI. comparata. Rursus anno MDXCIII. navigatum est in Fortunatas insulas: quo designatum ipsarum Episcopum quatuor e nostris comitati sunt Aprili mense. Post diem septimum quam Hispali solverant, venere in urbem Palmarum, quae est primaria Canariae, Fortunatarum praecipuae; cujus vulgo nomen ceteris etiam tribuitur. Septem numerantur: Magna Canaria, Ferraria, Fortisventura, Gomera, Teneriffa, Palma, et Lancerota. Pleraeque sunt steriles, inamoenae, ac parum dignae specioso, quod illis antiquitas donavit, Fortunatarum nomine. Praeter conciones matutinas ac vespertinas, quae frequentes fuerunt, ac diligentem tradendae doctrinae Christianae curam; sepositum fuit certum tempus explicandis graviorum difficultatum nodis, cujusmodi complures occurrebant in rebus ad utrumque forum, civile et Ecclesiasticum, spectantibus. Impensus quoque labor constituendis componendisque sodalitiis: et regendis moribus virorum in omni civitatis gradu principum; quorum ad vitam et exempla componere se vulgus solet. Traditus etiam est anno MDCXIII. modus meditandi res divinas, praeeunte sacerdote, ac viam sternente rudioribus. Bellissime processit ista exercitatio, meditationi similior, quam concioni: atque utinam esset magis usitata in Europaeis urbibus: concionatores magno levaret labore, ac fructus uberior ad auditores permanaret. Dum reditum Socii parant anno sequenti, manere coacti sunt. Praetor edicto sanxit, ne quis illos nauclerus transportatet. Quare Lancerotam, et Fortemventuram, quae solae de septem insulis visendae restabant, tanto studiosius colere aggressi sunt, quanto illas humanis omnibus commodis videbant magis orbatas. Hae duae sunt Africano littori proximae. Vix unquam pluviâ solum sterile recreatur. Ut inculti passim agri; sic animi. Incolae tamen Christiani. Sed quid juvat praeclarum nomen, si doctrina, si mores absint? Fortisuentura veteri gloriatur templo, quod olim B. Didacus fere integrum aedificavit. Auctorem atque architectum sentire locus videtur, et peculiari quadam pietatis suavitate adeuntes permulcet. Non licuit Sociis ibi diu consistere, aliarum insularum incolis ipsos certatim ad se revocantibus. Ubique sic advenis paritet indigenisque consultum est, ut vulgo dictitarent suas insulas eo Patrum accessu vere dici posse Fortunatas.

[Note: §. IV. EVANGELICA IN GUINEAM EXCURSIO.] IN Africae ora Occidentali, infra Caput seu Promontorium Viride, in decimo gradu latitudinis septentrionalis, longe protenditur Guinea. Sunt qui dividant eam duas in partes: unam superiorem, sive Guineam proprie dictam: alteram inferiorem, quae regna Conganum et Angolanum contineat. Lusitaniae Rex pro suo singulari propagandae religionis studio, sacerdotes miserat in Guineam anno MCCCCXCI. Sed cum Indicae res Lusitanorum arma et classes per id maxime tempus occuparent, intermissa paulisper Guineae cura fuit. Haec repetita est anno MDCIV. et postulante Rege missi sunt a Praeposito Generali Societatis

PP. Balthasar Barreira, Emmanuel de Barros, et Emmanuel Fernandes, cum Fratre domesticae rei administro. Eodem anno insulam S. Jacobi, e regione Promontorii Viridis attigetunt. Illic prima operosae missionis fundamenta sunt jacta, discussis veneficorum praestigiis, qui per simulationem sanandorum corporum, perniciem animis et corporibus afferebant. Remedium pariter allatum alteri malo. Servitia enim AEthiopica ex interioribus Guineae plagis in hanc insulam deportata, interdum ad sexcenta, raptim baptizabantur: ac subito imponebantur in naves, in Indiam aliove abducenda. Operam dederunt Patres ut erudirentur per otium, et quam amplecterentur Fidem, quam vivendi credendique legem profiterentur, intelligerent. Multa etiam ex illis, per vim in servitutem abrepta, libertatem beneficio Sociorum consecuta sunt. Plerisque rebus ad hunc modum bene constitutis, in continentem P. Barreira transgressus est, relicto, qui excoleret insulam, P. Emmanuele Barro: nam P. Fernandem mors eo molestior abstulerat, quo aetas illius futuro labori magis idonea virtusque videbatur. Africae littora legentem Barreiram Bissani Rex convênit, jam aetate provectus, nec abhorrens a suscipienda Fide: sed quia illius ad baptismum comparandi spatium non erat, in aliud tempus differenda res fuit. Quinalam attigerunt VIII. Idus Januar. sequentis anni MDCV. Regem alloqui graviter aegrorantem, eique litteras Regis Lusitaniae tradere Barreira non potuit: tantummodo egit cum ejus primario administro, regnique principibus, et ab iis impetravit primo ut Christianae faverent legi, quod ultro annuerunt? deinde ut, si quid Regi accideret, ejus funus humano sanguine non cruentarent. Ita fert enim gentis consuetudo, ut Principum uxores ad eorum tumulos interficiantur. Non absimili ritu equum regium, familiaeque partem optimam, perimunt; ne Rex mortuus equo scilicet famulisque destituatur. Ut citius inde Barreira discederet fecit Regis morbus, ac regni perturbatio. Itaque Bigubam propere petens primos anni MDCV. menses juvandis indigenis ac Lusitanis dedit. Culturae diligenti messis non maligne respondit.

[Note: 4. Rex Montium Leaenae Christiana suscipit sacra cum liberis et fratribus.] Paucis mensibus Bigubae transactis, contendit Idib. Jul. in eum Guineae tractum, quem Montes Leaenae appellant; quippe montium quasi catena cingitur: quibus incursantes vehementius venti saevos leonum rugitus imitantur. Navim tempestas compulit in vicini regni portum, ubi plerosque Lusitanos Barreira sacramentorum prasidiis communivit, quibus annos complures caruerant. Regulum quoque obviam prodeuntem allocutus, eum, donec mare procellosum mitesceret, erudivit, ac divinae legis amore sic inflammavit, ut exstruxerit sacellum, interfuerit sacris precibus, speciem denique Christiani hominis prae se ferret. Ubi de baptismo actum est, negavit se id posse, nisi Fatema, regulorum ejus plagae arbiter ac dominus annueret. Discessit maestus sacerdos, mortalium vanos in salutis negotio timores vecordiamque deplorans. Ejus maerorem consolatus est Montium Leaenae Rex, quem jam imbutum Fidei mysteriis et cupiditate baptismi flagrantem reperit. Unde ardorem hunc hausisset mox dicam. Barreira, cui negotii gravioris aliquid gerendum instabat cum Lusitano haud procul degente, rediturum se pollicitus, et aegre dimissus, jam navim conscenderat; cum subiit animum anxia cogitatio, et metus ne Regis Christo acquirendi amitteret occasionem, forte non reversuram. Iter subito reflectit, ac summa incolarum, et Regis gratulatione accipitur. Statim Princeps edici per praeconem jussit, ut convenirent urbis fabri omnes ad sacram aedem excitandam. Ipse instabat operi: neque imbribus foedis, quibus horrebat coelum, avocari potuit usque dum fabricae manum ultimam imponeret. Rem in ea divinam fecit Pater luce Archangelo Michaeli sacra. Excepit sacrificium concio, qua mire accensa est Regis pietas, adeo ut moram baptismi suscipiendi nullam ferret. Ardorem hunc facile restinguendum Barreira credidit, una conditione proposita, quae barbaros ejusmodi Principes a Christiana religione vel maxime deterret. Nempe, inquit, si tibi stat Christo nomen dare, unica sis contentus uxore necesse est. Ego vero, ille retulit, missas omnes facio: Regis vicini filiam delegi, quae mihi conjugio stabili jungatur; modo mittam qui arcessant. Et legatos cum donis ad eam ire jubet. Has Christiani

matrimonii leges didicerat ab una, quam e multis uxoribus, seu pellicibus potius, habebat carissimam. Inter Lusitanos olim educata, et Christi professa legem, conscientiâ scelerum dies noctesque cruciabatur, et de Christianorum institutis ac legibus saepissime cum Rege, facundia singulari differebat. Ad Barreirae conspectum respiravit misera, et Regi se Christianam esse indicavit. Interim advênit regalis sponsa, magno procerum ac famulorum comitatu; in eoque patruus puellae, ac soror. Venere pariter fratres et propinqui Regis. Sed prius erudiendam virginem sacerdos prudens duxit. Ecce autem, dum illi mores Christianos et matrimonii leges explicat, ipsa ejusque cognati vehementer obstupefacti, respondent, sibi data esse verba, neque passuros ut jugum tam difficile subiret: nuberet sane, at more patrio: audiendam esse Reginam ejus matrem; ea invita puellam neque duci, neque baprizari posse.

Turbati tam inexpectato casu animi: triste defixit omnium oculos et ora silentium. At non territus Rex, consilio cum fuis fratribus et Lusitanorum primoribus habito, Patrem evocat: sibi certum esse ait praestolari usque eo dum reginae responsum afferatur: interim caput sacro lavandum fonte offert. Cuuctantem Barreiram urgent Lusitani, et quanti ad publicam rem intersit pia Principis vota non differre, demonstrant. Quo id libentius faccret impulit fratrum Regis ad Christiana sacra pariter suscipienda consensus. Ergo die constituta ornatur templum; festa lux indicitur civitati; perstrepunt omnia concentibus. Processit Rex inter fratres procerumque florem medius, et adhibitis insigni apparatu, quae tunc usurpantur ab Ecclesia, caerimoniis, Philippi nomen accepit. Expiati simul sacro latice duo ejus fratres, et liberi quatuor. Aderat, mysteria cum peragerentur, amita Regis, matrona praecipuae auctoritatis, cujus omnes nutus ipse Rex observabat. Nec solum negotiis solebat illa praeesse, verum etiam armis; et postremum agmen consequi cum arcu, sagittis, et eburneo scipione, quo tardiorum segnitiem, aut fugacium terga, non molliter castigabat. Ea caerimoniarum splendore sic affecta est, ut sacri baptismatis compos fieri arderet. Visum est parumper differendum, donec esset impositus finis luctui publico, propter mortem ejus fratris instituto. In eo luctu Christianos mores Philippus Rex ostendit. Nam cum Principis demortui uxores et famuli magnam partem mactandi essent, quod solenne omnibus Guinea regnis est; vetuit ne barbara consuetudo valeret, quam legi divinae contrariam cognoverat. Idem vicini Regis filio, quicum inimicitias gerebat, ignovit; admonitus Christianorum esse inimicos diligere. Interim diu expectata virgo regia, quam sibi uxorem delegerat, cum assentiri propositis matrimonii legibus recusaret, ad aliam Regis pariter vicini filiam legati sunt missi: quae rite baptizata, regalis tori una deinceps et legitima consors fuit.

[Note: 5. Rex Torae a P. Barreira baptismo lustratur.] Magnam finitimis regibus admirationem movit a tanto Principe suscepta Christi fides. Ejus in primis factum approbavit Rex Torae, omnium Guineae dynastarum, propter insignem prudentiam clarissimus; cujus gubernari consiliis reliqui consueverant. Ille, percepta diligenter atque explorata Christi doctrina, et P. Barreirae moribus, eum per legatos oravit, ut se quamprimum convenire ne gravaretur. Facturum promisit Pater post natalitias Christi ferias, quae in propinquo Lusitanorum portu celebrabantur. Ad eas vero libenter se accessurum respondit, avidus cognoscendi propius et spectandi quae audierat. Ut in aedem sacram bellissime adornatam venit, liberis et aula comitatus; ut pictas egregie tabulas, faces ordine pulcherrimo dispositas, modestiam populi, sacerdotis vestes, incessum, pietatem; ut venerandam tremendi sacrificii speciem oculis hausit; satiari admirando laudandoque non poterat, longe majorem fama rem esse consent. Orare deinde ut Fidei sacramento donaretur. Hoc ut fieret commodius ac splendidius, electa est in ejus regno insula, ubi plerumque morabatur propter loci opportunitatem amoeni juxta et securi. Sedes templo ibi designatur a Barreira; statimque constructum est, urgente Rege, operisque festinantibus. Nec vero longas aedificandi ratio moras illic habet. Palos ingentes altam in humum defigunt; inter se appressos firmant constringuntque transversis in summo tabulis, quas inducunt argilla, et candidissimo tectorio perlinunt. Culmen conficiunt

trabes imbricatae, aut utrinque devexae, et palmarum foliis opertae. Hunc in modum structo propere templo, Rex Torae Christo Regi sacramentum dixit, accepto Petri nomine: et matrimonio e Christianis legibus peracto, Philippi regis sororem natu majorem duxit.

Haec illustria coelestis gratiae monumenta secundum Deum adscribi merito poterant ejusdem Philippi consiliis et exemplis. Ad Lusitaniae Regem anno sequenti scripsit in haec verba: Gratias ago immortales prapotenti Deo, rerum omnium effectori, quod ignorantiae meae tenebras discusserit, ac suae sanctissimae legis mihi lumen ostenderit. Magnam habeo quoque tibi, Rex, gratiam, quod tuo beneficio nactus hominem sin, a quo docerer vanitatem idolorum, et inter Dei filios cooptarer: quem honorem mei quoque fratres, liberi, populus omnis, mecum sunt consecuti; cum prius Diaboli essemus infelices filii, ac mancipia vilissima. Tanti P. Barreiram facio, ut eo ad Reges alios Evangelii luce collustrandos discedente mihi videar esse viatori simillimus, quem occidens sol in obscuro nemore destituit. Par esse tot regnis tamen doctor unus nequit. Quare te obtestor ut alios ejusdem Societatis homines mittas; quibus opitulantibus sacrum spargere facilius possit ignem, quo me jam succendit; adeo ut verum Numen omnes adorent et colant. Late meum hoc regnum patet: coelo admodum salubri, et feraci solo fruitur. Quicumque huc e Lusitania venerint, iis nullius rei copia deerit. Utque illorum securitati consulatur, facultatem do arcis in meo portu aedificandae, quo praedones aquatum saepe veniunt, et unde impetum in vestras naves facere solent, mortalium immortaliumque hostes infensissimi. Deum, quem agnoscere capi, verum unumque precor ut annos tot Majestati tuae indulgeat, quot arenas littus, quot stellas polus habet. Philippus, Monitum Leaenae Rex. V. Kal. Martias MDCVI.

[Note: 6. Reges vicini fuos liberos doctrina Christiana informandos tradunt: et baptismum postulant.] Haud ita multo post Rex Torae decennem filiolum suum erudiendum et baptizandum dedit, ac paulo post alterum biennio majorem. Mira in pueris indoles, et ardor discendi incredibilis elucebat. Illud vero studebat in primis Barreira, ut praeclaram de religione existimationem teneris mentibus combiberent, satis gnarus pueros opinione duci, et ut quidque plurimi fit, ita cupidissime arripi ac retineri. Admonitus Philippi Regis litteris Lusitaniae Rex, ejusque pietate vehementer delectatus, novos Evangelii praecones a Societate postulavit. Venerunt anno MDCVII. P. Barreirae suppetias Patres Emmanuel Almeida, Petrus Nettus, et Emmanuel Alvarez. Sed primi duo paucis post diebus morbo consumpti sunt. Alvarez in Africam interiorem prorumpens, mores incolarum in plerisque rebus emendavit. Illud in primis persuasit, ne viris nobilibus mortuis parentarent humano cruore: id quod usurpabant praecipua quadam crudelitate. Nam pedum et manuum digitos minutatim dissecabant uxoribus mortuorum et amicis; crura contundebant vectibus, et sensim comminuebant: quam lanienam ubi tribus horis aut quatuor exercuerant, fugientem animam, adacto in collum praeacuto palo, exturbabant, in aliorum conspectu, qui eandem laeti gestientesque sortem opperiebantur. Guinalae Rex morem inhumanum abrogavit: moxque ut sacris baptismi aquis tingeretur enixe precatus est. Idem plurimi ejus proceres ac finitimi Reges aliquot flagitarunt. Eorum vota Pater distulit, spatium ut esset ad eosdem erudiendos accuratius probandosque; sapienter existimans jacienda penitus aedificii fundamenta quod stabile ac diuturnum esset. Interim Regem Benae potentissimum, quippe septem octove imperitantem regulis, convenit. Ab eo saepe fuerat accitus, neque per litteras duntaxat, sed misso filio, juvene ornatissimo, qui Barreiram deduceret. In viam igitur se dedit, ineunte Maio anni MDCVII. quamvis procelloso mari. Sed gravius in terra periculum fuit. Rex vicinus, dudum Benano infensus, per cujus fines iter necessario carpendum erat, Lusitanos Patremque neci destinavit. Locum diemque nundinarum caedi patrandae assignaverat. Confluxerant Lusitani; et quia nulla suspicio fraudis, mercibus magis quam armis instructi. Jam eos barbari circumsteterant, cum dynastes Lusitanorum amicus, cognitis insidiis, eas et consilio discussit, et compressit manu. Rex negavit se conscium fuisse meditati sceleris, et acceptis Barreirae muneribus, iter Lusitanis expedivit. Factus certior Benanus de Patris adventu,

majorem natu filium praemisit, cum ingenti Nigritarum comitatu, et praestanti asturcone, quo reliquum iter commodius conficeret. Subeuntem complexus arctissime, nutibus dulcique fletu (nam laetitia vocem intercludebat) salutavit. Inde in paratam domum perduxit. Hanc vallo muniverat et custodibus, ne qua mulier intro pedem ferret: audiverat enim Patrem cum feminis loqui non solitum; et praeconis voce totam per urbem edixit ut mulier nulla sine idoneis vestibus, quandiu hic moraretur, prodiret. Nam plerumque levius tectae, ut in aestu summo, degunt. Festa lux fulserat Christo in coelum redeunti sacra. Rem divinam Barreira fecit, secundum quam Regi ac populo cur veniret exposuit: non aurum gazasque se petere, sed animas, quarum dignitatem, hostes, et pericula demonstravit. Accendit ea Regem concio cur Baptismum vehementius expeteret: neque gravatus est adesse sub vesperam, cum sacerdos doctrinae coelestis capita promiscuae multitudini, quae ad audiendum toto ex oppido confluxerat, explicaret: imo se palam Christian legis et Fidei percupidum professus, monuit suos ut se praeeuntem sequerentur, ac Mahometi sacrilego veteratori nuncium remitterent. Haec dicentem aliquot Principes ei subditi, qui tunc aulam frequentabant, magno assensu audiverunt.

[Note: 7. Regem Benanum Judaeus impostor à baptismo deterret. Quinam Bekerini.] Nihil restabat aliud, nisi ut praeclare inchoatis rebus cumulum baptismus Regis adderet. Expectabat populus hoc veluti signum, ut in Christianam juraret legem. Jam dies certa operi tanto designabatur, cum illud generis humani hostis, per unum e suis satellitibus omnino disturbavit. Praestigiatorum illic genus est, qui se nominant Judaeos, quamvis ignoto vel spreto Moyse, unum Mahometem et Alcoranum audiant. Artem dicendi profitentur, ac laudandi Reges. Hujus artis beneficio insinuant se se in eorum gratiam, et primum auctoritatis locum saepissime occupant. Illorum egregia facinora colligunt, victorias ab hostibus reportatas, majorum trophaea, denarrant amplificantque admistis fabulis et portentis. Hoc veneno instructus, quo nullum est praesentius ad aures Principum inescandas, in Benani regis aulam circulator insidiosus adrepserat, et eloquentia volubili detinebat incautum, sermone in duas ut plurimum horas producto. Barreira laudari duntaxat Regem, cum linguam ignoraret, arbitratus initio quievit: sed intellexit brevi quantam rebus optime constitutis perniciem histrio sceleratus attulisset; cujus omnis oratio in laudando Mahomete, et Christiana lege deprimenda, versabatur. Mutatus illico Rex sermonem de rebus divinis respuere, sacram aedem fugere, opponere metum a vicinis, si Lusitanorum sacra susciperet, maxime a Bekerinis. Sunt illi Nigritarum quaedam natio. Fluminis Gambeae ripas accolunt, arctissimo foedere cum Madingis conjuncti, gente bellicosissima, cujus veluti sacerdotes doctoresque sunt. Mahometanam superstitionem omni ope propagant, et regionem obeunt vicatim, discipulorum grege cincti. Quocumque illorum quispiam accesserit, ut angelus e coelo lapsus excipitur observaturque. Ac primo quidem edicit publice diem quo verba est facturus. Concurrit populus innumerabilis patentem in plateam: prodit impius orator, et ex eleganti sacculo tres quatuorve rancidas chartas in orbem convolutas imponit suggesto pulcherrime constrato. Mox ore manibusque sublatis consistit, nescio quid commurmurans. Inde flexis poplitibus ante illas Chartas accidit, et sensim evolutas attollit sublime, ostentatque populo, quem monet ut gratias Deo agat ejusque prophetae magno Mahometi, quorum nomine ac verbis loqui se profitetur. Postea recitat aliquid ex iis schedis, interpretatur, edisserit; hanc Dei vocem, legemque veram esse contestans. Pendet ab ore dicentis attenta plebs, nemine, tametsi plures nugis ineptissimis explicandis horas disperdat, aut colloquente aut dormitante. Ejusmodi Mahometanae legis doctoribus praeest antistitis more senex: majorem Bekerinum vocant. Ibi fere degit, ubi ampliorem disseminandae exitialis doctrinae opportunitatem fore putat; ac dominatum quemdam in Reges ipsos obtinet. Ab illo Rex Benanus artem didicisse ferebatur evocaqdorum daemonum, quos tanquam satellites ac tortores ad vexandos hostes suos adhibebat: id quod experti magno suo detrimento Lusitani confirmabant. Hinc terrori finitimis omnibus erat: cum neque vis, neque fuga subduceret ultioni

quemcumque afficere supplicio statuisset. Ea cum cerneret P. Barreira, neque illum ad pristinam legis Christianae suscipiendae voluntatem ulla ratione revocare posset, adorans divina judicia, discessum parat. Neque enim spes erat populi ad meliora sacra convertendi, Rege non praeeunte. Ille nihilominus seu pudore aliquo, seu virtutis, quam in Evangelico sacerdote perspexerat, reverentia, retinebat invitum. Exoratus ab amicis dimisit, non tamen penitus vacuum et inanem: suum enim filium natu minorem abire cum ipso passus est; eique se juvenis comitem ac discipulum ultro dedit. Sic divina munera non cadunt prorsus irrita, quodque respuit unius perfidia, pietas alterius et fides accipit.

Dum oblatam Fidem Rex Benanus rejicit; hanc Regis Torae pietas in populari quadam caerimonia vehementer illustravit. Solenne apud Afros et religiosum erat, si quis vir Princeps obiisset, vocare certum in locum affines ejus et consanguineos, quorum est multitudo plerumque magna, cum abundent uxoribus. Quocumque nuncius lugubris deferebatur, continuo flentium ac suspirantium planctus lamentabilis tollebatur, ut si suus cuique pater ademptus foret. Tum ad constitutum funeri locum accelerabant cum donis, ut cujusque ferebant fortunae. Quanto propius accedebant, tanto vehementiores edebantur gemitus, tanto uberiores lacrymae fundebantur. Aurum vero, pannos et cibos infodiebant sepulcris, ut ne mortui egerent. Ac ne quis ea compilaret, noctu corpora, paucisque consciis, terrae mandabant: cavebantque ne quod exstaret in ipsa humo tumuli vestigium. Quin, ut res esset tutior, alicubi consueverant stuvium aliquem e solito cursu parumper deflectere: cujus in alveo scrobem effodiebant: ibi cadaver deponebatur una cum thesauro; mox priorem in alveum flumen restituebatur. Exactis mensibus luctui destinatis, redibant in eundem locum, non lacrymis, ut ante, perfusi, sed ovantes ac tripudiantes. Hîc vino cibisque se ingurgitabant, epulasque nocturnas producebant in lucem clamoribus inconditis, adeo ut nec ipsi partem somni caperent ullam, nec alios capere paterentur. Ejus, cui funeris data cura, partes praecipuae tunc erant, ut tanta suppeteret vini copia, quantam exhaurire invitati nequirent. Ex ebriorum numero funeris splendor aestimabatur. Hinc jurgia, caedes, et nova funera: ut pro uno mortuo, multi saepius efferrentur. Ad ejusmodi funebrem pompam Petrus Rex Christianus a vicino Principe vocatus anno MDCVIII. abnuit perdiu: adesse tamen certis de causis coactus, separatum a tumultu pagum sumpsit; cumque verni jejunii dies in idem tempus incidissent, ab eo nunquam impetrari potuit ut carnibus vesceretur. Haec in Principe neophyto temperantia non paucos admiratione Christianae virtutis et amore succendit. Verum improbis, quorum major turba, vehementer displicuit. Ergo ut patrios Deos, avorumque manes, velut offensos neglecta religione, placarent, perduxere in atrum nemus certas pecudes, et puellam opipare ornatam: eamque cum infausto grege inter caerimonias Avernales immolarunt. Sceleratorum impiam crudelitatem reversus in regnum Petrus contraria caerimonia, plena religionis et pompae, expiare conatus est.

[Note: 8. Guineae Reges multi ac Principes jugo Christi colla subdunt. Eorum prisca Numina.] Regis Torae pietatem aemulabatur Philippus, Montium Leaenae Rex. Eo jubente conditum est in S. Salvatoris portu, ejus regni primario, templum amplissimum et ornatissimum. Addita Societatis domus; et exstructa prope templum regia; in quam Rex cum omni aula commigravit, ut esset Christo Patribusque vicinior. Ipse, cum defigeretur in edito et conspicuo portûs loco praealta Crux, adjunxit se nostris eam gestantibus, et humeros regios oneri pio supposuit. Eversa, quae imminebant portui, falsorum numinum delubra Crucis trophaeum illustrarunt. Erat Philippo regi soror, lectissima et sapientissima femina. Religionem Christianam vel hoc nomine magni faciebat, quod ejus leges unius duntaxat uxoris copiam viris faciant. Illas ubi cognovit accuratius, teneri non potuit quin suum nomen inter Christianos profiteretur. Ab Rege in templum deducta, et lustrata sacro fonte fuit; nec sola: consecutus Regis frater, et regni futurus heres, Joannis in baptismo nomen sumpsit. Fidem Christo datam probavit ingenti et publica idolorum strage: horum in locum ac venerationem Crux substituta. Duo restabant ejusdem Philippi Regis fratres; ab eo tandem expugnati sunt. Alter Bartholomaei

nomine fuit insignitus; vir contestatae in rebus humanis prudentiae, ac facultate dicendi tanta, ut animos quocumque vellet impelleret: alter Sebastiani. Utriusque baptismus singulari apparatu, et certantibus indigenarum ac Lusitanorum studiis celebratus, multos dynastas, qui aderant, ad imitandum permovit.

At Petrus Rex Torae, feminas Principes, ipsius ante baptismum uxores, in partem boni, quo fruebatur, et Fidei vocavit: vicinis regulis, aliis superstitiones, aliis vitia, multis idola eripuit. Ecce autem in ipsius aedibus repertum est nescio quo casu vetus simulacrum, quod olim prae ceteris coluerat; et quod unum latuisse, ac ereptum fuisse flammis, cum arderent reliqua, dolebat. Inventum latus obtulit Patribus: Patres puerulis, ejus aliorumque dynastarum Christianorum liberis laniandum permisere. Cerneres pueros gestire laetitia, lacerare infamem truncum, raptare, rundere lentis ignibus torrêre. Nullos aeque ludos pueri principes amabant: ea mente rimabantur domos, et ovantes, quicquid foret deprehensum, asportabant: praecipue vero exiguas pyramides perquam affabre laboratas, et vulgo pro numinibus cultas. Chinae appellabantur, et in armariis loculamentisque recondebantur: Penates Deos, et quasi Lares Afrorum dixisses. Eorum jurare numen et fallere universi timebant: mancipia recens empta ipsorum velut in fide ac tutela deponebant; orantes ut, si servus fugeret, inultum ne paterentur, sed anguibus ac tigribus devorandum objicerent. Quo metu sic tenebantur mancipia, ut nulla herorum severitate ad fugam inducerentur.

Praeter ista privata veluti numina, erat in quolibet regno aliud quoddam commune, et quasi publicum. Camassonus regni Torae Deus habebatur. Huic solenne sacrificium Rex, nondum Christianus, quotannis faciebat in exiguae insulse scopulo. Peracto sacrificio, capreas et gallinas in insulam vivas projiciebat, munus Camassono. Nec metus, ne quis inde illas surriperet: neque enim mortalium quisquam audebat humum sacram contingere. Quin, praetereuntes nautae oryzam oleumve in aequor libantes conjiciebant, ut felix bonusque Camassonus esset navigantibus: rati se omnino perituros, si secus facerent. Testatur P. Barreira, cum praeter aliquot insulas ejusmodi haberet iter in Africano littore, visas sibi hominum ignotorum formas, vel potius daemonum, qui loca sibi a miseris mortalibus data et dicata insiderent. Haec impietatis avita monumenta Rex abolevit; adeoque non incurrit in vicinorum odia, quod ejus amici metuebant, nunquam ut magis fuerit cultus, aut frequentius officii causa conventus: quod illic ad famam et commeodationem censetur eximium. Nullus ab eo discedebat nisi praeclara de Christianorum sacris opinione imbutus; et ea suscipiendi voluntatem consiliumque plurimi susceperunt.

Sed dum alieni et externi Principes votis optimi Regis obsecundabant, angebat illum dolor domesticus, de filio primogenito. Nullae juvenem protervum vincebant blanditiae, nulli ab insano daemonum cultu metus absterrebant. Caerimonias sanctissimas deridebat: jocabatur in mysteria augustissima: oratus increpitusque bacchabatur et furebat. Quid plura? ut ne videret Christianum patrem procul discesserat. Quod neque sacerdotum preces, nec minae parentis effecerant, pervicit exemplum. Statim atque Joannem Principem, Philippi Regis fratrem, descivisse cognovit a sacris gentilibus, erudiri voluit; eruditus est, baptizatus est. Concurrit ad hoc spectaculum tota regio. Rex advolavit; filiumque tanquam natum denuo, et meliori donatum vita complectens, lacrymas, quas gaudium exprimebat, pro voce fudit. Hoc vulnere percussa superstitio contremuit: ejusque columen Fatema labare visus est, et ad imitandi cupiditatem propendere. Stupebant ethnici, ac se se respectantes, orique manum admoventes, (hic admirantium apud illos gestus) exclamabant; Yata (hoc Regis Petri primogenito nomen erat, cui baptizato Michaeli fuit) Yata denique Christianus est! Ille vero non verbis tantum, sed factis Christianum se probabat esse. Deorum, quos antea colebat, effigies comminuit, evertit fana, vestigia omnia protrivit: e liberis denique natu maximum sacro fonte tingendum obtulit.

Juvenis Principis pietatem praesenti beneficio Superi munerati sunt. Fetente

ac purulento laborabat ulcere, quod et celeris exitii metum incutiebat, et vitam reddebat insuavem: quia carere hominum consortio cogebatur, fetoris gravitatem non ferentium. Eo per salutaris baptismi lymphas, ut Constantinus alter, liberatus, beneficium praedicare non cessavit, amicosque Principes hortari ad inanes et imbecillos Deos, quibus tandiu imploratis nihil profecerat, deserendos. Incidit haud ita multo post ipse Rex in gravem morbum: quem, sacras Evangelii voces super aegrum sacerdote recitante, cum depulisset, rem publicis tabulis consignari jussit: ac similis beneficii consequendi spe dynasten Spiritui Sancto dudum resistentem perpulit ut manus agnitae veritati daret. Cunctantem Deus variis periculis ac demum difficili morbo exercuerat. Adire laborantem Rex gravatus non est, exemploque suo urgere; sanitatem pollicitus, si Christum vocantem audiret. Audivit, baptizatusque subito convaluit. Medicus, e praestigiatorum natione scelerata, miraculo stupens, et inhabitare Dominum Deum in Christianorum Ecclesia confessus, animae salutem sempiternam a salutari fonte ac doctrina petivit. Rex Torae laetus filii pietate, illum ad gravia quaedam negotia componenda legatum ad Fatemam misit. Fatema Principem tam insigniter ab illo qui prius erat mutatum, summa cum voluptate amplexus, et in opinione praeclara, quam de Christianis hauserat, valde confirmatus, magnam superstitionis abjiciendae, et meliora sectandi sacra voluntatem prae se tulit, ac discedenti Barreirae armillam ingentem auream obtulit. Sed hanc ut acciperet exorari non potuit: professus aliud se nihil quaerere, quam salutem Regis. Haec abstinentia, hic opum contemptus, mire barbaros capit. Suum filiolum inter Christianos adscribi Fatema haud invitus tulit; brevi, ut pollicebatur, secuturus. Ingens etiam momentum ad labefactandam superstitionis vanitatem habuit parta de quodam veneficorum duce victoria; quo nemo doctior, nemo in sacrilegis peritior mysteriis habebatur. Ab eo Reges petebant responsa, tanquam ab oraculo. Veritatis armis fractus in Christi ditionem concessit, ac multos secum traxit: neque alio certiore telo Rex Petrus ad frangendam ethnicorum pertinaciam utebatur, quam exemplo tam illustri. Nonne, inquiebat, vobiscum eadem simulacra et Numina Cubus (hoc venefico nomen ante baptismum erat) pridem venerabatur? nunc eadem incendit. Cur illum dubitatis imitari, quem toties ego, quem vos antea tam cupide, tam fideliter, audivistis?

[Note: 9. P. Barreira varios Africanae orae portus utiliter lustrat.] Interim P. Barreira vocatus in insulam Sancti Jacobi, eo cursum direxerat. Rejectus in altum tempestate, sive potius divino nutu, praedones littora insulae pererrantes effugit, alterumque tenuit portum e duobus, quos in hac Africae maritima plaga Europaei maxime frequentant. Christianis expectatissimus advenit, quorum animos dititurna mysteriorum siti arentes recreavit. Inde in vicinum portum excurrit. Antequam oppido succederet, praealtam Crucem in portus aditu defixam adoravit; spectantibus, qui frequentes aderant, non modo Saracenis, verum etiam haereticis, in eam plagam e tota Europa confluentibus. Haec illi causa deinceps fuit explicandae populo in ejusdem Crucis conspectu, doctrinae Christianae: in qua sic pueros erudiebat, ut Saracenorum et haereticorum oculis lucem divinam offerret: qua perstricti attonitique pendebant a dicentis ore, confertique in littore ac navibus audiebant. Id cum succederet e sententia, placuit pompae nonnihil ac splendoris addere. Processerunt cum facibus Lusitani, praeeuntibus pueris, et sacram doctrinam concinentibus. Secuti sunt, quod minima sperabatur, ethnici Saracenis permisti: cumque per macellum iter esset, feminae collectis et abditis in cistas mercibus, accessere. Brevi discussa fabularum, quas Bekerini spargebant in vulgus, inanitas: nam gentis perspicax ingenium est et commoda indoles: habitus honos religioni verae; superstitio a multis deposita, mores emendati. Cacheum postea ventum est: quo in portu mancipiorum celebris mercatus. Hinc promiscua gentium colluvies et vitiorum, quibus infecti AEthiopes Christiani purissimae legis nitorem facillime inquinant. Eo utilior Barreirae adventus voxque fuit. AEgre itaque dimissus promissis qui suas implerent vices Patribus, ad insulam S. Jacobi se retulit. Ibi Socios quatuor e Lusitania recentes offendit, quos e vestigio immisit in paratam messem: ipse in insula substitit, et

omnium sustinuit labores, auxitque onere novo tradendae civium liberis Latinae liuguae; quod vehementer ad divinam gloriam pertinere judicabat. Oratus ab amicis ut aetati et valetudini parceret (nam septuagesimum septimum ducebat annum) non acquievit: vitam, valetudinem, omnia in salute animarum abunde reperiens.

Magnum ad confirmaudam religionem momentum attulit mors nequissimi circulatoris, qui cum Principem conaretur ab ea deducere, in ejus conspectu exanimis corruit. Non omisere Patres occasionem justitiae divinae praedicandae, quae scelerum poenas non semper in futurum reservat; sed hic interdum graves et splendidas ab illustribus facinorosis repetit. Valuit exemplum divinae severitatis ad exstirpandas superstitionum fibras, quae in perditissima gente radices altissimas egerant: locumque dedit Patribus docendi populum quaenam et quam atroces poenae impiis essent post obitum apud inferos perferendae. Inferorum enim supplicia ne suspicabantur quidem: censebant animas post obitum evolare ad illum, ubi cujusque gentis numen degeret, locum; ibique, pro fortunarum modo, summum infimumve felicitatis gradum obtinere. His ebrii somniis aegre ad veritatem aspiciendam evigilabant. Puerulum ethnicus parens sacro lavandum fonte in aedem nostram detulerat. Ejus conjux domum reversa, postquam filiolum esse Christianum rescivit, tanto correpta est furore, ut illi cultrum in corpore defixerit. Tetrum facinus ubi Rex Torae audivit, corpusculum in templo Societatis proponi jussit corona redimitum, accensis circum facibus, ac novercam detestabilem ad poenas rapi: sed illa jam sceleris conscia diffugerat.

Haec P. Barreiram stimulabant ut infortunatae genti subvenire vehementius [Note: 10. Guinea cur prae ceteris regionibus Evangelio imbuenda.] cuperet. Itaque in Europam scribere ad Lusitanos suos non cessabat, ut ad colendum hunc Domini agrum concurrerent: abesse regionem tantum iter dierum viginti: subactum solum ac praeparatum ad sementem Evangelicam: illuc frequentes commeare lucri causa mercatores, deportare indidem mancipia in ultimas terras ad perpetuam servitutem; qui vero in Christi libertatem ea vindicaret, neminem reperiri: Mahometanos instare, nulli labori parcere, ut populum falsa religione imbuerent: gliscere in dies latius infelicem sectam, et numero valescere; cessantibus Christianis, atque in veritate propaganda segnioribus, quam istis in superstitione proferenda. Nec reticebat, ad incitandos lucri spe mercatores, varia commoda quae colligi ex eadem regione poterant propter soli ubertatem, et salubritatem coeli. Sane narrabant indigenae ventorum vim ac turbinum, qui stragem antea et vastitatem afferebant, consedisse penitus, ex quo divinum sacrificium his in locis celebratum, et consecrata vero Numini templa fuerant. Humus ipsa auro, argento, et ferro abundat: littora succino, et margaritis; agri cannis sacchari fertilibus; nemora procêris ad naves aedificandas arboribus, pice ad liniendas carinas, stupa farciendis earumdem rimis idonea, cujus ea dos est ut semper viridis et quasi recens perduret; ligno demum rubro, inficiendis pannis. Haec et alia id genus emolumenta institoribus Barreira suggerebat, satis gnarus humanas utilitates divinis interdum esse sociandas, nec defuturos legis Christianae praecones, si mercatorum frequentia suppeteret. Aliis opetarios Apostolicos rationibus longe gravioribus et stimulis urgebat: neque illos excitare cessavit exemplo magis, quam verbo, donec felici complurium annorum labore perfunctus, ad ejus praemium evocatus est anno MDCXII.

[Note: §. V. OSITUS P. BALTHASARIS BARKEIRAE.] CUM in illo summa essent omnia, quae in Evangelii ministro desiderantur, tum verd praecipua vultus orationisque lenitas eminebat, quae durissimum quemque frangebat, alienissimum conciliabat. Ejus precibus acceptam tulit victoriam Paulus Diasius anno post quingentesimum octogesimo quarto, cum multa hostium millia exiguis Lusitanorum AEthiopumque copiis profligavit. Quo tempore instauratum est vetus illud prodigium sacris litteris celebratum. Cum enim Barreira, commisso praelio, sublatis in caelum manibus, Deo pro suorum victoria supplicaret; eo vel intentius in oratione defixo, vel remissius, ita res melius deteriusve Lusitanis succedebat. Cujus rei fama permotus Lusitaniae Rex suos in Angolana ora praefectos omnino vetuit, nisi consulto Barreira, quidquam decernere,

aut etiam deliberare. Illustriores fuerunt victoriae, quas a superstitione atque impietate idem Barreira reportavit; regibus ac dynastis ultro se illi Christoque dedentibus. Post Fidem in continente longe lateque propagatam receperat se in insulam S. Jacobi, ad visendos sublevandosque homines Societatis ex Europa recens advectos, et coeli gravitate laborantes. Omnibus ferme in saluberrimas continentis regiones dimissis, in insula substitit, et ad labores ceteros curam scholae puerilis adjunxit. Non illum aetas ingravescens, non incommoda valetudo, non difficultas ulla retardabat, ubi salus, animarum agebatur. Quod cum multis in locis declaravit, tum vero docuit apertissime, cum ante aliquot annos propter affectam senio et aerumnis aesatem coactus fuisset e Guinea discedere. Degebat Eborae placidus, et attritas vires quiete necessaria reficiebat, quando Lusitaniae Rex de instauranda sacra in Guineam expeditione cogitavit. P. Antonius Mascarenia, provinciae Lusitanae praeses, de praeficiendis Missioni difficillimae hominibus idoneis anxius, id oneris imponere Barreirae non audebat. Rogavit ipsum per litteras ut indicaret quos huic labori ferendo censeret aptissimos. Ille vero se paratissimum, necdum imparem esse rescripsit; nec morae quidquam interpositurum quin Olisipponem pedes contenderet, in Guineam inde transiturus. Haud secus ac scripserat fecit, omnibus eximiam viri virtutem admirantibus. Elatus est funere amplissimo; magistratibus, atque ipso provinciae praetore pulla in veste prosequentibus, et oscula feretro repetita pie figentibus. Ejus vivi ac mortui non pauca miraculis simillima narrantur. Hoc unum quod modo referam, multorum testimonio confirniatum est. Barreirae vestem detritam nautae asservabant in navigio. Vela facientibus ingruit immanis tempestas. Post omnia tentata, ut ventorum marisque frangerent iram, cum nihil, succederet, apud Deum fidelis ejus servi nomen ac merita interponunt supplices, illiusque vestem a prora expandunt. Cecidere venti: stetit mare placidum? et nautae secundissima navigatione sunt usi.

[Note: §. VI. RES GESTAE IN REGNO MONOMOTAPAE.] Infra Guineam longe, qua in apicem Africa contrahitur, Monomotapae regnum jacet. Illuc e Societate anno MDLIX. atque aliis subinde temporibus misae cohortes Apostolicae vix quidquam praeter honesta vulnera necememe reportarunt. P. Consalvus Silveria perierat Saracenorum dolis. Rex agnita viri probitate et innocentia, meritas a percussoribus expetierat poenas, et Goa missos anno sequenti Patres Perrum Tovarem et Ludovicum Goem perhumaniter acceperat. Eos tamen octo post annis revocari Goam placuit, cum Sebastianus Lusitaniae Rex bellum in Regem Monomotapae, ob necem P. Consalvo illatam, aliasque causas pararet. Lusitanas, quae bellum in Africam deportabant, copias comitati PP. Franciscus Monclarus et Stephanus Lopes, non diu ibidem constiterunt; Francisco Barreto, qui exercitui praeerat; mox Fernando Monroyo, extinctis veneno, ut fama fuit. Sed anno MDCIV. Christianorum litterae ac preces, opem a Patribus Societatis enixe postulantium pristinam spem redintegrandae Missionis excitarunt. Nihil tamen confici, propter Batavorum classem haec maria concursantem, potuit. Demum anno MDCVIII. visi sunt Superi opportunam rei melius gerendae occasionem ostendere. Monomotapae Rex conjuratione suorum et insidiis appetitus Lusitanorum fidem imploravit: illorum armis fregit perduelles, et beneficii memor, celebres argenti fodinas defensoribus capitis et regni sui donavit. Missos ad ineundam regii muneris possessionem Lusitanos secuta est lecta Patrum manus, tapto majori spe religionis feliciter administrandae, quanto erat factio Saracenorum debilior, qui cum olim apud Regem possent omnia, nunc ab ejus amicitia divulsi, et bello attriti, precarium aegre spiritum ducebant. Rursum oblata uberioris quaestus et commercii spes anno MDCX. accendit Lusitanos ad classem copiasque submittendas. Praetor addidit militaribus turmis Patres e Societate sex. Navis praetoria cumulo arenarum per incuriam gubernatoris allisa est. Subito conjectae in fluctus merces; facta Superis omnibus vota. Navarchus relicto gubernaculo, ejulans ac pudore vecors desperationem et luctum incendebat: quippe tuta omnia et salva promiserat, sereno coelo, et tranquillo confisus mari. At ubi paulatinr subsedit relabens aequor, et spes aliqua salutis affulsit,

pro se quisque continuo in uliginosum desilire littus, omnia omittere; praeter arma pauca tutandae, si res posceret, vitae. AEgri properare, ac vado se alacres committere. Tantus miseris mortalibus lucis amor!

[Note: 11. P. Joannis Pauli Alexii caritas, et aliae quaedam virtutes.] Restabat e Cafrorum gente adolescens: quem conantem frustra erumpere detinuit morbus. Hunc P. Alexius imposuit humeris, ac per duodeviginti passuum millia non sine gravissimo periculo deportavit, saepe ex arenis eminens pectore tenus, saepe offendens ad cautes et corallia, quorum acuti ramuli crura pedesque lacerabant. Nec dubium quin ea caritas illi vita steterit, ut modo referemus: nam inde contracto morbo paulo post interiit. Sed tanti est studiosis animarum sic perire. Cafri ad ratis naufragae rumorem exciti concurrunt: a Patribus munusculo deliniti scapham obtulere, cujus ope pars vectorum, in limosa vadosi littoris arena haerens emersit impune. P. Alexius, quamvis aegro corpore, pervênit in regni Monomotapae primariam civitatem; ubi aeterna civitate, quod speramus, ac vita donatus est. Quae fuerit viri virtus satis declarat vel hoc unum caritatis eximiae specimen, quod modo retulimus, cum se in maximum vitae periculum conjecit, ut AEthiopico mancipio ne deesset. Ejusdem praeclarum quoque facinus, dum adhuc paene puer esset, proditur. Cum enim fugam a seculo meditans, receptum in Societatem pararet, occludique viam sibi cerneret a parentibus, unicam nobilis familiae prolem nitentibus retinere; ipse coopertum sordibus et illuvie puellum in platea deprehensum arripuit, duxit domum, et patris matrisque genibus affusus; En, inquit, vocat me Christus JESUS in Societatem suam: pauperculum hunc puerum accipite meo loco: hic filius vester erit. Attoniti hac oratione majorem in modum parentes et perculsi, ratum esse quod petebat, jusserunt: et adoptato puero, filium suum Deo laeti lubentesque donaverunt. Ab his initiis progressus, perfectam religiosi hominis imaginem in suis moribus studuit effingere. Spirabat in ejus vultu, sermone, incessu habituque suavissimus angelicae castimoniae odor, quem etiam adeuntibus afflabat. Hunc assidua fovebat contemplatione rerum divinarum; in ea pervigilare noctes totas solitus, praesertim quae festis insignibus praecurrebant. Cum vero flos ille candidissimus nisi inter spinas non alatur, eum sepire ciliciis, flagellis, jejuniis, omni vexandae carnis acerbitate conabatur: imo, Goae cum esset, reperio hanc factam ab eo, non sine moderatorum concessu, cum duobus amicis, qui tunc in eodem collegio versabantur, doctrinae pariter ac perfectionis religiosae studiosis, pactionem ut unus e tribus hebdomada una praeciperet aliis duobus arbitratu suo quidquid est, a quo natura vitiosa plurimum abhorret; quidquid inurere dolorem privatim, aut publice ignominiam potest: tum alius, itemque alius, mutatis vicibus, idem in reliquos duos imperium et amicam severitatem exerceret. Ut se Alexius noster idoneum ad procurandam salutem animarum praestaret, quatuor linguas perdifficiles didicerat, Arabicam, Persicam, Chaldaicam, etAbissinam. Ita instructus mari se commisit, ut Christianis mysteriis AEthiopas erudiret: quo in itinere per illum non stetit quin vetus Divi Mauri exemplum renovatetur. Adolescens e navi ceciderat in aequor, fallente vestigio: hunc ut ereptum iret, expeditus illico Alexius apparuit: eratque se daturus in undas praecipitem, nisi caritatem obedientia frenavisset. Paucis post ejus obitura diebus P. Suares eandem urbem incolumis attigit: sacras aedes variis in locis extruxit, et in omnem inducendae firmandaeque religionis industriam vigiles curas, cum Sociis, intendit. Quanti sint fructus consecuti docet ipse in litteris anno sequenti scriptis, in quibus trecentos quinquaginta ethnicos ad Christi Fidem conversos, restitutam in Christianis morum sanctimoniam, sparsam ubique salutarem doctrinam significat. Meminit in iisdem de sene centum et viginti annos nato, qui baptizatus olim a P. Gonsalvo Silveria, necem illi a barbaris illatam magno cum sensu pietatis renarrabat.

[Note: §. VII. RELIGIO PROPAGATA PER SOCIETATEM IN AETHIOPIA.] QUAE hactenus in regnis Congano, Angolano, et Monomotapae gesta narravimus, pertinent ad AEthiopiam inferiorem, sive improprie dictam, quae occiduam et meridianam Africae partem complectitur. AEthiopia proprie dicta, sive superior, ab AEgypti limite versus Erythraeum sinum, et inde in interiorem Africam

circa fontes Nili funditur. Abissini vulgo appellantur ejus incolae. Christi legem ab eunucho reginae Candacis, quem in Actis Apostolorum a Philippo diacono baptizatum legimus, se accepisse gloriantur. In Eutychetis ac Dioscori haereses deinde prolapsi, suos antistites ab Alexandrino Patriarcha surapserunt. Post celebratum Florentiae concilium Oecumenicum, in quo Graeci, Armenii, Jacobitae, aliique priscis erroribus imbuti, eos abjecerunt, ac Romanum Pontificem Christi Vicarium, doctoremque Christianorum et caput unicum agnovere, David qui Onag-Seguedus, et Lebna Denguil, est appellatus, Abissinorum Rex missum ab adulterino Alexandriae Patriarcha praesulem repudiavit; et Clementi VII. per legatos solenne obsequium detulit. Ejus filius et successor Asnaf-Seguedus sive Claudius, religionis pristinum splendorem exolevisse vehementer doluit, et cognita Lusitanorum pietate ac fortitudine, scripsit ad Joannem III. Lusitaniae regem, ut a Romano Pontifice legitimum et orthodoxum Patriarcham, quo Abissini regerentur, impetraret. Rex ejusmodi litteris et amplificandae Fidei spe incensus, Patres aliquot a Fundatore Societatis jam inde ab anno MDXLVI. petierat. Ignatius haud minori studio religionis propagandae flagrans, negotium incredibili ardore arripuit. Nihil tamen perfici potuit ante annum MDLIV. quo B. Pater tres virtutis emeritae viros Joannem Nunnium Barrettum, et Melchiorem Carnerium Lusitanos; Andream Oviedum Castellanum, Regi nominavit: quorum uni Patriarchae munus mandaretur, alii ejus essent adjutores; ac, si quando res ferret, successores. Creatus est, de Regis et Ignatii sententia, Patriarcha Nunnius; Carnerius vero et, Oviedus Episcopi, hic Hierapolitanus, ille Nicaenus.

Dum haec in Europa geruntur, Petrus Mascarenia Indiae Prorex, faciendum censuit ut in AEthiopiam certi praeirent, qui explorarent Imperatoris animum, et adventum Patriarchae comitumque nunciarent: tum ne quid perperam susciperetur, tum etiam quod inurbanum habeatur apud Aethiopas et nefarium, si legatus Principis ad eos accedat silentio, neque antea de suo adventu significet. Decernitur legatio Jacobo Diazio, eique duo Societatis homines adjunguntur. In Aethiopiam pervenerunt anno MDLV. Kalendis Junii. Ad Imperatorem admissi, mutatum vel improborum consilio, vel ingenii mobilitate, reperiunt. Pauca perplexe atque anxie locutus, ad Lusitaniae Regem scripsit nulla se ratione posse aut Societatis sacerdotes accipere, aut Romani Pontificis auctoritati parêre. His auditis, omnique ad regiam aditu obstructo, Patres de reditu cogitarunt. Antea tamen summam quandam catholicae doctrinae conscriptam, et refutandis Abissinorum erroribus idoneam obtulerunt Imperatori. Quam ille cum inspexisset, indignabundus exclamavit falso Aethiopibus errores illos adscribi: et Abuna (sic Patriarcham suum Abissini vocant) proposito anathemate vetuit ne quis librum illum attingeret. Dissentiebant aliquot monachi, et summis laudibus extollebant opusculum, in quo gentis errores perspicue refutari contendebant. Imperator monachorum suorum iram et populi tumultum fugiens, supprimendum librum curavit, ac veniam abeundi Patribus dedit. Interim Olisippone profectus Patriarcha, et in Indiam delatus, cognovit mutatam rerum faciem, et animum Imperatoris a recipienda legatione alienum. Visum est, ne quid temere committeretur, Andream Oviedum cum Sociis aliquot eo praemittere, qui viam Patriarchae muniret. Adventantes excepit Imperator non inhumaniter, quippe liberali et commoda praeditus indole; sed animo in erroribus obfirmato: ut continuo patuit, cum rogatus ut convocari theologos suos et disputare pateretur, interfuit: neque tantum testis locum, sed doctoris etiam, ac pene pugilis partes contra catholicos sacerdores sustinuit. Eruditos coetus abrupit Turcarum incursio, qui per eos dies in Erythraeum invecti sinum omnia metu cladibusque compleverunt. Cum iis Imperator temere congressus, fusus ac trucidatus, justas ultori Deo pertinaciae poenas dedit.

Successit illi frater (liberis enim carebat) qui captus olim a Turcis, et Mahometanam sectam amplexus, in Christianos saevire statim coepit, ac ne quis adiret Lusitanorum templa prohibuit: quosdam e populo catholicam profiteri Fidem palam ausos verberibus affecit; quosdam morte multavit: postremo Andream

Oviedum ejusque comites in asperam solitudinem relegatos tenuit sex mensibus velut in custodia; iisque omnem cum populo de religione sermonem interdixit. Erupit sub idem tempus immanis procerum adversus illum conjuratio. Ab iis victus: capti Patres, spoliati, et ignominia sunt affecti. Accessit ad maeroris cumulum Patriarchae Joannis Nunnii Barretti obitus; qui pios inter labores, ad propagandam in India religionem susceptos, decessit Goae anno MDLXII. decimo Kalendas [Note: 12. Andreas Oviedus AEthiopiae Patriarcha. Ejus socii et successores.] Januarias.

In ejus locum e duobus a Pontifice designatis successit Andreas Oviedus, qui tune in ipsa Aethiopia versabatur. Ille, cum Abissinorum perfidia et gravissimis aerumnis diu luctatus, accipit a Pio V. litteras, quibus jubebatur, cum primum opporrunitas adesset navigandi sine periculo, transferre se ad Sinas vel Japones, et sterilem Aethiopiam omittere. Pontifici respondit Oviedus, potestatem impune navigandi, ob Turcarum crebras incursiones, et civilia quae permiscebant Aethiopiam bella, dari nullam. Interesse plurimum Religionis ut aliquis reliquias catholicorum inter Abissinos sustentaret: sibi nihil optatius accidere poste quam pati pro Christo, et si res ferret, mori. Hoc animo remansit, annuente Pio V. invictus Praesul, inter assiduos necis metus, feliciora speratae messis tempora expectans, et catholicos per se sociosque modis omnibus adjuvare non destitit, donec illum ipsis eripuit calculi dolor anno MDLXXX. tertio Kal. Julias, virtutibus ac miraculis non obscuris insignem. Ad ejus tumulum factus est subito concursus ingens, etiam schismaticorum, qui ablatum ex eo pulverem suis et armentorum morbis salutarem esse testabantur. Oviedo ut succederet Melchior Carnerus, Nicaenus Episcopus, constitutum olim fuerat; sed cum Carnerus a Pio Quinto Ecclesiae Sinicae ac Japonicae praepositus fuisset, edixit Gregorius XIII. ut Aethiopici Patriarchae nomen et potestas ad eum e Sociis deferretur, qui nostris illic praeesset. Is erat P. Emmanuel Fernandius, qui cum duobus e Societate pusillum catholicorum gregem fovebat. Oviedum ille fuerat secutus in Africam cum aliis quatuor e Societate, nimirum Andrea Gualdamezio, Gundisalvo Cardoso, Antonio Fernande, et Francisco Lope. Emmanuel Fernandius imposito munere aliquandiu strenue functus, obiit anno MDLXXXIII. non LXXXV. ut alicubi scribitur. Andream Gualdamezum, sive Gualdanium, aut Gualdarum, Turcae odio Christianae religionis incensi jugularunt anno MDLXII. haud procul Arkico. Gundisalvus Cardosus anno MPLXXVI. a latronibus exceptus periit, cum iter esset ingressus ad ministranda catholicis sacramenta. Antonius Fernandes paralysi constrictus decessit MDXCVI. sexto Idus Martii, aetatis septuagesimo secundo. Audierat graviter aegrotare Lusitanum quendam procul in urbe Nanina. Pergit ad eum pedes, per invios asperrimosque mon. es, solatur, expiat; neque illum tantum, sed complures Lusitanos et indigenas, oblata praeter spem occasione usos, sacramentis reficit. Redeuntem, et coactum in subterraneo specu pernoctare, morbus, et mors paulo post occupavit Fremonae, quo in oppido catholici utplurimum degebant.

[Note: 13. PP. Ant. Monserratus, et Petr. Paezius, dum AEthiopiam petunt, a piratis capti.] Ibi solus restabat Franciscus Lopes, annis pariter laboribusque fractus: qui cum antea subsidiura Sociorum ex India Lusitaniaque saepe flagitasset, missi denique fuerant, adhuc superstite Antonio Fernande, PP. Antonius Monserratus et Petrus Paezius; Castellanus hic, ille Catalanus. Dium delati, deinde Armuziam, exeunte anno MDLXXXVIII. dum peterent Zelam (locus est in intimo sinu Arabico) a praedonibus abducuntur ad Omarum hujus regionis tetrarcham, apud quem in vinculis fuerunt menses quatuor. Ubi captos rescivit Hasanus, Arabiae Ottomanicae praefectus, utrumque arcessit. Interrogatos, et patriam ingenue fassos, tanquam exploratores, cum vili maucipiorum grege operi faciendo addicit regiis in hortis: ubi, si qua durissimi laboris intermissio dabatur, eam in pietatis exercitationibus, quas ferre poterat ejusmodi conditio, nec non excolendis sex ac viginti eodem damnatis labore Lusitanis, et aliquot Christianis Indis, collocabant. Praeterierat biennium, nec spes ulla suberat libertatis, cum ex improviso affulsit laetissima. Hassani praecipua uxor genus a Christianis ducebat, et iis favebat clam. Commiseratione Patrum capta, illos per eunuchum

Christiano pariter nomini deditum, monendos curat venturum in hortos Hassanum certa post meridiem hora; se quoque adfuturam cum sexenni filiolo: huic flores, fructus, et aliquid ejus generis offerant, quod patri monstrare puer possit. Ut erant moniti faciunt: corollam e floribus fructibusque scite contextam, offerunt nobili pupulo, qui eam patri pueriliter gestiens porrigit. Postridie idem puer compositum a matre supplicem libellum Hassano, in gratiam Patrum, bellissimus patronus, obtulit. Uxoris artes Hassanus sensit, ejusque causâ liberos Patres pronunciat. Gratiis prolixe persolutis, colligebant sarcinulas, cum subito consistere jubentur. Mahometanus mercator, dum in Monserrati sarcinis sacerdotales quosdam amictus curiose scrutatur, conjectavit Episcopum illum esse. Certiorem extemplo Hassanum facit de conjectura: posse Lusitanos istos grandi pecunia redimi, nec ita facile dimittendos. Mutatâ per avaritiam sententiâ, barbarus utrumque retinuit.

[Note: 14. Eorum loco mittitur ad AEthiopas P. Abrahamus Georgius.] Id ubi Goae cognitum per Lusitanos aliquot ex Arabia reversos, de mittendo in AEthiopiam supplemento deliberatum est. Huic loco et muneri aptissimum putavit P. Abrahamum de Georgiis, seu Franciscum Georgium, Prorex Indiae Matthias Albuquerkius: egitque cum Patribus Goanis ut eo mitteretur, Arabicae nimirum linguae et nationum istarum gnarus. Nam oriundus erat a Maronitis, qui Libanum montem incolunt, et Alepi natus Romam venerat; ubi pietate ac litteris excultus in Maronitarum collegio Societatis, eam erat ingressus exeunte anno MDLXXXII. aetatis ipse annum agens vigesimum. Ibidem creatus sacerdos, ac decem post annis in Indiam profectus, operam inter Thomaeos utilem, at laboriosam, navavit aliquandiu. Mox, cum Imperator Mogolum Evangelicas e Societate copias postularet, delectus est ad eam expeditionem: ac demum data, quam dixi, occasione missus in Aethiopiam, cum Abissino quodam collegii Goani famulo. Porro tam graphice vultum mercatoris et sermonem assimulaverat, ut ab Indiae Prorege agnitus non fuerit; cum discedens eum, salutandi causa, sub initium anni MDXCV. convenisset; diuque Prorex institorem arbitratus, fabulâ tandem retectâ, errorem suum festive riserit. Jactatam diu procellis navim aegre appulit ad Mazuam, Erythraei maris insulam, littori Abissino ferme junctam. Ea pridem a Turcis tenebatur, quorum praefectus trajiciendi potestatem, et merces Asiaticas (id enim praeferebat institoris habitus a P. Georgio adscitus) in Aethiopiam deferendi non difficile principio fecit: verum missis militibus revocari statim illum jussit. Sunt qui scribant proditum a nauclero; qui, cum ipsum a Lusitanis observari majorem in modum cerneret, suspicatus est virum esse principem, aut Christianum sacerdotem, praesulemve. Alii accusant imprudentiam et ingluviem Abissini adolescentis, qui Patri datus comes fuerat. Is enim solenne Turcis jejunium violare palam ausus, Christianae religionis suspicionem praebuit. Arrepti ambo conjiciuntur in carcerem. Adolescens fustibus caesus indicat proditque P. Georgium; Christum denique turpiter ejurat. Accitus Pater Syrum se, Christianum, sacerdotem, praeconem Evangelii profitetur. Neque dubitasti, subdit praefectus Turcicus, ita nobis imponere; teque alium, atque es, mentiri? capite scelus lues: necem actutum, aut Mahometanam legem, elige. Utram optas? Necem, respondet ille. Quamlibet inferas, in lucro ponam. Responsi fiduciam miratus Turca, vinculis onerari sacerdotem interritum jubet.

[Note: §. VIII. P. ABRAHAMUS GEORGIUS MAHOMETEM DETESTANS NECATUR.] POST dies paucos arcessit solum; blanditiis et promissis vincere meditans, quem metu supplicioque superari posse diffidebat. Per me licet, inquit, Christum animo retineas, quem olim ipse colui: at ore saltem confirere Mahometem. Mussulmanorum convocabo cras coetum: aliquid ibi carminis in ejus honorem, pro more, concinetur: vocem canentibus adjunge. Parata sic tibi libertas, vita, opes: patronus in me certus et amicus erit. Egone, retulit invictus Christi testis, meum ac tuum olim, quod fateris, Christum prodam? Ecquid est, quaeso, cur nos tam sanctae, tot miraculis confirmatae, tot probatae rationibus Fidei religionisque poeniteat? Quid esse tanti potest, ut sempiternae vitae praemia, quae suis cultoribus Christiana lex offert, contemnantur? Quin te ipse potius respicis, et in viam, a qua male deerrasti, redis? Concionatorem minime

expectatum victus veritate barbarus non tulit; ac superbo spretum risu in carcerem retrusit. Convocatis aliquanto post judicibus eductum e custodia sistit, imperatque ut Mahometem Dei Apostolum profiteatur. Ego vero, exclamat Abrahamus, Christum Dei filium Deumque credo et colo: Mahometem istum, quem tu prophetam et magnum virum praedicas, praestigiatorem voco et execror. Incensus ira praefectus prosilit, et acinace districto cervicem invadebat. Abductum Patrem satellites obtruncarunt. Sic enim P. Capralis diserte scribit in suis ad Claudium Aquavivam litteris: ita P. Petrus Paezius fuse narrat in manu scripta, quae in tabulario Romano servatur, Aethiopica historia. Hoc ipsum in edita docet P. Emmanuel Almeida, quorum nobis auctoritas potior est, quam aliorum, qui affirmant a barbaro statim trucidatum fuisse.

Carnificis gladius, ut oculati teste retulerunt, primo ictu, cervice penitus illaesa dissiluit. Alter acinaces, hebetata ferri acie, bis ictum, nullum tamen vulnus inflixit; cutem tantum summam perstrinxit: donec felix victima confirmato, qui stupefactus haerebat, tortore, collum tertio et fortunato gladio praecidendum obtulit. Incidit fortissimi viri mors in finem Aprilis, aut initium Maii anni MDXCV. aetas adhuc florens annos duos tantum et triginta numerabat. Cadaver abjectum extra civitatem, accensis divina luce facibus, et in coronae fidereae morem compositis, per dies quadraginta collustratum fuisse perhibetur; nec non a candidis quibusdam alitibus ignotis, contra ferarum praedae inhiantium ac volucrum impetus defensum. Auctores quoque mortis ejus ante quadragesimum ab illa diem misere periisse fama tulit. Praefectus in primis Turcicus, agnito scelere, illius culpam in alios conjicere non semel est auditus, seque innocentem a Iusti sanguine frustra proclamare. Tam gloriosae neci vita, virtusque Patris Abrahami haud sane vulgaris praeluserat. Satis constat ipsum in cunis adhuc vagientem maternis uberibus quarta et sexta feria sugendis abstinuisse: postquam deinde cooptatus fuit in Societatem, semel tantum diurnum cibum, ac parcissime, sumpsisse: rerum divinarun contemplationi fuisse insigniter deditum: multa, quae sunt eventu comprobata, praedixisse: animorum arcanos sensus introspexisse: ac demum de parato sibi in Aethiopia bravio divinitus cognovisse cum ad Sanctae Irenes aedem, in Hispania, pietatis ergo se contulisset.

[Note: 15. Patres Monserratus et Paezius Goam, libertate donati, repetunt.] Requiret aliquis fortasse quid factum sit binis Patribus Monserrato, et Paezio, quos in Arabico constrictos ergastulo reliquimus, cum illis subrogandus Pater Georgius advênit. Hassanus orae, ut ibi diximus, Arabicae a Turcarum Imperatore praepositus, capto inhumaniter tractabat, citius catiusque sic redimendos existimans. Cum nullam de pretio redemptionis mentionem facerent, ambos ad emporium celebre deportari voluit, ut ibi venundarentur. Venales substiterunt mensibus tribus in navigio et remigum turba, dati cum illis ad remum, et praefecto remigum usi crudelissimo; qui olim in Christianis triremibus pessime, ut ipse fatebatur, habitus, parem gratiam referebat. Monserratus aerumnis tot ferendis impar agebat animam: itaque labore nautico parumper levatus, ac Paezio, qui languentem curaret, traditus est. Celerius opinione convaluit, non tam remediorum opportunitate et Paezii cura, quam inopinati nuncii laetitia. Mercator Mahometanus, Albuquerkio Indiae Proregi fidus, eos quocumque pretio in libertarem vindicare jussus, clam hoc ambobus significat. Quo certiorem ac viciniorem viderunt libertatem, eo minorem illius cupiditatem prae se ferre studuerunt. Ostentabant attrita verberibus et fame corpora, mortuis quam spirantibus propiora; inutiles artus; vitam exigua pendentem spe. Nihilommus aiebant esse mercatorem Mahometanum, qui non recusaret fortasse aliquantum nummorum largiri: at mortem sibi jam videri potiorem libertate; cujus fructu, post tot aerumnas, gaudere diu non possent. His sermonibus permotus institor, qui vendendos Patres sumpserat, metuens ne utrumque tandiu frustra servasset, ac morbis maloque consumptos penitus amitteret, acceptis mille nummis Goam liberos dimisit.

Haud ita multo post e custodia corporis in plenissimam vitae melioris libertatem excessit P. Franciscus Lopes, siye Lupius, postremus sociorum Patriarchae

[Note: 16. P. Franciscus Lopez, ultimus sociorum Patris Oviedi.] Aethiopiae Andreae Oviedi, quem in omni virtutum genere per annos viginti sic erat imitatus, ut ejusdem expressa spiransque imago videretur. Laboris cujuslibet non solum patiens sed avidus, eo sempiternam quietem redimi dictitabat. Inedia, verberibus, aerumnis attenuatum perustumque sic habebat corpus, ut solis ossibus pelle amictis constare videretur. Ceteris Sociis vita functis, quidquid erat domi egenis dispertivit: cumque fartum stramine ac tomento saccum ab amico accepisset, quem humi cubans supponeret capiti, illum continuo pauperi largitus est. Saepe visus inter sacrificandum aut orandum fuit tanta perfusus luce, ut oculos intuentium praestringeret. Cum gravi confectus morbo jaceret, ac paene conclamatus, ingens catholicos incessit maeror et solicitudo de sui sacerdotis jactura, qui unus tanti gregis pastor supererat. Eorum precibus victa Numinis bonitas, illum ipsis sanum valentemque restituit. Pergit confestim in aedem sacram, et peracto sacrificio frequentes attentosque sic alloquitur: Veneram ad finem laborum, vocante Deo: reddidit me vobis in biennium. Quamquam exacta jam aetas, et vires effetae animi vigorem quoque magna ex parte obtuderint, nihil tamen praetermittam, in quo vobis omnibus, ut hactenus feci, commodare possim: date vicissim operam ut vos divinis beneficiis minime indignos ingratosque praebeatis. Instabat biennii praedicti finis; eosdem rursum vocans, de meta quam proxime tangebat, admonet: septem sibi dies duntaxat superesse: ne cunctentur proponere si quid habeant quod agere cum ipso velint, ac opera sua festinent uti: venturum ad ipsos sacerdotem anno vertente: interim in doctrina Ecclesiae Romanae et obedientia perstent; ab haereticorum consortio, colloquiis et connubiis diligenter abstineant; justitiam, et pietatem sectentur; pacem denique et concordiam inter se retineant. Haec elocutus, definita die maerentes collacrymantesque supremum valere jussit: necdum evoluto ab ejus morte anno sacerdos promissus, Melchior Sylva, Mazuam subiit; indeque ad Abissinos transiens, fidem a P. Lupio catholicis datam adventu suo liberavit.

[Note: §. IX. AETHIOPICA MISSIO FELICIUS REPETITA.] Hunc Patres Goani, cognita P. Francisci Lupii morte, submiserant, qui regionis exploraret statum, et secuturis Evangelii praeconibus iter in AEthiopiam aliquod aperiret. Omnes enim aditus a Turcis clausi obstructique tenebantur. Arkicum usque progressus impune, quod oppidum est in Australi maris Erythraei littore, postquam se Saracenis quibusdam suspectum sensit, mature in proximam Aethiopiae urbem ad Lusitanos profugit. Ab iis amantissime acceptus multa, quae in ipsorum mores, per sacerdotum penuriam et solita cum schismaticis commercia irrepserant, emendavit, viamque indicavit, qua Societatis Patres deinceps in Aethiopiam facile, ut arbitrabatur, penetrarent. Commodiorem aliam ac tutiorem ipsimet Turcae obtulerunt. Hoc nempe divinae providentiae ingenium est, ut hostes saepe suos consiliis suis servire jubeat. Africanae secundum Erythraei maris littus orae praefectus Turcicus onustam mercibus navim miserat Dium: navi praeerat Rezoanus Turca, praefecto praecipue carus, et moribus commodissimis ac minime Turcicis. Hunc oblatum sibi divinitus Patres putaverunt, ut iter ipsis in Aethiopiam expediret. Muneribus hominem devinciunt, obligant beneficiis: agunt cum arcis Diensis praefecto, ut eundem omni ope demulceat. Rezoanus captus humanitate tanta, petentibus praefecto et Patribus Societatis haud gravate assensit ut acciperet in suam navim Christianum Armenium, ac deducendum tuto in Aethiopiam curaret. Accepit illum ultro, promisitque se daturum operam, ut Patres beneficiorum, quae in se contulissent, minime poeniteret.

Armenius ille Pater Petrus Paezius erat; ante annos novem missus ad Abissinos cum P. Monserrato, et a Turcis captus, uti narratum est. Donatus libertate post durissima sex annorum vincula, nunquam tamen revisendae cupiditatem Aethiopiae, ac ne spem quidem, abjecerat. Occasionem laetus arripuit, et mutata in pauperis Armenii cultum veste (nam Armenios Turcae, quamvis Christianos, levius ferunt) cum Rezoano solvit XI. Kal. Apriles MDCIII. et incolumis ignotusque, Mazuam sinus Arabici portum et insulam attigit: cujus praefecto commendatus, amplissimam quocumque vellet pergendi potestatem obtinuit. Ab hac insula solennis est via rectaque in Aethiopiam superiorem, quae circa

Nili fontes longe protenditur. Viae duces Rezoanus Paezio dedit Saracenos duos, locorum peritissimos, cum litteris commendatitiis ad urbium, per quas erat iter, gubernatores. Profecti III. Nonas Maias, inaccessos montes, ut praedonum insidias vitarent, sectabantur. Ab inedia, imbribus; coeli, modo aestuosi, modo perfrigidi, varietate; ferarum etiam incursibus, multa perpessi, VI. Idus ejusdem mensis venere Baroam. Ea in urbe obvium habuit Paezius praetorem Lusitanum, quem de suo adventu fecerat certiorem. Post mutuos amplexus, Fremonam ambo perrexerunt. Haec itineris difficillimi meta; hic aedem sacram habebant Lusitani: ac tumulo Patriarchae P. Andreae Oviedi oppidum gloriatur.

Ubi primum religiosa et sacerdotali in veste, quam hactenus tectam habuerat, [Note: 17. P. Petrus Paezius in AEthiopiam redit.] conspectus est Paezius, accurrit sublato clamore populus: alii profusis lacrymis et plangentes pectora, alii solum ore prono petentes, gratias agebant Superis, quod sacerdotem ad se se, tot inter pericula et incommoda, sospitem perduxissent. Ille templum ingressus significavit venire se, ut ipsis aliquid opis et solatii impertiret: laudavit quod in medio nationis pravae catholicam Fidem ac pietatem retinerent; et ut pergerent porro, cohortatus est. Inde ad visendam P. Andreae Oviedi domunculam se contulit, ejusque caput Goanis Patribus misit. Postremo cum indigenis de religione collocutus, induxit non paucos ad deponendos errores. Sed cum intellexisset ab nutu Imperatoris omnia pendêre, a quo religionem et mores vulgus sumit, ad eum scripsit, veniamque ipsius conveniendi postulavit. Post obitum Imperatoris Adamae-Seguedi, rerum in Aethiopia potitus erat ejus filius Malac-Seguedus. Is anno MDXCVI. extinctus successorem habuit Jacobum Malac-Seguedum: qui Principum aliquot avaritiam ac libidines frenare aggressus, ab iis in exilium pulsus et in vinculis habitus est, suffecto in ejus locum Zadenguile, Adamae-Seguedi nepote; cujus nomine ac facilitate sperabant abuti se posse ad pristinam scelerum licentiam. Spes illos sua fefellit. Zadenguil perduelles ac proditores aversatus, illorum concitavit odia, quibus Princeps probus ac sui dissimilis placere non poterat. Itaque anno vix elapso ab iisdem circumventus opprimitur, et Jacobus Malac-Seguedus ab exilio revocatur. Ille, auditis quae de P. Paezio totâ jam Aethiopiâ percrebuerant, litteras ad eum dedit in hanc sententiam: Epistola regis Malac-Segued, ad honoratum Patrem Lusitanorum, cum Dei pace, perveniat. Audivi de te multa, et huc beneficio Numinis delatum laetor. Septem annos baesimus in vinculis: aerumnarum, quas pertulimus, mumerum inire solus Deus potest: illis nos exemit, et in solio collocavit: Lapidem quem reprobaverunt aedificantes, hic factus est in caput anguli. Quod coepit in nobis, ipse perficiat. Audi porro. Leges, et jura quae populo suo dat Lusitaniae Rex, cognoscere cupimus: earum volumen tecum affer, simulque Patriarchae libros; et ad nos propera. Vale.

Festinantem obsequi P. Paezium retardavit Galarum irruptio repentina. Natio Cafrorum est insigniter crudelis. Ex Africae inferiori parte quae ad Austrum et Promontorium Bonae Spei vergit, proruperant, excidium Aethiopiae domesticis motibus jactatae, meditantes. Vastitatem, caedes, incendia late sparserant: et agros pagosque vicinos Fremonae populati, imminebant oppido. Paezius sacram supellectilem asportans, mulierum et puerorum, quae sola ferme restiterat, imbellom turbam in altissimum eduxit montem; ubi dies octo latuerunt. Hostes interim, debellatis duobus regiis ducibus, Imperatorem ipsum adoriuntur acie instructa. Jam agmen primum disjecerant, cum Imperator ex equo desiliens, et stipatus fida Lusitanorum, qui soli barbarorum sustinebant impetus, manu, irruit in adversos; revocatisque in pugnam pudore copiis, cecîdit partem hostium, partem in fugam conjecit. Gratulaturus illi Paezius accurrebat, cum Tigraei regni Proregem ad aulam pariter properantem offendit. Summa benignitate Patrem complexus Prorex saepe convivam adhibuit; illi cibum in os ipsemet aliquando inserens: quod eximiae apud Aethiopum Principes amicitiae argumentum censetur. Aures etiam libentissime praebuit Lusitanis pueris, doctrinam Christianam recitantibus. In ea porro sic praecipua Fidei mysteria exponebantur, ut erudirentur catholici, et schismatici coarguerentur. Quod cum fieret a pueris, multo

minus habebat invidiae; confirmavitque Prorex in frequenti procerum coetu, doceri se plenius et melius a pueris, quam a suis monachis; qui sunt in Aethiopia plurimi, at imperitissimi. Cum iis crebras Paezius dimicationes suscepit, praesertim de processione Spiritus Sancti a Patre Filioque. Obstupescebant auctoritate sacrarum paginarum, sanctorum Patrum testimoniis, ac theologica ratione convicti: cumque hiscere nihil contra possent, unus ipsorum Paezio in aurem insusurravit, haec ita quidem esse uti docebat; non tamen palam disputanda, sed cum litteratis. Ego vero, subecit, et palam praedicabo, ac vobis denuncio vestri esse muneris eadem omnibus inculcare; ac, ni facitis, sempiterno vos exitio cum iis, qui vestro silentio et inscitia decepti peribunt; esse perituros. Audiebat haec Proregis uxor, et catholici magistri libertarem fiduciamque boni consuluit: sed ut suos doctores iniquo certamini subduceret, sermonem ad aliud argumentum deflexit. Doluit pertinaciâ miserorum Paezius, qui caecos caeci regerent, ac praecipites in foveam secum raperent. In aeteinis tamen divinae providentiae consiliis acquievit, quae saltem id assequitur e laboribus Evangelicorum praeconum, ut. per ipsam stare non dicatur quominus omnes ad agnitionem veritatis veniant.

Paezius interim ad Imperatorem recenti victoria clarum contendit. Invitatus [Note: 18. Ab Imperatore benigne auditur; disputat cum AEthiopicis doctoribus.] a duobus nobilibus, apud eos pernoctavit in itinere. Utrique tres uxores erant, idque annuente et probante schismatico Patriarcha: qui ab iis consultus responderat satius esse ut eas domi retinerent, quam dimissas vagari cum periculo paterentur: sed alias ne admitterent, ac tribus contenti essent. Ostendit errorem Pater, utque unam duntaxat legitimis haberent junctam nuptiis, et Romanae ritus Ecclesiae amplexarentur, persuasit. Secuta est heros familia copiosa. XV, Kal. Quintiles ventum est in aulam. Sedebat Imperator aureo fultus solio: adstabat ingens procerum ac monachorum numerus. Processit Paezius, et manum Principis osculatus recipiebat se in adstantium turbam. Imperator accedere propius, et sedere jullit; non sine monachorum querela, honorem tantum haberi sacerdoti catholico indignantium. Multa de Rege Lusitaniae, de moribus Europaeorum, de sacerdotibus et religiosis viris sciscitatus est. Haec fuere quasi praeludia ingentis pugnae, ad quam vocatus triduo post Paezius florem eruditionis e tota regione collectum reperit: monachos vero quatuor ex omni numero selectos, cum aliquot regni primoribus. Signum pugnae Imperator et argumentum dedit. Continuo unus e monachis disputationem intulit de caerimoniis antiquae legis, eas a catholicis repudiari magnopere questus. Postquam copiose de hoc argumento disputatum est: alius quispiam rogavit, cur duas in Christo voluntates poneremus. Quia duas, ait Paezius, in Christo naturas humanam ac divinam, unicae velut insitas personae ponimus; nec sua voluntate propria magis, quam intelligentia carere utralibet naturarum istarum potest. Addidit alia pleraque, ducta e theologicis fontibus; ac veritatem doctrinae catholicae demonstravit. Defixi admiratione ac pudore monachi arma, non pervicaciam, posuerunt. Unus procerum, qui Regis sororem duxerat, ingenio acer et litteris excultus, Paezium obsecravit, ut, quae dixisset, tradere sibi scripto exarata non gravaretur. Annuit libens, et ad vulgandam vernaculo sermone hujus certaminis seriem se accinxit. Sed antea rogatus ab Imperatore ut verba faceret, orationem habuit per horam dimidiam: cui finem cum vellet imponere, oratus porro ut pergeret, ultra horam excurrit; laudante admodum Principe, ac vera quaecumque dixisset, praedicante. Idem pueris Christianae legis elementa recitantibus regias aures tam secundo favore commodavit, ut in eam erumperet vocem: Quid necesse est ut cum nostris monachis operose disputet Europaeus doctor, qui pueris istis nequeunt respondere? Tum, ingemiscens, Jam intelligo, ait, nos Christianorum habere nihil praeter nomen Et ad Patrem conversus, Habesne scriptum quidquid pueri modo recitarunt? Hoc ipsum de industria Paezius attulerat bellissimis descriptum characteribus: quod Imperatori cum porrigeret, Josaphati, regis Judae, exemplum protulit: qui divini cultus in regno suo restituendi cupidus, Levitas libro legis instructos regionem obire jussit, ac populum erudire. Quo facto tantam apud Deum iniit gratiam, ut vicinis regibus injecto divinitus terrore, pax et

quies diuturna Judaeis constiterit. Non aliam Imperatoris fore sortem Paezius adjecit, si suos salutari doctrina curaret imbuendos, maxime vero pueros, qui deinde in parentum locum et munia suffecti, catholicam religionem tuerentur ac propagarent. Haec ubi Reginae renunciata sunt, incessit mulierem religionis cognoscendae studiosam cupîdo catholici sacerdotis audiendi. Materiam dicendi luculentam Paezio subministravit dies Beatis Apostolis Petro Pauloque sacer. Exorsus est orationem stans praesente Imperatore, qui pedibus insistere diutius illum non ferens, in cathedra considere sua jussit, ipse in humili sedecula auscultans, aula tota stupente. Absoluta concione multis laudibus oratorem consessus omnis prosecutus est. Quin Episcopum adstantem compellans Imperator, Non video, inquit, cur tantopere ab istis hominibus abhorreamus: quid enim non recte ac praeclare docent?

[Note: 19. Suppiementum Sociorum. Iis favet novus Imperator.] Rerum tam prospere gestarum fama, multorum sermonibus et litteris in Indiam pervecta, inde novos operis feliciter inchoati adjutores excivit, qui Patri Paezio in hac tam late patenti vinea desudanti opem ferrent. Obtigit fortunata sors Patribus Ludovico Azebedio Lusitano, et Francisco Antonio de Angelis Italo. Diuturna meditatione rerum coelestium, corporis afflictatione, et virtutum ceterarum usu multo praeparati, Armenias vestes induerunt: et ante sanctissimum Sacramentum toto provoluti corpore, perfusique lacrymis, inter Sociorum Superos comprecantium amplexus anno MDCIV. discessere. Sola, quam conscenderant, navis portum Suaquenum attigit: ex aliis tribus, quae simul vela fecerant, duae amissae; tertia Mocham fuit abrepta: qui portus Arabico in littore jacet, e regione Suaqueni, et praefecto Turcico montis Sinai paret. Praefectus Suaqueni memor illius humanitatis, qua Diensis praetor missum a se in Indiam anno superiori Rezoanum acceperat, Armenios excepit non verbis tantum bonis, verum etiam factis. Obsignatam chirographo suo potestatem eundi quocumque vellent, dedit: adjunxit praesidium, a quo in AEthiopiam ducerentur.

Postquam Goae cognitum fuit illos Aethiopiam feliciter ingressos, exarserunt studia nostrorum ad eorum vestigia consectanda. Itaque anno sequenti solverunt e Diensi portu PP. Antonius Fernandius Lusitanus, et Laurentius Romanus, Italus. Magnam itineris tuto ac facile conficiendi spem reponebant in Suaqueni portus praefecto, cujus benevolentia in Patres anno superiori tam insigniter perspecta fuerat. Alium ei subrogatum invenere. Ab illo arcessiti, cum vincula timerent ac necem, splendida veste donati sunt; ac mensae adhibiti; commeatu instructi; commendati portuum et littorum praefectis, ab iisque summo cum honore Mazuam, qui proximus Aethiopiae portus, deducti pridie Idus Jun. MDCV. Par gubernatotis Mazuae liberalitas exstitit. Ejus beneficio jussuque quadraginta milites tutum illis iter praestiterunt, usque ad urbem a Turcarum finibus remotam: ubi eos Lusitanus praetor cum lecta suorum turma opperiebatur. Baroam ingressi III. Kal. Quintiles, cum ibi paulisper quievissent, Fremonam contenderunt: quam triduo post attigere, occurrentibus cum singulari voluptate tribus, qui tunc versabantur in Aethiopia, sacerdotibus Societatis; et obviam effuso Christianorum agmine, manus ad oscula libanda certatim prensantium.

Regius erga Patres favor laeta omnia rei catholicae spondebat: nec dubitabant quin brevi pristinum Petri successoribus obsequium Aethiopia deferret. Spes tantas importuna mors Imperatoris evertit. Zezelazus e gregario milite ad primos militiae gradus propter eximiam fortitudinem evectus, duas provincias totius imperii pulcherrimas administrabat. Elatus felicitate, quam infimus quisque vix moderate patitur, ut Principem solio dejiceret solicitavit proceres, et illorum partem maximam sibi conciliavit. Imperator a nobilitate desertus, in extremos imperii fines cum paucis se recipit, exterorum auxilia tentaturus. Errantem P. Paezius assequitur, et consolationem, quam tempus ferebat, adhibet; eo justius ipsi debitam, quod hostes illum idcirco cupiebant perditum, quia Romana restituere sacra velle diceretur. Auctores erant Lusitani ut bellum duceret in longum; donec ejus exercitus novis, quae quotidie affluebant, copiis valesceret, hostiumque fractus ipsa mora languesceret impetus. Vicit contraria obstinati et

inconsulti ducis opinio. Imperator, Nilo superato, venit in hostium conspectum, copias explicat. Dextrum ipse ducebat cornu, laevum Lusitani. Ab iis hostium acies, quae stabat ex adverso, momento contrita. In regio agmine, caesis primo incursu ductoribus, laboratum est aliquandiu: cum subito Anahel unus e perduellibus ad Imperatoris partes opportune cum suis descivit. Sic eluere crimen cogitabat: nam haud ita pridem ab Imperatore defecerat. Qui statim atque subeuntem vidit, ratus adhuc proditorem, Ah perfidum caput exclamat: simulque acinacem vibrat in salutantem, ac mortuum humi dejicit. Aderat proximus parenti Anahelis filius, ac dolore amens, ipsum Imperatorem adacta in pectus lancea transfixit: mox arma in regias copias vertit, quas ducis nece consternatas Zezelazus superveniens ad satietatem cecîdit. A Lusitanis, qui numero circumventi, sustentabant adhuc aciem, vim abstinuit admiratione virtutis, et quia non inutiles sibi futuros confidebat. Orta deinde gravis inter Zezelazum et alios duces de principatu dimicatio. Socinius David victis aemulis occupavit imperium, et Seltan-Seguedi nomen sumpsit. Regnum deinde vitamque produxit usque ad annum MDCXXXII. Patres benigne ac familiariter accepit, ipsisque stationem assignavit Gorgorrae, ad lacum Dambeam, et domum suis sumptibus exstruxit. Quaesivit etiam a P. Paezio qua ratione posset perpetuum sancire cum Rege Lusitanorum foedus; et ejus uti copiis ad comprimendas, quae pacem convellebant, factiones. Respondit Paezius id nullo certius fieri pacto posse, quam si catholicam Romanam amplecteretur Fidem. Nihil gratius fieri Lusitanis Regibus posse, qui unum hoc operae per tot annos Abissinis navatae pretium ac fructum spectarent. Sibi vero nihil aliud in votis esse confirmavit Imperator, qui de religione veterem in statum restituenda serio cogitabat. Nam praeter dotes regias bene multas, hac etiam laude praestabat ut veritatem cognosceret cupide, et cognitam amaret: ac de pietate saepissime cum Patribus Societatis disserebat. Igitur accitis proceribus proposuit ingens et agitatum diu negotium AEthiopiae ad Ecclesiae Romanae communionem et auctoritatem tandem aliquando revocandae.

[Note: §. X. IMPERATOR AD ROMANUM PONTIFICEM SCRIBIT. RELIGIONIS PROGRESSUS.] VARIATIS magno animorum motu sententiis, decretum denique est ut Imperator litteras ad Romanum Pontificem ea de re scriberet. Scripsit pridie Idus Octobr. anni MDCVII. simulque de legato Romam mittendo egit: ac saepe per summum dolorem exclamabat: Quin omnes unam in Fidem et Ecclesiam convenimus Male sit iis Imperatoribus, qui nos primum ab Ecclesia Romana divellerunt. Idem sentiebant et loquebantur complures monachi, quorum mentes vitiosa cupiditas, aut inscitia non penitus obcaecaverat. Cum Patribus erant frequentes, et errorem sibi eripi patiebantur: tametsi veritatem agnitam profiteri non auderent, pudore malo. Proceres ambitio, avaritia, impietas ab eadem veritate amplectenda deterrebant: populum ignorantia, et sacerdotum exempla non minus quam verba. Denique obstabat a Turcis Saracenisque metus, quorum arma reformidabant, si Romani Pontificis fidem sequerentur. Has inter angustias religionem trepidam Socii omni ope tutabantur, operamque dividebant inter monachos refutandos, populum erudiendum, ac pueros potissimum educandos, quorum Seminarium iisdem ferme legibus regebatur, quibus adolescentium contubernia in Europa temperantur. Quippe hoc antiquum adhuc obtinent Abissini, ut liberos suos in monasteriis educandos vulgo teneant. Eosdem in Societatis disciplinam tradebant ultro, capti majestate caerimoniarum Ecclesiae catholicae; quas in AEthiopicis templis nullas, aut valde obsoletas habent. Dierum enim vel sanctissimorum celebritatem non aliter colunt, quam recitandis aliquot priscorum Patrum homiliis. Catholicae pietatis praeclara species, et instituendae juventutis cura juniorem Imperatoris fratrem, Proregem Tigraei regni, summopere nobis conciliavit. Nomen ipsi Sela-Christos, hoc est, Imago Christi: aetas florens, artis bellicae scientia eximia, cognitio sacrarum litterarum non vulgaris. Divinae rei et concioni domi nostrae interfuit: concertantes de catholica doctrina Seminarii alumnos audivit summa cum voluptate, pietatemque studio Patrum et sedulitate florentem cernens, Credideram hactenus, inquiebat, Saracenos multo esse acriores in falsa religione amplificanda, quam Christianos in propaganda vera;

nunc aliter se rem habere intelligo: et laetor inveniri quos divinam legem tanto studio et ornare et diffundere delectet. Non aliter loquebatur ac sentiebat ejusdem regni Tigraei dynastes praecipuus, qui filium suum nobis instituendum obtulit. Plerique adolescentes summo loco nati parentum imperia praevertebant; imo illis invitis convolabant ad Seminarium: nec se longo et periculoso itineri committere verebantur, ut Societatis institutione gauderent.

Plus admirationis habuit monachi senis ad Fidem et Patres accessus. Annos attigerat fere centum, tanto remotior a veritate, quanto in errore constantior. Ejus scholam celebraverant imperii primores: hinc auctoritas, opes, fama; discipulis magistrum tutantibus certatim et ornantibus. Non alium atrociorem senserat Patriarcha Oviedus adversarium: Societatis homines ethnicorum in loco ac Turcarum habebat. Oblata illi secundum quietem ignoti hominis augusta species jussit ut Paezium recens ex Arabico sinu AEthiopiam ingressum conveniret audiretque, si saluti consultum suae vellet. Non fuisse nocturnum delirantis senii ludibrium inde potissimum patuit, quod P. Paezium advenire, multo ante quam adesset, praenunciaverit: et eundem, converso in amorem pristino, quo Patres Societatis prosequebatur odio, sponte convenerit. Monachum excepit Pater solita humanitate; errores ut abjiceret admonuit; praesertim ne baptismum Christianorum iteraret, uti factitabat; ceterisque ritibus partim ineptis, partim impiis nuncium remitteret. Negavit initio senex id facere se posse, turpe sibi dictitans ea modo repudiare, quae didicisset puer, quae senex docuisset. Tantae molis est inveteratum errorem candide recantare Interim rediit in somnis illa coelestis viri forma: urget vehementius ut Paezio morem gerat. Denique tertium reversa non, ut prius, ore leni et amico, sed minaci et severo; certissimum, nisi faceret imperata, exitium denunciavit. Senior attonitus, et graviora metuens, ad Paezii pedes accidit supplex. Paezius vicissim, ut hominis constantiam exploraret, accipere illum asperius est visus, cum diceret nihil sibi esse rei posse cum pervicaci doctore, cum Ecclesiae catholicae ac religionis hoste capitali ac professo. Vere sibi haec objici fatetur ultro senex, veniam rogat; ac meliora spondet: neque ullam interposuit moram quin Romanae Fidei professionem palam ederet. Vix ediderat; in morbum incidit, quo post diem octavum consumptus est. Rei novitas Aethiopiam omnem perculit. Confluxerunt ejus domum paulo ante quam cederet e vita, catholicis permisti haeretici. Quibus ille magna voce confirmabat, nullam patêre salutis viam, nisi Romanâ in Ecclesiâ et Fide. Apud multos oratio morientis ac testimonium valuit.

Alteri pariter monacho juveni parta miris modis salus. Abductus olim in Lusitaniam puer, inde in patriam redux, conjugem duxerat. Ea mortua, coenobio se inclusit. Dormienti Virgo Deipara visa est graviter exprobare, quod veritatem amplecti tandiu cunctaretur: et aurea, quam prae manibus habebat, virga percussit pedem. Dolor excussit somnum, et menses aliquot juvenem lecto continuit. Eo sedato, devios erroris calles deseruit, et pedes in viam pacis salutisque direxit. Eadem Virgo sanctissima vetulam centum, aut amplius, annos natam servavit. Viduam et septem onustam liberis vir moriens reliquerat. Orto bello, caesi omnes; ipsa in servitutem abstracta. Effugium nihilominus reperit, auspice divina Matre, cujus in fidem et clientelam se contulerat. Ea duce per invia, et leonibus tigribusque infesta nemora iter Fremonam usque tenuit: ubi a Patribus instituta, piorum coetui se adjunxit. Sexcenta ejus generis miracula referre possem, e quibus perspicere licet nequaquam agere nihil viros Evangelicos; quamvis catholica res, inter salebras periculorum lentius procedens, non respondeat semper ipsorum votis; uti tum in Aethiopia contingebat. Foris Turcae, intus schismatici religionis vastitatem atque interitum moliebantur. Non alia gravior exstitit, quam a monacho, pernicies: qui e silvarum, ubi annos ipsos viginti latuerat, umbraculis in hominum lucem ptogressus, imperium affectare ausus est; ac se latronum perduelliumque gregi scelerato ducem praebuit. Impetum in Fremonensem Societatis domum facere decreverat: collocatae in vicini fluminis ripa erant indiae; at Dei nutu detectae catholicos ad aedis sacrae defensionem

excitarunt. Dissipata subinde arma praedonis et consilia: ipse ab Imperatoris satellitibus captus et catenis oneratus: reliqui perduellionis conscii, fusi fugatique: pars veniam a Principe consecuti, ac diserte professi sunt suos omnes conatus ad evertendam catholicorum sacram aedem conspirasse, at irritos semper inanesque cecidisse. Aliud exstitit nec leve periculum a praepotente magistratu, qui Romanae Fidei cultores opprimebat calumniis litium, et possessionibus domiciliisque pellebat, Accusatus apud Imperatorem gravi crimine, a Prorege conjectus in vincula; et ab amicis, mutata fortuna, derelictus, ad Patres confugit, in quos omni crudelitate saevierat. Illos unos amicos et patronos habuit, non sine hominum admiratione: ita ut Prorex in eas voces erumperet: Quae tandem isthaec natio sacerdotum est? Si tales se praebent inimicis, quid amicis facient?

At Imperator, domitis aut repressis duodecim ac pluribus etiam tyrannis, [Note: 20. Imperatoris frater Fidem Catholicam cum plerisque proceribus profitetur.] pacem utcumque ac tranquillitatem revocavit; operâ praesertim ac virtute ducum et procerum, quibus insigniores praefecturas commiserat. Eminebat inter illos, Sela-Christos, de quo antea meminimus. Hunc Imperator ipsius, frater, ad catholicam religionem studebat adducere: satis gnarus quantum vel unus afferre momenti posset ad reliquos proceres in verba Romani Pontificis adigendos. Igitur, cum ad exstirpandas factionum reliquias in Goiamam anno MDCXII. copias eduxisset, eumque illius provinciae creasset Proregem; sic, dextro tempore captato, familiariter allocutus est. Videntur mihi vera quae Patres de religione docent; cur iis non omnino assentimur? Silentem et quasi abnuentem urget frater: Si tibi aliud videtur, inquit, expende per otium quid doceant, et nunquid falsitatis ac doli subsit explora: tum, si quid ejusmodi deprehenderis, renuncia mihi, ut quid agendum sit statuam. Nefas enim quemquam inaudita causa damnare. Paruit Sela-Christos: audivit Patres diligenter; catholicam doctrinam excussit: cum ea libros Abissinorum contulit, in iisque manifestos errores perspexit. Mox Patri Francisco Antonio ab Angelis erudiendum se dedit, paucisque post diebus Fidem catholicam est professus. Secuti sunt praeeuntem doctor celeberrimus Fecur-Egzius: deinde Olda-Christos, regii consilii senator: tum Alba Zamanuel, coenobii Selalo in Goiama praeses; Adarus equitum magister; Zamanifes Kedus Goiamae gubernator; et plerique alii pacis bellique artibus clari.

Imperatoris de re tanta bene ac feliciter gesta laetitiam cumularunt perlatae anno MDCXIII. ad eum a Romano Pontifice Paulo V. et Rege Lusitaniae litterae. Placuit mittere Legatum in Europam Fecur-Egzium, addito P. Antonio Fernardio comite. De via deinde consultatum. Visum est praestabilius Indiam itinere terrestri petere. Sed, ut haec via fortasse brevior, et procellarum ac morarum quae maritimum iter infestum reddunt, expers; ita periculis gravissimis non carebat, propter interjectas gentes linguis, moribus, ac studiis discrepantes; quarum fines attingere praesertim externis, et quod capiatur habentibus vix licet. Hoc damno suo experti sunt legati. Nam exacto fere varia inter detrimenta et impedimenta biennio, coacti sunt, Mahometani cujusdam proditione, ad Imperatorem in castra se referre. Interim in ipsis castris non exigua facta est ad rem Catholicam accessio. Publicam Romanae Fidei professionem ediderunt Betla-Christos et Zadenguil Imperatoris patrueles; abbas Merca, ejusdem magister; Tecla-Selassus eidem a secretis et epistolis: Coba-Christos regiae familiae administrator. Horum numero et auctoritate freti verae doctrinae defensores, eam propalam praedicabant. Contra haeretici fremere, concitare seditiones, vastitatem et exitium imperii minitari. Urgere illos catholici, et ad disputandum provocare modo Imperator adesset, praelii moderator, et veritatis vindex. Accipiunt conditionem. Dies certamini dicitur. Interfuere PP. Petrus Paezius et Ludovicus Azebedius. Imperator pauca de rei gravitate praefatus libros proferri jubet. Producti [Note: 21. Solennis disputatio. Ejus fructus. Haereticorum conatus impii.] sunt varii ex Evangelio sanctorumque Patrum voluminibus loci, quibus duplex in Christo natura demonstratur. Nam de hoc praecipue capite Abissini certant. His auditis attoniti convictique hostes verae doctrinae inducias bidui, ut responderent, petierunt. Quo spatio elapso cum nihil admodum opponerent, Imperator disputationis exitum, et catholicum de duplici distinctaque in Christo

natura caput promulgari totis castris jussit. Est Abuna sacrorum apud Abissinos praeses et arbiter. Is graviter cum Imperatore per litteras questus est, quod rem tanti momenti, se absente, confecisset. Respondit Princeps operam se daturum ut instauraretur concertatio, si adesse vellet. Adfuturum se promisit: neque incomitatum. Numerosa sacerdotum iniquorum quasi cohorte cinctus venit. Catholici tam acriter pro veritate pugnarunt, ut coactus obmutescere ad convicia descenderet; et inani contra duarum naturarum defensores anathemate vibrato assurgeret. Discedentem tenuit Princeps, utque audire porro pergeret imperavit. Audiit per multas horas quae in utramque partem disputabantur: et veritate victus, aut victum se fingens, omnino rem ita se habere affirmavit ut a catholicis tradebatur. Itaque rursum promulgari dogma catholicum Imperator voluit. Non diu stetit in eadem sententia mercenarius pastor. Erat Emana-Christos Imperatoris frater senior, idemque Principum Aethiopicorum caput (quae dignitas apud Abissinos Ras appellatur) homo errori perdite mancipatus. Eo impellente, Abuna sacramentorum usu et congressu piorum illis interdixit, qui Lusitanorum sectarentur Fidem, aut eorum templa frequentarent. Idem anno MDCXIV. occasionem ex oborta inter Goiamenses populari seditione captans, multos ad suas errorisque partes objecto anathematis metu compulit.

Levitatem perfidi antistitis indigne ferens Imperator hinc Patres Societatis et selectos quosdam monachos, inde Abunam cum suis arcessit. Redintegratur certamen. Victi erroris patroni aliud nihil quo confugerent habuerunt, praeter suum Dioscorum, unius in Christo naturae propugnatorem. Eum clamitabant idem ac D. Paulum, docuisse, parendum consuetudini, standum priscis Abissinorum moribus. Productâ in multam noctem pugnâ, discessum est. Nec ita multo post insidiae improborum adversus Principem deprehensae: de quibus a P. Paezio factus ille certior, prudenti consilio tempus exemit; et sumendas de perfido Abuna poenas in commodiorem locum distulit.

Patres cum in sacrorum librorum auctoritate multum esse ponderis animadverterent ad iilustrandam Fidei veritatem, instituerunt anno MDCXV. eruditos doctorum catholicorum et interpretum codices in Aethiopicum sermonem convertere: Cardinalis Toleti Commentarium in epistolam ad Romanos: Riberae, in epistolam ad Hebraeos: Maldonati, in Evangelia; et aliorum id genus: quibus libris discussae tenebrae, quas procerum ac monachorum mentibus inscitia offuderat. Egregiam tum in iis voluminibus late spargendis, tum in ipsis disputationibus operam navaverat Sela-Christos, Fidei catholicae defensor acerrimus. Eandem oppugnabat capitali odio Emana-Christos, ambo Principis fratres; hic senior et Ras: qua dignitate clarus cum noceret vehementer Religioni et piis Imperatoris consiliis, ea spoliatus est; et subrogatus illi frater natu minor Sela-Christos. Hinc atrox inter fratres dissensio, hinc turbae religioni funestissimae, quae in consequentes annos eruperunt, ut in sexta Parte Historiae narrabitur.

LIBER XXIII. PARTIS V. HISTORIAE SOCIETATIS IESU.

Argumentum et Synopsis Libri XXIII. Religio per SOCIETATEM IESU defensa, illustrata, et propagata in America, ab anno Christi MDXCI. AD ANNUM MDCXVI.

[Note: 1.] SOCIETATIS labores in Regno Mexicano. Domus Professorum Mexici condita. Collegia Patzquarense et Tepotzotlanum. II. Cinaloa exculta. III. P. Gundisalvus Tapia caesus a barbaris. IV. Sedes Zacatecana, Guadianensis, et S. Ludovici a Pace. Cicimeci, Acagaei, Xiximes, aliique populi ad Christianam religionem adducti. V. Obitus PP. Ioannis Plazae, Ferdinandi Suaris, et Petri Sancii. Alumnis S. Ioannis a Deo aditus in Mexicanam urbem per Socios apertus. V. Variae Missiones utiliter peractae. VII. Americae Australis partes. Res gestae in Peruvia. VIII. Limanus Archiepiscopus a Sociis abalienatus placatur. Collegium Platense. IX. P. Antonius Lopes veneno; P. Michael Urrea praefixis ferro fustibus a barbaris mactati: P. Raphael Ferrerius ab iisdem abjectus in profluentem. X. PP. Alphonsus Barsana, Petrus Agnascus, Ioannes de Atienza, Michael Pastor, Ildefonsus Miranda, Ruizius de Portillo, et aliquot alii, Evangelicis laboribus immortui. Collegia Guamang ense et Carthaginiense. XI. Collecti fructus e regno Chilensi, Paraquaria, et Tucumania. Chilense collegium et Cordubense. XII. Provincia Paraquariae. Collegium Boni Aeris. XIII. Quid sit Servitium Personale apud Indos. Quanto studio et periculo illud impedire Socii conati sint. Statio in urbibus Mendoza, Sancti Michaelis, et Sanctae Fidei. Chiloe exculta cum vicinis insulis. Collegium Assumptionis. XIV. Paranenses, Guaicuraei et Guairanii Christianis moribus instituti. XV. P. Martinus de Aranda, P. Horatius Vecchius, et Didacus Montalbanus a dynasta religionis et pudicitiae hoste casi. Quatuor stationes in regno Chileno. XVI. Societatis in Brasilia fausti labores. XVII. Illorum praemium adeptus morte pretiosa P. Franciscus Pintus. XVIII. Obitus, virtutes, et miracula P. Iosephi Anchietae.

[Note: §. I. SOCIETATIS LABORES IN MEXICANO REGNO.] AMERICA duas in partes vulgo tribuitur, septentrionalem unam, alteram Australem. Utramque jungit angustus isthmus, ubi Panama. In America

septentrionali praecipue numerantur Canada, sive nova Francia; Mexicanum regnum, Cinaloa, California; postremo Virginia, et Florida. De Canada diximus Libro XV. Societas in eam ingressa sub annum MDCXI. stabilem ac firmam ibi sedem nisi anno circiter MDCXXV. non habuit. Floridam deserere coacta est anno MDLXXII. Californiam haud ita pridem coepit excolere. In regnum Mexicanum, sive Novam Hispaniam, vocata est anno MDLXXII. Regionem hanc ab Ortu Florida terminat; ab Occasu mare et peninsula California; a Septentrione pars Novae Franciae; a Meridie Panamensis isthmus. Mexicum primaria civitas. In ea Societati collegium jam inde ab anno MDLXXII. datum erat. [Note: 1. Mexicana Professorum domus. Collegia Tepozotlanum et Patzquarense.] Domum Professorum anno MDXCIII. condidit Ludovicus Ribera, Mexicani regni aerario praefectus. Censuerat Aquaviva differendam aedificationem; et expectandum donec major Sociorum in regno Mexicano foret numerus. Aiebat Professorum domum stare non posse sine multis operariis uni loco addictis, quorum interim laboribus fraudarentur Mexicanae gentes, ad quas tamen excolendas nostri potiffimum in Americam transmittebant. Deinde futurum ut averteretur a collegio, vel certe minueretur liberalitas civium, qua vix etiam sustentabatur. Hanc teneri posse rationem, ut tota pecunia eidem collegio Mexicano addiceretur, ea lege ut Professis domum exstrueret, quae reipsâ paulatim aedificaretur ex annuo fructu ejusdem pecuniae, qui post domum constructam collegio ipsi accederet in perpetuum. Ita Riberam et fundatorem Professorum domûs, et alterum collegii velut parentem fore. Verum ille moras aedificationis tam lentae non ferens, alio derivare piam liberalitatem cogitabat, nisi extemplo secundum sua vota negotium transigeretur. Res ad Provincialem Congregationem, habendam anno MDXC. de Visitatoris Didaci Avellanedae sententiâ, rejicitur. Visum est Patribus congregatis utendum esse occasione, nunquam fortasse reditura: cumque id urbs enixe flagitaret, ita censeret Prorex, neque aliud, si adesset, Aquaviva ipse judicaturus videretur, morem gerendum Riberae; eâ tamen conditione ut Praepositus Generalis ratum Congregationis decretum haberet. Itaque domus construi coepta, templumque gratulanti civitati patuit anno MDXCII. festo die, quo B. Virginis in templo filium offerentis memoria instauratur. Publicam civium ac Sociorum laetitiam tres religiosi Ordines turbavêre, conquesti propius abesse domum nostram a suis coenobiis, affatim in oppido religiosarum familiarum esse: minuendum potius illarum numerum, quam augendum. Quid multa? Litem deferunt in Hispaniam ad regium consilium; quem senatum Indicum appellant, quia de causis Indicis cognoscit. Ille rem ita se habere, uti ab iis exponebatur, judicans, domus aedificationem abrumpi, templum occludi jubet. Faciebant nihilominus cum Societate privilegia Sedis Apostolicae, antistitis Mexicani et Proregis consensus: domus ipsa longius ab accusatorum coenobiis aberat, et intra praescriptos lege terminos stabat. Appellata est Regis aequitas; sacri judices, ut in Ecclesiastica lite, postulati: producta et expensa, quae in priori judicio aspecta vix fuerant, rationum momenta: causa denique Societati adjudicata est. Haud ita multo post Mexicano collegio additum est Seminarium, instituendae nominatim juventuti Americanae. Jam enim culturae multo plus, quam antehac, patiens erat tota natio, collectis certos in pagos, quae olim erant sparsa et dissipata, mapalibus, et missis omnem in partem cultoribus animarum. Tepotzotlana sedes hactenus partim Hispanorum subsidiis, partim collegii Mexicani sumptibus fuerat sustentata. Indus nobilis fundum alendo Sociorum justo numero necessarium anno MDXCIV. assignavit, et collegium rite est constitutum. Idem collegii jus ac nomen datum domicilio Patzquarensi.

[Note: §. II. CINALOA EXCULTA.] Regni Mexicani partem occiduam, extremae Californiae oppositam, occupat Cinaloa. In eam anno MDXCI. aditus, saepe antea tentatus, denique Evangelio apertus est per duos e Societate sacerdotes. Gens ipsa inter Americanas cumprimis proba et modesta; naturae quodam beneficio ad justitiam, lenitatem, et pudicitiam facta. Laboris in utroque sexu cura et patientia incredibilis. Colunt agros etiam feminae. Viri unica sunt uxore contenti; exceptis quibusdam optimatibus; qui post quam intellexerunt vetitam a Christo multitudinem uxorum, eam

conjugem retinuere non inviti, quam primum duxerant, ceteris repudiatis. Homines ita suae sortis ac vitae dominos existimabant, ut nullius Numinis potestati aut gubernationi subjecti essent; quamvis unum existere non ignorarent omnium effectorem Deum, qui res ceteras libertatis expertes, arbitratu suo regeret: hinc nulla ipsis, aut admodum obscura et parca religio. Humus, quasi bonitatem incolarum sentiret, fertilis et variarum frugum dives. Opulenti cum tenuioribus et egenis fortunas ultro communicant. Furti ne nomen quidem cognitum: nullus clavium et serarum usus. Cum domo prodeunt, velum appendunt foribus; hoc illis pro porta, et vectibus, est. Ut animus innocens, ita sermo: pejerare, maledicere, atrocia per iram verba jactare, portentum immane ac piaculum. Parentes reverentiâ magis et auctoritate, quam severitate, liberos in officio continent. Virgines consuetudinem et occursum virorum fugitant: nam pudorem ante nuptias maculasse inexpiabilem ignominiam censent. Circa annum MDLXII. religiosi quidam viri, assumptis praesidii causa militibus, Cinaloenses Christianis erudire praeceptis et moribus tentaverant. Sed militum intemperantiâ, libidine, et crudelitate naturalis incolarum probitas graviter offensa tantum Christianae legis, ac nominis odium conceperat, ut commercii facultas omnis inter illos et Hispanos abrupta pridem esset. Anno MDXCI. duo sacerdotes e nostris Martinus Peresius, et Gundisalvus Tapia, experiri constituerunt, num qua spes daretur efferatos animos leniendi. Ergo inermes, soli, munusculis tantum et Christianâ comitate armati processerunt. His armis victi sunt barbari, adeo ut paucis diebus per baptismum acquisita Christo amplius duo millia fuerint. Templa in urbibus, Cruces in compitis et collibus positae. Patres tam incredibili successu excitati annuerunt anno MDXCIII. Sociis ut venirent, et adiuvarent. Venêre Alfonsus de Santiago et Joannes Baptista de Velasco, ac felicis praedae tantam copiam in retia compulerunt, ut rumperetur rete eorum. Simul atque auditum erat sacerdotes aliquo adventare, ex oppidis longissime procurrebant agmina divinas laudes concinentium. Fronde sternebantur viae, erigebantur compositis ramalibus quasi triumphales arcus; festo plausu omnia perstrepebant. Invitatae sunt per nuncios et oratores ab indigenis finitimae nationes, ut concurrent ad audiendum salutis verbum. Indictus ingens omnium neophytorum conventus ad urbem Sanctis Apostolis Philippo et Jacobo dedicatam. Quo cum in numerabilis multitudo confluxisset, natalis Christi dies celebratus est idoneo ad feriendos majestate rerum sacrarum oculos apparatu. Quae postquam Hispaniae Novae Prorex cognovit, praeter copiosam templi supellectilem, donavit etiamu annuum censum, quo Societati perpetua stabilisque sedes in Cinaloa maneret.

Evangelicis Mexici copiis supplementum ex Europa devexit annus MDXCIV. Socios triginta sex: qui mense Julio e Baetico solventes portu, Novam Hispaniam ineunte Octobri tenuerunt, raro exemplo secundissimae navigationis. Pars sacri agminis in Novam Cantabriam, pars in longinquos terrarum ablegata tractus, gloriosae militiae rudimenta posuit.

[Note: §. III. P. GUNDISALVUS DE TAPIA PEREMPTUS A BARBARIS.] Ejus praemium ac rudem miles emeritus accepit P. Gundisalvus de Tapia, crudeli nece donatus ab ethnicis. Cinaloensem ille vineam, de qua paulo ante meminimus, insigni colebat studio, quae ceteros inter incolas, minime omnium feros, crudele monstrum alebat. Nomen barbaro Nacabeva. Olim Christianus, jam Fidei desertor, non solum Christi cultores indignum in modum vexabar, sed populares etiam suos im buebat odio sanctissimae religionis. Id cum intellexisset Michael Maldonatus, Hispanorum praefectus, improbum coercere statuit. Saepius admonitum frustra, et objurgatum, tandem caedi virgis et nudari comâ jubet. Foedum id in primis apud barbaros et ignominiosum. Non tulit dedecus Nacabeva: proripit se amens in montes; cognatos et amicos convocat, humeros recentibus verberum vestigiis indecore notatos, attonsum foede caput ostendit. Orat per avitam gentis gloriam; per si quid ipsis carum uspiam et sanctum, ut ne facinus inultum patiantur: tollendum e medio sacerdotem patriis moribus inimicum; postremo delendam Hispano sanguine infamiam, non tam sibi, quam genti universae inustam. His verbis accensos ducit ad tugurium, quo se se, post Christianam

doctrinam rudi explicatam turbae, Gundisalvus receperat. Precantem deprehendunt, adventante jam nocte. Progressus Nacabeva, quasi salutandi causa, signum dat sicariis, quorum unus clavam ligneam ejus fronti tam graviter incussit, ut semianimem ad terram afflixerit. Erexit se tamen, et Jesum inclamans, ad proximum sacellum titubante gressu pervênit, vocibus intermortuis furiosos benigne compellans. Quos ut haerere, viri clementia et pietate defixos, Nacabeva conspexit, increpitans ad absolvendum scelus urget. Caput igitur et brachium sinistrum amputant; spoliant corpus, et sacello tugurioque direpto profugiunt. In tutum elapsi, caput et brachium abscissum imponunt prunis, ut impiam ferali cibo expleant famem. Sed neutrum ignis violare sustinuit: et canes, quibus deinde projectum est, rictus avidos inhibuerunt. Non deterriti prodigio sacrilegi cervicem insixam hastili circumferunt, sacerdotales amictus induunt per, ludibrium, ac sacrum calicem, quo in divina re facienda utebatur, profanis epulis impii potores adhibent. Non tamen impune. Quippe a duobus pueris, quos habebat secum Pater ad ministerium rei divinae, moniti vicinorum pagorum neophyti, facto in sceleratorum casas agrosque impetu, stragem late ac vastitatem intulerunt. At Hispani delatum cadaver in urbem proximam, a Sanctis Apostolis Philippo et Jacobo dictam, in Societatis aede sacra tumulo pie mandarunt, mox ad justam ultionem conversi, perduelles per avia montium juga investigant. Nacabeva diffidens Thevecis, contulit se ad Zuacquios. Illi minas Hispanorum et arma veriti barbarum noctu captum ipsis tradiderunt. Capite damnatus non levia poenitentiae Christianae signa dedit, hoc agente suis apud Deum precibus, ut pie credere est, Gundisalvo Tapia, et illatam sibi necem ita vindicante. Redditum a Zuacquiis ipsius caput, Mexicano; brachium Legionensi collegio, illatum fuit.

Incidit Patris Gundisalvi fortunata mors in IV. vel III. Id. Quintiles, cum [Note: 2. Ejus virtutes, et labores egregii.] annos confecisset quatuor duntaxat ac triginta: quorum duodeviginti transegerat in Societate; decem in provincia Mexicana. Natus erat Legione, loco nobili. Omnes ad Societatem dotes attulerat, quae ad concionandum, docendum, gubernandum requiruntur: judicium sagax, perspicax ingenium, indolem suavissima condîtam humanitate: memoriam adeo felicem, ut dierum quindecim spatio linguam Tarascam copiose ornateque didicerit; nec plus temporis posuerit in Cicimecana penitus cognoscenda. Fidem catholicam propagavit illustravitque inter Meciocacanos, Cicimecos, Zacatecas, Cinaloenses; ac praesertim Acagaeos. Erant illi feris non multum dissimiles, nulla societate aut legibus inter se juncti, sine certo lare, sine ullo colore humanitatis. Nulla carne vescebantur libentius quam humana; nullo jucundius oblectabantur ludo, quam mutua internecione. Prodibant saepe in aciem hinc atque inde familiarum principes, et pagorum praefecti: sequebatur sua quemque cohors, e consanguineis et affinibus conflata. Vulneribus mutuis et nece ludebatur. Hanc barbariem primus ausus est tentare P. Gundisalvus, hanc armatus sola Cruce debellavit. Neque quidquam ferinas mentes perculit magis, quam hominis unius inermis audacia, se in medios comiter at intrepide inferentis. Ubi vero notum sibi ac vernaculum sermonem audiverunt, accedere propius, ponere feroces animos, et belluinos mores cum vitiis paulatim exuere coeperunt. Praedicandis concordiae pacisque laudibus, extinxit Gundisalvus impiam sanguinis humani sitim; commendandis virtutibus, ebrietati et libidinibus portentosis notam turpitudinis inussit: docendo quid essent, ad quid nati factique, legem persuasit Christianam. Tetras sacrificiorum formas ac idola plus quingenta sustulit, plurimos e rupibus ac spelaeis in aequa deduxit loca; et brevi quinque millia percipiendis sacramentis idonea reddidit. Nec minus universae genti mortuus profuit quam vivus, magnâ polt ejus obitum ad veram Fidem accessione factâ. Ipsi Theveci, a nomine Christiano prorsus alieni, post ejus obitum aperuere tandem oculos, et popularia execrati scelera, praeter omnium spem, cervices Evangelio subjecere: docueruntque vere illud affirmari, [Note: §. IV. SEDES ZACATECANA, GUADIANENSIS, et S. LUDOVICI a PACE.] cruorem fusum pro Christo Christianorum semen esse.

CinalOAE finitima est Nova Cantabria, seu Nova Biscaia. Illuc anno MDXCIII. procurrens P. Martinus Pelaezus adeo satisfecit incolis, ut aliquos e

Societate sacerdotes, oblata domo, petierint. Visa est minime negligenda spes amplae messis, quam vasta regio, moresque gentis non pessimi, faciebant. Placebat nonnullis ut eo transferretur Zacatecana statio, a triennio constituta. Sed perspecta ejus utilitas in adjuvandis metallicis, qui vicinis argenti fodinis frequentes operam navant, retinendam suasit; mittendosque in Novam Cantabriam colonos animarum: qui statim profecti, et urbem Guadianam excoluerunt, et ad circumjectos late populos penetrarunt.

Anno eodem MDXCIV. collocatum est pariter Societatis domicilium in oppido S. Ludovici a Pace. Ejus condendi occasio haec fuit. Cicimeci, barbata gens in primis, et Hispano infesta nomini, nunquam cicurari posse videbantur. Inoleverant penitus apud illos faeda vitiorum monstra, ebrietas immanis, promiscua Venus, et saevitia. Ut quisque perditissimus erat, ita maximo habebatur in honore. Lex publice nulla, nullus rector: sua cuique libido lex et vitae norma. Hispanorum arma propulsabant armis non imparibus; vel sylvis et montibus inaccessis abditi eludebant. PP. Franciscus Zarfatus et Didacus Montesalvus, ille Mexico, hic Guatimala oriundus, atque adeo vernaculi moris peritiores ac sermonis, feroces animos hac arte fregerunt. Quatuor adolescentes e Cicimecorum gente, in nostro Americanorum Seminario educatos, deducunt secum. His sequestris, ac velut internunciis, juniores Cicimecos eliciunt ad colloquium; deinde viros ac seniores. Vitae civilis pacataeque commoda ostendunt; disserunt etiam liberius de Christianis institutis: posse ipsos amicitiam cum Hispanis colere magno suo commodo, nullo incommodo ac detrimento; posse vitae sempiternae ac beatissimae praemia, si pacem et concordiam foveant, facillime consequi. Hac oratione capti assentiuntur, et in oppida Hispanis vicina pagosque commigrant. Patres oppidum praecipuum insederunt; cui propterea nomen S. Ludovici a pace impositum est. Statim institutae puerorum scholae, et Seminarium grandioribus excolendis datum. Simile portenti est, quam feliciter ac subito terra deserta prius, invia et inaquosa in sanctum Dei domicilium mutata sit, in quo virtus ejus et gloria videretur. Inter ceteras porro exercitationes pietatis, illam, etsi minoris in speciem pompae, non levioris tamen utilitatis institutam reperio, quâ mirifice puerorum parentes conciliati sunt, ut sabbatho itemque die Dominica, quispiam e puerorum grege superiorem ascenderet locum, et praeclarum facinus e vita cujuspiam sancti depromptum enarraret, atque ad virtutis usum aliquem accommodaret. Haec narratio exemplorum e sacris historiis depromptorum, in Castella per idem tempus tanto cum fructu et voluptate audientium usurpabatur, ut justae concionis instar esset. Nil mirum si juvat barbaros, quod cultissimas nationes delectat.

[Note: §. V. P. JOANNIS PLAZAE, et ALIORUM ALIQUOT SOCIORUM OBITUS.] HUNC maxime morem ex Europa in Americam invexerat P. Joannes Plaza, quem ereptum sibi anno MDCII. collegium Mexicanum flevit. Gubernandis Sociis per annos complures praepositus, boni praesidis dotes in se luculenter expressas posteris ad imitandum reliquit. Huc potissimum spectabat, ut Instituti nostri formam, qualis primum fuit a Sancto Fundatore descripta, sartam tectamque tuetetur. In inspiciendis, cum provincias curae suae commissas lustrabat, collegiis, nova decreta vix condebat, id studens unum ut vigerent antiqua. Delinquentes emendare consueverat incusso, post erratum demonstratum, pudore ac dolore delicti, potius quam irrogata publice poena, nisi res aliud suaderet. In monendo, aut reprehendendo, nullam vocem excidere sibi patiebatur asperiorem, aut qua reum facere minoris, et aspernari videretur. Aiebat illos qui secus faciunt, e judicibus reos fieri, dum alios arguendo committunt cur ipsi merito ab aliis arguantur. Hanc in eo moderationem, et prudentem indulgentiam pariebat cognitio sui, qua se omnibus deteriorem censebat. Nihil ei frequentius in ore quam Davidica vox illa: Converte nos Deus salutaris noster, et averte iram tuam a nobis. Virtutem aura populari, ut speculum halitu, infuscari existimans, oculos hominum, si quid recte ageret, suffugiebat, ac propemodum suos. Ejus tamen virtus, quolibet objecto velo, perlucebat, tanto conspectior, quanto reconditior. Petrus Guerrerus Archiepiscopus Granatensis, vir pietate

ac probitate insignis, ex ejus arbitrio consilioque pendebat. Sollertia peculiari valebat ac dexteritate, ad varios spiritus, ut loquuntur qui de rebus divinis et animorum interiore statu disserunt, discernendos; ac si quid in Hispania, cum ibi degeret, hujus generis accidebat arduum et inusitatum, ejus sententia exquirebatur: ut vel maxime patuit in Lusitana virgine, Deo dicata, quae magnam admirabilis sanctitatis opinionem collegerat. Fucum introspexit Plaza, ejusque conjecturam funestus virginis exitus approbavit. Idem illi contigit in Nova Hispania, ubi Mexicanum civem omnes, tanquam hominem divinum, venerabantur. Agnovit indolem superbam observator sagax, et Crucis inimicam; nec ita multo post in manifesto scelcre deprehensus histrio personatus, qualis esset [Note: 3. Suspecta virtus quomodo probanda. Quaenam optima crux.] palam fecit.

Omnino humilitas lapis Lydius est, quo probare hominum virtutem dubiam tuto licet. Aut enim aguntur spiritu Dei, aut spiritu nefario. Dei Spiritus alitur humilitate, humilia respicit, humilibus dat gratiam; Tartareus eâdem humilitate fugatur. Itaque illud maxime servant periti moderatores animarum, ut quas vident itinere non trito ferri ad perfectionem virtutis, parce laudent; duriter, et saepe contemptim, tractent; eaque parvi apud se momenti esse significent, quae fulgore suo praestringunt oculos, et admirationis plurimum in vulgus habent. Perraro fallit haec via. Neque alia S. Ignatii mens et ratio fuit, qui solidis virtutibus insistere suos jussit, et in victoria cupiditatum, suique et rerum infimarum despicientia, summam sanctimoniae reponere. Neque aliam Plaza, Ignatii sedulus imitator, putabat esse causam cur de tam multis, qui vitae spiritualis artem profitentur et nomen ambiunt, tam pauci rem consequantur, quam quod levi et ludicra secum ipsi pugna contenti, cupiditates suas haud unquam serio penitusque jugulent. E crucibus autem eas quae imponuntur a Deo vel inferente vel permittente, praeferebat illis quae sponte suscipiuntur. Deum enim aiebat videre certius quae pars animi nostri debilior, quaenam remedii, et cujus, indigeat: tum in austeritate vitae, et aliis quae corpus macerant crucibus, ne delitescat voluntas nostra, ne gloriolae sensus aliquis obrepat, merito verendum esse. Utrumque poenarum genus, tum earum quae infliguntur velut extrinsecus, tum aliarum quae ultro assumuntur, famulo suo large ac liberaliter Deus obtulit. Vitam prope omnem morbis et laboriosissimis occupationibus exercitam duxit: senectutem per annos sexdecim, nempe usque ad aetatis quintum et septuagesimum, quo vivere desiit, summis vexatam habuit articulorum doloribus, ut saepe motus omnis jacêret expers, et ab omni corporis parte tortus; quo in equuleo triennium totum perseveravit, animi et oris hilaritate suavissima: nullam interim a quadragenario aliisque jejuniis, nullam a consuetis sacerdotalis officii precibus, aut a variis carnis afflictationibus, vacationem admittens. Accesserat ad Societatem anno MDLIII. Romam ad comitia totius Ordinis ter profectus: Peruviam demum ac Novam Hispaniam, Visitatoris nomine ac potestate, lustravit. Cum verba faceret, enitebatur non tam dicere quae sentiret, quam vere ac penitus sentire, quae diceret; eaque opere ipso in se prius experiri, quam aliis eadem proponere. Quaerenti nescio cui quomodo tempus recte impenderet; respondit: Obediendo et orando. Alteri praecepta religiosae ac perfectae vitae postulanti, haec subjecit: Honorifice de omnibus existima. Inter multos pauca loquere. Quae quis dicat agatve, boni consule; ne carpe, ne cavillare. Te, ut omnium servum, gere. Ad ferendam de rebus sententiam, nisi rogatus ac lentus ne accede. Quae [Note: 4. Alumni S. Joannis a Deo Mexici domicilium adipiscuntur cura et studio Societatis.] recta sunt et agenda nunquam differ in crastinum.

Accessit urbi Mexicanae anno MDCIV. nostris adnitentibus, non leve ornamentum ac praesidium. Venerat ex Hispania sacrum agmen alumnorum S. Joannis a Deo, qui se totos curandis aegris addicunt Nullus patebat ipsis aditus in urbem, locus nullus ad solita caritatis officia libere obeunda: jamque de reditu maesti cogitabant, cum data fuit a Sociis opera ut in nosocomium accepti stabilem in amplissima civitate sedem nanciscerentur. Dum illi curandis maxime corporibus serviunt, incubuere Societatis homines in salutem animarum. Tria in Tepeguano tractu oppidula posuerunt, vocatis ad vitam communiter degendam

barbaris. Primum ex iis S. Jacobo dicatum est, in Patzquarensi valle: alterum S. Ignatio, prope paludem, quam incolae Magnam vocant: tertio fecere nomen Cape, idque incolebant grandiores natu indigenae, belli et religionis apud Tepeguanos olim arbitri, et ab Hispanis diu formidati. Plurimum negotii fuit in iis a nefario daemonum cultu abducendis. Piis conatibus obstabat veterator senex, sacerdos Orci nequissimus, veneficiis et sceleribus infamis. Sed ille, cum restitutam aegroto per baptismum valetudinem vidisset, quam artibus impiis et promissis reparare nequiverat, credidit, admirans super doctrina Domini.

Pervasit vicinas oras exempli fama, et ad Paludem Magnam, ubi nostri sacerdotes [Note: 5. Accolae Magnae Paludis, Acagaei, Xiximes, etc. Christianis sacris et moribus initiati.] triplicem stationem obtinebant, venêre cum ingenti comitatu legati a septem oppidis, petitum Christiana sacra, et divinam adoptionem. Paludem hanc duodecim populi accolunt, optimae indolis, proceri ac valentes. Comam promittunt muliebriter: utuntur arcu scitissime; cervos fugaces cursu assequuntur. Tanto avidius sanctissimas religionis verae caerimonias amplexi sunt, quanto stolidius avitas ineptasque coluerant. Locus erat illis sacer prisca superstitione, inter ferarum lustra, praeruptas cautes, et nemoris densi tenebras. Hic tetrae species obversabantur oculis intuentium, et belluarum immanes formae, quarum aspectu solo plurimi exanimati corruebant, eorumque ossibus constrata humus horrebat. Huc subibant miseri, ut infestum placarent daemonem; et responsa publicis privatisve calamitatibus peterent. Eundem in locum saepe inviti ac reluctantes pertrahebantur ab Erebi satellitibus, ac miserabilem in modum aliquando mactabantur: acciditque in oppido vicino, ubi sacerdotes nostri populum erudiebant, ut nocte intempesta Indus raptaretur ab atris lemuribus, cum horrendo ululatu. Accurrit, cognita re, tota civitas, et arreptis facibus ad infamem sylvam, quo rapiebatur infelix victima, nemine qui traheret conspecto, accelerans, toto corpore confractum, et verberibus ac metu semianimem reperit. Ut paulum recreatus est, appellat Patres et opem implorat. Illi fiducia Numinis erectos cives parare Crucem e ligno magnam jubent; quam, indictâ celebri supplicatione, defigunt in eodem ipso loco. Abacta prorsus inferna daemonum vis signo salutari, nec periculi quidquam deinceps aut formidinis inde fuit.

Non tam aperte regnabant Orci satellites in Topiana valle: minus erant Infesti corporibus, animis nihilo certe minus. Haec vallis leucas ferme XL. patet in longitudinem, versus Novam Gallaeciam. Incolae Acagaei. Statura illis commoda et habilis. Nudi ferme degunt; pendet ex umbilico tantum lacinia cervinae pelis. Ima dorsi cortex protegit, additâ interdum, quando elegantius ornari student, vulpis aut canis caudâ. Omnibus praelongi crines, et versicolore taenia intertexti: os varie picturatum; membra cetera unguine fetido ac ceromate delibuta. Sagittas habent silicibus acutis, et illitis veneno, praefixas. Clava lateri accingitur. Exculti jam inde ab anno MDXCIV. mansuescere coeperant. Anno MDCIV. e rupibus et sylvis deducti, casas ac templa fabricarunt. Eorum amplius quinque millia baptismo lustrata priscos mores exuerunt, et quingenta ridiculorum Numinum, quae sibi quisque fecerat, simulacra in ignem conjecere. Tantus autem ardor exstitit salutaris doctrinae capessendae, ut integros dies jejuni consumerent in sacris aedibus; donec eam omnino perdiscerent. Idem ardor populos quosdam ac regulos remotiores impulit, ut coelestis doctrinae magistros e Societate, postularent. Et quoniam illis per Sociorum paucitatem fieri satis non poterat, miserunt viros e tota gente spectatos decem, qui percepta legis Christianae rudimenta reportarent domum, et cum popularibus suis communicarent.

Anno MDCVII. Patres Didacus Sammaniagus, Andreas Ortizius, Emmanuel Ortega, et Hieronymus Villarnaus, procul evagati sunt ad Chanos, Gorgotochos, et Guiriguanos: quarum gentium feritatem, insito sylvestribus animis Christo, mitescere docuerunt.

Interim vitae minus actuosae, nec minus utilis, praemium accepit in Mexicana [Note: 6. Mors P. Fernandi Suaris.] domo Societatis, P. Fernandus Suares a Concha. AEtatis annum agebat octogesimum, religiosae poenitentiae quinquagesimum. Vocem hanc habebat familiarem, ad quam velut ad normam dirigebat omnia, quam cubiculi quoque

ostio inscripserat: Attende tibi, et doctrinae. In ejusdem cubiculi parietibus varias Crucis imagines depinxerat, ut id obversaretur oculis, quod latebat in intimo pectore. De rebus divinis cum acriter et saepe dissereret, tum vero de Servatoris cruciatibus tanto perorabat ardore, ut omnium animos mire commoveret. Nec dubitabat aliquando spinis horrentem coronam imponere capiti, sanguineis guttis toto vultu depluentibus, ut hujus supplicii, quod nostra pertulit causa humanae salutis vindex, imaginem in spectantium oculis altius animisque defigeret. Semel iterumque se quotidie flagris concidebat; rursum noctu, cum ad precandum surgeret. Ceterum deliciis coelestibus, quibus Crucis asperitas fere ungitur, sic affluebat, ut Xaverii Magni more exclamare cogeretur, Satis est, Domine, satis est.

[Note: §. VI. VARIAE MISSIONES OBITAE CUM FRUCTU.] DUM sic ille attendit sibi virtutibus ornando, et Mexicanae civitati sacris concionibus erudiendae, alii Societatis sacerdotes haec vasta terrarum et inculta. spatia percurrebant. Operaepretium ingens factum est in Ocotlanis, quae natio plus quiddam humanitatis habet. Mendacium, furtum, et alia, quae legi naturae pugnant, vitia aut ignorat aut horret. Eunti ad ipsos sacerdoti longe obviam processerunt majores natu, eumque in paratam aedem sacram deduxere, ubi prima legis divinae praecepta tradere statim aggressus est. Laborabant Vaimolani, Acaxees et Tamasulani nefaria cum hoste generis humani familiaritate, cui se interdum devovebant dicto publice sacramento. Erant certa quibus eum evocarent carmina, erant tenebricosi specus, in quibus ejus colloquio fruebantur. Eripuit illos Deus de potestate tenebrarum, et transtulit in regnum Filii dilectionis suae. Pristinis etroribus flagitiisque liberati, tanto legis divinae studio tenebantur, ut matres alta superarent flumina, parvulis capiti alligatis, ut eos sacro expiandos fonte sacerdoti offerrent. Magna infantium ejusmodi copia perennem in coelo adepta est vitam, morte statim baptismum consecuta: magna etiam senum, qui ad longissimae vitae metam progressi, hoc unum videbantur expectare, ut lineam ultimam feliciter transilirent: Deo mores eorum rationi et naturae legibus satis consentaneos, hoc postremo et summo beneficio quasi cumulante. P. Andreas Peretzius Quagueorum oppida lustravit, ab iis invitatus ostentata, ut solent cum nomen dare Christo cupiunt, Cruce. Sexcentos ac septuaginta infantes paucis mensibus, Dei filios adoptione coelesti fecit. Ad oppida Christianorum venerunt ultro Maiae, vicina gens et inculta, positis armis, quod nunquam antea; et pacem Christumque petierunt. Aquimi pariter, et Guacamaei, bellatotes acerrimi, foedus cum Hispanis composuere, saepe hactenus frustra optatum. In variis Missionibus, quas anno MDCVIII amplius quadraginta Socii peregerunt, bellum utile ac prosperum barbaris superstitionibus illatum est. Haec praesertim debellata, qua solebant recens editos in lucem, grassante lue, fetus, tanquam piaculares communis exitii victimas, interficere. Vitiatus aer putri camp orum uligine pestilentiam afflaverat variis locis, atque ipsi Mexicanae civitati, quae praesentem Beatissimae Virginis opem in tanto periculo experta, debitas patronae potentissimae grates persolvit publica supplicatione. Addidit peculiare munus aedi Lauretanae, quod in Italiam delecti Patres pertulerunt: sane haudquaquam comparandum magnificis Regum ac Principum donariis, quae in hac sacra et celebri visuntur aede, si matertam spectes; nihilominus dignum, propter operis formam, atque adeo propter tantam locorum intercapedinem, quod illustri acervo eximatur. Imago Beatissimae Virginis erat, non penicillo, non acu, picta; sed ex avium versicoloribus confecta plumis, industria mirabili, opus multarum manuum et dierum.

[Note: 7. P. Petri Sancii obitus.] Hanc civitatis pietatem erga Deiparam maximo sibi esse solatio testatus est in collegio Mexicano moriens anno sequenti P. Petrus Sancius, Toletanus. Mexicum e collegio Complutensi, quod moderabatur, missus a S. Francisco Borgia fuerat, Mexicanae provinciae fundamenta positurus. Scholas ibi Societatis aperuit: tria erexit Seminaria, collegia multis in locis collocavit. Proregi ac sacris Fidei quaesitoribus ob prudentiam, et consilia certa, carus. Totis viginti quinque annis dixit ad populum post meridiem Dominicis diebus ac festis. Corpus

quotidie flagellis male accipiebat; semper abstemius, nisi morbi necessitas aliter cogeret. Divinae contemplationi sic assueverat, ut ne somnus quidem illam prorsus abrumpere videretur. Angelum custodem suum, consiliorum omnium interpretem et conscium adhibebat. Morientem Prorex invisit: mortuum populus omnis laetitia, propter opinionem virtutis; vero fletu, propter caritatem, qua vivum complectebatur, cohonestavit. Illius curis ac vigilantiae acceptum haud injuria Societas refert quidquid postea bonae frugis Mexicanus ager tulit: nec sine Numine vocatus in Societatem videtur, ut campum hunc aliquando consereret. Philisophiam docebat in academia Complutensi, in qua rectoris munus paulo ante gesserat, cum allatas ex Indiis nostrorum litteras lectitantem subiit pudor vitae, ut aiebat, in Europaeis commodis otiosae ac prope inutilis. Ea cogitanti stimulos acres divina manus subdidit: vocem etiam audire visus est minime obscuram, qua vocabatur ad Societatem Jesu. Paruit, et collegii rectore convento, rebusque cum eo compositis, auditores suos in academiae gymnasio certiores de suscepto consilio palam fecit. His catervatim sequentibus pergit in collegium, ad pedes rectoris advolvitur, utque in Christi familiam cooptetur, petit. Admissus prosequentium adolecentum turbam stentem flens dimisit. Inde animo supra mortales curas erecto, comparata virtutum copia, parem se divinis consiliis et Orbi novo praestitit.

Temperare sibi non poterat quin plurimorum in Europa theologorum segnitiem deploraret, qui talenta divinitus accepta veluti habent in sudario reposita, ut Evangelicus ille servus; cum negotiari tam utiliter in America possent, et suo Christique lucro multarum salutem animarum apponere. Mirari sane licuit anno MDCIX. quantam pauci sacerdotes ubertatem sacrarum frugum et copiam perceperint, in Cinaloa praesertim, quamvis ipsa non latissime pateat. Adulti ad duo millia (nam infantes non numeramus) divinae adoptionis decus sunt consecuti. Juvabat cernere diurnos nocturnosque non puerorum modo coetus, sed virorum, doctrinam salutarem inter se se volutantium, quo altius animis insideret, eandemque obtrudentium imperitioribus. Ardorem hunc discendi Superis cordi fuisse declaravit mors AEthiopis, qui nihil infigere cerebro male pertinaci potuerat, praeter particulam orationis Dominicae. Monitus in somnis (senem humana specie augustiorem audire visus erat) ut quamprimum animam purgaret offerendam Deo post triduum, et coelestibus choris inserendam; non conquievit donec salutari latice ablueretur, quo perfusus excessit. Respondebat Neophytotorum pietati caritas Patrum, cumque anno MDCX. quibusdam in locis agri Mexicani laboratum esset annonae magna difficultate, domesticam supellectilem, consumptis ceteris subsidiis, ad sublevandam pauperum inopiam vendiderunt. Ex Indis, quos in Missione Sanctae Crucis fames extinxit, nullus decessit sine baprismo, praeter unum negligentem senem.

Damnum hoc aliorum senum fortunata mors compensavit, manifesto nutu divinae providentiae. Sacerdoti enim praeter ethnicorum pagum eunti, et jam succincto ad discessum, repentinus imber moram injecit. Dum opperitur sudam tempestatem, monetur de sene centum annos nato, animam agente, quem pro tempore edoctum baptismo expiavit. Anus isto non junior advenerat ex agro procul, ut nepotem puerum aegrotantem inviseret. Senio ac via penitus elanguit, et eo usque duntaxat superstes fuit, dum informata necessariis doctrinae Christianae rudimentis, senium veteris hominis in lavacro regenerationis deponeret. Alius coelesti quadam specie secundum quietem oblata perductus est ad Fidem. Viderat coruscam radiis et auro sedem, ac sibi destinatam quidem esse audiverat, non tamen ante possidendam, quam a sacerdote jam jam venturo mundaretur. Sub haec morbo et annis confectus jacuit aliquandiu, et jam illatus erat tumulo (vivos enim adhuc et spirantes terrae infodiunt) cum Pater accessit: inquirit pro more de infirmis et moribundis: de sene accipit; educi tumulo jubet; ac cibo recreatum interrogat num Christianus mori velit. Nihil se malle respondet. Mox do peccatis vitae superioris admonitus, ut ea detestaretur: Neminem, inquit, unquam dicto factove, ac ne voluntate quidem, offendi: nullius rem ullam uxoremve

concupivi: nunquam intemperantius cibo vel poculis indulsi. Haec et alia id genus multa profitentem sacerdos baptismo impertit. Nec diu distulit senex optimus paratum in coelo solium occupare. Huic mutata in meliorem vita fuit baptismi beneficio, aliis restituta valetudo, persanati morbi, depulsa pericula. Itaque ad hunc veluti bonorum omnium fontem Indi cupide convolabant, eoque se dignos ut praestarent, Numinum simulacra aut aquis aut flammis ultro dabant.

Paulo difficilius et serius idola sua, et arma Hispanis inimica projecerunt Xiximes, Cinaloensibus finitimi. Non hominibus tantum, sed ipsi etiam humanitati ac pietati bellum indixisse olim videbantur. Carnibus humanis se ingurgitabant; ornabant sua mapalia caesorum ossibus, et exuviis: foribus ipsa praefigebant capita: erutos vero capitibus oculos inserebant acutis arborum ramis. Haec laeti spectabant poma. Humus omnis tabo madebat ac sanguine. Anno MDCX. ferinos exosi ritus, humanis demum coeperunt moribus vivere; imo divinis, naturae per baptismum divinae consortes facti. Merito credi potest gentem a Christianis institutis adeo aversam, ad ea subito conversam fuisse patrocinio S. Ignatii, cui delatos a Sede Apostolica coelitum honores, ante hunc annum MDCX. auditum in Mexico nondum fuerat. Beatum nomen in Sanctorum denique relatum fastos, ab indigenis advenisque certatim ornatum et invocatum est: nec sua pietati merces abfuit. Statim edita propulsandis periculis, sanandis corporibus, morbisque curandis illustria per hunc Novum, quam late patet, Orbem miracula; illustriora etiam persanandis animis, et a vitio ac superstitione revocandis. Itaque majoribus in dies incrementis aucta Religio longe lateque se diffudit tum in Septentrionali America, tum etiam in Australi.

Haec in sex praecipuas partes vulgo tribuitur. Prima isthmo proxima qui utramque jungit Americam, vocatur Terra Firma, quia variis insulis per vicina sparsis littora, opponitur. Ab ea si deflectas in occasum, occurrit secundum littoralem oram Perua: infra quam Chilense regnum maritimam item oram occupat, longo et angusto tractu a septentrione in meridiem fusum. Inde America tenuatur in acumen, cujus pars maxima regio Magellanica dicitur. Supra Magellanicam in medias terras versus septentrionem et orientem solem longe protenditur Paraquaria, cui Brasilia imminens ortum pariter et septentriones respicit. Brasiliae suus et peculiaris ad calcem hujus Libri locus erit. Ceteras partes, quae sunt Hispanae ditionis, ita persequemur ut de Perua, sive Peruvia, primo, tum de reliquis dicamus.

[Note: §. VII. RES IN PERUA GESTAE.] PERUAM dira lues anno MDLXXXIX. vastaverat. Excepit pestem sterilitas; sterilitatem fames, famem sitis et aquae dulcis penuria: eo graviora in his regionibus mala, quod non modo vites, sed fontes ac perennes rivos illis fere negavit natura, vini et aquae inopiam auro, quo circumfluunt, bene pensatam rata. Vicem amnium et puteorum praestant lacunae pluviali aquâ refertae, quae per hoc tempus exaruerant, aestuoso et sicco coelo imbres terris invidente. Itaque radicibus vulsis gens coacta erat solari miseram famem, et sitim restinguere lutulento potu, vel expresso ex herbis amaro liquore et insalubri: quibus alimentis non tam producebatur infelix vita, quam certa mors differebatur. Pater Dionysius Velasques, in vicinos late pagos excurrere solitus ex oppido Sanctae Crucis de Monte, non parum habuit negotii anno MDXCIII. ut neophytos confirmaret; quos domestici praestigiatores terruerant, affirmantes a Diis patriis, Christianâ religione susceptâ desertis neglectisque, immissam famem ac siccitatem. Simul ipsi superstitiosis ritibus imbres elicere, ac coelo pertinaci vim afferre conabantur: non secus atque olim vesani prophetae, ut ignem cremandae: victimae impetrarent, invocabant nomen Baal de mane usque ad meridiem: et non erat vox, nec qui responderet. Id cum cerneret Velasques, populum jussit instare precibus: nec preces frustratus est Deus: coeli contenebrati sunt, et nubes et ventus; et facta est pluvia grandis: auditique sunt illi ipsi circulatores in easdem atque olim Hebraei, voces erumpere: Dominus ipse est Deut.

Idem Velasques in pagum aliquando nocte intempesta succedens, viâ lassus et fame, cum nihil dapis repertum ibi esset, miratus est mane allatas e longinquo

pago escas. Quaerenti quid id esset, monstratae sunt ab indigenis tubae, quae vocem ad multa inde passuum millia perferrent: monitos eâ ratione vicinos fuisse ut, si quid haberent obsonii, afferre ne cunctarentur. Ita jam tum usurpabatur a barbaris, quod apud nos modo instar portenti celebratur: idque ipsum in ceteris artibus non raro usuvenit, ut pro novis praedicentur, et quasi recentes ingenii subtilioris ac industriae partus multa venditentur, quae aliis aut populis, aut etiam temporibus cognita et familiaria exstiterunt.

[Note: 8. Oppidum S. Jacobi a Portu conditum: vicinae gentes excultae.] Diuturna haec sterilitas, quae circumjectum oppido Sanctae Crucis agrum praecipue vexaverat, tumultum non levem inter oppidanos concivit. Sedem hic fixerant Hispani ab annis admodum triginta quasi temporariam, donec opportunior inveniretur. Clamabant advenisse tempus inhospitalis loci deserendi: et res aperte ad seditionem spectabat. Praetor videbat pro sua pietate, si locus omnino desereretur, neglectum iri culturam barbarorum, apud quos non poenitendus labor ponebatur. Quamobrem, de Patrum sententia, decrevit civium postulata nec tota rejicere, nec tota concedere, Ita primam sanctae Crucis stationem retineri voluit, ut nihilominus appetente verno tempore anni MDXCII. mitteret delectos cum indigenis milites, qui sedem urbi novae conquirerent. Illi diebus aliquot progressi, fines attigere populorum, quos Chiquitos vocant. Regio amoena, et fertilis: incolae non inhumani. Designatus urbi aedificandae locus; eoque cum novis colonis et idonea militum manu profectus Praetor, comitantibus PP. Didaco Martinio, et Didaco Samaniago, natalitiis Christi feriis, Crucem in edito colle defixit. Impositum urbi nomen Sancti Jacobi a portu. Sic in illis Peruae extremae, qua Paraquariam attingit, finibus tria fuere Hispanorum oppida, passuum millibus centum quinquaginta, aequali fere spatio inter se disjuncta; nempe oppidum Sanctae Crucis a Monte; S. Laurentii a propugnaculo; et S. Jacobi a portu. Dum urbs nova construitur, PP. Martinius et Samaniagus ad vicinam regionem cognitione veri numinis beandam exspatiati, pueros, infantesque plurimos baptizarunt: adultos non ita multos, quorum linguam nondum satis didicerant. Mores interim et instituta gentis cognovere, in quibus mirati sunt consuetudinem barbaram.

Oppressos morbo ac deploratos terrae infodiebant, antequam agerent animam; pertinere nescio quo pacto existimantes ad religionem, ut sub terra et in feretro potius, quam in lectulo morerentur. Contigit insigni divinae providentiae ac praedestinationis exemplo, ut Pater Samaniagus pedem inferret in casam, ubi sic defossus paulo ante fuerat adolescens, undeviginti ferme annos natus. Rogavit enixe ut intueri adolescentem et alloqui liceret. Risere curiositatem hominis, ac refixâ, quae feretrum superne claudebat, tabulâ, jacentem inclamarunt. Movet oculos semianimes, erigitque caput juvenis; tum quaerit quid velint. Jubent enimvero surgere, alloqui novum hospitem, et ab eo mandata, quae mortuis deferat, accipere. Illis adjuvantibus surgit. Nondum lingua penitus mensque adolescentem defecerat. Adhibet sacerdos peritum interpretem: docet praecipua Christianae fidei mysteria, volentemque sacro fonte tingit. Superstes horis aliquot fuit, e sepulcro ad beatae aeternaeque vitae spem felicissime revocatus. Cum uberior in dies messis succresceret, advectae commodum ex Europa suppetiae sunt, Socii tres et triginta, quos Peruae procurator P. Didacus de Zunniga, ad Apostolorum sacra limina profectus, impetravit a Claudio Aquaviva, et salvos omnes deportavit Limam, sub Idus Novemb. anni MDXCII. Recentes illae turmae statim suas in stationes distributae sunt. Earum laborem magnopere levavit Francisci Toletani Proregis cura, qui sapienter edixerat, ut Americani, qui circa Limam, Peruae totius caput, mapalia posuerant temere huc illuc sparsa, unum quoddam in suburbium ejusdem civitatis, quo facilius erudirentur, convenirent; quod quia sepiri et cingi aliquo munimento jusserat, Septum S. Iacobi est appellatum. Hujus Septi et suburbii pastoralem curam Societati commisit, quae illorum callebat linguam, et ipsos antea dispersos excoluerat: annuente ac probante Archiepiscopo Hieronymo de Loaisa, itemque Turibio Alfonso Mogrovegio, qui Loaisae anno MDLXXXI. successerat, Jam ab

annis viginti Societas hujus septi et suburbii gerebat curam, et Archiepiscopi benevolentia singulari patrocinioque fruebatur, cum aliquid offensionis exortum, circa annum MDXC. consensionem hanc paulisper discidit. Causas rei totius, atque adeo exitum, quem animadverti a quatuor, quos quidem legerim, vitae Beati Turibii scriptoribus vel omissum de industria, vel incuria praeteritum, breviter hic persequar.

[Note: §. VIII. LIMANUS ARCHIEPISCOPUS SOCIETATI PLACATUS.] NIHIL habuerat antiquius praesul integerrimus, quam ut, e praescripto Coneilii Tridentini, Seminarium institueret, in quo educarentur adolescentes, decus olim ac praesidium Ecclesiae Limanae futuri. Probatum in aula Romana pariter et Hispana consilium. Turibius e bonis Ecclesiasticis necessarios ad exstruendum alendumque Seminarium fructus sumpsit. Ecce autem Peruae prorex Garzias Hurtadus de Mendoza, Marchio Cagnetius, alumnorum Seminarii nominationem ad se pertinere pugnat, et regia obtendit jura. Obstitit antistes, domum Ecclesiastica pecunia conditam fuisse docuit, decreta Synodi Tridentinae, Regis etiam edicta fortiter ac sancte opposuit; causamque, ipso rege adjudicante, vicit. Prorex victum se dolens, et nocendi causas quaeritans, insignia gentilitia praesulis, in Seminarii valvis proposita, deturbari jussit, ac regia praefigi. Ea reponere tamen coactus exarserat graves in iras, et alias ex aliis lites serebat, Archiepiscopo victricem ubique patientiam et aequitatem objiciente. Degebat in Limano collegio Proregis germanus frater, e nostra Societate, Pater Ferdinandus Mendoza; vir a turbulentis consiliis et aulicis negotiis, adeo remotus, ut a Generali Praeposito Societatis petierit veniam Limâ discedendi longo in interiorem Americam, ubi procul a fratre in barbarorum salutem liberius incumberet. Hic tamen Proregem in Archiepiscopum concitare, et funestos alere ignes dicebatur. Praesulis hoc rumore accensi benevolentia erga Societatem paulum refrixit. Ut rumori fidem adhiberet, ac severitatis etiam Ecclesiasticae aculeos in Patres exereret, fecit nova contentio inter ipsum et Proregem orta. Limani quidam piscatores pagum suburbanum incolebant. Sancti Lazari nomen loco erat. Ibi aedicula, et administer aediculae sacerdos ab Archiepiscopo impotus. Piscatores postea, relicto pago, transierant ad suburbium, sive septum Sancti Jacobi; et sacerdote, cujus curae suberant, interim dum Turibius obibat suam diaecesim, mortuo, Prorex illorum curam ad Patres Societatis, qui suburbium S. Jacobi jam pridem administrabant, transtulerat. Reversus praesul sui juris esse contendit ut sacerdotem iis piscatoribus praeficeret. Negavit Prorex, ob eam causam, quod non jam discreti loco forent, sed conjuncti, atque adeo illos iisdem, quibus alios hujus suburbii incolas, magistris uti et sacerdotibus aequum esset. Instabat nihilominus antistes, et sacram aedem, cui praesiceret parochum, excitari jusserat. AEdificationem inchoatam Prorex inhibuit. Praesul Patribus Societatis, qui suburbium S. Jacobi obtinebant, omni sacrorum interdixit administratione; alios, qui degebant in urbe, concessis antea facultatibus privavit.

Haec audita Romae Aquavivam magno maerore affecerunt. Scripsit ad Proregem confidere se, brevi componendam ipsius prudentia controversiam; nec dubitavit affirmare, sibi futurum fuisse jucundius, si Socii ad evitandas lites praefecturam paroeciae S. Jacobi deseruissent. In iis vero, quas dedit ad praepositum provinciae P. Atienzam litteris: Haec me consolatio, ait, sustentat quod nostri intra fines officii reverenter se modesteque tenuerint, et prorsus ut ita pergant cupio, ne quis merito suspicetur velle not cum Prorege Archiepiscopum committere. Optassem equidem jure qualicumque in paroeciam nostro licuisset cedere: sed cum id vetet Prorex, resque jam non sit integra, imo de illa Rex Catholicus, ac Summus Pontifex scripserit, deseri causa non potest. Ipsum vero Archiepiscopum idem Aquaviva, sibi et amicitia et officiis non levibus conjunctissimum, rogavit ut primam Patribus redonare benevolentiam negravaretur, quam hostis animarum infringere, non sine illarum certissimo detrimento, tentaret. Perlatae sunt ad Turibium in eandem fere sententiam Regis litterae, quibus eum ulterius quidquam moliri vetabat. Hortatus etiam illum graviter est Summus Pontifex ut pristinam cum Patribus Societatis concordiam foveret. Turibius cognita Summi

Pontificis voluntate, nihil morae interposuit quin obtemperaret. Itaque non modo solitam cum Societate amicitiam redintegravit, eique praefecturam paroeciae, de qua lis erat, concessit anno MDXCIII. verum etiam cum Prorege iu gratiam rediit. Sancti facile placabiles iras gerunt, imo nonnihil sui juris paci resarciendae vel conservandae libenter condonant.

Reparatam hac ratione concordiam Societas constantissime coluit, neque concitatis postmodum a Prorege altercationibus ullo pacto se implicuit: imo studuit alendae paci ac tranquillitati, ubicumque fas fuit, ut eodem anno MDXCIII. intellectum est. Quitum, sive Fanum S. Francisci Quitensis, millibus passuum fere nongentis Lima distat. Ibi gravis exarserat seditio propter novum vectigal impositum civibus. Ab iis conscripti milites, obsessae domus senatorum caedes et lapidationes factae: donec operâ Sociorum, concionibus, prece et obtestatione multâ, mitigati sunt animi, et affectis supplicio praecipuis mali auctoribus, impetrata civitati venia. Egregiam hoc in negotio nostri navarunt operam, et oppidi Quitensis praefectus Proregi significavit nihil ab iis fuisse praetermissum, ad pacem civitati redonandam, et ab iisdem gravissima pericula eam ob rem exhausta. Quo nomine Rex Catholicus Provinciali Peruae gratias egit.

[Note: 9. Collegium Chuquisacense, seu Platense.] Tumultus etiam ac discordiae nonnihil exortum est, verum contra Societatem duntaxat nostram, in urbe Chuquisaca, quae limitem Peruae Australis attingit, non procul ab argenti fodinis Potosinis, unde etiam Argyropolis, sive Argentea, et Plata, nuncupatur; Archiepiscopi sede, Canonicorum collegio, et regio senatu inclyta. Societatis homines ab ea postulati concitatam de se expectationem, Deo adjuvante, sustinuerant; praesertim cum lecentes a concione, ac sudore diffluentes, pergerent in nosocomium, ibique laeti ac alacres infima obirent ministeria. Eos ut apud se diutius retineret civitas, stabilem Societati domum ponere decrevit. Erant in oppido coenobitae complures, et alii quidam parum nobis amici. Omnes conjunctis viribus negotium disturbare conati sunt: eoque progressus est furor, ut ossa viri nobilis ab annis octodecim sepulti eruta sint per seditiosos, hanc ob causam, quia ejus filius partes Societatis tuebatur. En quo viros etiam pios livor malus perducit! Fregit Sociorum patientia invidiam, et collegium est inchoatum MDXCIII.

[Note: §. IX. PRETIOSA MORS ALIQUOT SOCIORUM.] BARBARORUM furorem non ita facile compescuit P. Antonius Lopes, qui e Limano collegio digressus ad finitimos pagos, non ita multo post levi tentatus morbo, repente exanimis concidit. AEgrotantem convenerant amici quidam e vicinia; mortuum invenere. Cadaver manans odore suavissimo repertum est. Id vitae hominis integerrimae multi assignabant; complures morti, quam in conspectu suo pretiosam ostendere Dominus hoc argumento voluisset; quippe maturatam veneno ab impiis et facinorosis oblato, dum ebrietatem illorum ac vitia reprehendebat. Hoc enim postea rescitum certius est, Christiani hominis testimonio, [Note: 10. P. Antonius Lopes veneno à barbaris extinctus.] affirmantis ita censere indigenas, et illis hoc nomine venerationi Patrem esse. Rem totam fusius litteris consignavit P. Antonius Pardus, qui anno abhinc tertio in eundem, ubi P. Lopes obierat, locum profectus, omnia singillatim uti gesta fuerant, comperit. Annum agebat alterum a quinquagesimo: in Societate duos ac triginta vixerat. Summam animi demissionem conjunxerat cum insigni doctrina prudentiaque; nec minori flagrabat cupiditate salutis animarum, quibus ut prodesse posset, provinciam Evangelii barbaris praedicandi summopere a moderatoribus suis flagitaverat.

Non clam et per insidias, sed luce palam a barbaris interfectus est P. Michael [Note: 11. P. Michael de Urrea caesus ab iisdem.] de Urrea. Cum varias Peruae partes utiliter peragrasset, expetiit Missionem ad Ciuncos. Illorum regio montium nativo cingitur vallo, quorum angustiae, insi aestate adulta, perque dies paucos, non patent, quando flumina quae valles maeandro multiplici perfluunt, aestu immimita pervium vadum praebent. His montibus et angustiis muniti omnem hactenus Hispanis et Religioni aditum negaverant. Gentem caeteroqui docilem, et meliori sorte dignam miseratus Urrea processit Camatam, oppidum Hispanorum Ciuncis finitimum. Ecce autem legati a Ciuncorum regulo venere ad Hispanos, et praecones Evangelii

petierunt. Oblatam divinitus occasionem arripuit Urrea, et his ducibus viam carpit per horridas rupes, saltus invios, sinuosos amnium flexus, quorum unum plus centies biduo tranavit, pectore duntaxat aquis utplurimum exstans. Optatam demum tellurem attigit, ac positis genibus deosculatus est, gratiis Numini persolutis. Deductus a legatis ad regulum, et ab eo peramanter exceptus nullam exequendi, cujus gratia venerat, negotii, hoc est explicandae legis divinae moram fecit. Convênit populus frequens ad coelestem doctrinam audiendam. Omnes summam, pueri aeque ac viri, ad cognoscenda quae docebantur, et memoriae mandanda, diligentiam attulerunt. His compertis vicini Principes (Casiquios vocant) Europaeum doctorem invitarunt. Ivit alacer, et paratis ac sitientibus animis deposuit Evangelicam sementem: quam ut perduceret ad maturitatem, reliquum ibi annum MDXCVI. et sequentis partem optimam exegit.

Exitus tam laetis principiis non respondit. Populi pars major, ferox et in vitiis erroribusque obfirmata, dimoveri ab illis nulla ratione poterat. Itaque cum dejecisset Urrea simulacrum nescio cujus volucris, quam pro Numine gens colebat, gravissimum vitae discrimen adiit. Idem crebrum ac difficile certamen cum veneficis et hariolis suscepit; qui, cum detrahi suis praestigiis fidem auctoritatemque cernerent, in omnem ejus perdendi occasionem imminebant. Rogatus ut dynastae filium febri laborantem inviseret, ac si quid posset, afferret opis, frigidam saccharo temperatam aestuanti juveni porrexerat: sed morbus, medentium inscitia ingravescens medicinae locum reliquit nullum; ac paucis diebus aeger extinctus est. Conclamant harioli toxicum puero propinatum, et in invisi sacerdotis perniciem duos extincti adolescentis fratres concitant. Illi nihil suspicantem adoriuntur ex improviso, clavas ligneas illidunt capiti, et humi sternunt seminecem, ac salutaria JESU et MARIAE nomina iterantem. Haud multo post, percussoribus veniam a Superis postulans, exspiravit, V. Kalend. Septemb. anni MDXCVII. Impios ultio divina confestim insecuta est. Comessantes ac diem festum per temulentiam agentes leonum agmen invasit. Laniatis quam plurimis, pauci elapsi, lepris turpibus et scabie omnes ad unum absumpti sunt. His permoti quidam Casiquii, quibus veritatis et Fidei lumen Urrea ostenderat, mandaverunt humo corpus; ac tumulum, ut ab eo edocti fuerant, ritu Christiano composuerunt. Beatos artus P. Rodericus Cabredus, provinciae Peruanae praepositus, Camatae sepeliendos curavit, unde postea in Pacense collegium delati, et ante majus altare conditi sunt. Oriundus erat P. Michael Urrea Fontibus, oppido Toletanae dioeceseos, Obedientia, humilitas, rerum infimarum ac sui despicientia gradus illi totidem ad mortis fortunatae gloriam exstiterant.

[Note: 12. Obitus P. Alfonsi Barsanae, et eximie virtutes.] Pia similiter, licet incruenta, morte functus est anno sequenti P. Alfonsus Barsana, Cuski, Kalendis Januar, anno aetatis LXX. Societatis initae XL. In eam acceptus fuerat anno MDLXV. hortante illo celebri Christianae vitae ac perfectionis magistro Joanne Avila, cujus in disciplinam se tradiderat. Post aliquot annos habendis in Hispania sacris concionibus traductos, missus est a S. Francisco Borgia Praeposito Societatis, in Orbem alterum anno MDLXIX. ubi Australis Americae partem concursavit annis viginti, veritatis evangelicae lucem ubique diffundens; neque indigenas tantum Indos, verum etiam Hispanos advenas [Note: Vide P. Nic. Del-Techo lib. I. et Lib. II. c. XI.] instruens doctrina salutis. Undecim callebat linguas gentium variarum, quarum sermonem lepôre tanto usurpabat, ut linguarum dono praeditum divitus facile crederes. Cum verba de rebus divinis faceret, multum utebatur Divi Pauli epistolis, quas omnes memoriae commendaverat. Neque illum aliter Peruani, quam Apostolum vocitabant. Primus e Societate Cuskum ingressus, ultimo Peruae Regi Christiana tradidit sacra, et pie morienti adfuit. E Perua delapsus in Tucumaniam viginti quinque millia barbarorum vitalibus aquis expiavit, ac ferme totidem in vicina Paraquaria. Indorum puerulos, jam gravior annis et labore fractus, docebat elementa litterarum et Fidei. Adeo nihil humile videtur Apostolicis viris, quod pertineat ad salutem animarum! Saepe illum Angli boni traduntur ab uno loco ad alterum disjunctissimum, brevissimo tempore transtulisse: saepe ab hominum, saepe a daemonum, insidiis liberasse.

Nullam inter mittebat noctem, quin abrupto somno, surgeret ad orandum: quam illi consuetudinem dici vix potest quot machinis, quot fictis terroribus, eripere per annos ipsos duodecim perduelles Angeli conati sint: quorum curas omnes et consilia in eo verti S. Nilus testatur, ut ab orando nos avocent, aut orantes interturbent: Ne post obitum quidem barbarae gentis fuit immemor, quam vivus tanto labore coluerat. Videndum se multis praebuit, ut eos admoneret, hortaretur ad virtutem, a vitio deterreret. Ea porro visa non fuisse commentitia, nec falsas, quae interdum etiam vigilantibus illudunt, species, detestata palam flagitia, depositae superstitiones, mutati constanter mores docuerunt. Pietas tanti viri manu sata quam altas in Perua radices egisset documento esse Limanum collegium vel unum potest, in quo praeter litterarias exercitationes, ut in celeberrimis Europae academiis peragi solitas, sex amplissimae lectissimaeque sodalitates formandis ad virtutem civibus erant institutae. In his principem obtinebat locum ea quae sacerdotes complectebatur, plerosque canonicos, doctores, et parochos civitatis. Ita divisa inter illos erat hebdomada, ut singulis diebus in xenodochium convenirent decem, ut minimum; ibique aperto capite cibos corporibus ministrarent, deinde proprias animis dapes apponerent. Sua quoque mancipiis et AEthiopibus erant sodalitia, ubi mores pristinos exuebant sylvestres animae, et insitae Christo, tanquam arbori bonae, maturas virtutum omnium fruges efferebant. In iis admirari licebat verbi divini famem: ad quinque millia in templum vidisses concurrere, ut sacerdoti concionanti darent operam: nec minor ad poenas de peccatis sumendas, etiam publice, alacritas. Usitatum erat voluntaria verbera suscipere palam ante aras; adeo ut plagarum stridore, suspiriis, et gemitibus, templum omne personaret.

[Note: 13. P. Michael Pastor animam dat pro ovibus suis.] Quae cura propagandae et fovendae pietatis nostros exercebat Limae, eadem vigebat in aliis Peruae partibus. Julienses vexavit atrox pestilentia anno MDCIII. Nulla periculi aut laboris facies Socios deterruit quominus animis pariter et corporibus in calamitate publica succurrerent; nam parochorum ibi munia quatuor in locis obibant. Horum unus, P. Michael Paltor, boni pastoris omnes numeros implevit, animamque pro suis ovibus posuit. Natale illi solum Hispania; aetas annorum triginta sex; Americana commoratio, annorum septem: labor praecipuus, praeter communes animarum pastoribus occupationes, exstitit in componendis Indica lingua libris, quorum sex tomos reliquit, magno gentis emolumento: virtus vero peculiaris, suavissima quaedam caritas, qua et barbaros diligebat, et ab iis vicissim diligebatur usque eo, ut publico luctu funus ejus prosecuti sint; clamoresque ac singultus in templo et urbe tota fuerint exauditi, cum ei justa solverentur. Ipse, dum viveret, profiteri cum Apostolo solebat, Superabundo gaudio in omni tribulatione nostra. Cum enim humanis omnibus careret commodis, coelestibus gaudiis circumfluebat: quod ceteris, qui versabantur in hac barbaria, Patribus usuvenire percrebuerat sic, ut ea sedes laetitiae domicilium a nostris vulgo diceretur. Hoc illud nimirum est, quod idem Paulus ait: Sicut abundant passiones Christi in nobis, ita et per Christum abundat consolatio nostra. Quam facile ac dulce est hac mercede portare pondus diei et aestis! Quid erit autem cum vocabuntur operarii labore perfuncti post exactam diem, et merces illis plenissima rependetur?

Hac mercede, his laboribus incitati Socii sex et quinquaginta Peruam anno MDCIV. subierunt. In hunc numerum venturus erat P. Petrus Ochoa, si per [Note: 14. Socii LVI. in Peruam appulsi. P. Petri Ochoe virtus memorabilis. Indorum pietas.] valetudinem licuisset. Nec tamen debita laude fraudandus est, siquidem operi bono pretium non tam ipsum opus, quam voluntas bona ponit. Neque inferiorem ceteris futurum fuisse praeclara hominis virtus facile persuadet, quam ex uno ejus facto intelligere licet. Cum enim in Orbem ultimum proficisceretur, iterque praeter natale solum haberet, adduci nunquam potuit ut matrem inviseret, quamvis haec ei potestas per moderatores ultro fuisset facta. Erat eximius S. Ignatii cultor, quem in supremo appellans morbo, et cum generis humani hoste acriter decertans, vidisse fertur vires et arma suggerentem. Per opportunus in Peruam hic nostrorum adventus fuit, ad colligendos fructus, quos matura messis offerebat.

Singulos enumerare longum est. Populi Christiani mores plerisque in locis adeo mutatos fuisse constat, ut integrae civitates alias quodammodo se esse mirarentur et gauderent. Barbarorum vero contaminatos vitiorum sordibus animos ita repurgatos, ut quasi modo geniti infantes, rationabiles, sine dolo, coelestis vitae doctrinaeque lac concupiscerent. Uni cuipiam illorum dux et stimulus ad pietatem exstitit pietatis ipsius ac virtutum hostis daemon. Illo scelerum magistro pridem et amico utebatur Indus: illum intuebatur humana indutum specie, et comitem lateri semper affixum, quocumque pergeret, habebat. Euntibus in oppidum Juliense Crux ante portam erecta in via militari apparuit. Ad salutaris ligni aspectum fremere Tartareus comes; Indum hortari ne propius accederet; cumque ille pergeret nihilominus, conqueri ac lamentari quod veteris amicitiae totque beneficiorum oblitus desereret patronum et hospitem. Barbarus vim divinae Crucis admirans, tanto alacrius iter institutum tenet, ac festinat in oppidum. Enimvero improbus comes, quis esset dissimulare praeterea non potuit. Minis atrocibus frustra jactatis, negat se illuc posse ingredi, ubi tot reperiantur precatores, tot ligni cultores. Qua confessione Indus vehementer obstupescens, Christiana suscepit sacra: occursantemque procul ac minitantem Tartareum tenebrionem, formato rite Crucis signo, et invocato JESU sanctissimo nomine deinceps abegit. Hoc divinum nomen Juliensibus mire infixum animo haerebat: illo insignita sodalitas a sexcentis Indis frequentabatur. Kalendas Januarias, quo die impositum puero Deo nomen est, praecipua colebant pietate. Coelesti convivio pasti procedebant omnes in forum; ubi collectos pauperes solennibus epulis accipiebant. Ad hunc vero diem comparabant se se incredibili studio: alii hebdomadam integram ducebant jejuni, alii arido contenti pane: ciliciis afflictabant membra, verberibus caedebant, horas complures precando et meditando coelestia consumebant.

[Note: 15. Caeci Cuskenses et muti ad erudiendam plebem adhibiti.] Sodalitas longe dissimilis, si spectetur hominum conditio; si utilitas, non exiguae frugis, in Cuskensi collegio conflata erat e caecis et mutis. Accidit, naturae an loci vitio? ut in ea civitate plures nascantur oculis capti: sed jacturam oculorum sarcit memoriae tenacitas, solertia ingenii, dexteritas mira et industria. Horum aliquos, ob inopiam destitutos ab omnibus, Patres domi alebant, instituebantque diligenter Fidei rudimentis, quae illi statim mandabant memoriae, et venustissima patrii sermonis ubertate renarrabant. Istos praedicandi Evangelii adjutores sum pserunt, vixque prodibat sacerdos e nostris unus, quin aliquem caecum sibi comitem adscisceret. Iidem in remotiores longe pagos educti audiebantur summa cum voluptate ab indigenis, pendente circa caecum concionatorem attenta multitudine, et avidis auribus quaecumque dicerentur bibente. Subjiciebant concioni pias cantiunculas, et petitas e sacris libris historias, easque, a praecipuis neophytis laute ac liberaliter accepti, multo facundius et libentius decantabant, quam ineptas et joculares naenias, quibus olim otiosos praetereuntium circulos distinebant. Caecis interdum jungebantur muti, quibus unam natura linguam ita negaverat, ut alias totidem donasse videretur, quot in capite nutus, quot in digitis erant articuli. Quae mysteria Fidei, et praecepta doctrinae Christianae a caecis efferebantur voce, eadem muti oculis eloquentibus, et vocali gestu exprimebant. Sic alteris alteri quod deerat commodantes, oculis pariter et auribus audientium spectantiumque serviebant. Doctores alii, istis magis caeci et muti, propositi sunt in collegio Limano, nimirum libri, qui ejus in vestibulo affixi, feriantes, ut assolet, in aditu advenas et hospites occuparunt. Idque variis postea in locis non sine pietatis fructu est usurpatum. Religionem ac virtutem efficacius persuasit compluribus indigenis advenisque publica et luctuosa calamitas. Quippe Kalendis Decembribus anni MDCIV. repentino motu concussa tellus circa urbem Arequipam intremuit, ac per trecentas admodum leucas, diram stragem edidit. Civitates plurimae partim excisae radicitus, et in auras jactatae: partim sic sepultae, ut locus ubi stetissent, quaereretur; avulsi montes; siccati, vel hiante terra hausti fluvii: mare limitibus victis proruptum monstra piscium, ignotae magnitudinis et formae, in valles novas

effudit. Aer pulvere, sumo, cinere stans, atram induxit noctem de meridie, ac multos mortales spiritu intercluso praefocavit. Divinae providentiae merito assignatum est, quod Arequipensis collegii Patres certum in locum evocati a rectore convenissent, cum ruere tecta et urbs primum exscindi coepit. Ibi cum stetissent omnes aliquandiu sospites et illaesi, statim atque tumultus conquievit, prosiluerunt in oppidum, ad miserabilem, quae restabat ex immani clade, turbam omni ope sublevandam. Hanc multo paratiorem offenderunt ad melioris vitae curas serio concipiendas; is enim existere calamitatum publicarum fructus solet. Sic flagitia compescere Deus amat, id agens ut peccantes emendet potius, quam ut sontes perdat.

[Note: 16. Pretiosa mors et vita P. Petri Annasci.] Hos inter metus ac ruinas vastissimae regionis placidum Apostolici laboris finem invenit P. Petrus de Agnasco, pridie Id. April. anni MDCV. non MDCIII. ut nonnulli scribunt: siquidem ingressus Societatem est anno MDLXXII. annos ipse natus duos et viginti, et in ea vixisse annis tribus ac triginta perhibetur. Ubi primum vitae sanctioris consilium iniit, animum unice appulit ad imitandum Christum, cui tanquam suo duci militare statuerat: vixque e pueris excesserat cum domestica mancipia praemio proposito invitabat, ut ab iis caederetur incussis alapis, memor similis contumeliae olim inflictae Christo: et famulos mercede illectos ad audenda graviora perduxisset, nisi parentes, re animadversa, illorum proterviam coercuissent. Religiosam amplexus vitam, retinuit pristinam in se saeviendi cupiditatem, explevitque. Tria maxime, in quibus elaboraret, sibi proposuerat; obedientiam, orationem, contemptum sui. Cum Indis ita degebat, ut unum eorum diceres, imo omnium servum: aegri pariter ac sani parentem in illo, medicum, et magistrum sentiebant. Eorum vulnera deosculari, saniem ac pus haurire non semel conspectus est. Novem difficillimas linguas, quo pluribus prodesset, didicerat, eoque instructus praesidio innumeros mortales erudivit. Litteris etiam consignavit earum linguarum prima rudimenta, ut posterorum laborem sublevaret. Quoties ad excipiendam alicujus confessionem vocabatur, confestim omissis omnibus accurrebat, maximum in mora periculum saepe esse confirmans. Libellum circumferebat sua descriptum manu, in quo virtutes nostrorum, quibuscum versabatur, habebat exaratas. Quemcumque in locum procederet, eo sanitatem secum deferre videbatur, id quod ipsemet P. Joannes Romerus, illis Missionibus praepositus, se confitetur expertum; ac praesertim cum in oppido S. Jacobi perniciosa febri jactaretur. Nam simul atque P. Agnascus, nomine JESU invocato, manum ejus pectori admovit, salutari tactu fugata febris est, ac somnus perdiu non visus rediit. Tigres, animal ferocissimum, blandientes et innoxias leniter demulcebat. Sic res creatas omnes habet subditas qui se Deo subjicere totum novit.

[Note: 17. Provinciae Peruanae partitio. Collegia Guamangense et Carthaginiense.] Cum latius in dies provincia Peruana funderetur, jamque versus septentrionem excurreret ultra decimum ab AEquinoctiali circulo gradum, et ultra trigesimum ad meridiem, visum est eam tres in partes dividendam esse, ut commodius gubernaretur. Itaque duae sunt constitutae vice-provinciae; nimirum una ex iis domiciliis quae septentrionem spectabant; altera ex iis quae longissime tendebant in Austrum: media vero pars, AEquatori propior, nomen provinciae retinuit. Vice-provincia septentrionalis novum regnum Granatense complectebatur. In eo erat collegium Quitense, a quo tota vice-provincia Quitensis est nuncupata; Seminarium S. Ludovici; Residentiae Panamensis, Carthaginiensis, et Sanctae Fidei. In Australi vice-provincia, quae Charquensis quoque appellabatur, collegia erant Potosinum et Pacense, Residentiae Tucumana et S. Crucis, necnon Missiones aliquot. Provincia continebat collegium Limanum, domum Probationis, Residentiam S. Jacobi, et Juliensem: collegium seu Seminarium S. Martini; collegia Cuskense, Arequipense, Chilense, et quod anno MDCV. constitutum est, Guamangense. Est Guamanga pulcherrima civitas, aequali fere spatio distans a Limana et Cuskensi. Vocandae Societatis desiderium civibus injecerunt variae Missiones, ac praesertim anno MDCV. cum postulatu Episcopi Cuskensis, cujus in dioecesi est Guamanga, missi sunt e collegio Limano Societatis duo sacerdotes.

Illi, coelo piis conatibus aspirante, civitatem purgarunt a vitiis, et moribus optimis ornaverunt. Collegium a civibus continuo expetitum, et ab antistite fundatum. Inter varias sodalitates in eo constitutas, uni munus illud erat impositum ut pacem inter cives et concordiam foveret, id quod necessarium est visum propter crebras civium factiones, et intestina dissidia. Certi sodales auctoritatis praecipuae ac virtutis, statim atque seditionis ac tumultus quidpiam increpuisset, accurrebant, simulque cum Patribus surgentis incendii scintillas exitiales opprimebant. Admirari vero satis non poterat civitas viros oppidi principes, e sodalium numero, frequentare nosocomia, cibos aegris submisso genu ministrare, adesse diu noctuque animam agentibus, ad infima se ministeria serviliter abjicere. Non levior, aut minus gratus publice fructus e scholis exstitit. Veniebant [reading uncertain: page damaged] parentes domum nostram gratias acturi, quod liberos suos operâ nostra dociles et quietos haberent, quibus antea protervis et impacatis utebantur. Fuerat collegium Carthaginiense in Novo, ut vocant, Regno inchoatum anno MDCIV. Domum illi opportunam anno MDCV. dedit nobilis Lusitanus, addita pecuniae non mediocri summa; quae cum ab ipso mutua peteretur, gratuitam sponte obtulit. Primae omnium, quae a nostris illic habita est, concioni homo perditissimus interfuit, in flagitiorum coeno jacens ab annis circiter quadraginta. Ea permotus resipuit, et camarinam fetentis animi perpurgavit. Huic similia coelestis gratiae miracula permulta urbem admiratione summa et voluptate affecerunt. Nec defuerunt externa, ut ita dicam, miracula, quae multitudinis oculos magis feriunt. Invaserat hominem daemonium mutum. Illius herus nomen S. Ignatii epistolae sub scriptum, capiti laborantis imposuit. Reclusum est os mutum, et primas voces Ignatii laudibus consecravit. Nobilis matrona profluvium sanguinis arte nulla sistere valuerat: illud recitatis coram ejusdem Sancti effigie precibus inhibuit. Altera Beati viri chirographo parem medicinam pari morbo quaesivit. Grassabatur in Peruae finibus popularis lues: civis studiosissimus nostrae Societatis, amissis duobus mancipiis, reliquae familiae cladem veritus, imaginem Ignatii, qua paucis ante mensibus vitam uxori animam agenti redditam meminerat, servis obtulit. Ut eam venerati sunt, aegrotis restituta est valetudo, sanis tuta et confirmata mansit. Mulieres in summa difficultate pariendi, cum vitam dare maturis fetibus non posse viderentur, quin eam ipsae perderent; hanc et sibi et illis ab Ignatio servatam gratulatae sunt. Idque tam frequens et pervulgatum erat, ut miraculi prope nomen crebritas ademisset. Par ejusdem Sancti virtus in sanandis morbis. Insigne est quod in civitate S. Jacobi contigit. Virgini Deo sacrae dolor dentium acutissimus vocem ac paene mentis sanitatem eripuerat. Ignatii felix imago admota ori, vim doloris subito retudit. Virginem incessit dubitatio, Ignatii meritis an casu factum foret; statimque redivivus dolor fodicare dentes putridos violentius coepit. Oravit veniam supplex, et ab auctore beneficii facile impetravit. Eadem aliquanto post stimulis acribus pungi sibi latera sensit. Arcessiti medici artem suam inanem esse doluerunt. Coelestis medici expertam opem Virgo rursus imploravit. Appressit lateri beneficam imaginem: nec abfuit precibus Ignatius. Dulci perfufa somno, quem antehac prorsus ignorabat, evigilat sana, et in templum, ubi solitae preces a reliquis virginibus recitabantur, procedit magno omnium stupore, quae restitutam illi sanitatem laetis vocibus conclamarunt.

[Note: 18. Obitus virotum aliquot illustrium.] Hunc de Perua locum obitus insignium aliquot virorum claudet. Amisit anno MDCVI. Societas illustrem patronum, ac paene patrem, in antistite Cuskensi, cujus minime fucatam aut sterilem benevolentiam non tantum Peruana Societatis domicilia, verum etiam Europaea senserunt. Neque idcirco erat in sublevandis populi calamitatibus parcior, in quem proventus amplos effundebat, id enixe curans ne quis egeret, praeter se se. Uno e nostris ad sacram confessionem; aliis passim ad consilium capiendum, et ad obeunda Evangelica ministeria, utebatur. Austeritatem vitae in magnis opibus, aequitatem in sacra potestate, in aequitate lenitatem et clementiam semper coluit, ut merito ambigeres an Superis esset propter egregiam probitatem, an hominibus propter humanitatem carior.

Ne ipsa quidem morte a nobis dividi voluit, quibuscum arctissime conjunctus vixerat, sibique in templo nostro tumulum componi jussit. Antistiti de Peruana provincia bene merito duos e nostris addimus, quorum alter illam veluti fundavit, alter eandem non parum ornavit; Hieronymum Ruiz de Portillo, et Joannem Atienzam, seu Aziendam; hunc Vallisoletanum, illum Lucronensem. Ruizio Peruam petenti horrida tempestas incubuit. Avulso gubernaculo spoliata navis ferebatur incerto et irato mari, cum particulam Sanctae Crucis projecit in fluctus, qui continuo mites et compositi placidum aequor straverunt. Enatans ligni felicis portio quassatae rati pro gubernaculo fuit, illamque a puppi prosequens, iterque veluti signans, in portum recta duxit. Cum vero in terram Ruizius exscenderet, totum intremuisse littus fertur: sive fortunatum novi hospitis adventum gratularetur exultans regio; sive clades suas prospiciens Tartarus cohorresceret. Sane vix consequi verbis quisquam potest, quot victorias ab illo strenuus Christi miles reportarit, tum in civitate Regum, quam ab amoenissima, ubi sedet, valle Limam vocant; tum in reliqua provincia Peruana, quam annis pluribus prudentissime administravit, et unde in varias Americae Australis partes Societatem invexit, Deiparae praesertim ope singulari ac tutela, quam vidisse anno MDXCII. moriens dicitur invitantem ad coeleste regnum, et ad praemium vitae per annos LXXII. in obsequio divino feliciter decursae.

P. Joannes Atienza vocatus in Peruam fuit, ad eundem fere modum quo S. Franciscus Xaverius olim in Indiam. Intentus piae meditationi, dum adhuc in Hispania versabatur, visus erat sibi vectare humeris barbarum Americanum, qui has ipsi voces identidem occinebat, veni, adjuva me. Quid hoc portenderet facile intellexit. Quamobrem egit sedulo cum suis moderatoribus ut in Americam transmitteret; ubi collegio primum Limano, deinde toti provinciae Peruanae praefuit. Plurimum utebatur ejus consiliis Peruae Prorex, dicere solitus, qui prudentia illi praestaret esse in Perua neminem. Prophetiae spiritu praeditum fuisse multa ostenderunt. Admirationi erat illius, in summa temporum ac rerum varietate, animi aequabilitas, nunquam elati prosperis, nunquam adversis fracti: certissimus fructus intimae familiaritatis, qua Deo rerum humanarum sapientissimo gubernatori jungebatur. Illustria in utroque Orbe virtutum religiosarum reliquit impressa vestigia. Mortuum Kalendis Novembr. anni MDXCII. post annos L. vivendo emensos laudavit pro concione Limanus Archiepiscopus; civitas tota flevit.

Renovatum per id etiam tempus videtur prodigium, quod in eodem S. Francisco Xaverio celebratur. Obierat anno MDCIX. Guamangae P. Ildefonsus Miranda. Ejus cadaver cum refoderetur, alio transferendum, prorsus integrum repertum est, ita molle magnam partem ac tractabile, ut vivi hominis judicares, quam vis ante sex menses conditum, inditâ feretro calce vivâ, fuisset. Minus id mirum illis accidit, quibus perspecta viri virtus erat, et qui ejusdem in caelesti patria gloriam Deo monstrante cognitam, et locuplete compertam auctore perhibent. Sane illud non nunc primum, nec falso jactatur, Societatis homines qui Christianis mysteriis feras ac barbaras gentes instituunt, aut jam insigni esse sanctitate praeditos, aut ad eam brevi pervenire. Sive quod remoti longius ab omni rerum caducarum fuco et illecebris, in solo Deo paene cogantur acquiescere; sive etiam quod majora de coelo accipiant bene ac perfecta vivendi praesidia, quibus instructi asperam virtutis heroicae viam impigre decurrunt: seu demum, quod ob oculos habeant divinae gratiae miracula, et summarum in recentibus Christianis exempla virtutum, quibus majorem in modum accenduntur. Quis enim coelestis gratiae vim non admiretur, cum barbaras mulieres, antea in flagitiorum coeno volutatas, nunc majorem pudicitiae curam gerere videt, quam libertatis et vitae? homines vix imbutos antea colore humanitatis, acceptas injurias oblivione voluntaria conterere, pares quibuslibet aerumnis animos et cruciatibus offerre? Peruani Principis conjux veneficiis conflictata sibi vitam paulatim eripi sentiebat. Rescivit depelli morbum ac mortem nullo negotio posse, si nescio quid fieri pateretur, quod olebat veneficium. Respondit tanti sibi praesentem vitam non esse, ut eam delicto vel minimo emptam vellet. Ac illa

quidem tabe lenta sensim consumpta interiit: ejus tamen necem haud inultam passi sunt Superi. Anus quaedam, ex illo veneficorum agmine, susceptâ cum suis gregalibus simultate, illorum sceleratas artes judicibus aperuit. Septem coroprehensi plurimis hominibus illatam a se necem confessi sunt. Sic Avernale noctu peragebant sacrum, quo necem cuipiam moliebantur. Triduum abstinebant cibo: tum opem mali daemonis implorabant horrendis clamoribus. Prodibat ille nigro involutus linteo, et fructus oblatos devorabat: deinde hominis, quem peremptum cuperent, fabricari jubebat effigiem ex adipe arietis Indici, et humo infodi. Hanc dum fingerent ac defoderent, insano ululatu voces iterabant istas, Macta, percute; Maeta, percute. Defossa imago dum corrumpebatur, simul homo macie torridus et contabescens peribat. His veneficorum artibus, aut alia quapiam barbarorum conspiratione sublatum P. Raphaelem Ferrerium anno MDEXI. eadem Perua doluit. Brevi temporis spatio Cofanes quadringentos, genus hominum ferum et immane, cicuraverat, ac salutis fonte mundatos a vago silvestrique victu traduxerat ad communis vitae socieratem. Absunt illi Quito millia passuum fere ducenta. In regionem ulteriorem enisus nusquam deinde comparuit. Fama vulgavit eum ab indigenis dolo evocatum, et in profluentem cum sociis abjectum. Quaecumque tandem illius mortis conditio fuerit, cognitum est postea certis auctoribus non aliam ejus fuisse causam, quam quod invisam ingratamque barbaris doctrinam praedicaret, Porro non ante mensem Martium anni MDEXI. periisse haud levis conjectura ducitur e litteris Patrum Ferdinandi Arnolfini, et Stephani Paezii, qui XV, Kal. Apriles ejusdem anni, caedem hanc ut recentem ad Praepositum Societatis perscripsere. At P. Benedictus Arroyus, cum Peruam anno MDCXII. pestilentia vastaret, vitam, cujus sextum nondum impleverat lustrum, fortiter profudit in officio caritatis, enectus halitu putrido barbari, cui confitenti aures dabat. Flagrabat ingenti animarum studio, quam ejus virtutem aliae multae comitabantur. Biennio post Socii septem, in eadem caritatis arena pro salute proximorum depugnantes, fortiter ceciderunt.

Quietiorem in collegio Pacensi mortem obiit anno MDEXIV. P. Gabriel de Baeza Hispanus; per annos duos et quadraginta versatus in Indicis pro religione propaganda laboribus. Tantus erat ejus in precando ardor, ut admotis pectori pannis frigidâ imbutis temperandus esset. In seipsum inclemens ac prope crudelis, perpetuo amictus cilicio, et cruce serreis aculeis aspera onustus incedebat: his armis pudicitiam contra hostiles insidias tutabatur. Nullis unquam spectaculis interfuit; nullius odoris suavitatem degustavit, nullius demum religiosae legis, etsi levissimae, violatae reus est visus. Ex quo intelligi potest quantus fuerit in rebus maximis, qui vel in minimis tantus foret. Laus eadem, vitas ad omnes religiosae disciplinae numeros exactae, Alfonso Ovando tribuitur: eadem piae crudelitatis. Non contentus cilicio simplice, pluribus utebatur, ut nulla pars corporis, licet innocentissimi, et ab omni labe semper intacti integrique, supplicio vacaret. Ita vero repetitis verberibus saeviebat in se se, ut nihil praeter pligas verberaret, ac totus uno quodam vulnere constare videretur. Admonendus et paene cogendus erat ut cibum sumeret. Ceterum coelestibus affluebat deliciis inter orandum, quae sors illorum est, qui vilia rerum infimarum oblectamenta, velut AEgyptias dapes, aspernantur: illis manna suavissimum e coelo depluit. Quem perfectae virtutis gradum Ovandus non ascendisset, si suppeditasset vita, qui jam istud culmen annos decem duntaxat et septem natus, ac novitius, attigerat? Obiit in tirocinio Liraano VIII. Id. Novembr. ejusdem anni MDEXIV.

[Note: §. X. RES GESTAE IN CHILE, PARAGUAIA, et TUCUMANIA.] PERUAE finitimum est Chilense regnum, eaque clauditur a septentrione; alluitur ad occasum mari Pacifico; ad ortum cingitur perpetua montium altissimorum catena, finesque Tucumaniae attingit. Protenditur a vigesimo octavo gradu versus Austrum, usque ad septimum circiter et quadragesimum: latitudo non major quam sex septemve graduum est. Hoc regnum Hispanis primum patuit anno MDXXXVI. idque felicibus paulo post occupavit armis Petrus Valdivia,

et urbem S. Jacobi condidit, regni caput. Ad cicurandas barbarorum mentes, et religione imbuendas eo. Sociecatem vocavit Rex Catholicus. Octo e nostris ineunte Februario anni MDXCIII. profecti Limâ, Coquimbum, Chilensis orae portum celebrem, exeunte Martio, inde urbem S. Jacobi, tenuerunt. Excepti [Note: 19. Collegium Chilense.] perhumaniter fuere tum a civibus, tum vero a Patribus Dominicanis, obviam longe progressis et hospitium offerentibus. Ex illorum coenobio migratum subinde est in aedes collegio attributas in iisque Sextili post mense initium docendi factum. Paruit initio collegium Chilenum, cum adjunctis ei paulatim domiciliis, Peruanae provinciae praeposito: sed mox ab ea separatum peculiarem cum Paraquaria, sive ut alii scribunt, Paraguaia, et Tucumania provinciam conflavit. Quamobrem de rebus in Chileno regno, in Paraguaia, et Tucumania gestis simul dicemus, ut ne dividantur narratione quae ejusdem provinciae vinculo conjuncta sunt. Sed ante ipsius Paraguaiae, unde nomen toti provinciae darum, et Tucumaniae, brevis est informanda notitia

[Note: 20. Ingressus Societatis in Paraguaiam, et prima domicilia.] Paraguaiam claudit a septentrione Brasilia, oceanus ab ortu, Perua et Chile ab occasu, a meridie Tucumania et regio Magellanica. Nomen invenit a fluvio Paraguaio, qui trecentas fere leucas emensus accipit amnem Paranam, Uterque sexcentorum fluminum exuviis dives, sumptoque nomine de la Platta quae vox argentum Hispanis sonat, ducentas adraodum leucas eodem conficit alveo, et iq oceanum vectigales aquas defert. Paraguaiae caput civitas Assumptionis. In eam anno MDLXXXVIII. primus e Societate venit Leonardus Arminius, Neapolitanus, cum tribus Sociis, et cives usitatis sacramentorum et concionum praesidiis confirmavit; mox in circumjectos agros et oppida procurrit. Itaque non ita multo post Societati domicilium Villaricae, in Guairanio tractu, datum fuit. Anno vero MDXCIII. Cives Assumptionis eidem certam domum obtulerunt in urbe sua. E pluribus Sociis Alfonsus Barsana et Joannes Romerus in oppido consederunt; alii per insidias barbarorum ac tela, in regionem intimam pervecti, Guarambaeos, Cucuienses, Piraienses, Itatinos, Atisanos, erudierunt, ex iisque opima Christo Damino spolia tulere. Sex oppida, propter Hubaum flumen sita, partim a gravissimis deterruere sceleribus, partim religionis verae moribus ac praeceptis instituerunt: alia duo, vocatis in vitae socialis communionem barbaris, condiderunt. P. Gaspar Monroyus Christiana sacra Omaguacis intulit Fluminis Rubri fontes accolentibus. Illi ab annis triginta Hispanorum imperio, nonnulli etiam Christi legibus parebant. Verum, conflata per eos dies nefaria conspiratione, perduellionis signum aperte sustulerant, duce regulo quodam Piltipico; qui olim baptismo initiatus datam Deo et Hispanis fidem impie fregerat, everterat Cruces, templa exusserat, oppidula solo aequaverat. Hunc vincendum Monroyus suscepit. Solus et inermis armatum, stipatumquo multo milite aggreditur. Ac primo quidem homo sacrilegus adeuntem superbe ac ferociter accepit. Modestia tamen, comitate, atque injecto prudenter ab armis Hispanorum metu paululum mitigatus, sacerdotem domum invitat. Ibi potionem insulsam, e tritico Turcico vetularum dentibus trito confectam, usitatam gratamque barbaris, ipsi propinat. Sumpsit poculum Monroyus tam hilariter ac festive, ut in ejus amplexum ruens Piltipicus pacem composuerit, potestatem Omaguacas baptizandi, corameatum ad iter, ultro ac prolixe concesserit. Tantum in rebus minimis ad maximas conficiendas saepe momentum est! tantam vim ad expugnandos animos modesta comitas habet! Paucorum dierum spatio quinque vicorum oppidani, caedibus antea et sacrilegiis, infames de pace et Christianis legibus amplectendis una mente et voce consenserunt. At Piltipicus cum subinde pristina scelera et belli consilia repetiisset, victus acie captusque, in gratiam cum Deo et Hispanis per eundem Monroyum est revocatus, atque in vineulis pie decessit.

[Note: 21. Tucumaniae situs; primi ejus cultores e Societate.] Non segnius Christianam rem Socii procurabant in Tucumania. Hanc Paraguaiae esse partem aliqui volunt. Habet flumen Argenteum ab ortu, montes Chileni regni ab occasu. Patet in latitudinem ad leucas trecentas, ad ducentas vero in longitudinem. Primaria civitas olim erat Fanum S. Michaelis; sed, hoc

oppido destructo, condita est urbs S. Jacobi, nunc Tucumaniae caput, et Episcopi sedes. Secundum hanc civitatem praecipuae sunt Nova Corduba, Salta, Estecum, Risca, etc. Tucumania detecta fuit ab aliquot Hispauis militibus, qui per fluminis Argentei ripas in Peruam novum iter tentabant, annis MDXXX. et XXXV. Primus Tucumaniae antistes Franciscus Victoria, Dominicanus, ad P. Josephum Anchietam Brasilia provincialem, et ad P. Joannem Atiensam Peruae Praepositum, litteras dedit, homines aliquot Societatis enixe postulans. Missi sunt ex urbe Potosio anno MDLXXXVI. Franciscus Angulus, et Alfonsus Barsana; tantusque fructus pios labores, Christo adjuvante, consecutus est, ut spes colonorum ac prope vota vinceret. Haud ita multo post accesserunt in Tucumaniam aliquot Socii, e manibus Anglorum piratarum elapsi anno MDXCIII. Omnes, collatis viribus, opem genti miserae pernecessariam attulerunt, et longe lateque, ubi etrat impetus Spiritus, evagati, Mataranos, Huarpas, Lullos, Niguaraas, Calquaquinos, Frontones, accolas Fluroinum Salsi, et Rubri, alios aliis nominibus, institutis, vitiisque discrepantes sacro lustrarunt baptismate, et coelestibus praeceptis imbuerunt. Alfonsus Barsana viginti millia ethnicorum sacramento Fidei quadriennio mundasse fertur: pacem multis locis tum publicam indigenarum cum Hispanis tum privatam inter dissidentes composuit: linguas perdifficiles novem, ac plane diversas brevissimo tempore non didicit modo, verum etiam, conseriptis libris, ut ab aliis percipi tradique possent effecit. Duae interim stationes Societatis in Tucumania sunt positae, una in oppido S. Jacobi, altera Saltae,

Dum haec in Paraguaia et Tucumania geruntur, P. Ludovicus Valdivia Chilensis collegii primus moderator componebat vulgi mores, et sanandis animis totus ac servandis vacabat. Comperit cives amplius quinquaginta mutuis inter pocula caedibus paucorum mensium spatio periisse. Indagavit mali caput. Europaei mercatores lucro ducti non solum venale proponebant vinum, sed indigenas etiam alliciebant ad potandum, et huic incendio faces subjiciebant. Egit cum antistite et magistratibus, ut modus popinis et cauponibus, legesque certae statuerentur, quod in tanta lucri tam facilis aviditate vix obtineri posse credebatur. Ita pax in foro et familiis fuit: rixae, lites, irae, et alia quae sunt in vino mala, confestim extincta, Patres Gabriel Vega et Ferdinandus Aquilera e collegii Chilensis umbra domestica processerunt in solem ac pulverem, Apostolorum more sine sacculo et pera, et verbum vitae gratis dantes: magna populi admiratione qui nihil praeter merces exoticas atque aurum in regione sua quaeri videbat, vulgo ab Europaeis institoribus et illud ipsum, licet alio nomine, peti a sacris hominibus aliquando crediderat. Accessit Patrum concionibus non levis auctoritas ab. exemplo regii praetoris Martini Garziae de Loyolâ qui partes omnes non sui tantum, sed paene sacerdotalis officii explebat: dignus qui sanctum Ignatium cognatione attingeret, ac salutis etiam alienae studio proxime sequeretur. Tenere se collegii moderator Valdivia non potuit quin ipse quoque prodiret, ac Sociis tam naviter laborantibus operam adjungeret. Cum aliquando in exequiis puellae nobilis verba de contemptu mundi, rerumque fluxarum inanitate faceret, dicentem audivit Didacus Lopes de Salasar, Hispanus praepotens, opibus, honore, ceterisque vitae commodis circumfluens. Perculit hominem oratio; grave salutis periculum agnovit, quod obcaecatus fascinatione voluptatum non videbat: utque illud effugeret recepit se in Societatis tirocinium. Ibi cum mentem ad contemplationem bonorum ac malorum aeternorum vehementius appulisset, insolita contentione profligavit valetudinem, remissusque in patriam, tertio quam venerat die, votis religiosis rite nuncupatis, occubuit.

[Note: 22. Guairanii, Diaguitae, Lulli etc. excoluntur. Collegium Novae Cordubae.] Interim PP. Emmanuel Ortega, et Thomas Fildius tanto uberiorem animarum messem anno MDC, collegere, quanto foedior morbis ille annus exstitit in Guairania, quam Paraguaiae partem excolendara praecipue sumpserant, Pagos, antra, nemora, diu noctuque concursabant, ut morientibus catervatim Indis praesto essent. Nec paucos mortis metus ad capessenda sempiternae salutis remedia compulit. His instantem Ortegam aquarum repentina proluvies paene

obruit. Iter illi per campum erat duobus utrinque fluviis irriguum. Egressi ripas magno fragore planitiem vastissimam subito impleverunt. Nulla nisi in arboribus salus, in quas ex omnibus pagis indigenae confestim, obrutis aqua mapalibus, evaserunt; permisti viris pueri, aegris valentes, Christianis ethnici. Matres filios complexae, lamentabili gemitu duplicabant cladis horrorem; nec minus terroris afferebat vitorum stupor ac silentium; quibus remedii nihil ostendebatur, si campum obtinere fluvii pergerent, cum esset omnibus aut aqua, aut fame pereundum. Ecce autem alius a feris timor, quae superfuso natantes aequore, quamvis oblitae paululum propriae feritatis in communi periculo, ad easdem arbores applicabant se se. Ingens vipera praealtam ad quercum, cui Ortega noster insidebat, adrepsit, et sinuosis orbibus ramum implicuit, Ortegam oculis igne ac sanguine suffectis petens. Sed ramus fractus pondere, illam opportune in aquas excussit. Hoc discrimine defunctum clamor subitus exterret. Cernit inter tenebras obscurae noctis, barbarum ad se natando accelerare. Audit ex illo tres ethnicos morbo et inedia confectos baptismum postulare. Nihil cunctatus alligat ad summam arborem vestes, et in aquam se projiciens ad eos enatat. Luctatus diu cum incursantibus ramis ac vepribus, quos ab humo convulsos ferebant undae, ad arbores monstratas pervenit; ethnicos pro tempore edoctos baptizat, qui statim vita viribusque destituti, et in aquis sepulti sunt; cum aliquot neophytis, quos peccata confitentes audierat. Magnus fuit in remeando labor; nam pedem acri spina pertusum vix movebat. Triduo exacto inter hos metus, et aquis notos in alveos redeuntibus, intumuit pes dolore incredibili; cujus sensum, licet evulsâ spinâ imminutum, semper quoad vixit, cum fluida cicatrice retinuit. Utcumque curatus, universa Guairania docendo patiendoque perlustrata, Novam Cordubam revocatus est, ubi Societati domum cives magno consensu obtulerunt. Ea dum aedificatur, dum templum erigitur et ornatur, Joannes Romerus in circumjectis urbi locis ardorem Fidei ac pietatis prope extinctum suscitavit. Regio est montibus ac moribus asperrima: et longo intervallo nullus nostrorum eo se contulerat: quocirca plerique neophyti ad avitas superstitiones deflexerant. Procurrit inde ad Diaguitas. Fuerant illi quidem Hispanis, internuncio et interprete P. Barsana, conciliati. Veteres tamen alebant iras, innata feritare, et satis magnum a se beneficium dari putabant, quod palam non rebellarent. Nostros exceperunt laeti: quippe qui probe intelligerent paratum sibi esse in eorum auctoritate et caritate petfugium adversus iniquam Europaeorum vexationem. Hac opinione, sane vera, fretus Romerus primum octoginta ex illis in Ecclesiae septa introduxit: deinde pagum ducentis capitibus constantem; mox quinque oppidula Christianis legibus et sacris initiavit. Finitima gens exemplo mota, in Christi jus ac ditionem ultro venit. Compertum fuit ab ea Solem adorari. Habebant persuasum principum animas post mortem in astra majora converti; plebeiorum vero, in minores stellas. Jussi a Patribus evertere Solis aedem, omnes uno impetu fanum disturbarunt, ac donaria tholo refixa comminutaque concremarunt. Doluere principes tenebrarum tantam suis rebus, tam brevi tempore, inflictam securim. Commovent veneficos et praestigiatores, causas discordiae serunt. Nihilominus senum quorumdam operâ seditio compressa est, et concordia rursum devincta. Gravius ab oppido vicino periculum Patribus incubuit. Non steriles minae jactabantur: armata cohors, et ad caedem conducta, properabat. Dum fugiunt per avios calles, adest a pagi, quem proxime praeterierant, dynasta ethnico famulus, obsecrans ut redire ne graventur ad morientem herum, et Christiana sacra postulantem. Paulum addubitarunt quid agerent. Certum videbatur periculum in hostem incurrendi, si redirent. Vetabat contra caritas ne fugere pergerent, ne barbarum perire paterentur. Vicit omnes metus caritas. Relegunt viam, haud tamen per eadem omnino vestigia, et bidui itinere confecto, non tantum dynasten familiae Christi per baptismum inserunt, verum etiam alios in eodem pago infantes ducentos, qui ad unum peste sublati ad immortalem vitam evolarunt. Haec ipsa Patrum in pago mora iisdem saluti fuit. Nam hostis fugientes acriter persecutus, et rediisse nesciens,

lusit operam; haud dubie assecuturus, si iter institutum tenuissent. Quam bene pro suis Deus excubat! quam tuto illi creditur! Non leviori labore, nec minus illustri tutelâ Numinis, Lullorum curam suscepere PP. Ferdinandus Monroius et Joannes Viana. Exciravit illorum studia tum quod nemo alius sacerdos immanitati gentis et inconstantiae auderet se commitrere; tum quod ab annis duodecim destituta omni auxilio jacêret. Consultum est inopiae miserorum ac solitudini omnibus modis, quos impigra pietas comminisci ad salutem animarum solet. Sed in gravissimis aerumnis, et humanorum commodorum penuria, tantam vim coelestium deliciarum suis famulis Deus totius consolationis infudit, ut scriberent vereri se ne istis tam liquidis gaudiis merces quantulacumque suo labori debita repraesentaretur; idque ipsis objiceretur aliquando, Receperunt mersedem suam. Joannes quidem Viana tantis laetitiis incedere se dicebat, ut im coelo sibi esse videretur. Quia tamen istis, quamlibet haustis e coelo, voluptatibus inesse nonnihil fraudis ac fuci potest, nisi solida virpus subsit; Socios omnes e remotissimis regionibus unum in locum identidem congregandos curabat Joannes Romerus, ut precationi vacarent impensius, ut consilia simul conferrent de ratione juvandarum animarum; ut quae sibi quisque obfuisse vel profuisse observasset, communicaret cum ceteris: demum, ut se piis sermonibus invicem et exemplis accenderent. Ita Deo pleni repetebant opus paulisper intermissum; ita conceptas per sacrum otium flammas late per Tucumaniam, et Paraguaiam sparserunt.

[Note: 23. Barbari Chilenses ad pacem adducti. Impotens iracundia.] In Chilensi regno praecipuam laboris et industriae partem habuit P. Ludovicus Valdivia. Regionem inquieta pacis et belli vice turbidam lustravit cum Alfonso Garcia Ramono, ejus praefecturam adepto, et ad pacem cum religione retinendam induxit. Viginti gentis Principes Christo dedere nomen, et concordiae publicae sequestros vadesque se obtulerunt. Alii quidam bellum et arma cum ostentarent, ad eos Valdivia, cum quinque duntaxat militibus, accessit. Venientem excepere satis liberaliter, nec segnius de pace ac religione disserentem audivere. Ab altissimis Fidei mysteriis delapsum ad morum disciplinam unus libere interpellavit, negans videre se cur ebrietatem Christiana lex vetaret; quae somnum permitteret cui simillimam ebrietatem esse contendebat, Discrimen ostendit Valdivia, quod dormiens rationis potestatem proximam retineat, non item ebrius; et somni vincula rumpere cum libet possis, vini non possis cujus crudelem dominatum domesticis exemplis facile barbaros docuit. Alium roganrem cur plures unâ conjuges Christiana lex prohiberet, ac vehementius, tanquam de legis iniquitate, quiritantem elusit joco, rogitans vicissim cur feminis plures habere viros ipsorum legibus non liceret. Casiquii promiserunt, si lustrare interiores regni piagas vellet, se duces itineris, corporis custodes, pacis demum componendae cum hostibus arbitros et fidejussores fore. Non abnuit; seque illis deducendum permisit. Convenerant moniti hostium primores certum in locum: quibus Pater cum Regis Catholici litteras ostendisset, nihil per se stare omnes responderunt, si bellorum causae tollerentur, quin pacem ultro et Christiana sacra susciperent. In hac sententia praesenti prodigio confirmati fuerunt. Inda mulier a partu recens et graviter debilitata infantem sacris expiandum caerimoniis dare omnino recusabat, quod statim enecandum existimaret: id enim persuadere barbaris matribus conabatur hostis humani generis. Valdivia Deo fidens vitam puero, matri incolumitatem spondet: utroque baptizato, stetit infanti vita, reddita parenti sanitas est, Infantis avia, valde anus (quippe centum annos, et plus eo, numerabat) miraculo attonita, baptismum una cum aliis pluribus flagitavit. Haec tam praeclare inchoata unius hominis impotens dolor propemodum evertit. Post valtatas annorum superiorum bellis Chileni regniurbes, Hispani bene multi servitutem apud Indos, a quibus capti fuerant, aut empti, serviebant, In iis Heredia quidam, loco non ignobili natus, sortem miserrimam et servitutem eo ferebat aegrius, quod sociam tori et calamitatis haberet matronam lectissimam, et geminos ex ea liberos, Accidit ut inter vina jurgaretur cum barbaro, cui venditus et mancipatus erat. Indus vino aestuans

conviciis atrocibus affatim Hispanum aspersit. Quibus ille actus in furorem, surgit Indumque contrucidat. Patrata caede, instantibus barbaris clapsus est fugâ, sed non totus: restabat fida conjux, restabant liberi; quorum natu majorem corripiunt, vivumque concremant. Mater infelix alterum filium superstitem amplectens, Quid agimus, inquit, fili, parentis miserae solatium dicam, an metus et dolor? cur diutius hic stamus? Nam si patre Hispano natum esse scelus est; eadera te, quae fratrem sustulit, poena morsque manet: nec mihi quidquam mitius expectare fas est. Sic locuta, fugam per tenebras arripit cum filio. Iter accelerabant noctu per ignota et vasta camporum spatia; interdiu latebant in speluncis, et vitam herbis vulsisque radicibus tolerabant. Errantibus in avio nemore sub vesperam occurrit mulier ethnica, quae lignatum veniebat e vicino pago. Fame ac taedio itineris exanimes accidunt illi ad genua; qui sint, quid patiantur, quo tendant, docent. Cepit mulierem tantae calamitatis commiseratio. Suadet ut parumper in silva interiore lateant, ne in mulieres alias, petere ligna solitas ex eodem nemore, incidant; se provisuram quid optimum deinde factu sit. Mox refectos oblato cibo, et humanitare inexpectata laetos, in antrum abdit, ejusque aditum ramalibus obstruit. Redit eundem in locum postridie, ac sibi deliberatum esse narrat migrare ad Hispanos, baptismi causa; illorum arcem abesse duntaxat tridui, nota sibi viarum compendia, ducem se futuram. Gratias enimvero agere ingentes, et se totos illi tradere. Venit intempesta nocte, cumque ambobus iter carpit. Triduo post pervenere Araucum, ubi P. Valdivia incolumes accepit. Laudavit, ut par erat, mulieris ethnicae caritatem, donaramque lauta veste, longe potiori munere affecit, traditis Fidei rudimentis, quae cum celeriter percepisset, inter Christianos numerata est. At barbari necem sui civis ulcisci parabant armis, et immanis belli fragore tota jam regio circumsonabat. Valdivia propere ad illos excurrens ferales lenivit iras et concordiam utcumque instauravit.

[Note: §. XI. PROVINCIAE JUS ET NOMEN DATUM PARAGUAIAE.] HACTENUS administrata fuerat Societas in Chilensi regno, in Paraguaia, et Tucumania, a Provinciali Peruae: sed cum istae tres Americae Australis regiones longissime abessent ab urbe Lima, Peruae capite, non poterant a Peruanis Provincialibus, spectari commode et gubernari. Quare a Claudio Aquaviva paucis ante annis P. Stephanus Paes eo praecipue consilio missus fuerat in Peruam, ut coram inspiceret quod maxime remedium huic afferri malo posset. Ille, de gravissimomorum virorum sententia, retulit non aliud praesentius occurrere, quam si e provinciae Peruanae partibus hinc inde remotioribus gemina conflaretur vice-provincia, Peruano Provinciali subjecta. Quoniam autem multa non levem in dividendis collegiis difficultatem movebant, P. Didacus Torres, cum Romam provinciae Peruanae procurator electus accessisset, Praepositi Generalis sententiam exquisivit. Aquaviva, illo diligenter audito, utriusque vice-provinciae fines ac jura descripsit, ipsumque P. Didacum, unum ex illis vice-provincialibus creavit. Interea crebras e Puraguaia et Tucumania multorum Hispanorum litteras accepit, conquerentium immensas Paraguaiae regiones a Peruae Provincialibus negligi, tanto videlicet locorum intervallo disjunctis. Eorum querelis impulsus Aquaviva e re Societatis et publica fore censuit, si ex Paraguaia, Chile, et Tucumania conderetur nova provincia, neque ullatenus Peruanae provinciae obnoxia. Id P. Didaco significans, eundem Paraguaiae Provincialem primum nominavit, eique Socios quindecim, quos in eam secum abduceret, concessit. Hoc idem Peruano Provinciali scripsit. Sed perlatae jam fuerant Limam ejusdem Praepositi Generalis priores litterae, quibus geminae vice-provinciae deseriptionem a Patribus Americanis propositam confirmabat. Hinc orta dissensio. Alii standum prioribus Praepositi litteris, alii posterioribus pugnabant: nec deerant qui posteriores a P. Didaco extortas dicerent, ejusque bonam fidem desiderarent. Delatâ Romam causâ, rescripsit Praepositus Generalis suam prorsus mentem esse ut e regionibus Americae longius ad Austrum vergentibus, nova nec pendens a Peruano Provinciali provincia constitueretur, eique gubernandae P. Didacus Torres sine ulla cunctatione, ductis aliquot e Perua Sortis, praeficeretur. Sic Paraguaia, Tucumania, et Chilense regnum,

unam in provinciam coaluerunt. Hanc ubi primum gubernandam P. Didacus accepit, nihil habuit antiquius, quam ut tirocinium Societatis in oppido Cordubensi collocaret. Mox delectos ex omnibus domiciliis Patres convocavit in oppidum S. Jacobi, Chilensis regni caput, ut in medium consulerent. Hic habita provinciae prima comitia exeunte Martio anni MDCVIII. Decretum fuit inter cetera ut studiorum sedes in Chilensi collegio poneretur; deinde ut Societatis domicilia collocarentur iis in locis, quae potissimum idonea propagandae inter barbaros et fovendae inter Hispanos religioni, judicarentur.

[Note: 24. Boni Aeris Portus. In eo sedes Societati posita. Militare sodalitium.] Visus est in iis merito numerandus Boni Aeris, ut vulgo appellant, Portus, sive Fanum S. Trinitatis, emporium celebre, ad aestuarium fluvii Argentei, ex quo in Peruam, Chilen, et Paraguaiam frequens et facilis transitus est. Solum ferax et pascuis abundans, refertum armentis boum et equorum, nullo domino per laeta prata oberrantium. Praeter struthionum vim, ac ferarum Europaeis dissimilium, visitur exiguum animal (vulpeculam formosam vocant) tergo vario et pulcherrimo. Nihil eo blandius; obviis ultro se ingerit, ac delicias facit; sed ubi est admissum, vestibus blandientium inspergit urinam adeo pestilentem, ut fetorem abstergere nec diuturnitas temporis, nec lixivia ulla possit; ac vestes, quasi deustae, penitus corrumpantur. Incolae nullas habent certas domos: ibi pernoctant, ubi eos dies defecerit, aut praeda detinuerit: quotidie exules, et semper in patria. Numinis, ut angusta cognitio, sic levis colendi cura. Flent graviter liberis nascentibus, quod eos dicant tunc primum incipere mori. In funere consanguineorum, pro lacrymis fundunt sanguinem, e toto expressum corpore. Honor funeris in eo stat, ut ossa mortui conserventur: ea qui negligit, impius habetur; neque ullum gravius convicium ferunt, quam si majorum ossa dicantur aspernari. Principum Manes colunt, servis eorum mactandis: sic ad heros deduci putant, obsequii continuandi causa. Olim ea natio perquam numerosa fuisse traditur: paulatim est accisa bellis, aut in intimam regionem abscessit. Portum tamen Boni Aeris frequentant adhuc non solum indigenae complures, verum etiam advenae, qui huc e Paraguaia et Tucumania commeant. Quo libentius ibi sedem Societas collocavit. Ea dum conditur, Didacus Torres Chilense collegium optimis legibus, pro regionis conditione, temperavit.

E collegio educta fult Evangelica turma in expeditionem ad Araucanos, gentem ferocissimam, et insestam Hispanis, quorum excusso jugo, post Martinum Loiolam praetorem trucidatum, quasi perduellionis signum sustulerant. Chileni regni partem, a trigesimo septimo versus Austrum gradu porrectam, occupant. Proprios quosdam habent mores ab aliorum Indorum moribus plane diversos. Ab ineunte aetate quod quisque illorum sibi armorum genus elegerit, hoc in omni vita tractat, neque aliud usurpare in bello potest: id faciunt eo consilio, ut in certo quisque armorum genere excellat, cum multa bene tractare vix unius hominis sit. Bello ingruente, gentis primores in commune statuunt an gerere tunc bellum e publica re fit. Epulas triduo celebrant. in iis deliberatur de rerum summa, quodque deliberatum sic est, mutare aut movere nefas. Ductores copiarum olim ita legebant. Tignum grande humeris proecrum imponebatur, qui diutius gestasset molestum onus, ille reliquis praeficiebatur. Postmodum ob frequentia cum Hispanis bella, usu longo perpoliti, et peritis ducibus et militibus exercitatissimis abundarunt. Nomen sortiti sunt ab Araucana valle, qua: viginti ferme leucas patet in omnem partem: nec una gens illa tantum, quae vallem colit, verum ceteri Chilensis regni rebelles, Araucani vulgo vocabantur. In eâdem valle arcem Araucum opere multo et milite muniverant Hispani, quo tanquam freno barbari coerecrentur.

Rari ad Christi Fidem hactenus accesserant, Europaeorum aliquot immanitate ac perditis moribus ab ea deterriti; atque adeo suis ipsorum vitiis, ebrietate, libidine, magicis artibus, vago illo vitae genere, nulla certa in sede consistentis; denique opinione populari, quae omnium animos pervaserat, baptisinum letalem esse suscipientibus. Inde manaverat hic error, quod, proprer in constantiam gentis et insitam morum corruptelam, non impertiebatur nisi graviter

aegrotantibus, et in vitae periculum adductis. Hanc regni Chileni partem inquinatissimam primis Sociorum laboribus Provincialis destinat, Missi PP. Honoratius Vecchius, Martinus Aranda, Franc. Vasqiulis Truxillus. Araucum delati, quam arcem Hispani quingenti cum aliquot indigenarum cohortibus tenebant, milites comitate demulserunt, ne in vitia ferociter ac statim invecti, omnem sibi ad sanandos animos aditum obstruerent. Operaepretium est cognoscere quibus quasi gradibus eo pervenerint, Non omnes aggredi simul placuit, ne divisa in multos cura esset languidior; pauci ex omni numero electi, quorum exemplum valere apud ceteros passet. Ex iljis conflata B. Virginis sodalitas, cujus leges conditioni militum accommodatae fuerunt, ne severitas nimia rudes animos absterrêret. Idonei sodalitio censebantur, qui pellicibus abjectis, nuncium aleae, vocibus impiis, et ceteris, quae fert miutaris licentia, flagitiis palam remitterent. Paucorum exemplo plures permoti convenerunt; et omnes uno consensu hanc dixere legem sodalibus, ut singulis mensibus conscientiam expiarent, et sacro pane vescerentur; singulis diebus operam facienti sacerdoti darent; interessent concioni singulis hebdomadis, et sermones de Deo piisque rebus in loco sererent. Degustata per has exercitationes suavitate virtutis, quam nemo nisi inexpertus fastîdit, magnis eam incrementis auxerunt, et ad luendas criminum poenas conversi, jejuniis, flagellis, varioque cruciatu macerare corpora, horas plures orando ducere, pauperibus levandis largiri suas opes, et alienas ostiatim corrogare; Dei Virginssque matris laudibus obscenas cantilenas, compensare; ubique divinum, quem hauserant pectoribus intimis, ignem spargere coeperunt. Ad Indos quod attinet, qui extra Hispanorum arcem et praesidia degebant curatum est primum omnium ut praecipui aliquem in locum convenirent, ea spe fore ut vulgus ad eorum sententiam facile accederet. In iis plurimum auctoritate pollebat Libipangus. Ille, ceterorum nomine, cum Patres verba de religione ac pace fecissent, vociferatur se non semel ac suos per causam et nomen religionis deceptos; id unum agere sacerdotes Hispanos, ut Indos conjiciant in miseram servitutem; addit convicia, et infortuniorum atque injuriarum ab Europaeis acceptarum exempla nec pauca nec levia recenset, Contra P. Martinus Aranda, Chileni sermonis et moris peritus, orare institit viderent etiam atque etiam ne oblatam occasionem pacis ac publicae tranquillitatis in perpetuum componendae sua pertinacia corrumperent; paucorum Hispanorum flagitia universae nationinon esse tribuenda, Promisit datum iri operam ne quid in ipsos deinceps peccaretur; fortunas cunctis, capita, libertatem salvam fore. Non persuasit. Furiosi praecipitesque, coetu soluto, discessere. Quod verbis nequiverant Patres, hoc vitâ factisque pervicerunt. Ipsorum modestia, comitas, et exempli muta potensque vox oculos barbarorum perstrinxit. Morum integritatem, castimoniam et temperantiam, ignota sibi nomina, obstupescentes venerabantur; praesertim ubi munitam contra vitiorum irritamenta, et immissas muliercularum illecebras, virturem cognoverunt. Primus pudore perfusus ad eos accessit Libipangus, veniam proterviae postulavit, et gentis proceres rursus ad colloquium perduxit. Sexaginta confluxerunt: multo aquiores commodioresque recessere: nonnulli etiam supremo in morbo baptizati. Sed adire dispersos et erudire singillatim, ut infiniti laboris, sic emolumenti non magni erat. Quamobrem viculi prope innumeri ad viginti majores pagos redacti sunt. Statim templa condita, in caque distributi sacrae doctrinae elementa simul perceperunt. Porro quid esset causae cur iste Libipangus tam graviter de Europaeis quereretur, breviter aperiam, et rem paulo altius arcessam.

[Note: §. XII. SERVITIUM PERSONALE SOCIETATIS OPERA COMPRESSUM.] CUM primum fortunata Regum Catholicorum arma religionem in Peruam invexerunt, impositum vectigal quoddam indigenis fuit, quod Hispanis bene de republica meritis pensitarent. Tributum vocabant, in eoque consistebat ut Indi certam praestarent Hispanis operam, aut fruges et alia id genus tribuerent. Ad eum modum Hispano cuipiam decem tributa; alteri viginti, triginta, aut plura ejus generis assignabantur. Contigit (quae est indoles avaritiae semper avida, semper egens) ut Hispani quidam, eo non contenti quod Indi praestabant tributi

nomine, ab iis obsequia quaedam servilia et laboriosam operam exigerent; imo illos ipsos tanquam mancipia vindicarent sibi, cum eorum uxoribus et liberis; et a suis pagis abductos facere opus nulla mercede cogerent; quodque vix credibile sit, nonnunquam pretio venderent. Nihil est tam penitus mortalium animis insitum quam amor libertatis. Rei indignitate permoti Chilenses, Tucumani, Paraguaii, jugum Hispanorum excusserant. Invitati ad Christianam Fidem, passim abnuebant, jacturâ libertatis redimendam arbitrati, eamque spectantes haud secus ac fallacis hami escam, quâ semel captâ et voratâ caperentur. Qui vero jam Christianis initiati sacris erant, fugam aut latibula circumspiciebant, et in montium jugis vel paludibus vitam infelicem trahere paucis annis satius ducebant, quam servitutem diu servire. Catholici Reges Carolus V. Philippus II. Philippus III. occurrere grassanti malo repetitis diplomatibus pro sua pietate et aequitate studuerant: sed ita labes inoleverat, ut aboleri non posse videretur. Limanus Archiepiscopus, singulari vir doctrina, et probitate, rogatis virorum sapientissimorum sententiis, servitium hoc personale (sic illud appellabant) injustum pronunciaverat, neque dissentiebant Peruae Proreges. Sed ferme sic usuvenit, ut in gravioribus negotiis multi magis fremant, et incusent quod prave fit, quam remedium afferre quisquam ausit ac ceteris praeire. Nemo unus exortus adhuc erat, qui viam difficilem exemplo complanaret. Demum P. Didacus Torres Paraguaiae Provincialis, admonitus a Praeposito Generali Societatis, ut nullam interponeret moram exequendi quod aequitas et ratio postularet, confestim Indica mancipia, Chileno Sancti Jacobi collegio nuper donata, manumisit, repensa omnibus mercede laborum idonea. Exemplum, quod omnes desiderare videbantur, pauci sunt imitati, multi datum esse doluerunt: plurimi amicitiam nobis renunciarunt. Societatis homines palam objurgabantur tanquam severioris doctrinae auctores, novae theologiae architecti, hostes reipublicae. Quin etiam nonnulli, innato mortalibus vitio, qui quod cupiunt, facile sibi verum justumque esse persuadent, non dubitabant affirmare, usurpatam tot annos consuetudinem, toleratam a regiis praetoribus, introductam communi consensu, vim justae legis, quantumvis reges doctoresque reclamarent, obtinere. Hanc opinionem cum Didacus Torres ac Socii reliqui acriter exagitarent, imo confitentes de peccatis audire et absolvere qui eam sequerentur, abnuerent, gravem invidiam atque offensionem apud populum susceperunt.

Non tardatus periculo Provincialis pergit in Tucumaniam, ut in ea proderet idem exemplum aequitatis et constantiae. Cuioa provincia Chileni regni ad montium, qui Tucumaniam respiciunt, radices posita Mendozam urbem primariam habet. Regio fertilitate insolita memorabilis est: fertilitatem faciunt nives, quae solibus aestivis liquefactae defluunt in subjectam planitiem e montibus ardiris, eamque pingui limo fecundant: hinc vini et frumenti tanta copia, ut vicinis regionibus alendis par sit.

[Note: 25. Statio Societatis in urbe Mendoza.] Eo cum venisset Provincialis coospexit, non sine intimo doloris sensu, Indos transire turmatim, abreptos in servitutem, viros, feminas, pueros; plerosque omnes nudos, onustos sarcinis, inedia confectos et frigore, adeo ut multi inter nives, quibus montes altissimi horrent, exanimarentur. Cepit illum commiseratio tantae calamitatis. Stationem ponere in urbe Mendoza constituit, tum ut indigenas ad Christi cultum adduceret; tum ut advenas quibus per montium fauces iter frequens in Chilense regnum erat, Christianis subsidiis adjuvaret. Ergo Lopesium Pegnam, et Agnetem Leoniam, cives primarios adit; quid habeat in animo candide aperit. Censum illi annuum, et necessariam aedibus temploque supellectilem obtulerunt. At ubi consilium fundandae stationis divulgatum est, populus tumultuari, fremere in Societatem; nihil esse dubitandum, quin si admitterentur Patres, vastitatem etegestatem in provinciam inducerent, ereptis mancipiis, quorum possessione res Hispanorum opesque stabant. Didacus paulum quievit, dum aestus populi resideret. Mox primores urbis alloquitur; docet quanta sit apud ipsos penuria sacerdotum; quanta barbarorum calamitas, ignorantia, destitutio. Movit illos orationis veritas; et spretis vulgi clamoribus,

Socii sunt accepti. Ab bis mitigata sensim odia populi, et datus aequitati ac pietati locus. Procursum deinde in patentes campos, ubi barbarorum casae ad ripas fluminum et piscosos lacus positae, aut per liberos et apertos agros palantes atque errabundae. Quippe storea levis pro aedibus est, quam humeris impositam huc illuc deportant. Interdum sub terra paululum effossa domum sibi componunt, aestus vitandi causa. Filias suas vendunt viris, a quibus emptae pro mancipiis et uxoribus habentur: pauperes sponsam annuo labore apud socerum posito emunt: quo quis ditior, eo pluribus conjugibus abundat. Ut primum nostros conspexere, facta est undique fuga. Secuti gregem timidum pastores Evangelici conclamant se non ad imponendam servitutem, sed ad ipsos in libertatem filiorum Dei asserendos venisse: imo id agere ut vincula, quibus alligati dominis impotentibus tenebantur, abrumpant. Quo sermone delinitos stasim centum et sexaginta, ex Orci mancipiis, Deus sibi liberos adoptavit. Quatuor sacella in totidem pagis erecta. Impetratum denique a senatu regio, ne deinceps extra patriae fines servitum irent. Beavit is nuncius indigenas; at Europaeos dominos, et improbissimos mangones efferavit. Quamobrem delatus in Tucumaniam Didacus Torres, cum in Cordubensi Societatis collegio Indos omnes libertate donasset, incurrit in odium universae civitatis. Ille vero tanto acrius instare, et in publicis privatisque sermonibus impiam hominum nundinationem, et servitium personale agitare; poenas graves a Rege, graviores a Superis interminari. Minis addidit fidem aquarum subita foedaque diluvies, qua urbis aedes plurimae corruerunt; ventorum turbines procellosi, quibus arbores evulsae et vastati agri; afflatae corporibus pestilentes aurae, unde magna servitiorum pariter ac dominorum strages consecuta. His quasi Superum vocibus admoniti plerique se collegerunt: alii occaluere coelestibus plagis, et magnam exercendae patientiae materiam obtulerunt Patribus, qui vitam gravibus in periculis et summa egestate vix tolerarunt.

[Note: 26. Societas oppido S. Jacobi pulsa, in urbem S. Michaelis accipitur.] Quanto major numerus mancipiorum erat in oppido Sancti Jacobi, Tucumaniae capite, tanto gravius offensum est apud cives praecipuos, qui suas opes servitiorum multitudine metiebantur. Ubi de Provincialis adventu percrebuit, amore in odium verso, debacchantur in Societatem, perturbare, ut aiebant, ac miscere solitam omnia. Clamant convelli justissimas et utilissimas consuetudines, Indorum cum Hispanis commercia caritatemque rescindi. Quae omnia licet facile Didacus et aperte refelleret, nihilominus abalienatum a nobis Episcopum, sacerdotes reliquos communi torrente abreptos, omnia inimica et insesta sentiens, deserendam ad tempus urbem judicavit, Sociosque in civitatem Sancti Michaelis, ipsos evocantem, anno MDCIX. transtulic.

Fanum, sive urbs S. Michaelis, diu cum oppido S. Jacobi de Tucumaniae principatu certavit: quippe antiquitate praestans, et soli feracissimi bonitate, adeo ut illam primi coloni cum terra Hebraeis divinitus promissa compararent. Sed amoenissimae regioni cladem ac vastitatem inferunt immanissimae tigres. Prorumpunt e vicinis montibus ac silvis, et armenta pariter hominesque lacerant. Cum his olim justo bello decertabant barbari, nec dubitabant feroces belluae lacessere instructam aciem, et in agmina media prosilire. Qui plures earum proferebat exuvias, is imperator pronunciabatur, et auctoritate gloriaque ceteris eminebat: nunc singulas fere adoriuntur, et enecant hunc in modum. Ruenti belluae baculum objiciunt, cujus extremas partes utrinque valida prehendunt manu. Ea porro est indoles tigridis, ut quod semel arripuit, mordicus teneat. Ergo ubi unguibus, et hiante rictu, medium in baculum involavit, tunc venator baculum a dextra in sinistram magna vi celeriter contorquet, simulque tigridem subvertit, et antequam se in pedes erigat, resupinam, qua mollis vulneri patet alvus, confodit. Ceterum videtur omnis feritas ab indigenis translata in belluas, adeo mites et humani sunt. Itaque morem ultro Patribus bene monentibus gesserunt, et amantissime in paratam domum acceptis, temporarium templum collatis operis exttuxerunt. Eosdem peculiari cura benevolentiaque complexus est Garcias Medina, nobilis ac dives Hispanus, qui pro suo singulari erga D. Ignatium

studio privatum illi sacellum in suburbano pago posuerat, ejusque alumnos ornare majoribus in dies beneficiis pergebat. Memorem Divum sensit; cujus ope merito credi potest de morte imminente admonitus. Erat aetate adhuc vegeta, viribus integris, de obitu parum, de morbo nihil cogitans; cum a P. Didaco injecta mortis mentione monetur ut ad eam se comparet; opinione propiorem esse. Excepit vocem, quae molesta multis accidit, velut e coelo missam; animum negotiis expedivit; Indis libertate donatis pro servitio personali satisfecit, testamentum condidit: quibus peractis cum valens inter amicos et laetus accumberet, e mensa ad lectum, e lecto ad tumulum statim elatus est.

[Note: 27. Calchaquini, pace instaurata, erudiuntur. Insulae Chilenses lustrantur.] Servitii personalis iniquitatem et exitia non tam ex oratione P. Didaci Fanum S. Michaelis cognoverat, quam ex diuturno difficilique, quod gerebat cum Calchaquinis bello. Vallem amplam illi obtinebant, ebrietatis, luxuriae, crudelitatis domicilium. Pacem identidem compositam cum atroci gente abrumpebat communis injuria servitii personalis. Ad arma demum anno MDCIX. ferocius quam unquam antea conclamarunt. Quorsum evaderet improvisus turbo jure metuebant Hispani, praesertim qui S. Jacobi Fanum incolebant. Trepidantibus, et auxilia circumspicientibus, obtulit se P. Didacus Torres ad pacem resarciendam. Duos e Sociis operi tanto destinat, Joannem Darium, et Horatium Morellum. Accingunt se ad iter et negotium periculosum, post acceptam a Tucumaniae praetore potestatem componendae, quibus videretur conditionibus, pacis. Promisere Calchaquini se ab armis discessuros, modo sibi libertas et incolumitas constaret, ac Societas in sua valle consisteret. In eas leges utrinque jurata pax, et in undecim pagis sacella posita. Orantibus barbaris ut Fidei sacramento donarentur; paucis concessum. Delectu habito, adulti ducenti, cum ipso Calchaquinae vallis duce, tribusque gentis principibus, baptizati; praeter infantes quingentos. Ter vallem totam per abrupta montium cacumina Socii peragrarunt, idola concremantes, evertentes vitia, superstitionem ubique debellantes, intes quotidianas cum sceleratis, furentibus, et ebriis dimicationes; ad necem saepe expetiti; in media projecti sponte, pro tuendo Christi grege, tela; tranquilli tamen, incolumes, beati. At P. Didacus Torres opus inchoatum de asserendis in libertatem mancipiis urgens, Conceptionis urbem ad lacum fluminis Rubri positam in Paraguaia, petit. Magistratus, cognito ejus adventu et consilio, scriptis ferocibus litteris, oppidi totius nomine, rogant alio iter flectere ne cunctetur. Provincialis nihilo secius oppidum ingreditur; ac magistratui denuntiat nihil se, nec suos, alienum aut aequitate aut voluntate Catholici Regis docere: promit edicta, metum ostentat, lenitatem aspergit: negat in animo sibi esse omnia Indorum obsequia tollere, sed injicere duntaxat frenum cupiditati, modum avaritiae ponere. Haec privatim. Eadem publice vocato in concionem populo demonstrat. Pacata hunc in modum civitate, contendit in Assumptionis urbem, sparsa cursim, quasi semente, doctrina salutari per populos, praeter quorum fines transibat, Frontones, Apibones, Mataguos, Naticos, Mogosnos, et Tonocotanos: nec semel impetus fuit in Europam renavigare, ut sacerdotes tot eruditos, tot male feriatos obtestaretur, ac pereuntium populorum commiseratione moveret.

Post datam terrae continenti operam proxima fuit insularum cura, quae plurimae in littore Chilensi. Omnium praecipua Chiloe nuncupatur, quam aliae minores sexcentae veluti coronant. Una e regione arcis Araucanae posita S. Mariae nomen immerito gerebat. Quippe modico ambitu flagitia omnia complectebatur. Permisti ethnicis neophyti pauci eorum imitabantur vitia et superabant. Huc delati Patres Vecchius et Aranda, promulgatis in frequenti concione Dei et Ecclesiae mandatis, neophytos sacris mysteriis expiarunt: ethnicos centum et sexaginta, aliosque deinceps spatio quatuor mensium, Christo et Ecclesiae partos, Christianis moribus et institutis formaverunt, successu tam laeto, ut quae flagitiis insula silvescebat, pulcherrimos ediderit virtutum omnium fructus, et accepta semina foenore centuplici reddiderit. Chiloe quinquaginta leucas in longitudinem patens, non plus septenis lata, brachii arcuati figuram exhibet. Ager crebris montibus interseptus; coelum frigoribus asperum; solum siccum, arenosum,

et sterile. Indigenarum tamen familiae olim in ea censebantur ad quindecim millia, oram fere littoralem colentes: postea servitutis metu in montium anfractus, et vallium latibula profugi, fame ac frigore magnam partem interierunt. Pauci restabant, feris quam hominibus fimiliores, adeo ut eos multi mansuescere negarent posse, ac religione imbui. His accensi PP. Melchior Vanegas, et Joannes Baptista Ferrufinus paucorum mensium labore barbariam hanc omnino repurgarunt ab inveteratis erroribus ac flagitiis. Delecti sunt e tota insula pueri, qui per otium in Chileno Societatis collegio exculti, populares suos deinde reviserent ac juvarent. Consumptis quatuor in urbe primaria mensibus, Patres penetrarunt in interiorem insulam, et sparsos huc illuc pagos inspexerunt. Viginti quinque omnino erant, nullus sacerdos longo intervallo conspectus. Socios fama jam cognitos, floribus coronati, et compositis in morem trophaeorum ramalibus, excepere; nec lacrymis utrinque temperatum, prae gaudio. In singulis pagis parumper morati sacellum componebant, docebant populum, solabantur aegros, baptizabant idoneos, sedabant jurgia, omnes ad spem beatae immortalitatis accendebant.

[Note: 28. Collegium in urbe Assumptionis. Excursio in Guairaniam.] Constitutis in regno Chileno Societatis domiciliis, P. Didacus Torres in Paraguaiam reversus, domum Professorum in urbe Assumptionis mutavit anno MDCX. in collegium, ex quo scilicet majorem Indos juvandi facultatem fore sperabat. Interim PP. Josephus Cataldinus, et Simon Maceta Guairaniam ejusdem Paraguaiae provinciam perlustrarunt, iter emensi difficillimum per invia nemora, paludes uliginosas, sexcenta hominum, anguium, ferarumque pericula, praesertim viperarum, quarum numerus illic major, et vis, quam alibi uspiam, acrior. Neque enim humi duntaxat prorepunt, ac vestigiis ambulantium insidiantur, sed in summas etiam evadunt arbores, earumque ramis incubantes impetum in praetereuntes faciunt. Sed neque a viperis, neque a tigribus, quarum etiam ingens ibi numerus, tantum est periculi, quantum a veneficis, qui perniciem afferunt certissimam, jactandis in obvios tenuibus ossiculis, spinis, aut lapillis, veneno infectis praesentissimo. Utuntur fere omnes daemonibus familiariter. Hanc tamen familiaritatem magno emunt. Abdunt se in antra nudi, jejuni, sordibus et illuvie horridi: donec invocatum crebris precibus daemonem videant, aut vidisse putent. Ita magicae artis tirocinium ponunt; eoque nondum exacto, saepe inedia et aerumnis confecti pereunt. Quosdam exanimat ipse Tartareus animarum praedo, coram oblatus ingenti cum fragore, scintillantibus oculis, lupino rictu, tota specie ad terrorem composita. Ejusmodi veneficos gens omnis unice perhorrescit. Deum nullum veneratur aut timet. Quid animâ post obitum fiat, quorsum evadat, nescit. Patres ad docendum aggressi, ut multitudinem miseram congregarent oppidum condidere, ubi Pirapum fluvium accipit Paranapanaeus, ac Lauretum appellarunt in Virginis honorem. Convenerunt amplius ducentae, quae locum accolebant, barbarorum casae. Aliis eodem subinde magno numero conssuentibus varia nata sunt oppidula, quibus Christi regnum insigniter amplificatum est.

[Note: §. XIII. PARANENSES ET GUAICURAEI COELESTI DOCTRINA INSTITUUNTUR.] EXCIVIT ea fama Paranenses, gentem vicinam, numero, viribus, crudelitate, bellis adversus Hispanos olim secundo Marte gestis, inclytam et formidolosam. Nomen habent a fluvio Parana, cujus ripas insident. Regio amoenissima. Perdicum ubique et psittacorum greges volitant. Psittaci Asiaticis multo majores sunt, plumarum colore ac varietate admirabili; ceterum in vocibus humanis imitandis tardiores. Formicae pergrandes et corpulentae avicularum instar torrentur, et inter exquisita numerantur fercula. Illis insidiatur quoddam ursorum genus, quos eam ob causam vocant formicarios. Caput iis oblongum; rostrum porcino grandius et acutius, lingua cuspidis ritu vibratur. Hanc inserunt sensim in formicarum cubilia: illae calore ac saliva pellectae concurrunt, totamque occupant, quam retrahens ursus incautum agmen in avidam alvum demittit: mox eandem iterum iterumque exertans, recentem praedam eodem hamo tandiu trahit, dam ingluviem strage innocentis populi expleverit. Novas quoque piscium formas alit flumen. P. Ruisius visos a se narrat majores boxe. Nova in sylvis

serarum monstra. Ut ut est de piscibus ac feris, monstra certe immaniora in populi moribus cernere erat. Insitam feritatem arte usuque belli auxerant. Ferdinandi Ariae, praetoris fortissimi, aliorumque ducum fregerant copias; Sancti Joannis oppidum Hispanum, ad confluentes Paraguaii et Paranae conditum, paene deleverant: itinera latrociniis et caedibus habebant infesta. Praestabat opibus et auctoritate inter Paranenses Arapizandavius. Is ubi vicinos Guairanios oppida condidisse, pacem et aequitatem colere vidit, Hispanum Paraguaiae praetorem convenit, pacem et obsequium offert, magistros divinae legis et sacerdotes postulat; denique pollicetur effecturum se se ut gens tota perpetuum cum Hispanis foedus sanciat. Laetus nuncio insperato praetor agit cum Episcopo, et sacerdotes idoneos operi tanto petit. Praesul, cui perspecta gentis feritas et perfidia, negat ire quemquam ad istos hominum carnifices sacerdotem posse; domandos ferro perduelles, non legatione demulcendos. Praetorem perculit haec oratio. Rogat illum, itemque Provincialis Paraguaiae P. Didacus Torres, ne occasioni tantae desit; agi religionis et regis causam; posse pacem, tot quaesitam frustra bellis, tanto sanguine nondum emptam, comparari nullo negotio; et quod extorquere tot anni non potuerint, forsan uno die confectum iri. Stabat immotus praesul, ac negabat quemquam e suis iturum, nisi militum armis et acie circumseptum. At in me, subjecit P. Torres, nihil esset morae quin e vestigio proficiscerer, si linguam gentis callêrem: unus e meis est eam qui calleat; ibit ille, quamvis collegii cura districtus, et solus ibit. Erat is P. Marcellus Lorenzana, collegii Assumptionis rector. P. Didacus domum redux nostros congregat, rem exponit: tum, Quem mittam, inquit, et quis ibit nobis? Cui Lorenzana: Ecce ego, ait, mitte me: statimque ad iter se accingit. Cives abeuntem faustis ominibus, et pia prece, ad multa passuum millia sunt prosecuti.

Non usquequaque vanos Episcopi fuisse metus Lorenzana sensit. Regionem ingressus anno MDCX. lustratisque primoribus vicis, humilem e luto paleisque casam cum aedicula exstruit. Excepere barbari sacerdotem insanis clamoribus. Biduum triduumve intemperantissimis perpotationibus consumpsere, inter vociferationes diurnas nocturnasque, cachinnos et ululatus, quos in aliquod erupturos malum apparebat. Turbatis ebrietate et vigilia mentibus nativa crudelitas acrius inarsit: indiciisque non levibus Lorenzana deprehendit sibi et socio constitutam a sceleratis necem. Nefanda consilia Superi discussere: puduit aliquando furiosos dementiae. Modo leniter admoniti, edoctique; modo gravioribus objargati verbis, baptismum denique rogaverunt. Distulit Lorenzana instantes, anno toto, constantiae periclitandae causa; nempe gnarus gentis, et usu longo doctus quantum afferre soleat exitii praeceps et inconsulta pietas, quae surculos ex istis oleastris excisos, nulla praeparatos arte, nulla morum doctrinaeque cultura subactos inserere in bonam olivam properat. Id secum reputans frequens admonebat nunc publice, nunc privatim, quae Christiani hominis partes, quanta huic nomini sanctitas subesset. Interim accidit ut adolescens, sive sponte, sive compacto, interpellaret concionantem, magna voce quiritans quod tandiu sacramentum salutis sibi negaretur; detestari se daemonum cultus impios; hoc in votis esse ut filius Dei fieret. Arripuit vocem sacerdos, et magno apparatu adolescentem baptizavit. Aditu sic in Dei domum patefacto, plurimi concordibus animis in eam sunt introducti; praeivere Arapizandavius et Aniangara, nationis Principes.

[Note: 29. Patrum periculum et constantia. Oppidum Ignatianum.] Hic Aniangara saluti Patribus et neophytis postmodum fuit. Ut in ratione constans quiddam et certum inest; sic in cupiditate nihil non incertum ac mutabile. Hac reguntur barbari, illam non audiunt. Itaque levibus impulsi causis a pace ad bellum, ab otio ad seditionem et extrema omnia traducuntur. Femina Paranensis clam viro profugerat e patria, baptismi studio. Maritus uxoris fuga efferatus vicinos concitat. Conspirant ad necandum sacerdotem, a quo id consilii profectum existimabant; mox ad Hispanum nomen omne delendum; et ad arma conclamant. Antequam Hispanis tamen bellum indicerent, in eorum socios Mahomas ac foederatos irru perunt. Agrum populantur, diripiunt pagos, praedam abigunt, captivosque solenni epulo destinant. Lorenzana in medium animo

interrito progressus, captivos repetit, minas intentat. Risu et sannis exceptus est: et addidit eorum quispiam brevi adfuturum diem, quum in ejus calva potaretur. Neophyti de pastoris moniti periculo, Aniangaram belli ducem legunt. Huic Hispanorum cohors cum trecentis Indis subsidio venit. Omnes in hostem infestis signis invecti, aciem inimicam profligarunt. Recedentes in tutiora loca Hispani diu pugnarunt ut secum Lorenzanam abducerent, ne hostium furori expositus restaret: repressi enim tantum erant, non domiti. At ille nullo periculo persuaderi sibi passus est ut nascentem Ecclesiam desereret. Constitit in eodem loco cum suis neophytis: quin, oppidum ac templum opportuno loco posuit, Ignatianumque nuncupavit. Redintegrato bello Paranenses novum oppidum, et Christianum nomen exscindere parabant. Collectis undique copiis transmittunt fluvium, loca proxima praedantur. Lorenzana, Deo fretus, omnem tanti discriminis aleam subire decrevit: sacra, ne profanorum injuriae pateant, in tuto collocat; catechumenos raptim baptismo expiat; imbellem turbam vicinas in silvas abdit; quod neophytorum erat militaris aetatis, munit vallo, armis animisque instruit. Ipse vexillum Crucis praeserens in hostes fertur. Sed illi subito perculsi metu domum se recepisse nunciantur. Rediere post paulo ferociores, et ferro flammaque late omnia populati sunt: pergentes ulterius fames et pestilentia cohibuere. Neophytorum tamen grex tener est dissipatus: mentes etiam aliquorum a pastore et Evangelio, tanquam auctoribus tot cladium, alienatae. Jam aliis oculis aspiciebatur Lorenzana: male verbis acceptus fuit; pejus quoque plagis ac verberibus. Nihilo factus ille timidior, precando ferendoque pervicit omnia; gregem dispersum revocavit, oppidum sepsit, munivit legibus, moribus ornavit: nullam bene de Paranensibus merendi occasionem praetermisit. Tribus demum captivis morti addictis ab Hispano praetore impetravit veniam, ac donis onustos domum remisit. Quo facto indigenas (nam feras quoque tangunt beneficia) sibi conciliavit in perpetuum, viamque facilem stravit Sociis, illuc identidem postea reversis. Non erant humaniores Paranensibus Guaicuraei, cum illos adiit Soeietas anno MDCXI. Accolunt ripas fluminum Paraguaii et Pilcomaii; vagum, ut ceteri, genus, et instabiles pagos circumferre solitum. Nuda corpora putidis coloribus a capite ad calcem inungunt. Quo quis gravius olet, vel turpius pictus est, eo videtur formosior, et bello aptior. Ne perhorrescant feras et venena, inter quae vivunt, ipsis feris et venenis vesci assuescunt. Bello captos hostes mactant aut vendunt, si adulti: imbellem aetatem reservant, et moribus suis informant. Noctu pugnam conserunt. Ducem eligunt, qui fortissimus: fortissimum censent, qui patientissimus: periculum sic faciunt. Suras candidatorum, crura, et brachiorum toros, acubus pungunt, sagittis perforant. Qui nullum voce aut gestu doloris edit signum, is palmam fert; repulsam ceteri. Porro dux ab illis colitur instar Numinis; praecurrunt eunti, sedentem circumstant, necem imperanti parent. Hispanis gravissimas clades intulerant; idque impune. Tuti scilicet nemorum latebris, flummibus altis et frequentibus; disposita denique per montium angustas fauces vigili excubiarum custodia. Illae, ubi primum Patres Gonsalvium et Griffium propius succedentes conspexere, conclamant; jamque in ambos barbara phalanx, ut in exploratores, irruebat, cum sacerdotes intrepidi, ac deliberata morte fortes, per interpretem denunciant qui sint, unde, et quorsum veniant. Dux ipse prodiit ore non truci, et vim prohibuit. Belle res procedebat, cum levi de causa conflatum est non leve periculum. Indo quodam Patres utebantur interprete ad explicandam Fidei doctrinam, et magistro ad linguam gentis perdiscendam. Voces vernaculas ab eo traditas, ut memoriae facilius mandarent, scripto excipiebant. Incidit barbaris suspicio conscribi a Patribus litteras ad Hispanos, quibus eos docerent situm regionis, vires, arma, modos gerendi belli. Proditionem vociferantur, neci dedendos proditores. Sensit Gonsalvius, et opportune recitavit quidquid scripserat: rursus legendum palam interpreti dedit. Placatis animis, et per istam occasionem de religione distinctius eruditis, omnia fluxere deinceps Patribus satis e sententia. Dux, accepta fide publica, in urbem Assumptionis cum P. Gonsalvio se contulit.

Revixit Didacus Torres, auctor expeditionis, quem feralis nuncius, licet falsus, de nece Sociis illata exanimaverat. Sponte se duci barbaro comitem obtulit in patriam revertenti, nullis Hispanis militibus stipatum: quae fiducia feroces animos ita demulsit, ut eum inter paludes et arundineta humeris deportarent. Statim de oppido condendo egit cum gentis primoribus. Biduo, triduove totum stetit, collatis unum in locum storeis, e quibus domos suas componunt. Regresso in urbem Assumptionis Didaco, annum totum illic vixere Patres; si vita haec dicenda inter incredibiles aerumnas. Aer paludosi soli vitio pestilens, aquae dulcis inopia, infesti viperarum allapsus, incursus crebri leonum ac tigrium, fetor intolerabilis, tum ex humo coenosa, tum e corporibus putida piscium pinguedine delibutis. Sed flagitiorum ac barbararum libidinum mephitis longe gravior. Nox ebriorum ululatibus personabat, horrorem augente intercalari filentio. Diem conspurcabant Avernales caerimoniae, ac scelera tenebris Cimmeriis non satis occultanda. His malis medendi facultas exigua nostris erat, nondum linguae vernaculae gnaris. Haec ubi paululum est cognita, concionem coegere, lustravere mapalia, pueros docuerunt: nam grandiores natu (quae vis diuturnae consuetudinis est) ita occalluerant, ut eorum animos ferire pietatis sermo vix ullus posset. Factum operaepretium in infantibus ante mortem expiatis: ducis etiam filia divinae adoptionis dignationem adepta. Impetratum pariter est ne in posterum funera celebrarent mactandis hominibus: aliqua morum emendatio promissa potius, quam data. Conatus Patrum adjuvit pestis. Chirurgorum, famulorum, ac prope jumentorum munia obierunt. Ea caritas adultos quinquaginta coelo peperit. Cum tamen fructus immenso labori haudquaquam responderet, deliberatum est aliquanto post de Sociis revocandis. Sed intercessit dux gentis, ac suae suorumque voluntatis erga veram religionem pignus, filium Christianis sacris initiandum tradidit. Baptizatus est puer insigni pompa, et a regio praetore de sacro fonte susceptus. Societas in statione mansit.

[Note: 30. Vocata Societas in urbem S. Fidei: revocata in urbem S. Jacobi. Variae excursiones.] Novos addidit Sociis, ad omnia dura fortiter exhaurienda, stimulos recens agmen ex Europa in portum Boni-Aeris eodem anno MDCXI. invectum, undeviginti operarii; copiae subsidiariae. Postquam e navigatione difficili recreati utcumque sunt, continuo in cives, nautas, vectores; Peruanos Chilenosque advenas qui eundem locum frequentant, laborem partiti sunt: maxime vero data opera mancipiis, quorum ibi numerus ingens, et satis commoda indoles. Singulis annis recurrit iste labor, cum ex Africa deportantur. Vix credi potest quantum in istis mancipris ad Christum adducendis lucri fiat. Sub idem tempus P. Franciscus a Valle in urbem Sanctae Fidei, decem dierum iter a Portu Boni-Aeris distantem, Societatis coloniam deduxit. Est illa civitas imposita fluvio Quiloasae, ubi se in flumen Argenteum evolvit. In superstitiosis, quae sunt exstirpatae, consuetudinibus haec erat altissimis radicibus defixa. Feminae inficiebant corpus colore luteo: haec illis cerussa; hoc pigmentum omni Europaeo fuco videbatur exquisitius: hec illo tamen uti antea fas erat, quam carnem humanam gustassent. Quod si deessent corpora bello capta, refodiebant cadavera, et eorum frusta puellis devoranda praebebant. Fuerat coacta Societas urbem S. Jacobi, Tucumaniae caput, obortis propter servitium personale turbis, deserere. Juventutis protervitas, mores Indorum ad pristina relapsi flagitia, rerum sacrarum contemptus, Episcopum admonuere ut Socios omni ope revocandos curaret. Urbem etiam perterruit vulgata fama de spectro terribili. Animam aiebant notissimi civis, sed erga Indica mancipia ferociter inhumani, emersam ex inferis filio se obtulisse, flammis circumdatam, et miserabiliter lamentantem; filium ab ea monitum ut leges de servitio personali constitutas sancte observaret. Illae ut vim suam obtinerent Societas acriter laborabat: et quamvis magnam idcirco subiret hominum invidiam, nihilominus cognita sensim rei aequitate et gravitate, tanto acceptior probis omnibus evasit, quanto studiosius Dei gloriam, spretis rationibus humanis ac rumoribus, spectavisse comperta est. Sane ex quo jugum illud servitii personalis a barbarorum cervicibus depelli coeptum est, multo faciliores aditus ad eorum animos coelesti doctrina collustrandos patuerunt. Admissi

Socii, tanquam pacis et libertatis conciliatores, nullo negotio penetrarunt ad Guassanos, Malleos, Huachasses, Andalgalas, ex iisque plurimos ad Christi familiam aggregarunt; sublatis ubique impietatis monumentis, afflictis idolis, sacris Crucibus erectis. Fuerant ante paucos annos lustratae regni Chilensis insulae, verum cursim, propter assiduas tempestates, quibus constrictum inter angusta freta mare inhorrescit. PP. Melchior Vanegas et Joan. Baptista Ferrufinus, exiguae scaphae, quia majora navigia non ferebat aequor, se committere non dubitarunt, anno MDCXI. ut illas reviserent iusulas, steriles magnam partem, et omni orbatas auxilio: indignum scilicet rati eo Christi milites non pervadere, animarum liberandarum causa, quo praedones, quo mancipiorum mangones, ad abripienda in servitutem corpora, spretis tempestatibus perrumpebant. Venêre tandem, ac per sex menses AEgaeum illud Chilensis orae pelagus circumvecti, tristes nominis Christiani reliquias, barbarie ac vetustate oblitteratas, pristinum in splendorem restituerunt. In tam ardua expeditione promptum est conjicere quid incommodi tulerint. Saepe in fluctus deturbati: saepe in silvis pernoctare, nonnunquam vulsis radicibus et alga longam solari famem coacti; ceteroquin adeo liquidis perfusi gaudiis, ut inter eadem pericula et incommoda sequenti biennio laeti lubentesque perstiterint. Ex altera parte Didacus Torres ad primariam Chileni regni civitatem bonis moribus formandam incumbebat, in eaque, postulante senatu regio, et urbis niagistratu, Seminarium nobilium adolescentum erexit. Instituendi causa fuit, quod juventus in parentum aedibus laute atque, indulgenter habita, otio deliciisque marcesceret, quae sunt blandae vitiorum omnium et exitiales nutriculae. Selecti convictores viginti, et paratam in domum deducti non sine pompa, initium contubernio dedere.

[Note: 31. Honor B. Ignatio habitus in hac parte Americae.] Per id tempus, de Fundatore Societatis publicis apud mortales Beatorum honoribus ornato, felix nuncius a P. Joanne Romero allatus ex Europa est. Nihil America ceteris Orbis Christiani partibus concessit: in quibusdam eas vicit. Nautarum aliquot ingeniosa pietas eluxit in templo extemporali, amplissimo et ornatissimo, e velis navium et armamentis construendo. S. Michaelis oppidum apud Tucumanos, per integrum mensem piae laetitiae indulsit. Civium studia majorem in modum accenderat recens miraculum hominis omnibus membris dudum capti, quem Ignatii nomen imploratum allevaverat.

In Chileni regni oppido principe novem constituti fuerant dies, per quos Societatis conditor in templo nostro coleretur. In eos dies incidebat sacra Divo Dominico lux. Ejus alumni sacellum pulcherrimum in honorem B. Ignatii struxerunt, ubi frequentissimo civium concursu Dominicanus orator de illius laudibus egregie peroravit, praefatus sperare se futurum ut S. Dominicus debitum sibi laudis anniversariae tempus Ignatio libenter, in recenti ejus gloria, concederet. Facit ea caritas, quâ sancti, et sanctorum imitatores, suavissime inter se junguntur, ut aliorum honore perinde gaudeant ac suo: sed quantum aliis tribuunt ornamenti, tantum sibi ipsis addunt. In eâdem civitate sacerdos gravi lateris dolore oppressus appellaverat ad Ignatium, a medicis necem haud dubiam interminantibus; et ejus imaginem conopêo affixerat. Nocte intempesta visus inter tenebras clarissima luce micans coelestis medicus clienti suo salutem promisit, dictoque citius dedit. At in urbe Mendoza non sanitatem tantum donavit aegro, sed quatuordecim vitae pollicitus est annos, Promisso fidem eventus fecit. Ejusdem Ignatii chirographum P. Marcellus Lorenzana in Guairaniae, et Paraguaiae finibus, tanquam vexillum explicans, insignes de barbaris religionem oppugnantibus, [Note: §. XIV. P. MARTINUS DE ARANDA, P. HORATIUS VECCHIUS, et DIDACUS MONTALBANUS AB HOSTE RELIGIONIS et FUDICITIAE INTERFECTI.] victorias est consecutus. Itaque duo neophytorum oppidula B. Ignatio rite consecravit.

EODEM Ignatio duce et auspice pugnarunt, illustremque pretiosae mortis lauream inter Chilensis regni spinas decerpserunt anno MDCXII. P. Martinus de Aranda Valdivia, P. Horatius Vecchius, et Didacus Montalbanus. Post repressam magna ex parte servitii personalis, quam diximus, iniquitatem, adhuc vexabat plerosque Americae populos Europaeorum aliquot feritas et avaritia. Nequicquam illi frena injicere tentaverant Catholici Reges repetitis edictis, quae,

tanquam tela e longinquo missa, ictum aut levem aut nullum perferebant. Id sentiens Peruae Prorex, Comes Monclarius, miserat in Europam ante quinquennium P. Ludovicum Valdiviam, qui calamitates Indorum, et eorumdem funesta de renovando bello consilia Regi exponeret. Philippus III. audito Valdivia, decrevit ut in eos severe animadverteretur, qui servitio iniquo, aliisve malis artibus Americanos Indos vexarent: deinde ut nihil omitteretur, quod ad retinendam inter ipsos Hispanosque concordiam pertineret. Hanc porro fovendae pacis curam imposuit ipsi Valdiviae, cujus prudentiam et magnitudinem animi, tum e Proregis Peruani litteris, tum ex ipsius oratione moribusque coram perspexerat. Ut vero majori auctoritate regiam simul et Christianam rem gereret, eum Chilensem Episcopum creari voluit. Ad hujus dignitatis nomen Valdivia, instituti memor, cohorruit; neque ullis precibus imperiove adduci, ut annueret, potuit. Igitur molliori titulo cohonestatus, tanquam pacis arbiter, et Chileni praesertim regni, ad sublevandos Indos, regis nomine Visitator, in Americam remissus est. In eam cum auxiliaribus Sociorum copiis anno MDCXII. pervenit, et regium de sancienda pace decretum promulgavit. Felix rumor fessos accipiendis inferendisque cladibus barbaros ad spem otii et tranquillitatis erexit. Primi omnium Cataramnae, ac vicinarum aliquot vallium incolae postularunt ut, si vera essent quae nunciabantur, non recusaret ipse Valdivia cum gentis primoribus in congressum et colloquium venire. Data utrinque fide, properat ex arce Araucana certum in oppidum, quo proceres quinquaginta convenerant. Ad quos assurgens, Nemini vestrum, ait, latet quemadmodum in Chileno regno hactenus versatus sim. De salute animarum vestrarum unice solicitus, nulli nocere, prodesse omnibus, quantum in me fuit, semper studui. Bis in Peruam, semel in Hispaniam, vestra causa navigavi. Pacem mihi vobisque optatissimam inde refero. Rex Catholicus utilitatis et salutis vestrae, quam suae vel rei vel famae cupidior, praeteritas injurias aeterna oblivione conteri, pacem in perpetuum componi jubet. Id ut ipsi quoque velitis rogo, ac libertatem, otium, tranquillitatem, Regis nomine spondeo. Sub haec recitavit Philippi litteras; ac pacis commoda, belli calamitates, exposuit: suam ac Sociorum in iis erudiendis, et ad sempiternam felicitatem perducendis, operam prolixe obtulit.

[Note: 32. Patres ad sanciendam cum barbaris pacem mittuntur.] Hac oratione, his litteris, promissisque ita commoti sunt omnium animi, ut obortis lacrymis manum ejus exosculantes, ore uno conclamaverint se facturos imperata, et in Regis potestate semper futuros. Laetus Valdivia cogitare secum coepit de mittendis ad eos extemplo Societatis hominibus, linguae peritis, qui bene coepta confirmarent. Acciditque peropportune ut ad eum per idem tempus venirent ex urbe regni primaria duo Socii, ad operam barbaris navandam, Horatius Vecchius et Martinus Aranda, strenui cultores animarum, sermonis et locorum gnari. Antea nihilominus tentare placuit et conciliare quosdam casiquios, seu regulos, qui longius aberant et latius imperitabant, ac dolosam pacem suspicati, ad eam cunctabantur accedere. In iis praecipui tres erant, Aganamon, Ainavilla, et Utablama; maximarum factionum et populorum duces. Aganamon, ut ceteris audacior, ita prudentior, diplomata regia voluit accuratius expendere. Accepta fide, Patres invisit, omnibusque perlectis et pensitatis, in verba Regis et pacem jurat. Quin provinciam in se suscipit remotiores populos idem ad foedus perducendi: jamque in oppida interiora, negotium ut pacis urgeret, discesserat, cum inopinatus casus barbari animum a pace ad bellum, a lenitate ad feritatem, convertit. Illo absente tres ejus pellices, una Hispana olim bello capta, et aliae duae barbarae, ad Hispanos confugerunt, ibique baptismum susceperunt. Id simul atque rescivit, ad Hispanorum arcem trepide revolat, mulieres reposcit; minatur extrema quaeque, nisi restituantur. Illae negant se redituras. Patres invitas et jam Christianas neque reddi, neque pristinis vivere moribus posse docent, simulque mitigare barbarum conantur. Excanduit Aganamon, ut est amor, foedus praesertim, prae ceteris animi perturbationibus impotens: sed ut certius ultionem et gravius pararet, dissimulavit, ac pacem verbis agitare perrexit, Eam constantius fideliusque coluit Utablama, Elicuraeorum dux, cujus

filium in Hispanorum arce captivum Ludovicus Valdivia permutaverat cum alio captivo, liberumque parenti remiserat. Provocatus tam dulci beneficio Utablama nullam interposuit moram quin ad regium praetorem et Patres accurreret. Stipabant medium sexagint a proceres. Praeibant gentis sacerdotes quindecim, alga marina redimiti, et cinnami ramum gestantes manu: haec apud illos fetialium insignia, haec omina pacis et pignora. Progressus ipse, canitie honesta venerabilis, Patrem Ludovicum Valdiviam, in limine obvium, blanda ferocitate intuens, Non me, inquit, huc adegit Hispanorum metus, quos terrere ac vincere didici. Sexdecim Chileni regni praetores, a me saepius debellati, dicent tibi quis sim. Nunc tuo benefisio et humanitate victus pacem accipio iis quas dixisti conditionibus, et in posterum sancte servaho. His dictis ramum cinnami praetori porrigit, a quo vicissim alterum accipit, cum donis amplissimis. Post mutuos amplexus, fausto clamore promulgata pax fuit inter Hispanos et Elicuraeos, ipso die Virgini sine macula conceptae sacro, in arce Paicava. Omnibus ad concordiam et securitatem ita compositis, visum est impune mitti posse Socios in remotissimas regni partes. Pissentiebant nonnulli, cum dicerent timendos barbaros vel dona ferentes: odia inveterata non extingui facile, sed tanquam occultatos paulisper ignes, occasione data, reviviscere. Aganamonem fovere caecum vulnus, et nisi receptis pellicibus, aut ultione parta, nunquam de pace consensurum. Non committendum ut Patres, in tanta paucitate, manifestum adirent periculum, quod mora et prudenti cunctatione vitari facile poterat. Alii contra disserebant religionis negotia humanis non esse ponderanda momentis; nullum esse timori locum oportere, ubi salus hominum et gloria Numinis ageretur; liberali quadam fiducia provocandos barbaros ad servandam in promissis fidem; ita sentire Patrem provinciae praepositum: idcirco missos PP. Arandam et Vecchium; eos ad subeundum quodlibet periculum esse paratissimos, et nihil nisi signum expectare. In hanc sententiam propendebat Valdivia; cui praetor non invitus assensit.

At Patres, ut fructum suae pietatis uberiorem caperent, eam sibi Missionen interposito sanctae obedientiae praecepto imperari postularunt. Illis adjunctus est, domestici ministerii et auxilii causa, Didacus Montalbanus. Profecti sunt V. Idus Decembres, praetore, civibus, cohortibus regiis, longe extra arcem, honoris ergo prosequentibus. Ducem illis obtulerat se se Utablama, rat am pacem hoc maxime pignore futuram affirmans, si Societatis homines, velut ejus fidejussores, produceret. Ut ventum ad Utablamae oppidum est, populum et casiquios e vicinis adductos pagis, adeo benevolos, adeo quietos nacti sunt, ut a principiis tam felicibus, tam inexpectatis omnia secundissima sibi adpromitterent. Jam quintus illuxerat dies, jam nunciis quaquaversum dimissis invitandas ad pacem gentes disjunctissimas curaverant: ipsi constructo sacello, initium explicandae Fidei Christianae fecerant; cum subito appâret minax equitum globus. Trepidare qui aderant; pars fugam, pars arma corripere. Brevi periculum et periculi causa patuit. Aganamon, cum ducentis equitibus procurrens, pellices a Patribus repetit. Idem, quod antea, respondent. Minae et gladii intentantur. Utablama tueri conatur pios hospites, dumque vim repellere vi parat, caeduntur aliquot casiquii, promiscua plebs telis configitur. At Patres, ubi se unos peti scilicet intellexerunt, amovent Utablamam, Aganamoni occurrunt, quem dum placare bonis verbis, aestuantem amore atque ira, incassum conantur; dum pro mulieribus pretium, quantum censeretur aequum, offerunt; ille, dato suis signo, insontes atque impavidos mactari jubet. Excepere genibus nixi vim impiam. Contusa et comminuta fuere capita macanis: sunt eae clavae quaedam, e duris confectae stipitibus, ac ferreis cuspidibus praefixae. Humi stratos et exanimes lanceis confoderunt. Cervicibus praecisis, spoliata cadavera: quae P. Ludovici Valdiviae studio erepta sunt sceleratorum ludibriis, et ad urbem deinde Conceptionis deportata; ubi in templo Societatis, ad altaris primarii latus condita fuere. Hunc in modum heroes magnanimi, quod pellices impuro Principi reddere negarent, debitam Fidei ac pudicitiae defensae coronam adepti sunt XIX. Kalendas Januar. MDCXII. Quaedam singulorum propria subtexo.

[Note: 33. Quaedam singulorum propria.] Villaricca, sive Urbs dives, oppidum Hispanorum in Chileno regno haud obscurum fuit, a rebellantibus postea Indis captum destructumque. Hic natus loco nobili P. Martinus Aranda, P. Ludovici Valdiviae propinquus erat, unde illi etiam Valdiviae cognomen interdum additur. Ab illustri stirpe indolem optimam, et ingentes animos, atque adeo spiritus militares hauserat. Itaque, pueritia exacta, bellum secutus, turmam equitum ductavit, nec nullam ab arte bellica laudem collegit, majorem etiam a prudentia. Quas dotes cum in eo provinciae gubernator animadvertisset, Riobambensi coloniae deducendae regendaeque illum praefecit; ac majoribus ornare praemiis parabat, cum Deus a caducarum rerum amore abductum, ad honoris sempiterni et immortalis gloriae curam vocavit. Societatem amplexus anno MDXCII. et in humili rei domesticae adjutorum gradu delitescere cupiens, animum ad studia litterarum, quae puer primoribus duntaxat labris degustaverat, appellere jubetur. Molestum viro, triginta jam ac tres annos emenso, stadium ingressus, illud celeriter, qua erat ingenii felicitate, percurrit. Auctus sacerdotio, et populares suos adjuvandi cupiditate flagrans, iter ad Ciuncos suscepit; ad quos P. Michael Urrea jam profectus erat, ut illi adjutor in re gerenda foret. In viam se dedit adversa et incommodâ tempestate cum aliquot indigenis: qui superatis per dies decem praeruptis rupibus, et nemoribus profundis, fracti labore ac difficultate deterriti, alius alio diffugerunt. Relictus cum uno alterove comite Aranda iter nihilo segnius prosequitur. Jam quadragies flumen Zupimarim tranaverat, collo tenus plerumque in aquis demersus, cum idem hibernis imbribus solito altius supra notas elatum ripas, spem omnem ulterius progrediendi ademit. Eo accedebat locus insalubris, aer infestus tabanis, humus cerastis ac viperis; denique rerum omnium inopia. Coactus itaque per easdem difficultates, ac majora discrimina, regredi, morbo aerumnisque confectus, Camatam oppidum, unde discesserat, vix attigit. Ibi vires attritas reficiens, eidem itineri laborique se praeparabat, cum allatum est de nece a barbaris illata P. Michaeli Urreae, deque profligata spe religionis apud Ciuncos propagandae. Igitur Limam revocatus, inde in regnum Chilense transiit, ubi menses aliquot cum P. Vecchio, in Araucanis erudiendis, et grassante dein pestilentia sublevandis, collocavit: donec praeclara mors ejus virtutibus cumulum et coronam imposuit. P. Horatium Vecchium, Italum, non generis tantum, quod inter Senenses illustre habuit, sed virtutis quoque splendor eximius commendavit. Alexandrum VII. Pontificem Maximum cognatione attingebat, quae causa fuit P. Gabrieli Cossartio, ejus necis imaginem, egregiis versibus depictam, offerendi dedicandique eidem Alexandro VII. In Societatem adscriptus Romae anno MDXCVII. in Americam trajecit anno MDCIII. Decursis in collegio Limano philosophiae ac theologiae spatiis, Chilenses Araucanos excoluit. Praeter communes illi cum Evangelii ministris dotes, doctrinam, precandi studium, sitim servandarum animarum; enituit in eo singularis amor pudicitiae, quam illibatam coelo intulisse fertur; tum praecipua erga Reginam virginum pietas; demum prudentia, quae parem illum summis muneribus olim administrandis, si vitam Superi annuissent, praestitisset. Annum aetatis attigerat quintum et trigesimum.

Didaco Montalbano Hispanum genus, patria Mexicum fuit. Stipendia in Hispano exercitu facturus venerat in Chilense regnum, ubi vitam, quamvis in militari licentia, severioribus Christianae pietatis legibus adstrictam duxit: adeo ut per Quadragesimam carnes, licet eo loci ac temporis mulitibus regiis legitime concessas, nunquam attigerit, secundario pane arido contentus. Araucum delatus, et nostrorum ibi degentium permotus exemplis, illorum se devovit obsequio, ac vitae institutum idem adamavit. Voto potitus, post annuam in infimis quibusque ministeriis obeundis periclitationem, in tironum numerum venit, ac sexto post die ad triumphum, veteranis emeritisque Christi militibus deferri solitum, felicissime pervenit.

Trium heroum improvisa crudelisque caedes consilia publicae pacis paulum interturbavit: quae postea nihilominus, eorum, ut credere est, patrocinio instaurata, et ad optatos exitus perducta sunt. Barbari male sibi conscii bellum agitabant:

[Note: 34. Quatuor novae sedes in regno Chileno. Guaicuraeis pax et Societas reddita.] nec segnius Hispani arma et ultionem meditabantur. Hos repressit Valdivia; illos ad concordiae studia rursum flexit. Utque novis pacem et religionem praesidiis firmaret, quatuor Societatis domicilia in finibus hostium collocavit. Primum, cui deinde collegii nomen accessit, in urbe Conceptionis posuit. Sedem temporariam apud Araucanos in perpetuam mutavit. In ea singulis diebus Dominicis ovile Christi viginti, utplurimum, vel triginta capitibus, per baptismum augebatur: idque non sine apparatu, displosis etiam tormentis bellicis, ut renati ex aqua et Spiritu Sancto recentem, quam erant adepti, dignitatem intelligerent; et alii ad eandem capessendam stimularentur. Tertia sedes in Bonae Spei arce collocata fuit, hostibus proxima. Chiloenses quartam acceperunt, in primaria insula, cujus viginti quinque pagi uberem dabant colonis Evangelicis campum: neque illo se nihilominus continebant, quin laborem et fructum in quadraginta circiter insulas hujus Chileni Archipelagi dividerent.

His quatuor sedibus constitutis, P. Ludovicus Valdivia decem millia Indorum, quae triste servitium apud heros immites tolerabant, asseruit manu. Hanc enim a Rege potestatem habuerat; cujus etiam auctoritate ac nomine vexatores miserae gentis coercuit. Nec destitit invitare ad pacem rebelles, et omnia moliri, quibus regnum bellis attritum recrearet. Optatissimus vero illi accidit adventus ducis Guaicuraeorum, pacem offerentis, si Societas sibi suisque redderetur. Ita promissum est quod petebat, si conveniret cum suis in eundem locum, seque Christianis moribus institui pateretur, pristinae crudelitatis oblitus. Accepit conditionem: dati sunt Patres Petrus Romerus, et Antonius Moranta, qui refecto sacello et casa, quantam potuere maximam multitudinem in unum compulerunt; ac pecuniam fere omnem a Rege Catholico ad necessatios usus suos ex aerario numeratam, contulerunt in emenda munuscula barbaris conciliandis. Adfuit coeptis felicibus tutela Superum praesens, in primis Deiparae Virginis, cujus ope vel obstinatissimorum ethnicorum frangebant pertinaciam, duritiem vel perditissimorum molliebant. Itaque illi Maria debellatricis nomen imposuere.

[Note: 35. P. Xaverii Urtasi simillima Xaverianae mors et virtus.] Bacchata late anno MDCXIV. per omnem Peruam lues, in Paraguaiam contage saeva fluxit. Ea sublatus est, dum aegris ministrat, P. Martinus Xaverius Urtasus, annis et virtute florens. Pompeiopoli natus, S. Franciscum Xaverium, quem sanguine attingebat, moribus proxime consequi studuerat. Amplum enim Patrimonium, spes honorum pulcherrimas, et matrem acriter obluctantem dimiserat, ut Societatem complecteretur. Ambienti unam ex Indicis provinciis obtigerat Paraguaia, quamvis reclamantibus medicis, ac valetudini parum firmae timentibus. Linguae Americanae Cognitionem adeptus, operam neophytis et catechumenis utilem in Guairania navavit, at minime diuturnam. Vix enim elapso sesquianno, pestilente morbo prostratus, non dissimilem Xaverianae mortem oppetiit, omni humano subsidio nudatus. Et vero non dissimilem Xaverianae vitam vixerat, quae spatii brevitatem maximarum amplitudine virtutum ac praesertim singulari virginitatis illibatae gloria, patientia laboris, salutis animarum inexhausta siti, studio paupertatis et obedientiae, compensaret. Non semel post obitum visus dicitur eo corporis habitu, quo Indis explicare solitus erat religionis elementa. Diceres illum e coelo delapsum, ut sublevaret paucitatem Sociorum, et nondum satiatam Apostolici laboris expleret famem. Satis constat casiquium quendam ab eo in somnis de noxa gravi, quam sacerdoti non aperuerat, monitum: testatusque est P. Antonius Ruisius, cum aliquando maerore dejectus ob solitudinem et alia incommoda jacêret, visum a se illum fuisse, amictum veste radianti, ac porro monuisse ne desponderet animum, sed praemia strenuis Dominicae vineae colonis parata cogitaret; ac statim, medio coelo discedente, conspectam sedem regiam, auro micantem et gemmis, in qua P. Martinus Xaverius considêret; mox auditam vocem, quae illius gloriam inter coelites praestantem indicaret. Sane magna patientiae ac proinde meritorum seges, divinaeque propterea consolationis egens, per id tempus oblata Patribus est ab avaris vexatoribus Indorum, quos in servitutem abducere perseverabant, reluctantibus omni ope Sociis, et Guarambaraeam sedem idcirco deserere coactis. Illis ob

eandem causam infestissimus in Guairania supervenit canonicus Paraguaiensis, cui data inspiciendae regionis erat cura, vacante sede. Multa in Patres confinxit, ut neophytos ab illis alienaret: P. Antonium Ruisium provincia depulit, et in urbem Assumptionis, nescio quae crimina purgaturum, ad sanctum tribunal ire jussit; nihil denique praetermisit ut Patribus amotis, servitii triste jugum Indis liberius imponeret. Id cum maxime moliretur, ictus a vipera mortem obiit. Quidam Indorum primores, quos consiliorum socios adsciverat, quatriduo cuncti perierunt: et redux ab Assumptionis urbe Ruisius litteras a sacris quaesitoribus, innocentiae suae testes amplissimas attulit.

Exeunte anno MDCXIV. P. Didapus Torres provinciam Paraguaiae septem [Note: 36. Quales debeant esse operarii Evangelici, Variae Missiones repetitae.] annis gubernatam, et plurimis auctam domiciliis, tradidit P. Petro Oniato. Debetur haec P. Didaco laus quod immensam terrarum vastitatem, Europae dimidiae prope parem, cura studioque complexus, liberum religioni per incultas antea, regiones et obstructas iter straverit; paucis quidem, at strenuis commilitonibus in partem laboris Evangelici vocatis. Quippe successum sacrarum ejusmodi expeditionum non censebat hominum multitudine contineri, sed virtute; ac Praepositum Generalem Societatis identidem admonebat ut non obvios quosque, sed viritim lectos submitteret; neque istius Apostolicae militiae cupidos desideriorum flosculis, sed anteactae vitae fructibus aestimaret. Hac adhibita cautione phalangem instruxit lectissimam, cujus felix labor implevit Americam, fama vero Europam ipsam pervasit. Ea cum ad aures Summi Pontificis accidisset, Paulus V. Sociis gratulatus, ad Episcopum Chilensem scripsit ut illos pastorali fovere pergeret cura, et sibi expensum ipsi ferret quidquid in eos favoris ac beneficii conferret.

Res tam longe, tam feliciter, P. Didaci sollertia et pietate provectas auxit ac promovit annus MDCXV. in ea potissimum Americae parte, quae inter fluvios Paraguaium et Paranam latissime porrigitur, et quam ante quinquennium nonnulli e Sociis sacra semente conseverant. Sed ut in silvestribus locis atque incultis spinae et arbusta semel succisa facillime regerminant; sic in barbaris mentibus vitia, et innatae consuetudines, quae putabantur exstirpatae, brevi revirescunt. Tantum proficis in eo genere, quantum colis. Hunc Americae tractum obtinent praecipue Paranenses, Itapuani, Guairani, et Guaicuraei. Omnium ferocissimi Paranenses erant, eorumque immanitatem expertus non semel P. Rochus Gonsalvius, qui non procul ab illorum finibus degebat in oppido Ignatiano, remque ibi Christianam administrabat, cum vexatos ab iis quotidie crudelem in modum suos neophytos cerneret, statuit omnia periclitari ad eos expugnandos. Igitur Cruce armatus, et imagine Beatissimae Virginis, quam ethnicorum debellatricem, uti diximus, appellabat; assumit secum aliquot Christianos locorum peritos, ineunte anno MDCXV. et e portu D. Joannis solvens, licet reclamantibus Hispanis, ac certum vitae discrimen denunciantibus, adverso devehitur Parana. Barbari cognito ejus adventu, facilem victimam adesse gratulantes occurrunt, clavasque et arcus expediunt, Dux vultu torvo Gonsalvium despectans exclamat, Quis tibi furor suasit, hominum audacissime, huc procedere, quo tot Hispanorum cohortes penetrare ad hunc usque diem non potuerunt? Nemo Europaeus haec tentavit arva, nisi ut ea suo sanguine saginaret. Idem te praemium manet. Nam si novam religionem et novum Deum, ut audio, traditurus ades, injuriam mihi facis, qui aliud praeter me Numen nec scio, nec volo. Gonsalvius, obfirmato in omne periculum animo, et implorata ope Beatissimae Virginis, cui sacer dies, nempe quartus Nonas Februarias, agebatur, in hunc modum respondit: Si nociturus venissem, arma, comites, et alia, quae belli usus, postulat, comparassem: nunc venio ut saluti tuae ac tuorum sempiternae consulam. Hoc si possum consequi, nulla pericula, ne ipsam quidem necem defugio. Pauca subjecit de uno supremoque Numine, de lege Christiana, de moribus et humanitate, ad quam ipsa nos natura finxit. Audivere barbari dicentem; et orationis veritate dicentisque confidentia permoti, non tantum abstinuerunt ab injuria, sed aliqui se ultro socios itineris et stipatores adjunxere.

His ducibus in pagum celerrime pervênit, ubi agebat animam infans, qui

raptim baptizatus, ad coelum, orator popularium suorum futurus, evolavit. Progressus in vicinum pagum, alteri pariter infanti salutem attulit. Successu incitatus pergit ulterius, per obstantes et intentantes arma Indos, evaditque Itapuam, locum eminentem ad piscosi lacus ripam, et stationi ponendae opportunum. Hunc obtinebant casiquii quatuor, seu gentis Principes, quos arte multa et eloquentia delinitos eo perduxit, ut se Societatem accepturos promitterent, ac praealtam Crucem attolli paterentur. Haec repentini belli velut signum fuit. Coeunt ad eam deturbandam accolae, hostes religionis et Hispanorum conjurati. Praelium conseritur. Itapuani circa Crucem agmine instructo compositi, dum eam acriter, et plus quam barbara tuentur fide, hostes grandi clade afficiunt, nullo e suis desiderato. Quo portento attoniti, vim Crucis a Gonsalvio celebratam sensere, communique consilio decreverunt Christo se totos dedere. Paraguaiae pro-praetor Franciscus Gonsalvius, ejusdem Patris Rochi Gonsalvii germanus frater, qui Didaci Marini Negronii praetoris nuper demortui vices obibat, laudata fratris constantia et pietate, diploma dedit, quo Societati amplissimam faciebat potestatem oppida condendi ac templa, remque publicam et Christianam in Paranensi provincia vicinisque locis constituendi. Hujus diplomatis auctoritate fretus ad oppidum construendum se accingit. Favebat locus; amoenum et fertile solum, salubris aer, portus ingens, quem lacus efficiebat: tum pagi complures in vicinia, unde populus frequentandae civitati peteretur. Templo ad culmen perducto, effigies B. Virginis arae fuit imposita, novis civibus laeto vocum concentu plaudentibus. Exinde Paranensis provincia coelorum Reginae patrocinio tuta stetit, ac Virgini ab angelo salutatae dicata, sub tanti nominis auspiciis hactenus feliciter perseverat. Res tum accidit permira, quae plurimum valuit ad illustrandam religionem. Emersi e Tartaro generis humani hostes dire antea saeviebant in Itapuanos: at ex quo divina res in recenti templo est facta, ne in conspectum quidem venire sunt ausi. Nec tamen occultis artibus eniti destiterunt, ut bene coepta disturbarent; concitarunt seditiones, calumniis Patres in suspicionem et odium vocare conati sunt; magos, praestigiatores, veneficos, quae natio illic magna et potens, commoverunt. Ex quo intelligi potest quae pericula Sociis fuerint subeunda: et quas simul, faventibus Superis, ab hominum hoste victorias reportarint.

Supra Itapuanos jacent Guairani, et Guaicuraei; si tamen habitare alicubi dicendi sunt qui per immensa illa terrarum spatia temere, qua libido tulit, errant. Duo in Guairania, ut memoravimus, a Sociis fundata oppidula ab iisdem regebantur, Lauretanum et Ignatianum. In utroque sexcenta circiter capita, non toto anno, pestis abstulit, sed Ecclesiae sacramentis expiata. In mortuorum locum successerunt mille quadringenti barbari, e nemoribus ad vitae societatem traducti, et catechumenis adscripti. Nongenti, paucis demptis, a servitute daemonum in Christi libertarem baptismo asserti; plures legitimo juncti matrimonio. Praecipua gentis vitia tam diligenter profligata sunt, ut per annum integrum utroque in oppido unus duntaxat victus vino fuerit; et hunc neophytorum primores acribus multatum flagris diuturno carcere incluserunt, optando Europaeis in urbibus exemplo. Data quoque opera ne puellae advenis venderentur: cumque unam Hispanus a neophyto vellet emere, sponderetque se rem Patres celaturum; Quid, subjecit neophytus, Deumne pariter celare poteris? Infans morbo confectus ac deploratus, accepto baptismo, repente convaluit. Alter, qui animam egisse putabatur, contactis S. Ignatii sacris reliquiis, aut vitam aut valetudinem recepit. Eadem sacri baptismi virtus Guaicuraeos exitiali opinione liberavit. Ita quippe sibi persuaserant, primum religionis et vitae Christianae sacramentum certam suscipientibus necem afferre. Verum, ubi animadversum est pueris adultisque plurimis baptismo suscepto mansisse vitam, vires restitutas, et confirmatam valetudinem fuisse, pestifera persuasio sensim obsolevit. Nec nihil profecit ad eam evellendam P. Romerus, baptizata insigni venefica, quae oriunda e Frontonibus, et apud Guaicuraeos captiva, in morbum inciderat. AEgrotanti nescio quid obsonii delicatioris assidue submittebat; quae caritas demulsit

animum perditae mulieris. Oravit baptismum, magicas artes et scelera depofuit. Hic vero magnus barbarorum ad Patrem factus est concursus, orantium ne mulierem sacro latice tingeret, ne in aede sacra sepeliret: futurum enim ut post mortem in tigridem, aut si quid est in terris violentius, conversa, omnes laceraret. Putabant enim sceleratorum animas in feras eo terribiliores, quo ipsi pejores extitissent, migrare. Ridiculum commentum Pater explosit, ejusque falsitatem demonstravit eventus. Eodem anno in Chilensi regno multi ex Araucanis, Zumbellaniis, Cararaianis, aliisque populis, abjurato bello, pacem auctore P. Ludovico Valdivia, cum Hispanis, similiterque cum Deo per Christum, sanxere. P. Melchior Vanegas, Chiloensis Missionis praefectus, inspexit triginta et quinque insulas, quibus hoc pelagus consitum est: trecenta et octo capita vitalibus aquis perfudit. Interim rebelles Osorniani, aliique vicinae continentis populi, legatione ad Chiloensem praetorem missa, Christianum sacerdotem ac pacem expetiverunt, iis quas Valdivia proposuerat, legibus, si milites et arma Hispana removerentur. Ivit sacerdos, concordiae studium fovit, quingentos in Christi nomen et familiam adscivit.

[Note: §. XV. RELIGIO INTER BRASILOS PER SOCIETATEM PROPAGATA.] BRASILIA, pars Americae Australis, ab ostio fluminis Amazonum, et altero infra AEquatorem gradu ad sextum usque et trigesimum, ubi flumen Argenteum in mare devolvitur, versus meridiem excurrit. Clauditur ab ortu et septentrione, oceano; ab occasu, Perua; a meridie, Paraguaia. Detecta fuit a Lusitanis anno MDI. quinto Nonas Maii, quo die Inventionem adorandae Crucis Ecclesia recolit. Hinc regioni factum nomen sanctae Crucis. Postea tamen usus evicit ut e rubro ligno infectoribus perutili, quod Lusitani Brasilum appellant, et frequens in ea nascitur, Brasilia vocaretur. In partes quindecim, sive praefecturas, tota dividitur. Prima, circa ostium fluvii Argentei, dicitur Praefectura Regis. Altera illi vicina, praefectura sancti Vincentii, sive Piratiningae; tertia, progrediendo similiter a meridie ad septentrionem, praefectura Fluminis Januarii; quarta, Sancti Spiritus; quinta, Portus Securi; estque in gradu latitudinis decimo sexto. Sequitur Insularum praefectura; tum Praefectura Bahyae, sive sinus Omnium Sanctorum, ubi Soteropolis, id est, Civitas Servatoris, primaria Brasiliae. Octava praefectura Seregippensis dicitur; nona Pernambucensis, in gradu circiter nono ab AEquatore; decima Tamaracae; undecima Paraibae; duodecima Potengiensis, sive Fluvii Magni; tertiadecima, Siarensis; quartadecima Maranonia; quintadecima, Parensis. In Brasiliam Societas venit anno MDXLIX. Ac initio quidem non parum negotii habuit in erudienda et cicuranda feroci gente ad caedes prona, hominibus vesci assueta, projecta in crapulam et Venerem: adhaec instabili, et sententiam, uti domicilium, mutare solitâ; deditâ veneficiis, et e praestigiatorum fabulis mendaciisque suspensâ. Brevi tamen coelestis gratiae beneficio, et pluribus in dies colonis accedentibus, ferini mores ad humanitatem virtutemque traducti sunt. Anno MDXCIII. tribus in collegiis constituta Societas erat: stationes variis in locis ac Missiones partim certam et fixam habebant sedem; partim huc atque illuc procurrebant. Cum vero magnam afferret Evangelico labori moram advenarum avaritia, quae gravia barbaris imponebat onera, iisque tanquam mancipiis abutebatur, significatum est tertiodecimo Kal. Apriles anni MDXCVII. regium momenti longe maximi mandatum, quo prohibebatur ne quis Lusitanus indigenas abduceret in servitutem. Hic enim metus cum Brasilos alienabat a Lusitanis, tum etiam a Christianis absterrebat sacris, et armabat pro tuenda libertate, quae mortalibus vita carior est. Non solum promissa barbaris libertas fuit; sed pacis oblata commoda, quibus illecti rem Lusitanam pariter et Christianam magnis auxerunt incrementis.

[Note: 37. Carigii, Gaymures, aliaeque Brasilorum gentes ad pacem et Fidem adductae.] Ea spes initum antea cum Carigiis foedus magnopere confirmavit. Illi Brasiliae partem obtinent, quam S. Vincentii praefecturam vocari diximus, ceterisque Brasilis praestant proceritate corporis, dignitate formae, ac pudoris humanitatisque majori quodam sensu. Scissa fuerat pristina cum ipsis concordia feritate nonnullorum Europaeorum et injuriis: jam canebat classicum irritata gens, et prima crudelis belli murmura fremebant. Duobus Societatis hominibus data fuit provincia

resarciendae pacis. Hanc ultro suscepere tot animarum exitio permoti, quarum salus in pace, pernicies in bello et discordiâ. Superatis qui objiciebantur undique obicibus, ad eos anno MDXCVI. pervenerunt. Legati statim ad Tacaragnam, gentis principem missi. Paulo post ipse adfuit cum lecto suorum agmine. Coerulea vestis fluebat ad pedes; acinaces pendebat e latere; Crux e pectore, serico demissa filo. Ut venit, Patres perhumaniter complexus, ingemuit illacrymans. Tum sacellum ingressus, gratias illis, quod ad se se venissent, egit; de illatis sibi injuriis questus non leviter est, et indicem utriusque manus, in decussim compositum, subjecit barbae (hoc illis argumentum summi doloris et iracundiae.) Nunc, ait, adventu vestro mitigatus fovere pacem cum Lusitanis constitui, meosque omnes per baptismum filios Dei fieri volo. Dictis addidit facta, pacisque obsidem ac pignus dedit suum filiolum Patribus, obsecrans ut reverterentur quamprimum, ac totius populi obsecundarent votis, cui nihil optatius, quam doceri viam coeli; daturum se operam interea ut passim aedes sacrae construerentur. Vix discesserat, ac Patres, confecto feliciter negotio, laeti navim conscendere parabant, cum subitus aures nuncius perculit, adesse dynastas ex ultimis finibus, Patrum adventantium fama excitos, et foedus coelestemque doctrinam postulantes. Ductos et excitatos a Superis apparebat: ita veterum offensionum obliti, nihil nisi de pace et religione cogitabant. A sacello dimoveri non poterant, explerique audiendo verbo Dei. Traditis primoribus Fidei elementis, dimissi sunt cum bona spe futurum ut brevi ad eos venirent alii sacerdotes, a quibus per otium docerentur. Unus ex iis regulis, qui nihilo inferiorem Tacaragna se praedicabat, suum pariter filium nostris obtulit, eumque ut filium Dei facerent obtestatus cum lacrymis est. Nondum illi abierant, cum alii supervenere, quos de nostrorum adventu P. Dominicus Garzia, et de pace curaverat admonendos. Quadringenti circiter praeiverant reliquis, longo et difficili circuitu, ad vitandas hostium insidias, quas tamen effugere nequiverant. Sed commissa pugna, superiores ex acie discesserant: ceterum ita fracti et praelio atque inedia debilitati, ut aegre quod restabat itineris confecerint. Venere tandem. Primum ducebant agmen juvenes, arcu et sagittis instructi: feminae sequebantur cum filiolis; in ultimo agmine viri bellatores. Dux reliquis eminebat, operto plumis discoloribus capite, gladium humeris impositum, et lapillos virides coloris exquisiti, labris affixos gestans, nobilitatis insigne. Ut Patrem Garziam vidit, corruit ad ejus pedes, diuque flens humi jacuit. Quem ille attollens et benigne amplexus, in sacellum duxit, tympanis ac fistulis laeto strepitu concinentibus. Mox ad universam multitudinem sacerdos verba fecit. Concionem interturbarunt lacrymae, vocesque sacrum baptisma postulantium. Concessum est nonnullis, qui paratiores videbantur, quique adoptionis divinae compotes facti laetitiis omnibus incedebant, quod in filiorum Dei numerum essent adscripti. Nec dubium erat quin vicinae gentes exemplo tanto permotae, in eandem coelestis Patris familiam, si libera commercia pax aperire pergeret, convenirent. Sane haud ita multo post praeter expectationem Christiana susceperunt sacra Gaymures, natio ferocissima, et pridem Lusitanis infensa, cum quibus per annos amplius triginta bellum internecînum gesserat. In hac ad pacem Fidemque perducenda divinam licuit Providentiam admirari. Ductae Soteropolim mulieres quaedam captivae fuerant. Earum una sic moribus Lusitanis assueverat, ut amaret exilium. Venit in mentem experiri, an ejus opera mitigari natio ferox posset. Mittitur ad suos populares cum munusculis: narrat quam benevole a Lusitanis ac liberaliter tractetur; eorum placidos mores, humanitatem, et facilitatem commemorat. Laeti, et inemptis muneribus ditati, aures dicenti accommodarunt. Rediit cum eadem esca, et persuasit cognatis aliquot suis ut Soteropolim accederent, multo majora scilicet accepturi dona. Ut venerunt, seque in Lusitanorum potestate ac manu deprehensos agnovere, diriguerunt metu, rati non aliter secum actum iri, ac solebant agere ipsimet cum Lusitanis, quos vivos videntesque devorabant. Sed postquam comiter accepti, vestibus, annulis, gemmis vitreis, cultellis, quae cara barbaris et pretiosa, donati sunt; metu in admirationem

et amorem verso, domum ovantes redierunt: Ibi dum munera liberis affinibusque dividunt, pellexere quinquaginta juvenes ad periculum idem munificentiae Lusitanae faciendum. Similiter accepti reliquos ad feriendum cum Lusitanis foedus impulerunt, ac per Christianos distributi pagos, in disciplinam Societatis curamque traditi sunt. Eiusdem gentis pars altera degebat in praefectura quae Insularum dicitur. Vastaverant regionem, et impiae crudelitatis metum late spargebant: cum uni e nostris rei domesticae adiutoribus injecta cogitatio divinitus est expugnandae hominum feritatis. Linguam eorum utcumque perdiscit: pergit cum sacerdote; infestos ac minitantes alloquitur e cymba, disserit de pace, munera ostentat. Iis deliniti, evocarunt eum in littus; ceteros, qui erant in eadem navicula, exscendere vetuerunt. Satis intelligebat non uno barbarae crudelitatis exemplo doctus, quam exigua perfidis habenda esset fides. Nihilominus ope divina fretus, et petitâ prius a socio sacerdote veniâ, exscendit in littus. Accurrunt arcubus positis, de pace suadentem audiunt, munusculis ornantur. Postquam ita comparatos aspexit, hortatus est ut aliqui ex ipsis secum venirent, tanquam legati et fetiales, ad sanciendum foedus nomine ceterorum. Tres accipit, quos pollicetur eundem in locum postridie reducendos, cum donis amplioribus. A Lusitanis adhibiti humaniter, et onusti donis ad suos reversi sunt, cum Patribus aliquot Societatis. Praetexebat littus promiscua virorum ac mulierum turba. Plausu et clamore insolito redeuntes legatos amplexi, magnas Patribus, magnas Lusitanis gratias egere. Tum legatorum Princeps sagittas complures ab iis qui aderant arripit, et earum cuspides frangit: hoc signum pacis apud ipsos pignusque certissimum. Mox, vocata concione indictoque silentio, verba facit, foedus constitutum declarat, Patres esse concordiae sequestros ac fidejussores; iis patronis ac tutoribus nihil metuendum. Tum vero cerneres effusos ruere omnes in sacerdotum complexum; senes oscula figere, juvenes afferre laxos arcus et solutos: matres filios baptizandos offerre. Barbarorum pars redeuntes Soteropolim nostros confecuta est; inde alii, atque alii confluxere. Omnes unum in pagum collecti sunt, cum nonnullis Brasilis, usu longo jam cicuratis. Crux ingens in medio locata pago, quam certatim humeris vectarunt; assignatus ager quem colerent et exercerent. Electi demum qui excurrerent in vicinas silvas, et pacem cum Lusitanis pactam nunciarent. Venere complures. Deducti similiter in pagos, ac brevi tempore agnorum ritu mansuescere visi sunt, qui modo luporum instar, caede hominum ac sanguine pascebantur.

[Note: 38. Prisca religionis inter Brasilosvestigia; ejusdem recentes victoriae.] Alii quidam, prope sinum, sive praefecturam Omnium Sanctorum, a popularibus suis, inter Lusitanos olim versatis, videbantur accepisse Christianos ritus, et eorum adhuc rudia quaedam vestigia retinebant. Nam parvulos abluebant illi quidem, sed baptismi forma non utebantur. Viris omnibus nomem JESU; feminis, MARIAE imponebant. Norant figuram Crucis, mysteria Crucis ignorabant: nec deerant sacerdotes, iique coelibes, cum summo quodam Pontifice, quem Maximum Patrem appellabant; cique minores alii sacerdotes obsequebantur. Ars praecipua sacerdotum et eruditio erat magice. Obsoleta quaedam carmina recitantes concursabant domos, iisque misera plebs arbitrabatur expiari se se, ac divinam quandam sanctitatem animis infundi, adeo ut reliquos prae se populos despiceret. Ad hanc gentem profecti Patres X. Kalend. Octobr. anni MDCII. iter asperrimum corripuerunt per densa nemora, immensum ac sterile camporum aequor, vel montium inhospita cacumina. Cibum diu praebuere stelliones, aut eruti saxis mures, interdum ranae in lamis deprehensae. Sed cruciatus a siti gravior, sub aestuoso et sicco coelo. Vitam tot inter labores aegre servatam quin eriperent barbari, ad quos ibant, parum abfuit. Quippe hominum adventu cognito, eorum carnibus exstruere ferales mensas decreverant, et armis instructi obviam procurrebant extra pagum. Sed conspectis, qui Patres comitabantur, Brasilis, tela et vim abstinuerunt. Feritatem etiam lenivit oratione apposita sacerdos in medium agmen quadraginta juvenum, qui arcu contento velut ad pugnam accincti stabant, fidenter progressus. De religione sermonem

cum in tulisset, summum suum Pontificem arcessivere. Venit armatorum grege stipatus. Occurrit venienti pagus omnis, cantiones quasdam alternis, barbaro concentu, modulans. Ivere pariter obviam Patres, et abjectum humi, sublatis in coelum oculis, dispansis manibus, invenere. Assurgens illos salutavit satis humaniter, utque cum ipsis colloqui postridie posset oravit. Nihil poterat nostris accidere jucundius. Adfuerunt bene mane ad locum colloquio destinatum. Orationem ille incipit copiosam de suis virtutibus; colere se silvas, ut profanum vulgus fugeret: soli sibi datum ut quae sunt vera discerneret a falsis: alia id genus plurima occinit. Horas plures dicendo jam consumpserat, cum affecti taedio Patres interpellant, et modeste de se pauca, de Deo plura, et magnifice, disserunt. Senex auditurum se alias istaec libenter professus, discessit, neque tamen unquam ad colloquium est reversus. At Evangelii praecones nacti alios ad audiendum paratiores, illis persuasere ut secum Soteropolim contenderent, illic per otium erudiendi facilius. Dederunt se omnes in viam, quae multos inedia, siti, aestu debilitatos in grave periculum adduxit. Sacerdos unus e nostris conspicatus Brasilum humi jacentem, viribus fractum, et ab aliis, qui praecesserant, destitutum, allevat, imponit humeris; colligatas ejus manus collo suo inserit, pedes cingulo adnectit. Onustus pia sarcina paulum perrexit, addente animos caritate; sed cum ipse longa fame exhaustus languêret, sudore frigido manare coepit, et onus abjicere coactus est. Illud resumpsit, quiete interposita recreatus; et baculo incumbens, montem vix superavit. In descensu plus laboris fuit, urgente pondere, virgultis obturbantibus, pungentibus spinis. Una cum onere procidit, et per asperum saxis clivum ad vallem imam pervolutus est. Mirum ambos millies non fuisse obtritos. Multa nocte ad reliquos salvi pervenerunt. Sic boni Pastoris exemplum secuti Patres perditam ovem imponebant humeris, et ad caulas reducebant, ubi cibaretur pane vitae, et aqua sapientiae salutaris potaretur. Ita porro dispertitae inter ipsos laborum vices erant, ut alii certis in locis considêrent; alii huc illuc exspatiarentur animarum causa. In collegio Bahyensi, seu Sancti Servatoris degebant sex et quinquaginta; in adjunctis oppidis, seu stationibus collegio vicinis, septemdecim. Versabantur undetriginta in collegio Flumims Januarii, totidem fere in Pernambucensi totidem iq circumjectis pagis. Amplam de miseris mortalibus bene merendi materiam per idem tempus suppeditavit Bahyensi collegio saeva lues, quae visis per noctem, sereno coelo facibus, et diro cometarum fulgore denunciata, brevi sic urbem totam pervastavit, ut singulae domus totidem nosocomia viderentur. Non modo animorum saluti, sed etiam incolumitati corporum, a nostris omni ope provisum est: quidquid in domestico penu fuit, totum, rectoris jussu, quasi expositum populo, et in egentes collatum. Magna porro, ut in publicis fere calamitatibus usuvenit, facta passim ad pietatem accessio, magna edita poenitentiae documenta. At Praefecturam Insularum et Societatis sedem gravior omni pestilentia piratarum incursus expugnavit ac diripuit: templa solo aequata, sacra supellex pedibus conculcata, nullum in res sanctissimas genus contumeliae praetermissum, Compensavit hanc utcumque cladem nova gens ad Christi imperium adjuncta. Penetrarunt sacerdotes quatuor tunc primum ad Amoapyras, nationem indomitam, et reliquis ut arte jaculandi, sic immanitate praestantem. Sex alii sacerdotes ad ignotos longe populos iter impeditissimum susceperunt, per torridas aestu solitudines et infestas siti, qua extincti fuissent ad unum omnes, nisi demissa miserante coelo pluvia facultatem et arcendi praesentis periculi, et aquae in reliquum iter colligendae praebuisset. Dynastes fama religionis et sanctitate permotus, ad Lusitanas descendit urbes, ut oculis ipse usurparet, quae auribus acceperat, et Christiana instituta pertentaret. Dum in Spiritus Sancti oppido commoratur, incidit in morbum. Ejus curam gessere Patres diligenter. Qua caritate, sic ille delinitus est, ut exclamaret non egere parentibus qui Patrum in tutela foret. Confirmata valetudine domum reversus totum se cum suis Christo dedit. Idem sentiebant Carigii, ad quos rursus profecti erant sub finem Septemb. anni MDCV. PP. Joannes Lobatus, et Hieronymus Rodericius, cum duodecim Brasilis domi nostrae

pridem institutis. Progressi ad lacum ab Anseribus dictum, ubi populus numerosior, Cruces erexere, struxerunt aediculam, inter foedas tempestates ac tonitrua, quae ab humani generis hoste concitata, ut religionem everreret, apparebat, Quod illi non licuit, hoc insana unius hominis cupiditas tentavit. Collegerant Patres toto triennio ducentos Carigios; deducebantque plenius erudiendos in vicinos oppido fluminis Januarii pagos, ubi magnam Brasilorum copiam Societas accurate formabat ad officia Christianae virtutis. Vidit civis praepotens; occurrit neophytorum inermi turbae, cum armata militum manu; invadit imparatos ex improviso; comprehendit, abducit in servitutem. Exclamantibus ad nefas indignissimum Patribus minas intentat: pergentesque in urbem, ut judicum appellarent aequitatem, cogit iter abrumpere; dum infelices victimae aliae alio pertrahebantur, crudelibus dominis mancipandae.

[Note: §. XVI. P. FRANC. PINTUS à BRASILIS CAESUS.] EXPEDITIO ad Brasilos Maranonios anno MDCVII. suscepta luctuosum pariter anno sequenti exitum habuit: si tamen infelix et luctuosus dici labor potest, quicumque ad majorem Dei gloriam, et salutem animarum suscipitur; qui si nonnunquam successu frustratur suo, praemio certe suo frustrari nunquam potest. Maranonium flumen, cujus aquas excipit amnis Amazonum, accolunt ignoti et feroces populi, ad quos nondum pervadere potuerat Evangelium. Miseris in mortis umbra sedentibus inferre divinam lucem placuerat, viamque adhuc intentatam et sexcentis obstructam periculis, aperire.

Duo prae ceteris difficilem hanc provinciam expetivere PP. Franciscus Pintus et Ludovicus Figheira. Pintus annos quatuor et quadraginta natus, longo cum Brasilis usu, et virtutum, quaecumque strenuum divinae legis ministrum commendant, exercitatione spectatus: Figheira, aetate quidem junior, multis tamen a natura et gratia dotibus instructus, ac pari servandarum animarum cupiditate flagrans. Brasilos igitur aliquot Christianos itineris periculosi duces adhibent, qui non tantum commonstrarent viam inter vastissima ignoti et inculti soli spatia, silvis aspera, montibus abrupta, serpentibus obsita, fluminibus intercisa; verum etiam, qui praegressi ad mapalia suorum popularium (ut facilius inter ejusdem gentis homines convenit) sternerent aditum Patribus, et mentes barbaras praepararent. Ea ratione ingentem Brasilorum numerum Franciscus Pintus antea revocaverat ab aggresti atque immani vita, et ad humanos mores cultaque loca perduxerat. Eadem spe accensus pergit alacer ad Maranonios. Saepe ferro fuit recludenda per invios saltus via; saepe transmittenda fluminum incerta et limosa vada. Vulsae radices, colubri, et lacertae levabant famem; sitim fetentes lacunae solabantur. Gravissimum adiere periculum ab iis anguibus quos Indi veros vocant, quasi reliqua serpentum turba, prae istis parum digna hoc nomine, parumque formidanda sit. Ac ceteris quidem tanquam delicatissimo vescuntur cibo, ad istorum conspectum cohorrescunt, propter veneni vim immedicabilem: cujus quasi conscia natura ejusmodi anguibus in extrema cauda folliculum apposuit, instar tintinnabuli. Inde sonus editur, cum se movent, hominesque periculi commonefacit. Sed abditos et quietos effugere difficillimum; nam in herbis vulgo delitescunt, et vestigiis praetereuntium imminent. Itaque, cum in herbosa planitie viam carperent Patres, extulit repente caput improvisa pestis, et juvenis Brasilus letifera petitus lingua, paucis post horis, in ipsorum conspectu occubuit. Hos inter labores luctati sunt annum integrum, non sine singulari solatio. Quippe occurrebant identidem indigenae, cum munusculis, et coctis mandiocae radicibus, quae illis dapes opiparae sunt; quodque longe gratissimum erat, JESUM et MARIAM canentes. Interdum eodem in loco subsistere coacti ut vires debilitatas reficerent, hoc qualecumque otium impendebant erudiendae miserae plebi, quae Christianis olim imbuta praeceptis, modo erroribus vitiisque silvescebat, colentium penuria. Et Patrum votis ac labori fructus respondit, ut eos hac potissimum de causa illud iter Dei nutu ingressos appareret.

[Note: 39. Viri Apostolici Numinis instrumenta.] Latent saepe viros Apostolicos Numinis consilia, ut aliud saepe agant quam quod animo destinaverant: instrumenta Dei sunt, tractanda utentis arbitrio: id unum ipsis providendum est, ut ex ipsius apti suspensique manu, et ad omnes regentis

moventisque ductus expediti sint. Documento ert hoc e multis unum. Haud parum negotii Patribus erat in detrahenda circulatoribus fide, qui mendaciis ac strophis venditandis quaestuosam illic artem exercebant. Horum unus, ut aegrotanti adolescenti faceret medicinam a maestis parentibus accitus, immanem edebat strepitum, quo vel optime valentibus cerebrum obtundebat. Porro medicina omnis in hoc uno vertebatur, ut languidi corporis partes alias atque alias exsugeret, affirmans humores noxios, morbi causam, a se hunc in modum educi: utque fidem dicto faceret, purulentas ex intima pectoris immundi cloaca sordes cructabat fragore tanto, ut pagus omnis circumsonaret. Hoc murmure admoniti Patres accurrunt. Juvenem cernunt insanientis medici artibus multo gravius laborantem, ac paene extremo confectum spiritu. De salute sempiterna, et necessario ad eam sacramento disserunt. Audit: persuadent; baptizatur, moritur. Sexcenta id genus gratiae coelestis miracula singulari voluptate illos affecerunt. Sed hanc laetitiam valde temperavit metus a vicina gente, per cujus fines transeundum ipsis erat, et cujus complures pagos Lusitani paulo ante vastavetant, edita ingenti hominum strage. Haerebat adhuc infixa in efferatis animis ultionis cupiditas et ad Lusitanum nomen internecione delendum conspiraverant. Hic stimulus acuebat innatam crudelitatem, qua vicinos omnes anteibant, adeo ut praeter formam, humani habere nihil dicerentur. Cum deerant hostes, aut advenae, quos mactarent, in se se invicem avidis dentibus aut ferro saeviebant. Nec solum carnibus hostium diram explebant ingluviem, sed amicorum etiam ac parentum, quibus mortuis pascebantur, et quorum ossa in pulverem redacta poculis feralibus miscebant; pertinere hoc ad pietatem existimantes, ut vivis sepulcris intra se conderent illos, quos habuerant in vita sanguine aut amicitia conjunctos; idque multo esse honestius, quam si defoderentur humo, a vermibus consumendi. Hoc tamen hostes inter et amicos discrimen ponebant, quod hostium carnes crudas; amicorum, coctas vorarent. Necessarium ad Brasilos Maranonios per haec hominum monstra iter erat. Pintus, ad horridas mentes demulcendas, aliquos e suo comitatu Brasilos submittit. Truces, taciti, caedem anhelantes occurrunt: vixque sibi temperarunt quin impetum in eos facerent. Ergo istis celeriter omissis, Patres ad alios paulo remotiores viam flectunt. Nihilo plus apud istos profecere, Muneribus Patrum acceptis reposuerunt minas, tela intentarunt.

Supererant postremi, qui tertias montium obtinebant fauces: illos donis majoribus expugnare placuit. Collectum quidquid rudes mercium Europaearum oculos allicere consuevit. Major Brasilorum numerus, qui legationem obiret, missus. Crevit accensus donorum aspectu furor; et humanae dapis, quam omnibus donis anteponebant, fames. Legatos retinent, obtruncant, epulisque genialibus destinant. Nec ita multo post, facto agmine ululantes de proximis montium culminibus praecipitant, et sagittarum imbrem effundunt in Christianos, qui cum Pinto erant. Illi orare pacem magnis vocibus; obtestari ne se hostium ducerent loco; populares suos agnoscerent, ac praeconem legis divinae sacerdotem. Barbari vocibus inconditis tumultuantes respondent nullum sibi foedus unquam cum albis (sic Lusitanos appellant) fore, et tugurium quo Pater se, precandi causa, receperat, diruunt. Prodit Pintus vultu ad modestiam, sermone ad mitigandos furentium animos composito, si leniri ferina rabies potuisset. Loquentem invadunt, unumque de ipsius comitibus Brasilis, validius obnitentem ut eum sceleratis manibus eriperet, incussâ capiti clavâ sternunt. Ceteri, nequaquam resistendo pares, alius alio diffugiunt. At phalanx impia in unum irruens Pintum, vectibus ligneis comminuit caput, cerebrum excutit, corpus exanimum spoliat. Inde ad diripiendum tugurium concurrit. Sacra sacelli supellectile, ac munusculis, quae non istos in usus attulerat, laeti ovantesque potiuntur: cadaveri praeter morem pepercerunt. P. Ludovicus Figheira, qui tunc forte aberat, cum se a furiosis perquiri cognovit, in obscurum evasit nemus, et vestigantium diligentiam, Deo protegente, fugit. Postquam recessisse barbarum agmen vidit, collectis e fuga Christianis reversus est ad caedis locum, ut sodali

carissimo justa persolveret. Lacrimis primum parentarunt et multo gemitu, cum immanem carnificinam cernerent, respersam Patris optimi cerebro humum, oculos suis sedibus erutos, obtritum caput; adeo ut vultum in vultu quaererent. Abluunt foedatam tabo coenoque faciem, componunt rigida membra, et inter mistas fletu preces, terrae mandant. Unus e fustibus, quibus caput illi fuerat contusum, pio infectus cruore, in Bahyense collegium est delatus, monumentum crudelitatis; solatium nostrorum et incitamentum. Hac mercede scilicet, hoc necis pretio salus animarum paratur; et Figheira hoc ipso tempore ad Brasilum morientem evocatus, cum illum baptismo expiasset, in eundem cum P. Francisco Pinto tumulum intulit: ut viri fortis necem praesenti praemio muneratam a Superis appareat. Lusitanus erat: natus Angrae, quae civitas est insulae Azorum Tertiae, In Societatem acceptus pridie Kal. Novemb. anni MDLXVIII. totos triginta in Brasilis erudiendis annos consumpserat. Magno pectori Brasilia, quam late patet, angusta videbatur. In ejus provincias interiores quater aut quinquies evagatus, uberrimos prudentiae, pietatis, ac patientiae suae fructus ubique ceperat. Iis cumulum beata mors addidit. Hanc illi non obscure P. Josephus Anchieta praedixerat, cum graviter laborantem invisens anno MDLXXXII. surgere jussit e lectulo, et mortis, quam instare medici denuntiaverant, omisso metu, de vita in proximorum salutem per multos adhuc labores fortiter insumenda cogitare. Surrexit, valuit, et vitam in sextum inde ac vigesimum produxit annum, eamque fortunato, ut modo retulimus, exitu III. Idus Januarias anni MDCVIII. clausit.

[Note: §. XVII. VITA, OBITUS, et VIRTUTES P. JOSEPHI ANCHIETAE.] MULTA id genus prodigia occurrunt in vita P. Josephi Anchietae, quem aevi sui thaumaturgum appellare non immerito possumus. Obierat undecim ante P. Pintum annis, ac peculiari Superûm nutu Brasiliae datus, eam virtutum exemplis, et rerum gestarum gloria, per annos quatuor et quadraginta valde illustraverat. In insula Tenerisa, Canariarum, seu Fortunatarum maxima, editus in lucem anno MDXXXIII. Conimbricae liberalibus disciplinis eruditus, ibi se Deo in Societate Filii ejus dedicavit anno MDL. aetatis XVII. Religiosae vitae stadium Ingenti animo ingressus, cum ad virtutis perfectionem summa contentione niteretur, valetudinem vehementer debilitavit, et in gravem incidit morbum. Hunc depellere cum ars nulla posset, profectus est anno MDLIII. de medicorum sententia, in Brasiliam: nam Brasili coeli bonitas laudabatur, et magna spes erat longinquo ac maritimo itinere valetudinem perditam restitui posse. Adhaec Socii Lusitani quaerebant adolescentes non minus ingenio et eruditione, quam virtute praestantes, qui collegii propediem in Brasilia ponendi fundamenta jacerent.

Huic rei nullus aptior Anchieta visus. Itaque primus e Societate, in isto ignorantiae et immanitatis quasi domicilio, Latinas litteras et studia humanitatis docuit. Cum vero necessaria discipulis librorum copia non suppereret, huic incommodo magister suo labore subveniendum ratus, ereptum somno tempus libris exarandis consumebat, Adjecit etiam animum ad Brasilicam linguam perdiscendam, et eam praeceptis atque arte complexus, magnam illius cognoscendae facultatem obtulit Evangelii praeconibus, qui vulgo in molestissimis barbarae linguae salebris haerere solent. In eorundem gratiam dialogos conscripsit, quibus omnia Fidei mysteria explicabantur: item sacerdotum institutionem, ad interrogandos de peccatis confitentes; et ad eos juvandos qui mortis in discrimine versantur: demum pia carmina sparsit in vulgus, quorum ope lascivas exclusit cantiunculas, et religionis arcana illectis cantus voluptate auribus animisque feliciter instillavit. Et quoniam servire potissimum pietati atque hominum saluti debent litterae, quando praesertim a religiosis traduntur magistris, rem tentavit hactenus in his regionibus inauditam, successu miro. Grassabantur impune apud Brasilos infanda criminum portenta, quorum foeditatem ne videbant quidem, tantus erat stupor; tantum animis per se jam hebetibus callum consuetudo mala obduxerat! Incassum artes omnes adhibebantur. Quid enim agas, ubi fax rationis tam maligne allûcet? Oculis erudiendos Anchieta judicavit, qui oculis et sensibus omnia fere metiebantur: tragoediam exhibere constituit. Adornatur

scena sub dio, actores inducuntur: concurrunt barbari visendi cupiditate, nec desunt Lusitani: nam utroque sermone scripta erat fabula. Negotium bellissime procedebat, cum subito atris nubibus coelum obtegitur: jam grandes stillabant guttae, et fugam omnis cavea trepide circumspectabat. Procedit Anchieta, et magna voce, praesentique animo, moveri quemquam loco vetat; futurum ut ante fabulam peractam imber non decidat. Ea vox veluti coelo missa excipitur: sedere spectator quietus pergit, fabula peragitur, plaudente populo, barbaris admiratione defixis. Tenuit spectaculum tres horas; eo absoluto imber, velut antea constrictus ac suspensus, statim ingenti fragore prorupit.

[Note: 40. Ejus expeditiones Apostolicae, et prima spiritus prophetici documenta.] His aliisque id genus rebus, et vitae sanctimonia perspecta, visus est idoneus, etsi nondum sacris Ordinibus esset initiatus, qui ab umbra puerilis scholae, in solem et campum procurreret. Igitur additus sacerdoti comes atque interpres, obire barbarorum casas coepit: et continuo divina quaedam in eo virtus, et felis rerum postea gerendarum omen enituit. Primum specimen in sene barbaro dedit. Is amplius centum annos natus, quod iis in oris minime insolens est, ubi Anchietam audivit de mundi opifice, et beata immortalitate per Christum nobis reparata, disserentem; tanquam ex alto somno evigilans, tanta laetitia perfusus est, ut filios nepotesque continuo in eandem adduxerit scholam: ipse, post acceptum primum Ecclesiae sacramentum, in magistri divinitus oblati complexu prae gaudio gestiens animam senilem deposuit. Prophetici vero spiritus, quo ceteras inter dotes potissimum Dei famulus excelluit, prima in coorto per id tempus bello documenta praebuit. Est inter praefecturas S. Vincentii et S. Spiritus ea cui fluvius Januarius nomen dedit. Locum frequentem incolis et nobilem insederant anno MDLVIII. haeretici e Gallia profecti, duce Nicolao Durando Villaganonio, equite Melitensi, et navium Gallicarum in ora maritima Britanniae minoris praefecto: qui prolapsus in Calvinianam haeresim, illam inferre in Brasiliam parabat, hortante Calvino, et asylum ibi suis destinante, quibus in Gallia tunc nihil satis tutum erat. Eo consilio dux haereticus naves a Gaspare Colinio, summo rei maritimae praefecto, et novae sectae patrono potentissimo impetraverat. In Brasiliam delati Calvinistae arma cum Tamuyis, gente Brasila Lusitanis infensa, junxerant, et insulam, quae sinum Januariensem praecingit, occupaveranr. Sed eâ, quadriennio post, dejecti se receperunt in Galliam cum Villaganonio, qui cognito doctrinae recentis vitio ad priscam et catholicam Fidem deserto Calvino rediit. Interim Tamuyae, licet a Gallis destituti, retinebant arma nihilominus, et odia: nec stolida, ut prius, ferocitate, sed consilio et arte tractabant bellum, eoque majorem metum afferebant. P. Emmanuel Nobrega barbaram gentem oblata ultro pace placandam facilius existimans, quam armis domandam, in Tamuyarum fines contendit cum Josepho Anchieta, ut otium et concordiam inimicae et inquietae genti persuaderet. Cum longas negotio moras injiceret tum levitas barbara, tum locorum longinquitas, per quam fiebat ut a Lusitanis sera, nec satis certa responsa perferrentur, ad eos proficisci Nobrega statuit, ut rem coram urgeret; ac Josephum, velut obsidem, reliquit. Ille medios inter hostes remansit, non tam ipsorum crudelitatem, quam vitia, tetrasque libidinum formas pertimescens, quae oculis quotidie obversabantur. Haec monstra, hos animorum hostes, ceteris omnibus multo metuendos magis, debellare studuit assidua coelestium rerum meditatione, jejunio, aerumnisque voluntariis ad necessarias adjunctis: praesertim vero implorata Virginis Matris ope, cujus etiam laudes, ne vacuas a labore Apostolico et subsecivas horas disperderet, neve periculoso torperet otio, carmine celebravit: erat enim eximie natus ad pangendum carmen. Mirabantur barbari ejus in quotidiano capitis discrimine tranquillitatem, cum saepius neci addictus negaret fidenter se ab illis interficiendum: nec de sua tantum affirmaret incolumitate, verum etiam de aliena sponderet. Longiores inducias perosi, bello redintegrato Lusitanos aliquot abduxerant. Egit de illis redimendis Anchieta, merces cum captivis permutandas (nam pecuniae apud eos usus nullus) assignavit. Placuit conditio: at merces non apparebaut. Itaque captivos interficere, ac solennibus epulis adhibere statuunt. Accurrit,

re cognita Josephus; brevem unius diei moram postulat; posteno die mane, inquit, cum sol hunc locum collustrare incipiet, praesto erunt merca; ores. Eos nominatim appellabat, genusque mercium quae commutandae forent, recensebat: simul bono animo Lusitanos, jam de salute desperantes, jubebat esse. Adfuerunt hora praedicta institores, et captivis libertas reddita.

Hac frustrati praeda Tamuyae aliam sibi destinabant, qua humanae carnis diram famem explerent, nempe Ariam Fernandum, qui ad Anchietam, veterem amicum, venerat nescio quid mandati ferens. Sensit Arias se signari crudelibus oculis, agitari consilia de sua nece; et amicum de periculo trepidus admonuit. Cui Pater: Quiesce, inquit: cras hoc ad littus succedet navis: ea te salvum sospitemque accipiet. Appulsa navis est, et Fernandum accepit. Ipsum tamen Josephum nequaquam elapsurum sibi confidebant: sed hunc pariter, uti affirmaverat, restituere coacti sunt confecta demum tertio mense, quam Nobrega discesserat, pace. Haec diu non stetit. Duo Tamuyarum pagi bellum renovarunt, quod extractum est in biennium. Medio tempore advenit in Brasiliam Petrus Leitanus, primus Brasiliae Episcopus; qua usus opportunitate Josephus Anchieta sacerdotio initiatur in urbe S. Servatoris. Inde ad S. Vincentii oram remissus, in ipso itinere partam de barbaris victoriam divinitus accepit. Nocte socium compellans, Gratias, exclamat, Numini mecum age; vicimus; Lusitani hostem in fugam compulerunt. Hanc a barbaris victoriam armati Lusitani reportaverant, aliam Christiana mulier sola et inermis ab impuro Tamuyarum globo retulerat. Ab iis deprehensa mori maluerat, quam foedari. Aberat Anchieta iter tridui, cum fortis femina moriendo triumphabat. Divinum obtulit illo ipso mane sacrificium, ut pro ejus victoria Numini gratias ageret ac roganti Nobregae rem omnem exposuit, uti postmodum a captivis, qui una erant, narrata fuit. Idem post paulo piaculare sacrum pro defunctis cum fecisset praeter solitum, interrogatus quid sibi vellet, respondit illa ipsa nocte in Lauretano Societatis collegio, sacerdotem sibi pridem Conimbricae notum obiisse: rogatus insuper ecquid do animae illius statu comperisset, affirmavit illam coelo, cum haec divini sacrificii verba proferret, Omnis honor et gloria, receptam fuisse.

Quiescere Tamuyas passa non est gentis inconstantia, et insitus furor. Iterum capessunt arma, majoribus animis, majore apparatu. Praefectus Januariensium Correa, Lusitanus, mittit continuo ad Vincentianos petitum auxilia. Magno molimine illa comparantur; nec minori celeritate, tum ob periculi magnitudinem, tum quia distat urbs S. Vincentii a Januariensi aestuario iter quatridui. Solus, qui haec cernebat, Anchieta cessare videbatur, et festinationem irridêre. Mirantibus cunctis, ac paene indignantibus, Ite, ait, bonis ominibus: frustra tamen estis. Attulit ea vox metum, quasi res perditas ac profligatas diceret. Victos hostes illo die recessisse divinus vir asseruit. Exscenderant in littus, et copias instructissimas maximasque exposuerant: mox, tanquam de victoria certi, diem reliquum perdiderant otiosi; noctem somno ducebant, pugnâ in diem posterum constitutâ. Lusitanus antevertit, et somno ac securitate prava obrutos cecîdit. Elapsi fuga nonnulli rupem insident natura et arte sic munitam, ut expugnari non posse crederetur: inde tamen eos dejicere Christianus molitur exercitus. Omnibus metu et expectatione suspensis, superatam rupem, quae aberat quinquaginta passuum millia, et barbaros dejectos, Anchieta multis audientibus, narrare occipit. Cum fidem vix faceret, addidit postridie adfuturos de commissa feliciter pugna nuncios; qui reipsa conspecti laetitiam et admirationem cumularunt. Alias Lusitanorum acies numerosa, cum pari ethnicorum exercitu difficile commiserat certamen. Multi jam fluxerant dies; nulla, propter locorum intercapedinem, aspirabat fama. Josephus populum erudiens e superiori loco, repente conticuit, oculisque clausis immotus haesit aliquandiu: tum, Eia, inquit, preces Deo simul fundamus; victoria penes nostros stetit. Fugam eodem puncto temporis hostes caesi fusique capiebant. Ardebat nihilominus odio, ac pudore tot cladium, natio pervicax; et e suis damnis, veluti fortior animosiorque, resurgebat: minus olim timenda, cum impetu coeco, et suo ductu rem gerebat; tunc ideo

formidanda, quod alieno consilio regeretur. Illam audacia et spe impleverant duo Lusitani [reading uncertain: print faded?] milites, rei bellicae peritissimi, qui poenam delicti nescio cujus timentes, ad eos se contulerant, novi et atrocis belli duces futuri.

Vidit periculum Anchieta, et antequam consilia cum hostibus et arrna fociarent, reducendos domum ac placandos judicavit. Ad eos ergo properat, cum paucis comitibus. Lintre modico vehebatur, expedito illo quidem ad celeritatem itineris, sed parum firmo: ex arboris enim praegrandi cortice constabat. Itaque undis et vento graviter jactatus mergitur cum vectoribus. Barbari nando assueti ac nudi, nullo negotio littus tenuerunt: unus Anchieta defuit: rudem natandi fluvius hauserat. Brasilus adolescens, natator egregius, continuo in flumen se demittit. Frustra investigatum per dimidiam horam, in imo demum flumine considentem videt, ac veste apprehensum in ripam pertrahit. Omnium incredibili stupore vivus et incolumis apparuit; festive dictitans, id unice sibi tunc fuisse curae, ut JESUM et MARIAM invocaret, ac ne quid male biberet. Amissâ scaphâ, iter obeundum terra fuit, per tenebras caliginosae noctis, et imbribus foedae. Sic uvidus, et enectus fame, ad eos quorum causa venerat, pervênit: qui patris amantissimi caritatem et solicitudinem admirati totos se illi dediderunt, et redeuntem, desertis hostibus, comitati sunt. Barbari ducibus destituti arma posuerunt. Aliud bellum interim movebat Calvinianus doctor, hostis impius animarum; jamque Lusitanis aliquot haereseos venenum inspiraverat. Detectus a P. Ludovico Grana, Societatis sacerdote, illi et viris plerisque doctissimis non parum facessiverat negotii, quippe in hac dimicandi palaestra exercitatus, Litterarum Graecarum et Hebraicarum non rudis; doctus resistere, si locus faveret; ac receptui canere, si premeretur. Delatus ad Episcopum et in vincula conjectus, demum flammis addictus est. Doluit hominis vicem Anchieta. Pertinacem aggreditur, et Ecclesiae catholicae restituit: dumque rogo imponeretur vivus, in suscepta Fide ac pietate confirmavit. Ipse de salute animabus afferenda unice solicitus retulit se in Itaniam, quem Brasiliae tractum sibi praecipue sumpserat excolendum, et in quo degebat libentius propter aedem sacram, Virgini sine macula conceptae dedicatam, et oppidulum a Conceptione nuncupatum. Cum aliquando Brasilos per ingentem silvam temere sparsos lustraret, incidit in senem humi abjectum, et animam agentem: qui ad ejus aspectum oculos manusque arrigens, Adesdum, inquit, mi Pater: jamdudum te opperior: nec moriar prius, quam docueris me viam qua itur in coelum. Cognovit Anchieta illum e remotissima regione deportatum, quo duce, qua via, ne ipse quidem senex satis exploratum habebat. Multa de illo exquirit, et vitae seriem per omnes aetatis gradus accurate perscrutatus, intelligit hominem conatus omnes adhibuisse, ad naturae legem, quantum humana fert imbecillitas, observandam. Hic vero divinae providentiae vim suspiciens, suavissime illum complectitur, erudit, et pectori bene praeparato salutis verbum inserit. Aqua deerat ad baptismum necessaria: ubique sicca solitudo. Circumspicienti offert se carduus silvestris, cujus folia delapsum recens imbrem collegerant. Sumit, baptizat senem, iterumque complectens, extremum spiritum excipit, effossaque humo exanimem pie tumulat. Atque huic quidem baptismum viventi est impertitus: alterum jam mortuum ut eodem sacramento expiaret, ad vitam revocasse perhibetur. Didacum vocabant. Christiano dignam homme vitam duxerat, ac nomen gesserat Christiani; licet sacramentum, quo fiunt Christiani, nunquam suscepisset; quod ipse tamen rescire non potuerat. Compositum in feretro corpus efferebatur. Moveri coepit, sepulcrale linteum excutere, et sacerdotem inclamare. Adest Anchieta, nihil eorum, quae agerentur, ignorans. Narrat Didacus redditum se sibi, ut vitali respersus aqua coelo nasceretur. Respergitur, gratias agit; iterumque [Note: 41. Morbos varios curat. Nostris gubernandis praesicitur. Superioris boni dotes.] se in feretro componit.

Quamvis autem ea beneficia, quae pertinent ad incolumitatem animae, libentius indulgeret, ea tamen quae ad salutem corporum spectant, minime denegabat. AEgros non modo invisebat frequens, sed morbis etiam remedia, interdum arti humanae ignota, suggerebat. Lusitana mulier torquebatur tam gravi dolore

capitis, ut mente vix constaret. Venit admonitus Anchieta, aegro capiti manum imponit, et eo morbo nunquam deinceps tentandam, ut reipsa factum est, pollicetur. Januariensis colonus ita pedibus captus, ut ingredi sine furcillis subalaribus nequiret, Josephum invisebat: cui Pater, Quin tu mihi haec fulcra projicis? Neganti se aliter ambulare posse, tradit baculum Anchieta, quo, peregre cum iret, uti consueverat. Eo nixus aeger, domum repetiit, ac brevi fulcris uti desiit. Alius asthmate molesto oppressus animam anhelantem vix reciprocabat. Jubet illum Anchieta de proximo fonte bibere, precibus pauculis imperatis. Paruit, liberatus est. Alium sanguinis profluvio graviter laborantem medica ejusdem manus per languidum ducta corpus, illico persanavit. Erat in S. Joannis vico, praefecturae Piratininganae, quinquennis puer adeo mutus, ut vocem nunquam edidisset. Confluxerat in hunc vicum e proximis pagis ingens multitudo ad solenne ludicrum. Anser vivus e transverso fune, prono in terram collo, pendebat, praemium illi ex omnibus constitutum, qui insidens equo incitato, inter currendum caput anseris manu avelleret. Plerisque certamen ingressis, et in cursum frustra effusis, orta est contentio inter duos, qui partem capitis ambo sic avellerant, ut anceps victoria maneret. Cum palmam et anserem uterque sibi vindicaret, ludicrae scenae difficilem et cruentum exitum fore apparebat. Communi consilio defertur litis arbitrium ad Anchietam, qui tunc in vico aderat. Ille mutum puerum ad se vocans, jubet palam pronunciare penes quem victoria, et victoriae praemium anser esse debeat. Mirari omnes, et expectare quorsum id evaderet: pars etiam irridere, cum pueri, et muti, sententiâ definiendam esse controversiam audiverunt. Puer in medium procedens in hanc erupit vocem: Meus anser esto: hunc, si per te licet, Pater, domum ad matrem feram. Inexpectata festivissimi judicis sententia, miraculi novitas, restituta muto vox, omnium animos gaudio et admiratione perculerunt. Ipsi pugiles, ad pugnandum infestis telis parati, ultro praemium puero adjudicant; quem laeta plebs domum plausu festo et gratulatione deduxit.

Quam porro externis afferebat opem, hanc suis fratribus religiosis viris e Societate, non parcius indulgebat. Gonzalus Aloysius cubabat aeger in collegio Januariensi: acerbum ulcus sinistrum brachium vitiaverat; neque ullis remediis, non ferro, non igne, purulentus, humor educi poterat. Statim atque signum crucis impressit Anchieta brachio foede tumenti, virus abditum rupta cute fluxit. Dum alius pisces incoquit oleo aestuanti, exundans liquor manum exusserat. Gementem audivit praeteriens: manumque ambustam cruce signans pristinum in statum restituit. Alius tristi laborabat nausea, nullum cibum admittente stomacho. Rogitat Pater ecquid obsonii maxime arrideret. AEgrotus appellat ferculum, cujus nulla tunc domi, ac ne fortasse quidem iis in locis erat usquam copia. Pergit nihilominus Anchieta in cellam penariam, ac desectum ex obvio pisce frustum offert nauseanti: qui hunc ipsum, quem petebat, esse cibum admirans (nam piscis naturam in offerentis manibus exuerat) longam explevit famem, et escam stomacho docili retinuit. Pernambucum profecturus vir Dei, Franciscum Pintum Societatis sacerdotem, illum ipsum cujus paulo ante facta mentio, invisit. Jacebat a medicis depositus. Nae tu, inquit Anchieta, homo delicatus es, qui sic in lectulo mori velis: agedam, surge, vive; longa tibi via, felix viae meta, restat. Exiliit lecto Franciscus; rediere vires, sanitas, et vita.

Insinitus sim, cetera si prosequar ejusdem generis, adeo sunt multa: nunc alia quaedam subjicio, quae mirari simul et imitari liceat. Cum enim domui Societatis in oppido S. Spiritus praefuit, major exstitit facultas observandi egregias ejus virtutes, quae hactenus velut abditae silvis et montibus latuerant. Ac primo quidem parendi alacritas enituit. Onus quippe gubernandi nostros sibi impositum, non recusantis specie, ut aliqui; sed candide ac simpliciter suscepit; licet ejus gravitatem probe sentiret, dicere solitus aliquando, rerum omnium quas in vita posset experiri maxime asperas et abhorrentes ab ingenio suo, nullam sibi occurrere molestiorem, quam si aliis praeesse cogeretur. Atqui erant in eo summae dotes, quaecumque ad recte gubernandum desiderari possunt, prudentia singularis,

benignitas, et moderatio; consilium in deliberando, vigilantia in providendo. Quas ob dotes non uni tantum alterive domui, sed toti Brasilia provinciae postea praepositus fuit, Lenitatis et clementiae partes iis, qui praesunt, suscipiendas; ac tandiu dum liceret, retinendas esse arbitrabatur. Itaque, cum in sermone aliquis ita commemorasset, videri sibi boni praesidis munus esse, nihil ut impune a suis peccari patiatur, quod publica vel privata saltem reprehensione non castiget: Tu vero, subjecit, Anchieta, erras, mea quidem sententia, longissime: sic enim statuo, religiosae familiae rectori, si quid a quoquam delicti admittatur, esse faciendum primo ut Deo semel, iterum, ac tertio, delinquentem commendet, eique veniam a supremo illo rectore multis lacrymis impetret: deinde, ut reum leniter in loco admonens, ab eo confessionem errati ac dolorem exprimat; ad imponendam vero poenam, nisi ratio culpae id exigat manifeste, non descendat. Sane unum e nostris, domesticae custodem disciplinae, quem rectoris ministrum vulgo dicimus, hominem justo acerbiorem, et exactorem officii rigidum, minuta quaelibet errata duriter multantem, increpuit; et hanc deponere severitatis odiosae personam jussit, negans religiosos viros mercenariorum instar habendos esse, sed instar filiorum Dei; neque jugum obedientiae perprimendum, sed potius allevandum, et quodam quasi caritatis oleo molliendum. Hoc insigniter praestabat ipse, nulli gravis, omnium commodis serviens, virtutis viam facilem unicuique, amotis impedimentis, sternens; antevertens ac providens ne quis laberetur, lapsos benigne erigens. Quibus artibus ita sibi animos devinxerat, ut eo conscientiae arbitro fere omnis domus uteretur, essetque ambiguum plusne illum propter excellentem virtutem colerent sui, quam propter humanitatem diligerent. Eorum vitia aut noxas in sermonem induci non ferebat; aegrotantes per se se curabat, in valetudinario pernoctans, stratus humi, aut tabulae incubans, lignorum fasciculo capiti subjecto: nunquam enim, nisi aeger, lecto est usus. Maerentes dulcissime solabatur, alias quae futura erant praedicendo, alias idonea monita suggerendo. Utroque hoc modo sacerdotis aegritudinem lenivit. Querebatur ille foedis cogitationibus catervatim ingruentibus obrui se quantumvis repugnantem, ac prope vinci. Orabat Anchietam ut molestum certamen suis apud Deum precibus averteret, hostiumque vim infestam inhiberet. Imo, ait Anchieta, id precemur ut pares sustinendo certamini vires tibi subministret: novit ille quae in discrimina quisque sit conjiciendus, et quantus fieri cum tentatione proventus debeat, Paruit sacerdos, ac divinae providentiae totum se permisit. Revocat eundem triduo post Anchieta, et liberandum penitus in posterum, si modo in periculum ipse se non induat, pollicetur. Praedictioni fidem eventus fecit. Non minori cura medebatur aliis incommodis Sociorum.

Cibus domi aliquando defecerat. Monitus sub horam prandii, signum pro more dari nihilominus jubet. Conveniunt vacuam ad mensam omnes; sedent paulisper, et in tempore ipso cista recentibus cibis plena praeter omnium expectationem illata foribus est. Olei penuria laborabat nostra S. Vincentii domus: ex uno cado, eoque non amplo, haustum erat aliquandiu ad domesticos usus, ad alendam in templo lampadem, ad egestatem pauperum sublevandam. Parce [reading uncertain: print faded] jam et maligne oleum stillabat; cadumque vacuum tristis promus destinabat alios ad usus. Vetuit Anchieta, et haurire porro ut pergeret imperavit. Dedit notum liquorem effetus cadus toto biennio, quoties opus fuit, donec oleum e vicinis importatum locis foret. Simili ratione vinum ad iter bene longum suffecit ipsi, et aliquot comitibus. Laguncula singulis diebus siccabatur: infundi tansumdem aquae jubebat, quae vini colorem et naturam induebat. Praecipuam futura cognoscendi vim idcirco divinitus accepisse videbatur, ut imminentia mortalibus pericula propulsaret. Oppressi nocte Lusitani tugurium ad oram silvae excitarant: misit ad illos continuo qui denunciaret ne ibi pernoctarent. Iis digressis, atrox tempestas coorta per noctem proceras arbores, quae tugurio imminebant, stravit, quarum ruina tugurium penitus obtritum est. Sedebat aliquando quietus in cubiculo: prosilit, ac janitorem inclamans edicit quammox januam aperiat: in eam patentem opportune se projecit civis, cujus tergo sicariorum

manus armata jam haerebat. Saepe ab instituto deflectebat itinere, ut perniciem depelleret, quam alicui cognoverat impendêre: sic in aliquam e nostris domibus ex improviso superveniens, arcanam unius e Sociis tentationem, qua summum in periculum adducebatur, explicuit ipsimet ac discussit. Nam intimas hominum cogitationes ita cognitas, ut ea quae cernuntur oculis, habebat; et iis quorum intererat, antequam verbum ullum proloquerentur, aperiebat: nunc ut eos a peccato, quod sinu conceptum tegebant, deterreret; nunc ut scrupulum, quo urebantur, eximeret. Roget hîc fortasse quispiam unde tanta lux, tam admirabilis rerum abditissimarum provisio, tam dives tot virtutum copia exstiterit. Est ea Regii Prophetae vox: Accedite ad eum et illuminamini. Nihil scilicet studebat impensius Anchieta, quam ut arctissime Deo jungeretur. Adeo illius mentem divinae collocutionis suavitas ceperat, ut precationi diu noctuque insisteret. In itinere, socios praeeuntes ferme sequebatur; interdum praecurrebat, ut oraret commodius: e medio coetu hominum saepe subducebat se se clam, ut in Dei vocantis suavissimos amplexus iret: non raro inter orandum aut e terra eminens, aut pura circumfusus luce conspectus est. Aliquando in littore constiterat, animo, ut appâret, a sensibus abstracto. Accedens maris aestus, cum praeter eum finem, ubi sedebat, longe fluctus ejecisset, ipsum ne guttulâ quidem violavit. Praegressus Anchietae comes, et miratus quid tantum cunctaretur, respexit, ac fluctus circum undique liquido muro suspensos videns exclamavit, periculo territus: et Anchieta, Nescis, mi frater, nescis quia vemi et mare obediunt ei?

Hinc illa mediis in periculis fiducia, illa securitas hominis, cui procellae, imbres, [Note: 42. Mirum in pisces, feras, aves imperium exercet. Iis utitur ad barbaros erudiendos.] aves, ferae, omnia, obsecundabant. Dum in S. Sebastiani collegio degeret, adiunxit se piscatorum catervae proficiscenti ad insulam Maricanam, procul ab oppido, tum ne missae sacrificio carerent, tum ut aliquot vacuos ab interpellatoribus dies cum Deo facilius transigeret. Magna vis piscium capta, quorum delectum in littore dum habent, ingens marinorum corvorum, et aliarum id genus avium numerus ad rejectos pisces advolantium, gravem piscatoribus molestiam facessebat. Anchieta illas Brafilico sermone allocutus, jussit paulisper absistere, opere absoluto redituras. Omnes, quasi dato signo, avolarunt; et digressis piscatoribus, gregatim ad vorandas reliquias revolarunt. Per idem tempus conspectae sunt eminus Pantherae duae, neque tamen ausae propius subire, vetante Anchieta. Trepidi comites in naviculam se recipiunt, nam earum insignis feritas est. Miratus belluas aliquis, et cominus intueri gestiens, Anchietae indicavit. Dicto citius ambas evocat. Accurrunt, sistunt se in littore, ac sui copiam spectantibus ad satietatem faciunt, nec ante in vicinum nemus refugerunt, quam illis, piscium parte projecta, discedendi veniam dedit. Navigabat aliquando in scapha. AEstus erat ingens; malacia summa; nulla meridianum solem aura mulcebat. Videt in arbore tres quatuorve quaracies: sunt volucres gallinarum magnitudine, purpureo colore in flavum vergente, specie pulcherrima. Ite, ait, populares vestras et consanguineas adducite, et hunc nobis solem alis vestris parumper defendite. Mirum: demisso collo (sentire imperium crederes) huc illuc discurrunt; mox redeunt grandi cum agmine, ac supervolantes plumeam constant umbellam, et ventulum lenem alis blande plaudentibus faciunt. Postquam aspirare coepit Favonius, officio functas gratulantesque dimisit. Nec ejus voci duntaxat aves canorae, sed muti quoque pisces parebant. Solitus erat e piscatoribus sciscitari quod genus maxime piscium optarent; et ut quisque certum genus nominarat, ita tractus maris alios aliosque designabat, in quibus piscarentur: inde, quam multos libebat, auferebant, non sine metu ne praeda major, quam ut eam retia ferre possent, afflueret. Miratus est aliquando in littoreo vico cessare maestos incolas et lamentari. Causam percunctanti respondent asperam esse tempestatem, saevum pelagus, inutilem piscatum aut penitus interclusum. Jubet omnes secum ad mare pergere: instat cunctantibus. Ivêre; at spe nulla, propter coeli marisque inclementiam. Itaque rogitanti quos pisces velint, per jocum appellant pisciculos quosdam, qui tunc in isto mari nulli erant: indicat locum, magnam eorum ibi latere copiam affirmans: tantaque confestim

apparuit, ut eos ipsis etiam manibus exciperent. Neque vero ludicram duntaxat ex illo rerum creatarum obsequio sectabatur voluptatem homo servandarum animarum cupidissimus; sed miros indidem fructus capiebat ad divinam gloriam, et Brasilorum institutionem: quorum feritas rudis et imperita, ferarum exemplis melius, quam hominum sermonibus erudiebatur. Ita, cum docere vellet quanta sit vis et dignitas gratiae divinae, cujus compotes nihil habent ab ullo periculo quod timeant, exemplum a vipera et documentum petivit. In hanc de via inciderat. Ad ejus aspectum barbari, qui aderant, velocissime diffugerunt: est quippe istis in locis viperae morsus plane immedicabilis: at multo magis obstupuere, cum eam sumpsit in manus; cum in sinum immisit innoxiam; cum blande palpans ac demulcens dimisit. Mox illud subjecit et explicuit, Quis est qui vobis noceat, si boni aemulatores fueritis? Rursum aliam alio quodam in itinere obviam, comitibus celeri fuga dilapsis, pede calcavit nudo (pedibus enim nudis fere incedebat) ac venenatos morsus irritabat. Illa, venerantis ritu, pedem leniter allambens, molli sibilo veniam abeundi petere videbatur. Annuit, amice submonens ne cuiquam in posterum homini noceret: tum reversos attonitosque comites increpitans, Hoc illud est, dicebat, quod Christus promisit suis: Ecce, dedi vobis potestatem calcandi supra serpentes, et super omnem virtutem inimici, et nihil vobis nocebit. Ostensurus quam jure ac merito laudari a nobis Deus propter immensam sapientiae, bonitatis, et potentiae vim debeat, invitabat aviculas; quae digitis ejus aut humeris insidentes, nativo concentu auctoris sui laudes certatim praedicabant. Insectatus Brasilorum crudelitatem, quae in hominum exultans nece, illorum etiam exuviis ferales mensas instruebat, barbaram consuetudinem lepido spectaculo coarguit. Ingentem simium alta ex arbore Brasilus jaculo dejecerat. Ad cadentis stridorem alii quidam e vicinis arboribus simii se commoverunt, ad quos pariter feriendos arcum barbarus contendebat: nam simiorum carnem in deliciis habent. Prohibuit Anchieta, eosque patrio sermone compellans, imperavit ut demortui filios, affines, amicos convocarent ad celebrandum funus. Adfuit simiorum exercitus: alii mortuum deflebant lamentabili ejulatu: alii anterioribus pedibus, quas manus recte dixeris, plangebant pectus: pars humi circa ipsum cadaver strati, barbam vellebant, distorquebant os miris modis, volutabant se in pulvere: pars corpus exanimum subjectis humeris deportabant; dum nonnulli ex arboribus aliis in alias, quasi funus prosequentes, insiliebant. Erant quos Brasilis immanitatem exprobare velle credidisses, ita illos truculento et minaci ore despectabant. Postquam per tria quatuorve passuum millia deductae hunc in modum exequiae sunt ad vicinum usque pagum, Anchieta simiis timens, in silvam omnes, humanitatis officio probe functos, reverti jussit; et ad barbaros, qui risu multo et laetitia ejusmodi pompam spectaverant, conversus: En, inquit, ferarum mortem ferae, licet rationis expertes, luctu lacrymisque prosequuntur: vos in hominum funere tripudiare et commessari non pudet? Lusitanis quoque salutarem incutiebat metum, cum luctuosos aliquorum exitus, Deo monstrante cognitos, praenunciabat. Vir primarius in urbe S. Sebastiani religiosae vitae ineundae consilium, ipso approbante, susceperat: sed profanis implicatus curis, tempus extrahebat, se commodius id in Lusitania, quo propediem cogitabat, facturum dictitans. Anchieta hominem vultu severiore intuens, Ibis tu quidem, ait, in Lusitaniam, neque tamen illic, aut in Ordine religioso, sed in Brasilia mortem oppetes; et quidem dignam tua contumacia, qui vocantem Deum spernas. Ivit in patriam, in Brasiliam rediit insigni ornatus magistratu; dumque per vastas solitudines devius aberrat, confectus est fame, aut a feris peremptus: anno demum evoluto aridum cadaver inventum et agnitum. Non latuit Anchietam Lusitaniae toti funestus dies, qui Regem Sebastianum in Africa cum primariae nobilitatis flore abstulit. Maestus praeter morem, et ingemiscens, publicae calamitatis indicium fecit, quam postmodum tristes nuncii pertulerunt.

Tot prodigiis apprime vita consentiebat, quaeque miraculorum omnium maximum ac certissimum est, solida constansque virtus. Elucebat in ejus moribus

[Note: 43. Illius praecipuae virtutes. Ejusdem de religiosa perfectione judicium.] summa humanarum rerum commodorumque, ac sui ipsius, despicientia: industria in tegendis deprimendisque egregiis, ob quas in ore omnium erat, dotibus, ac portentis, quae pro nihilo putare videbatur; summus religiosae paupertatis amor; patientia laborum incredibilis et appetentia, quam ipsi Brasili, durum et agreste genus, mirabantur: vultus animusque semper idem; invicta lenitas et mansuetudo; par obedientia erga suos praesides, adversus alios facilitas obvia et comitas: vita denique omnis ex Dei nutu in omnibus suspensa; ut usurpare vere posset illud Prophetae verbum Tuus sum ego: nam in hoc virtutis caput perfectionemque collocabat, idque illustri exemplo declaravit. Joannes Fernandus, Lusitanus opifex, non minus probitate, quam arte sua praestans, cum aera Campana suspenderet in turri aedis sacrae collegii Bahyensis, praeteriens Anchieta, provinciae Societatis in Brasilia tunc praepositus, hominem nunquam antea visum aut cognitum, magna voce inclamat: Fernande, videsis ut aera ista bona sint ac bene suspensa: tu enim primus e nostra Societate futurus es, in cujus funere pulsabuntur. Mirari Fernandus; quippe qui, licet vir valde bonus, uxorem tamen habebat in Lusitania, nec de religione nostra ineunda cogitabat. Exacto mense in morbum incidit. AEgrotantem invisit Anchieta, et de uxoris morte facit certiorem: deinde vultu toto majus quiddam ac divinius spirante, Beata Virgo, inquit, mater nostra, huc me misit ut te in Societatem nostram admitterem; post diem septimum morieris: operam da, receptus in coelum, ubi tua te conjux praestolatur, ut eidem Virgini Matri nos omnes, meque in primis, commendare studeas. Continuo illum deportari domum nostram, et instar unius e Societate curari jubet. Jam diei septimae bona pars praeterierat, et ingravescebat morbus, cum Socios adstantes, ac morientis lectulo circumfusos, sic alloquitur: Huic homini, post religiosa paucorum dierum stipendia, mercedem fortunatae mortis Deus idcirco tribuit, quia dum in seculo mercenariis obstrictus vinculis vixit, ac multo deinceps magis postquam sanctiorem vivendi formam est amplexus, totum se Numini dedit, totus Dei fuit. Eundem supremo judicii die testem Christus et accusatorem producet adversus illos, qui annis compluribus religiosam professi vitam, nunquam tamen se Deo totos ex animo dediderunt. Ab iis auferetur regnum Dei, nec sanctioris modo instituti praemia non consequentur, sed debitas socordiae suae poenas sustinebunt: atque utinam nullos hic ejusmodi cernerem! Haec elocutus, cunctis metu perculsis, abscessit. Post aliquot annos unus illorum, qui haec audiebant, itemque alter a Societate descivit, exitioque suo docuit quanti referat virorum religiosorum, servire Deo in veritate et corde perfecto.

Jam septem annos Brasiliae provinciam rexerat, cum onus istud deponere coactus est, quod aetas in senium prona et morbi graviores diuturnis aerumnis collecti, ferre amplius non poterant. Prorepebat nihilominus in Brasilorum pagos, cum licebat per valetudinem, eisque vitae Christianae leges explicabat. Sed cum prodeundi domo facultas nulla, viribus debilitatis, fuit; appulit animum ad scribendam Brasiliae historiam, cui labori addictum mors occupavit in oppido Reritiba, V. Id. Junias anno MDXCVII. aetatis LXIV. Corpus delatum est itinere bidui humeris indigenarum in urbem S. Spiritus. Ibi tenere se non potuit summus Anchietae amicus Joannes Soarius, quin feretrum aperiri peteret, ut hominis carissimi vultum liceret intueri, quod ipsi promissum ab Anchieta Reritibam proficiscente fuerat. Nam digrediens, et Soarium blande aspectans, Vale, inquit, fili, non enim posthac nisi in altera vita colloquemur: tu quidem hic me videbis iterum, ita tamen ut ipse colloqui tecum non possim. Omisimus sexcenta ejus generis alia, studio brevitatis, quae in ejus vita, per varios auctores conscripta, legere ac mirari licet.

LIBER XXIV. PARTIS V. HISTORIAE SOCIETATIS IESU.

Argumentum et Synopsis Libri XXIV. Obitus, virtutes, ac praeclara facinora insignium aliquot virorum e SOCIETATE IESU, ab anno MDXCI. AD ANNUM MDCVIII.

ANNO MDXCI. Edmundi Augerii. Stanislai Warsevicii. Francisci Riberae. Ignatii Fioli. Hieronymi Plati. Joan. Bapt. Piscatoris. MDXCII. Hieron. Domenecci. MDXCIII. Michaelis Herrerae. Alfonsi Sancii. Michaelis Turriani. Martini a S. Dominica. Didaci de Zuniga. Ioannis Montoyae. MDXCIV. Petri Spigae. Francisci Bencii. Vincentii Bruni. Ioan. Bapt. Alexandrii. Stanislai Herbesti. Ioannis Harti. MDXCV. Franc. Moralis. Ferdinandi Perezii. Petri Ferreri. Cosmi Meacensis. MDXCVI. Petri Aloysii. Anton. Mendozae. Emmanuelis Sa. Ioan. Brenneri. Martini Alberri. AEgidii Gonzalis Avilae. Ioannis de Cannas. Didaci Salazarii. Francisci Ronsilli. Georgii Blaverii. Petri Rodericii. Ant. Turriani. MDXCVII. Ildefonsi Lopesii. Iacobi Tyrii. Stephani Tuccii. Mutii de Angelis. Iacobi Wieci. Petri Canisii. Ioan. Friasi. AEmiliani Garciae. MDXCVIII. Benedisti Herbesti. Iacobi Avellanedae. Petri Monyoyi. Ignatii Martinii. Benedicti Palmii. Clementis Puteani. MDXCIX. Horatii Tursellini. Ioan Bapt. Vanini. Petri Fonsecae. Ioan. Castilli. Franc, a Villaregali. MDC. Ludovici Molinae. Thomae de Soto. Henrici Henriquis. Didaci de Santiago. MDCI. Francisci Cajetani. Francisci Moscosi. Ignatii Mendozae. Petri Velloni. Petri Bernalii. MDCII. Ant. Henricii. MDCIII. Gregorii a Valentia. MDCIV. Gabrielis Vasquis. Michaelis Reyni. Hieronymi Carvalii. Francisci Cardosi. Henrici Haveri. MDCV. Sebastiani Cabarasii. Ludovici Gusmani. Franc. Ariae MDCVI. Caroli Casarii. Fran. Moreni. Theodorici Canisii. Iacobi Gusmani. Michaelis a Fontibus. Alexandri Hunnaei. MDCVII. Achillis Galliardi. Petri Divitiae. Michaelis Rogerii. Lucae Ellentzi. Conradi Onnekinki. Franc. Benavidis.

DUPLICEM Historiae dotem esse nemo nescit; unam ut praeteriti memoriam temporis conservet; alteram ut futuri temporis mores idoneis exemplis instruat. Qua face res majorum praeclare gestas illustrat, eâdem posteris viam,

quam sequantur, ostendit. Neque vero ille victor gentium populus eam tantum ob causam imagines avorum in atriis tam diligenter asservabat, ut haberent illustres familiae monumenta domesticae nobilitatis; verum etiam ut eorum recordatione conspectuque incenderentur ad virtutes majorum imitandas. Eodem consilio Divorum laudes, et martyrum palmas Ecclesia suis alumnis praecipue proponit, ut ipsorum consequi vestigia studeant, et imitari non pigeat quod celebrare delectat. Atque hic maxime fructus ex historia petendus est. Ea me causa potissimum impulit ut in hunc, et sequentem librum conjicerem illustriora quaedam exempla virtutum, et res praeclare tum in vita, tum in morte gestas a viris aliquot insignibus nostrae Societatis, quorum obitus in aliquem hujus Tomi posterioris annum incidit, et de quibus fieri commode mentio superioribus in libris non potuit, ne saepius interrupta narratio caligaret. Porro in iis recensendis non alium ordinem, quam annorum sequemur: neque omnes appellabimus, sed quosdam tantummodo notiores; et ubi dignum erit, universae illorum vitae summa quasi vestigia relegemus.

[Note: §. I. P. EDMUNDUS AUGERIUS.] SESANA oppidum est non ignobile in eo Galliae tractu, qui Bria dicitur. Ibi ortus est humili loco P. Edmundus Augerius anno millesimo quingentesimo trigesimo. Primis litterarum rudimentis ab avunculo, finitimi pagi parocho, imbutus, [Note: A. C. 1591. Soc. 52.] Lutetiam ad fratrem suum natu majorem, Stephanum Augerium, missus est a parentibus, ut ejus auctoritate opibusque fretus commodiorem aliquam in hac nobili academia vitae conditionem nancisceretur. Sed is Lugdunum fuerat evocatus, ut ibi Graecas ac Latinas publice doceret litteras, quas Lutetiae professus praecipua ingenii et eruditionis laude fuerat. Lugdunum Edmundus proficiscitur, et in fraterna schola tantos exiguo tempore progressus fecit, ut natum ad majora conjectans frater, illum minime recusantem Romam allegaverit ad Petrum Fabrum, Societatis JESU sacerdotem, quo Parisiis antea familiariter usus erat. Ubi Romam pervênit Edmundus, exhausto tenui viatico, incidit in P. Pontium Gogordanum, Romanae Professorum domus procuratorem, et e veste ac modestia, Fabrum, descriptum sibi a fratre, suspicans, salutat comiter, ac Factum bene, inquit, mi Pater. quod in te inciderim; opinor enim ille es Petrus Faber, ad quem habeo litteras. Non sum, ait Pontius; et quem narras Faber jam diem suum obiit abhinc ferme triennium. Me vero miserum, subjicit puer ingemiscens, hujus unius causa et fiducia tam longe a patria profectus sum! Neque quid agam nunc, aut quo me vertam scio, rebus omnibus destitutus. At ego te oro, atque obtestor, ne advenam adolescentem deseras: habes ad omnia paratum. Sequere, ait Pontius; non defuerit fortasse domi nostrae quod agas. Sequitur Edmundus, et curare nescio quid rei domesticae jubetur. Id cum impigre faceret, nec parva ingenii, ac indolis optimae signa daret, observabat adolescentem Ignatius, Romanae tunc domus, et Societatis universae Praepositus: cumque aliquando in sermone familiari cum aequalibus Augerius dixisset, se, si liceret per patrem-familias (ita sanctum Ignatium appellabat) libenter Societati nomen daturum, B. Pater puerum advocans, nomen, genus, patriam, sciscitatur; Latine etiam scire, ac poeseos non rudem esse cognoscit. Mox; Placet, inquit, eruditionis tuae periculum facere: scribes epigramma quo volueris argumento, et ad me perferes. Paucis post diebus Edmundus versus a se conscriptos affert: Ignatii laudes non inculto carmine celebrabat. Cui subridens B. Pater Num, ait, haec in me convenire putas omnia? Equidem, retulit puer, nullus dubito quin talis plane sis, qualem te esse decet, qualem esse fama praedicat: ceterum, ut ingenue fatear, id non nimis laboravi scire: quemadmodum versus bonos conderem, id laboravi. Amavit candorem adolescentis Ignatius, et Patri Hieronymo Natali negotium dedit, ut illi humanitatis et rhetoricae praecepta traderet. Renunciavit non ita multo post sancto Patri Natalis, adolescentem admirabiliter proficere, esse ingenio excellenti. Ignatius, re confiderata, spectatis pueri moribus, et incenso amplectendae Societatis desiderio, non modo illum admisit, sed ipse ad religiosae vitae perfectas virtutes fingendum instituendumque sumpsit.

[Note: 1. AS. Ignatio cooptatur in Societatem. Litteras docet in Italia: mittitur in Galliam.] Ac primum generosam et vividam, sed naturali quodam impetu praefervidam indolem domare ac subigere institit, satis gnarus initium verae virtutis a frenandis animi motibus protervis esse faciendum. Unum hoc exempli causa ponam. Ministrabat Edmundus aegrotis domi: januam valetudinarii patentem, dum abiret festinus, reliquit. Ignatius, re comperta, illum toto die stare ante illas fores, et quidem jejunum, jussit. Saepe eundem hortabatur ut se vinceret, futurum affirmans ut non modo gratiam a Deo iniret ampliorem, quam ceteri, quibus mitior indoles obtigisset; verum etiam ut illustrius divinae gloriae amplificandae utiliusque serviret. Sapientem magistrum tam prudenter ac sancte monentem non frustra, nec segniter, tiro magnanimus audivit. Quare nescio cui e nostris Edmundum identidem accusanti, quasi minus docilem tractabilemque, respondit Ignatius, qui virtutis modum non facilitare naturae, sed cupiditatum victoria metiri consueverat, eum longius in pietatis via paucis mensibus processisse, quam duos quosdam alios ejus aequales, qui propter mores placidissimos ceteris praestare virtute putabantur. Ad hanc normam sibi a B. Patre praescriptam mores deinde suos Edmundus exegit, ac sacerdotio litterisque tum sacris tum profanis instructus, eas docuit Perusiae, Romae, Patavii, et ubique praeceptoris Christiani, ac religiosi numeros omnes implevit. Neque tamen assiduo et molesto docendi onere impediebatur, quin prodiret interdum ad verba publice facienda, et extemporali utplurimum oratione jam tum promeret insignem facundiam, quae primum illi postea inter aevi sui sacros oratores locum promeruit. Illustrem ad eam explicandam campum ipsi Gallia praebuit. Regnum Christianissimum haeresis Calviniana vexabat. Patroni novitatis alii vi et armis illam obtrudere conabantur, alii eruditionis ambitiosae ac pestilentis toxico mistam insinuabant. Utrisque Societas resistebat impigre; alteris patiendo fortiter, alteris utiliter docendo. Suppetias ex Italia Sociis venit Augerius anno MDLIX. accitu Episcopi Apamiensis, qui collegium suae urbis curae Societatis et regimini committendum censuerat. Edmundus impiorum voces ac minas sacris concionibus fregit, audaciam patientia et constantia debilitavit; ac denique anno sequenti collegium summa omnium approbatione aperuit.

Per idem tempus Cardinalis Turnonius aegerrime ferens irrepsisse, vitio magistrorum, haeresim in collegium a se conditum Turnonii, alios quaerebat, quorum ope, non solum hoc detrimentum sarciret in praesentia, verum etiam in posterum longissime arcerer. Societatis igitur praeceptores a Lainio, Praeposito Generali postulavit. Profectus eo Edmundus, concionandi, tradendae Theologiae, explicandarum de quaestionibus ad Fidem pertinentibus controversiarum, ac paulo post ejusdem collegii regendi onus suscepit. Confluebant ad eum audiendum certatim catholici, nec ambulare triginta passuum millia, aut etiam plura, cunctabantur, ut operam dicenti darent. Haeretici contra senescere in dies auctoritatem suam, et gregem imminui fremebant.

[Note: 2. Ad patibulum ducitur ab haereticis. Eorum amplius XL. millia reducit ad Ecclesiam.] Nec diu conceptum animis odium continuerunt, praesertim cum, difficillimis istis temporibus, rerum potiri viderentur in plerisque Galliae locis. Valentiam Delphinatium, quo progressus ad concionandum erat, dolo ceperant. Gubernatore urbis catholico, ex aedium suarum fenestra suspenso, manus Edmundo injiciunt. Rapitur ad patibulum, et ex infelici arbore cuncta, quae pro tuenda Fide catholica dixerat, recantare palam jubetur. Ille vero eâdem oris dignitate et constantia, qua suggestum solebat, scalam seralem conscendens, clara et libera voce gratiis immortalibus Deo actis, pro mortis gloriosae beneficio, repente orationem ad maerentes catholicos, qui aderant ex urbe tota collecti; mox ad haereticos ovantes, gestientesque, convertit. Illos consolari: horum animos feroces sic mitigare, sic inflectere victrici facundia coepit, ut ancipites ac defixi haererent; ipsorumque unus ad militaris turmae ductorem, qui luctuosae tragoediae praeerat, accurrens, oraverit ne supplicium sumere festinaret: posse hominem hunc vinci adhuc, et expugnari: si avulsus a catholicorum partibus fuerit, magnum novae doctrinae decus et praesidium accessurum. Ergo, plaudentibus universis, reducitur Edmundus in carcerem, ubi telis omnibus et insidiis appetitus,

ita conatus inanes elusit, ut hostes invitos admirantesque profligaret. Interim nactus evadendi opportunitatem, subduxit se Billomum. Profuit Christi famulo servari non tam ipsius causâ, cui Christus vivere, et mori lucrum erat, quam eorum, qui hunc perditum cupiebant. Periissent illorum quadraginta minimum millia, si unus tunc Edmundus periisset. Totidem enim a mendacii transverso tramite in rectam veritatis et vitae viam postea restituit. Billomo in vicinas urbes, Claromontium, Riomum, Issiodorum, Montem-ferrandum, Curtipetram, Marengium, confestim procurrens, conciones summa omnium approbatione fructuque habuit; orandi modum per horas quadraginta perpetuas, et morem, instituit: catholicarum caerimoniarum, quas deterere et obscurare tentabat haeresis, splendorem revocavit. Fugiebant, audito ejus in aliquem locum adventu, magistri erroris ac discipuli, et noctuarum instar, in suas se tenebras procul abdebant, dum alumni veritatis saepe ad viginti millia concurrebant auscultandi causa, unoque omnes ore testabantur parem Edmundo adhuc auditum in Gallia prorsus esse neminem.

[Note: 3. Lugdunum re purgat ab haeresi: lue vexatum solatur: tuetur ab haereticorum insidiis.] Nusquam id verius dictum apparuit, quam Lugduni. Nobilissima civitate regi regnoque restituta, divinum sacrificium, quod perdiu intermissum fuerat, celebravit in templo urbis primario, et in medio sacrificio verba fecit ad infinitam populi multitudinem; catholicis facundiam et pietatem, haereticis modestiam oratoris prudentiamque laudantibus. Quanto veriores erant laudes, quas ipsi haeretica factio vel invita tribuebat, tanto erant improbis molestiores. Rursum in capitis invisi perniciem conjurarunt. Itaque primores civitatis militarem illi custodiam, quocumque pergeret, addiderunt. Sed omni custodia firmius praesidium erat caritas et benevolentia oppidanorum, quorum plerique ab ejus latere diu noctuque non discedebant. Civium studiis egregie respondebat: cumque anno MDLXIV. ac rursum MDLXXXI. incubuisset Lugduno dira lues, stragemque funestissimam ederet, adeo ut plerique inter colloquendum, in ipso vestigio, mortui conciderent; cunctis passim diffugienribus restitit Edmundus, aegrorum spes, morientium solatium; huc illuc inter utrosque discurrens, et vitam singulis momentis in discrimen certissimum objiciens. Eodem auctore votum Aniciensi, ac Lauretanae postea Deiparae, factum nomine urbis fuit, quo nuncupato, compressa mali vis paulatim elanguit. Lugdunenses Augerio tanquam salutis publicae parenti, et Fidei conservatori, egêre gratias, et Carolus IX. Galliae rex, cum Lugduno transiret, illum benigne complectens, ut in hunc modum de regno, ac de se, bene mereri pergeret hortatus est.

Parentis patriae nomen, a Lugdunensibus concessum, Edmundus vacuum et inane non gessit. In arcem urbis irrumpere tentabant avitae religionis hostes per occultos cuniculos. Eorum consilia detexit: arcis praefectum admonuit; deprehensa sunt in conjuratorum aedibus omnia meditati sceleris indicia. Hoc periculo discusso, aliud multo gravius imminebat. lidem regni perturbatores urbem noctu occupare decreverant. Clam adrepebant per itinera devia milites; certa murorum pars, quam quaeque cohors admotis scalis insiliret, affignata: tempus ad invadenda moenia constitutum, quando mediae noctis signum ab horologio aedis sacrae Divi Nicetii daretur. Edmundus pro salute communi excubans, auctore certo rem comperit, quatuor duntaxat, ante destinatum sacinori tempus, horis. Ad gubernatorem urbis advolat, et quae in rem esse videbantur suggerit; dumque raptim copiae per moenia disponuntur, ipse dat operam, ut horologia urbis omnia confuso ac perturbato strepitu nihil certum sonarent: illud vero S. Nicetii penitus conticesceret. Adsunt hostes per tenebras: signum expectant aure suspensa, cumque a majore Sancti Nicetii horologio nihil quidquam audiretur; alia nihil certi renunciarent, nonnulli moram exosi faciunt impetum in muros, et a paratis catholicis facile trucidantur; alii subinde aliis irrumpentes locis, citius, seriusve, dejecti singillatim, et mactati, absona consilia sagacitate unius hominis conturbata esse doluerunt.

Eximiae Augerii eloquentiae majus theatrum parabatur. Parisios venerat, negotium quoddam Tolosani collegii apud Regem acturus. Quo e sententia transacto,

[Note: 4. Lutetiam evocatus regii concionatoris et con sessarii munere fungitur.] jussu Episcopi dicere ad populum in celeberrimis templis exorsus, expectationem, quam de se concitaverat, non explevit modo, sed etiam superavit. Vix illum Rex demigrare passus Metas, ubi Cardinali Lotharingo condixerat Edmundus, ad sacras per Quadragesimam conciones, Lutetiam redire quamprimum jussit, et in regia conciones habere ordinarias. Ita primus e Societate JESU regii concionatoris in Gallia munus est adeptus, quod singulari virtutis et doctrinae commendatione gessit sub Carolo IX. itemque sub Henrico III. cui a sacris confessionibus etiam fuit. Metas ut paulo post reverteretur fecit effrenata haereticorum in eadem urbe audacia, ad quam compescendam regiae auctoritati ac praesentiae Edmundus Christianae vim eloquentiae addidit. Dicebat frequentissimo procerum et aulicorum consessu, ad catholicos pariter et haereticos, bis terve quotidie: horum technas in depravanda theologia, malam fidem in citandis Patribus tum Graecis tum Latinis; inscitiam in errore defendendo, proferebat: catholicorum accusabat amice socordiam, damnabat levitatem, flagitia graviter iucrepabat. Porro utrisque non tantum verbo proderat, sed etiam exemplo. Parabilem ac vilem semel in die sumebat cibum: post sacrificium et matutinam concionem aures confitentibus commodabat; aut aegros in nosocomiis, vinctos in carceribus, milites in arce, virgines Deo sacras in coenobiis, adibat. Pomeridianis horis doctrinam Christianam pueris primum ac rudibus; deinde populo, explicabat. Diurnum laborem nocturna precatione, studio sacrarum litterarum, corporis maceratione, leniebat. Floret adhuc Metis ab illo instituta sodalitas Sanctissimi Sacramenti, raagnum illis temporibus veritatis catholicae propugnaculum; magnum etiam nunc ornamentum: inductae ab eodem pluribus locis sodalitates poenitentium, ut vocant; qui pia et religiosa crudelitate ad propitiandum Numen in sua corpora saeviebant. Idem certas posuit leges sodalibus Tolosanis a Misericordia nuncupati, quae auctoritate Summi Pontificis ac decreto confirmatae fuerunt, magno miserorum, praesertim in vinculis jacentium, emolumento. Earum legum praecipuae sunt, ut qui cooptantur in istos coetus lectissimi viri, seu feminae, singulis hebdomadis unum aliquem e publicis carceribus invisant; ut curent habendam ad vinctos feria qualibet sexta concionem; ut adsint iisdem morientibus; ut suppeditent aegris, si qui sunt illic, cibos et medicamina; valentibus vestes culcitasque; obaeratis nummos; litigantibus patronos et causidicos; supremo supplicio afficiendis solatia et praesidia tunc necessaria; mortuis exequias adornent. Idem Edmundus pium revocavit atque amplificavit morem, divinum Viaticum, quando ad moribundos defertur, stipandi deducendique. Idem Lugduni primum instituit, quod in alias deinde manavit civitates, ut vaga mendicabula unum in domicilium collecta, utili labore vires ac tempus exercerent: vel, si labori par aetas imbecillitasve non esset, alerentur publica pecunia; vel denique instructi viatico domum remitterentur. Sic depulsa mendicantium, et obstrepentium in templis, in plateis vicisque, molestia; otium, scelerum fomes, mutatum honesta occupatione; corporibus miserorum animisque consultum. Eadem impensa pueris ac puellis, orbatis parente utroque, aut incerto genitis, cura. Recognovit etiam, cum doctoribus delectis, bibliopolarum Lugdunensium tabernas, et pestilentes secrevit libros, quorum acervus ingens triduo toto publice concrematus; pulsi oppido ludimagistri depravatae aut suspectae religionis; exstructae pluribus in locis officinae, unde census stabilis, ad sublevandam pauperum inopiam, peteretur. Has inter publicae rei curas Societati non defuit. Collegia Tolosanum, Apamiense, Lugdunense, Burdigalense, Divionense, Mussipontanum, ab eo propemodum dici possunt condita: aucta vero fuere ac firmata Turnonense, Avenionense, Camberiense, Rutenense, Bituricense, Dolanum, ac Parisiense. Nec nihil adjuvit, pro ea qua valebat apud Carolum IX. gratia, ut acciperetur et locum in regno inveniret sacer Capucinorum Ordo, quorum austeritas Evangelica nonnullis displicebat eo tempore, quo morum severitatem opinionura licentia vehementer laxaverat. Egit illorum causam sedulo Edmundus, et ostendit nimis magnam virorum proborum in Christianissimo regno copiam esse non

posse: neque ullum fieri publice dispendium iis alendis, quorum eruditio, vita, vox, tam salutaris, tam necessaria, catholicis foret.

Deerat unum P. Edmundi gloriae ac virtuti; nimirum ut tentatione probaretur. [Note: 5. In Gallorum Henrico III. infensorum odium incurrit. Amandatus in Italiam, obit Comi.] Cum passim tota Gallia rumor increbresceret Henricum III. tueri segnius religionem, et catholicae causae praevaricari; palam est de regno illi abrogando conjuratum a praecipuis Galliae civitatibus, renovatumque foedus, pro tuenda, ut aiebant, religione catholicâ paulo ante sancitum. Edmundus, a Rege, cujus pietatem habebat exploratam, stans, Gallos ab isto foedere vehementius avocabat, adeo ut ejus consiliis Regem depravari, regnum pessundari ac religionem, ipsimet catholici clamitarent. Itaque moderarores Societatis illum ab aula removendum censuerunt. Id ubi cognovit, nihil interposuit morae quin obtemperaret: ac discedendi veniam summis precibus impetravit a Rege, quam nemo alius extorquere potuisset, quamque ab Edmundo ipso posse obtineiri omnes diffidebant. Dederat enim Henrico III. diploma Sixtus V. quo potestatem ipsi faciebat retinendi P. Edmundum Augerium apud se quandiu libuisset: jubebaturque Praepositus Socieratis eundem in obsequio Regis ac potestate relinquere. Quamobrem Augerii virtus admirationi fuit, cum hoc diploma sibi olim a Rege datum P. Laurentio Magio Visitatori reddidit. Exstat illud in tabulario collegii Lugdunensis, cum appendice manu Augerii scripta III. Nonas Julii anni MDLXXXVIII. qua potestatem utendi hoc diplomate abdicat, illudque P. Magio a se traditum testatur. In Italiam e Gallia recedens occupatos iniquis rumoribus, et alienatos a se animos deprehendit. Romam properanti, ut Pontifici ac Societatis Praeposito vitae suae et consiliorum redderet rationem, objecta mora est. Venetias amandatus, inde revocatus Bononiam, postea Mediolanum regressus, cum tentari morbo coepisset, Comi in Longobardia substitit, ibique annos sex admodum et sexaginta natus, mortem obiit XIV. Kalend. Februar, aequitate animi summa et tranquillitate; major visus, cum sic jaceret, partim calumniis, partim infestis suspicionibus oppressus; quam cum staret antea, et floreret. De illius in coelo gloria quaedam non aspernandis auctoribus comperta narrantur. Verum id certius persuadet spectata viri virtus, ac praesertim patientia in adversis, et animi Christiana submissio, qua vix honorem quarti, quod Professi Societatis edunt, voti admisit, eo se indignum judicans: et oblatas a Rege Christianissimo dignitates Ecclesiasticas, atque adeo Romanam purpuram, recusavit.

Cum pauperibus, et mortalium infimis, libentissime versabatur; eorum suscipiebat causas, egestatem quacumque posset ratione sublevabat. Doctrinam Christianam pueros ac plebem docebat cupidissime, visumque narrant, morte obita in coelum ferri, puerorum choro splendente cinctum. Nemo de illatis sibi injuriis expostulantem, nemo res a se gestas praedicantem audivit. Cum propinquos et affines opibus augere ac honoribus posset, in eos durior quodammodo, quam in ceteros, videbatur. Obedientiam nominabat Societatis JESU virtutem: neque illam verbis tantum, sed factis quoque commendabat. In Galliam, in Italiam, per obseptas periculis vias, ire saepius ac redire; aulam, in qua Principi suo erat acceptissimus; patriam tot beneficiis sibi obstrictam; et collectam tot laboribus gloriam, jussus relinquere, nihil, quomînus parêret, objecit. Sobrietatem in victu, modestiam in sensibu coercendis, consuetudinem orandi, et piae cum Deo familiaritatis gustum, austeritatem in cultu corporis, tanquam certissima propugnacula castitatis, adhibebat. Quam in sermone saepius laudabat poenitentiam, hanc docebat vitâ: cum mulieribus raro; cum viris prudenter; cum omnibus pie, loquebatur; tantaque tum comitate, tum sapientia, ut pauciora semper dixisse, quam plura, censeretur. Sive ageret e suggestu cum populo, sive cum aliquo seorsum dissereret, hoc servabat ut sermonem ad cujusque mores, institutum, ingenium, accommodaret; ineratque tanta dicendi vis, eruditio, ardor, impetus a natura insitus et perpolitus ab arte, a coelesti vero gratia cumulatus, ut eloquentiae primas ferret; consentiensque sit complurium ejusdem aevi scriptorum vox, nihil in Christiano dicendi genere fieri potuisse perfectius.

Interroganti aliquando, quibus parari libris eloquentia sacra posset: Paulo, et Chrysostomo, legendis ac meditandis, respondit.

[Note: §. II. P. STANISLAUS WARSEVICIUS.] Ut Galliam Edmundus, ita Poloniam illustravit qui Cracoviae supremum codem anno MDXCI. diem clausit V. Non. Octob. P. Stanislaus Warsevicius. Nobili natus loco in Polonia, post exactam inter affluentes opulentae domus delicias pueritiam, studiorum causa missus in Germaniam est, ubi Philippo Melanchthone magistro usus, haeresim aureo porrectam litterarum poculo combibit. Reversus triennio post in patriam, Lutheranos errores, ut recens testa odorem quo primum est imbuta, diu retinuit, licet in aula et comitatu catholico regis Poloniae, quo illum avita vocaverat nobilitas, degeret. Commendatione ingenii non vulgaris, cum indole praeclara et generis claritate conjuncti, facile se in gratiam Regis insinuavit, et Ecclesiasticis honoribus opibusque, tametsi de sacerdotio parum cogitans, auctus est. Interim, Deo meliorem inspirante mentem, coepit ipse per se se Melanchthonis doctrinam, quam avide hauserat inductus auctoritate sola docentis, expendere attentius, et scrutari ecquid cum scitis antiquorum Patrum, et vetustatis memoria, congrueret. Immane quantum illam ab iis abhorrere deprehendit. Puduit falsitatis: errati poenituit. Non modo rediit in viam, sed alios etiam ut revocaret ab errore laboravit. Quod ut facilius consequeretur, sacerdotio initiatus aulam, maerentibus et reluctantibus propinquis, deseruit, idque eo ipso tempore, quo illi Episcopatum Sigismundus deferebat. Secessit in Gnesnensem dioecesim, utque innata quadam facundia pollebat, ad populum facere verba est aggressus.

[Note: 6. Cognoscit Societatem, et amplectitur. Poloniae et Sueciae operam navat.] De certo vitae statu amplectendo inter haec deliberans, Cardinalem Stanislaum Hosium, spectatae integritatis ac sapientiae praesulem, convenit. Erat ille nuper e Concilio Tridentino reversus, ubi Societatis institutum cognoverat, ac Patrum eruditionem, modestiam, pietatem, suspexerat. Eas laudes, et vero susceptum ubique a Societate adversus haereticos bellum, cum praedicaret frequens, Warsevicium nonnihil commovit. Eundem Brunsbergam deduxit, qua in urbe collegium Societatis fundaverat. Miratur locum Warsevicius, eumque sibi puero in somnis olim monstratum recognoscens, prodeuntem c nostris unum, Petrum Phaeum salutat, colloquitur, et humanitate viri allectus, suam de vitae statu deligendo solicitudinem aperit. Phaeus relictam nobis a S. Ignatio hujus deliberationis rite instituendae methodum, viamque planissimam, respondet, simulque totam Spiritualium, quae vocamus, Exercitiorum rationem exponit. Hic Warsevicius; Rem optatissimam narras, nec erit in me quidquam morae, quantum domesticis quae instant negotia sinent, quin periculum faciam. Postquam se rebus domesticis exsolvit, adest; seducitur in conclave secretum, et sacris meditationibus excolitur. Ubi ad Regulas Electionis a S. Ignatio praescriptas ventum est, ibi enimvero inter Deum vocantem, et revocantem mundum, paulisper fluctuavit. Abhorrebat animus a religiosa humilitate, obedientiae jugo, abdicandis vitae commodis. Pervicit nihilominus, et cunctantem impulit propriae salutis aeternum amittendae, si Deo repugnare pergeret, metus; et alienae procurandae jamdudum divinitus injecta cupiditas. Utriusque rei porro conficiendae majorem in Societate facultatem sibi futuram arbitratus, ei totum se dedidit, et Romam profectus, in tironum gregem adscitus est VIII. Kal. Decemb. anni MDLXVII. annos septem et triginta natus. Quatuor inde ac viginti annis in Societate ita vixit, ut modestiae, caritatis, obedientiae, humilitatis, ardoris ad vitia debellanda, et profligandum errorem, exempla posteris imitanda reliquerit. Primus collegio Vilnensi per octo annos praefuit: et in D. Joannis aede conciones, magna sacrae facundiae fama, diu habuit. Inde Lublinense collegium sexennio gubernavit. Ad haereticos, quorum artes et effugia callebat, refellendos deprompta e Latinorum Graecorumque Patrum monumentis habebat arma, quae nullo negotio expediebat. Eorum complures e prima Poloniae nobilitate reduxit in Ecclesiae sinum. Nutantem in Suecia, quo missus a Gregorio XIII. fuerat, religionem toto quinquennio per summum laborem sustentavit. Quo tempore Sigismundi Principis, qui postea Res Poloniae fuit hujus nominis tertius, pueritiam optima

disciplina, sanctissimisque institutis, formavit. Diem fortunatum, quo vitam in Societate religiosam sequi decreverat, annua memoris animi significatione recolebat: omnia sibi bona venisse pariter cum illa haudquaquam temere existimans. In contemplandis naturae divinae dotibus adeo erat assiduus, ut in ea cogitatione una videretur totus esse. Anno MDXC. provinciae Polonicae procurator electus, Romam venit. Reversus Cracoviam, unde morbi publice grassantes plerosque religiosos viros abegerant, summa contentione flagitavit ut sibi liceret in eadem urbe ad ferendam laborantibus opem consistere. Quod impigre dum praestat, correptus ipse morbo, Christianae praemium caritatis moriendo fortiter tulit. Eundem narrant aliquot post obitum annis, Patri Petro Scargae graviter argrotanti spectandum se dedisse, auctoremque illi fuisse ut decem a Deo postularet annos, quos postea Scarga vixit.

[Note: §. III. P. Franciscus Ribera.] IDEM annus virum insignem ademit Hispaniae, Franciscum Riberam, annos tantum quatuor et quinquaginta natum; quem editi sacram in scripturam commentarii celebrarunt. Attulerat ad hoc studii genus insignem linguae Graecae et Hebraicae notitiam, quas, antequam Societatem iniret, accurate perdidicerat primum Salmanticae, deinde in oppido natali Villcastino. Rerum humanarum pertaesus delitescere statuerat in patria, et in elucubrandis libris otium utiliter ponere, neque domo, nisi ad obeundas interdum sacras conciones prodire. Haec animo agitantem offendit, qui forte iter illac habebat, Pater Martinus Guttierius, regendarum animarum peritissimus, quo Salmanticae familiariter usus erat. Probavit consilium Guttierius, addiditque, id in eo ad perfectae vitae cumulum desiderari, quod suam sibi voluntatem arbitriumque retineret; prae hoc tamen uno reliqua parvi esse.

[Note: 7. Ejus ad Societatem vocatio; et vita vocationi consentiens.] Percussit ea Riberam vox, ac Deo quod optimum haberet offerendum ratus, se gratum ipsi ac vivum holocaustum in Societate obtulit, anno Christi MDLXX. emensus ipse annos tres ac triginta. Quinto post anno, primus e nostris sacras litteras interpretatus est in Salmanticensi Societatis collegio, in quo docendi munere sexdecim continenter annos explevit, ingenii et eruditionis opinione singulari; nec minori virtutis et sanctimoniae. Hanc hauserat a suo tirocinii magistro P. Balthasare Alvare, cujus vestigiis imitator sedulus institit, dignus doctore tanto discipulus. Riberam sancta Theresia, quam sacra confessione noxas expiantem per aliquot annos audivit, magni faciebat, et a Christo Domino ut ei diligenter auscultaret fuisse admonita perhibetur. Oratione studium adjuvabat consecrabatque, lumen a Deo identidem exposcens accurata prece, addito interdum jejunio, et aspera corporis vexatione, si quid difficilioris nodi occurreret. Obedientiam, utpote Societatis tesseram, colebat impense, regularum vel minimarum rigidus custos, et a moderatorum totus pendens nutu, quem ab iis exquirere consueverat, obtestans ut, non quod vellet, sed quod ipsis videretur, imperarent; seque illis tractandum versandumque summa libertate permittens. Conspectum post mortem ferunt inter coelites, radiis a Numinis solio in ejus pectus profusis insigniter micantem, eam ob causam quod vanam humanae gloriae lucem sectatus nunquam in terris, unice divinam spectavisset. Proditur illius effatum permagni ad litteras momenti; Nempe in omnibus disciplinis adhibendos magistros multorum annorum usu contritos ac perpolitos; plus enim una praeceptoris veterani et perfecti schola profici, quam plurimis aliorum.

[Note: §. IV. P. IGNATIUS FIOLUS.] PERTINET ad hunc, aut superiorem, annum obitus V. Ignatii Fioli, in Australi America: qui cum praeesset Sociis, in Orinocano tractu Evangelium promulgantibus, ac Deum in aedicula precaretur, ab Indis quos Caribas appellant, immanissime trucidatus est, incussis capiti praeustis sudibu, quae illis arma vulgo sunt. Ejus corpus spoliatum et raptatum barbari ludibrio habuere, donec [Note: 8. A barbaris Americanis mactatur.] a vicinis populis, qui ejus virtutem habebant cognitam, redemptum, ac terrae mandatum fuit. Menses aliquot effluxerant, cum unus e nostris in decentiorem asportare locum ejus ossa decrevit. Reserato tumulo deprehensa caro est lacti coagulato similis, et fetoris expers. Cum vero necessarius ad superandum flumen adversum, cui arcula pretioso gravis pondere imponenda erat, abesset ventus,

continuo secundus et vehemens adfuit, piamque sarcinam brevissimo tempore detulit in portum. Ibi res mira oculos omnium animosque perculit. Efferebatur loculus magno sacerdotum et populi concursu in templum, in quo picta visebatur tabella puerum JESUM exhibens. Hunc stipabant picti a latere quidem dextro SS. Ignatius et Xaverius; a sinistro, viri e nostris pietate ac rebus gestis insignes. Inter istos arcana manu depictus subito apparuit Pater Ignatius Fiol, summo eorum qui frequentes aderant, stupore. Hanc imaginem, et expressum in ea Patris Ignatii Fioli vultum, qualis erat omnino dum viveret, se vidisse testatur P. Julianus de Vergara, qui mortem ejusdem, eo quo narravi modo Hispanice scripsit, et ad Patrem Gabrielem Sierram, praepositum provinciae Aragoniae, misit.

[Note: §. V. PP. HIERONYNUS PLATUS, et JOAN. BAPT. PISCATOR.] INCIDIT obitus P. Hieronymi Plati in XIX. Kal. Septemb. cum annos quatuor et quadraginta confecisset. Oriundus erat Mediolano, et frater Cardinalis Flaminii Plati, quem hoc ipso anno MDXCI. Gregorius XIV. sacra ornavit purpura. Pietatem viri et ingenium singulari eruditione conjunctum cognoscere licet ex aureo quem edidit De bono status religiosi libro: itemque altero De Cardinalis dignitate et officio. Singularem ipse constantiam in religioso statu, parentibus acriter obluctantibus, amplectendo prae se tulit. Ad instituendos tirones adhibitus, dum illos ad perfectae vitae studium non verbo magis quam exemplo format, pie decessit Romae, anno ab inita Societate XXIV.

Quae virtutes in aliis divisae cernuntur, humilitas obedientia, paupertatis [Note: 9. Ejus ratio tirones instituendi. Praecipuae sanctitatis indieia.] religiosae studium, illae videbantur in P. Joanne Bapt. Piscatore collectae. Cibi parcimonia incredibilis; jejuniorum flagellorum, ciliciorum, vigiliarum, copia liberalis et larga. Sive staret, sive ingrederetur, seu sederet, ita se componebat ad modestiam, nihil ut posset fieri decentius. Vultus nunquam dejectus maerore, aut laetitia gestiens, sed idem semper, et aequabilis. In instituendis tironibus, quo munere diu functus est, paternam gravitatem maternâ temperabat indulgentiâ. Omnes in sinu tanquam Christi filiolos ferre; providere sedulo ne quid vel corporibus vel animis deesset; aequalem se praebere omnibus, ut persuasum quisque haberet se in primis illi carum esse; nullo cujusquam lapsu ita commoveri, ut immutatum adversus delinquentem animum, aut imminutam de ipso existimationem prae se ferret, multo autem minus emendationis desperationem ostenderet; satis gnarus spem regressûs ac pudorem esse optimum officii magistrum, nec certius desperare ullos, quam qui desperari de se vident. Quaedam non vulgaris argumenta sanctimoniae, idoneis auctoribus cognita, de illo referuntur; cujusmodi est conspectum fuisse, dum oraret, exstantem a terra; cum angusta res familiaris aliquando esset, datam in manum illi pecuniae vim a juvene, qui statim videri desierit: cum deficeret domi panis, jussos ab eo sub horam prandii ministros arcam aperire, quam inanem sciebant: eam refertam pulcherrimis panibus apparuisse. Illud certe constat, intimos animorum recessus ipsi patuisse non semel. Mutius quidem Vitellescus, Societatis postea Praepositus Generalis, tunc eo magistro tirunculus, ita de se narrare consueverat; aegrotanti sibi oblatum per quietem Dei judicis severum tribunal; exprobratam acriter desidiam, quod in aperto virtutis stadio tam lente procederet: ea specie conterritum, et sudore frigido manantem evigilasse, nemini tamen indicasse quidquam. Postridie mane occurrisse magistrum novitiorum, et rem totam ordine ipsimet enarrasse. Janitori, ejus conclave subeunti ut aliquid renunciaret, saepe respondebat prius quam verbum ullum janitor fecisset. Prodierant in villam novitii tres, animi paulisper laxandi causa; exciderant uni ex illis voces nonnullae solutiores, et adolescenti religioso parum decôrae. P. Piscator, ante quam cum ejus comitibus quidquam locutus fuisset, vocatum ex improviso graviter objurgavit, ac dimisit e Societate. Alius ex eodem tironum grege, affectus taedio, cum veniam exposceret paternae domus adeundae, reversurum se propediem affirmans: Ibit, inquit Piscator, nequaquam tamen redibit: in paterno limine mortuus corruet. Veram fuisse vocem luctuosa mors adolescentis comprobavit. Alium tam caecus praecipitem agebat aestus impotentis animi, ut neque suum videret

periculum, nec vociferantem conscientiam, aut amicos bene monentes audiret. Tunc Piscator ingemiscens, Voti compos fiot; exibit in malam rem, ait, sed statim atque domo pedem extulerit, nemo unquam resciet quorsum evaserit. Exivit juvenis, neque postea quid illo factum sit, ubi gentium vixerit, obieritve, cognosci ulla ratione potuit.

Nec praesentibus malis medebatur segnius, quam certius eventura prospiciebat. Ignis conclave tirocinii corripuerat: trepidare novitii, aquam propere comportare. Prodit excitatus domestico tumultu, et re comperta, omitti aquam jubet. Ipse ducto, qua flammae ruebant violentius, Crucis signo, ita illas compescuit, nihil ut praeter fumum ac vestigia veluti veteris incendii remaneret. Eadem Cruce super aegrotos pie descripta, complures e morbo recreavit. Jumentum ignoto malo debilitatum, et ad terram afflictum, adeo ut excitari nullo pacto posset, in pedes erexit; at postridie certo in loco moriturum affirmavit; horreum prope vacuum fecunda precatione sic implevit, ut e suis crescere damnis et augeri videretur. Intentum orationi, et ab adeuntibus evocatum, saepe inclamabat janitor frustra; surdasque aures, demerso in rerum divinarum contemplationem animo, pulsabat. Assidue cum Deo, et singulari cum suavitate versabatur: hinc redundabat in vultum pia quaedam hilaritas, et in sermonem vis atque efficacia, quae vel ferocissimos frangebat, accendebat vel frigidissimos. Nihilominus inerat in illo divinae majestatis reverentia incredibilis; et quae viventem veluti confixerat casto timore, morientem non deseruit. Ea percitus, et in fatali aeternitatis limine stans, inhorruit totus, cum diceret obeundum sibi esse vadimonium ad tribunal supremi judicis, cujus alia sunt atque hominum judicia. Ex illo terrore paulum recreatus indulsit suavissimis cum Christo Domino colloquiis, et vivendi prius quam amandi finem fecit Neapoli, Nonis Quintilibus.

[Note: §. VI. P. HIERONYMUS DOMENECCUS.] P. Hieronymus Domeneccus, Hispanus, numerari jure potest inter clarissima Societatis lumina. Primos ejus Patres Lutetiae cognitos habuerat; Bononiae etiam Xaverio usus erat familiariter: deinde dum Parmâ in Galliam iter faceret, anno sesquimillesimo undequadragesimo, ad Fabrum et Lainium, Apostolicis [Note: A. C. 1592. Soc. 53.] laboribus occupatos, ex itinere divertit. Horum hortatu piis commentationibus impendere dies aliquot, et humanis curis cogitationibusque intermissis, uni sibi ac Deo vacare decrevit. Confestim in alium virum mutatus, omisit iter destinatum, et Societati se addixit; eademque arma, quibus victum se senserat, tractare tam utiliter ac scite instituit, ut iis, teste S. Ignatio, pauci felicius Domenecco et sollertius uterentur. Idem B. Pater hoc postea de illo praedicare solitus erat: Magister Hieronymus bene de Societate meritus terra et mari. Ab eodem Lutetiam missus, ut Sociis illic praeesset; inde Romam vocatus, postremo Joanni Vegae Proregi Siciliae datus, per universam insulam Pietatis Montes, quos vocant, constituit, subsidia paupertatis, orbitatis ac pudicitiae perfugia. AEgris ibidem, vinctis, et calamitosis necessaria subsidia providit: collegia pleraque aut procreavit, aut creata sanctissimis legibus aluit. E Sicilia in patriam excurrens, collegium Valentinum, cujus olim primordia valde ornaverat, confirmavit ac stabilivit. Qua in urbe duos egregios adolescentes, et magnum aliquando Societatis decus futuros, Petrum Perpinianum et Benedictum Pererium, bonorum aetemorum ac religiosae vitae amore succendit. Revocatus in Italiam Romano collegio rector est impositus; ac postremo postulantibus Valentinis suis redditus, in otio pie negotioso decessit XIII. Kalendas Januar. aetatis anno LXXVII. Ejus funus primores cleri ac populi magno honore prosecuti sunt, quamvis ipse expetiisset ut cadaver suum in sterquilinium abjiceretur. Beatissimam Virginem singulari colebat studio, egitque cum Claudio Aquaviva ut ejus cultum Societati universae propriis litteris enixe commendaret; ac P. Franciscum Ariam impulit ut libellum de ipsius imitatione conscriberet.

[Note: 10. Liberalis et dives caritas.] Cum sapientia, probitate, et modestia, candorem, humanitatem, comitatemque conjunxerat. Ceterarum ejus virtutum gloriam illustrabat misericordia in pauperes et aerumnosos. Fragmenta panis, et vilia quae perire solent per incuriam scruta colligebat, quae cum divideret egenti turbae, eminebat is in vultu

ardor, ut ea donari Christo sentires. Annonae difficultas nescio quem nostrum dispensatorem impulerat ut solito angustiorem modum tritico pauperibus erogando praescriberet. Obstitit summa ope Domeneccus, et ut ad priorem frumenti numerum nonnihil adjiceretur pervicit: non modo non defuit postea domi panis, verum etiam abundavit. Mendico subuculam petenti, sarcinatore largiri vel detritam cunctante, dedit suam: postridie matrona nobilis duodecim illi subuculas recentes ignara facti misit. Non contentus pauperes sublevare, studebat imitari; ac saepe stipem ostiatim emendicabat, corrogatisque cibariis libentissime vescebatur. Moriens illas iterabat saepius voces, Fiat voluntas Dei in tempore et in aeternitate. Per annos quinquaginta et plures, quos in Societate vixit, nunquam animi candorem violavit graviore culpa: id ipse sacerdoti supremam ejus confessionem audienti candide significavit. Magnum religiosae vitae benefi cium!

[Note: §. VII. MICHAEL HERRERA.] TARDIUS ad vineam Dominicam accesserat Michael Herrera, Hispanus: sed tarditatem studio et labore compensavit. A Carolo V. cui propter generis claritatem, prudentiam, usum rerum, carus in primis erat; missus in Angliam ad Mariam reginam, tum ad Solimanum Turcarum imperatorem, eas Legationes pulcherrime [Note: A. C. 1593. Soc. 54.] obierat, donec orto Carolum inter ac Turcas bello, ab iis captus et in vinculis diu habitus, rerum humanarum inconstantiam vanitatemque cognovit. Quare summi et aeterni regis aulam sequi constituit in Societate, cum annos jam ferme sexaginta esset natus. A Sancto Francisco Borgia monitus ut se [Note: 11. Sacerdotii honorem studio humilitatis fugit.] compararet ad sacros Ordines suscipiendos, hunc honorem quo se indignum ducebat, plane deprecatus, adscribi voluit fratribus rei domesticae adjutoribus, inter quos consenuit Romae, infima quaeque ministeria exercens eâdem, ac multo etiam majori sedulitate atque alacritate, quâ gesserat olim summa; vel potius nihil existimans infimum et abjectum, quo praestari obsequium Deo praepotenti posset.

AEMULATUS hanc animi Christiani et religiosi demissionem est P. Alfonsus [Note: §. VIII. P. ALFONSUS SANCHES.] Sanchez, Toletanus, a nobis Libro XI. Laudatus, qui rectoris officio egregie Navalcarneri perfunctus, Grammaticae tradendae munus expetiit, in eoque sic versatus est Caravacae, ut si totam in illo consumpturus aetatem fuisset. Novas in dies corporis divexandi rationes comminiscebatur, atque ita se, quamvis tum id nesciret, comparabat ad incommoda graviora, et aerumnas in alio perferendas Orbe. Transgressus enim anno MDLXXIX. in Americam, scholis Mexicani collegii et studiis praefuit. Mox Angelopolitano Seminario praepositus; inde in Philippinas cum primo illarum Episcopo Salazario et P. Antonio Sedenio navigavit, iisque insulis Societatem invexit anno MDLXXXI. Brevi tantam pietatis ac prudentiae collegit famam, ut Episcopus pum in synodo Manilana sententiam dicere, concilii ejusdem daecreta ordinare ac promulgare jusserit: ut illum Ronquilius, Philippinarum gubernator, ad Sinas publici negotii gravioris obeundi causâ bis miserit, ubi cum P. Michaele Rogerio de Sinicis rebus, et religionis promovendae modis consilia diu multumque contulit. In Philippinas regressus anno MDLXXXV. ab antistite ac regiis illarum insularum praefectis allegatus est ad Regem Catholicum et Summum Pontificem, ut eos de publica re et Christiana (utramque enim notissimam habebat) certiores faceret: quod cumulate Madriti et Romae praestitit. Quam praeclare de viri sapientia et probitate existimaret Aquaviva satis declaravit, cum illi non solum difficillima negotia, cum Philippo Rege et sacris Quaesitoribus tractanda; sed etiam domesticam Societatis disciplinam componendam in Hispania commisit.

Dum id exequeretur impigre, indicta est Congregatio Generalis quinta; [Note: 12. Futuri provisio integritas vitae et austeritas.] ipse a Provincia Toletana delectus inter Patres ad eam profecturos, affirmavit se non iturum: sed Antonium de Mendoza, qui ejus in lopum, si quid illi accideret, sublectus pro more fuerat. Videtur Alfonsus hoc divinitus cognovisse. Nam paucis post diebus gravi lateris dolore correptus obiit Compluti VI. Kal. Junii. Cum sacerdos illum de Sanctissimo Viatico et extrema Unctione festinus, ut erat, morbi vis, admoneret; Non est, inquit, cur festinemus. Scito, mi Pater (quod

hemin tamen dixeris) me die tantum crastinâ moriturum: suppetet virium satis ut sanctissimum Christi corpus sumam jejunus, et oleo sacro per otium jnungar, Ita prorsus contigit. Moriturus hanc postremam vocem misit; sibi, quidquid egisset dixissetve, unum hoc fuisse propositum ut obsequeretur ac placeret Deo; cui gratias deinde ingentes egit, quod in Catholica fide, quod in Societate JESU, diem ultimum clauderet. Admissus in hanc fuerat anno sesquimillesimo sexagesimo quinto, aetatis vigesimo. Lectus illi erat vulgo storea humi abjecta, somnus brevissimus, quotidiana corporis castigatio, cibus per diem tantum semel, contemplatio complurium horarum et sacrificium, in quo coelestes delicias degustabat. Omissis parumper negotiis omnibus saepe velut receptui canebat, ac sacram in solitudinem se abdebat. Ejus erga Deiparam studium singulare visa est ipsa Virgo comprobasse Laureti: ut Historiae Lauretanae scriptor fusius edisserit.

JISDEM fere negotiorum quasi fluctibus jactata, licet intra Europam duntaxat, Michaelis Turriani, qui eodem decessit anno, vita fuit. Complutensis academiae, [Note: §. IX. P. MICHAEL TURRIANUS.] sive, ut appellant, Universitatis rector, ante quam se ad nos applicaret, ab eadem Romam allegatus fuerat, ut ejus quaedam propugnaret jura, contra Toletanum Archiepiscopum. Romae cum degeret, occursum aspectumque nostrorum hominum ita refugiebat, ut ne sustineret quidem in sermone mentionem de illis fieri, malevolorum obtrectationibus circumventus. Itaque vix Joannes de Vega, Orator Catholici Regis ab eo exoravit ut ipsum P. Salmeron obiter, noctu, secretis in aedibus, conveniret Petiit Salmeron, ut idem beneficium Ignatio conferre ne gravaretur. Egone, inquit Turrianus, ut illum alloquar? At noctu, subdit Salmeron, extra urbem, etiam mutatâ, si lubet, veste, ne te agnoscat: tandiuque institit precando, ut istis conditionibus evinceret. Venit in condictum pomerii locum Turrianus, oratione meditatâ contra Ignatium, tanquam certissimum praestigiatorem, permunitus. Quem ubi conspexit Ignatius, et comiter, ut solebat, salutavit: ille perculsus aspectu viri, ejus comitate, atque adeo Spiritu qui loquebatur victus, ruit in complexum, et Desine, inquit, plura; tuus sum: quid me jubes facere? Ignatius hominem piis meditationibus exercet, ac rogantem instantemque ut ad Societatem aggregaretur, quadriennio toto distulit, donec Universitatis Complutensis negotium, cujus causâ Romam venerat, dijudicaretur. Eo confecto repetere jubetur Hispaniam, ubi haud ita multo post accipit ab Ignatio litteras, e quibus intelligebat, admitti se in Societatem; iret confestim Salmanticam, et Sociis eo, collegii instituendi causâ, pergentibus rector praeesset.

[Note: 13. Quomodo vocatus ad Societatem: quid de illa ejusque praesidibus sentiret.] Nihil cunctatus abdicat quam gesserat hactenus, praefecturam Complutensis academiae, et opima duo peneficia Ecclesiastica; contendit Salmanticam, ex omni seculi apparatu nihil secum auferens, praeter virtutem, et ingens desiderium vitae perfectae, ac salutis animarum, in quam continuo coepit incumbere. Nec defuit generoso tironi materia probationis, in concitata per Melchiorem Canum adversus Ordinem nostrum procella, ut anno MDXLVIII. est dictum, quam modestia singulari patientiaque sustinuit. Nec nihil habuit postea negotii cum Joanne Siliceo, Archiepiscopo Toletano, ut eum Societati placaret. Lusitaniae provinciam aliquot post annis cum administraret, expetitus est a Catharina regina, ut ipsi a sacris esset confessionibus, Quo in munere pariter aulae ac Societati satisfecit. Post obitum reginae Madritense gubernavit collegium: ac demum, ingravescente senio, Toleti aetatem reliquam privatus egit.

Dotes duas, quarum nexus rarior, sociaverat, insignem prudentiam et simplicitatem. Alios e suo existimans ingenio, de nemine pejorem in partem judicabat, loquebaturve. De aliena vero fama detrahentes ne audiret, vel subducebat se colloquio, vel obmutescere maledicos cogebat. Jam, ita se gerebat in obeundis negotiis, ut esset in suscipiendis cautus, diligens in promovendis, in tractandis consideratus et circumspectus. Huic prudentiae et candori virtutes ceteras, quae religiosum virum decent, addiderat. Cum tantâ valeret apud Lusitaniae reginam gratiâ, nunquam induci potuit ut aliquid beneficii propinquis suis

ab ea flagitaret; imo ne illos quidem Olisipponem venire passus est. In susceptis Romam itineribus, ad oppidum natale Alagonium, quod in Caesaraugustana dioecesi situm est, nunquam deflexit, tametsi non abesset procul. Munera, quae reginae pietas aut benevolentia obtrudebat invito, constantissime rejecit. Lusitaniam, in qua tot annis tanta in luce versatus erat, sic deseruit ut regionem ignotam; cumque id agere amicos intellexisset ut in eam remitteretur jam senex, rogavit ut absisterent. Nunquam tristis, aut iratus; nunquam gestiens et hilarior justo visus est. Illud ad extremum usque senium retinuit, ut singulis diebus surgeret de media nocte, ac horam integram impertiret precationi, quam castigatio corporis excipiebat. Testatus est nullum se, per quadraginta et plures annos, sensum tenerae pietatis orando degustasse. Mensem totum qui Christi natalem diem antecedit; illos item dies qui Deiparae festis praeeunt, et sextam hebdomadae cujusque feriam jejunus exigebat. Si quid immineret Societati cladis aut periculi, ad consuetam quotidianae orationis horam addebat unam alteramve. Societatem enim amabat unice; nec tantum ejus instituta faciebat plurimi, sed venerabatur; nihil dubitans quin Ignatio dictata divinitus fuissent: et hoc ipso anno MDXCIII. quem supremum vitae, et octogesimum quintum aetatis habuit, ad Praepositum Generalem ita scribit de negotio quodam momenti majoris, in Congregatione tractando: Id Societatis rationibus consentaneum sit, necne, statuendum est e judicio et sententia N. B. P. Ignatii; cui Dens contulit spiritum et gratiam Instituti: non autem ex opinionibus aliorum, quibus ea collata non sunt. Habebat idem certa quotidianarum actionum, ac definita, tempora; quae, nisi gravissima suaderet causa, non mutabat. Paupertatis religiosae servantissimus vestes detritas recentibus et integris praeferebat; non sacrarum reliquiarum ornatiorem thecam, non pictam elegantius imaginem, aut libros lautius compactos vel accipiebat ab aliis, vel servabat sibi. Eum S. Ignatius pupillam oculi sui vocitabat: ejusdem nomen Sanctus Franciscus Borgia in libro vitae scriptum vidisse fertur, ipsumque de aeterna praedestinatione certiorem fecisse.

Praetereundum illud non videtur, quod cum parotide laboraret, ac Iapsus humor in guttur, cibi et vocis meatum intercluderet, quo die migravit e vita, constiterit humoris fluxus, ac liberas apertasque fauces tandiu reliquerit, dum sacro Viatico reficeretur; quo pie et religiose sumpto, iterum occluso gutture est oppressus, nono Kal. Novembr. Libet tanti viri judicium de nostrarum domorum rectoribus deligendis attexere. Primo loco censebat eos provinciis collegiisque praeficiendos, qui virtute primum, deinde etiam facultate quadam rerum agendarum et sollertiâ valerent. In secundo gradu illos collocabat qui vere humiles, ac sui plane compotes essent; quamvis alioqui simplices, et ad negotia minus idonei: aiebat enim ejusmodi homines verâ praeditos virtute, sanum ad res gerendas consilium quaesituros, et inventum facile secuturos; interim domesticis exemplo utiles, externis probitate venerandos, fore. Alios vero sui ipsorum amatores, et germanâ humilitate destitutos, qui sibi placerent, qui placere ceteris, et in honore ac pretio esse cuperent, licet in rebus gerendis aeres ac strenuos, pietatis etiam interioris peritos, vix ad gubernacula religiosae familiae admovendos putabat.

[Note: §. X. P. MARTINUS A S. DOMINICO.] QUAM aulicos inter, et in munerum amplissimorum splendore virtutem coluit Turrianus, eandem in Missionum pulvere Pater Martinus a Sancto Dominico, Hispanus, exercuit. Statim illum ex umbra nondum absoluti tirocinii, quod anno MDLXX. annis quinque ac triginta major inchoaverat, in istam produxit palaestram aestimator hominum prudentissimus Balthasar Alvarez: cumque in pagis circa Montem-Regium positis specimen ingens accepti divinitus ad genus hoc vitae laboriosae talenti praebuisset, subinde Compostellam, in Gallaecia, qui tractus praesertim indigere culturâ dicebatur, commigrans, ibi ad extremum usque spiritum, annis admodum tredecim, desudavit. Operaepretium est cognoscere quemadmodum Evangelicas id genus expeditiones obiret. Ad singulas (erant autem singulae duorum fere mensium) comparabat se multâ et attentâ precatione, jejunio, vigiliis, corporis afflictatione; secedens eam ob rem ab

hominum commercio in solum aliquem locum, et vires ad instantem laborem colligens. Addere suis curabat aliorum preces, quas diligenter exposcebat, satis gnarus, in salutis negotio plus precatione, quam actione, profici. Praecipue deligebat instituendos agrestiores ac rudiores, imo commodis humanis maxime orbatos, affirmans, ubi mortalia commoda malignius affluerent, ibi divinam sementem votis colentium benignius respondere. Diversorium eligebat vicinum templo, et feminis omnino clausum.

[Note: 14. Ratio et modus obeundarum Missionum.] Conciones auspicabatur ab his Apostoli Pauji verbis Legatione pro Christo fungimur, reconciliamini Deo. Daeinde auditores divinae justitiae metu concussos, ac spe veniae illectos, ad aperienda sacerdotibus animorum vulnera incitabat. Sub vesperam, mulieribus recipere se domum jussis, aures viris confitentibus dabat in multam noctem. Dies saepe totos impastus noctesque vigil perstabat, cibi somnique immemor, valetudine nihilominus commodâ et vegetâ. Simul atque respirabat a labore, horam integram in recitandâ Virginis corona collocabat: quod facere quotidie, sive domi esset, sive peregre, nunquam omisit. Addebat severum sabbatho quolibet jejunium; cumque dies Virgini Matri sacer illuxisset, tantis incedebat laetitiis, ut filium facile agnosceres: neque dissimulabat se novo quopiam beneficio ab amantissima parente his diebus affici.

Divinum sacrificium quam maximo celebrari volebat apparatu, praesertim ubi populus ad angelicum panem e coelesti mensa sumendum accederet. Eam ob causam jubebat aedem sacram aulaeis, et pictis tabulis ornari; sterni floribus aut herbis odoratis pavimentum; altaria facibus collucere; incendi variis in locis thura; aera Campana tinnitu festo percrepare: pietatis denique ac venerationis adversus res divinas sensum non tantum in mentibus, sed in ipsis prope auribus oculisque defigi. Habebat enim persuasum, idque crebris usurpabat sermonibus, idcirco grassari scelera per populum impune, animosque Christianorum humi depressos, inanesque coelestium jacêre, quod fontem lucis et gratiae, sacrosanctam Eucharistiam, adirent parce, oscitanter, exiguo vel nullo sensu pietatis: acuendam igitur sanctis affectibus et desideriis hujus divini nectaris sitim, quod nisi avidis mentibus hauriatur, partem sui saporis vel maximam deperdit. Hos affectus ut excitaret, locum superiorem conscendebat, dum dividebatur populo coelestis cibus, et praeibat voces quibus gratias hospiti Deo quisque ageret, quibus veniam scelerum peteret, meliora sponderet, imploraret opem, totum se illi devoveret. Interim pio planctu, lacrymis, precibusque templum omne personabat. Quae vero ipse pronunciaverat, eadem in tabulis descripta proponebat in loco templi maxime conspicuo, ut legi ac memoriae mandari possent.

Multus etiam erat in cultu Deiparae inculcando, cujus patrocinium ad pudicitiam nominatim in populo conservandam mirum quantum valere expertus cognoverat. Itaque rosariorum immensam vim spargebat in vulgus, cupere se dictitans ut orbis terrarum rosariis consitus, ubique suavissimum castimoniae odorem spiraret: simul modum coronae Virgineae utiliter ac sancte recitandae alium atque alium, vitando fastidio, accurate tradens, rudes animos ad meditandam Christi vitam, necemque, instituebat. Peractâ Missione, parochos piis exercitationibus attentius excolendos in vicinum, sicubi facultas, erat, collegium deducebat, operam in iis longe utilissimam poni dictitans. Ipse domum reversus, quietis et avocamenti loco, aderat vinctis in carcere, aegris in nosocomio, morientibus in urbe: conciliabat dissidentes, periclitantibus ob egestatem feminis conquirebat praesidia, dotem procurabat. Frequens cum pauperibus et infimae sortis hominibus versabatur, illis se accommodatum, et quasi natum, dicere solitus; nihilque ferens aegrius, quam si sentiret aliquo se in pretio esse; id vero summâ contendens ope ut haberetur talis omnium judicio, qualis erat suo, nempe mortalium vilissimus, ac miserrimus. Nihil eum suavius afficiebat, quam invicta Dei, hominum scelera tolerantis, et omnes ad poenitentiam ac salutem invitantis, eosdem cunctantes expectantis, revertentes accipientis amantissime, patientia, facilitas, bonitas.

[Note: §. X I. PP. DIDACUS STUNICA, et JOANNES MONTOYA.] TANTUM virum doluit Hispania ereptum sibi, cum esset aetate adhuc ferendis laboribus idoneâ: sibi pariter annis adhuc florentibus ademptum Didacum. Stunicam Perua doluit: septem enim ac triginta vixdum impleverat, sed virtutum plenos et meritorum. Post abdicatas cum hereditate lauta (Majoratum Hispani vocant) nobilitatis avitae spes, receptus in Societatem Salmanticae, Indias votis omnibus concupivit. In Peruam secundâ navigatione delatus, cum in Americanis mancipiis instituendis, uti optaverat, latêret, translatus est subito [Note: 15. Tria tironum studia.] ad Limanum tirocinium regendum, ob eximiam sanctimoniam pari conjunctam prudentiâ. Tria praecipue tironibus commendabat: orandi ac Deo familiariter utendi consuetudinem; contemptum sui; et mentem omni rerum infimarum solicitudine ac desiderio prorsus expeditam. Etsi publice verba faceret magna cum dignitate, non poterat adduci tamen ut ad frequentem in majoribus templis populum diceret, lucis laudisque fugitans. Procurator, ad conquirendum Christi cohortibus supplementum, in Europam missus, inde copiosam strenuae juventutis retulit manum. Dum infestum praedonibus mare percurreret, incidit in Anglorum classem: portenti fimile visum est, quod oborta repente nebula navim quâ vehebatur, oculis hostium subduxerit. Neque hoc prodigii quidpiam non habet quod aegrotanti contigit. Jacebat omni ciborum sensu gustuque captus. Jubente medico ut ediceret sine circuitione ecquid obsonii palato arridêret; ille, ut erat obsequentissimus, candide ferinam nescio quam appellavit. Sed hujus ne notum quidem illic nomen erat. Quaeritur nihilominus, ut aegroto satisfiat. Prodeunti famulo puer ignotus in limine occurrit cum illo ipso ferculo: idque ipsum alias eidem accidisse narrant. Sic servos suos Deus ac filios usque ad delicias, ut ait ille, amat. Extinctus est Guamangae III. Id. April. Exequiae per octo dies a Clero et Ordinibus religiosis celebratae: mortui laudes Dominicanae praeses familiae luculenta oratione prosecutus est.

Hoc, an sequenti anno MDXCIV. laboriosam vitam tranquillâ commutaverit Pater Joannes Montoya compertum non est: id constat unum, neque anno MDXC. ut alicubi legitur, neque octoginta natum annos obiisse; siquidem exstant litterae ab eo scriptae annis MDXCI. ac MDXCII. et in indice anni MDLXXXIII. septem et quinquaginta duntaxat annos attigisse scribitur. Sub Lainio collegium Nolanum rexerat primus; sub S. Francisco Borgia Siciliam Visitator, postea Provincialis, administraverat. Cum Christiana classe, jussu Pontificis Pii V. profectus in Epirum praeclarae victoriae, ad Naupactum de communi hoste Christianorum relatae, spectator non otiosus fuerat. Demum theologiam Romae cum doceret, impetravit ab Everardo Mercuriano ut navigaret in Americam, coelestis doctrinae rudimenta barbaris traditurus. Primus labor, nec levis homini jam aetate provecto fuit in duplici lingua, quae latius apud Peruanos patet, cognoscenda. Ita instructus, coepit Evangelicam lucem per ignotas gentes circumferre; gravibus, quas expetebat a se, poenis divinam obtestari misericordiam non cessans ut earum tenebras dispelleret.

[Note: 16. Operarii strenui vera vox.] Viâ, fame, aerumnis debilitatus cum rogaretur ut paululum interquiesceret, Ah! inquit, in Dei et Indorum obsequio nunquam dicendum est sufficit. Guamangae, ingravescente morbo, subsistere coactus, repudiatis lautorum, qui certatim invitabant, aedibus et lectis, in valetudinario publico per annum cubuit, in promiscua pauperum aegrotantium turba, non sine urbis totius admiratione. Ubi primum convaluit, ad pristinas rediit excursiones: sed cum Potosio transiret, recruduere morbi, atque in primis pedum crurumque tumor, ex itinerum per loca palustria confectorum incommodis. Cum vitiatae carnis frusta grandia chirurgus abscinderet, miratus est ea post dies etiam plurimos non olere graviter. Id egregiae illius pudicitiae assignatum. In eadem urbe Potosio decessit exeunte Decembri.

[Note: §. XII. P. PETRUS SPIGA.] P. Petrus Spiga, Calaritanus, in Societatem anno MDLI. primus e Sardinia venit. Cum in eam admitti postularet, Patres Belgae, apud quos littetis operam [Note: A. C. 1594. Soc. 55.] Lovanii dabat, deterriti ejus exiguâ praeter modum staturâ, mensuram homuncionis miserunt ad S. Ignatium; qui homines animo potius, quam corpore

metiri solitus, postquam habitare magnam in corpore non magno mentem rescivit, admittendum esse scripsit. Statim sacerdotio initiatus (jam enim aliquantum aetate processerat) Hispanos, e quibus magnam partem constabat Caesareus Caroli V. exercitus in Belgio, sic juvare, sic devincire sibi sanctitatis opinione non ficta coepit, ut ei Arborensem in Sardinia Archiepiscopatum deferrent. Sed hunc animus ingens, et honoribus humanis altior, repudiavit. Redire in patriam coactus valetudinis causa, in ea totos triginta deinceps annos vixit, vinctorum patronus, solamen aegrotantium, pauperum pater, prae quibus negligere divites videbatur; licet a proceribus, vel expiandae conscientiae, vel exquirendi consilii causa, certatim expeteretur. Accidit aliquando ut in area collegii Calaritani turbam egentium confitentem audiret saxo insidens. Adfuit Prorex insulae Alvarus de Madrigal, qui eum conscientiae arbitrum habebat, et rogavit tit sibi confitenti aures daret. Cui Pater ut accederet submitteretque genua significavit, ac audire illum porro de saxo illo suo perrexit: mirante aulicorum, qui frequentes aderant, comitatu hinc jubentis auctoritatem ac simplicitatem Christianam, inde obtemperantis modestiam ac pietatem. Idem institutum in templo tenebat; neque matronas nobiles, quae sacrum confessionis tribunal obsidebant, pannosis ac pauperculis praeire mulierculis patiebatur; tanto utrisque carior et venerabilior. AEgrotum tremulis genibus aegre insistentem, et ad se prorepentem, in aede sacra conspicatus, cum operam confitentibus daret, assurgens occurrit, et hominem complexus, in suo tribunali collocavit: ipse genibus nixus, ibi, ubi cratibus interpositis sacerdotem alloqui mos est, confessionem sedentis excepit.

[Note: 17. Pauperum et paupertatis amor. Honorum contemptus et sui.] Quo rarius potentium terebat limina, eo majore illorum benevolentia et frequentia celebrabatur: vixque credibile est quantam ab iisdem pecuniae vim ultro datam, ad levandam egentium inopiam, et pia id genus opera, collegerit. Neque vero aes alienum, quamlibet grande, ob eam rem contrahere dubitabat, liberalitate Numinis ac providentia fretus. Haec, orante Spiga, vacuum panibus canistrum bis replevit; haec numerum exiguum frumenti sic amplificavit, ut multis diu sufficeret; haec nummos, unde minime sperabantur, in tempore submisit; eadem, ut nihil cuiquam neganti, omnia omnibus affatim largienti nihil deesset, efficiebat. Morbos oratione sola, cui deditissimus erat, depulisse; peste contactos, levi quodam ac pervagato medicamento, omnes ad unum persanasse; multa praenunciasse quae post evenerint, perhibetur. Certe, Sardiniam e Belgio petenti, quod iter omne pedibus, et corrogato victu peregit, duo se in Italiae portu navigia obtulerant; alterum vetustate detritum, recens alterum et rebus omnibus instructissimum. Pater positis in littore genibus oravit breviter, et vetustam navim laetus conscendit, quae portum feliciter tenuit; alterâ fluctibus jactatâ, et demersâ. Cum aliquando per diurnas occupationes quosdam facinorosos in carcerem abreptos invisere, ut promiserat, nequivisset; nocte concubia in ergastulum ferreis vectibus et seris probe munitum penetravit. Custos, audito strepitu, evigilans Spigam intus deprehendit; seras tamen incolumes, intacta repagula comperit. Miraculo attonitus verbum proloqui tum quidem nullum potuit: sed post obitum Patris, cum de illius rebus gestis institueretur quaestio, rem omnem juratus confirmavit. Ad aegrotos juvandos quoties accedebat, primum omnium impense Deum orabat: deinde ad fiduciam erectis Evangelium praelegebat; quo recitato, multis sanitas confestim restituebatur. Ejus virtutum fama permotus vir nobilis Alexius Fontana Societatem heredem ex asse, ad fundandum Sassari collegium, testamento reliquit. Est ea urbs in ora septentrionali Sardiniae, inter insulae praecipuas. Huc advolavit P. Spiga, ut Socios ad fundamenta collegii jacienda missos exciperet; ac more suo ad nosocomium divertit; haec illi vulgo domus erat: inde ad lustrandos carceres, conquirenda egenis subsidia, restinguendas dissidentium inimicitias procurrebat. Rebus collegii constitutis, clericos praecipue visendos, et ad pietatem cohortandos suscepit. Illos ad operam Christo in pauperibus navandam sic accendit, nemo ut ipsorum in nosocomio non adesset frequens; imo inter se ita partirentur hebdomadam,

ut dum alii haerebant affixi aegrorum cubilibus, alii ad colligendam stipem oppidum pererrarent. Omissa paulisper civitate, in villas circumjectas evasit; et sitientibus pagis rorem divini verbi aspersit. Brevi Calarim, Proregis et civium rogatu, se retulit, laboresque pristinos repetiit: quorum ut fructus maneret, collegium Societati civitas dedit. Piorum, quae splendoris aliquid haberent, operum partitione inter Socios facta, ipse pauperum et vinctorum curam sibi seposuit. AEdificari jussit in carcere sacellum, in quo res divina fieret; ac ratum sacerdoti facturo stipendium procuravit. Cubiculum etiam adornavit in salubriori parte ergastuli, et lectulis mollioribus instruxit, in quod vincti aegrotantes deportarentur. Ne sani marcêrent otio, suppeditabat ipsis operis aliquid, quo tempus utiliter ducerent: ac ferme juncos et vimina comportabat, texendis corbibus, aut storeis, quarum pretium iisdem pernumerabat. Quanto quisque facinorosior et perditior videbatur, tanto illum complectebatur amantius: oscula figebat vinculis, ea suis peccatis aequius multo deberi dictitans; pallio suo, dum peccata confiterentur, involvebat; leniter palpans, et frontem ac nares olidas sudario abstergens. Interdum illorum vestes, illuvie et malis pedibus obsitas, perpurgabat: qua peste onustus ipse, tanquam gemmis, domum se referebat alacer. Ad latebrosos interioris custodiae specus descendens, illic in fetore sordibusque volutabatur: saepe jacentibus in putrido stramine, ut eos consolaretur et ad poenitentiam provocaret, accubabat: qua caritate permoti rapiebantur in admirationem divinae bonitatis, nec lacrymas tenebant.

Non tantum in aliis, sed in se quoque ipso, paupertatem diligebat. Angusto in conclavi, tanquam in carcere constrictus habitabat, in quo Prorex et Arthiepiscopus, extremo languentem morbo invisentes, stare ambo vel sedere non potuerint: pro lectulo nuda humus, aut tabula corpusculo etiam brevior; stipes pro cervicali; supellex, praeter mensulam et sedile, nulla; quod spatii vacuum patebat in cubiculo, id ciborum frustis, vestibus, scrutis, medicamentis, cupediis, in famelicos, nudos, aegros distribuendis refertum erat. Earum rerum ingentes apothecas in ergastulis et civium domibus habebat. Vestes gerebat deterrimas, et longo usu attritas; nisi cum indusia pauperibus eroganda, e rudi et crasso contexta filo acciperet: tunc enim recentia, et hirsuta induebat primus, ac mitescere induendo paulatim cogebat. Cibus vilis, etiam cum aegrotaret; saepe asperso cinere corruptus; vulgo e cenae reliquiis raptim collectus. Nulla in aegro ut plurimum, et imbecillo corpore pars erat non flagellis scissa, aut usta ciliciis, aut jejuniis exsucca. Verborum parcimonia, in piarum occupationum tumultu quotidiano, mira: oculorum vero custodia tam acris, ut sororis filias, virgines pietati addictas, quibus aurem conscientiae labes detergentibus praebebat, neque facie distingueret, neque nomine. Vulgo se peccatorem et appellabat, et subscribebat epistolis; tanto contemptu sui, ut Societate JESU, atque illo, quem inter solennia tria professos vota obtinebat apud nos, gradu indignum se judicaret. Quo mirari minus licet rejectas ab ipso constantissime Calaritanas infulas, ad quas civium precibus et votis publicis enixe vocabatur. Tanto sublevandae inopum calamitatis desiderio flagrabat, ut ab eorum aliquo accitus aliquando foras, cum barba semirasa provolarit. Ceterum ei caritas ejusmodi vita stetit. Cum enim prodiisset multa jam nocte, ad excipiendam pauperis adolescentis confessionem, tempestate perfrigida, recepit se domum enectus frigore; ac paulo post, quemadmodum praedixerat, interiit VI. Idus Decembris: quae lux, propter Deiparae conceptum omnis expertem maculae, sacra illi prae ceteris semper fuerat. Annos confecerat LXVII. quippe ortus Calari anno seculi septimo et vicesimo, ut e certioribus monumentis constat. Ejus exequias concursu et laudibus cives primarii; captivi egenique lacrymis; nostri mista fletibus laetitia celebrarunt.

[Note: §. XIII. PP. FRANCISCUS BENCIUS, et VINCENTIUS BRUNUS.] P. Francisci Bencii memoria viget adhuc apud eruditos, in quibus illustre nomen habuit; quippe Graecis litteris ac Latinis excultissimus: ut ostendunt ejus lucubrationes, tum solutâ numeris oratione, tum vinctâ conscriptae. Rhetoricam in urbe Senensi primum et Perusina; deinde per annos plures in collegio Romano

[Note: 18. Religiosus litterarum magister.] docuit; nihil aliud, uti moriens ipse professus est, spectans quam divinam gloriam, et Christianae juventutis institutionem. Ac votis respondit eventus; insigniter enim gloriam Dei, et adolescentum quos instituebat, pietatem eruditionemque promovit; tanto plus, etiam apud homines, adeptus famae, quanto illam sectabatur minus. Nam doctissimorum virorum amicitia et consuetudine floruit, quos inter Cardinalis Baronius, praeter nomen viri eximie pii, et insigniter eruditi, propriam hanc laudem illi tribuit, quod Musas reddiderit Christianas. Ad Societatem anno MDLXX. ipse septimum agens et vicesimum accessit; seu potius a Deo miris vocante et instante modis, perductus est. Oriundus erat Aquula, sive Aquis Taurinis, vulgo Acquapendente, Hetruriae oppido. Inde Romam profectus adhuc adolescens, et ingenio ac doctrina praecellens, nonnullorum etiam in Romana curia praesulum gratia fretus, secundo cursu ad honores ferebatur non invitus, Deumque ad institutum religiosum vocantem parum audiebat. Objecta per noctem specie Angelorum hinc bonorum coronas ostentantium, inde malorum fumosas ignei barathri fauces insidentium; demum ipsius Christi e Cruce pendentis, et ad se invitantis, imagine perculsus, nondum tamen victus, fluctuabat; vitae religiosae asperitatem, quam fingebat animo; praeclusum in Societate honoribus aditum, scholae puerilis humilitatem ac tenebras reformidans. Regredi coactus in patriam, ob matris morbum, mortuam reperit: quo cafu iterum admonitus, nihilo tamen secius obsurdescebat. Romam repetens, equo prolabente dejectus humi, vix a sociis accurrentibus relevatur, pede saxis graviter illiso; quem confractum ratus, sanum et illaesum retraxit. Statim subiit mentem cogitatio, poenam hanc a Deo ulciscente; sanitatem ab amante, immissam. Pergit nihilominus, et molestam cogitationem studet abigere, donec plana in via, equo rursum afflicto, excussus ruit. Ad cadentis clamorem exciti comites semianimem, pede obtrito, attollunt, et inter manus ad vicinum hospitium deportant: ubi tanquam alter Saulus, intelligens quam periculosum esset obluctari Deo, et contra stimulum calcitrare, in has cum eodem Saulo voces erupit Domine, quid me vis facere? neque ullam deinde moram interposuit quin Deo se totum ac Societati permitteret: in qua vitam integerrimam vixit, amantissimus laboris, obedientiae ac disciplinae religiosae servantissimus; nullum intermittens diem quin immortales Numini gratias ageret, a quo in Societatem tam suaviter ac fortiter vocatus fuisset. Imitatores habuit summa cum voluptate, fratres germanos tres, Andream, Hieronymum, et Lucium; qui eandem Christi militiam secuti, non degeneres indignosque se inclyto fratre praebuerunt. Addo vocem egregiam Francisci Bencii qui longo scilicet instituendae juventutis usu doctus, aiebat non alia re magis conciliari religioso magistro discipulorum voluntates, quam si daret operam, non solum ut sui discipuli proficerent, sed se proficere sentirent.

Hoc itidem anno MDXCIV. Idibus Augusti cessit e vita, in eodem collegio Romano P. Vincentius Brunus. AEtatem ibi fere omnem exegerat, bis rector, alias rectoris administer, et domesticae disciplinae custos. Quo in utroque munere comitas ejus in accipiendis quicumque ad ipsum, quamlibet alieno tempore adirent, in audiendis patienter, in sublevandis et adjutandis, praesertim aegtotis, in perferendis aequitate summa ingeniis quorumdam inaequalibus et asperis, enituit. Natus Arimini anno MDXXXII. et Sociis annumeratus MDLVIII. priscos Societatis mores, quos a primis hauserat Patribus, servabat diligentissime; et in libello, ut ad posteros manarent, conscripserat. Eosdem altius habebat in mente insculptos. Candor sermonis animique, oris modestia, aequalis erga omnes et minime fucata benignitas, illum nostris juxta et externis carum effecerant: ac jure dubitabatur quanam, praeter ceteras, virtute praestaret, cum excelleret in omnibus.

[Note: 19. Animi bene compositi beata tranquillitas.] Eminere tamen videbatur in praefervida indole constans et aequabilis vultûs ac vitae tranquillitas, orta ex intima et familiari cum Deo conjunctione; adeo ut nemo ullum unquam in eo commotioris animi, nedum perturbati, signum deprehendere potuerit, etiam in crebris et gravibus morbis, quibus infirma valetudo

in ultimum discrimen adducebatur, erumpente saepius e venis pectoris sanguine. Harum assidua exercitatione virtutum singularem religiosae vitae ac perfectionis notitiam erat adeptus; itaque nostrorum in collegio Romano conscientiam et pietatem diu rexit. Elucet eadem in quatuor editis ab eo meditationum piarum libris. Non cessabat tamen accusare se, tanquam inertem servum, et divinorum beneficiorum immemorem, ac propterea aeternis merito poenis addicendum. Adeo bonarum est mentium attendere quid debeant, non quid reddant.

[Note: §. XIV. P. JOANNES BAPT ALEXANDRIUS.] EXTULIT Perusia octavo Kalendas Septembr. P. Joannem Bapt. Alexandrium, de studiosa juventute ac plurimis Ordinibus religiosis praeclare meritum. Militiam et castra fuerat secutus adolescens. Inde conversis ad privatum de morte fratris dolorem ulciscendum armis, inimicum diu investigatum tandem assecutus, et jam sublato gladio mactaturus, supplicem accidere sibi ad genua cernit, vitamque, interposito JESU nomine deprecari. Repressit se, ac deprecatione tanta victus, veniam inimico lubens et vitam concessit. Statim, Deo facinus egregium remunerante, profanam abjicere militiam, et sanctiora Societatis arma induere decrevit. In sacrum igitur adscriptus agmen, duos et viginti natus annos, post varia munia recte prudenterque gesta, et quinquennium in Perusino collegio regendo collocatum, totum se contulit ad excolendos collegii Romani studiosos adolescentes. Amplius quingenti eo magistro vitam religiosam, Societatem etiam complures, amplexi sunt: iique omnes tam bene lecti, ut a Deo vocatos nemo non cognosceret; ac P. Alexandrium peculiari luce collustratum esse divinitus ad eam rem, fama praedicaret. Ex aspectu, e primo congressu, quid illorum quisque vellet, quid posset, ac deberet, conjiciebat illico et declarabat: nec paucos, licet magnum quiddam spirantes ac pollicentes, ab instituto religioso deterrebat; eventu consilium auctoris approbante.

[Note: 20. Prudentia in juvandis adolescentibus ad religiosam vitam vocatis.] Ipse porro in hoc negotio ita fere versabatur. Primum assiduis precibus et sacrificiis, tum afflictando corpore, divinum lumen exposcebat. Deinde quos excolere decrevisset, in aliquod B. Virginis sodalitium adscribendos quamprimum curabat: si essent advenae, collocabat urbanis in contuberniis, quae temperaverat certis legibus, et unde periculum omne removerat. Ex eo numero selectos quosdam frequentatione sacramentorum, rerum coelestium contemplatione, victoria cupiditatum, contemptu sui, exercebat; interdum nihil commeritos severe objurgans, alias poenam imponens pro errato leviore non levem. Ceterum omnes affabilitate sermonis, atque obvia benignitate obstringens sibi: nec animorum duntaxat, sed corporum, si res ferret, gerens curam; ita ut parentem in eo cuncti sentirent. Accedebat opinio sanctitatis, qua nihil mortales potentius rapit. Perusiae, ubi honestissimo loco natus erat, infima domesticorum officiorum, sacerdos ipse ac rector collegii, obibat munera: humum in villa fodiebat; inde sportas, et onera per mediam urbem reportabat. Si quis externus operam sacerdotis expeteret intempesta nocte, nunquam non praesto erat: cumque aliquando a ganeone per ludibrium evocatus, ac per totam civitatem frustra circumductus fuisset, non inultam profanus ludio procacitatem tulit, ante ipsas collegii fores in rixa nocturna confossus, et sacerdotem, a quo expiaretur, frustra inclamans. Admonitus Alexandrius de inopia quadam collegii domestica, Deum precari, ut solebat, occoepit: et in ipso temporis puncto apparuit ad januam famulus, necessariam penum deferens, quam pia mulier submittebat. Alias trepidus ad eum accurrit nuncius, irrupisse domum lictores clamitans, et auferre pignora, ob aes alienum quadraginta aureorum. Ipse statim ad precationem confugiens, morae nonnihil impetrat a lictoribus: et medio illo spatio nescio quis praeter spem oblatus, in manum illi aureos quadraginta dedit, civem obiisse narrans, a quo legati testamento fuissent.

[Note: §. XV. PP. STANISLAUS HERBESTUS, et JOANNES HARTUS.] PECULIARE quiddam habuit P. Stanislai Herbesti, Roxolani, vocatio ad Societatem. Degebat aetatem honoratam domi, et spem illi dignitatum amplissimarum fama doctrinae probitatisque magnam faciebat, Ut asperiorem, spretis mortalium rerum illecebris vitam sectaretur, litterarum ex Indiis allatarum lectio persuasit, ita secum reputanti scilicet; Si barbari Christianis recens initiati sacris

[Note: 21. Litterarum Indicarum fructus.] ad perfectionem Evangelicam tanto studio contenderent, quid tandem facere par esset homines in sinu pietatis educatos a pueris, et liberalibus disciplinis ad omnem honestatem excultos. Deliberanti de vitae instituto deligendo, molestam ac diuturnam dubitationem Virgo Mater implorata sic abstersit, ut plane intelligeret, habueritque deinde persuasum, se ad Societatem aeterna Numinis destinatione vocatum. Consentaneam divinae vocationi vitam, et omnibus religiosi viri ornatam virtutibus produxit usque ad annum MDXCIV. et in aede nova collegii Jaroslaviensis, recens consecrata, sepultus est.

Eodem die, cum in eandem sacram aedem e veteri Societatis templo transferretur corpus P. Joannis Harti, Angli, ante annos septem Jaroslaviae mortui, repertum est integrum, ac veluti proxime vita spoliatum. E patria et academia Oxoniensi, ubi liberalibus disciplinis ac theologiae operam dederat, profectus in Galliam, religionis catholicae liberius exercendae causa, post annos aliquot in collegio Remensi Societatis traductos, in Angliam reversus erat anno MDLXXX. Sed statim comprehensus de religione interrogatur. Cum se catholicum aperte profiteretur, et eximiae specimen eruditionis daret, animosque omnium ipsi conciliaret liberalis forma, et latentis index innocentiae candor, splendori generis belle respondens; injecta spes est judicibus et cupiditas adolescentis a Fide catholica demovendi. Ergo illum ad Oxoniensem academiam remittunt, ut ibi libera velut habitus in custodia, depravaretur paulatim consuetudine amicorum, ac disputandi vivendique licentia, quae mores vulgo et religionem pessundat. Fefellit spes improbas Harti constantia. Reducitur itaque Londinum, et in carcerem tetrum deprimitur, maceratur longa fame, distrahitur in equuleo. Qui blanditias Oxonienses vicerat, Londinenses cruciatus facile superavit. Erat illi mater, catholica illa quidem, sed mater. Hanc adhibendam ad vincendum filium putaverunt. Nec dubitabant quin conspectu juvenis tot miseriis oppressi conterrita, eum a sententia retinendae religionis abduceret. Subit ergastulum matrona fortis: onustum ferro, pallentem inediâ, toto corpore distortum filium intuetur: et, Euge, fili; nunc te meum, inquit, agnosco: coelum respice: non eripitur tibi vita, sed meliore mutatur. His accensum suavissime complectitur; et amore ac metu major, amore filii, metu sui periculi, recurrit ad judices, ac filio bene esse renunciat. Quam illi vocem ad suam mentem interpretati, convolant in carcerem. Sensere se victos a femina, et doluere. Iram atque ultionem in filium vertunt, eumque mora et gravitate diuturni martyrii tentant perdomare. Anno exacto, fortior apparuit. Ergo eductum capitalis rei damnant, cum P. Alexandro Brianto, et aliis aliquot sacerdotibus.

[Note: 22. P. Harti constantia in catholicae Fidei professione.] Necdum tamen omnis ejus labefactandi cessit fiducia. Raptabatur ad patibulum Campianus: producitur Hartus in plateam; jubetur spectare, et timere. Vidit, et invidit. Necem sibi non aliam optavit: atque ut voti compos esset, expetivit Societatem JESU, in qua majorem fore sibi facultatem consequendae similis gloriae sperabat. Sed novis antea laboribus probandus fuit. Restabat judicibus una ejus expugnandi ratio; certamen theologicum: nam inter catholicos doctissimus habebatur. Adversarius illi, aegre vitam in siti et fame dudum trahenti, oppositus est Raynaldus, qui tunc in Calvinistarum schola regnabat. Hunc semel iterumque in summas conjectum angustias, tacêre et latêre compulit; ac ne cui veniret in dubium disputationis exitus, eum scriptis publice litteris Hartus consignavit; quas a Casaubono vel ignoratas vel dissimulatas oportet, dum falsa quaedam de Harto pariter et Campiano comminiscitur. Victi Raynaldi mercedem Hartus indignissimam et iniquissimam tulit, graviores poenas. Siquidem in reum capitis damnatum, si nulla novi criminis aut indicii subsit causa, saevire legibus vetitum est. Sed nullae in catholicorum gratiam leges audiebantur, etiam aequissimae, et communi gentium jure sancitae. Fossa erat in altitudinem viginti pedum depressa, coeno sordibusque scatens. In hoc fetenti ac lurido sepulcro per dies amplius quinquagintae jacuit Hartus; ac tenebris, inedia, odoris intolerabili foeditate, in summum vitae discrimen adductus est: nulla in tam gravi cruciatu consolatione recreatus, nisi quod illi probrosa mors obeunda pro religione

identidem denunciabatur: quo nuncio reviviscere, ac vires novas recuperare sentiebatur. Interim clementiae laudem appetivit Elizabetha; seu potius invidiam, e tot virorum optimorum sanguine, tam crudeliter effuso, in se conflari coeptam formidavit. Septuaginta tres deligi sacerdotes catholicos, ex iis qui tenebantur in vinculis, jussit; quibus magni beneficii loco donavit exilium, postquam meliorem ac majorem vitae partem sexcentis cruciatibus abstulisset: ut non illis donata lucis usura, sed negata mortis gloria merito censeretur. In eorum numerum Hartus sorte venit. Votum ineundae Societatis conceperat in carcere, quod cum a P. Gaspare Haywodo delatum ad Praepositum Generalem fuisset, cooptatus in eandem fuerat XV. Kal. Apriles anni MDLXXXIII. Solutus vinculis Virodunum, ubi tirocinium poneret, concessit. Inde Romam accitus, ac missus postea Jaroslaviam, ad praemia laborum evocatus est anno MDLXXXVII. quarto decimo Kal. Sextiles.

[Note: §. XVI. P. FRANCISCUS MORALES.] P. Franciscus Morales Apostolicae vitae ac laborum experientiam attulerat in Societatem, illi adscriptus annis jam exactis undequinquaginta, quorum partem magnam traduxerat in paroecia S. Vincentii, urbis Abulae, patriae suae, administranda. Servandarum animarum cupiditatem, cui semper unice deditus fuerat, [Note: A. C. 1595. Soc. 56.] auxit susceptum vitae institutum: suos dicebat hortos esse carceres et nosocomia, in quibus inambulabat frequens, olidam hauriens placide mephitim, ut vernos rosarum odores delicatae nares bibunt. Ad eos qui ob scelera publice [Note: 23. Qua ratione facinorosos publice plectendos adjuvaret.] in patibulum agerentur, juvandos peculiaris in illo dexteritas elucebat. Porro ita se comparabat ad hoc officium caritatis. Primum se afflictando, ac diverberando corpore justitiam divinam lenire, ac placare miseris nitebatur: deinde Christi Crucifixi effigiem illis in manus tradebat spectandam attentius, dumque oculis in ea defixis, mentem piis affectibus, fidei, spei, caritatis, ac doloris, praeeunte verba Patre, taciti occupabant, ipse ad eorum latus procumbens in genua Deum deprecabatur, profusa vi lacrymarum. Denique exurgens, complectensque jam permotos, pectora quamlibet saxea molliebat. Adhuc Hispania meminit illius anni, cui ab epiphoris factum ideo nomen, quod noxiis humoribus in pectus defluentibus maxime infestus et exitialis exstiterit. Grassabatur per omnes domos immedicabilis lues: in urbibus funera, in templis solitudo: parochi cum religiosis sacerdotibus, publico languentes et ipsi morbo, solita munia intermiserant. Morales, quasi ad communis mali remedium relictus integer ac valens, refertas laborantibus domos obibat, sacramenta etiam extrema, permittente libenter antistite, deferens aegrotantibus, et vices unus multorum implens.

Saepe hominum pericula Deo monstrante illi fuere cognita. Ergastulum aliquando ingressus vidit nescio quem otiose spatiantem; et, Heus tu, obone, inquit, scin imminere tibi, dum loquor, mortem? Adesdum, peccata confitere. Audit confitentem, absolvit, ac reliquis praesidiis in eodem vestigio munitum, exspirantemque componit. Numantiae, multa nocte rectorem collegii festinus convênit; veniam domo prodeundi petit: esse aliquem in nosocomio sibi notum ad instantem mortem comparandum, Prodit, et quem indicaverat, offendit morientem, nemine suspicante; tantumque vitae superfuit, quantum ad sacramenta perquam illi necessaria ministranda opus erat. Neque istud portenti simile non est quod ipsi, dum paroeciae Vincentianae curam adhuc gereret, contigit. Ibat in oppidum vicinum insidens mulae, per nivosam hyemem. Subito mula callem tritum deserens, per avia et vepribus nivibusque horrida loca sessorem, incassum flagello calcaribusque saevientem, raptat; neque ante constitit, quam in collem evasisset, ubi paupercula mulier jacebat enixa moribundum infantem: quem Morales divinam adorans providentiam, prius salutari lympha tinxit, quam animam coelo destinatam efflaret. Mula velut officio perfuncta dimissum iter sedate ac tuto repetivit. Sic ad ejusmodi salutis gratiaeque miracula Deus illis uti amar, quos vera sanctitate sibi propiores et conjunctiores habet. Ex quo etiam intelligas quanto plus ad illustrandam Dei gloriam, et salutem animabus afferendam valeat germana virtus, quam eruditionis, famae, eloquentiae phalerata pompa. Neque enim iis dotibus humanis valde ornatum Patrem Moralem accipimus, sed

contemptorem sui egregium fuisse, ad majorum nutus omnes, quamvis jam grandaevum, tironis instar tractabilem; incommodorum appetentem et cruciatuum, quorum sitim non extinxere morbi, non acerbissima stranguria, qua demum sublatus est III. Kal. Mart. Toris sex ac viginti diebus nullam omnino neque diurnae neque nocturnae quietis partem capere potuerat; cum Christi JESU ac MARIAE aspectu majorem in modum recreatus est. Matronam nobilem, cujus mores ac pietatem regebat, commendans uni e nostris; Brevi me sequetur, adjecit. Nec multi dies intercesserant, correpta morbo et extincta est, identidem se a Patre Francisco vocari dictitans.

HENRICUS Cardinalis et Archiepiscopus Eborensis, qui postea rerum in [Note: §. XVII. PP. FERNANDUS PERES, et PETRUS PAULUS FERRERUS.] Lusitania potitus est, collegium Societatis Eborae, in eoque academiam insignem, quae clarissimis postea doctoribus floruit, fundaverat. Nihil porro antiquius habebat, quam ut eandem lectissimis magistris instrueret. Eos a S. Francisco Borgia, cui tunc in Hispania Societatis cura per sanctum Ignatium commissa fuerat, postulavit. Borgia, Societatis adhuc nascentis copias sane angustas cernens, Cardinalis litteras ad notissimum illud Hispaniae sidus, Joannem Avilam mittit; ac rogat, si quos in suis discipulis videat doctrina et virtute pares huic muneri, et Societati nostrae idoneos, ad se confestim venire jubeat. Avila communicato cum Numine diligenter negotio, duos e suis alumnis, viros praestanti eruditione ac pietate, Fernandum Perezium et Petrum Paulum Ferrerum, utrumque Hispanum, advocat, et, Nostis, inquit, quemadmodum Baptista sanctissimus discipulos meliorem in scholam transmiserit. Hoc incitatus exemplo, nec obscuro divini Numinis impulsus iustinctu, dimitto vos ex istis veluti umbraculis in palaestram longe praestantiorem. Petiit a me Venerabilis P. Franc. Borgia par theologorum, qui docendi legitimam adepti potestatem, et ad omnes provecti academiae gradus, Eborensem Societatis scholam, ab Henrico Cardinali recens fundatam, regant. Idoneos ego vos arbitratus sum qui hunc locum impleretis. Ite, quo divina vocat gloria, et Societatem JESU amplecti, auctore me, ne dubitate: schola Christi est; huic ego vos trado, et confido fore ut vos dignos tanto magistro discipulos aliquando praebeatis.

[Note: 24. Eorum vocatio ad Societatem: doctrina singularis et virtus.] Avilae vocem, tanquam ab ipso profectam Deo, excepere. Parentibus relictis et fortunis, quibus lautissimis utebantur; necnon honorum blandientium abjecta spe, Borgiam conveniunt: a quo peramanter accepti adsciscuntur in Societatem. Non fuit opus diuturna exercitatione ad formandos homines, manu tanti artificis, quantus erat Avila, perpolitos; adhuc tirones veteranorum militum virtutem ostenderunt. Itaque nihil cunctatus S. Franc. Borgia utrumque mittit Eboram: ubi Fernandus Perez tradendis explicandisque subtilioris theologiae arcanis praeficitur; Ferrerus sacris litteris exponendis. Neuter ab instituto virtutis cursu deflexit, summamque doctrinae cumulatae laudem, cum pari perfectionis religiosae fama junxit. Perezius brevi praestantis ingenii Iucem diffudit: cujus admiratio discipulos illi ex omni collegit Lusitania, et Eborensem refersit academiam, non sine magna illustrissimi Fundatoris voluptate; qui Francisco Borgiae de talibus magistris academiae suae donatis gratias egit amplissimas, eosque omnibus ornamentis honestavit. Nullus erat, non solum in perplexis theologiae quaestionibus, verum etiam in materia morum, et legibus conscientiae impeditissimis nodus, quem Perezius non felicissime ac facillime expediret. Ejus consiliis provinciarum gubernatores, praesides Ecclesiarum, judices, magistratusque regebantur. Ut vero plures fruerentur sapientiâ, quam divinitus infusam ei fuisse vulgo praedicabant, sic partiri vices inter Eborensem et Conimbricensem academiam placuit, ut annum unum Eborae, alterum Conimbricae versaretur: atque ad hunc modum in utraque per annos quadraginta docuit, doctoresque formavit, qui omnem deinde Hispaniam insigni eruditione collustrarunt.

Quominus doctrinam excellentem litteris consignatam posteritati Perez relinqueret, humilitas eum sua deterruit; quae virtus in tanto viro exstitit admirabilis. Quod priscus ille philosophus ambitiose, hoc sancte Perezius profitebatur et sentiebat, se nihil scire. Ac sane ita fere fit, ut quo quisque longius

processit in doctrina, eo se indoctiorem arbitretur: dum illi contra, qui vix eam a limine salutarunt, quasi nescirent nihil, se magnifice circumspiciunt, ac de omnibus diserte fidenterque pronunciant. Nimirum ingenii lux magna vastum quendam excelsae menti ostendit veluti scientiae campum, cujus immensitatem nulli definiunt termini: dum angusta mens, quia longius aciem non protendit, exiguum, quod prae oculis habet, spatium se percurrisse facile arbitratur. Quod vero de se tacitus sentiebat Perezius, hoc factis ac tota vitae ratione ostendebat. Invitus cum proceribus, a quibus observabatur colebaturque, degebat; ad infimam plebem applicabat se libens; magistratum et munus in Societate, nisi obedientia coactus, nullum suscepit: eoque praesertim tempore vilissima rei domesticae ministeria obibat; neque frequentius quidquam faciebat aut cupidius, quam ut in culina operam coquo daret. Accidit aliquando ut Sebastianus Lusitaniae rex Eborense collegium inviseret. Occurrit illi forte Perezius. Quem ut vidit Rex, sciscitatur quid agat domi. Respondet operam se navare coquo. Urget Sebastianus, et nunquid aliud habeat occupationis rogat: viderat enim vultum ingenuo ac liberali rubore suffusum. Perezium fugitantem ac dissimulantem, qui aderant Patres detexerunt; utque doctorem illum insignem esse, omnium sermone celebratum, Rex intellexit, honorem illi habuit tanto majorem ac veriorem, quanto illum vehementius humilis animus declinaverat.

Humilitatem comitabatur numerosa virtutum soboles, quae ab hac procreari parente solet; obedientia, comitas, prudentia, et calamitatis alienae commiseratio; quae cum illo, uti de se sanctus Job praedicat, crevisse videbatur. Certe admodum puer vestes suas pauperi erogaverat: domibus deinde nostris praepositus, nemini, qui stipem flagitaret, eam negari patiebatur: cumque Conimbricam anno MDLXXV. vexaret saeva fames, jussit ut in ostio collegii, cui tunc praeerat, semper esset praesto panis et aliquid obsonii, quod liberaliter egenti turbae, in civitatem e sterilibus agris catervatim confluenti, distribueretur. Quibusdam rei familiaris angustias opponentibus, Nescitis enimvero, inquiebat, quam divitis thesauri nobis copia sit. Tantum ex opulentissimo Providentiae divinae fundo quisque capit, quantum se capere posse confidit. Sane horrea domestica non semel exhausta, identidem recenti plena frumento apparuisse constat: ac sequenti anno praedia collegii quadruplicato proventu solitam ubertatem vicerunt. Nempe modum divinae liberalitati nostra fiducia, perinde ut est ampla vel angusta, ponit. Praedicabat non sine magna significatione grati ac memoris animi singulare beneficium, priusquam Societati se adjungeret, acceptum a Deipara; cum in flumen delapsus ac diu submersus, ejus invocato nomine incolumis, praeter omnium spem, emerserat. Tanto beneficio devinctus illam incredibili studio semper coluit, ac voto se obligavit ut ejus immunem ingenitâ mortalibus maculâ conceptum omni ope defenderet: quod exemplum quamplurimi deinceps imitati sunt. Has inter virtutes vitam usque ad annum MDXCV. aetatis LXX. produxit.

Longius totis viginti annis eam protulit Perezii Socius P. Petrus Paulus Ferrerus; illi nulla in re dissimilis, aut a prima sanctissimi magistri Joannis Avilae institutione degener. Linguas Latinam, Graecam, Hebraicam, apprime callebat. Praeterea sacrorum librorum eruditionem omnem, historiae veteris memoriam, rationem temporum, sic erat complexus, ut viva bibliotheca vulgo vocaretur. Candorem sincerae mentis, demissionem animi, benignitatem adversus omnes, quas in tirocinium intulerat, ad extremum usque spiritum retinuit. Addiderat assiduam corporis castigationem, cum abstinentia et sobrietate summa conjunctam; adeo ut spiritu quodammodo tantum vivens, praeter ossa et pellem, nulla praeterea corporis parte constare videretur. Obiit IV. Nonas Julii, anni MDCXVIII. aetatis annum agens nonagesimum, in Professorum Olisipponensi domo.

[Note: §. XVIII. COSMUS MEACENSIS.] Sic ii, quos hactenus retulimus, vitae religiosae curriculum quoddam et stadium feliciter absolverunt. Illud ingressus fuerat insigni fortitudine Japon, qui ejusdem metam eodem anno MDXCV. contigit, Cosmus Meacensis. Auditam

a P. Ludovico Froezio legem Christi erat amplexus anno circiter MDLXVI. At ejus parens, ethnicus ferocissimus, ut rescivit filii defectionem ab avita religione, exarsit acundia, et imagines, rosarium, sacras reliquias, ceteraque sanctae religionis ornamenta in flammas conjecit. Filium deinde terroribus ac blanditiis aggressus, postquam in eo ludere se operam videt, detrudit in Bonziorum coenobium, ubi, tanquam in teterrimo carcere, per annum integrum tulit quidquid impiorum excogitare potuit furor, illudque constantia Christiana superavit. Pugnandi rationem mutavit pater: domum revocat adolescentem, et periculosa lenitate conatur infringere. Cum ne sic quidem quidquam proficeret, demum oblitus paterni nominis et caritatis, filium bonis omnibus exutum aedibus ejicit, ac potenti ethnico vexandum, mactandumque tradit.

[Note: 25. Constantia vocationis religiosae tenax.] Cum hoc adversario, seu verius carnifice, diu colluctatus juvenis rupit iniqua vincula, et patriam fugiens, post varios errores ac discrimina, Sacaium ad P. Ludovicum Froezium venit: orat lacrymis obortis ut se tot ereptum, Deo favente, periculis accipiat in Societatem; in ultimos Indiae fines, si libuerit, amandet; modo acceptam ab eo Fidem Christianam libere ac tuto profiteri possit. Motus constantia juvenis et commiseratione Froezius eum primo domum nostram, mox in Societatem admittit, annos viginti natum.

Extemplo viam religiosae atque Apostolicae perfectionis arripuit, duce ac magistro eodem Ludovico Froezio: cui complures annos affixus haesit, et quicum Fidem regnis antehac Evangelio clausis intulit; gravissimos labores ac pericula cum eo partiens; et sacerdotales curas, pro virili parte, adjuvans; praesertim egregia dicendi facultate, qua instructus quinquies interdum per diem ad frequentissimam concionem verba faciebat, disputabat cum Bonziis, veritatem catholicam ethnicis persuadebat. His laboribus jactata valetudo paulum vacillavit: quamobrem repetere Meacum est coactus, ut patrio coelo recreatus convalesceret; vel potius ut parenti suo meliorem vitam, Deo filii pietatem et preces ita munerante, donaret. Jam anni quatuordecim abierant, ex quo senex in odio filii et erroris amore obfirmatus, omnem de utroque sermonem respuebat: cum anno MDLXXXI. persuaderi sibi passus est ab amico, qui Patribus Societatis familiariter utebatur, ut homines rumore tantum vulgi cognitos, per se cognoscere studeret. Commodum illic P. Valignanus aderat: qui senem, primo congressu plane dedoctum, penitus immutavit: tum baptismo cum uxore et propinquis expiatum filio reconciliavit, incredibili Christianorum omnium voluptate. Laetus reddita parenti salute Cosmus noster, valetudinem brevi recuperavit, et in media, se discrimina pristinasque dimicationes rejecit. Ingens operaepretium fecit in regina Tangi ad religionem veram traducenda; nec non mitigando Terazava. Nangazachii gubernatore. Postremo in Ximum (est Japoniae pars Occidenti obversa) evocatus, ad meliorem vitam excessit.

[Note: §. XIX. PP. PETRUS ALOYSIUS, et ANTONIUS MENDOZA.] NON eandem in suis popularibus clementiam expertus est P. Petrus Aloysius. Ortus erat e Brachmanum in ora Malabarica genere, ac familiae non ignobilis futurus heres, nisi in familiam Christi et Societatem cooptari maluisset. Educatus in collegio Goano, et post datum indolis optimae ingeniique specimen, acceptus in Societatem, tanto majorem ad incolas Orae Piscariae juvandos attulit [Note: A. C. 1596. Soc. 57.] facultatem, quanto eorum linguam et mores plenius cognoscebat. Ab iis tamen, non civis, sed hostis loco habitus, sensit illis cariora sua ipsorum esse vitia, quam humanitatis et natura; leges. In eum quippe Apostolica libertate flagitia objurgantem coorti jaculis infestis, vocem invisam ut opprimerent, confossum ac seminecem reliquerunt. Ereptus nihilominus impiis manibus, ac persanatis vulneribus, ad pristina caritatis officia cum aliis quindecim, qui barbariem hanc cicurabant, sacerdotibus e Societate se retulit. Ad laborum praemia capienda evocatus est pridie Nonas Martii MDXCVI.

Mitiores et aequiores Americanos senserat P. Antonius de Mendoza, in quo splendorem generis a nobilissima Gusmanorum et Mendozarum stirpe ducti, virtus non vulgaris illustravit. Post annos aliquot novitiis instituendis et regendis datos, collegio Complutensi praefuit, tum provinciae Mexicanae. Inde in Europam

reversus ut Praepositum Generalem de rebus Indicis ad Societatem spectantibus, certiorem faceret, Congregationi Generali quintae interfuit, et in ea creatus est Hispaniae Assistens; quod munus annis fere tribus gessit. Pars virtutis ejus longe maxima fuit virtutem ipsam, et genus, et quidquid apud mortales commendationem aliquam habet, premere silentio, et religiosae demissionis tenebris obscurare.

[Note: 26. Propinquorum consuetudo viris Apostolicis fugienda.] Interrogatus aliquando cur propinquorum consuetudinem et colloquia tam diligenter fugeret: Quia, inquit, experiendo didici, nusquam minorem pietatis fructum, quam inter propinquos a religiosis viris colligi. Consultus de re qualibet non ante respondebat, quam orato breviter Deo: bis quotidie peccata sacerdoti confitebatur: cilicio horrido, et genuum tenus promisso, artus alioquin exîles et parum robustos macerabat. Redeuntem ex America tempestas foeda invaserat: consternatos cum vectoribus nautas erexit, piae potius precationis ope, quam arte tractandi gubernaculi, cui manum admovens omnes praesentissimo periculo naufragioque liberavit. Lumine divino collustratus supremum vitae tempus cognovisse fertur: medicisque morbi levitatem contemnentibus, letalem esse ac novissimum affirmavit. Monitus ut hora certa nescio quid medicae potionis hauriret: horam istam optimam sibi respondit fore, illaque ipsa expiravit Romae IX. Kal. Junii, anno aetatis LII. ab inita Societate XXXII. Cadaveris altero post obitum anno mollis et tractabilis caro deprehensa; documentum plerisque visum illibatae castimoniae.

EIUSDEM anni MDXCVI. mensem ultimum vitae quoque postremum habuit [Note: §. XX. P. EMMANUEL SA.] P. Emmanuel Sa, Lusitanus, clarum inter Societatis theologos nomen. Ingenium illi excellens, limpidum, et in magna rerum bene perceptarum ubertate, amantissimum brevitatis: judicium similiter maturum, solidum, ac veri tenax; docile tamen ac flexibile, adeo ut ad alienam sententiam et nutum facile fingeretur. Par scribendi legendique contentio: nec minor intelligentia gustusque rerum divinarum, quem assidua precatione alebat: in quo non parum profecerat consuetudine Sancti Francisci Borgiae; quem adhuc Gandiae Ducem, et Societatis ineundae consilia voluentem, philosophicis disciplinis privatim instituerat. Ab illo in Italiam deductus philosophiam ac theologiam Romae diu docuit; dixit ad populum; ac sacras demum litteras interpretatus est. Cum selectis theologis in emendandam Sacrorum Bibliorum editionem incubuit, Pii V. Pontificis jussu, cui aliquandiu a concionibus, absente Toleto, fuit. Mediolanum a Sancto Francisco Borgia missus ad ordinanda novi collegii studia, sacram paginam ibi explicuit, singulari lectissimae coronae plausu, et sancti Caroli Borromaei approbatione: qui tamen eum amovendum Mediolano curavit. Inciderat sanctissimo antistiti nescio quid altercationis et controversiae cum gubernatore Mediolani, ac regiis administris; in eaque concionator Societatis favere gubematori, contra praesulem, visus erat, ut annales nostri narrant ad annum MDLXXIX. Eidem gubernatori et civibus primariis acceptissimum Emmanuelem cernens sanctus Cardinalis, extimuit ne quid inter docendum illi excideret, unde revivisceret discordiae sopitus ignis. Itaque consultius duxit primum quidem ut ne publice verba faceret, deinde etiam ut alio quopiam demigraret. Haud cunctatus Emmanuel in tirocinium Aronense, non procul Mediolano, secessit: otiumque ad exponendas consulentibus et enucleandas conscientiae quaestiones contulit. Febri quartana extinctus est, annum agens octavum et sexagesimum: etsi quidam totis septem annis faciant seniorem, annuis litteris in errorem inducti.

Nihil a superioribus deprecari solebat, nisi ut ne aliis praeesset. Precationi magnopere deditus integros prope dies in ea conterebat: de Deo mirum est quam libenter et jucunde privatim, quam graviter et ubertim publice, loqueretur. Historiam sui quoque temporis accurate perdiscere studuerat; ut ex eo penu exempla illustria sacris codicibus, quos explanabat, accommodata depromeret; iisque in loco utebatur, summa audientium voluptate. Sic enim sumus a natura comparati, ut notis et recentibus factis plus moveamur, quam antiquis. Multa cogitato et copiose cum dissereret, pauca tamen scribebat (quod ejus

Aphorismi, et Notae in S. Scripturam testantur) contra ac faciunt nonnulli, qui pauca cogitant; plurima et loquuntur et scribunt. AEger nihil petiit, nihil questus est, nihil recusavit. Mortem, quam Deiparae ac S. Ignatii monitu cognitam ipsi fuisse ferunt, aiebat esse sibi eo nomine suavissimam, quod in Societate moreretur: ita se summam votorum attigisse confirmans.

[Note: §. XXI. PP. JOANNES BRENNERUS, et MARTINUS ARBERRUS.] VIXIT P. Emmanuel Sa in pacato, quamvis minime desidioso, litterarum otio: Patres Brennerus, Gonzales, Porrius, et alii quidam, quos idem annus MDXCVI. abstulit, negotiosam actuosae vitae secuti viam, eidem sunt immortui. Vvila Imperiale, ut vocant, ac liberum est in Ducatu Vvurtembergensi oppidum, non procul Stugardia et Tubinga. Mansit quietum, et intestinae discordiae expers, tandiu dum in Ecclesiae Romanae fide mansit: ubi primum per pastorum negligentiam in moenia subrepsit Haeresis; discordia, seditiones tumultus, comites Haereseos perpetui, subierunt. Eos motus ut componeret, venerat anno superiori circa ferias Paschales, expetitus a Spirensi Episcopo, P. Jacobus Brennerus, Luxemburgensis.

[Note: 27. Agendi cum haereticis ratio. Presidia religionis.] Ac primo quidem insectari vitia communiter coepit, nihil de capitibus Fidei controversis disputans: qua moderatione ac prudentia sic animos haereticorum pariter et catholicorum demulsit, ut ab utrisque audiretur libenter; atque ad ipsam disputationem, et eas quaestiones, de quibus inter utrosque certatur, publice tractandas invitaretur. In aciem igitur veluti procurrens, nutantes catholicos confirmavit, transfugas ac desertores in castra veritatis reduxit, tela de manibus praeconum erroris extorsit. Ac debellatus error fuisset omnino et profligatus, nisi consul haereticus foedam suorum fugam et cladem intuens, edicto vetuisset, ne quis praeterea Jesuitam doctorem audiret. Quocirca Brennerus in suum catholicorum agmen recipere se coactus, pacem et concordiam inter dissidentes conciliare; ritus Ecclesiae oblitteratos aut depravatos restituere; Eucharistiae ac B. Virginis cultum reducere, vel augere, laboravit. Rebus ita stabilitis discedens, muneribus etiam haereticorum ornatus est; rogatusque enixe a catholicis ut rediret. Fidem datam liberavit, reversus anno MDXCVI. et pristinos repetens labores, senatum urbanum eo adduxit ut summa civium voluntate ac solenni decreto sancitum sit, ne consul senatorve legeretur e numero Protestantium; ne cum iisdem catholici matrimonia sociarent; ne illorum quispiam civitate donaretur. Quae ut starent, lecti sunt e vicinis Principibus catholicis duo, qui ea tuerentur, contra urbium vicinarum Lutheri dogmata profitentium molitione: Iudis denique litterariis praepositi sunt magistri, quorum spectata fides et virtus puros sincerae religionis latices auribus teneris puerorum instillaret. Non minori, quam antea, desiderio ac maerore civium, his peractis Monachium demigravit; atque hinc, ut spes est, in coelum, a supremo imperatore meritam rudem accepturus.

Finem quoque vitae ac praemium cepit Valentiae, in Hispania, P. Martinus Alberrus, Cantaber, annos vitae septuaginta, religiosi stadii quadraginta, emensus. Obscuritatem generis, virtute; virtutem etiam signis ac portentis nobilitavit. Orbatus parentibus, oves alienas pascebat ruri: grege morbis imminuto, heriles iras ac poenam timens, Valentiam fugit. Hîc piorum liberalitate sustentatus, et productus in collegium, ad litterarum ornamenta sacerdotii paulo post dignitatem adjecit. Jam grandis natu Valentinum in tirocinium admissus, brevi quantus esset olim futurus ostendit; adeo nihil, quo domare se posset ac vincere, omittebat. Nec dubitavit jam tum caput objicere praesenti periculo, ut peste infectis ministraret. Vitam fere omnem exegit Valentiae, in visitandis carceribus, confessionibus excipiendis, quaerendis alicui publicae vel privatae calamitati remediis. Maximam noctis partem precibus dabat, tunc tristior ac sibi displicens, cum ternas duntaxat vel quaternas horas iis indulsisset. Hac orandi ratione plurimum utebatur: suae tenuitatis ac miseriae conscius divinam liberalitatem multo gemitu implorabat, catelli more (sic enim de se fatebatur) qui opiparam domini mensam contemplans, latratu querulo testatur famem, et blandiendo, clamitando, huc illuc se jactando, nonnihil demum elicit. Studium et

exercitationem humilitatis precationi sedulo adjungebat, id sibi a Deipara praecipue commendatum affirmans. Haec spectandam aliquando se dedit oranti. Crescentem lunam pedibus premebat. Ex humeris alba tunica, velum talare caeruleum e capite fluebat. Oculis modestiffime demissis, mans pectori appreffaejungebantur. Pater aeternus filiae carissimae; Filius Deus optimae matri coronam, volante desuper columba candidissima, imponebant. Ita Virgo purissimam conceptionem suam bene adumbrari significavit.

[Note: 28. Imago Virginis sine macula conceptae.] Vocat illico pictorem Alberrus, imaginem adhuc animo recens impressam explicat. Redit aliquanto post pictor, tabellam ostendit: cui Alberrus: Immane quantum a veritate aberrasti: nisi purâ manu virgo purissima depingi ut pat erat, nec voluit, nec potuit: elue animi sordes, tum operi manum rursus admove. Paruit; animum abluit; opus ita emendavit, ut divina pictum manu videretur. Exstat haec imago in Valentina domo Professorum, ejusque plurima per Christianum Orbem exempla dissipata sunt. Ab eadem sanctissima Virgine multa didicisse fertur ac praedixisse, quibus fidem eventus fecit. Mauros Granatenses a Philippe III. ejiciendos; Carthusianam domum, quae ab Ara Christi nuncupatur, instituendam; P. Petrum Villalbam Valentiae moriturum; et alia plurima, quae prolixius a Nierembergio exponuntur. Nec suum ipse obitum, Deipara monente, nescivit. Obtulit ea se videndam, et Post triginta, inquit, mercedem laborum a Filio meo nonsequêris. Cum hoc suum gaudium amico impertiret; is mensesne triginta sint, an hebdomadae, an dies, interrogat. Et Alberrus, Resciam, inquit, modo: simulque ad precationem et Virginem reversus; paulo post renunciat, triginta dies, esse, quibus elapsis interiit, Kal. Septembr.

[Note: §. XXII. P. AEGIDIUS GONZALES AVILA.] EIUSDEM B. Virginis cultor eximius exstitit P. AEgidius Gonzalius, sive Consalvius Avila, Hispanus, qui profectus ad tertiam Congregationem Generalem cum PP. Martino Guterrio et Joanne Soario, captusque ab haereticis, manus impias gravibus acceptis vulneribus vix effugit. Fuerat S. Theresiae a sacris confessionibus Hispania, eamque ad fundandum Salmanticense monasterium non parum adjuverat. Delatus Romam accepit ab ea litteras, quibus illa significabat se divinitus cognovisse P. Martinum Guterrium in coelo martyribus annumeratum esse, ob necem ipsi ab haereticis illatam. Consalvius in eadem tertia Congregatione Generali Assistens Hispaniae electus, hunc locum annis octo implevit; quibus exactis rediit in Hispaniam, ac Toletanam provinciam, deinde Baeticam rexit. Rursum in Urbem profectus Congregationi Generali quintae interfuit, Madritumque ad negotia gravissima componenda missus, tridui morbo consumptus est XVIII. Kalendas Februar. anno aetatis LXIV. Exemplis modestiae ac pietatis, quae in hominibus nostris cernebat puer, pellectus ad Societatem est. Singularem prudentiam, inditam a natura, variis muneribus in Societate gestis perpoliverat. Moderationem erga subditos, et constantiam in tuenda Praepositorum Generalium anctoritate semper retinuit.

[Note: 29. Ejus obedientiae exemplum memorabile.] Illud quippe non diuturua tantum experientia, legumque nostrarum et Instituti peritia, sed exercitatione ipsa didicerat, Societatis decus ac sanitatem obedientiâ, sic tanquam animâ, tontineri: eoque fidentius imperabat, quo promptius noverat obedire. Quam enim exigebat obedientiam ab inferioribus, eandem ipse superioribus praestabat. Quod cum saepe alias, tum vero insigniter ostendit, quando proxime subrogandus in locum P. Araozii ad provinciam gubernandam, monitus fuit a S. Francisco Borgia, ut se ad tradenda linguae Latinae pueris elementa compararet. Imperium aequissimo animo accepit; ac totum se rudimentis illis puerilibus perdiscendis, quo facilius ea doceret, dedidit.

Tanti ejus virtutem et praeclaras dotes P. Hieronymus Natalis faciebat, ut voniens in Hispaniam anno MDLX. lustraturus Societatem Commissarii, ut vocamus, nomine, illum sibi comitem adsciverit, et consiliorum ac laborum participem. Hoc munere defunctus, collegio Complutensi praefuit: mox ad inspiciendam Aragoniae provinciam Visitator missus est, tum ad Castellanam: ubi nostris omnibus ita satisfecit, ut iis expetentibus, ejusdem Castellanae provinciae curam susceperit. Philippus II. Rex Catholicus tantum Patris AEgidii prudentiae

tribuebat, ut Oratorem Romae suum juberet negotia majoris momenti non prius tractare, quam ea cum illo communicasset. Neque vero humanis duntaxat rationibus haec singularis prudentia nitebatur, sed multo magis divina luce, quae in ejus animum ab assidua precatione defluebat. In gubernandis hominibus, aequitati et rationi addebat suavitatem et humanitatem; illos auctoritatis esse nervos sapienter existimans. Porro quam aequus in alios et clemens, tam in se inclemens et asper erat. Hirtum rigidis setis cilicium, zonam acuminibus ferreis horrentem, verbera jejunis artubus per noctem saepe ter inflicta, nunquam intermisit, seu domi, seu peregre versaretur. Neque se pariter ita distringi negotiis et occupationibus, licet gravissimis, patiebatur, quin illis fuffuraretur aliquid otii, ad audiendas confessiones peregrinorum, et aliorum id genus hominum, quibus copia saepe non est sacerdotis qui linguam ipsorum calleat.

[Note: §. XXIII. PP. JOANNES DE CANNAS, et DIDACUS SALAZARIUS.] P. Joannes de Cagnas, non sibi modo, sed aliis etiam paulo asperior fuisse fertur, cum collegia Cordubae, Granatae, Montellae, ac provinciam ipsam Baeticam regeret: nisi hanc appellare quispiam malit hominis diligentis, et legum vel minimarum exactoris, accurationem; in qua servare modum, ita ut in alteram aut severitatis aut lenitatis nimiae partem non pecces, haud cujusvis est. Certe post ipsius obitum, qui incidit in VI. Id. Junias, post annos LXX. decursos, repertus fuit libellus, in quem rationes examinis peculiaris per annos ipfos triginta quotidie retulerat. Examinis quoddam est genus, institutum ad evellendas singillatim, quas quisque certius emendare ac citius cupit, noxas: cujus leges condidit S. Ignatius, usurpavitque princeps, et nobis utendas reliquit. Sacerdotio jam initiatus P. de Cagnas ad Societatem accesserat, studio conservandae castimoniae, quam pluribus praesidiis apud nos munitam audierat. Depositum a medicis, in collegio Malacitano, invisit Alfonsus de Torrez, ecclesiae Malacitanae decanus; et amicum ad Superos abeuntem suavissime compellans, Siccine, inquit, nos deseris, mi Pater? At hanc, amabo, mihi operam da, si quid apud Deum poteris, ut consequar te quamprimum. Ain'tu vero? Serio istuc narras? retulit Cagnas: cave ne te dicti poeniteat. Cui Alfonsus: Dixi equidem, nec muto dictum. Age igitur, dextram dextrae junge: spero equidem fore ut brevi te compotem voti faciam. Mortuum extulit Alfonsus, et ad mortem, de vaticinatione non dubius, comparavit se se, quamvis aetate et valetudine optima. Nec fefellit praedictio: post duos circiter menses ipse pariter elatus est.

Arcana luce collustratur saepe mens virorum sanctitate praestantium: eorumque vota, salutem alienam vulgo spectantia, rata facere Deus amat. Ejus generis est quod accidit Compluti P. Didaco Salazario, cui cognomentum de Porrez Maragnon. Jamdudum captabat occasionem perditi juvenis ad frugem bonam reducendi. Fugitantem diu frustra persecutus, tandem aliquando in coetu aequalium ridentem ludentemque deprehendit. Statim ille petulanti verbo Patrem adortus, Quorsum huc ades, bone vir? abi modo, cras te conveniam. Cui Salazarius, vocem hanc velut omen accipiens, Bene habet, inquit, cras domi ero, si quid voles: vide ut adsis tempori. Adfuit enimvero adolescens, at mutatus a se ipso totus, et scelerum dolore intimo tactus: quem Pater expiatum dimisit, ac tota deinceps habuit civitas Complutensis exemplum pudoris et continentiae. Hanc in urbem a triennio venerat P. Salazarius e longa peregrinatione, quam nomine ac jussu Regis Catholici obierat. Quaerenti enim Philippo II. ecquis sacra Hispaniae loca suo nomine viseret, Salazarium Garcias Loaysa, ut virum pietate praestantem, suggesserat. In viam ille se dedit quo more peregrini pauperes solent, recusato, quod ipsi Rex curaverat, lauto viatico; intentus precationi, et animarum, pro re nata, saluti. Egressus Madrito X. Kalendas Quintiles, anni MDLXXXVII. initium itineris ac velut auspicium duxit ab aede celebri Deiparae in oppido vicino, in qua orans perstitit ac jejunus horas ipsas quatuor et viginti, suum iter et Philippi Regis vota Reginae coelitum enixe commendans. Inde Toletum et alias adiit urbes, quascumque religio vetus et pietas publica nobilitat. Hunc in modum Hispaniam omnem concursans, loca divorum reliquiis aut miraculis consecrata lustravit, precando, et sacella templaque donariis regalibus

augendo: ac Madritum reversus exeunte anno, rationem itineris sui Philippo veddidit. Rex hominis pietate summopere delectatus, majus opus imponit minime recusanti, ac Palaestinam suo nomine petere jubet. Iter ingressus XII. Kal. Apriles, anni MDLXXXVIII. Augustae Taurinorum sacram veneratus sindonem, Mediolanum processit, ubi parumper illum ingens sanctorum corporum, quae visuntur in hac urbe nobilissima, numerus detinuit; quibus honorem, ut a Rege fuerat jussus, habuit, relictis insignibus regiae munificentiae monumentis. AEgrius etiam Laureto discessit, dulcem injiciente moram eximia loci sanctitate. At Romae tres totos menses substitit, sacras aedes et impressa sanctae civitati tot martyrum vestigia, omnibus vetustatis profanae miraculis potiora, relegens. Sic Neapolim, sic reliquam Italiam, ac bonam Germaniae partem venerabundus obiit; nec nisi anno MDXC. in autumnum vergente solvit in Palaestinam; quam pari pietate, ac suavitate, totam per biennium peragravit, reversus in Hispaniam duntaxat anno MDXCII. senescente. Incredibile est quot pericula, quot molestias ultro susceptas, et paupertatis crucisque studio exhaustas, pertulerit; quot, ope divina fretus, superaverit.

Inchoabat peregrinationem ab aede aliqua Virgini Matri consecrata, in eaque [Note: 30. Iter P. Salazarii in Palaestinam. Pietas erga B. Virginem.] desinebat. Hanc itineris ducem, et expultricem periculorum, appellabat: illa auspice gravissimas, quibus impeditae viae interdum reperiebantur, difficultates expediebat; morbos a jumentis depellebat; seipsum ac socios praeter spem praestabat incolumes: nihil denique non aggrediebatur, tanto nixus patrocinio, ubi Dei gloriam et salutem animarum agi sentiebat. Unum id exemplo sit. Profectus Oeniponte paulum processerat, cum in pagum pervênit. Virgine in templo salutata, de parocho sciscitatur. Audit esse implicatum pudendo et publico annorum amplius triginta pellicatu. Incessit animum ingens dolor, et simul infelicis animae commiseratio. Statuit irrumpere in contaminatas aedes, et perdito capiti scelus exprobare. Sed obseratae fores accessu probos omnes prohibebant: excubabat incesti socia thori mulier, ne quis suspectus aut castus introiret. Occalluerat sacerdotis impuri mens consuetudine flagitii, et obstructae aures omnia piorum consilia, minas, preces, dudum excluserant, aut irritas reddiderant.

Dubitanti Salazario quid ageret subiit recurrere ad sacram ancoram, ad sanctissimam Virginem. Illam conciliare precibus laboravit tanto enixius, quanto causa desperatior. Mox funestam domum se refert, quae statim patuit. Senem morbo flagitiisque confectum videt, sed mutatum; pudore sceleris, ac veniae consequendae spe plenum; sanari denique volentem: quae pars prima et potissima sanitatis est. Medicinam facere malo promptum non erat; quippe religiosi Ordinis desertorem et fugitivum intellexit. Rursum igitur ad Virginem redit, obsecrans ut bene coepta perficiat. Quaerenti offertur vir nobilis, cujus beneficio senex ad Ordinis pristini sacra reductus claustra, et in libertatem, ruptis tot annorum scelerumque vinculis, est vindicatus. Salazarius Complutum e Palaestina redux curam sodalitii gessit, cui Virginis ab Angelo salutatae nomen. Quo munere nullum ipsi poterat accidere gratius, nullum fructuosius toti civitati, cui praelucebant sodales exemplo probitatis. Demum ad patriae coelestis, uti confidimus, quietem concessit VIII. Kal. Septembr. Patria illi Concha, Hispaniae urbs, aetas annorum LVIII. quorum sex ac triginta numerabat in Societate.

Breviorem vitae mortalis ac peregrinationis cursum habuerunt plerique [Note: §. XXIV. PP. FRANCISCUS RONSILLUS et GEORGIUS BLAVERIUS.] Socii navibus impositi; quae raptim instructae, militem in Angliam deportabant, ad ulciscendam cladem Gaditanam, cujus mentio Libro XV. facta fuit. Huic praefectus classi Martinus de Padilla Socios quindecim ex Hispaniae provinciis delectos acceperat, inque naves praecipuas diviserat. Profectos e Tagi ostio sub finem Octobris tempestas atrox invasit. Dissipatae naves, et partim confractae, partim in littus portui Coronensi vicinum sunt compulsae: ubi vectores plurimos et milites, quibus procella pepercerat, jactatio ipsa morbique consumpserunt. In his Socii novem periere. At navis praetoria, quae Patres Franciscum Ronsillum, et Georgium Blaverium vehebat, vadis impacta prope Nerium Gallaeciae promontorium, triste prae ceteris naufragium fecit. Sublatus ad repentinae cladis

fragorem, militum et nautarum clamor per atram noctem, dira ventorum fulminumque murmura geminavit. Pauci, ope tabularum, aut brachiorum remigio, in littus evaserunt; plurimi vel hausti fluctibus, vel rupibus illisi et obtriti sunt. Inclinata sensim unum in latus carina malum ingentem ita demisit, ut ejus [Note: 31. Caritas alieni periculi memor; oblita sui.] apex sederet in terrâ, pontemque veluti sterneret, quo dum utuntur e vectoribus praecipui ac terram salvi obtinent, sacerdotem utrumque hortantur, obsecrant, ac paene cogunt saluti consulere. Illi vero se facturos negarunt, donec vel unus restaret in navi: et adhuc trecenti supererant: quos dum peccata confitentes audiunt, dum ad omne periculum fortiter et pie subeundum confirmant, decumanus repente fluctus omnes obruit XIV. Kal. Novemb. MDXCVI. Ejecta cadavera in sacello proximo sepulta sunt. Ronsillus in Hispania: Blaverius in Belgio natus erat.

[Note: §. XXV. PP. PETRUS RODERICIUS, et ANTONIUS TURRIANUS.] Ac illi quidem spatii nonnihil habuerunt quo mortem, quamvis luctuosam horridamque, prospicerent, eamque constantiores exciperent: Patrem Petrum Rodericium, Toletanae domus procuratorem, sanum ac valentem repente occupavit, non tamen imparatum. Nam de illa se admonitum ante menses admodum tres amico praedixerat: eaque ipsa die divinum sacrificium insolita fecerat pietate; cumque singulis diebus in se flagellis per dimidiam horae partem saevire consuevisset, piae crudelitati solito liberalius indulserat. Demum negotii quidpiam adjutori domestico de ratione aliqua pecuniaria commendans, Id omnino factum velim, inquit, ante certam horam: qua nimirum, in limine suburbanae villae stans, expiravit. Duas praesertim coluerat virtutes; orandi studium, quo mentem ab inquieto negotiorum tumultu saepe colligebat: ac sensuum corporisque vexationem continuam; nullum ut locum, actionem nullam, doloris expertem et cruciatus haberet.

Non erat in hac utraque virtute remissior P. Antonius de Torrez, cui solenne fuit somnum in scamno brevem carpere: comparare se ad concionem diuturna et acri corporis verberatione; nec aliam, cum post concionem sudore difflueret, subuculam induere quam cilicium. Populum sexta quaque feria solebat convocare in sacram aedem, ibique historiam narrare, qua inflammati auditores ad sumendas de se ipsis poeanas, et imitandos Christi cruciatus, ultro in abditum secedebant, praeeunte Antonio, sacellum, et arma Christianae poenitentiae non molli brachio tractabant. Horas quotidie orationi quaternas dabat. Palentini cum esset rector collegii mendicum humi jacentem ac moribundum sustulit in humeros, ut in nosocomium deportaret. Conspicati qui praeteribant nobiles, partem oneris pii subierunt; eaque occasione arrepta, instituit Antonius sodalitium Misericordiae, cujus sodales miserorum gererent curam: eique cives praecipuos adscripsit. Palentiae decessit Nonis Februarii, duos et sexaginta numerans aetatis annos, Societatis quadraginta; quorum bonam partem in Hispania Mexicana traduxerat, utrique Orbi labores Apostolicos dividens.

[Note: §. XXVI. ILDEFONSUS LOPES, et P. JACOBUS TYRIUS.] IN eadem Nova Hispania Ildefonsus Lopes medicus erat celebris et locuples. Post restitutam saepe alienis corporibus valetudinem, suae ipsius animae saluti consulere serio cogitans, religiosam vitam in Societate amplecti constituit, jam annis quinquaginta confectis. Domum Probationis ingressus extimuit ne [Note: A. C. 1597. Soc. 58.] gravior aetas officeret suis votis. Itaque attondere sibi partem barbae, quam ex instituto medicorum habebat bene promissam, minime dubitavit: tandiu se retinendum saltem arbitratus domi nostrae, dum pars detonsa succrevisset, ac parti relictae responderet. Hoc sui specimine dato, admissus est inter domesticae rei adjutores; [Note: 32. Amor vocationis religiosae: obedientia.] et munus janitoris modestia, sapientia, celeritate ac diligentia singulari, diu gessit. S. Ignatium et conditam ab eo Societatem eximie venerabatur: obedientiam vero utrique adeo caram quanti faceret, supremo in morbo egregie declaravit. Gravi lateris dolore oppressus, quo plurimos olim liberaverat, seque adeo liberasset facile, si sui juris foret; medico tamen, quo tunc domus nostra utebatur, se totum, ut regulae nostrae monent, permisit: cujus arbitratu male curatus, exhausto per venae crebram sectionem sanguine, una vitam profudit XVII. Kal. Febr. in collegio Mexicano.

Tertio post mense, die XX. Martii obiit in Romana Professorum Domo P. Jacobus Tyrius. Claris in Scotia parentibus natus, cum magnam indolis bonae atque ingenii spem in pueritia ostenderet, ab Edmundo Haio populari suo, metuente ne teneram arbusculam haereseos Scotiam devastantis pruina laederet, Lovanium ductus, expetiit Societatem, in quam se olim cooptandum cognoverat a sacerdote pio, utque appâret divinitus collustrato. Romam ad ponendum tirocinium anno aetatis XX. profectus, eo confecto Parisios venit; ibique tradendâ per annos aliquot philosophiâ pariter ac theologiâ, magnam eruditionis laudem est consecutus. Inde rediit in Urbem, designatus procurator Provinciae Franciae. Per eam occasionem cognitus est a Claudio Aquaviva, qui ejus prudentia, fide, ac rerum Gallicarum notitia plurimum usus dicitur: ac demum Edmundo Haio Assistenti demortuo successor, anno MDXCII. exeunte, datus. Quod munus retinuit solus e quatuor Assistentibus post Congregationem quintam, annuente Pontifice; vel quia recens illud inierat, vel quia singulari apud Cardinalem Toletum valebat gratia. Narravit ipse Tyrius de se Patri Antonio Menageo, cui, biduo ante obitum, totius vitae seriem exponebat, sibi adolescenti et philosophica studia, ut moris est in Societate, recolenti oblatum fuisse in quiete S. Ignatium, et objurgasse, quod non perinde in studium pietatis atque littetarum incumberet: primas in homine Societatis partes virtutis esse oportere. Hac certe objurgatione tantum profecit P. Tyrius, quantum ejus eximia virtus postea demonstravit. Scripsit egregium commentarium de Antiquitate Ecclesiae Scotiae, quem Antonius Possevinus Bibliothecae suae inseruit, et a Tyrio compositum (nam alienum nomen praefert) testatur Thomas Dempsterus in Apparatu ad Historiam Scoticam. Hunc Librum sibi refutandum sumpserat Joannes Knoxius, haereticae in Scotia scholae doctor, rogatu Baronis Tyrii ad quem haeresi laborantem scriptum illud P. Jacobus Tyrius ejus frater miserat. Respondit Knoxio idem Tyrius, ejusque responsum multis nobilibus, quorum in manus venerat, errorem eripuit; quemadmodum refert non sine praecipua Tyrii laude, Joannes Leslaeus Episcopus Rossensis.

PAULO ante Tyrium cesserat e vita in collegio Romano P. Stephanus Tuccius, [Note: §. XXVII. PP. STEPHANUS TUCCIUS, MUTIUS DE ANGELIS, et JACOBUS WIECUS.] Siculus; poeta, orator, historicus, philosophus idem ac theologus praestantissimus: quae omnia non alio ferme quam se magistro didicerat. Scriptis nihil admodum, pleraque memoria, qua utebatur fidelissima, commendabat. Litteras humaniores docuit in patria, conscientiae quaestiones Laureti, theologiam Patavii ac Romae; ubi Franciscum Suarem collegam habuit. Ejus eruditionem et judicium in rebus gravissimis consulebant praesules et Cardinales, atque adeo ipse [Note: 33. In summa studendi contentione par virtutis studium.] Clemens VIII. qui ut eum propiorem haberet, collegio Poenitentiariae, ut vocant, praefecit. Studendi contentio nequaquam infringebat virtutis studium, neque impediebat quominus quinque horas quotidie ad orandum sepositas inveniret. Diu vestes ac cilicium non exuit, nisi ad quotidianam et asperam verberationem: culcitam ligneo, cui solebat incubare, strato, nisi aeger et moderatorum jussu non addidit. Somni, ut alimenti, erat permodici; cum diceret hac una in re, videlicet in corporis maceratione, et commodorum omnium fuga, homini religioso licere singulari esse. Huic patientiae materiam uberem postremus morbus dedit. In laeva capitis parte accreverat e vitiosis humoribus collectis immane tuber (Ganglium medici vocant) ipsi prope capiti par, quo fauces obstructae vix ullam animae ducendae, ciboque inferendo, viam relinquebant. Eo cruciatu tortus quinquennio fere toto, ad extremum intercluso spiritu suffocatus est VI. Kal. Februar. aetatis anno LVII. Obitu ejus cognito Clemens Pontifex virum sanctum obiisse praedicavit.

P. Tuccii discipulus fuerat P. Mutius de Angelis, Spoletinus. Tres Neapoli, septenos Romae annos theologiam explicuit, ea doctrinae domi forisque fama, ut tanquam ab oraculo responsa peterentur. Commendabat hanc famam comitas modestiaque non vulgaris, qua id erat adeptus, ut moriens profiteri vere posset nemini se, quod quidem sciret, gravem unquam aut molestum fuisse. Id vero difficile iis non est, qui nihil humanum quaerunt, nihil suum: quod Patri Mutio

solenne semper fuit, ita sui et suorum oblito, ut cum iter haberet aliquando secundum urbem, ubi parentis domus et lauta res erat, adduci non potuerit ut eo diverteret. Demortui corpus post annos decem labis expers inventum fuit.

Annis aliquot provectior metam vitae mortalis per annos LVII. feliciter decursae, attigit Cracoviae, VI. Kal. Sextiles P. Jacobus Wiecus, Vangrovicius dictus a natali Poloniae majoris loco. Adolescens e libris haereticorum hauserat haeresim: quid enim e fonte venenato nisi venenum et mortem haurias? Dei beneficio factum est ut in ejus manus veniret Cardinalis Hosii liber, Confessio inscriptus. Hoc antidoto venenum expulit. Romae adscitus in Societatem, rediit in Poloniam peractis studiis litterarum, et tradenda theologia, scribendis libris, habendis concionibus, Sociis regendis, utilem patriae operam navavit. Posnaniensis collegii quasi parens, rectorque primus fuit; ac multa praeclare hac in urbe pro catholica religione gessit. Stephani regis rogatu profectus in Transsilvaniam, primus collegio Claudiopolitano praefuit: Sigismundi Principis adolescentiam deinde rexit, ac Societatem in hac regione, difficillimis temporibus, et exulantem et restitutam, sapientissime gubernavit. Admirabile est quam multa inter istas gravissimas occupationes, quam eleganter et erudite scripierit. Primus nostrorum lingua vernacula, quam egregie callebat, librum edidit, quo Confessionem Sendomiriensem a Calvinistis vulgatam refellebat. In eundem Polonicum sermonem convertere sacra Biblia, Gregorio XIII. imperante, aggressus, Cracoviam, ut opus perpoliret, secessit: cui et immortuus est. Psalmos Davidicos ad poenitentiam pertinentes meditabatur, dum valetudo et vita suppetebat, vim lacrymarum profundens: eosdem aeger, confecto jam prope vitae spatio, praelegi voluit sibi, D. Augustini exemplo. Postremam noctem orans, obtutu in Christi morientis effigiem continenter defixo, transegit.

[Note: §. XXVIII. P. PETRUS CANISIUS.] P. Petri Canisii virtutem egregiam, et praeclara in Catholicam Ecclesiam merita aetas nulla obliviscetur. Hic ille est Haereticorum malleus, ut a Cardinali Hosio vocatur: Venerandus vir, cujus laus est in Evangelio per omnes Ecclesias, ut appellatur a Cardinali Baronio: Germaniae clarissimum lumen, ut alii passim scriptores eum nuncupant. Patria illi Neomagus, sive Noviomagus, Gueldriae in Belgio civitas: natalis annus millesimus quingentesimus vigesimus primus; is ipse quo S. Ignatius, Societatis auctor, in arce Pompelonensi, fortunato vulnere prostratus est. Non erit, opinor, alienum hujus operis instituto, et nostra brevitate, tantum virum in una eademque veluti tabella integrum exhibere, cujus vitae ac virtutum partes aliquot seorsum fuerunt in editis superiorum annorum libris propositae. Coloniam puer litterarum causa profectus, Nicolai Eschii, optimi sacerdotis, doctrina et pietate plurimum profecit: utque virtutem contra rerum caducarum aetatisque illecebras muniret, votum perpetuae castitatis, annum ingressus undevicesimum edidit; jam tum sola, ubi Deum orarer, captans loca; et horrentem setis tunicam corpori tenero admovens. Jus deinde Caesareum Coloniae, Pontificium Lovanii perdidicit: instituitque inter familiares, et e loco interdum superiore, insectari haeresim ac vincere. Id commodius ut faceret, religiosam Societatis Jesu familiam, nuperrime a Paulo III. confirmatam, Carthusianae, cujus tranquillitatem et sanctimoniam adamabat, praetulit; in eamque anno MDXLIII. VIII. Id. Maias annos natus XXIII. cooptatus est Moguntiae, quo illum exciverat fama P. Petri Fabri, et Spiritualium Exercitiorum, quibus plurimos ad colendam impensius pietatem accendi audierat. His meditationibus ad studium vitae perfectioris incitatus, tirocinium posuit Coloniae: magistro eodem P. Petro Fabro: sed is cum in Lusitaniam proficisci a S. Ignatio jussus fuisset, ejus locum Canisius, post absolutam theologiam sacerdotio ininatus, et gerendis rebus jam maturus, implevit. Ad populum verba saepe de divinis rebus faciebat; Divi Pauli epistolas in communi theologorum gymnasio, Evangelia in collegio Montano explanabat: simul S. Cyrilli Alexandrini, ac Leonis Magni opera unum in corpus colligebat, recognoscebat, et curabat edenda. Sed eum a privatis studiis publica religionis causa paulisper abduxit.

Coloniensis Archiepiscopu Hermannus a Weda deceptus ab hostibus religionis

[Note: 34. Legatione fungitur apud Caesarem et Leodicensem Episcopum: interest Concilio Tridentino.] specioso reformationis et purioris Evangelii nomine, Bucerum Argensorato evocatum, Melanchthonem, Pistorium, aliosque novae doctrinae magistros Coloniam induxerat. Ovile catholicum laniare palam coeperant lupi ovium pelle tecti, et ab ipsomet acciti pastore. Ad infandae novitatis nomen infremuit egregie catholica civitas. Clerus, academia, cum populo proceres ad propulsandam pestem conspirarunt. Canisius cum Sociis nec voci nec diligentiae privatim et publice pepercit. Pulsi domo, in qua collegii fundamenta jaciebant, probris et calumniis appetiti, nihilominus in statione praesidioque propugnandae veritatis perstiterunt. Interim, dum remedia surgenti malo quaeruntur, placuit implorare, legatione missa, opem tum Imperatoris Caroli V. qui Protestantium audaciam armis felicibus perdomabat; tum Leodiensis Episcopi Georgii Austriaci, qui primus Coloniensis Archiepiscopi suffraganeus, et Maximiliani I. filius, causam religionis libenter amplecti debere, ac tueri facile posse merito credebatur. Gemina tanti ponderis legatio communibus cleri et academiae suffragiis Canisio delata fuit. Auditus benigne ab Episcopo et Caesare, Coloniam victor est reversus: nec ita multo post infelix Hermannus, Pontificis Romani sententiâ, percussus anathemate, mox Archiepiscopi et Electoris dignitate spoliatus est; suffecto in ejus locum Adolfo Schavemburgio. Laetos re bene gesta Colonienses gravis incessit metus ne Canisium amitterent. Dum enim ad Caesarem pergit, Othonem Truchsesium, Cardinalem Augustanum, Vormaciae Ulmaeque convênit ex itinere. Qui sapientiam viri et eruditionem admiratus, illum in amplissimum Concilii Tridentini theatrum producere statuit, licet annos sex duntaxat et viginti natum; sociumque addere P. Claudio Jaio, quem jam Tridentum miserat theologi sui nomine insignitum. Frustra Colonienses egerunt apud Cardinalem, frustra apud Ignatium ut ne ipsis Canisius eriperetur. Perseveravit in sententia, probante Ignatio, Cardinalis, et publicum Ecclesiae totius in Concilio bonum, unius civitatis aut dioeceseos utilitati praeferendum esse duxit. Neque diu tamen Tridenti mansit Canisius, translato paucis post diebus Bononiam Concilio. Huc profectus cum aliis e Societate, qui Tridenti erant, theologis, expectationem Augustani Cardinalis et Ignatii egregie sustinuit, tum sententiâ inter Patres dicendâ, tum complectendis politiore stilo quaecumque tractata de sacramentis, et per PP. Lainium ac Salmeronem, jussu Cardinalium Concilii praesidum, collecta, in ordinemque digesta fuerant. Cum vero Concilium propter exortas in Italia, caeso Placentiae Duce, turbas intermissum fuisset, evocatus est Romam Canisius a S. Ignatio: qui dulcissimum filium et carissimum sodalem, jam virtutis famâ notum, amantissime complexus, illum domi totos quinque menses habuit, et Apostolicum viri a Superis ad tutandam in Germania religionem destinati spiritum omnibus interioris pietatis exercitationibus excoluit; ac potissimum studio humilitatis et obedientiae, quibus maxime virtutibus magnorum operum fundamenta nituntur. Et utriusque oblata per id tempus occasio commodum est. Joannes Vega, Siciliae Prorex, primum Societatis in ea insula collegium conditurus, litterarum magistros a B. Patre postulavit. Inter duodecim Socios ad hanc expeditionem delectos numeratus est Canisius, eique data provincia ut artem dicendi Messanae pueris traderet. Accepit humile in speciem munus insigni animi demissione, et eâdem sedulitate gessit, quâ Theologiae arcana in Orbis Christiani Tridentino consessu explicuerat. Quin, votum addidit in peculiari exaratum syngrapha, quae in tabulario Romanae Professorum domus adhuc exstat: Sancte, inquit, ac sine ulla exceptione voveo nunquam me commodi mei studio curaturum ut mihi muneris quidpiam et occupationis imponatur, aut certus ad habitandum locus assignetur. Curam hanc jusque de me statuendi tam quoad animi, quam corporis gubernationem, omnino permitto Patri meo in Christo ac Praeposito Generali Ignatio, cujus arbitrio judicium meum ac voluntatem plene subjicio, humiliter offero, fidenterque committo in Jesu Christo Domino nostro. MDXLVIII. Nonis Februar. Mea manu scripsi Petrus Canisius Neomagensis.

Dum sic, sui et rerum suarum securus, in pulvere litterarii ludi sudat, illustriorem illi campum Numinis Providentia paravit. Guillelmus Bavariae Dux omnes

[Note: 35. Renunciatus Ingolstadiensis Academiae rector illam optimis legibus temperat.] in suam regionem adirus haeresi frustra conatus intercludere, cernebat illam irrepsisse in academiam Ingolstadiensem, atque inde virus derivatum in civitatem universam. Petiit ab Ignatio professores litterarum, per quos academia restitui pristinum in splendorem et integritatem posset. B. Pater in omnem amplificandae ac tuendae religionis occasionem intentus, tres doctissimos e Societate viros continuo submisit Jaium, Salmeronem, et Canisium; qui statim docere aggressi obductas ab errore tenebras dispulerunt. Canisius solitis theologicae scholae exercitationibus conciones Germanicas addidit, tam frequenti omnium ordinum concursu, nullum ut templum capiendae multitudini par esset; nec minore fructu, quippe cum cernerent concionatorem e suggestu in carceres, in nosocomia, in pauperum domos descendere. Ita enim sit, ut is optime doceat qui exemplo simul et verbo docet. Credidit universa civitas majorem ex homine sibi, ut loquebatur, divinitus dato utilitatem capi posse, si ad tantam eruditionem et virtutem auctoritas ac titulus insignis accederet. Igitur Academiae rector, quantumvis reluctans et invitus, creatur. Non fefellit spem civitatis. Ac primo quidem libros haereticorum, et quoscumque reperit corrumpendis pueritiae moribus oppertunos, ab omnibus gymnasiorum scholis, etiam infimis removit, quorum in locum idoneos ad insinuandam cum litteris doctrinam catholicam substituit. Deinde jurgia, et cruentas interdum academicorum inter se dimicationes, ludos intempestivos, atque alia, quibus adolescentes studiosi depravantur, vitiorum irritamenta sustulit. Quae vero visa sunt altiores egisse radices, quam ut subito et leniter exstirpari possent, ea collegit in commentarium, negotiumque dedit academiae primoribus, quorum partes erant communi scholarum utilitati consulere, ut rationes ad ea paulatim emendanda maxime appositas disquirerent. Sic noxam officii remissius gesti, et invidiam severius administrati, fugit. Non dubitavit etiam nonnullos, exempli deterioris, exilio et poenis gravioribus coercere. Quia porro pietatem teneris mentibus arte potius et ratione, quam vi Instillandam haud ignorabat; praeter ordinarias et publicas theologiae exercitationes, quotidie privatam intra domesticos parietes aperiebat scholam; ubi occasione data, commodius ac familiarius auditores ad virtutem erudiret. Instituit etiam ut ipsimet adolescentes de virtute quapiam declamando dissererent: quae exercitatio et ipsis dicentibus necessitatem afferebat illius virtutis cognoscendae, et magistro praebebat locum idonea monita suggerendi. Ad haec stipem luculentam collegit, qua ingeniosi et litteris dediti juvenes, sed quibus res angusta domi aut nulla erat, alerentur: id providens ut ex eo grege, populorum pastores aliquando sumerentur, quorum paucitate multis in locis Iaborabatur.

Ad vulgi mores emendandos inde transgressus, primum animos demereri studuit officiis omnibus Christianae caritatis; tum vitiosas consuetudines leniter exagitare, illarumque turpitudinem ac detrimenta ostendere. Inoleverat precandi tanta negligentia, ut prope puderet orantes in templo conspici. Demonstravit facilitatem precationis, emolumenta, dotes, ac necessitatem. Utque re doceret, quod verbo tradiderat, auditores rogavit ut una secum orarent, et flexis genibus praeivit. Apposuit quoque statis diebus et horis adolescentes, qui palam in templo ac modeste precantes confisterent; ut isto exemplo vitiosus pudor frangeretur. Magnum in contemptum res divina pariter venerat: oscitans et aliud agens multitudo intererat sacrosanctis mysteriis: plerique hostia coelesti ad adorandum sublata, dilabebantur. Docuit quanta Christiani sacrificii dignitas et vis esset, gravemque incussit violatae religionis merum; adeo ut omnes pie ac reverenter deinceps ad finem usque perstarent. Sic prudentia, vigore, ac lenitate, pristinum religionis decus Ingolstadii restituit: nec minorem integritatis et abstinentiae laudem tulit, cum numerari consuetam rectoribus, magistratu abeuntibus, pecuniam omnino repudiavit. Non segnius oblatum Procancellarii per. eos dies demortui locum recusavit. Praecipuum haec dignitas splendorem, nec modicos fructus habet; tum quod est perpetua, tum propter opima stipendia, et adjunctum illi locupletem canonicatum. Haec omnia eo diligentius recusavit Christi discipulus et imitator, quo erant magis ampla et quaestuosa. Laudavit

Ignatius, neque ullis academiae precibus, aut litteris, quas Albertus Bavariae Dux, Guillelmo parenti nuper extincto suffectus, gravissimas ad eum dederat, adduci potuit ut munus hoc deferri Canisio pateretur. Id solum annuit, ut ad tres quatuorve menses, si necesse foret, citra honorum insignia et stipendia, partes istas et locum impleret.

[Note: 36. Viennam arcessitur. Episcopatum saepius recusat.] Restitutae Ingolstadii pristinum in decus academiae ac religionis fama Germaniam pervasit. Expetitus est certatim Canisius a variis civitatibus, ut eandem ipsis operam navaret. Illum Julius Phlugius, Episcopus Naumburgensis; illum Canonici Argentoratenses revocati suam in urbem, unde a Lutheranis olim pulsi fuerant, ad se crebris litreris invitabant. Eundem Episcopi Frisingensis et Aichstadiensis ad Concilium, Tridenti redintegratum, nomine suo mittere conabantur. Sed Alberto Bavariae Duci certum erat Canisium usque retinere Ingolstadii. Cedere tamen coactus tandem est socero suo Ferdinando, Romanorum Regi, qui Summi Pontificis et ipsius Ignatii auctoritate mandatisque fretus, Canisium recenti, quod Viennae fundabat, collegio non tam dari, quam ad paucos menses commodari postulabat. Cessit ea lege Albertus, et Canisius Viennam, ornatus amplissimo et honorificentissimo Ingolstadiensis Academiae testimonio, se contulit incunte Martio anni MDLII. Austriam offendit haeretica lue vehementer depravatam. Clerum, coenobia, scholas infecerat, vix ut vigesimus quisque sanus integerque reperiretur. Oppida pleraquae destituta pastoribus, aut a mercenariis et flagitiosis occupata; neglecta vel despecta mysteriorum dignitas; oblitterati ritus et caerimoniae sanctissimae. Ingemuit tot cladibus. Ac primo quidem a Superis veniam et opem exposcendam ratus, nec suis nec amicorum precibus pepercit. Praesertim vero exoravit a Fundatore Societatis ut pro regionibus septentrionalibus, et omnibus haereseos labe infectis, cuncti sacerdotes Societatis in perpetuum semel singulis mensibus sacrificium offerrent. Satis Canisio non fuit ingemiscere ac precari, remedia malo propiora quaesivit. Datus fuerat novitati pestiferae aditus nimia facilitate promovendi doctores ad litrerarios gradus, efficere studuit ut major in iis examinandis adhiberetur severitas; major delectus in admittendis ad publice docendum professoribus. Ut vero suppeteret hominum eruditorum ac proborum copia, qui doctrinae integritatem in scholis, et morum probitatem in populo tueri possent, instituendum curavit Seminarium, in quo selecti adolescentes ad omnia litterarum et pietatis officia formarentur. Parum est agrum optimo frumento conserere, nisi evellas zizania. Contulit cum haereseos patronis manus, et alios fugere, alios silere, alios recantatis erroribus resipiscere coegit. Et quoniam doctrinae pravitas corruptis moribus facillime adhaerescit, in eam praecipue curam incubuit crebris concionibus, ut populi mores repurgaret. Nulla flagitia, quamvis inveterata, et velut civitatis publico donata jure, dicentis impetum sustinebant: quodque raro usuvenit, proceribus aeque ac populo grata dicendi libertas erat. Itaque cum Fridericus Nausea, Viennensis Episcopus, et aulae concionator, obiisset, ejus locum implere Canisius, postulante Ferdinando, coactus est, et aulicas habere conciones. At vero perpelli nunquam potuit ut Viennensem pariter Episcopatum acciperet, quem idem Ferdinandus semel, iterum, tertio reluctanti obtulit; quem per se, suosque apud Summum Pontificem oratores, scriptis etiam ad Ignatium acerrimis litteris, imponere illi frustra pugnavit. Tam secunda, tamque consentiens aulae et urbis approbatio virum Apostolicum Viennae non detinuit, ubi famâ suâ et sacrae fructibus eloquentiae placide frueretur: excurrit in rusticanos late pagos, et paroecias pastoribus orbatas docendo, concionando, sacramenta ministrando, peragravit. Sed, quqd incredibile videatur, inter tot occupationes otium etiam scribendi fuit, et uno in libro non Germaniam tantum, sed Orbem universum docendi.

[Note: 37. Componit summam doctrinae Christianae.] Errorem per omnes Septentrionis provincias non alia magis arte proseminatum videbat, quam spargendis libellis, per quos venenum auribus aetatis praesertim tenerae instillabatur. Antidotum opposuit, summam videlicet catholicae doctrinae, quinque partibus comprehensam. Ferdinandi jussu per omnem Germaniam sparsus est libellus, et in scholis explicari coeptus. Idem ubique catholicorum

omnium unanimi consensu laudatus, et in omnes conversus linguas, amplius quadringenties typographico subjectus prelo fuit. Eundem Philipus II. Hispaniae Rex in omnibus suis regnis unum, ad explicandam juventuti catholicam doctrinam, adhiberi jussit, theologorum quos consuluerat, ac praesertim Lovanienfium, auctoritate ductus, qui ore uno responderant nullum eo reperiri utiliorem tum ad illustrandas mentes veritate doctrinae, tum ad voluntates suavi solidaque pietate imbuendas. Eo perlecto plerique praestigias et fucum haereseos detexerunt, negabatque Wolsangus Wilhelmus, Dux Neoburgensis, qui semel hunc legisset haereticum esse quemquam usquam posse. Ita expertus ipse testabatur. Prodierat initio contractior liber, indicatis duntaxat in margine locis sacrae scripturae, ac SS. Patrum testimoniis, quibus catholicum dogma confirmabatur. Sed iis postea copiose prolixeque appositis, opus magnam in molem excrevit, ac proborum omnium et eruditorum judicio laudibusque ornatum est, palam fatentium vix ullum Christianae rei fructuosius aliquando exiisse. Nec minus commendationis illi accessit ab haereticorum conviciis et satyris, quibus haud obscure declarant, quam mortiferum et insanabile ab eo vulnus acceperint.

[Note: 38. Collegia Pragense, Ingolstadiense et Monachiense constituit. Interest colloquio Wormatiensi.] Tanti momenti ac tantae frugis liber, insignem auctori suo famam conciliavit. Canisium et Societatem certatim expetivere Transsilvania, Hungaria, Silesia et Polonia. Suam tamen Bohemiam ceteris merito praeferendam Ferdinandus putavit, in qua collegium Societatis ponere decreverat. Huc profectus Canisius cum lecta Sociorum manu, collegii Pragensis fundamenta jecit tanto firmiora, quanto acriores Hussitarum, Wicleffistarum, et Lutheranorum conatus exarserant ad ea disturbanda. Eo furor improborum evasit non probris duntaxat, sed lapidibus palam jactandis, et intentandis ignibus, ut Canisii salus munienda militum excubiis fuerit. Necessariae diu non fuerunt. Impias manus lenitas ejus ac patientia exarmavit, et a S. Ignatio primus Germaniae Provincialis creatus, manum ultimam collegio Pragensi, ac paulo post Ingolstadiensi feliciter imposuit. Vix parumper in Bavaria quieverat, cum a Ferdinando revocatur ad conventum Ratisbonensem, quo proceres Germaniae convenerant ad componendas religionis turbas. Placebat haec Protestantibus via ut Vormatiam delecti ex utraque parte doctores concurrerent: et eo Ferdinandus inclinabat, Lutheranis Principibus obluctari timens, quorum opera et armis ad bellum Turcicum indigebat. Dissensit Apostolica libertate Canisius, et quam parum emolumenti oriatur ab istis colloquiis, quantum immineat periculi, demonstravit. Coactus est nihilominus, Summi Pontificis et moderatorum suorum nutu, illuc proficisci. At, donec destinatus colloquio dies adventaret, Romam excurrit ut interesset Congregationi primae Generali, quae Ignatio pridie Kal. Sextiles anni MDLVI. extincto suceessorem datura erat. Verum haec in annum MDLVIII. graves ob causas dilata fuit. Ergo repetens Germaniam, et obiter admisso Monachiensi collegio, Vormatiam est ingressus. Initium colloquio factum pridie Id. Septemb. MDLVII. Primum omnium auctor fuit Canisius cum reliquis catholicis, ut ea tantum capita vocarentur in controversiam, quae consentanea forent Augustanae Confessioni, cujus defensoribus, non item aliis aliarum sectarum alumnis, facta erat disputandi copia. Hoc plane pomum Discordiae fuit, quod inter Protestantes conjectum illos inter se se pugnantibus sententiis collisit; dum pars una standum prorsus Augustana Confessione censet; altera dissidentes ab ea opiniones defendit, seque a reliquis segregat. Relicti septem Augustanae Confessionis tenaces, e duodecim qui convenerant, cum se catholicis, numero et opinionum consensione validioribus, impares cernerent, colloquium abruptum est; magna sanioris doctrinae commendatione, cujus ut una veritas, ita vox et mens una semper est: nec nullâ Canisii gloriâ, de quo id constabat inter omnes, neminem in eo congressu plura scriplisse, recitasse, opposuisse. Ulti sunt adversarii dolorem suum fingendis fabulis, fabricandis calumniis, quae tela retudit ferendo et spernendo: imo de illis quam potuit optime merendo, Argentorati, quo illum Episcopus, et. Clerus repetitis litteris arcessiverant, Selestadii, Colmariae, Brisaci, Friburgi Brisigaviae, et in aliis Alsatiae superioris urbibus, quas pertransiit bene faciendo et sanando ubique

tristia religionis vulnera. Cum ea tamen in dies ingravescerent, quaesita sunt variis in locis idonea, quibus curari mature ac citra tumultum possent, remedia: praesertim Petricoviae in Polonia, et Augustae Vindelicorum in Germania. Haec privata colloquia sectabantur novitatis architecti, lucem publici et Oecumenici Concilii fugientes, in iisque vulgo recentem aliqqam religioni plagam imponebant. Id metuens Pontifex Nuncium Apostolicum destinavit in Poloniam, cum duobus e Societate theologis, quorum unum esse Canisium nominatim voluit. Roma discedens, ubi cum Patribus congregatis Lainium Generalem Praepofitum renunciaverat, Cracoviam Idibus Octobris anni MDLVIII. attigit; Polonosque omnes ita sibi et Societati devinxit, ut ipsi merito tribuantur quaecumque postea sunt in amplissimo regno per Societatem bene utiliterque gesta, et Societati liberaliter ac magnifice data.

[Note: 39. Petricoviae in Polonia, et Augustae in Germania, causam religionis egregie defendit.] Petricoviam adveniens religionem in summum adductam periculum vidit. Addebant animos satellitibus erroris indulgentia segnitiesque Regis funestam pestem compescere negligentis, multitudo procerum novitati faventium, praesulum partim senectus; partim, ut in re desperata, languor. Non espondit animum Canisius: sed precibus primum et suis et amicorum conciliare Numen institit: deinde praesules ac sacerdotes ad rem strenue gerendam excitare: tum voce, scripto, privatim ac publice, detrahere fucum errori, metum probis demere, molitiones improborum dissolvere: denique Sigismundum Regem eo perducere ut nihil attentari sit passus contra Episcoporum jura, nihil in perniciem religionis immutari. Tanto majorem laetitiam Pontifici Maximo successus hic attulit, quanto minus sperabatur. Periculi plus Augustae Vindelicorum erat, neque plus admodum spei. Statim huc provolavit Canisius, instante Cardinali Augustano, urgente Ferdinando Caesare. Ad ejus conspectum hostes religionis conclamant undique ad arma solita, calumnias, probra et convicia. Opponit catholicus doctor Christianam mansuetudinem, et fortiora veritatis arma, quibus non solum tectus ipse fuit, verum etiam praeter multos agminis infesti manipulares, primipilum centurionem, Stephanum Agricolam, multarum antea palmarum ducem profligavit, et ad bonas partes transtulit. Plus illi negotii (quis credat?) cum catholicis ipsis fuit. Discordes in causa religionis haeretici, consentiebant ad oppugnandam Ecclesiam: at inter catholicos, licet omnino concordes in religionis et Ecclesiae causa, tamen illi ipsi, penes quos summa rerum potestas erat, Paulus IV. et Ferdinandus Caesar dissidebant, alienatione quadam voluntatum et privatis offensionibus divulsi. Caesarem Canisius ad concordiam et pacem flexit: utque Pontifex placaretur egit per Patres qui Romae versabantur. Quo sublato feliciter obice, consentientibusque ad retinendam veteris doctrinae possessionem praesulibus, quos ad eam rem verbis, lucubrationibus, omni obtestatione Canisius accenderat, conventus Augustanus exitum opinione multo commodiorem habuit. Non contentus Dei famulus praesentem Ecclesiae laboranti opem attulisse in hoc Augustano coetu, eidem in posterum tutandae muniendaeque opportuna praesidia comparavit: cum auctor fuit antistitibus ut publicas, in sua quisque dioecesi, gratuitasque fundarent scholas, ut frequentes convocarent synodos, ut Seminaria formandis ad Ecclesiastica munia idoneis adolescentibus conderent. Persuasum quippe habebat Ecclesiae renovandae fabricam ab ipsis fundamentis, hoc est, ab instituenda bonis artibus et moribus juventute inchoandam esse. Cum vero cerneret Augustae plurimos optimae spei juvenes a studio litterarum inopia domestica retardari, ac per istam occasionem et liberalitatem insidiosam, ad haereticorum partes facillime traduci, domicilium illis et necessaria prosequendis commode studiis subsidia quaesivit. Non cessabat interim urbem divini verbi pabulo reficere, et a pestilentibus novae doctrinae pascuis abducere, idque tam efficaci, tam suavi facundia, ut Cardinalis Augustanus, Canonici, civitas universa illum perpetuum habere concionatorem optaverint, et a Praeposito demum Societatis impetraverint; vixque passi fuerint abesse paucis mensibus, ut Stanislaum Hosium, Varmiensem Episcopum, sacra proxime donatum purpura, et a Pontifice missum ad Caesarem, Viennam usque comitaretur.

Reversus Augustam, ubi castra quaedam Error posuerat, illum continuo munimentis dejicere aggressus est. Et quoniam Dei verbum, tanquam vallum in expugnabile objiciebat, quo defensus tela Veritatis a se infringi, aut eludi gloriabatur; Canisius de verbo Dei disputans, certas, quo falsum et adulteratum a vero et genuino dignosceretur, ostendit notas, ac docuit nequaquam Dei verbum esse, quod ex impuris Lutheri lacunis hauriebatur, quodque multi tam falso, quam ambitiose venditabant. Ad catholicos vero saepius de supremo judicio et peccatorum poenis disserebat, ut salutari concussa metu pectora e veterno vitiorum excitaret. Confluebant ad eum audiendum ex ultima Germania, palamque fatebautur neminem ardori dicentis, et docentis robori posse resistere. Jam, ut orandi usum aleret, quo fonte ceterae virtutes velut rigantur; collegit unum in libellum selectas precandi formulas, et Enchiridion Catholicorum inscripsit: placuitque tantopere Caesari opusculum, ut subjici rursum prelo, ac longe lateque vulgari jusserit. Addidit Canisius ornatissimas D. Hieronymi epistolas, ut in iis Christianam eloquentiam pari conjunctam pietate, juventus studiosa condisceret. Alios ipse libros de controversis Fidei capitibus scripsit, et scriptos ab aliis edidit. His praesidiis munita religio extulit caput, haeresis debilitata jacuit: mutata brevi Augustae facies, reddita remplis frequentia, veneratio mysteriis sanctissimis, aequitas contractibus mercatorum, vetus disciplina coenobiis: ereptus error quamplurimis proceribus, ac praesertim duabus feminis nobilibus ex illustrissima Fuggerorum gente, cujus exemplis nihil minus publica pietas, quam liberalitati et munificentiae Societas nostra debere se profitetur. Haec miracula coelestis gratiae Romam perlata singulari voluptate Urbem affecerunt. Ipse Pius IV. Canisium multis laudibus in frequenti Patrum Purpuratorum coetu prosecutus, ad eundem honorificentissimas litteras tertio Nonas Martii anni MDLXI. dedit, et ad pergendum in opere tam sancto magnopere hortatus est.

[Note: 40. Rursum interest Concilio Tridentino, et Comitiis Augustanis.] Quamvis autem ejus opera videretur Augustae necessaria, et ad eum retinendum Cardinalis Augustanus, Canonici, tota civitas summa ope niterentur; utiliorem nihilominus futuram Concilio Tridentino, quod Pii IV. cura instaurabatur, judicarunt idem Pontifex, Ferdinandus Caesar, Cardinalis Hosius, aliique legati Pontificii, tum propter insignem ejus doctrinam, tum propter usum et notitiam Germanicarum rerum; nemo ut esset, ex quo liceret certius invectas ab haeresi clades, et earum remedia, cognoscere. Optatissimus Tridentinis Patribus fuit adventus Canisii: Cardinali vero Stanislao Hosio non tantum jucundus, propter veterem amicitiam, qua cum illo pridem conjunctus erat, sed etiam salutaris. Cum enim oppressus gravi morbo teneretur, amici conspectu complexuque derepente convaluit. Praeter occupationes continuas respondendi consulentibus, dicendae inter theologos sententiae, explicandi confirmandique abditissima religionis mysteria; tum vero gravissima in re, ex qua non levis perturbatio timebatur, tranquillitati Concilii, et Sedis Apostolicae dignitati plurimum consuluit. Instabant Caesaris administri ut proponerentur Patribus capita quaedam invidiosa, et parum consentanea libertati Concilii, ac Pontificis auctoritati. Ea priusquam ad Concilium dijudicanda referrentur, censuerat Caesar examinanda esse in privato theologorum consessu, quos idcirco Oenipontem convocaverat. Haud temere creditum est, inquit Commendonus, divinae providentiae singulari beneficio contigisse, ut Canisius adesset hoc in coetu, vir spectatae probitatis et doctrinae, ac notae in tuenda auctoritate Pontificia constantiae. Addit, Gratianus, Commendono ab epistolis, conatos esse doctores aliquos Canisium, quem ait sanctitatis opinione non vulgaris floruisse, in suam perducere sententiam: at illum semper iis obstitisse pari modestia, et fortitudine. Neque vero satis habuit veritatis et justitiae causam in privato consessu defendere, eandem egit apud Caesarem, qui ejus potissimum oratione permotus urgere negotium destitit. Quod ubi Pontifex cognovit e litteris Cardinalis Moroni, Canisium de Romana Sede optime hoc facto meritum palam praedicavit, et arcessitum confestim S. Franciscum Borgiam, Societatis post obitum Lainii Vicarium Generalem,

amantissime complexus, illi quae gesta prudenter et fortiter a Canisio fuerant singillatim edisseruit.

Aliam haud minus utilem eidem Concilio Tridentino navavit operam anno MDLXV. Accesserat operi tanto manus ultima, Concilium denique absolutum erat, summa totius Orbis Christiani gratulatione. Angebat interim Pontificem cura, quemadmodum deferretur ad Germaniae Principes, et in mores induceretur. Circumspicienti anxie cuinam hanc provinciam demandaret, unus omnium ad eam rem maxime idoneus occurrit Canisius, cujus auctoritas ibi praecipua, et cognita diu cum eruditione virtus. Ergo Nuntii Pontificii nomine ornatum proficisci statim jubet. Nihil cunctatus, et religiosâ modestiâ, quam in hoc munere sine dignitatis insignibus et ambitioso apparatu [reading uncertain: page damaged] retinebat, spectandus; atque adeo ad persuadendum efficacior, adiit Imperii dynastas, et ad Synodum promulgandam ac morem ejus decretis gerendum induxit. Simul iis vias suggessit, quas ad amplificandam tutandamque religionem censebat aptissimas: neque ipse cessavit toto, quam longum fuit, itinere hoc ipsum agere strenue, etiam inter Principes haeresi deditos, et religionis causam crebris concionibus, aliisque artibus Apostolicae caritati usitatis promovere. Quas inter illud sapienter animadvertit, et ad Romanam perscripsit curiam, providendum esse ut Episcopis, quorum regio finitima esset haereticis, darentur etiamnum vivis adjutores, et successores designarentur, ne post illorum excessum lupi pro pastoribus in ovile Domini introducerentur. Coloniensis vero Senatus, cum diploma Pontificium de manu Canisii acciperet, eodem suggerente sanxit praeter cetera, ne quis ad docendum admitteretur cujus suspecti mores aut religio forent; ne libri abhorrentes a doctrina catholica vulgarentur; ne quis Lutheranum, aut Calvinistam, aut alienae cujuslibet sectae ministrum hospitio exciperet. Academia pariter, oblatum sibi exemplar Concilii Tridentini amplexa, edixit ne quis in posterum nomine doctoris et insignibus ornaretur, quin prius e concepta formula professionem catholicae religionis ederet. Hoc ipsum in academia Dilingana sanciendum Canisius anno MDLXIII. curaverat, cum hanc Otho Truchsesius, Cardinalis Augustanus, in ejus potissimum gratiam, Societati donavisset: idque Pontificio confirmatum decreto ad alias Orbis Christiani academias manavit.

Perfunctus imposito sibi munere Canisius secundum sua et Pii IV. vota, paulum interquiescere cogitabat, cum ad conventum Augustanum anno MDLXVI. indictum, remittitur a Pio V. in locum Pii IV. subrogato. Difficiles in angustias adducta res catholica erat, propter Lutheranorum pertinaciam, qui necessaria bello Turcico (ea causa cogendi conventus fuerat) subsidia conferre omnino recusabant, nisi multa sibi concederentur a religionis rationibus aliena. Eo diligentius enitendum fuit Canisio, et PP. Natali ac Ledesinae, quos Pontifex Legato suo Cardinali Commendono adjunxerat, ut procellam impendentem averrerent. Resistendum Protestantibus, qui omnia sibi arrogabant; inhibendus catholicorum ardor, qui nihil sibi derogari patiebantur; consulendum Caesari, qui utrisque indigens neutris tamen satisfacere poterat. Commendonus, communicato cum Patribus consilio, persuasit standum esse pactis conventis ante annos undecim compositis: ita nihil haereticis concedebatur, nihil detrahebatur catholicis. Vicit ea demum sententia. Omissa causa religionis, quae plurimum lucri, ut in tanto periculo, faciebat, si nihil perderet; probatum et receptum a catholicis publica comitiorum auctoritate Concilium Tridentinum; promissa belli subsidia, sedata tempestas est. Nihilominus Caesar de Patribus graviter cum Legato expostulavit, ac praesertim de Canisio, quem in severioribus consiliis nimis ohfirmatum dicebat esse, nec satis intelligere quid rerum status praesentium ferret. Commendonus contra Maximiliano affirmare non dubitavit, quidquid a catholicis bene ac feliciter gestum erat, id praecipue tribus istis Societatis hominibus, ac potissimum Canisio deberi, a quibus ea profecta, et verbis scriptisque defensa fuerat sententia, quae negotium impeditissimum expedire sola potuerat. Quod cum Caesari certis argumentis consirmasset, illum Patribus omnino conciliavit.

Solutus grayissima cura et metu Canisius commissas sibi Societatis in Germania

provincias lustravit; collegia certatim a viris Principibus oblata constituit, alia jam constituta necessariis praesidiis munivit; sacrum ubique pietatis ignem, quo flagrabat, accendit: nusquam jnter haec studio firmandae et propagandae religionis intermisso, quo nihil habebat antiquius. Hoc inflammatus procurrit in Sueviam, et Comitem Uldaricum Helfestainum Ecclesiae redonavit cum universo, qui ejus in ditione ac potestate erat, populo, pulsis per quos error disseminabatur, sex haereseos ministris. Inde in Franconiam progressus, dum fundat collegium Herbipolitanum, cives sacris erudit concionibus; dedocet haereticos explicatis capitibus doctrinae controversis; puer is elementa Fidei, sacerdotibus praecepta morum et officii recte administrandi, tradit. Mox Elvangam repetens (nam hanc urbem ante aliquot annos excoluerat) jacta pridem semina perduxit ad maturitarem. Brevi tamen rediit Herbipolim, ut rumorem a Lutheranis, late dissipatum refelleret. Affirmabant Canisium, cognita demum veritate, desertisque palam catholicis, ad Lutheri signa descivisse. Triumphabant impudentis mendacii artifices, probi omnes pudore ac metu defixi cohorrescebant. Venit, et conspectus auditusque de superiore loco, auctores ineptae fabulae ignominia silentioque damnavit.

[Note: 41. Refutat Centurias Magdeburgensium.] Ampliorem illos exapitandi, et vexandae procacis ad quidlibet fingendum audaciae locum ipsi subministravit opus ingens, et novus labor illi a Summo Pontifice impositus. Conditi fuerant circa annum MDLX. a Magdeburgensibus ministris, quorum princeps Matthias Flacius Illyricus, Ecclesiastici quidam Annales, in centurias annorum distributi, Centuriae Magdeburgenses idcirco nuncupati. Erant multorum in manibus propter satyricum salem, quo putida mendacia condiebantur. Huic veneno, ad historiae corruptelam et perniciem animarum grassanti, antidotum quaerens Pius V. provinciam Canisio dedit ut pestilentes Centurias refutaret. Primam refutationis partem emisit anno MDLXXI. quam ubi primum vidit Pontifex, multis ornavit laudibus, auctoremque fausta prece ac depromptis ex Ecclesiae thesauro sacris opibus beavit. Doctissimus vero et prudentissimus Cardinalis, Annalium Ecclesiasticorum scriptor, celebrat in hac lucubratione vigilans studium Canisii, eruditissimi, inquit, ac maxime pii viri, in eoque nihil deesse affirmat ad Novatores imaperitiae, dementiae, ac perfidiae redarguendos. Alteram partem edidit anno MDLXXVII. de qua Baronius idem singulari cum laude meminit: His, lector, fruere (inquit ad annum Christi IX.) quae venerandus P. Petrus Canisius, cujus est laus in Evangelio per omnes Ecclesias, non minus pie, quam ornate atque erudite suo more conscripsit. Mihi quidem, ait Cardinalis Hosius, tam exacte scripta videntur omnia, ut quid in hoc opere desiderari possit non videam. Canisius tertiam inchoaverat partem: hujus absolvendae spatium nunquam fuit. Tot negotia, tot itinera, tam diversae occupationes a Summis Pontificibus, a Principibus viris, a Praepositis Generalibus Societatis in hunc hominem unum congerebantur; vix ut respirandi potestas, nedum scribendi otium esset. Volo (inquiebat Gregorius XIII. cum ad Salisburgensem Episcopum, ad Bavariae ducem, aliosque Principes Germaniae illum mitteret) desiderii mei Germaniam sublevandi adjutorem te esse, cum sciam quantum ad eam rem industria tua et sapientia valeat. Confectis Gregorii mandatis, Romam ab eodem est evocatus, ad ineundam rationem stabiliendi Germanici in Urbe collegii. Hoc illi septimum Romam iter fuit. Rursum in Germaniam recurrit ad conventum Ratisbonensem. Inde Landeshutam a Guillelmo Principe, Bavariae Ducis filio accitur. Mox a Praeposito Generali Societatis jubetur conferre se ad Albertum Comitem Furstembergium. Haud ita multo post destinatur a Pontifice Comes Episcopo Brixiensi, ad conventum Norimbergensem profecturo. Dilatus est iste conventus, non dilatus Canisii labor. Cum enim Basileensis, Constantiensis, itemque Lausannensis antistites Gregorium XIII. per idem tempus admonuissent de summo periculo, in quo apud Helvetios catholicos religio quotidie versabatur: Pontifex pro rei gravitate solicitus, negotium dederat suo in Germania Nuntio, Episcopo Vercellensi, ut catholicos Helvetiorum pagos diligenter lustraret, eosque a vicinorum contagione pestifera defenderet. Ille, omnibus

perpensis, renunciavit nihil praestabilius fieri posse ad retinendam inter Helvetios integritatem Fidei ac pietatis, quam si Societatis collegium Friburgi poneretur. Placuit Pontifici consilium, et ab eo statim beneficium Ecclesiasticum fundando collegio est attributum. Ad Jesuitarum et collegii mentionem hostes religionis in Helvetia partim occulti, partim aperti fremere, jactare minas, Societatem, probris et calumniis ubique deformare. Friburgenses, quamvis apprime catholici, tamen hac Societatis imagine tam foeda perculsi, eam recusant admittere, neque ullis conditionibus induci possunt ut collegium in urbe sua poni patiantur.

[Note: 42. Friburgum Helvetiorum venit, ibiquae pie moritur.] Nuntius hac abalienatione attonitus, unum putavit Canisium parem animis Friburgensium conciliandis, et vindicandae ab impositis calumniis Societati. Venit et virtutum ac vitae innocentissimae, doctrinaeque splendore offusam oculis civium caliginem brevi discussit, omnesque ita sibi deinceps demeruit, ut illum per annos septem et decem, quandiu superfuit, nunquam a se divelli passi fuerint, et ultimum in eorum veluti sinu spiritum ediderit. Collegium summa civium voluntate constitutum, ejusque curae ac prudentiae commissum est. Postquam illud probe stabilitum vidit, tunc a Praeposito Generali Societatis enixe petiit ut ejus regimen alteri demandaretur, id potissimum spectans ut ab alieno penderet nutu, quod pulcherrimum atque amplissimum semper esse duxerat: civibus interim juvandis totum se devovit. Respondebat consulentibus, verba de divinis rebus publice faciebat, libros alendae pietati firmandaeque religioni utiles conscribebat: oppida circumjecta pagosque obibat: Socios in provinciis et collegiis a se fundatis olim et gubernatis hortabatur per litteras, et ad religiosae vitae perfectionem excitabat. Postquam senem vox ad dicendum, valetudo ad agendum necessaria defecit, tunc ad supremum iter se comparavit, tanquam portum e longa difficilique navigatione prospiciens. Itaque preces amicorum impensius corrogare, corpus jejunio et aliis poenis ultro susceptis vexare acrius, nulla ratione habita imbecillae valetudinis, aetatisque annum sextum et septuagesimum egressae: nullum nisi de coelo rebusque divinis sermonem admittere; gratias ingentes agere divinae bonitati summis in doloribus, quod alicujus cum Christo similitudinis honore dignaretur: praesertim postquam hydrope manifesto corpus intumuit, adeo ut neque stare posset, neque sedere, neque in lecto collocari; imo ne attingi quidem aut moveri sine cruciatu. Exactis inter hos dolores mensibus admodum quatuor, tandem undecimo Kalendas Januar. sensit abrumpi vinculum exile, quo in corporis custodia tenebatur, id quod clarius quam antea indicavit: cupiensque dissolvi et esse cum Christo ad eum migravit postridie, circa horam a meridie tertiam, anno MDXCVII. aetatis LXXVII. Audita ejus morte, luctus urbe tota et comploratio, ut in publica calamitate. Ubi vero concurrenti undique populo fuit expositus, erupit mistus veneratione ac dolore planctus: pars defixis in carum caput oculis haerere; pars ruere ad figenda pedibus manibusque oscula; plurimi rosaria corpori admovere, capillos et ungues desecare, vix ut sacris vestibus, quibus indutum erat, audax pietas temperaverit: neque avelli potuerit a feretro, donec inter Cleri, Senatus, et procerum manus elatum funus est in primarium civitatis templum, ut ipsa rogaverat, reddendum tamen Societati, cum aedes sacra major exstructa collegio foret; quemadmodum anno MDCXXVI. contigit. Laudatus est pro concione, additumque tumulo magnificum elogium, in quo Friburgenses illum patronum appellant suum, Ecclesiae per Helvetiam Patriarcham, religionis catholica sui temporis columnam, toto Christiano orbe notissimum ob egregias virtutes, quas recensent obiter, et quas hic, velut flores tumulo, cursim inspergemus. Illarum odorem suavissimum tota ejus vita spirat.

Quis enim in tot laboribus, tot itineribus, tot negotiis, tot periculis, animarum [Note: 43. Quaedam ejus virtutes praecipuae.] causa susceptis, incredibilem quandam salutis alienae sitim non agnoscat? quae Canisii virtus prae ceteris enituit. In eum cadebat issa Regii Prophetae vox Tabescere me fecit zelus meus cum illatas ab haeresi clades intuebatur, et ad eas sarciendas vocem, scripta, valetudinem et vitam impendebat. Sexcentas illi aperiebat amor proximorum vias, quibus animas exitio prohiberet, in academiis,

in Missionibus, in aula, in rusticanis pagis; nusquam cessans, nusquam operae parcens. Sed ille sacer impetus nihil habebat turbidi, nihil amari. Omnia ejus dicta scriptaque gravitatem, modestiam, comitatem redolebant. Mature, inquiebat, cordate, sobrie defendenda veritas est. Quam erat lenis et commodus in tractandis hominum ingeniis, tam erat fortis et patiens in toleranda eorumdem acerbitate, odio, malevolentia. Nullus ferme locus fuit, in quo famam suam calumniis, vitam insidiis et ferro appetitam non viderit. Placebat sibi gravissimis in periculis, et spe fundendi pro veritate sanguinis triumphabat, ut pleraeque illius ad Socios litterae testantur. Neque solum adversariorum feritatem aequo animo et laeto ferebat, quos aiebat spectandos ut instrumenta divinae bonitatis et justitiae, quibus et exercere servorum suorum virtutem, et castigare desidiam consuevisset; sed etiam pro iisdem assiduas fundebat preces, et hoc saltem beneficio illorum maleficia compensare nitebatur. Caritas proximorum ut vera sit, oriatur necesse est ex ea caritate qua Deum ipsum prosoquimur, qui et amicos in se, et inimicos propter se diligi jubet. Una mortales quoslibet diligendi causa Canisio et norma Deus erat. Hunc amor divinus jam tum ab ineunte adolescentia totum sibi vindicaverat, et immaculatum ab hoc seculo custodierat. Eo impulsus virginitatis florem voto consecratum Superis paene puer obtulerat; austeritatem vitae religiosae, beneficio Ecclesiastico non ignobili recusato, fuerat amplexatus; nihil denique omittebat, quo sacrum illum foveret ignem, et magis magisque in dies accenderet. Id vero quia maxime sancti consequuntur precatione crebra, et rerum coelestium Deique beneficiorum assidua meditatione, Canisius in ea totus erat. Matutini temporis partem somno ereptam dabat orationi, ac vulgo deprehendebatur perfusus lacrymis, quas divini colloquii suavitas expresserat: tum, saepe animo in contemplatione ita defixo, et a sensibus abducto, ut edito gravi murmure, concussaque veste, ad se se vix revocaretur, id quod sacrificanti ut plurimum accidebat. Interdum tamen prorumpebat in gemitus et acuta suspiria, quibus perculsus aliquando vicinus sacerdos accurrit ad ejus conclave, reperitque toto corpore prostratum, et quasi cum Deo luctantem, cui pro haereticorum salute supplicabat. Orantis ardorem visus est significasse igneus globus, ejus imminens capiti, et ab idoneis, qui rem litteris consignarunt, testibus diu conspectus. Neque vero templi aut cubiculi parietibus definiebatur illius oratio. Secutus Apostoli vocem qui viros orare in omni loco jubet, levabat ubique puras manus, se undecunque argumentum orandi captabat: nunc agens gratias omnium largitori bonorum Deo, nunc veniam postulans; nunc sibi, nunc aliis lumen, vires, opem rogans: ac ne quem praeteriret imprudens, indicem bene longum exaraverat certorum hominum, quos Deo commendatos praecipue vellet, nec postremum inter illos inimicis locum assignaverat. In aulae tumultu, in salebris negotiorum, in Missionum summis occupationibus, breviora orandi spatia, crebritate precationum et ardore pensabat; cum aetas ingravescens plusculum indulsit otii, septenas vulgo quotidie rerum coelestium meditationi horas dabat, plerasque alias aliis precibus attente recitandis.

Magnam orandi facultatem Dei famulo dabat religiosa sensuum animique vexatio. Quippe mens a contagione corporis purgata, et malarum cupiditatum laqueis expedita, facillime ad sponsi coelestis amplexus assurgit. Videbatur laboriosae, quam semper egit Canisius, vitae asperitas, et morum fingularis innocentia, immunitatem illi dare poenarum, quas aut rea conscientia praecipit, aut severa pietas ultro suscipit. Utrasque semper cupidissime subiit. AEgroto et seni eripiendum astu fuit cilicium, et alia quibus inclementer in effetos artus saeviebat, arma. Paucis antequam obiret mortem diebus, ipsi persuaderi nunquam potuit ut jejunium legibus Ecclesiasticis eo mense constitutum omitreret. Quamquam non multum discriminis erat inter alios dies, et eos quibus indicta aut voluntaria servabat jejunia. Praeterquam quod enim vino fere semper abstinebat, tum vero tam exigui erat cibi, vix ut hebdomadâ integrâ tantum obsonii sumeret, quantum homo minime edax unâ mensâ; horasque non raro viginti quatuor impastus

exigeret. Itaque veriti Societatis Praepositi Generales ne sancto sui odio abreptus prodiret extra modum, saepe admonendum censuerunt ut ipse sibi paulisper ignosceret. Non erat segnior in coercendis animi motibus, ac praesertim honoris cupiditate, quae ceteris violentior, et in tanto virorum Principum favore, negotiorum illustrium tractatione et successu, approbatione publica et plausu, periculosior. Hanc vocem Christi Domini Nisi efficiamini sicut parvuli, non intrabitis in regnum coelorum crebris usurpabat sermonibus; nec verbis tantum, sed factis implebat. Libentissime cum parvulis et pauperibus versabatur; domestica ministeria obibat frequens, etiam infima et despicatissima; pendebat e superiorum nutu instar tironis, nihilque tam verebatur, quam ne illorum mentem parum assequeretur, aut mandata parum diligenter exhauriret. Nimirum instrumenta Dei sunt homines Apostolici, tanto utiliora, quanto motori suo per obedientiam junctiora. Eodem studio humilitatis ductus amplissimos honores, quos Roma, quos Germania, certatim offerebant, constantissime recusavit. Cum se in Episcopali solio proxime collocandum audivisset, metum ac dolorem suum his verbis S. Ignatio impertivit. Miserum me, inquit, cui tanta crux paratur! Hoc periculum nisi tua prudentia, tuae preces avertunt, si me hoc infortunio multari contigerit, iratos mihi ob mea peccata Superos omnes arbitrabor, et in maerore ac luctu quod superest vitae traham. Cooptare illum in collegium Cardinalium Pius V. decreverat, necnon Gregorius XIII. Hoc metu exanimatus praecipitem ex Urbe fugam, insalutatis amicis arripuit, exemplo S. Franc. Borgiae, seque instanti procellae subduxit. Non tantum honorem sedulo fugiebat Canisius, verum etiam honoris domicilia, aulam dico, et Principum virorum basilicas, in quibu nostros homines sine gravi periculo versari negabat posse. Quam in sententiam ad Everardum Mercurianum ita scripsit anno MDLXXIX. Res ipsa docuit et meam confirmavit sententiam, nimirum valde cavendum hoc esse tentationis genus, quod nostris hominibus paratur ab his, qui cum Societatis patroni et amici videri volunt, quosdam e nostris in suas familias et aulas deducere, et nescio quam in servitutem tacite redigere velle videntur. At revera, ut breviter dicam, si nostri paulo diutius apud seculares istos aulicosque versentur, plus in se ipsis detrimenti, quam in aliis spiritualis commodi experientur; et vix effugient quin, vel inviti, subinde peccatis communicent alienis, in hac communi hominum licentia, corruptaque nobilium disciplina. Omitto in quae fastidia et pericula nostri incidant, cum se istorum ingeniis utcumque accommodare coguntur; ita ut nec sibi nec aliis pro ratione suae vocationis servire ac prodesse possint, etc. Quod verbis monebat Canisius, hoc praestabat factis; nec diutius in comitatu virorum Principum morabatur, quam quantum ferebat necessitas, veniamque demigrandi aut eliciebat, aut exprimebat. Quo nomine illi gratulatus aliquando est Everardus. Gaudeo, inquit, et gratulor quod V. R. vicerit omnes eorum qui retinere illam conabantur, preces. Quo animo si essent omnes nostri, qui aulas frequentant, non tantum nobis molestiae aliquando afferrent, et cum ipsis etiam Principibus nullum nobis aut exiguum esset negotium. Oranti aliquando divina lux oborta derepente Evangelicum illud oraculum clarius, quam unquam antea, patefecit Cum feceritis omnia quae praecepta sunt vobis, dicite servi inutiles sumus. Hac nova divinitus praelucente menti face inspiciens se homo Dei despiciensque, non tantum honoris caduci blandimenta facile sprevit, sed etiam quidquid habet Christiana humilitas abjectum, semper est consectatus. At quanto sibi erat vilior, tanto carior Deo, tanto apud ipsos homines honoratior exstitit. Dilingâ transeuntem Cardinalis Augustanus cum excepisset omni honore ac benignitate, demum ipsi pedes, quamlibet invito ac reluctanti, lavit. Idem cum Dilinganam Societati academiam traderet, impulsum se plurimum ad id consilii capiendum professus est diuturna cognitione, consuetudine, et experientia quam habui, inquit, cum eximiae pietatis ac doctrinae viro doctore Petro Canisio; qui in civitate et dioecesi mea Augustana incredibilem fructum in convertendis haereticis, et stabiliendis catholicis, et aliis nunquam satis admirandis operibus continue, indefesse, et laudabiliter peregit. S. Carolus Borromaeus certior Mediolani factus quam prospere ac sapienter Christianam rem

inter Helvetios Canisius gereret, continuo ipsi per litteras gratulatus est, ab eoque petiit ut identidem ad se perscriberet quibus maxime rebus commissum sibi gregem in vera Fide ac pietate confirmare posset. Quanti eundem fecerint Summi Pontifices Julius III. Pius IV. Pius V. Gregorius XIII. Imperatores Ferdinandus et Maximilianus, Concilii Tridentini Patres, Duces Bavariae, ceterique Germaniae Principes, patet ex iis quae hactenus retulimus.

[Note: 44. Prodigia quaedam ab eo edita.] Opinioni tam praeclarae, tam publicae, Deus ipse manifestis prodigiis suffragatus est, quibus servi sui sanctitatem in vita, et post obitum illustravit. Prophetiae dono praeditum fuisse multa docent. Complurium animarum statum, quae vinculis corporis solutae poenas peccatorum in purgantibus luebant flammis, cognovit, ac percontantibus aperuit. Sororis suae maritum, sanum ac bene valentem propere admonuit ut compararet se ad mortem: haec elapso vix mense praedictionem comprobavit. Unius e nostris animum gravi ac periculoso jactatum aestu introspexerat. Accedentem ac male dissimulantem increpuit, utque tacitum ulcus aperiendo sanaretur fecit. Puerulum conspicatus, praenunciavit sacris Ordinibus initiandum, et inter Ecclefiae ministros locum insignem propter egregias virtutes habiturum. Vaticinationi respondit eventus. Illud mirabilius quod de fratris sui Theodorici Canisii lugubri morbo ipsimet indicavit, ut postea referemus. Non minor Canisii virtus fuit ad sanandos corporum aut animorum graves morbos, quam ad praedicendos. Augustae Vindelicorum nobilis femina Comitis Marci Fuggeri uxor, educata in sinu haereseos, ne aspectum quidem catholici sacerdotis, ac minime omnium Canisii, poterat sustinere. Illum in somnis videre visa est hortantem graviter ut avitam religionem repeteret, in qua sola salutem consequi sempiternam posset. Evigilans mulier, seque ab illâ, quae hactenus fuerat, alumnâ erroris et patronâ, mutatam subito admirans, Canisium sponte arcessit, ejusque ad pedes accidens, Nunc tandem cedo, exclamat; doce, mi Pater, jube; nihil jam in me est morae quin catholica sim. Quanta mole pugnatum fuit a novae sectae proceribus ut matronam, partium suarum columen decusque, retinerent! Incassum cecidere conatus omnes. Palam haeresim detestata tantum ornamenti attulit catholicis partibus constanti et eximia pietate, quantum exitii et pudoris haereticis incussit. Paulo ante illius glos, Ursula Liectensteina, Comitis Georgii Fuggeri conjux, in Fidei libertatem a servitute novitatis vindicata fuerat ab eodem Canisio. Ambae studiis communibus et exemplis incredibile est quot haeresi clades intulerint. Ex ejusdem Marci Fuggeri familia virgo nobilis annos octo in hostis Tartarei possessione permanserat. Ottingam est adducta, ubi Canisius, sacrarum precum, atque adeo Beatissimae Virginis auxilio, dirum possessorem ejecit. Guillelmus Krumenstollius, praecipuae in senatu Friburgensi auctoritatis, afflicto per coenosam viam equo ruens, oppressum jumenti mole crus expedire arte nulla poterat. Diu luctatus, Canisii adhuc superstitis et amici, apud Deum merita coepit interponere: confest im crus evolvit, excitat equum, domum se laetus et incolumis refert. Quinto post die, periculum et beneficium oblitus, Canisium adit, salutandi, ut solebat, causa: cumque alia omnia diceret, ultro Pater in eum sermonem ingressus, illi rem omnem, quam rescire non potuerat aliunde, aperuit. Qua voce admonitus Guillelmus, et reum se confessus est, et prolixe gratias egit. Canisius eum de re tota, se vivo, verbum cuiquam facere vetuit. Sebastianus Veronus, Vicarius generalis in dioecesi Lausannensi, et Friburgensis ecclesiae Praepositus, pecuniariam litem habebat permolestam, inexhaustum rixarum fontem: quem ut praecideret, meditabatur pius ac prudens sacerdos suo jure cedere. Sed antea nihilominus causam deploratam Canisii precibus commendavit. Eodem die lis adjudicata Verono fuit, ac postridie litigatores dimidium illi debitae pecuniae obtulerunt.

Christophorus Reiffius, senator clarissimus, gravi morbo sextum jam mensem oppressus aegre spiritum trahebat. Uxor, ubi medentium irritas artes cognovit, Canisii tumulum supplex petit; obtestatur opem ut marito ferat: reversa domum, penitus valentem ac laetum laeta vidit. Alia pariter matrona plurimos dies cibi et potionis expers agitabat: obsederat fauces humor pertinax e capite profluens,

neque sacri Viatici sumendi potestarem fariebat. Ad eas redacta mulier angustias imaginem P. Canisii afferri sibi petit, quam capiti subjiciens, obdormivik; licet somnum a diebus octo non vidisset. Post horam evigilans, ruptum sub mento sentit apostema: fluxit ubertim humoris putridi felix copia; et simul morbus, dolor, metus effluxere. Alia summos inter dolores parturiens Canisii rosarium de collo suspendit; ac prolem virilem salva salvam enixa est. Exinde Canisii rosarium circumferri, et parturientibus saluti esse coepit. Alia comitiali morbo laborans, pernoctavit ad ejusdem sepulcrum; nec deinceps unquam eo malo tentata fuit. Alia, cum inter vescendum ossis fragmen haesisset in faucibus, ac spiritum intercluderet; eo invocato praesentissimi periculi causam expulit. Petri Posseti filius puerulus deformem foede manum gerebat, distorto pollice, et cum vola cohaerente. Nescio quid supellectilis mensariae, quod usui fuerat Canisio, parens admovit pollici; qui confestim motum suum ac locum, tumore dilapso, recepit. Alterius filiolus brachio uno debilis, post interpositum, edito voto, Canisii nomen, solutus dulci somno, postquam placide quievisset, sanitati est restitutus, ac cibum manibus suis sumpsit; quod adhuc facere nequiverat; stupente patre, qui filii valetudinem desperaverat. Mulier non uno tantum brachio, sed omnibus fere capta membris, humanis remediis nihil profecerat. Deportatur ad Patris tumulum: ubi novum per membra fundi vigorem sentiens, surgit, incedit, aedes repetit, gratulantibus quicumque occurrebant, et Deum in sanctis suis mirabilem praedicantibus.

Rogaverant Friburgenses Canisium, adhuc superstitem, ut urbem suam a pestilentja defenderet, quae diram in ea stragem edere consueverat. Annuit precibus servi sui Deus, ex eoque tempore saepius abstinuit urbe lues, licet vicinis in oppidis impune licenterque grassaretur: aut si quem Friburgi carpsit, illi promptum et facile vulgo remedium ad potentis patroni tumulum fuit. Id experta est prae ceteris anno MDCXII. famula matronae nobilis. Contactam se peste ac morientem cernens promisit, concepto pie voto, se ad Canisii sepulcrum certas preces persoluturam. Continuo dolor ac pestiferum ulcus evanuit. Familia, quae paulo ante moribundam, et modo valentem aspiciebat, irrisit, quasi morbum simulasset. Sed et ipsam incessit dubitatio, Canisii ope curata esset necne. Dubitantem pestis iterum occupat. Agnovit erratum; ad templum et Canisii cineres trepide festinat: inde optatam retulit salutem, et ejus auctorem palam praedicavit. Anno MDCXXXIX. Virgines Deo dicatae, quibus Diva Ursula nomen dedit, maximo versabantur in periculo, tribus populari quodam extinctis morbo, ceteris graviter laborantibus. In tam praesenti discrimine vovent se praeter preces ad P. Canisii tumulum recitandas, effigiem ejus acu pictam daturas. Voto edito, quae laborabant repente convaluerunt; aliis pristina sanitas constitit. Cum tot prodigiis, tanquam totidem vocibus, eximiam Canisii sanctitatem et merita coelum loqueretur, Europae Principe, Imperator, Rex Christianissimus, Rex Catholicus, Rex Lusitaniae, Duces Bavariae et Sabaudiae, Helvetii, ac potissimum Friburgenses; praesules ac dynastae Germani, qui conservatae suis in regionibus Fidei gloriam ejus pietati ac laboribus acceptam ferebant, publica non semel vota detulerunt ad Romanam Sedem, ut Apostolico suffragio testimonia Superûm hominumque sanciret. Veteribus prodigiis accesserunt nova; exiitque nuperrime libellus, in quo plurima recens edita numerantur: incendium atrox subito restinctum, reddita coeco lucis usura, pedum loripedi, mutae puellae vox, spiritus liberior asthmaticis; vita mulieri depositae: dissipati hydropes portentosi, sedati capitis se stomachi dolores acerrimi, morbi difficiles praeter medentium spem artemque depulsi: quae omnia notatis personis, temporibus, et locis, diligenter excussa referuntur; quemadmodum apposito nomine suo et chirographo testatur Petrus Montenachus, Episcopus idemque Comes Lausannensis, et Imperii Princeps, cujus auctoritate ac jussu singula suis ponderibus accurate sunt expensa, et rite publicis tabulis monumentisque consignata.

ArCtioriRus quidem limitibus, quam Petrus Canisius, definitum habuit pietatis ac laboris Evangelici campum P. Joannes Frias, Hispanus; non dissimilis

[Note: §. XXIX. PP, JOANNES FRIAS, et AEMILIANUS GARCIA.] in eo tamen ardor animi ad dicendum, par animarum ex erroris et flagitii coeno eruendarum cupiditas fuit. Idem de Societate pariter optime meritus, cui domicilia quinque in Baetica peperit: praeter institutas et certis assignatas locis Missiones, unde fructus incredibilis in plures provincias redundavit. Tanto animi et sermonis impetu perorabat, ut omnia concuteret, amicamque vim obstinatissimis pectoribus afferret.

[Note: 45. Concionandi et agendi cum proximis ratio.] Cum vero naturâ comparatum sciret, ut non prius ad amorem Dei convertantur mortales, infimorum bonorum delectatione inescati, quam ab illa fuerint, velut a lacte, depulsi; faciebat initium dicendi a salubri majestatis, potentiae, ac justitiae divinae metu, quod ipsi quoque Canisio familiare fuisse observavimus, Hoc illius etiam habebat, ut orationem unicuique hominum generi accommodaret: militem cum milite dixisses: nihil nisi arma, signa, excubias, castra, insidias, loquebatur; cum nobili, nobilem; mercatorem cum institore; cum agresti, agrestem ac ruris plenum. Acerrime reprehendebat nimios ornatus mulierum, oris pigmenta, quaesitas malis artibus illecebras, imprudentium retia et pestem virorum; a quibus vix dici potest quot calumnias idcirco, probra, et contumelias exceperit. Iis addebant se socios mali daemones, praedam sibi suam dolentes eripi; objectis saepe larvis illum territabant, caedebant plagis; necem, nisi absisteret, intentabant. Nec deerant bonorum angelorum praesidia; quorum opem praesentissimam saepe sensit. Iter aliquando facientem palustri, et uliginoso loco, foeda imbribus, tonitruis et fulminibus tempestas occupavit. Dejectus equo in coenosa voragine fluctuabat; adfuit imploratus supplici prece custos coelestis. Procurrens ex improviso juvenis ignotus eruit jumentum coeno, et in ejus dorsum sessorem reposuit. Postquam in militarem viam est ventum, abscessit; oculosque per aperta campi spatia circumferens Frias, nullum hominis vestigium deprehendit. Variis id genus divinae tutelae argumentis, erectus, cum fiduciam in ope divina suam accendebat, tum etiam acuebat alacritatem ad omnia pericula, quocumque salus animarum vocaret, lacessenda; nullo personae cujuslibet, aut eorum quae ab hominibus formidari vel sperari possunt, respectu; quam libertatem Apostolicam ut sartam tectamque servaret, adduci nunquam potuit ut munus ullum a quoquam acciperet. Itaque post obitum, praeter chartas exaratas, cilicium et flagellum usu attrita, nihil in ejus cubiculo repertum est. Obiit Cordubae XII. Kal. Quintiles, cum, pectoris venâ inter concionandum ruptâ, exundante sanguine obrutus, exspiravit. Plures interdiu horas precationi dabat, nec pauciores noctu, flexis ante divinam Eucharistiam genibus supplicans. Hinc scilicet fructus ille concionum, quae, sine precatione, vulgo sunt velut aes sonans, aut cymbalum tinniens.

Idem concitatae orationis impetus, et modi prope oblitus ardor, mortem attulit P. AEmiliano Garciae, Hispano. Dicentem e superiore loco lateris dolor, mox febris corripuit, paucisque post diebus absumpsit. Primum pueritiae moderatorem nactus Joannem Avilam, tantum ejus disciplinâ profecit, quantum sperare fas erat ex indole optima discipuli, ac praestantissimi doctoris industria. Post absolutum Compluti philosophiae ac theologiae curriculum, vocatus a Deo in Societatem, cum procrastinaret ingressum, per causam, itineris ad salutandam matrem viduam procul obeundi; videre Christum visus est armatum spiculo, et minaci vultu moras omnes abrumpere jubentem. Abrupit: ingressus est. Felix inerat illi ad dicendum, et impellendos quo vellet animos, natura. Itaque ad coeleste semen spargendum adhibitus, triginta totos in eo munere deinceps annos singulari cum fructu in Aragoniae, Valentiae, Granatae, Baeticae ac Toleti regnis traduxit. Momenti minimum ponebat in ipsis concionibus; in quibus tamen meditandis, elimandisque, sacri plerumque oratores tantum laboris otiique collocant: plurimum vero in oratione, jejunio, et ceteris poenitentiae operibus. In iis diligens ac multus erat. Duos hebdomadae dies jejunus transigebat; lectum dabat tabula centone instrata, vel culcita e stramine. Cilicium a corpore nunquam dimovit: nunquam sine hac lorica pulpitum, contra vitia pugnaturus, ascendit. Conviyia invitantium ut adiret nunquam ab eo potuit impetrari:

nunquam, ut acciperet munera: minime vero pecuniam, nisi forte statim in pauperes dividendam. Spectaculis, ludis publicis, et aliis id genus aurium oculorumve oblectamentis semper abstinuit. Itinera fere conficiebat pedes; nihil in sarcinula praeter breviarium, et pauculas concionum chartas. Via et aestu fatigatus in agreste aliquod vehiculum admitti se cum socio rogabat: et pios ex occasione sermones miscens cum rusticis, vecturae pretium prolixe persolvebat.

[Note: 46. Missiones quomodo utiliter obeundae.] In destinatum Missioni locum delatus, primum omnium aedem sacram adibat, orans ne peccata sua obicem ac moram Dei consiliis beneficiisque ponerent. Angelos loci praesides, ut suam et incolarum causam apud Christum Dominum ipsiusque Matrem sanctissimam sedulo agerent, precabatur: idque ardore tanto, tanta lacrymarum vi, ut plerumque horas aliquot orando, quamvis de via fessus et jejunus, duceret. Hospitio non alio utebatur quam nosocomio; vel, si non esset nosocomii copia, tugurio vili, aut annosae ac probatae viduae domo: neque unquam in aedes nobilium ac divitum, aut virginum vel conjugio junctorum, divertere sustinuit. Nullam in cubiculum, quacumque de causa, mulierem subire patiebatur: viros, si officii et humanitatis gratia, ut fit, venirent, comiter, at paucis verbis accipiebat: si pietatis ergo, in templum fere deducebat. Cum animae salus agebatur, omnium hominum homo, ut loquuntur, et horarum erat. Ante concionem, quam semel mane, iterum sero, diebus Dominicis ac festis habebat, provolutus hora paene integra ante Christi e Cruce pendentis imaginem, veniam suorum ac populi delictorum a Deo flagitabat enixe.

Ejus haec scita quaedam et placita memorantur: Nihil in alienae salutis negotio differendum: Perditos homines non aspere ac duriter, praesertim cum se ultro accusarent, adhibendos; non enim sacerdotes ad punienda, sed ad condonanda peccata, institutos fuisse: Multum deperdi temporis, parum emolumenti percipi, hominibus invisendis solius urbanitatis causa: pauperes, aegros, dissidentes, Evangelico praeconi esse adeundos. In iis operam necessario et utiliter poni: hinc venerationem et existimationem sancte colligi, quae hominum politiorum usu promiscuo et liberiore, ut nummus tractando, deteritur: Neminem quamlibet publice flagitiosum, publice tamen insectandum esse: parcendum personae ac famae, in quam jus sacerdoti nullum est.

Prolixum et dissolutum, aut nimis pressum dicendi genus respuebat: non enim digeri cibos qui stomacho ingeruntur male cocti, aut raptim devorati: alimenta pauca, simplicia, nativo sapore condîta, non adscititiis fucata deliciis, prodesse. Primum, in dicendo, locum tribuebat sacrae Scripturae ac Patrum testimoniis; secundum argumentis et rationibus; tertium similitudinibus et exemplis. Inde motus animorum eliciebat, et praecipitantes animos ad assensum urgebat. Si quem de se conqueri, jure an injuria, resciret; rogabat veniam: si veritas defendenda, defendebat illam quidem libertare summa, sed summa quoque modestia, ut ipsa loqui veritas, non impotentis animi perturbatio, videretur. Si quos in flagitio pertinaces deprehenderet, non dubitabat illos multa prece, lacrymis, complexu tenerrimo, ad poenitentiam provocare: ac, si ne tum quidem Satis proficeret, verborum fulminibus perculsos veluti profligabat. Itaque dimissa concione, attoniti, silentes, pallidi suam quisque repetebant domum; ibi, audita recolebant, ac redibant penitus mutati: alios homines, alia oppida tota crederes. Quos vero vincere nulla ratione potuerat, non inultos abiisse, ac pertinaciam saepe inflictâ divinitus poenâ luisse compertum est. Sic aliquando Compluti frustra invectus in cives avaros, quorum improbitate ac dolo caritas annonae ingravescebat, pro concione illis diem ad supremi judicis tribunal dixit: nec ita multo post, attonita civirate, omnes repentina morte rapti, triste vadimonium obierunt. Narrant visum ejus non semel, cum verba faceret, vultum luce nova radiantem: conspectam aliquando columbam ejusdem vertici imminentem. Multa Deo monstrante cognoscebat. Hoc praeter cetera memorabile. Granatae in cubiculo sedenti sub vesperam allapsa vox est, qua prodire actutum jubebatur, opemque graviter periclitanti ferre. Dum cunctatur et anxius trepidat, eadem vox, at minax et imperiosior, insonat. Procedit e conclavi in templum, et ante

sacratissimam Eucharistiam prostratus, rogat quo prodeundum, cui opitulandum sit. Tum distinctius monetur certam in plateam ut se conferat; obvium fore illic hominem sic vestitum, cum laqueo, quo sibi fauces elidere statuerit. Procurrit ad locum designatum: hominem indicatum offendit: laqueum, quem occultabat, e manibus; et simul ex animo sceleratum deliberatae necis consilium extorquet. Illud etiam insigne. Languebat ejus socius, labore itineris et inedia confectus. In oppidum emendicandae stipis causa excurrens, contumelias et maledicta reportavit. Ambo templum ingressi quam negabant mortales, opem a Deo petunt. Ecce autem civis primarius, at Societati nostrae, si quis usquam, infensus, idem templum subit: utrumque humanissime salutat, invitat domum, laute ac liberaliter excipit. Retulit Christi famulus et imitator ingratae urbi bonam gratiam. Repetitis per dies aliquot concionibus cives ad studium virtutis accendit.

Solitus erat, prius quam Missioni finem imponeret, vicarios quosdam suos relinquere, qui bene constituta tuerentur. Et quoniam multi unum in corpus cooptati, certisque devincti legibus, facilius resistunt humanae inconstantiae; coetus pios instituebat, ac singulis certam pietatis partem procurandam augendamque attribuebat. Peracta Missione recipiebat se in aliquam e nostris domibus; primum ut rerum in Missione gestarum rationem rectori domus redderet: deinde ut colligeret animum, Deoque per meditationem et precationem arctius conjungeret: tum, ut libros quosdam theologicos, praesertim qui conscientiae quaestiones tractant, evolveret. Ad extremum sistebat se rectori promptum ac paratum, quidquid porro juberet: sic novo mandato velut auctoratus ad pristinum se laborem referebat.

[Note: §. XXX. PP. BENEDICTUS HERBESTUS, et JACOBUS AVELLANEDA.] P. Benedictus Herbestus, Roxolanus, inter canonicos Posnanienses ineunte aetate cooptatus non vulgarem ingenii doctrinaeque famam adeptus erat. Divino collustratus lumine, ac vitae perfectioris cupiditate succensus, Romam cum Stanislao Herbesto, fratre suo concessit, cumque illo Societati se addixit anno [Note: A. C. 1598. Soc. 59.] MDLXXI. aetatis XL. Remissus in Poloniam, tirocinio Romae transacto, sic vitae rationem instituit, ut Leopoli plerumque consistens ac Jaroslaviae, Russiam, Podoliam, Voliniam, Lithuaniam, et circumjectas lustraret regiones; easque in Fidei ac pietatis integritate conservaret. Longum sit persequi quot sacras aedes vetustate collapsas restituerit; quam multa oppida parochis orbata subsidiis sacramentorum, et verbi divini cibo sustentaverit; quot schismate depravata emendaverit. [Note: 47. Hominis Apostolici cura praecipua: conciones: usus cum Deo familiaris.] Praecipuam curae diligentiaeque partem ponebat in sacerdotibus erudiendis, ex quorum doctrina scilicet ac pietate sanitas Fidei morumque maxime pendet. Illis non cessabat explicare tum dogmata catholica, tum officia sacerdotalis vitae ac muneris. Proxima ipsi pauperum cura: idque primum omnium faciebat urbem aliquam aut pagum ingressus, ut obiret pauperum domos, ac provideret ne quem necessaria corpori animaeque praesidia deficerent. Conciones ad vulgi captum accommodabat, eaque dicendi sumebat argumenta, quae salutarem incuterent metum, et foeditatem vitiorum in intimis mentibus defigerent: indignum ratus, dum ardent omnia scelerum incendio, amoenitates verborum, et eloquentiae flosculos, consectari. Nec oratione tantum docebat, sed ipso vestitu, victu, vita demum tota poenitentiam spirante. Vestis obsoleta: vino, nisi forte in procerum mensis, vitandae offensionis ac novitatis causa, prorsus abstinebat: itinera, Sarmaticis pruinis ac nivibus obsita, pedes, et sarcina aeque ac annis onustus conficiebat.

Religiosae disciplinae tenax bonam otii, si quod nancisceretur, partem collocabat in meditandis recolendisque regulis nostris, quarum ne levissimam quidem violasse animadversus est: quod profecto mirabuntur qui difficillimam putant esse concordiam vitae religiosis adstrictae legibus, et ejus libertatis, quam annuere praeconibus Evangelii usus cum populo quotidianus, et occupationum perturbatissima varietas videtur. Quod ut concedam esse illis difficile, qui apud se nunquam aut raro sunt; ita facillimum esse aliis, qui secum, et cum Deo norunt habitare, exemplo est P. Herbestus. Et arte quadam eo pervenerat. Ac primo quidem silentii custos acerrimus inanes futilesque non modo fugiebat sermones,

sed injectos etiam ab aliis respuebat: pios vero sic amplectebatur, ut hanc maxime rationem idoneam duceret ambulandi cum Deo et coram Deo. Neque illum pigebat quotidie aliquid ex meditatione pia, lectione, dierum festorum caerimoniis et celebritate decerpere, quod utiliter ac jucunde in medio negotiorum aestu pacificae pietatis; nimirum crebra oratione, et rerum coelestium assidua contemplatione, cui certas nocturni diurnique temporis partes seponebat: demum, brevibus oratiunculis, e caritatis quasi pharetra depromtis, stimulabat se se identidem, ac veluti pungebat. Ad divinum Missae sacrificium celebrandum accedebat quam paratissimus. Sacerdotales preces non solum animi attentione magna, sed etiam religioso corporis habitu, exequebatur; modo caput inclinans, modo tollens oculos in coelum; nunc alio, atque alio gestu mentem erigens. Singulas earum partes illis, quae cuique assignatae sunt, horis non recitare habebat religioni; eamque ob rem secum clepsydram assidue deferebat. Inter orandum morte subita correptus est Jaroslaviae XII. Kal. April. Non dubito futuros, quibus pleraque ex iss, quae modo dunt observata, nimis angusta et jejuna videantur: sed in minutis ejusmodi rebus, ut saepe alias monuimus, magnum verae virtutis praesidium esse constat. Nihil exilius radicum fibris, quibus tamen ingentium arborum trunci, et late patentes onustique pomis felicibus rami sustentantur et vigent.

Non alio pariter, quam orationis et assiduae cum Deo consuetudinis delinimento graves aerumnas peregrinationum in Orbe veteri ac novo levavit qui finem earum tandem VI. Nonas Martii invenit. P. Jacobus Avellaneda, Granatensis. Cum Societatem, Theologi doctoris infignibus ornatus, post gestum in academia Orsonensi Rectoris munus, iniisset anno MDLVI, tantam brevi laudem virtutis et sapientiae est assecutus, ut biennio post ad primam generalem Congregationem procurator provinciae Baeticae fuerit allegatus. Romae substitit aliquandiu, sacramque scientiam in collegio Romano docuit. Inde redux in Hispaniam collegium Hispalene administrabat, cum a Francisco Mendoza Catholici Regis oratore, qui prudenriam viri ac probitatem venerabatur, in Germaniam abductus, ex ea Isabellam Maximiliani filiam, Carolo IX. Galliae Regi nuptam, Parisios comes et conscientiae moderator secutus est. E Gallia reversus in Hispaniam Madritense rexit collegium, provinciam Baeticam gubernavit, Castellanam inspexit: cumque meritam quietem aetas jam affecta flagitaret, non recusavit quin alterum in Orbem transmitteret, ut Mexicanam exploraret ordinaretque provinciam.

[Note: 48. Obedientiae studium. Pauperum cura, dives caritas.] Rebus illic e sententia compositis, Oceano remenso patriam repetens, praefuit Toletanae domui: quo munere perfunctus, ut obediendi sitim expleret, quâ semper flagraverat, totum se confessarii arbitrio permisit, flectendum regendumque instar tironis. Ab eo singulas diei noctisque horas describi sibi, et certis occupationibus assignari voluit; ut ab ejus nutu ne latum quidem unguem discederet.

Solebat pauperibus ciborum reliquias ad fores dividere, iisque quodcumque posset, afferebat levamenti, ne suis quidem vestibus parcens: nam tenerrimo calamitatis alienae sensu tangebatur; quae propria dos sanctorum.

Deprehensus forte Toleri, domi nostrae, furunculus in ejus conspectum adductus est: quem ore ac sermone blandissimo accipiens, et ad meliorem frugem cohortatus, aliquot etiam nummis donavit. Qua lenitate hominem sic devinxit, ut expiatis sacramento peccatis, et arte pristina deposita, religiosae vitae crucem fortunatus latro subierit, in eaque ad extremum usque spiritum perseveraverit. Egentibus dari jusserat aliquando veterum indusiorum bonum sane numerum: magna repente vis non modo recentium subucularum, sed etiam mapparum ac ceterae vestis linteae, domum affertur: eam submittebat nobilis femina, nomenquo suum edi vetuerat. Hospites viginti Madritense in collegium ex improviso confluxerant. Procurator de tot capitum interventu maestus et anxius rectorem Avellanedam adit, negat sibi quidquam esse in loculis praeter paucos admodum nummos. Id apud rectorem quiritanti supervenit janitor; monet adesse ad valvas honestae

sortis hominem, gravi difficultate rei familiaris laborantem, et subsidii aliquid infimis orantem precibus. Eia, inquit avellaneda procuratorem conturbatum respectans, tuos istos nummulos, huic, sodes, actûtum da: Christum deinde in sanctissimo Sacramento vises, illique nostras angustias commendabis. Facit imperata procurator: vix in aedem sacram abierat, adest nescio quis ad easdem fores, et janitori sacculum nummis argenteis refertum tradit. Foeneratur Domino, qui miseretur pauperis.

Porro quam liberalis in alios, tam sibi durus et parcus erat. Feriam sextam et sabbathum cujuslibet hebdomadae; item omnes, qui sacram quamlibet Deiparae lucem praecurrunt, dies jejunus peragebat. Cum iter faceret, applicabat se ad obvios, et quo pacto Virginem Matrem colere possent, edocebat: nullumque sibi patiebatur elabi, quem salutis aeternae ac vitae sanctioris cupiditate non accenderet. Nimirum illud est quod monet Apostolus; et Evangelii ministris faciendum his verbis praecipit: Christi bonus odor sumus in omni loco.

[Note: §. XXXI. P. PETRUS MONROYUS.] P. Petrum Monroyum, altero post P. Avellanedam mense mortuum, ad promissa humilibus ac poenitentibus praemia evolasse non immerito existimamus. A parente, qui principem in oppido hispaniae locum obtinebat, lautissimum patrimali cumulum, quo patruo paulo post ac patre orbatus, florente adhuc juventa, sui juris ac potestatis esset. Hoc in lubrico prolapsus graviter, domum aleatoribus reclusit: consuetam cleri vestem, cum clerici moribus exuit; sommo, ludo, genio liberius indulsit: gravioribus interim flagitiis temparans, et consulens famae. Necdum tamen haec omnia explebant avidam deliciarum sitim. Media in copia inops, aliorum judicio felix, miser suo; semper aliud ex alio venabatur in quo acquiesceret, ut solent qui displicent sibi, et secum habitare nesciunt. Itaque varias Hiapaniae suae lustravit urbes; in Italiam, ac porro ulterius, cogitans, ut conscientiam tumultuantem placaret. Sed fugere se, vel potius insequentem Deum, non potuit. In turba, in solitudine; noctu, interdiu, recursabant amarae cogitationes: Deus ubique praesens, ubique ultor obversabatur. Interea audire sibi visus est vocem, qua litterarum studiis animum jubebatur intendere. Conducit doctorem, collegium Societatis ingreditur. Verba faciebat e superiore loco ad studiosam juventutem Joannes Batista Sancius. Ejus oratione tam alte infixus Monroyo stimulus haesit, ut eo vulneratus reliquam diem stupens, et sui vix compos, traduxerit. Salutare vulnus sacerdoti detegit, qui aegrotanti animo fecit medicinam. Levatus peccatorum onere, tanta repente dulcedine perfusum se sensit, ut interclusa voce in suavissimos gemitus erumperet. Continuo dimissis famulis, relicta domo locuplete, abjectis superflui cultus phaleris, in contubernium adolescentium migrat, apud civem notae probitatis.

Omnium oblitus, praeterquam pietatis ac litterarum, vix prodibat foras, nisi ad scholam et sacram aecdem: corpus deliciis assuetum, parcimonia victus, jejunio, flagellis macerabat. Cum vero illum contubernales delegissent uno consensu morum rectorem ac ducem, hujusmodi munus aegre quidem, sed tamen accepit; sperans inde sibi dandam occasionem cunctis ministrandi, et necessitatem colendae accuratius virtutis imponendam. Delegit in summa contignatione cavum verius quam cubiculum, in quo liberius Deo vacaret. Longe ante lucem surgens instabat orationi: sub lucis ortum sodales excitabat e somno, quibus certas una precandi, studendi, corporis pie caedendi vices descripserat: adeo ut non id contubernium juvenum arbitratu suo viventium, sed religiosa domus certo gubernata praeside videretur. Quo facto id consecutus est, ut cum in Socictatem se dicavit anno MDLXIV. pristinam vivendi rationem vix mutaverit. Quamquam et mutavit. Multum quippe interest ad virtutis perfectionem, utrum quis arbitrio suo vivat, an alieno. Idque cum probe intelligeret, praecipuam adhibuit curam ut, voluntate sua penitus abdicata, divinam amplecteretur, sibi per ejus interpretes, religiosae familiae rectores, declaratam: ac decerptas e sacris paginis voces, eo spectantes, crebro iterabat; id unum impense studens ut innatum, quo

vel sanctissima pietatis opera, nisi cavemus, inquinantur, et nobis Deoque pereunt, amorem proprij commodi et judicii prorsus exstirparet.

[Note: 49. Stimuli religiosae mortisicationis et humilitatis.] Difficultarum ac molestiarum, quibus interdum virtus quoque religiosa pungitur, aculeos duplici cogitatione retundebat. Arbitrabatur se, flammis ereptum et cruciatibus sempiternis, usuram brevem temporis ad expiandas vitae superioris noxas a Deo accepisse; deinde se mancipium Dei, inter patris coelestis filios adscriptum reputabat, indignum scilicet qui filii locum et nomen obtineret. Hinc laboriosa deposcerc munia; cedere omnibus; potiores partes aliis deferre; otium, quietem, oblectationem? ut res, minime aptas mancipio, repudiare: quidquid erat in cibo, quem semel tantum quotidie capiebat, vilissimum; quidquid in vestitu deterrimum; quidquid infimum domi; hoc sibi, tanquam debitum et accommodatum, vindicare. Quin etiam contendit a suis moderatoribus ut, studio litterarum deposito, in laicorum ministeriis occuparetur, ac prece multa lacrumisque pervicit. Ergo annos complures inter domesticos adjutores delituit, summa sui animi voluptate, omnibus praelucens rarae humilitatis exemplo; cujusmodi exempla identidem in religiosis familiis exstare Spiritus Sanctus cupit, tanquam exempla identidem in religiosis familiis exstare Spritus Sanctus cupit, tanquam trophaea quaedam de mortalium vanitate. Nemo visus est aptior ad docendum verae ac solidae virtutis placita, quam is qui tam strenue illa didicerat. Ergo sacerdotii sacrum onus subire jussus, tironibus instituendis praeficitur. Ejus vita, sermo, aspectus ipse, tanquam speculum patebat; in quo quisque perspiceret ductus omnes ac lineamenta germanae humilitatis, modestiae, pietatis: praesertim autem patientiae in gravibus morbis, quibus sensim est consumptus. Nec iis tamen satiabatur ille ardor, quo flagrabat, satisfaciendi justitiae divinae, et poenas a se repetendi: aestuantem sebri cerneret, oravit Deum ut ab ilo febrim in se transferret. Liberatus continuo juvenis est: Monroyus eâdem correptus paulo post oppetiit.

[Note: §. XXXII. P. IGNATIUS MARTINIUS.] Non temere omen aliquod esse creditur inipsis nominibus, ex quo liceat augurari quis cuiusque vitae cursus et quasi color futurus sit: nec sine Numine factum putem ut Ignatii nomen P. Martinio, cum venit ad Societatem, imponeretur. Vascus enim Martinius antea vocabatur. Mutandi nominis causa haec fuit.

Conimbricensis collegii fundamenta cum jaceret P. Simon Rodericius, hoc apud se statuerat, ut qui primus omnium ex eo collegio admitteretur in Societatem, illi nomen Ignatii tribueretur: id venerationi Sancti conditnris nostri dabat. Primus Martinius ad Societatem accessit: inde Ignatii nomen habuit: nec frustra. Quippe qui totus in eo fuerit, ut ignem illum ubique accenderet, quo ardebat S. Ignatius; quem mittere in terram Christus venit. Ac primis quidem annis grande quoddam ac floridum genus orationis, consectabatur: postea vero, cum animadvertisset istos eloquentiae flores decidere vacuos utplurimum, nec in solidos fructus maturescere, mutavit rationem dicendi, et simplicem, inornaram ac prope subhorridam secutus est. Nullum intermittebat diem quin populo, et iafimae potissimum plebi, coelestis. doctrinae pabulum. apponeret; omnemque hebdomadam sic dispertitam habebat. Certus dies erat assignatus mendicis; tunc mille minimum capita in aedem amplissimam conveniebant ad audiendum. Alio die verba faciebat ad promiscuam nautarum, advenarumque in portu multitudinem: alio consistebat in medio foro; et clausis aut silentibus, tabernis, emptores pariter ac venditores auscultabant: alio trirernes. lustrabat: alio custodias publicas, quo illum magnus nobilitatis numerus cum pane, pulmentis, et pecuniâ, sequebatur: festis diebus servitia, quorum plurimi sunt in Lusitania greges, ex Africa, AEthiopia, Brasilia, Indiis, advecti, cogebat unum in locum et instituebat.

[Note: 50. Doctrinam Christianam industria singulari et successu tradit.] Eminebat nihilominus, in tradenda puerulis doctrina Christiana hominis Apostolici praecipua quaedam virtus et industria. Ultro illos ad se arcessebat, alliciebat munusculis, caritate mira complectebatur: ab iis. vicissim amabatur colebaturque: ad ejus, tanquam ad parentis, sinum undique accurrebant, stipabant euntem conferti ac deducebant: divelli a Martinio suo non poterant. Ludimagistros amplius triginta, qui Olisippone litterarum rudimenta pueros docebant, devinxerat,

sibi; effeceratque ut cum suo quisque agmine convenirent in remplum, ordine pulcherrimo. Praeferebantur certa singulis turmis vexilla: permisti symphoniacorum chori sacra cantica, et adstrictas numeris vernaculis preces, ac divinae legis effata, concinebant: eademque a pueris et populo prosequente repetebantur. Praeibat Martinius, blanda majestate conspicuus, arundinem gestans manu, qua toti agmini velut moderabatur. Auctoritatem illi magnam in vulgus, nec minorem sanctae, ut ipse vocitabat, doctrinae commendationem conciliaverant quaedam miraculis haud absimilia. Rogabat aliquando agrestem in olitorio foro turbam ecquis salutationem angelicam recitare vellet. Obmutescente per ignavum et rusticum pudorem popello, semestris infans e sinu matris primas angelicae salutationis voces distincte apellavit, prosequente toto coetu, et reliquam precationem subtexente. Dum in triremi vinctis remigibus modum consitendi peccata, et examinandae conscientiae traderet, decidit in sentinam puer. Mortuum omnes conclamabant: vivus atque incolumis eductus est. Alium ferox mula dejecerat ac proculeaverat: filiolum exanimem parentes maesti domum deportabant: accurrit Ignatius, ets. Antonium Patavinum, cui mirifice deditus erat, invocans, negat esse mortuum: imo post biduum, pariter cum ceteris, ad sacram doctrinam audiendam adfuturum. Dicta die adfuit. Indomitus equus irruperat in agmen procedentium ad sacram aedem puerorum: et plerosque ex illis humi dejectos, calocibus proturbaverat. Sustulit clamorem populus, nonnulli equirem improbum oculis cursuque paulisper consecuti, evanescere mirati sunt. Martinius bono esse omnes animo jubet: Inimicus homo, inquit, sacrae doctrinae hostis infensissimus, hoc fecit. His dictis, stratos humi parvulos singillatim erexit in pedes, omnis expertes noxae, quos nemo non putabat obtritos: unus aliquis duntaxat levem in fronte notam gerebat, miraculi testem potius, quam vulneris cicatricem. Alias, suspensus e tholo templi lychnus ex aere, rupto fune decidit in confertam multitudinem, quae ad concionem audiendam sedebat: neminem unum tamen percuissit.

Perpetuum et acre ipsi bellum cum histrionibus, quos nullo consistere loco patiebatur. Immittebat in eos catervam puerilem, a qua vexati, theatrisque depulsi, exulare cogebantur. Id illi ferebant scilicet animo iniquissimo: utque publicam auctoritatem puerorum pervicaciae objicerent, cum nosocomii Olisipponensis provisore pacti sunt certâ pecuniae summâ in singulas, quae agerentur, fabulas pensitandâ; ut sibi a P. Martinio, et improbissimis pueris, quies fide publica praestaretur. Sed hostilem cuniculum adverso cuniculo Martinius difflavit. Parem peuniae summam eidem nosocomio, ut fabularum actores ineptissimi pellerentur, persolvere in animum inducit. Hoc agenti occurrit in aedium nostrarum limine homo ignotus, eique in manus omnem summam sponte tradit. Quâ clam ex improviso numeratâ, improbitatem comoedorum delusit. Alias de illa palam et splendide triumphavit. Novus ludionum grex ad novam fabulam, propositis publice per compita libellis, populum invitaverat. Id ubi rescivit, cum effusa visendi studio civitas in locum spectaculo destinatum convenisset; ipse quoque adfuit cum grege numeroso puerorum: qui, ostio perrupto, penetrant in aulam, spectatore multo jam refertam; et in omnem prolapsi partem, ut audax et proterva pueritia est, momento caveani impleverunt, praeeuntibus ac percrepantibus tintinnabulis, sequentibus vexillis, agmine reliquo pia carmina solito laetius altiusque modulante, et sonoros lyrarum fistularumque fabulae praeludentium cantus pervincente. Haerebat risum inter et iram spectator anceps, ac saeviens nequicquam in puerulos incursantes comoedus de fabula desperabat: cum P. Martinius, ore ad majestatem composito, ingreditur; ac theatrum conscendens, eodem usus est pro suggesto concionatoris: admirante populo actorem inexpectatum, et aures oculosque arrigente. Postquam protentâ, quam semper gestabat, arundine silentium jussit, invectus acriter est in profana spectacula, et lacrymas audientibus excussit. Fugit comoedorum cohors irrisa, victoresque pueros in templum se recipientes, cavea tota laudibus et plausu prosecuta est.

Qui vulgi licentiam in theatro ipso compescere, et animos ab inani spectaculo ad pietatis curam traduecre sic posset, facile intelligitur quid in sacris concionibus,

[Note: 51. Concionum fructus: austeritas vitae, pietas, amor vocationis religiosae.] in templo, et ipso domicilio pietatis efficeret. Mutati mores, publica nec mollis flagitiorum detestatio et poenitentia, concionum approbatio et fructus erant. Eo duce conveniebat in aliquam aedem sacram certis diebus ingens multitudo, et lacrumis, gemitibus, dura corporum verbaratione, Dei pacem ac veniam exposcebat. Neque vero pias ejusmodi corporis afflictatines Martinius aliis praescribebat liberalius, quam sibi spsemet imponebat. Totum demortui corpus partim obductum callo, partim lividum ulceribus inventum est, flagellorum, quibus illud male quotidie multabat, assuetudine; callosa pariter in genibus durities deprehensa, quibus nixus, horas die quolibet quinas orando estrahebat. Nulla tam gravi, tam difficili, tenebatur occupatione districtus, quin templum saepius iniret, ad Christum in thorono gratiae ejus adorandum. Olisippone scholarum omnium alumnos ita instituit, ut quoties immortalitatis pharmacum deferri sentirent ad morientes aeris campani admonente tinnitu, prodirent e suis scholis, et Litanias cantitantes praeirent ad eas, quo deferebatur, aedes.

Ad cultum Beatissimae Virginis propagandum, solebat, quandocunque doctrinae Christianae rudimenta explanabantur, inducere puerum, qui magna voce palam enarraret insigne aliquod miraculum Deiparae: qua ex narratione magnas percipi utilitates affirmabat. Hunc porro in istis prodigiis recitandis tenebat ordinem, ut celeberrimas quasque Divae Mariae basilicas, exempli causa Lauretanam, Aquisgranensem, Hallensem, Carnotensem, Monserratensem, aliasque percurreret, et quae in singulis praecipue memoranda contigerant exponeret. Diem sabbathi, qui Februarium claudebat, vitae mortalis terminum habuit. Urgente gravius morbo, conversus ad B. Virginem, dolebat quod nullum ipsa dulcissimae proli levamentum afferre potuisset, in duro trabis asperae strato morienti; sibi autem tot adessent amici et fratres, quorum alloquio frueretur, levaretur manibus, curis reficeretur. Arundinem, qua in tradendis Christianae doctrinae principiis per annos XVII. usus erat, eodem secum tumulo condi voluit: tantum in humili puerorum institutione spei ad beatae immortalitatis praemium reponebat! Rogatus paulo ante obitum nunquid vellet? Audire, inquit, pervelim novitios sacram doctrinam, ut populo traditur, explicantes. Audivit, ac reviviscere visus est. Tanti vero Societatem, ac religiosam vocationem faciebat, ut in frequentissima concione, cum varba faceret kalendis Januariis anni MDXCVIII. quo decessit Conimbricae, pridie Kal. Martii, anno aetatis LXX. affirmare non dubitaverit se libenter traducturum reliquos vitae dies, genibus humi fixis, et manibus in coelum sublatis, ad solvendas Deo grates, quod sibi a puro ad cum usque diem in Societate filii sui vivere concessisset. Effusa civitas ad visendas et ornandas exquias, antistes, rector academiae, religiosi coetus, confluxerunt. Jam ornandas exequias, antistes, rector academiaes, religiosi coetus, confluxerunt. Jam plerumque noctis processerat, avelli templo populus vix potuit. Postridie domum nostram irrupit, sancti viri (sic enim omnes et loquebantur et sentiebant) exuvias direpturus. AEgre per appositos milites custodesque submotus, rosaria, imagines, sudaria, ut saltem contactu pio quasi consecrarentur, transmisit. Neque isto die potuit humo contegi, ruente catervatim, et aditus omnes, qua poterat efferri, obsidente multitudine; donec publice denunciatum fuit differri funus in crastinum. Sic dilapsis omnibus, multa nocte in paratum tumlum illatus est. Non falsam fuisse vulgi de illius virtute opinionem docuere prodigia post obitum edita sanati morbi, restituta lux oculis caecutientibus; et alia ejus generis, quorum fides haud dubiis testibus nititur.

[Note: §. XXXIII. PP. BENEDICTUS PALMIUS, et CLEMENS PUTEANUS.] QUANTUM Ignatio Martinio Lusitania, tantumdem debuit Italia Benedicto Palmio, Parmensi. In Societatem acceptus a S. Ignatio, eundem in tirocinio magistrum vitae perfectioris habuit. Biennio post in Siciliam missus cum aliquot Sociis, Mamertini collegii fundamenta. posuit. Romam reversus anno MDLIII. ibi, ac reliqua deinceps in Italia, vim dicendi, et animos, quo vellet, inclinandi admirabilem explicuit. Post administratam multis annis Longobardiae, ut initio vocabatur, provinciam, quae in Mediolanensem et Venetam postea divisa est, S. Francisco Borgia et Everardo Mercuriano Societatem gubernantibus, Affistentis

pro Italia munere functus est. Summa prudentiae laude floruit, summa apud proceres gratia: qua tamen religiose semper ac parce usus est.

Cum libertate Christiani oratoris et majestate, modestiam in dicendo, et [Note: 52. Dotes boni concionatoris. Ejusdem libri.] aptos movendis blande animis affectus junxerat, eximias in divini verbi administris excellentibus dotes. Nihil ipsi jucundius, nihil erat antiquius, quam multum ac diu versari cum Deo. Hinc illae, quibus ardebant ejus conciones, flammae; illae quibus inter sacrificandum perfundebatur, deliciae et lacrymae. Extremum aetatis tempus transegit in collegio Ferrariensi, ubi utilissimum concionatoribus opus contexuit, redactis in communes locos SS. Patrum testimoniis. Nam illis plurimum utebatur: inde rationum momenta, inde certa profligandis vitiis tela ducebat: quae praeter insitum robur, habent etiam grave pondus auctoritatis; scite tractata, et vibrata, facilem oratoribus sacris victoriam pariunt.

Eâdem dicendi laude praestitit P. Clemens Puteanus. Post varias Galliae urbes magno concursu audientium, nec minori utilitate lustratas, venit anno MDXCVIII. Burdigalam: ubi solitis Quadragenarii jejunii concionibus egregie perfunctus in morbum incidit eoque inter civium lacrymas extinctus est. Ad ejus exequias confluxit populus eâdem frequentiâ, licet non eodem vultu, quo ad illum audiendum concurrebat, Magna prudentiae constantiaeque laude provincias Aquitanicam et Francicam administraverat. Tria, cum in sacrificando divinam attolleret hostiam, fertur solitus, a Deo postulare; Ut ad extremum usque spiritum in Societate perseveraret: ut virginitatis intaminatum decus pariter conservaret: ac denique ut sanguinem pro Christo funderet. Cujus postremi voti non item compos, ut priorum, est factus: nifi forte martyrii genus quoddam existimetur quod gravissimis appetitus calumniis, et a complexu patriae avulsus, ut Libro XII. narratum est, aetatem reliquam velut in exilio traduxerit. Lubet hic attexere insigne testimonium, quod ejus virtuti et eloquentiae tribuit Florimundus Raymundus Lib. V. Duo, inquit, praestantissimi omnium quos Gallia tulerit, condionatores exstitere: P. Edmundus Augerius Campanus, et P. Clemens Puteanus Parisinus; e Societate IESU, ambo theologiae ac philosophiae cognitione insignes, et ad dicendum persuadendumque nati; adeo ut animos auditorum, velut argillam mollem aut ceram, fingerent ducerentque; lacrymas ex oculis, suspiria et gemitus ex intimis pectoribus elicerent, vel sisterent, arbitratu suo. Clementi Puteano inerat species oris et habitus corporis augustior; eloquentia proxime ad naturalem accedens, sine pigmentis et fuco; ampla et excelsa mens, nihil humile ac tritum cogitans; oratio rebus ac verbis locuples; tam blanda veritatis imitatrix, tam nativis coloribus picta, ut audientibus fastidium nunquam afferret. Quid multa? Puteanum laudare pro dignitate, nisi par ejus facundiae, nulla potest.

[Note: §. XXXIV. PP. HORATIUS TURSELLINUS, et JOANNES BAPT. VANINUS.] INTER homines Societatis de illa bene, litterisque, meritos numerari jure debet P. Horatius Tursellinus, Romanus; non minorem adeptus laudem bene Latine scribendi, quam religiose vivendi: innocens, modestus, commode comiterque de omnibus existimans; eruditus et laboriosus: id quod editi ab eo libri declarant, in quibus eminet accurati judicii limatum acumen, et dignus aureo Romans simplicitatis aevo nitor. In Societatem admissus anno MDLXII. aetatem produxit ad annum quartum et quinquagesimum. Romano Seminario rector praefuit, [Note: A. C. 1599. Soc. 60.] mox collegio Florentino, postremo Lauretano: quae fuit illi causa Lauretanae Historiae perscribendae. Complures annos docuit litteras humaniores: ac pertinere vehementer ad Societatis nostrae decus putabat, ut haberemus plurimos in iis excellentes. [Note: 53. Quanti litterarum humaniorum studia in Societate facienda.] Tum, quid agat apud nos juventus religiosa, donec sacris Ordinibus initietur, quod vulgo fit in Societate tardius, si labore isto litterario non distineatur? An non segni torpebit otio, veternumque contrahet, quem aegre postmodum excutiet, quando severioribus opera danda studiis erit? Deinde, cum primos, qui tirocinium excipiunt, annos ut plurimum conteramus in schola ludoque puerili; quo tandem pacto docebit magister liberales disciplinas, si tardus in illis hebesque sit? quomodo et Societatis expectationi, et populorum, qui collegia in fidem nostram tradunt, votis respondebit? Hoc vero ita persuasum habebat Tursellinus, ut S. Francisco Borgiae ultro se obtulerit ad vitam omnem in ejusmodi bonis

artibus percipiendis et tradendis consumendam. Laudavit consilium S. Borgia, et multos imitatores Tursellini exoptavit.

P. Joannes Baptista Vaninus, Italus, eadem studia humanitatis cum sacrarum litterarum cognitione junxerat, utrisque praeclare usus ad exagitandam publice ac privatim, viva voce ac scriptis, haeresim. Neque illam ratione tantum vincebat ac verbis; sed portentis factisque grandibus domabat. Pervicax haereticus et sacri coemeterii contemptor, jumentum ibi pascere pergebat, licet saepe monitus ut abstincret. Pater suis apud Deum precibus effecit ut poena hero debita verteretur in pecudem; quae sepulcreto egrediens cervices fregit. Cum in oppido quodam solennis, in qua Christi corpus ad venerationem deportabatur, supplicatio procederet; aegerrime tulit ludios obstrepere publicae pietati, et in eos graviter invectus, ultorem Deum protervis histrionibus interminatus est. Justam indignationem coelum approbavit. Tignis, quibus theatrum fulciebatur, solutis scena tragica funestum sortita est exitum. Puella, quae principem gerebat personam, actoris eadem primarii et poetae filia, solo allisa et exanimata corruit: parens, sive luctu amissae filiae, sive morbo, statim oppressus, et a medicis depositus, agnovit delictum; et opem Vanini supplex oravit. Benigne respondit Pater daturum se operam, ut reo veniam sceleris annuerent Superi: ceterum ut poenae abiret immunis effici non posse; nec refigendam, quae lata jam in illum erat a supremo judice, capitis sententiam. Valuit ea mors, et poena impietatis, apud haereticos pariter, et catholicos: utrosque salutari terrore complevit. Cum inutilem senectam in Montis-regalis collegio trahere sibi videretur, Deum oravit supplex ut se terris eriperet. Correptus febri rectorem vocat, suasque preces auditas refert. Expalluit ad aeternitatis limen; easque voces iterans, Ego justitias judicabo, metu et horrore adstantes perfudit. Confirmatus tamen recordatione divinae bonitatis, et virae in Societate actae conscientiâ, laetus ultimam lineam transiliit.

[Note: §. XXXV. P. PETRUS FONSEGA.] IN P. Petro Fonseca nescias utrum mirari magis liceat rerum quas gessit amplitudinem, et negotiorum quae administravit gravitatem; an mentis inter tot curas tranquillitatem, et in tuenda religiosae vitae disciplina constantiam. A Rege Lusitaniae delectus est, qui, cum primariis quibusdam et spectatae probitatis ac prudentiae viris, praeesset coercendae morum licentiae: idem exequendo Mariae, Regis Emmanuelis filiae, testamento praepositus: demum nominatus Japoniae antistes fuit, quem nihilominus honorem, sive potius, ut censebat, onus, excussit. Singulari quoque apud Gregorium XIII. gratia floruit, qui sua cum illo communicare consilia, et pleraque majoris ad publicam rem momenti credere ipsi non dubitabat. Nec minoris eundem faciebat Societas, quae illum regendo Conimbricensi collegio, domui Professorum Olisipponensi gubernandae, inspiciendae toti Lusitanae provinciae praefecit. Quandiu Everardus Mercurianus Societatis gubernacula tenuit, tandiu apud eum Assistentis munus gessit. Tribus generalibus Ordinis nostri comitiis interfuit cum jure suffragii. Tot muneribus obeundis idoneum praestabant ingenii excellentis perspicacia, quam in explicandis philosophorum arcanis luculenter exprompsit, ut editi ab eo libri docent: tum solers et efficax in agendo prudentia, quae ibi exitum reperiebat, ubi clausa omnia et obstructa videbantur. In quo eos solebat reprehendere, qui toti essent in accusandis negotiorum imprudentibus exordiis, et neglectis rei bene gerendae occasionibus: cum diceret satius esse male incoepta corrigere, quam id, quod infectum esse non posset, deplorare.

Inrer gravissimas occupationes quibus distinebatur, servabar fixam ac prope [Note: 54. Religiosae vitae constans et aequabilis tenor. Facinoris heroici merces.] immutabilem quotidianae vitae descriptionem, et definita sacrificio, precationi, studiisque, tempora; quod animi bene compositi certissimum argumentum est: longe illis dissimilis, qui caeco impetu cuncta moliuntur, et quocumque praefervidae mentis aestus detulit, eo praecipitant; diemque nocti, sacras occupationes profanis, intemperantissima levitate permiscent. Id vitium ut Fonseca fugeret, sibi res, non se rebus submittere sudebat; illarum, ac suimet ipssus semper potens et arbiter. Quamobrem satis superque ad plurima, divinam spectantia gloriam et utilitatem proximorum, exequenda reperiebat otii et facultatis. Professorum Olisipponensem domum amplificavit; absolvit templum et ornavit: locum domui probationis

aedificandae, superatis difficultatibus gravissimis, paravit: excitavit a fundament is domicilium quo reciperentur Mauri Americani et barbari, quicumque Christiana cuperent amplecti sacra, simulque arcessendos Olisipponem ex omnibus Europae partibus sacerdotes nostros curavit, qui popularium in hoc nobilissimo emporio suorum curam gererent. Idem domos extruxit virginibus orbis, egentibus destitutis; aliasque feminis a flagitio revocatis: quas legibus optimis communitas, firraavit vectigalibus. Florentissimum etiam S. Marthae coenobium magna ex parte fundavit. Seminarium posuit Hibernis adosescentibus; effecit ut certae sedes erronibus et mendicis attribuerentur: ut comoedi et obscenarum actores fabularum e Lusitania exterminarentur; ut mercatores servitia per vim abacta e longinquis oris ne deportarent in Europam, ac venalia proponerent. Inter haec non segniorem collegiorum, quae gubernabat, vel provinciarum, gerebar curam; custos disciplinae attentus, non asper; efficax, non tetricus. Quos errati poenitebat, eos ita complectebatur, tanquam si ab illis beneficium accepisset: in aegrotis visendis frequens, in relevandis comi alloquio maerentibus perurbanus; honorifice loquens de omnibus; omnium non modo incolumitati, sed commodis ac dignitati, quoad licebat, consulens.

Talem ac tantum olim fore P. Fonsecam conjicere licuit ex uno ejusdem adhuc adolescentis facto, cujus merces fortasse fuerit consequentis vitae virtus et gloria. Sic enim accepimus, multorum saepe virtutem sanctorum, unius alicujus facinoris praeclari nixam radicibus, ad eximiae perfectionis fastigium se extulisse. Ibat cum Ignatio Azebedio, doctrinam Christianam vicino in pago traditurus: incidunt in hominem lepris, ulceribus, sordibus, coopertum. Manus pedesque magnam partem purulenta scabies exederat: albicans foede cutis sanie et cruore manabat. Consistunt ad aspectum vivi cadaveris, et laeti occasione divinitus oblata exercendae caritatis ac patientiae, in proximam casam deportant putridum pondus; tabum ac faeces in quibus volutabatur, abstergunt; collocant in lectulo; emendicata ostiatim stipe ditant; cibis in os ingestis blande pascun; mercedis loco accipiunt ab eodem mucidi panis frusta, uncta sanie, ac strumosi oris fetente spuma: quorum partem ipsi sumpsere, partem cum Sociis, qui ad opus Evangelicum in eundem pagum interim convenerant, diviserunt. Hic primus veluti gradus Fonsecae fuit ad perfectam et numeris omnibus absolutam virtutem; cujus praemium adeptus est pridie Nonas Novemb. annos emensus unum et septuaginta: quorum LI. in Societate conscerat, in eam adlectus anno MDXLVIII. Primus Aristotelem in academia Conimbricensi explicuit: quam postea sententiam Molina, suares, Vasques, aliique scriptis uberioribus illustrarunt.

PAULO diversam, neque ita communem virtutis arduae viam sectatus est P. [Note: §. XXXVI. P. JOANNES CASTILLUS: et FRANCISCUS A VILLA REGALI.] Joannes de Castillo: nec referrem quae nostra de illo monumenta produnt, nisi operae esse arbitrarer cognoscere, quam sint aliquando a vulgari hominum intelligentia disjuncti, quam asperi saepe calles, per quos sapiens Numinis providentia fideles animas et fortes ducit. Marcet nimirum sine adversario virtus; neque ille, cujus patientia celebratur, priscae legis heros; aut legis Evangelicae sidus clarissimum, idemque inclytus AEgypti silvarum hospes, dignum coelo fuissent spectaculum; nisi uterque, cum hoste Tartareo veluti compositus, ostendisset quid mortalis infirmitas, a Deo corroborata, possit. Eundem hostem Patri Castillo Deus objecit. Primam aetatem egerat in aula Francisci Sarmienti Episcopi Asturicensis: a quo sacerdos creatus, intimisque consiliis adhibitus, magnam, nec immerito, spem in optimi praesulis beneficentia propositam habebat; Ecclesiasticis honoribus et bonis, propter virtutem doctrinamque, dignissimus. At coelesti luce collustratus, Christi paupertatem et humilitatem splendori opulentae domus, in qua natus erat, et dignitatibus opibusque vel sanctissime vocibus impelli se sensit ut Deo, ad rem quampiam difficilem et insolitam, promptum paratumque se offerret. Restitantem stimuli tam acres urgebant, nullam ut partem diurnae

quietis aut nocturnae caperer. Cessit ad extremum: et cum rem divinam aliquando faceret, Christo instanti ac fausta omnia pollicenti se permisit. Eam voluntatem tanta vis repente coelestis gaudii, tam certa auxilii divini semper adsuturi fiducia est consecuta, nullum ut ipsi ejusque moderatoribus, quos nihil celabat, dubium relinqueretur quin hic digitus Dei esset.

[Note: 55. Ab Erebi satellitibus dire vexatur. Quaenam illis arma opposuerit.] Peracto sacrificio, cum se reciperet in cubiculum, irrupit cum illo Stygium agmen, horribiles forma, monstra immania, uncis, fustibus, loris armata; quibus proludere coeperunt. Exarsit carnificum furor, patientiâ et fortitudine religiosi tironis irritatus. Redeunt, aucto agmine, consecutis diebus; raptant, caedunt, lacerant. Augebatur simul divinus favor: dabant se in conspectum coelo delapsi coelites; ipse Christus cum Virgine Matre, suum athletam solabatur, et erigebat.

Principio nequissimi spiritus id ab illo unice vehementerque petierunt, ut a Societate descisceret: ita se demum ab eo recessuros. Risit promissa fortis novitius: illi minas et verbera ingeminarunt. Sed cum nihil proficerent, eo vim Tartaream et artes contulere, ut orationem illi extorquerent, religiosae scilicet militiae clypeum. Itaque cum ad meditandum se accingeret, concentus edebant ridiculos, ducebant Avernales choreas; cachinnis, rugitibus, sibilis, aures implebant, ut paene obsurdesceret. Quin, spurcos sales, ac sceleratas cantiones auribus castis ingerebant: interdum fauces ac spiritum intercludebant, ne oraret. Pergebat orare nihilominus, et histriones impios contemnebat. Majus igitur aliquid aggressi, manus pedesque torpore novo sic ligant, ut movere se nulla ratione posset; nec solitis, quas usurpant tirones, precationibus interesse. Tulit id moleste magister novitiorum; ac Joannem, ut fanaticum, graviter increpuit: agnovit ipse postea tamen periculo quodam suo et experimento doctus, haec nequaquam vana mentis aegrae somnia esse. Quamobrem nihil dubitans quin novitius a malo daemone possessus esset, clam evocat Salmanticâ sacerdotem e nostris unum, in tractandis ejusmodi hominibus exercitatissimum. Is sacra recitat carmina; jubet Orci satellitem nefarium facessere; imperat etiam ut certum edat, quo abiisse cognoscatur, indicium. Luctatus diu daemon, signum imperatum dedit; extinctâ sacelli domestici, ubi haec peragebantur, lucernâ. Laetus novitiorum magister, bono animo tironem suum esse jubet, quasi penitus a dira servitute vindicatum. At ille regressus in cubiculum furvam phalangem deprehendit, gestientem miris modis ac triumphantem, quod magistro novitiorum imposuisset.

Rursum ergo vexari, rursum crudeles excipere furias. Quod ubi rescivere Patres, diu dubitatum est an, exacto biennio, vota consueta nuncupare sineretur, an dimitteretur e Societate. Videbant insignem hominis constantiam, cum humilitate, obedientia, prudentiaque non vulgari conjunctam. Omnibus pensitatis, edere vota jussus, et Metinam-campensem profectus, egregias dotes, quibus ad implendos omnes praeconis Evangelici numeros pollebat, in variis Missionibus exprompsit, quotidiano prope miraculo. Licet enim noctes totas, ac dies interdum, excruciatus fuisset, nec per satellites Erebi suppeteret otium conciones praeparandi; tamen, ubi dicendum erat publice, ubi carpendum iter, aut suscipiendus aliquis pro aliena salute labor; confestim alacer, expeditus, ac vegetus prosiliebat. Quanto vero majorem et utiliorem proximis navabat operam, tanto saevientium hostium impetus acriores experiebatur: cumque affilieret antea coelestis consolatio, et animos adderet: ea sensim exaruit. Tetram ejus menti noctem injecit rector tenebrarum, voluntati vero fastidium rerum divinarum, ac taedia. Maerenti et perturbato insultabat homo inimicus, aberrationes mentis inrer orandum, et siccitatem duri pectoris exprobrans: congerebat impias voces ex odio, quo in Deum flagrat, depromptas; et contumeliosa in divinam bonitatem maledicta immundis faucibus evomebat: oculis infanda objiciebat spectacula; instabat diu, noctu, vigil, atrox, indefessus, adeo ut paene se in inferis versari Dei famulus crederet, ac saepe sub illam luctationem viribus defectus, prostratusque reperiretur.

Ex iis quae dixi hactenus satis patet quid maxime daemon oderit; quo ejus consilia cogitationesque collineent; quid illi vicissim opponendum sit: nempe sinceritas et candor in aperienda rectoribus animorum nostrorum conscientia; oratio

frequens; constantis animi robur, a sanctissima Dei voluntate pendentis; eam, quidquid accidat in vita, unam respicientis: demum Beatissimae Virginis nomen ac tutela. Quippe Averni princeps ultro confessus est non aliam magis ob causam se internecinas cum Castillo gessisse inimicitias, quam quod Mariae cultor eximius a puero fuisset. Hos inter labores egregius pugil vitam usque ad annum MDXCIX. produxit: quo victor, et hosti Tartareo insultans, promissam legitime: certantibus coronam, ut confidimus, accepit. Neque est cur quisquam ad mentionem tam insolentis ac tetri belli exhorrescat: periculi saepe plus est, cum hostis noster, citra tumultum et jactationem, occulta movet arma; vel quando blandimentis vitiorum, et cupiditatum lenociniis pugnat; quam cum aperte crudeliterque furit. Illic fallax et insidiosa securitas; hic salutaris metus. Ut ut est, sive clam, sive palam, nos impugnet; blandiatur an saeviat; haec est mortalis vitae conditio, ut semper pugnandum, semper vincendum, aut miserrime pereundum sit.

[Note: 56. Religiosa mortificatio, studium orationis, amor erga Christum Dominum.] Haec arma Christianae militiae feliciter ac diu tractavit Frater Franciscus a Villaregali, Hispanus. Ante quam iniret Societatem, navaverat operam regio scribae senatus Granatensis. Auditis concionibus P. Joannis Baptistae Sancii, spes humanas et incerta vota valere jussit. Missus in Floridam a S. Francisco Borgia, Praeposito Generali Societatis, sex annos ea in regione inter quotidiana capitis pericula, inter insidias et odia barbarorum, in summa rerum omnium egestate contrivit. Inde Mexicum delatus, novitiis in domo probationis diu incitamento fuit et exemplo. Temas mane divinis rebus mente agitandis horas transigebat: totidem post meridiem; noctu vero quaternas. Callum genibus obduxerat precandi consuetudo. Lectum vulgo dabat humus, aut dura tabula; lapis cervical; cibum aridus panis. Saepr in eodem condidtens et immotus loco, erecto vultu, mente in Deum defixa; saepe in superiori aedium parte, nocturni coeli ac siderum speciem, manantibus prae gaudio lacrymis, contemplan, deprehendebatru. Ex usu frequenti Eucharistiae, qua singulis hebdomadis ter pascebatur, et meditandis Christi Domini praeclaris dotibus, tantum ejus hauserat amorem, ut de illo conticescere non posse videretur: ad hunc amandum obvios, notos, ignotosque accendebat: adeo ut Christi JESU laudator passim audiret, nec alia voce compellaretur ab omnibus, proprio illius nomine oblitterato. In forum ac plateas frequens probidat, ubi ad concurrentem multitudinem, apparatu quidem nullo, sed ordine tamen ac prudentia singulari verba faciebat; tanto vero ardore pietatis, ut perditissimi quique, dejectis oculis, et percutientes pectora sua, Observaverat vinctos publico in ergadulo aquae penuria laborare: perfecit ut lixae conducerentur qui aquam convehcrent: ipse juncto ad plaustellum jumento dolium remoto implebat fonte, ac per civitatis ora in custodiam deducebat. Mira aegrotos caritate complectebatur: et illis operam impensius addicebat, qui omnium maxime destituti essent. Adolescentis Indi crus diro viperae morsu sic inrumuerat, ut purulento manaret ulcere, cujus fetorera nemo ferre poterat. Hunc sibi curandum Franciscus noster sumpsit, et in sugenda cruris infecti sanie S. Francisci Xaverii, et Catharinae Senensis exempla renovavit. Morbo vel alio aliquo incommodo laborantibus pie invidebat; omnium dolores in se derivare gestiens, nec finem ullum faciens sui divexandi: hoc uno molestus conscientiae moderatoribus; cum isti, ut sibi parecret instarent, et aliquid aetati condonaret; ille novas patiendi rationes ubique aucuparetur. Obiit VI. Idus Januar. in collegio Mexicano.

[Note: §. XXXVII. PP. LUNOVICUS MOLINA, et THOMAS DE SOTO.] IN P. Ludovico Molina scriptores multi multa laudaverunt. Alii vim ejus ingenii, maximis difficultatibus perrumpendis parem; alii amplitudinem, arcana scientiae naturalis, mysteria sacrae doctrinae, legum nodos, juris aenigmata, complexam: alii secunditatem, de suo promentem omnia quasi fundo, non aliunde [Note: A. C. 1600. Soc. 61.] corrogata vel sublecta mutuantem: alii religiosam in opinionum delectu severitalem, qua spretis laxioribus, tutiores ferme, et virtuti legique amiciores, amplectebatur: alii amorem veritatis ac prope venerationem, ita ut ab ea nec odio nec amore deflecteret; ac ne auctoritatem quidem alienam, nisi ratione solida fultam,

admitteret: alii laborem indefessum, quo viginti annos divinam scientiam tradidit Eborae, vitamque omnem in studio pertinaci consumpsit: alii prudentissimam in scribendo decidendoque cunctationem; cum diu multumque secum ipse, cumque doctis et sapientibus viris agitaret, quaecunque in lucem editurus erat.

[Note: 57. Ejus praecipuae quaedam virtutes.] Hae dotes egregiae fuerunt ab externis cognitae ac laudatae: aliae propioribus amicis, et quotidianae vitae testibus notiores, non minorem merentur laudem: nempe assidua precandi cura, et coeleste lumen, afflictatione crebra corporis impetrandi; humanae gloriae contemptus, publicae lucis ac laudis fuga. Itaque, cum ab eo doctores emeriti consilia, magistratus normam judicandi, sacerdotes documenta vivendi sentiendique, peterent; unus ipse sibi esse videbatur ignotus, et id unum studere ut animi elationem, quâ docti vulgo inflantur, humilitatis pondere deprimeret: avide captans quidquid domi forisve abjectum et infimum occurrebat: de se modeste ac parce, de aliis honorifice semper praedicans: latêre ubique ac nesciri gaudens, licet eum ingenii lux et eruditionis invitum saepe proderet: quemadmodum accidit Madriti, ubi ejus frater gravi, at dubio crimine accusatus, in capitis certissimum periculum venerat. Audivit Molina, et regiam in urbem accurrit. Madritum attigit eo ipso die, quo de fratris causa judices pronunciaturi convenerant. Causidicus peroraverat: jam nigri feralem in urnam lapilli demittebantur. Molina veniam dicendi petit. Dixit: leges implicatissimas explicuit, obscuras illustravit, abditas eruit; stupente curia, et hospitem religiosum, in hac palaestra juris adeo peritum, arrectis auribus auscultante. Vicit causam, nigros calculos candidis judices mutaverunt: statimque incessit omnes cupîdo cognoscendi oratoris egregii. Subduxerat se famae. Sed ubi e collegio rescitum fuit Molinam hunc esse; tum vero, triumphantis ritu, in curiam est reductus: et primis in subselliis collocatus, ea coactus est audire, quae pudorem ejus ac modestiam non leviter onerarunt. Neque parcior exstitit in eo commodorum vitae omnium fuga, quam honorum. Evangelicam paupertatem spirabat ejus cubiculum: valetudinem jejuniis, ceterisque poenitentiae armis jam inde a primo tirocinio, quod iniit anno MDLIII. vehementer debilitaverat. Septem octove postremis vitae annis, levatus docendi labore, ad scribendi curam se contulerat: sed Madritum Conchâ, quod illi natale oppidum fuit, evocatus ad auspicandam feliciter scholam de moribus theologicam, recens fundatam; sexto post mense, quam accesserat, excessit, IV. Idus Octobris anno MDC. aetatis LXV.

P. Thomas de Soto, Toletanus, traditus fuerat a parentibus in disciplinam ludimagistro, non minus eruditionis, quam probitatis eximiae fama celebrato. Ab hac schola Thomas noster cum ceteras virtutes, tum insignem in pauperes misericordiam hausit, etiam ante quam Societati nomen daret; eos vicatim quaeritans, saepe intempesta nocte, ac deportandos in nosocomium curans: aut deducens domum, ubi ipsis tanquam Christo ministrabat. Pontificii juris donatus laurea, sacros Ordines eo maturius libentiusque suscepit, quod videret egenorum turbam carere sacerdotibus, a quibus peccata confitentes audirentur. Extinctis parentibus, fortunarum partem pauperibus, partem domui Toletanae, seque totum Christo, in ejus Societate, dedit anno MDLXIII. ipse quintum et quadragesimum emensus. Tum enimvero, quasi a carceribus exorsus, ad virtutis perfectae metam alacritate mira contendit: utque mens esset expeditior, corpori bellum inexpiabile indixit. Saepe opus medico et chirurgo fuit ad sananda vulnera, [Note: 58. Mortificationis et patientiae exempla.] quibus artus, imbecillos laniabat. Nunc se collo tenus immergebat in aquam, hyeme asperrima; nunc dies quaternos quinosve perstabat sine ullo potu: oleum, salem, aliaque ciborum condimenta omnino respuebat. Cubiculum, angustus cavus: humus aut tabula, cubile. Accedebant molestissimi scrupulorum, tentationum, aridae mentis, aculei: nec deerant crudelia cum hostibus animarum certamina. Fruebatur, post reportatam patientia et humilitate victoriam, suavissima pace, ac coelestium ubertate deliciarum: nec semel videndum se illi Christus obtulit, maximisque beneficiis fidelem servum muneratus est. Comes de Arcos aegrotantem gravissime filiolum ipsi, ad rem divinam faciendam progredienti,

commendaverat: peracto sacrificio, solutus morbo periculoque puer fuit. Mulierem oculis captam, Evangelio recitato, persanavit. Magna pollebat auctoritate ad dissidentes in concordiam reducendos; ad avocandas a foedo quaestu mulierculas; ad infringendam improborum in flagitiis haerentium duritiem. Itaque per annos XXX. per quos in sacro poenitentiae tribunali sedit assiduus, dici non potest quantam vim hominum a scelere ad pietatem traduxerit. Supremo languentem morbo, ac faevis torminibus vexatum, Christus JESUS cruce onustus ad patientiam et spem vitae immortalis erexit. Non cessabat ipse interim sua peccata dolentius accusare, ac singulis diebus non semel sacerdoti aperire, illas voces identidem repetens: Qui justus est justificetur adhuc, et sanstus sanctificetur adhuc.

EODEM poenitentiae spiritu ductus P. Henricus Henriquez, Lusitanus, extremo [Note: §. XXXVIII. PP. HENRICUS HENRIQUES, et DIDACUS DE SANTIAGO.] in morbo bis quotidie noxas ad judicium sacerdotis deferebar. Quandiu vero per aetatem ac valetudinem licuit, in omnem aliquid pro Christo patiendi occasionem imminebat: negans religiosum appellari virum posse, qui non aliquam ejusmodi quotidie lineam duceret. Oram Piscariam, cujus demandatam a S. Franc. Xaverio curam, una cum P. Antonio Criminale, susceperat, per annos LIII. excoluit: nobile adeptus cognomentum, ut Comorinensium Apostolus vocaretur. A barbaris multa et dira passus, ab iis aliquando catena breviore injecta pedibus et collo, sic ligatus est, ut in globi modum toto corpore curvaretur. Celebratur magno indigenarum concursu ejus sepulcrum in oppido Punicali, ubi confectis annis LXXX. obiit VIII. Id. Febr. vel, ut alii scribunt, Kalendis Martiis.

Haud leviora passus est ab haereticis P. Didacus de Santiago, quam P. Henriquez a barbaris. Commisso a Batavis ante portum Manilanum praelio, fere omnes qui vehebantur eadem secum navi consitentes audiverat; jamque enataturus, ut hostes imminentes effugeret, vocatus est a centurione graviter vulnerato: restitit in navi, ut morientem expiaret. Ibi vel trucidatus, vel demersus, nusquam postea comparuit. Vix annum trigesimum excesserat.

[Note: §. XXXIX. FRANCISCUS CAETANUS.] FRANCISCUS Caetanus, virtutum numero paucitatem annorum, quos egit in religiosae vitae stadio, pensavit; earumque splendore claritatem generis illustravit, quod ex paterna maternaque stirpe inclytum ducebat. Vix decennis puer [Note: A. C. 1601. Soc. 62.] totum se Christo consecraverat, sequestra Virgine, institueratque jam tum sexta quaque feria ejusdem Christi dolores colere jejunio: quem deinde, dum vixit, morem servavit. Adjecit etiam illud, ut singulis horis Virginem Matrem et JESUM patientem salutaret. Sic inter Filii vulnera, et Matris ubera, quasi medius, hinc lactis, inde sanguinis, pio perfusus liquore, voluptatum illecebras, quae mendaci suavitate juventutem inescant, fastidivit: aliosque ad easdem fugiendas perduxit. Jam enim flagrabat studio servandarum animarum: nec dubitavit aureum torquem, praemium ludicrae sponsionis, qua feliciter aemulos vicerat, conferre ad puellae pudorem in tuto collocandum. Haud minus honoris quam voluptatis contemptor, gaudebat manticam vilem, inter aequalium sannas et joca, ostiatim circumferre, ac stipem, qua miseriam levaret alienam, corrogare.

[Note: 59. Ejus vocatio ad Societatem pietas in tirocinio, labor in litteris, patientia in morbo.] Hos mores quae vita potius decebat, quam quae a rerum caducarum illecebris longissime disjuncta, Deoque arctissime conjuncta est? Huc illum indoles et natura felix, huc vocabat gratia. Nec elabi tamen hanc sibi praedam sine certamine passus est hostis animarum: sed tragicam austerioris vitae scenam oculis juvenilibus objectare coepit, ac blandas vitae liberalis et honoratae imagines proponere. Hoc aestu fallacis tristitiae pariter ac laetitiae jactatus aliquandiu Caetanus fluctuavit: donec ipse se colligens, implorato coelesti lumine, animadvertit illas fluxarum rerum cogitationes, ingressus quidem habere non injucundos, at in maerorem sensim taediumque velut acescere: contra vero coelestes ac pias, a principiis amarioribus in solida gaudia desinere. Quo ex discrimine diversos ambarum auctores agnovit. Ex eadem animi serenitate divinam, quae ipsum Ignatio filium destinaverat, voluntatem est auguratus: cum post diuturnam precationem et afflictationem corporis, susceptum Societatis eligendae consilium vis tanta laetitiae coelestis est secuta, ut hanc mentem sibi divinitus injectam fuisse

minime dubitaverit. Itaque paterna domo relicta, fortunis magnam partem in egenos distributis, Messanam ad Societatis tirocinium properavit. Qui religiosae vitae palaestram capessunt, ita fere persuasum habent, summam perfectae virtutis et mortificationis in macerando corpore domandoque constare. Quod etsi longe est secus, ea tamen carnis maceratio non parum affert praesidii ad delendas vitae superioris maculas; ad coercendam cupiditatum licentiam; ad praeparandum veris virtutibus animi velut solum, exstirpato vitiorum lolio. Caetanus ea tironum opinione imbutus, omnem principio industriam contulit ad corpus edomandum, qua in arte jam erat exercitatissimus; tantamque ex amore Dei et odio sui collegit patiendi, seque voluntariis poenis discruciandi sitim, ut eam restinguere nihil posset. Statuit modum magister tirocinii, ac docuit parcendum aliquando corpori, animo non item: hujus cupiditates nonnunquam remanere indomitas in corpore domito ac debilitato: in iis frangendis operam utilius poni ac sanctius. Non ablatam patiendi occasionem, sed mutatam, laetus tiro vidit: ac bellum secum ipse suisque cupiditatibus capitale suscepit: ubique voluntati suae adversari: emergentia desideria, rerum etiam bonarum, si essent vehementiora justo, vel a sanctissimis obedientiae legibus paulum diffiderent, comprimere: frenos cogitationibus ultro citroque evagantibus injicere: deligere in nosocomio, cum illuc ire jubebatur, maxime omnium fetidos, stomachosos, putridos: iis applicare se ac dedere: ciborum condimenta domi fugere: herbas oleo suo et sale defraudare: oculos nisi ad usum necessarium, non adhibere. Cumque Messanensis tirocinii domus in amoenissimo clivo sedeat, unde in vernantes late campos, et vicinum mare prospectus patet, cujus fruendi studio cives et advenae illuc identidem ventitant; Caetanus adduci ne semel quidem potuit, ut ea se amoenitate cursim oblectaret. Ita res humanas, quascumque miratur vulgus, despiciebat, ut nihil praeter aeternas ac divinas curare, nihil amare, videretur. Hac voluptatum, etiam innocentium, fugâ majores delicias emebat, in rerum divinarum meditatione hauriendas. Sic enim fit; coeleste illud balsamum in animos infundi nostros nequit, nisi prius ex illis terrenarum delectationum insulsus liquor omnino de fundatur. Itaque Caetanus arctissima cum Deo familiaritate conjunctus, illum prae oculis habebat semper; in ejus amplexu dulcissimo acquiesceba; a se ipso quem unice oderat, in eum quem diligebat unice, quasi transfusus. Hinc illae dulces lacrymae, quibus diffluebat, quoties oraret, aut aliquod aliud religionis officium obiret; ille animus in coelestium rerum contemplatione defixus, abductus a sensibus, et sui plane suorumque oblitus.

Haud aliam iniit vivendi rationem, cum Panormi, post decursum tirocinium, elementa sermonis Latini pueros docuit: non ab illis litterarii magis pensi, quam a se religiosi cujuslibet muneris, rationem exigens: verborum parcus, avarus temporis: precandi, quantum muneris impositi lex ferebat, semper avidus: sic totus in studio litterarum, ut in perfectae virtutis studio totus esset. Messanam traductus philosophiae cognoscendae causa, nullam ab molesto dictata excipiendi labore, quo suam valetudinem plurimum atteri sentiebat, vacationem expetiit. Gravissimum capitis dolorem serenitate modestissimi vultus dissimulavit, quandiu per vires licuit: quibus demum fractis, a studendi contentione, lyceoque philosophico, remotus est. Perditam valetudinem aequissimo animo tulit, haudquaquam se minus utilem Societati fore judicans, si vir bonus ac sanctus, quam si doctus, aut alia quapiam instructus dote, foret: contra atque nonnulli existimant, qui sibi videntur inutiles ac prope nulli esse, cum ipsos ad agendum studendumve necessaria valetudo destituit. Nunquam deest bene ac multum agendi facultas, si bene quod licet agendi voluntas adest.

Ab illo superiorum scholarum culmine iterum ad infimum grammaticae ludum descendere coactus, de pristina sedulitate atque industria nihil remisit. Sed sive morbi vis intestina pectus depasceret, sive nova contentio laboris vires obtudisset, rursum succubuit. AEstuosa febris, tum e sebri phthisis, quod supererat virium, ac vitam ipsam, paulatim carpsit. Cum aeger nauseansque stomachus cibos omnes respueret, accidit aliquando ut nescio quid obsonii cupidius acciperet.

Laetus valetudinarii praefectus observavit cibum, ut similem deinceps apponeret; ac paululum, experiendi gratia, degustavit. Frustulum rancidae carnis esse deprehendit, per imprudentiam allatum; et quid Caetani palato tam dulciter saperet, sensit. Infinitus sim, si recensere velim sexcentas artes, quibus inexhaustam sui divexandi aviditatem explebat. Hoc universe praedicari ac vere potest, nullam ab eo praetermissam occasionem negandae sensibus cujuscumque voluptatis, quam illis prudenter ac pie subduci posse judicaret: cum apud se statueret, tantum supremo Numini accessurum honoris, tantum sibi ad assequendam religiosae vitae perfectionem facultatis, quantum voluptatis genio demeret: atque hanc sibi veniam a nostris dari legibus existimabat, quae continuam nobis abnegationem et mortificationem praecipiunt. Confestum macie corpusculum vix haerebat ossibus: arida sitis urebat fauces, pectus anhela tussis laniabat: nullus interea gemitus, ac ne doloris quidem signum: eadem oris hilaritas; animus coelesti laetitia delibutus; plenus diviparum laudum sermo, cum gratias immortales agere non cessaret amantissimo Servatori, quod immerenti servulo suae Crucis particulam impertiret. Cum eodem, ejusque Matre Virgine, colloqui suavissime perrexit ad extremum usque spiritum, quem in utriusque sinum effudit XII. Kal. Maias, excunte feria sexta majoris hebdomadae. Addiderat menses quinque ad annos unum et triginta, quorum octonos in Societate transmiserat.

[Note: 60. Opinio publica de singulari ejus virtute.] Morbo potius, quam vita defunctum dixisses, adeo venusta facies apparuit. Confluxit ad funus civitas: eoque apertius ad celebrandas ejus virtutes omnium studia, quasi Numinis instinctu, conspirarunt; quo fuerat ipse in iis occultandis sagacior. Hoc vero illi minime arduum erat. Assuetus enim infinita naturae divinae decora et ornamenta, nec non sanctorum heroica facinora contemplari, cum oculos ad se se referret, nihil non mancum et imperfectum intuebatur: ut qui magno versantur in lumine, cum ab eo recedunt, meras umbras vident. Potro qui sua tam acute cernebat errata, in alienis caecutiebat: nec sermonem de cujusquam delicto inferre unquam est observatus; nec aliunde illatum verbo nutuve promovere. Deo intus docente cognoverat paucos idcirco ad perfectae virtutis culmen assurgere, quia pauci data divinitus bona Deo referrent accepta: quia multi ob ea placerent sibi, se potiores aliis ducerent; judicandi condemnandique ceteros auctoritatem sibi temere arrogarent. In quo ipse tam religiosus ac parcus erat, nihil ut fugeret attentius, quam ne quid iniquae suspicionis de quoquam ulla ratione susciperet. Qui vero sic adversus quoslibet, etiam infimos, comparatus erat, pronum est intelligere quo esset animo erga superiores. De suis rebus nec statuere quidquam, nec designare audebat: imo ne deprecatorem quidem pro se apud moderatores ire patiebatur; cum ab ipsorum ductu imperiisque pendêre unice cuperet. Quamvis Instituti nostri regulas omnes summa servaret cura, tamen impensius aliquanto studium conferebat in minimas; quippe neglectui propiores, non sua quidem naturâ, sed hominum vitio; quorum in minutis vulgo rebus caligat acies, ac diligentia languescit. Perinde singulas custodiebat ac venerabatur, ut sacras reliquias; quarum vel minimae particulae auro et gemmis exornantur. Nihil ei non magnum erat, quantumvis exiguum et abjectum, quo divinae fieret gratior Majestati, cui placendi gratificandique ardebat incredibili desiderio. Hunc ardorem fovebat jugi memoria Dei beneficiorum, et assidua contemplatiane pulchritudinis perfectionisque divinae: prae qua rerum ceterarum pretium illi vile, forma deformis apparebat; ac vita ipsa non vitalis, quandiu tanti boni possessione careret. Sacrosanctâ pariter hostiâ, tanquam ejusdem amoris pabulo certissimo utebatur: hanc visebat adorabatque frequens; neque obiter et aliud agens, sed meditate ac sedulo. Diebus festis ministrabat sacerdotibus rem divinam facientibus, quam plurimis poterat; tanta significatione pietatis, ut praesentem Deum oculis cernere videretur. Ad coelestem mensam bene praeparatum pectus, et stimulatam angelici panis attenta meditatione famem afferebat.

Uno verbo complectar omnia, quae de illius non vulgari sanctimonia dici possunt; ita fuisse persuasum egregiis viris, et peritis rerum divinarum aestimatoribus, Franciscum Caetanum Aloysio Gonzagae haudquaquam inferiorem exstitisse.

Certa provincia Sicula, communi Patrum decreto, ad Claudium Aquavivam anno MDCVI. ita scripsit: Enixe rogat Congregatio (inquiunt Patres) ut Francisco Caetano, qui eximia cum sanctitatis opinione in hac provincia vixit, Beati titulum honoresque, pro ejusdem provinciae consolatione, a Sanctissimo Domino nostro impetrari curet: si informationes in ejus vitam et miracula, quae cum P. Procuratore mittentur, ad id petendum satis esse judicaverit. Respondit Aquaviva expensum iri quae mittebantur; et siquidem judicarentur idonea, provisurum se, ut id quod rogabant fieret. Expensa sunt, et curatum a Praeposito Generali, ut secundum vota Congregationis, huic rei opera daretur. Ejus imago excusa Romae fuit superiorum concessu, et aliis in locis, cum hac inscriptione: Religiosus Dei servus Frantiscus Caetanus, Societatis IESU; genere, et vitae austeritate, ac innocentia clarus. Obiit Messanae XX. Aprilis MDCI. AEtatis XXXI. Religionis VIII. Superiorum facultate. Data similiter potestas est ab antistitibus, res ejus gestas et virtutes legitimis firmatas testimoniis perscribendi. In iis legere est edita post ipsius mortem prodigia; patefactam ejusdem in coelo gloriam, et alia id genus eximiae sanctitatis argumenta. Illius vita Italico sermone conscripta prodiit anno MDCXXXVII. Panormi, qua in urbe ipsius caput in sacrario collegii Societatis asservatur.

MAGNAM quoque perfectae virtutis, exiguo tempore in religioso stadio [Note: §. XL. FRANCISCUS MOSCOSUS, IGNATIUS MENDOZA, et PETRUS VEELONUS.] comparatae, laudem tulerunt Franciscus Moscosus, et Ignatius Mendoza. Moscosus pietatis cursum, quem habiturus brevem erat, cito inchoavit. Vix hauserat lucem in ea Baeticae urbe, quam Pacem Augustam veteres vocitarunt, cum animum ad coelestia prorsus natum prae se tulit: tanta erat in puerulo benignitas erga pauperes; tanta delitiarum, quibus aetas mollis ducitur vulgo, fuga. Pater genere opibusque pollens, ut primo partu genitum, sic familiae columen certissimum spectabat: neque levem de se victoriam retulit, cum hanc victimam immolavit Deo, ac Societati dedit. Nec ea tamen diu frui licuit Societati. Paucis ab ingressu in Montellanum tirocinium mensibus, cum novi tironis praeclara virtus aliis exemplo [Note: 61. Religiosae paupertatis amor.] et admirationi esset, acuta correptus febri, de medicorum sententia, in patriam remissus est. Illud enixe petiit ut, ante quam paternas subiret aedes, deportaretur in urbanum xenodochium, ibique curaretur, donec vis morbi resedisset. Indulsit filio voti partem parens, partem negavit. Ut deponeretur in xenodochio concessit; ut in eo haereret noluit: multo minus ut in eo sepeliretur, id quod summis precibus adolescens oraverat. Saltem id ejus eximio in Christum pauperem amori datum fuit, ut domi paternae tanquam pauper haberetur; et quidquid a famulis ipsi exhiberetur ministerii, praestare se tanquam pauperi profiterentur. Quia vero jussus fuerat a magistro novitiorum patrem intueri ut animi corporisque sui moderatorem et arbitrum, ne latum quidem unguem ab ejus praescripto discedebat. In gravi ac difficili aegritudine nunquam se, nisi paternis maternisque tractari manibus est passus; Morbum, nisi vestigia in vultu et languente corpusculo exstarent, non agnovisses: ita doloris significationem quamlibet, ita gemitus ac familiares aegrotis querelas patientiâ premebat. Vivere autem illum ac propemodum valere credidisses, cum de Deo, de aeterna felicitate, disserebat. Mortui corpus in separato conditum loculo, propter opinionem sanctimoniae, odorem suavissimum spirasse dicitur, qualis afflari e vernis floribus solet: amplexusque feretrum ex ejus propinquis unus, capitis diuturna et molesta distillatione laborans, repente sanus abscessit. Sic uno consummatus anno felix novitius explevit tempora multa.

Idem vitae perfectioris curriculum Ignatius Mendoza vix ingressus erat, cum ad eandem metam non dispari gloria pervênit. AEtatem ille quidem attulerat provectiorem, sed eo magis confirmatam robustamque virtutem: cujus plurima jam atque illustria dederat argumenta, publicis in patria muneribus gerendis, obeundis singulari prudentiae opinione, nec minori successu, legationibus a Philippo II. itemque III. impositis: quibus parem illum reddebant natalium splendor, dexteritas in tractandis negotiis, et juris utriusque non vulgaris notitia. Quarum rerum amplissima praemia cum sponderet illi regius favor, majora consequi ab coelesti Rege in ejus Societate destinavit. Ea spe, hoc coelestium bonorum desiderio, ac divinae bonitatis suavissimo gustu sic afficiebatur, ut moriens affirmare non dubitaverit

satis jam sibi praemii repensum esse ob trimestrem, quam egisset in Societare, vitam. Ita fere vulgavit fama, neminem adhuc secundum sanctos Ignatium et Borgiam, clarioris nominis, aut majoris (si vita suppeditasset) spei cooptatum in Societatem fuisse.

Quam in aditu vitae perfectioris prae se tulit alacritatem Mendoza, eandem ad annum usque sexagesimum retinuit Petrus Vellonus, rei domesticae adjutor, in oppido Compostellanae dioecesis natus, et acceptus in Societatem anno MDLXVII. Jam inde ab ipsis religiosi tirocinii primordiis in intimam Dei familiaritatem admissus, coelestes delicias, et illam quae omnem sensum exsuperat, pacem degustavit. Hanc ut foveret, acre corpori et cupiditatibus bellum indixit: ter quotidie solitus in se animadvertere immitibus flagellis; cumque lassis diurno labore membris nonnihil quietis necessitas extorqueret, carpere brevem in humo nuda somnum, et saxum capiti subjicere. Magnam noctis partem orando transigebat: nec prius rei divinae intererat, quam ternas in pia meditatione horas consumpsisset. Illarum prima collocabatur in laudando mundi opifice, creatisque rebus velut ordine vocandis ad hoc laudis tributum supremo Principi solvendum: altera in flagitandis virtutibus, quas sibi ceterisque mortalibus necessarias judicabat: tertia in recolendis Christi Domini vita et cruciatibus. Decem horas precationi singulis diebus impendere censebatur. Dominicis vero ac festis, matutinum tempus totum extrahebat frequentandis in templo sacrificiis. Hac pietatis exercitatione consequebatur ut ab omni labe remotissimus exemplo cunctis et admirationi esset. Pacem compositae mentis demonstrabat serenitas vultus, quam nulla unquam nubecula obscurabat. XV. Kal. Octobris orantem mane apoplexia repentina oppressit Compluti, cum pridie sacram Eucharistiam sumpsisset. Spatii duntaxat satis ad supremam unctionem impertiendam fuit.

[Note: §. XLI. P. PETRUS BERNALIUS, et ANT. HENRICIUS.] HONORIS metus, et damnosae rerum humanarum aleae, Patrem Petrum Bernalium in religiosae ac securae tranquillitatis portum conjecit. Juris scientiam Granatae, in patria, tradebat, tantamque illi famam probitas et doctrina confecerant, ut inter primarios supremae curiae judices brevi adscribendus omnium suffragio censeretur. Quod ille ubi persensit, continuo fugit in Societatem, ubi tuta et salutaria de se ipso judicia posset exercere, aut si quando cogeretur aliis praeesse, personam patris potius, quam judicis partesque sustineret: uti reipsa contigit. Complutensi enim collegio, Conchensi, Gaditano, bis toti provinciae Baeticae, demum Valentinae domui Professorum praepositus, melleam erga omnes caritatem adhibuit: si quid haberet aculei et severitatis, uni servans sibi, seque voluntariis poenis inclementer discrucians; tum ut odium expleret sui, tum ut aliorum laborem aliqua ex parte minueret. Itaque illorum, quos aegra valetudo cogebat cessare, fungebatur vicibus; scholas infimas ipsorum loco regebat, operosa suscipiebat ministeria; omnium onera denique subire gestiebat.

[Note: 62. Ejus ratio nostros gubernandi.] Gubernandi, non secus ac vivendi, amabat modum nullis fucatum integumentis, nec profanae calliditatis leges audientem; sed rectum et religiosum, in quo rationes humanas vincerent divinae, in quo verae virtutis effata, et sanctum disciplinae vigorem improvida lenitas non infringeret. Quanto se videbat aliis munere ac loco superiorem, tanto se inferius deprimebat: confessiones plebeculae audiendas praecipue sibi deposcens; puerulos docens, elementa religionis; pauperum casas consolator assiduus, ac paene altor, circumcursans. Deposito magistratu, quasi personam exuisset, nihil quod imperantem saperet retinebat: tam cereus ac docilis ad praesidum nutus, quam si aetatem omnem contrivisset in obedientia: tractabilis ad arbitrium aequalium; nihilque habens antiquius, quam ut omnibus, ubicunque fas esset, obsequeretur. Egregiam servi sui virtutem prodigiorum testimonio Deus comprobavit. Antonius Cardenas Societatis sacerdos gravi dolore capitis urebatur. Hunc ut levaret, adire Bernalium consueverat, rogitans ut imposita vertici manu sacras e Marci Evangelio voces recitaret, Super aegros mattus imponent et bene habebunt: et laboranti bene statim erat. Nec domestici tantum ad ejus recurrebant preces, verum etiam externi. Gaditani civis cumprimis honesti ac spectati vitam medicus desperaverat; mater atque avia perfusae lacrymis

Bernalium implorant; quas ille bene sperare, ac fiduciam omnem in Deo collocare jussas dimittit; affirmans nequaquam supremum hunc morbum aegrotanti fore: se rem divinam illico pro ejus salute facturum; ea peracta certiorem se faciant uti valeret. Ab altari digrediens audit a servo herum repente convaluisse: et gratias ut agerent, matronae mox adsuerunt. Hispali degentem convenerant parentes maesti de filiolo, qui diu conquisitus nusquam apparebat. Recurrit ad orationem. Exacta sesquihora, puer attonitis omnibus in limine paternae domus deprehenditur. Sciscitantibus per quem fuisset revocatus, respondit se, dum longius evagatur animi causa, sensim in avia loca et abdita processisse: oblatum modo erranti anxioque virum, nec facie nec nomine sibi cognitum, a quo reductus, et in vestibulo constitutus sit. Matronam difficili partu graviter periclitantem pia precatione sublevavit, ac prole mascula feliciter augendam praedixit. Alteram, cujus erat desperata salus, valetudini pristinae restituendam gratus verusque vates asseruit. Hinc praeclara hominum opinio de illius apud Deum gratia: hinc fiducia singularis, qua illi rerum suarum curam omnem judiciumque permittebant: hinc fructus eximii, quos e concionibus divinum spirantibus ardorem, et administrando poenitentiae sacramento, colligebat. Obiit Gadibus X. Kal. Decemb. anno aetatis LXXII.

Antonius de Henricis, Italus Monferratensis, superstite adhuc S. Ignatio datus [Note: A. C. 1602. Soc. 63.] collegio Tiburtino, in eo per annos XLVI. domestica exercuit ministeria, non vulgari sanctitatis existimatione, quam elogium sepulcro additum declarat. Demortui corpus vix defendi potuit a populo certatim irruente, ac vestes diripiente. Multa narrantur ab eo facta vel praedicta, quae prodigiis non immerito annumeres. Conspicatus aliquando inambulantem puellam, ac bene sanam, admonuit ut se ad imminentem obitum compararet: non temere monitam fuisse mors quatriduo consecuta declaravit. Ipse cum oppressus pleuritide jaceret anno MDCI. post accepta novissima sacramenta, rogatus a rectore collegii fuit ecquid de instante fatali hora cogitaret; jam enim omnino conclamatum esse. Paulisper cunctatus respondit nondum illam instare, adhuc menses quindecim sibi superesse: ac totidem postea vixit: quibus elapsis, pie admodum decessit Tibure, VIII. Kal. Quintil. anni MDCII. aetatis LXXII.

PATRIS Gregorii a Valentia labores egregii, pro Societate ac Religione suscepti, [Note: §. XLII. PP. GREGORIUS A VALENTIA, et GABRIEL VASQUES.] tanto plus merentur laudis, quanto plus utilitatis et contentionis habuerunt. Ea contentione dici enectus potest. Cum enim disputandum illi fuisset per menses aliquot, coram Summo Pontifice, idque saepius singulis hebdomadis: cum ad quatuor aut quinque, ac plures interdum horas, disputatio continenter produceretur: cum adversariorum egregie sustineret incursus, et rerum ipsarum, quae disceptabantur, [Note: A. C. 1603. Soc. 64.] gravitas maximum diurni nocturnique studii apparatum requireret: nequaquam animi robur aequare vires corporis potuerunt. Laudavit non semel ingenium hominis et perspicaciam Pontifex: amavit modestiam atque humanitatem, et sedere aliquando coram se disserentem, novo exemplo, nova benignitate, jussit: coetus etiam eruditos, ac disputationes de auxiliis divinae gratiae, se arbitro et judice in Vaticano institutas, identidem differri atque intermirti, ut ejus valetudini consuleretur, voluit. Viribus demum lenta phthisi accisis, Neapoli, quo ad eas coeli salubritate reficiendas concesserat, obiit VII. Kal. Maias.

Hispanus erat, natus anno MDXLIX. Metinae, quae vulgo Campensis appellatur; Societati datus anno MDLXV. Ex Hispania Romam evocatus a S. Francisco Borgia anno MDLXXI. necdum sacerdos, ibi philosophiam biennio docuit. Mox anno MDLXXV. Dilingam, ut sacram de Deo scientiam traderet, missus, tantam paucis annis samam ingenii excellentis adeptus est, ut certatim a clarissimis Europae academiis expeteretur. Tandem Guillelmo Bavariae Duci concessus, Ingolstadii complures annos eidem theologiae tradendae praefuit.

Disserendi subtilitatem et argutias, quibus valebat plurimum in disputando, a suis abesse commentariis de industria voluit, quo lucem illis majorem, necnon legentibus facilitatem afferret. Austeritatem vero scientiae reconditioris scribendi elegantiâ, nitore, ac brevitate condivit. Cum Ingolstadii annis sexdecim docuisset,

ibidem octo annos, tanquam professor emeritus, peregit. Inde Romam revocatus anno MDXCVIII. Patri Mutio de Angelis, theologiae professori morte occupato subrogatus est: nec ita multo post collegii Romani severioribus studiis praepositus; ac demum ad celeberrimas de divina gratia concertationes adhibitus impositas sibi partes praeclare defendit. Aiunt, audito illo, dixisse Pontificem, causam Societatis nequaquam esse talem, qualis fuerat sibi descripta; quae a tantae integritatis eruditionisque viro tam bene propugnaretur. Sane illum doctorem doctorum non dubitabat appellare, nec levibus singularis benevolentiae argumentis honestavit. Ejus ingenium ac tuendae religionis ardor praesertim eluxit in confutandis haereticis, quos eruditissimis lucubrationibus, etiam reluctantes, ad aspiciendam veritatem adduxit. Earum indicem legere est in Bibliotheca scriptorum Societatis, cum elogio amplissimo, quod ejus honorario tumulo Ingolstadiensis academia insculpsit. In editionem Romanam ejusdem Bibliothecae anni MDCLXXVI. geminus irrepsit error numerorum, alter cum natus scribitur anno MDLI. alter cum ponitur mortuus anno aetatis LXIII. Ortus enim anno MDXLIX. mortuus est anno aetatis LIV.

In eodem, atque Gregorius a Valentia, studiorum graviorum curriculo, nec dispari laude versatus est Gabriel Vasquez, Bellomontanus (est oppidum Conchensis in Hispania dioecesis.) Ingenium viri et eruditionem cum editi ab eo libri, [Note: A. C. 1604. Soc. 65.] tum consentiens theologorum hactenus omnium vox testatur. Doctrinae par et ingenio virtus fuit, ut merito ambigeres theologus praestantior, an vir melior, esset: eumque alii Augustinum, alii moribus perinde atque intelligentia et mente Angelum appellare non dubitarent. Theologiam tradere de superiori loco coepit anno aetatis quinto et vigesimo: docere perrexit Madriti, Compluti, Romae per annos fere XXX. Societati se addixerat anno MDLXIX. aetatis XVIII. Obitus in IX. Cal. Octobr. anni MDCIV. incidit, Compluti, et in annum vitae LV.

[Note: 63. Ejus religiosa humilitas, et aliae dotes.] Inter ceteras ejus virtutes celebratur humilitas. Hoc veluti fundamentum posuisse videbatur, cui tanta eruditio et fama tuto insidêret. Quaecumque vilia et abjecta sunt in religiosa domo ministeria, in iis frequens ac libens versabatur. Cum esset in omnium ore, et ad eum audiendum tota Hispania concurreret, non est cunctatus Indicam expetere Missionem, ut Fidei elementa barbaris ignotus ignotis explicaret. Nullam saepius volvebat animo, vel suavius, quam hanc Apostoli Pauli vocem, Nihil sum. In publicis theologorum coetibus, ad quos invitabatur, locum novissimum, si posset; certe obvium ac parabilem semper capiebat, recusato, qui enixe offerebatur, nobiliori. Eum aliquando certaminis theologici praeses laudare palam adortus, tantum incussit homini modestissimo pudorem et molestiam, ut assurgens ac tristis excesserit. Nescio quem e discipulis doctrinam et humanas dotes uberius justo praedicantem castigavit his verbis: Quid haec proderunt mortuis, cum vivos tam parum juvent? Absit ut labores veros magnosque, pro tenui falsaque gloriola, capiamus. Sua scripta, quae clarissimi omnium academiarum doctores summo habebant in pretio, et quorum apices singulos, tanquam totidem oracula, colligebant, tam nullius ponderis ducebat, ut cum ea prelo typographico subjecturus esset, editionemque toto biennio aliqui morarentur, nullo modo conquestus fuerit: facile et animo aequissimo laturus, si nunquam lucem aspexissent: id nequaquam ad se pertinere dictitans. Cum nostris rei domesticae adjutoribus sermones miscere amabat, eorumque simplicitate atque humilitate delectabatur: imo rogaverat unum aliquem ex illis uti se admoneret, si quid uspiam peccaret. Objurgatus vero interdum publice in triclinio, ut in religiosis familiis usuvenit, ubi delicta quandoque levia, imo nonnulla speciem duntaxat umbramque delicti praeferentia plectuntur, defungebatur impositâ poenâ cum singulari voluptate, humilitatis quamlibet exercitationem lucro apponens.

D. Augustinum eo nomine colebat impensius, quod humilitatis eximius fuisset cultor, ejusque exemplo retexere ac retractare, si quid minus commode dixisse videretur, nunquam recusavit: quamvis plerique, ut sententiam tueri pergeret, instarent, ac palinodiae probrum ostenderent. Unum illud fratri suo, quem Societati dedisse nomen audiverat, etiam atque etiam commendavit, humilitati

ut studeret. Quam gloriae suae negligens, tam studiosus erat alienae. Neque dicere neque audire quidquam sustinebat, quo vel minima labes alienae famae aspergeretur. Secretas vero illas obtrectationes, cum in aurem alii de aliis deterius garriunt et obmurmurant, tanquam pestem caritatis et communis vitae, horrebat. De illis honorifice disserebat, quos in docendo adversarios infestosque experiebatur; eorum satyras, cavillationes, dicacitatem, animi Christiani demissione ac religioso silentio vincere contentus. Neque vero minus sui commodi, quam honoris contemptor fuit. Vestes usu detritas ipse sarciebat, recentes et pexas omnino respuebat: annos triginta pallium gestaverat depile totum ac decolor. Animadvertit illud Garcias Loaisa, Toletanus Archiepiscopus, cum theologicae disputationi adesset; statimque pannum coemi jussit, et sub finem disputationis Patri, non auso reluctari, subridens pallium vetus detraxit. Petasus erat pallio par, ac forte senior: quem multis pertusum locis conspicatus Antonius Venega, postea Episcopus Seguntinus, Emeritum habes petasum, inquit, mi Pater; missionem ac rudem petit. Cui Vasquez; Sic humana sunt: sed ea quanto fiunt senio deteriora, tanto nos, annis procedentibus, vegetiores et ad colendam virtutem alacriores esse decet. Multi proceres multa offerebant ad levandum religiosae paupertatis onus opportuna. Recusabat; vocem Apostoli subjungens, Habentes alimentar, et quibus tegamur, his contenti sumus. Ubicunque versaretur, praesertim cum animi relaxandi causa in villulam secederet, pauperum gerebat curam, et eorum commodis serviens, eruditionem atque auctoritatem ad ipsorum calamitatem sublevandam, secandas lites, pacandam conscientiam, adhibebat.

Ex hoc honoris et commodorum contemptu profluebat libertas sentiendi et loquendi quodcumque veritas virtusque suaderet. Convenerat eum vir in Hispania praepotens et obsecrabat ut certae schedae nomen adscribere suum ne gravaretur: si faceret, locupletissimum Episcopatum pollicebatur. Tum Vasquez: Ain' tu? Episcopatum. Et ille; beneficium istud Ecclesiasticum tam certum habeto ac desponsum, quam quod est certissimum. Bene habet, inquit Vasquez: et chartam attente semel iterumque legit tacitus: mox in musêum recedens, injustam rem et improbam, ascripto nomine suo, testatus, dynastae renunciat, doctorem probum et eruditum aliter sentire posse neminem. Nec semel, data simili occasione, verum probavit Augustini de Praecursore Christi verbum; Quia talis erat, non quaerebat gloriam suam, sed testimonium perhibebat veritati.

Ut in docendo, sic in agendo, verborum parcimoniam adamabat; ita ut ejus oratio plurimum substantiae, perparum accidentium habere vulgo diceretur. Nullius rei avarus, praeterquam temporis, vel minimam ejus particulam quolibet pretio bene repensam putabat. Nec ita tamen in libris totus erat, quin eos ad nutum obedientiae vel levissimum deponeret. Anxiam tironum in petenda facultate scribendi, loquendi, usurpandi aliquid ex alieno cubiculo, diligentiam superabat, idque palam et in omnium oculis, nec pudore malo fugiens videri quod erat.

[Note: §. XLIII. PP. PETRUS RODERICIUS, HENRICUS HAVERUS, et MICHAEL DE REYNO.] Mexicana civitas funus Patris Petri Rodericii concursu ordinum omnium magno luctuque celebravit. Civium animos mirifice illi conciliaverat austeritas vitae, et sui rerumque humanarum despicientia. Semel tantum per diem reficiebatur cibo, a vino prorsus abstinens. Coopertus cilicio, incinctus hirsutis funibus, cruentis et saepe repetitis quotidie verberibus in se se animadvertebat: horas tres quatuorve in precatione perseverabat. Ejusmodi vitae severitas oculos vulgi ferme capit: nec fallit, si comites humilitatem atque obedientiam habeat. Quam porro sancte se oderat Rodericius, tam ex animo reliquos diligebat, totus juvandis proximis deditus. Quamobrem ejus vitam votis publice susceptis propagare urbs tentavit. Respuit ille nihilominus pia vota, satis se vixisse terris dictitans, et coelestis patriae flagrans desiderio.

Patrem Henricum Haverum commendabant eaedem virtutes. Contextâ horridis setis subuculâ utebatur. Genibus callum obduxerat orandi assiduitas. Ingemiscebat quoties cerneret sacerdotem sine singulari praeparatione ad sacrificandum accedere. Omnem captabat occasionem disputandi de veritate cum haereticis,

de peccati gravitate disserendi cum iis, quos inveterata flagitii consuetudo induraverat, ubique de rebus divinis verba faciendi. Cum vero in urbe ad frequentem populum, non minori facundia quam libertate, perorasset; procurrebat in pagos, et vicariam parochis instituendâ plebe rusticanâ operam dabat. Multis in coenobiis lapsam temporum hominumque vitio disciplinam restituit. Halberstadiensem paravit Missionem: Hildeshemensis collegii fundamenta jecit. Finem vivendi fecit Fuldae; ubi Patribus, qui tertium probationis annum decurrebant, praeerat.

Est illa Gregorii magni sapiens et vera vox, divinum amorem, ubicunque est, operari magna, nec cessare usquam posse. Tamen opera illa magna minime metienda sunt externo quodam splendore, vel potius fuco, qui nonnunquam imperitis imponit. Neque ego minori habendum in pretio arbitror P. Michaelem de Reyno, cum illum totos viginti annos contemplor in tradenda Grammatica occupatum; quam P. Haverum, aliosve praestantes divini verbi praecones, qui e superiore loco flagitiosos oratione fulminea conturbabant. Idem in exponendis Christianae doctrinae rudimentis assiduus exstitit: idque ut publice perageretur in Madritensi collegio vehementer laboravit; affirmans, donec id fieret, nullum repertum iri, qui fundatoris nomen et partes sibi deposceret. Ac sane quadraginta jam anni fluxerant, necdum quisquam collegii Madritensis fundator exstabat; sed quo demum anno palam susceptum est, illo antore, docendi rudes munus, videlicet millesimo sexcentesimo; statim Maria Austriaca, Caesaris conjux, titulum hunc, nec inanem, testamento sumpsit.

[Note: 64. Pii sodalitii fructus memorabilis.] Non tantum in pueris, sed in viris etiam recte instituendis peculiari valebat industria P. Reynus. Argumento est sodalitium civium ab ipso et erectum et gubernatum; in quo sexcenti sodales eodem, quo decessit, anno MDCIV. numerabantur. Ex eo pietatis quasi fonte tantus in civitatis mores fructus redundabat, ut paucis irrogarentur ob delicta poenae, ac multae pecuniariae. Quod miratus aliquando urbanus praetor, candide confessus est ex quo Societas JESU sodalitatem istam excitaverat, vix ulla supplicia sumi de civibus, quia nulla essent maleficia. Proditum sacris litteris est Scribas olim ac Pharisaeos consuevisse divina mandata scribere in membranulis (phylacteria vulgatus interpres vocat) quas collo et brachiis inducebant, ut nulla divinae legis obreperet oblivio. Quod isti factitabant popularis aurae captandae causa, hoc Reynus pie ac religiose usurpans, Dei beneficiorum indicem bene longum in charta descriptum ac suspensum gestabat e collo, ut ipsotum memoria menti assidue recursaret. Omnium beneficiorum cumulum pia morte est consecutus Madriti XIII. Calendas Sextiles. Hunc Societati Caravaca dederat.

[Note: §. XLIV. PP. HIER. CARVALLIUS, FRANC. CARDOSUS, et SEBAST. CABARASIUS.] PATRI Hieronymo Carvallio non defuit gloriofi funeris, dum peste contactis adest, voluntas; mors semper optata, saepe lacessita, defuit: credo, ut vitam multis utilem produceret, artemque sancte vivendi ac moriendi plurimis traderet. Peculiari quippe solertia regendarum animarum pollebat, eamque non tam alienis praeceptis, quam suâ ipsemet experientiâ didicerat. Ad sex minimum horas quotidie preces producebat: centies submittebat genua: corpus bis terve singulis diebus, tanquam fugitivum mancipium, accipiebat pessime. Vestis interior hircinis conserta pilis: exterior, detrita et assutis resarta segmentis.

[Note: 65. Deiparae in suos clientes post mortem benignitas.] Deiparae, quam summa colebat cura, conspectu non semel dignatus fertur: maxime, cum jaceret aliquando maerore constrictus, ac metu gravissimarum poenarum, quibus ultricem Dei justitiam placant in altera vita sanctissimi etiam viri, quae, si Augustino, si Gregorio Magno, ceterisque summis doctoribus habetur fides, longissime superant quidquid immanitatis conditio mortalis et vita ferre potest. Tunc enim vidit manifesto in lumine Virginem sanctissimam, ab eaque voces istas suavissimas audivit: se clientium suorum, non modo cum hanc vivunt vitam, sed multo etiam magis cum ex illa cedunt, et in istis purgantur ignibus, matrem, advocatam, et levamen esse. Ab eadem, quo esset anno moriturus, multo ante cognoverat. Fuit enim in illius schedis repertum, cum jam annos explevisset quinquaginta, sibi decem duntaxat ad vivendum superesse: quod vere ab eo fuisse

scriptum eventus comprobavit. Incidit ejus obitus in IX. Kal. Octob. Vocatio ad Societatem aliquid habuit singulare. Cum enim cymbâ deveheretur adverso Tago, ingruens procella cymbam subvertit. Sepultum inter undarum aestuosos vortices eduxit arcana manus, et in tuto collocavit: simul audire vocem est visus monentis, ut tanti beneficii memor Societati JESU se dicaret.

Nec suam ignorasse mortem videtur P. Franciscus Cardosus, Lusitanus, concionator insignis. Egregiam Olisippone XII. Kal. Octobris anni MDCIV. orationem habuerat de morte (quod argumentum oblatus ex Evangelio Dominicae post Pentecosten quintaedecimae, filius viduae Naim dabat) eoque successu et audientium approbatione peroraverat, ut cum antea ceteros, tunc se quoque ipse superasse diceretur. Postridie illum aedituus sedentem et exanimum deprehendit, ore tam composito ut vivere crediderit; neque ante intellexerit mortuum, quam repetitis vocibus nequicquam inclamasset. Oculos in librum adhuc retinebat conjectos, et indice digito monstrabat haec verba: Beati mortui qui in Domino moriuntur. Corpus religiosorum, aliorumque civitatis principum humeris elatum. Plurimi tam praesenti documento ad mortis cogitationem et poenitentiam fuere incitati: adeo ut magnum vivus fructum, majorem mortuus attulisse civitati praedicaretur. Habebat hoc, in praeclara illa dicendi fama et plausu publico, ut rudium ac servitiorum institutioni multum temporis tribueret, eamque occupationem pulcherrimam et vere Apostolicam duceret. Itaque festive ostentans arundinem, qua utebatur in puerorum grege moderando, dictitabat viam in coelum a se pluribus hac muta arundine, quam eruditis concionum clamoribus, fuisse commonstratam.

Syracusis diem obiit anno MDCV. P. Sebastianus Cabarasius, qui primus hac in urbe sodalitia, sub Deiparae tutela et nomine instituit; exemplo in omnem Siciliam propagato. Laudatur mira hominis ad tractandos animos industria. Hoc [Note: A. C. 1605. Soc. 66.] unum documento sit. Inciderat aliquando in latronum gregem, vicinae terrorem clademque regionis. Occupabant atrum nemus, arcem latrocinii: inde in praetereunces faciebant impetum; ac, siquidem invenirent quod praedarentur, dimittebant incolumes: si praeda exilis foret aut nulla, spoliatos alligabant arbori, et longa necabant fame. Idem Cabarasio fatum impendeba. Conviciis ac verberibus pessime multatum adstringunt ad truncum. Sed ejus silentio, atque adeo alacritate inter plagas et convicia deliniti, solvunt vincula, et porrigunt cibum. Tunc ille, obortis lacrymis, lamentabiles gemitus edere. Ad quos conversi stupentesque, rogant quid sit cur tot affectus plagis ne ingemuerit quidem; nunc recreatus cibo fleat. Silui, retulit Cabarasius, dum mea res ageretur: nunc lacrymor, cum agitur vestra. Cerno jam animo luctuosos vitae, quam tot inter scelera ducitis, exitus; video imminentem vestris capitibus iram Numinis, et poenas nullo terminandas aevo. His verbis perculsi, seque invicem respectantes, negant spem ullam sibi relictam esse vitae melioris: Superis pariter et hominibus invisos in ferarum spelaeis degere, et praesidiis omnibus ad bonam frugem destitui. Imo, subjecit Pater, si me auditis, nihil erit morae quin miseram hanc flagitiosae vitae conditionem felicissimâ et sanctissimâ commutetis. Persuasit: et singulos sacra primum expiavit confessione: deinde magistratum convênit; ac veniâ sontibus impetratâ, nemus infamiâ, viatores metu, totam regionem exitio liberavit.

[Note: §. XLV. P. LUDOVICUS GUSMANUS.] Quanto plus est in religiosa vita boni, tanto impensius ab illa juvenes avocare daemon studet. Ad eam capessendam vehementibus a Deo stimulis urgebatur Ludovicus Gusmanus, nobilis adolescens Hispanus. Decursis in academia Complutensi litterarum spatiis, diu haesit anxius, hinc vocante Deo, hinc revocante libertatis, quam professione religiosa deperdi vulgus putat, amore juvenili. Illum etiam longius a severioris vitae consiliis abduxerunt aequalium adolescentum exempla, sermones, insidiae. Titubantem in hoc lubrico sustinuit affinis prudens et amicus. Ejus exemplis melioribus, et oratione admonitus, miseram caducorum bonorum felicitatem, et plenam vinculorum libertatem agnovit. Demum vocanti et urgenti Deo morem ut gereret, expetiit Societatem: concessa est. Statim eum poenituit consilii: cumque initurus tirocinium putaretur, abire peregre constituit;

non tantum ut hominum e Societate consortium, sed etiam ut eorum conspectum fugeret. Profecturo amicus pudorem incussit, quod furtim ita se proriperet, instar fugitivi et facinorosi: adeundum Provincialem: causas, quibus adductus recederet, explicandas: cum bona demum gratia proficiscendum. Annuit. Adeuntem Provincialis amplexus, quaerit quorsum veniat, quid velit. His verbis ita consternatus, ita perculsus haesit, nihil ut eorum, quae paraverat, proloqui posset; nihilque succurreret aliud, nisi se Societatem velle. Rogat Provincialis boni ut consulat evocari tirones, qui novum salutent hospitem. Evocantur, et mutuo complexu gratulantes domum deducunt. Vix dies altera fluxerat; redeunt curae, ingravescit perturbatio; circumspicit se, ac miratur in casses, quos tam diligenter fugere studuerat, praeter spem ac voluntatem incidisse.

[Note: 66. Ejus vocatio ad Societatem. Ejusdem prudens lenitas, ardor concionantis, etc.] AEstuanti Deus adfuit, qui saepe levissimis e rebus aptam suorum salutem suspensamque tenet. Spatiabatur in horto, taedium ut falleret: conspicit insidentem arbori aviculam suavissime cantitantem; gressum et aurem admovet. Illa, quasi sentiret auditorem, dulces iterat modulos, sursumque ac deorsum volitans, gratissimo concentu auscultantem distinet, ejusque libertati ac tranquillitati misere invidentem: cum subito irruens milvus incautam corripit, ac discerpit. Attonitus infelicis aviculae casu repentino, constitit; mox secum: En, inquit, haec illa libertas, haec illa felicitas hominum est, suis cupiditatibus in seculi pravitate indulgentium! Ducunt in bonis dies suos, et in puncto. Ne sententiam absolveret, lacrymae ac suspiria ex imo ducta pectore, vetuerunt. Exinde prorsus in alium velut hominem mutatus, veram in suavi Christi jugo alacriter ferendo libertatem quaesivit, et sensit. Nec facile plus eo quisquam deinde valuit ad expediendos istis laqueis mortales, e quibus tam feliciter evolarat. Coaluerat in academia Complutensi juvenum perditorum impia sodalitas, in omnem petulantiam ac libidinem effusa. Eam dissolvere aggressus Gusmanus, unum e ferocioribus aggreditur; et omni officio atque humanitate devinctum paulatim adducit ad instituendam peccatorum confessionem. Cum portenta quaedam flagitiorum narraret, iisque parum moveri Pater videretur, fidentius addidit alia, et multo quidem atrociora; nonnihil tamen anxius, et metu gravioris poenae, quam tot criminibus deberi sciebat, suspensus. Sacerdos prudens trepidantem erigit, clementique adhortatione ad verum dolorem concipiendum perducit; imponit non ita gravem poenam, et idoneis monitis instruit. Hac lenitate juvenis conciliatus, Gusmano se totum permisit, a quo sensim ad meditandam peccati foeditatem, et aeterna supplicia sontibus destinata, inductus, exegit a se poenas ultro, longe graviores illis, quas confitenti amica lenisque severitas imposuerat. Neque eo contentus, scelerum participes ad sacrae confessionis remedium usurpandum paris clementiae spe adhortatus, brevi omnes ad bonam frugem revocavit. Ea demum laudanda benignitas est, quae fovet peccantes ut peccata sanet. Jure laus medico tribuitur, qui, dum ferro parcit, gravissimis morbis facere medicinam potest.

Neque minus efficax Gusmanus in mulierculis ad pudicitiae castra reducendis fuit. Compluti cum aliquando verba faceret, ex iisque adessent plurimae; omnes, unâ duntaxat exceptâ, turpem quaestum detestatae palam resipuerunt. Quod instar miraculi, nec immerito, visum. Ac sane Gusmano Deus vocem virtutis, ut loquitur sacer Vates, dabat. Tanto aestu oris atque animi perorabat, ut nonnunquam dicentem spiritus voxque deficeret, aut erumpens pectore ardenti sanguis os obstrueret. Minus tamen ista contentione proficiebat, quam nativa comitate. Peccantium miseriâ (nam haec vera calamitas est) tangebatur intimis sensibus; neque quidquam cavebat magis, quam ne ilios aut aspernari aut horrere videretur: imo cum illis sic agebat, ut pejorem crederes. Et vero se pejorem omnibus sentiebat: idque non verbis tantum ostendebat, sed factis; ultimas sibi deligens partes, vestes deterrimas; novissimum, quoad fas erat, locum. Rectoris saepe, Provincialis semel iterumque munus gessit. Collegia cum inviseret, solebat in culinam divertere, ibique coquum adjutare. Cibum in diem semel tantum sumebat. Sua omnia cum Deo communicabat consilia, in eoque per piam precationem demerendo complures horas collocabat. Consanguineorum oblitus ita erat, ut ad visendam sororem

Madriti nuptam, domo nunquam prodierit, nisi cum supremum illa diem obiret; idque disertis verbis a collegii rectore jussus. Vincula corporis exuit in eadem urbe, ut quatriduo ante praenunciaverat. Indos ac Brasilos ut adiret Evangelii praedicandi causa, cum P. Ignatio Azebedio, impetraverat: incidit aliquid impedimenti, et ipsum haec subeundi cum eo martyrii spes frustrata est: quam jacturam, dum vixit, acerbissime dessevit. Inde animum ac vota convertit ad Japoniam, cujus adeundae copiam cum nullis exoraret precibus, contulit se ad Japonicam historiam conscribendam: ut saltem eos qui legerent, ad eam expeditionem accenderet; quodque per se non poterat, per alios praestaret.

Nusquam patientiae major et mansuetudini locus est, quam in toleranda calumnia: quippe quae cum infamia conjunctam falsitatem et injustitiam habeat. Ea virtutis exercendae materia P. Gusmano non defuit. Grave illi crimen ac probrosum fuerat impositum: quod ille, sanctorum more atque instituto, cum silens imo etiam laetus ferret; visum est Societatis moderatoribus ejus existimationi tanto consulendum magis, quanto de illa minus ipse laborabat. Ergo, re ad Nuncium Apostolicum delata, quaestio legitime ac publice instituitur: et amplius quadraginta testibus rite interrogatis, quorum plerique lectissimi ac spectatissimi, cognita est Patris innocentia, et revicta calumniae falsitas. Poena in calumniatores parabatur: eam Gusmanus deprecatus, clementiâ laudem patientiae cumulavit. Sed qui vindictam sibi reservat mortalium judex aequissimus, suas partes egit; ac sycophantarum neminem manifestas ultori Deo poenas non dedisse observatum est. Judex causae toti cognoscendae praepositus, cum Acta chirographo testium rite consignata detulit ad Nuncium Apostolicum, affirmavit se ab iis audivisse tam multa de virtutibus Patris Gusmani, ut sufficerent ad eum solenni ritu inter coelites reponendum: neque se plura aut illustriora sanctorum virorum facinora cognovisse, quorum res gestas explorare legitimo in judicio jussus olim erat, ut eorum virtus honore publico et cultu ornaretur.

[Note: §. XLVI. P. FRANCISCUS ARIAS.] P. Franciscus Arias, quem Hispalensis Professorum domus ereptum terris flevit eodem anno MDCV. X. Cal. Junii, est notior e libris quos insigni refertos pietate scripsit, quam ut elogio prolixiore indigeat. Neque vero aliter vixit ac scripsit. Instituti nostri fuit observantissimus, utque ab omnibus observaretur, studiosissimus. Oratio cum assidua, tum etiam ardoris et reverentiae plena; sic, ut orantis habitus attentionem et pietatem spiraret. Molesta quandoque vexatus quartana surgebat nihilominus, ut oraret una cum ceteris; eas preces, quae simul [Note: 67. Orationis assiduae commendatio. Pauperum cura; fuga inanis gloriae.] fiunt a multis, gratiores esse Deo dictitans. Nec cessabat hortari nostros ac stimulare ad orandi sedulitatem, coelestium scilicet donorum fontem; et virtutum nutriculam ceterarum: idque unum enixe superioribus commendabat, ne quemquam ita distringi laboribus paterentur, ut suum orationi tempus deesset. Nullus illi fere sermo nisi de rebus divinis: amor paupertatis religiosae, obedientia, castigatio corporis, castimonia, quales in viris perfectis esse solent. Speculum poenitentiae passim appellabatur. Quamvis autem longo virtutis usu videretur a periculo remotissimus, nunquam tamen, nisi cogeret ineluctabilis necessitas, mulieres invisebat. Juvandos potissimum illos suscipiebat, quos ob inopiam et solitudinem despicatissimos videret. Nec aetate jam affecta cunctabatur prodire in plateas, et elementa doctrinae salutaris imperitae multitudini proponere. Ibi, si quod mancipium, si AEthiops aliquis occurreret, ut est hominum natio apprime tarda et hebes, totum se illi erudiendo dabat. Eosdem vicatim conquisitos edocebat, aut certum, quo id plenius faceret, tempus illis assignabat. Domi vero nostrae famulos nobilium qui ad nos ventitabant, otiosos in atrio, dum heros opperiebantur, convocans, modo singulos, modo universos instituebat diligentissime. Cum in sordibus et fetore nosocomiorum versaretur frequens, ea virtutis heroicae exempla edidit, quae sanctis usitata et suavia, nauseam multis, etiam audientibus, cient. Rem in primis unam feliciter perfecit, quam diuturna sacerdotum cura, magistratuum severitas, parentum solicitudo, consequi non potuerat. Conveniebant ad pugnam Hispali, diebus potissimum festis circa pomerium, agmina puerorum armata fundis et lapidibus. Postquam geminae constiterant

acies, procurrebant in se invicem furore tanto, ut contusi saxis, debilitati vulneribus, obliti coeno et sanguine, domum plerique reportarentur. Immisit se in medios; ac minando, hortando, obsecrando, immanis ludi amorem ex animis, fundas et saxa e manibus extorsit. Illud prae ceteris verebatur ne vel minimam gloriae, quae uni Deo tota debetur, particulam retineret sibi: nihilque diligentius cavebat, quam ne quid oculis hominum objiceret, unde sanctitatis colligeret opinionem, aut aliquo esse in pretio videretur. Laudatores haud secus atque insidiatores fugiebat: et in cubiculo deprehensus aliquando cum oraret, e terra eminens, eum qui viderat, jurejurando adstrinxit ne cuiquam mortalium, se vivo, indicaret. Certamen quoddam Deum inter et sanctos intercedit, ut quanto se deprimunt magis, tanto altius a Deo attollantur. Tota civitas ad sui civis (nam Hispalensis erat) funus celebrandum concurrit: feretrum proceres humeris subierunt; populus ad manuum et pedum oscula flens ejulansque processit: diripuit vestimenta, vixque corpori temperavit. In Societatem venerat aetatis anno septimo et vigesimo, jam sacerdos et curandarum animarum peritus. Theologiam, quae a schola nomen habet, docuerat in collegio Cordubensi: quae tractat de moribus, in Triguerensi; cui postea, et Gaditano, praefuit. A Baetica provincia delectus interfuerat Congregationi quintae generali anno MDXCIII. Roma reversus Hispalim, ibi consenuit, ac tomos tres illos aureos de virtutibus Christi elucubravit.

[Note: 68. Obedientiae religiosae pretium.] Cum Joannem Avilam, insignem illum interioris vitae ac virtutis magistrum aliquando inviseret (nam suavissima erant inter se amicitia et familiaritate conjuncti) anxium, et contra quam solebat, moestum offendit. Quaerit Arias quid rei novae acciderit: negat ullam satis justam ipsi maeroris causam esse, qui totus in divina gloria, in salute animarum procuranda sit. Dolet mihi, respondit Avila ingemiscens, quod caream uno maximo, quo tu, mi Pater, frueris, bono; nimirum obedientiâ. Sint illae sane, quas dicis, occupationes Deo gloriosae, proximis non inutiles: at quo scire possum pacto me illis placere Deo, et ejus implere voluntatem; in quo tamen summa perfectae virtutis est? an rem illi acceptiorem sim facturus si pagatim instituam rusticos, quam si dies totos in sacro tribunali confessionis haeream? Sed quodcumque tandem religiosus vir agat, pro certo habet Deum id velle, nihilque aliud esse, quo illi gratificari et servire magis queat. Digna vox tanto verae pietatis magistro, et quae magno religiosis omnibus viris tum solatio, tum incitamento, sit!

[Note: §. XLVII. CAROLUS CASARIUS, et FRANC. MORENUS.] CAROLUS Casarius brevissimo vitae cursu metam religiosae perfectionis adeptus, et B. Aloysiii Gonzagae vestigia proxime persecutus fuisse creditur. Jam inde a principio tirocinii molem arduam eximiae sanctitatis exstruere coeperat, quam annis quinque ad culmen perduxit. Cum philosophiae curriculum absolveret, in [Note: A. C. 1606. Soc. 67.] morbum incidit. Ad magnam sanguinis vim, quae repente prorupit ex ore, accessit acuta febris, quae illum tertio post mense sustulit Parmae. Eodem semper animo et vultu, seu valeret, seu morbo cruciaretur, mansit. Cum arderet siti, nihil quidquam unquam, quo intestinos ignes exstingueret, postulavit: nihil remedii oblatum a quibus oportebat, licet asperum, respuit: nullum summis in doloribus signum mentis aegrae, fastidientis, perturbatae dedit. Ipsi medici non semel testati sunt ad eum se venisse idcirco tantum, ut ejus modestiae, et patientiae exemplo fruerentur; et e nostris multi ejusdem tacito aspectu se acrius inflammatos ad studium perfectionis, quam diuturna rerum divinarum meditatione, confessi sunt. Dici non potest quam suaves in affectus, et sacri plenas ardoris voces erumperet, sive arderet patriae coelestis desiderio; sive Christi e Cruce pendentis effigiem stringeret amplexu, exoscularetur, compellaret.

Constans opinio illorum fuit, quibus erat notissimus, nullam instituti nostri vel minimam legem ab eo fuisse violatam: passimque omnes praedicabant nihil a se notatum in illo, quod reprehendendum culpandumve judicarent. Modestia singularis, animi religiosa demissio, divini honoris propagandi cupiditas, voluntas cum divina mire consentiens, juncta comitate gravitas et prudentia, cunctorum admirationem et amorem illi conciliabant. Corpus in separato feretro conditum,

vita conscripta, exempla virtutum ab eo, seu dum viveret, seu dum suprema aegritudine conflictaretur, edita, testimoniis virorum gravissimorum fuere consignata. Vigesimum primum aetatis annum non excesserat.

Franciscus Morenus, Hispanus, in domesticae rei adjutorum gradu sedulitatem sacerdotum et studia aemulatus est; in pueris praesertim erudiendis, quibus arrem legendi scribendique tradebat. Accurrebant parentes e remotissimis urbibus, ut suos ei liberos traderent. Ipsimet pueri non raro visi sunt armatis veluti precibus, et inita conjuratione, pro illo retinendo dimicare; si quando rumor increbuisset illum, relicta schola et docendi munere, aliquo discessurum. Accidit etiam ut libellum supplicem urbis senatui ad eum revocandum obtulerint. Huic puerili scholae addictus magnam vitae partem consumpsit, in collegiis Optensi, Securano, Caravacensi, et Villaregiensi; in quo vivendi docendique finem fecit.

[Note: 69. Christiana puerorum institutio.] Illud antiquissimum habebat ut fingularem pueris amorem in Deiparam instillaret, singulisque persuaderet eam ut adoptarent matrem ac patronam, simulque filiorum erga illam animos ac fiduciam induerent. Progressus inde paululum insinuabat illis orandi artern; in eaque plurimi quantos facerent progressus dici vix potest: adeo facile cerea puerorum aetas sequitur quocumque ducas! Denique utilium librorum, quos illis affatim subministrabat, lectione, colloquiisque piis, teneras virtutum stirpes in excultis mentibus alebat. Non alii puerorum domi forisque sermones erant, quam de Christo, ejusque acerbissima nece, de inferorum poenis; de obeunda, dum tempus est, flagitiorum poenitentia.

Ad Morenum deducebantur potissimum pueri, quorum indoles atrox et impotens nullo coerceri posse freno videbatur. Vix ingressi limen scholae impotentiam ac feritatem deponebant. Iidem natu grandiores, se totos illi dedebant, ac sanctissimis praeceptis exemplisque informati, religiosas deinde familias impleverunt. Nec pueruli duntaxat ejus proficiebant institutione, sed etiam viri: neque semel contigit ut adirent ultro ad eum homines flagitiis cooperti, et certa melioris vitae consilia susciperent. Disserentem aliquando in frequentissimo consessu de divino amore, audivit insignis theologus; totusque inardescens flammis coelestibus, quae dicentis ex ore prorumpebant, tenere se non potuit, quin clamorem tolleret repentinum; deinde lacrymas ubertim funderet, demum se proriperet, iis ut liberius indulgeret domi suae. Quemadmodum certissimus, ac latissime patens, capitur e bona puerorum educatione fructus, ita maximum hostibus humani generis dolorem inurit. Ergo ab utilissima occupatione Morenum ut abducerent, taedium laboriosae scholae saepius injecerunt: quâ maxime tentatione docentium alacritas eliditur. Quid enim videtur gravius, quam versari assidue cum pueris, eorum ineptias devorare, perferre improbitatem, mores distortos et impolitos fingere? Molestiam hanc Morenus oratione, ac meditatione magnarum, quas affert educatio puerilis, utilitatum vicit. Depulsi hac parte nefarii spiritus, aliâ illum invadunt. Morbis acutissimis ac toto sparsis corpore obruunt, tanto doloris sensu, ut ad compescendos ejulatus fauces panno involvere cogeretur. Nihil tamen de consuetis pietatis exercitationibus, nihil de rigore vitae ac poenitentiae remittebat. Ergo ad alios terrores conversi, induunt formas horribiles; minis verberibusque saeviunt. Instaurant veterem AEgypti plagam; et ranarum ac bufonum specie foedâ involant in ejus cubiculum, ad pluteum adrepunt, lectulum obsident, assultant humeris; scribenti, oranti, quiescenti, vescentique obstrepunt molestissima vexatione: quae illi nihilominus nunquam vocem aut ullum animi stomachantis et commoti fignum excussit.

Quo gravius oppugnabatur, eo plures sibi poenas ipse infligebat; ita leviora fieri quae foris ingruebant mala, dictitans. Cilicio semper indutus iu tabula nuda cubitabat: nec frigoris aestusve inclementiam superabat alio remedio, quam patientiâ. Sexies quotidie recessus animi scrutabatur, ut eum a levissimarum noxarum sordibus purgaret: horas quatuor precationi ac meditationi coelestium rerum impendebat. Divinae bonitatis est adversis miscere prospera; laetis tristia. His a Deipara verbis suavissime compellatus aliquando fuit: Confide, fili: Ecce mater tua. Maerore fractum alias, et doloribus oppressum solatus est ipse Christus, de

cruce pendens, et hanc mittens vocem: Francisce, non hic mea causa pendeo, sed tua; ut a me remedium, opem, vitam habeas. Angelo vero custode perquam fami liariter utebatur: cujus tutela fretus ac praesentia Stygias daemonem vires contemnebat. Quidquid orabat Deum, videbatur exorare: idque multis argumentis exploratum habebatur. Caravacae, ac Villaregii, sitientes agros urebat aestas arida: jamque frumenti penuria laborabatur. Confugiunt incolae ad Morenum: ejus precibus coelum momento reclusum fertilem pluviam arvis poscentibus indulsit.

Saepe abstractus a sensibus, et in divinae majestatis, potentiae, sapientiae, bonitatis admiratione defixus consistebat: Deumque in omnibus magnum et beneficum intuens, novum, quo coelestis ille ignis arderet femper, fomitem undique colligebat. Hinc mirum ducebat robur ad excipiendos Erebi crudeles impetus: qui tanto evadebant acriores, quanto ipse longius aetate ac virtute progrediebatur. De futuris rebus multa cognovit, monstrante Deo. Reditum ad Societatem, et obitum P. Bartholomaeo a Sicilia praedixit. Defecerat ille a Societate, ut suo loco memoravimus, in seculi profani et negotiorum fluctus rejectus e portu. Eum Morenus forte obvium hahuit, utque se ad supremum iter compararet admonuit: brevi enim fore ut ambos patria coelestis exciperet. Hac voce perculsus Bartholomaeus, spretis opibus, et potentissimi Principis gratia, recepit se ad pristinum vitae institutum, in eoque pie decessit. Ipse Morenus non interruptum pietatis religiosae cursum annos natus duos et septuaginta felicius absolvit, tranquillitate animi summa et hilaritate; cum diceret jamdudum sibi esse provisa quae ad negotium tanti momenti recte obeundum necessitas postularet.

[Note: §. XLVIII. PP. THEODORICUS CANISIUS, et JACOEUS GUSMANUS.] ANNIS duobus senior decessit eodem anno MDCVI. in Germaniâ P. Theodoricus Canisius, magni Canisii frater, doctrina, pietate, salutis alienae studio, fratri simillimus, Noviomagi anno trigesimo secundo supra sesquimillesimum natus, in Societatem adscitus MDLIV. priores annos egit in tradenda philosophia et theologia; posteriores in regendis collegiis, Monachiensi, Dilingano et Ingolstadiensi: religiosae disciplinae custos acerrimus; ut facile intelligeres illum e S. Ignatii, quem magistrum virtutis habuerat, schola prodiisse. Ante annos octo cum de fratris morte audivisset, subita correptus est apoplexia, id quod ipsi frater non obscure praedixerat, eum sic admonens: Vide ne mortis meae nuncius tibi aliquid apporter mali. Morbum immedicabilem, quem septennio toto invicta patientia pertulit, leniverunt paulisper admotae laboranti reliquiae sancti Patris Ignatii. Orbatus omni sermonis commercio, propter haesitantiam linguae, ac memoriae jacturam nihilominus sacerdoti peccata sic aperiebat, ut linguam expeditiorem non desiderares; quin, sanctissima JESU et MARIAE nomina, ceterorum oblitus, nullo negotio pronunciabat. Iis pie appellandis immortuus, supremum placidissime spiritum edidit V. Cal. Octobr.

[Note: 70. Doctrinae Christianae rudibus tradendae cura.] Quam fuerit cordi S. Ignatio cura pueros ac rudes instituendi ex eo intelligi potest, quod praeceperit ut Professus quilibet Societatis, et Coadiutor Spiritualis Formatus, intra annum a suscepto gradu; itemque Rectores ac Praepositi, quo primum anno regimen auspicantur, doctrinam Christianam per dies quadraginta populo tradant. Praepositis vero Generalibus commendavit gravissimis verbis ut circa hujus rei providentiam diligenter invigilent; cum nulla sit fructuosior vel proximis ad aedificationem, vel nostris ad caritatis et humilitatis simul officia exercenda. Secutus mentem atque adeo exemplum Beati Fundatoris P. Jacobus Gusmanus in hanc docendi rudes ac pueros curam incubuit, tanto majori humilitatis commendatione, quanto clariores illius natales erant. Hispanorum quippe Regum stirpe oriundus, a parentibus in magnas illustris familiae spes alebatur. Christo aliter visum, qui suae illum familiae, ut saluti multis esset, destinaverat. In eam cooptatus est, cum id minime agere videretur. Salmanticae rerum divinarum scientiam perdiscebat, doctore Gaspare Loarte; simulque perfectioris vitae ac virtutis magistrum frequens audiebat Joannem illum Avilam, Hispaniâ totâ celeberrimum. Eo duce atque auctore Gusmanus sacerdotio initiatus, mortalia despicere coepit, inque animarum salutem, una cum suo theologiae magistro Gaspare

Loarte, incumbere. Uterque jam per triennium, Apostolico more, varias patriae regiones peragraverat, cum antistes Calagurritanus, aliquot Joannis Avilae discipulos expetivit, quibus adjutoribus in sua dioecesi lustranda, et a vitiorum errorumque sentibus purganda, uteretur. Jacobum Gusmanum et Gasparem Loartem Avila delegit, ac jussit nominatim ut P. Franciscum Borgiam convenirent, a quo rationem impositi sibi muneris recte administrandi perdiscerent. Utrumque Borgia perhumaniter excepit, ac piis meditationibus paulisper excoluit: in quibus concepto divini Spiritus igne ado sunt incepsi, ut nomen ambo Societati dare decreverint.

[Note: 71. Joannes Avila discipulos suos ad Societatem aggregari gaudet.] Eos hac lege admisit Borgia, ut sacram quo destinati erant, expeditionem prius obirent. Itaque anno toto dioecesim pervagati, tales se praebuerunt, quales Avilae discipulos et alumnos decebat esse. Ille vero, statim atque ipsos ad Societatem aggregatos cognovit, incredibili est affectus gaudio: quippe Societatis progressu, virtute, fama, perinde laetabatur, ac suis ipsius bonis, quae dos verae sanctitatis est. Invidia, noctuae similis, aliena luce uritur ac tabescit. Imo profitebatur sibi olim descriptam in animo fuisse instituti postri formam; sed quod ipse, prae virium imbecillitate, non potuisset exequi, aiebat ab Ignatio, quem gigantem vocitabat, fuisse perfectum. Discessuris in Italiam anno MDLIV. ad ponendum tirocinium, carissimis alumnis haec mandata dedit: Ut se ad crucem quamlibet subeundam compararent, ad calumnias et contumelias laetissimis animis excipiendas: ut gauderent, instar vilissimi luti, proculcari ab omnibus, et ubique tanquam omnium novissimi sedêrent. Locus, inquit, in quo statis, terra sancta est: cupiditates et curas rerum caducarum, ut calceamenta quaedam, exuite: nec voluntatis tantum propriae nutum, sed intelligentiae quoque judicium deponite; nihil dubitantes quin id plane Deus velit, quod vestri vobis praesides imperabunt. Vestrum quidem hoc opus, hic labor esse debet, bene de omnibus mereri, omnium saluti consulere: delectus vero laborum et occupationum, in quibus proximos adjuvetis, vester non est. Reguntur a Deo rectores familiarum religiosarum; et consiliorum suorum habent causas, quae vobis latent. Vos igitur totos illis permittite, omissisque inanibus curis, eam Christi vocem animo saepe volvite; Quid ad te? tu me sequere.

His informatus monitis Gusmanus Apostolico muneri, statim post tirocinium exactum, addictus est a S. Ignatio; ac totam fere Italiam, magnamque Hispaniae partem, docendo plebem infimam et prima sacrae doctrinae capita rudibus explicando peragravit. Diurno labore fatigatus in nosocomium solebat divertere: viae taedium concinendis meditandisque Deiparae laudibus levabat. Cum erat aedis sacrae copia, complures horas ante sanctissimum Sacramentum consumebat orando, novasque rationes divini sacrificii majori cum pietate ac fructu quotidie celebrandi excogitabat. Sic assueverat bonam in partem aliorum dicta vel facta interpretari, ut nihil non excusaret, condemnaret nihil. Quam autem erat prolixus et perspicax in alienis laudibus commemorandis et audiendis, tam erat caecus ac surdus in suis: nec de se injicere sermonem, aut injectum alere, auditus unquam est. Cum aetas ingravescens ipsi facultatem ademisset prodeundi domo, et populum pagatim erudiendi, ut solebat; Hispali sodalitatem instituit, quam heredem hujus curae et muneris utilissimi reliquit. Certum igitur vectigal curavit attribuendum educandis clericis, qui hanc docendi rudes provinciam unice susciperent. Quo exemplo deinceps Compluti, aliisque in urbibus sodalitia ejusmodi sunt fundata, magno animarum fructu, praesertim agrestium. Pereunt illae non raro docentium penuriâ, quibus urbes nimium multis abundant. Extremos vitae annos, quam usque ad octogesimum tertium protulit, variis et gravibus morbis exercitos habuit, sed patientia et animi aequitate insignes: quo fere tempore infirma et querula [Note: §. XLIX. PP. MICHAEL A FONTIBUS, ET ALEXANDER HUNNAEUS.] senectus, omnia fastidiens, sibi et aliis oneri est.

QUAM virtutis et gloriae materiam Gusmano Europa dederat, hanc suppeditavit P. Michaeli a Fontibus India; ubi per annos viginti christianam religionem propagavit. Cum vocantem ad religiosam vitam Deum non audiret, illectus licentia

juvenili, accidit ut transacta per ludum nocte, inerraret aliquando per urbem. Tunc audire visus est vocem minaciter inclamantem: Quo pergis, miser? Quo te is perditum? Ac primo quidem neglexit: sed iterum minitantem audiens, diriguit; obortisque lacrymis in Deiparae sacellum vicinum fugit: ubi noctem reliquam excubans, in Virginis sanctissimae fidem et clientelam totum se contulit. Mox ad vitam e virtutis verae norma componendam aggressus, non satis habuit mutare mentem ac mores, nisi mutationem hanc in eorum defigeret oculis, quibus offenfionis aliquid solutiori vita obtulisset. Jocis aequalium ac ludibriis exceptus, luit sane libenter hanc poenam exempli deterioris, quodcumque illis praebuerat; ac pietatem palam colere instituit. Cum tamen ne sic quidem vocanti Deo satis auscultaret; se demum suaque omnia illi permisit, gravi admonitus periculo. Nam iter facienti per urbem molare faxum, a vitioso divulsum muro, ante pedes corruit. Obterendus erat, si gradum promovisset. Tum enimvero sublatis in coelum oculis, Do manus, inquit, ô Deus, et quo vocas, sequor. Nec distulit ambire Societatem, in eamque venit anno MDLIX. cum ipse alterum a vigesimo ageret. Est haec naturae mortalis imbecillitas ac labes, ut in rebus arduis capessendis tarda; in prosequendis parum sibi constans ac firma sit. Christi jugum Michael noster laetus alacerque subierat: refrixit ille paulatim ardor; contentio prima relanguit. Cessanti divina bonitas hunc in modum stimulos addidit. Florebat Gandiae, ubi tirocinium ponebat, virgo sancticatis fama non vulgari, Elizabetha Texera. Huic obtulit se videndum, ut alias saepe, Christus, praegravem humeris crucem attollens: adesse videbantur tres e Societate novitii: quorum unus immane crucis pondus impigre complexus, Servatorem parte oneris levabat: alter eam digitulo tangebat molliter: tertius adstabat procul, spectator inutilis. Ad virginem ductus est forte Michael a magistro novitiorum, qui eam audire conficentem solebat. Haec ut juvenem aspexit, nunquam antea cognitum, compellavit nomine: mox, Ecquid, ait, crucem Christi tantum horres? Ac deinde, quid vidisset exposuit. Agnovit se in hac imagine novitius, et erubuit: illosque repetiit animos, quos habuerat, cum primum se Christo daret: neque postea visus est hunc pietatis ardorem remittere. Illo succensus imperia majorum laetissimus excepit, quibus in Peruam ire jubebatur. Ivit anno MDLXVII. et Christum primus in amplissimas Americae provincias intulit.

[Note: 72. Odium peccati. Cultus B. Virginis. Apparatus ad conciones. Laboris solatium.] Id studebat unice ut ii, quos erudiebat, capitales cum peccato gererent inimicitias. Itaque cum ex Indico neophytorum grege, quempiam de scelere suspectum interrogaret, Egone, ait ille, istud fecisse aut cogitasse possum, qui Christianus sim? Nec minori satagebat cura, ut Virginem Deiparam singulari amore complecterentur. Quamobrem accurate docebat quae illius colendae ratio, quis recitandi rosarii dexter modus, quae virtutes ejusdem potissimum imitandae. Idque ut impensius etiam faceret, incitatus exemplo est. Cum enim iter haberet per inculta montium juga, foedam tempestatem collectae subito nubes conciverunt. Ruere imber densissimus, mugire tonitrua, fulmina vibrari. Secedit in speluncam, cum barbaris quinque ipsum comitantibus; et continuo ad orandum se accingit. Exemplum secuti duo e comitibus rosarium pie recitant, aliis otiose confabulantibus. Ecce autem improvisum horribili fragore fulmen in speluncam irrumpit, et illos congerrones, ceteris salvis, mactat.

In Europam ex America revocatus ob negotia gravissima, iis confectis, cum regressum in Peruam, quo votis omnibus ferebatur, intercluderet effera jam aetas; sic in Aragonia constitit, ut locum mutatum diceres, non laborem. Oppida vicinosque pagos concursans, ibi plus impendebat operae, ubi majorem doctrinae salutaris penuriam, et solitudinem a sacris oratoribus intelligebat esse. Nullus dies abibat quin aut in templo, aut in carcere, aut in nosocomio pro concione diceret. Concionem praeparabat attenta precatione, in qua tres quotidie horas consumebat. Verba de Deo facturus ad frequentem populum, procidebat supplex per unam aut alteram horam ante Christi crucifixi effigiem inde hauriebat ea quae dicturus erat; et ab hoc divino fente hausta esse apparebat. Pedibus iter obire,

uti vestitu obsoleto, humilitatis ac patientiae materiam omnem consectari, solenne illi ac dulce semper fuit. Cum aliquando graviori labore fractus, animo pariter et corpore langueret, obtulit se illi Deipara coelesti refulgens luce, ac bonum animum habere jussit: affirmans fore, ut ejusmodi aerumnis purgatus, ac poenarum, quae in piacularibus penduntur ignibus, immunis recta in coelum post mortem evolaret. Hoc idem illi Christus Dominus confirmavit, eumque de concessa peccatorum venia, ob quam anxius diu haeserat, certiorem fecisse dicitur: nec semel ipsi res varias, quae post erant eventurae, monstravit. Morbo et maerore, quem permolesti creabant conscientiae scrupuli, laborantem S. Vincentius Ferrerius, cujus erat apprime studiosus, liberavit. Ejus obitum, et insignem in beatorum regno locum, multi divinitus cognovere: ac praesertim Franciscanus, eximiae vir probitatis, et spectata rerum abditarum cognitione praeditus. Ille ab antistite Valentino, quem Paulus V. examinandis D. Ignatii miraculis praefecerat, interrogatus respondit visum sibi fuisse Societatis conditorem cum Deipara Sanctissima, Divisque Petro ac Joanne, procedentem obviam animae felici, e vinculis corporis in coelum emicanti; quam coronâ redimire Virgo Dei mater videbatur. Jussus Franciscanus edere beatae illius animae, quam excepturus prodierat Ignatius, nomen; Patrem Michaelem a Fontibus, Societatis JESU alumnum, esse dixit. Ejus mortem assignat collegium Valentinum, ubi decessit, tertio Idus Februarii MDCVI. et anno aetatis LXVIII.

P. Alexandri Hunnaei obitus in eundem annum incidit, non in consequentem, quo ab aliquibus rejicitur. Ortus clarissima Hunnaeorum gente in Scotia, parentum piâ et liberali disciplinâ institutam habuit pueritiam. In Galliam profectus litterarum causa, eas ingenio excellenti celerrime complexus est. Juris scientiam Avarici Biturigum docebat, cum ad Evangelicae scientiam perfectionis in Societate perdiscendam animum appulit: ac paucis mensibus eos habuit in religioso instituto progressus, ut viri graves, et rerum nostrarum peritissimi, affirmarint vix quidquam in eo desiderari ad virtutem perfectam potuisse. Christiani potissimum et religiosi praeceptoris, in erudiendis adolescentibus, regendaque schola, numeros omnes explevit.

[Note: 73. Scholae puerilis cura. Concionum supellex.] Singulorum, praesertim si qui viderentur deteriores, benevolentiam fibi adjungebat, ut eos ad Christum perduceret. Nullum in eo dictum aut factum a discipulis animadversum unquam est, quod religiosum virum non deceret: tam erat sui compos, ac perturbationis omnis expers. Quae ratio longe certissima est coercendae juvenilis proterviae. Si quid porro in eorum animis altius defixum esse cuperet, hoc tanto mentis ardore, qui etiam emicabat ex oculis; tanta vocis suavitate tractabat, ut omnes inflammaret. Quam in ludo litterario eloquentiam exercuerat, eandem in templis, et sacris concionibus, non splendide minus ac utiliter exprompsit. Concionem meditato diligenter Evangelio, et collectis Patrum sententiis instruebat: quam supellectilem circumferebat adeo expeditam, ut operosa praeparatione ac libris facile careret. Ejus occursum, et quamlibet cum eo dimicationem, summa ope fugiebant haereseos magistri, cum scirent se statim contortis, quae habebat in promptu, Patrum et Scripturae testimoniis, quasi jaculis configendos. Quos ad Fidem ab errore traduxerat (quamvis eorum infinita prope foret multitudo, maxime in Genevenfium finibus, ubi quinque sexve annos strenue desudavit) plerosque omnes descripserat in codice, ut statis temporibus Deo pro ipsis supplicaret. Morum suavitas et candor, integritas vitae, incensus animos juvandi ardor, laboris assiduitas ac tolerantia, ceteraeque virtutes faciebant ut illum tanquam hominem de coelo lapsum omnes suspicerent, seque illi totes fingendos flectendosque dederent. Quod in castris Caroli Emmanuelis, Sabaudiae Ducis, maxime perspicere licuit: ubi ab ipso Duce, primariisque centurionibus audiebatur, instar oraculi; et a militibus, parentis instar, diligebatur. Invectae cum eo modestia, pietas, pudor licentiam, otium, ceterasque castrorum pestes fugaverant. Solvit illum corporis vinculis in collegio Camberiensi, acutissimus calculi dolor, quo martyrii genere videtur Deus satiare voluisse cupiditatem, qua

flagrabat profundendi pro salute mortalium et divina gloria sanguinis; et cujus explendae occasiones omnes aucupatus erat.

[Note: 74. Justi Lipsii pietas; et benevolentia in Societatem.] Libet nostris addere praeclarum illud eruditorum lumen, eodem extinctum anno Lovanii, Justum Lipsium: quem nostrum haud immerito dixerim, pro singulari benevolentia, qua Societatem complectebatur. Adscriptus Beatissimae Virginis sodalibus in collegio Lovaniensi, omnes assiduitate ac pietatis studio superabat. Primus inferebat pedem in sodalitium solitis diebus; postremus efferebat. Paulo ante mortem interrogatus a P. Leonardo Lessio, quo ad sacras confessiones utebatur, cujus rei potissimum recordatione tunc laetaretur, affirmavit hoc maxime solatio sustentari se se, quod Deiparam a teneris ex animo coluisset, ejusque in sodalitatem fuisset cooptatus. Mox, oculis in coelum sublatis, O Mater Dei, exclamavit, adsis famulo tuo, cum tota aeternitate decertanti. Neque saepius quidquam aut impensius fecit ad extremum usque spiritum, quam ut ejus nomen suavissimum vocibus intermortuis appellaret. Admonitus inter acerrimi dolores morbi ut, quae de sapientum patientia tam erudite scripserat, meminisset; digito in Christi crucifixi effigiem intento, respondit: Haec est vera patientia: Domine JESU, doce me patientiam Christianam. Rursus, cum in aliqua una cogitatione diutius attentiusque defixus haereret, rogantibus ecquid animo versaret; AEterna, inquit, praemia laborantibus promissa. Ea sibi semper fuisse, dum viveret, proposita subjunxit. Idque habebunt facile persuasum qui magnam excellentis viri mentem ab humanis commodis longe disjunctam cognoverint: cujus ea modestia fuit, ut a Rege Franciae invitatus magna mercede ad capessendam Delphini Galliarum institutionem, excusaverit tenuitatem suam: ac tranquillae pietatis in otio [Note: §. L. P. ACHILLES GALLIARDUS: JOAN. PETRUS DIVITIA, et P. MICHAEL ROGERIUS.] erudito colendae opportunitatem muneri honestissimo praeposuerit.

P. Achilles Galliardus, Patavinus, Societatem una cum duobus germanis fratribus, ipse maximus natu, inierat anno MDLIX. Philosophiam in collegio Romano docuit, vix annos quinque et viginti natus: deinde theologiam Patavii et Mediolani. Postea Taurinensi collegio et aliis multos annos praefuit: Mediolanensem et Venetam Professorum domum rexit. Pollebat magna dicendi ad populum [Note: A. C. 1607. Soc. 68.] facultate; quam volutandis nocturna diurnaque manu Sanctorum Patrum monumentis alebat: nec minori sollertia ad exercendos homines piis commentationibus, ad quas illos industria singulari perducebat. Nullum erat fere civium genus, cui peculiarem operam, suisque descriptam locis ac temporibus, non impenderet. Curam gerebat opificum, mercatorum, sacerdotum, religiosorum, sacrarum Deo Virginum; seque unum in omnes veluti partiebatur. Extremum aetatis senio et morbis gravatae tempus patiendo consecravit; cum ceteras ejus partes agendo illustrasset. Dimidio corpori motum omnem apoplexia eripuerat: cumque vivum bona sui parte cadaver dimidia mors abstulisset, animus integer ac laetus expectabat, dum contrito, qui supererat, laqueo ad superos evolaret.

Divitem bonorum exemplorum thesaurum eodem anno collegium Ferrariense perdidit Joannem Petrum Divitiam, rei familiaris adjutorem. Modestiam, ad omnes, quae nobis de illa virtute praescriptae sunt, regulas compositam prae se ferebat: quae una miras ad conciliandos externorum animos illecebras habet, ac pulcherrimum mentis religiosae speculum est. Hac ille omnes et sibi et Deo devinxerat. Cum procuratoris in Veneta Professorum domo socius, saepissime foris esse cogeretur; prodibat nunquam, nisi onustus piis libellis, rosariis, numismatis sacris, quibus munusculis delinitos homines ad peccatorum confessionem et studia pietatis alliciebat. Ardore pari ceteras virtutes coluit. Ter singulis hebdomadis divino pane vescebatur. Totum illud tempus, quod a sumpto cibo in familiari, ad animos paulisper laxandos, sermone conteritur; id coelestibus cum Christo colloquiis ante majorem aram transigebat. Ad ignem accedebat nunquam, etsi rigida saeviret hyems: cubabat in lodice vili, sine culcita: multos dies producebat jejunus. Hoc etiam habebat, ut erga bene de Societate meritos gratum ac memorem animum in primis adhiberet; vivos illos colere, mortuos et suis et

alienis precibus adjuvare conabatur, et ad eam curam sedulo nostros excitabat; quod sua, ut alias diximus, sponte Societas tota facit.

Longum et felicem utilis ac laboriosae vitae cursum Salerni absolvit P. Michael Ruggierus, sive Rogerius, cui fuit divinitus concessum, quod S. Francisco Xaverio negatum erat, ut primus omnium e Societate pedem in imperio Sinensi poneret. Ortus Gravinae in regno Neapolitano, post aetatem primam in studio litterarum contritam, maximis fuit negotiis, propter insignem juris scientiam pari coujunctam prudentia et sagacitate, administrandis praepositus. Jamque famam non vulgarem, opesque collegerat, cum oblatas a blandiente fortuna spes, remque lautam, ut vocantem Christum in Societate sequeretur, abjecit. In Indiam cum Patribus Rodulpho Aquaviva, et Matthaeo Riccio, solvit anno MDLXXVII. Post brevem operam in ora Piscaria navatam, accitus est Macaum a P. Alexandro Valignano Indiae Visitatore, de Sinarum imperio in Christi libertatem asserendo consilia dudum agitante. Ibi totum se dedit cognoscendis Sinarum litteris, molles aditus in amplissimum Imperium, et praestituta coelestibus decretis tempora opperiens. Ibant Lusitani statis mensibus, ad nundinas, in Quantuniam provinciam: ivit cum illis, tum explorandae regionis causa, tum perdiscendi mandarinorum et litteratorum sermonis. Hic enim tantum a vulgari sermone discrepat, quantum vir nobilis a plebeio. Limatus loquendi usu longo, praetorem urbanum ausus est officii causa convenire. Acceptus non inhumaniter, laudavit apposite hominem, et magnum cognoscendi Sinicas artes ac litteras desiderium prae se tulit. Ubi delinitum hac vidit esca, postulavit ut sibi copia fieret inter Sinas, a quibus facilius disceret, in urbe Quamcheo, commorandi: quod negatum hactenus fuerat Lusitanis. Cum enim diem exegerant in nundinis et urbe, referebant se sub vesperam ad naves, ibique pernoctabant. Impetravit; ac primus nostrorum sedem in Sinica civitate collocavit.

Re ad aulam delata, excitatus derepente Sinarum suspicax de hominibus exteris metus, contemptu mistus et odio, Rogerium fugere compulit. Revocatus eventu miro, ut legere est Libro IV. hujus Partis V. domicilium in urbe Sciauquino, et Evangelii praedicandi potestatem adipiscitur. Inde omnem captabat occasionem in interiores imperii partes penetrandi, atque adeo ipsum imperatorem conveniendi, cujus auctoritas omnino necessaria videbatur ad rem Christianam stabiliendam. Nulla homini externo patebat via: nullus, etiam inter proceres reperiebatur, qui hospitem et peregrinum producere in hanc Sinicae majestatis lucem auderet; ad quam vix Regum ac Principum legati cum exquisitis muneribus aspirabant. Ars una rei conficiendae visa est facillima et certissima, si legatio a Pontifice Maximo, et Rege Hispaniae mitteretur ad Sinarum imperatorem. Hanc viam tentare placuit. Destinatur in Europam ad Sixtum V. et Philippum II. Rogerius, nempe totius regionis apprime gnarus, ut mentem utriusque de tanto negotio exquirat; ac legationem adornet. Probavit Hispania consilium, probavit Roma. Quid obstiterit quominus res ad exitum perduceretur, diximus Lib. XIX. Rogerius annis, et exhaustis terra marique laboribus confectus substitit Salerni, et privatis maximarum virtutum exemplis ornavit Societatem, quam in imperio Sinensi patientia, eruditione, pietate illustraverat.

P. Lucas Ellentz per annos decem verba Treviris fecerat in praecipuo urbis [Note: §. LI. PP. LUCAS ELLENTZ, CONRADUS ONNEKINCKUS, et FRANC. BENAVIDES.] templo. Prima luce anni MDCVII. cum sanus et valens ad dicendum processisset, vitam cum ipsa concione clausit, e suggesto elatus ad tumulum. Concionandi laborem sex ipsis et viginti annis pertulerat indefessus, et semper ad dicendum expeditus, quocumque obedientia vel caritas vocaret. Non inducias laboriosi muneris, non vacationem ab audiendis in templo confessionibus, a lustrandis carceribus et nosocomiis, postulans. Singulari pollebat dote ad veneficos et magos, quorum feraces vicinae valles erant, Sathanae eripiendos. Plures ducentis igni damnatos, ad feralem prosecutus rogum fertur. Ea gratis pernoctare in ergastulorum sordibus, dies totos absque cibo transigere, itinera

longa et ardua ingredi non cunctabatur; donec praedas jam prope devoratas ex Erebi faucibus avelleret.

Palatioli (oppidum est in Trevirorum conspectu) comprehensi fuerant ejus generis duo facinorosi. Advolat, hortatur, evincit ut daemone deserto ad Christum se convertant. Illi caritate hominis permoti, et ejus potius quam suam vicem dolentes, orant ut suae saluti consulat; admonentque constitutum fuisse in conventu magorum nocturno, ut e medio quamprimum tolleretur. Obsecrant in primis ne postridie cum ipsis eum, ubi erant afficiendi supplicio, locum subeat: si enim venire pertendat, certissime periturum. Haec risu Pater, ut solebat, excepit, et ire porro perrexit. Jam sontes ad infelicem alligati stipitem erant, jam ignis pyrae admovebatur: quieta omnia et secura. Cum subito coorti e diversis sereni coeli partibus venti solem atris nubibus obducunt, imber diluvio similis prorumpere, intonare fulmina, crepitare densa grando, populus in vicinam silvam fugere. Perstat Pater immotus, et adstrictos palo reos, cohortari non cessat. Increbrescunt nimbi, disjicitur lignorum strues, coelum terris miscetur: ita ut stationem paulisper omittere coactus fuerit; cum exaudiri jam vox nulla posset. Obtritum periisse credidit populus. Rediit incolumis, ubi primum resedit insanus procellae fragor: ac morituros accendit exemplo constantiae, ad vincendum imminentis leti metum, et spernendam tyranni Avernalis imbecillitatem.

Suum quoque concionatorem Moguntini Patres extulere, P. Conradum Onnekinckum, Westphalum; anno aetatis quinto duntaxat ac trigesimo. Lugendus eo magis et immaturus fuit ejus obitus, quo praestantior ipsi erat et ad dicendum natura, et virtus ad agendum. Ante quam iniret Societatem, jam tum habebatur honor illius probitati: ad hanc magna facta est per religiosam professionem accessio: nec dubitabant dicere, quibus familiariter utebatur, nullam e nostris legibus ab illo praeteritam videri, aut negligentius observatam. Externi vero, quorum ex animis vel haeresim vel vitia conabatur evellere, unum esse testabantur, cui resistere nequirent. Integrum aliquando pagum, ab aliis frustra tentatum, ab errore ad veram religionem traduxit. Mendicantium turbam ad collegii valvas quotidie confluentem sub horam prandii, Spirae ac Moguntiae complures annos erudivit. Conciones orans, ac fere genibus nixus, componebat. Afflictandi corporis ardore tanto tenebatur, ut inhibendus esset. Rogatus [Note: 76. Patrocinium B. Virginis.] cur labori modum poneret nullum, respondebat: Cur tandem ad Societatem veni? Quaerenti etiam quorsum in colenda Beatissima Virgine tam diligens ac multus foret: Quia mihi compertum est, inquit, neminem aut religiosae vocationis, aut salutis adire periculum, qui MARIAE in fidem clientelamque totum se contulerit.

Perperam in annum MDCVIII, scriptores vulgo nostri rejiciunt obitum P. Francisci Benavidis Hispani, quem e certissimis sextae Congregationis Actis constat MDCVII. mortem obiisse. Quamquam ejus omnis vita, mors quaedam jure potuit appellari, adeo sibi omnes vitae suavitates interdixerat. De illo Pater Hieronymus Florentia dictitabat, se neque meliorem animam, neque deterius, quam P. Benavidis, corpus cognoscere: non solum quia tenui et incommoda utebatur valetudine; verum etiam quia suo corpori, quamcumque posset molestiam exhibebat: tam inimicus illi erat, imo tam sancte amicus!

[Note: 77. Jungenda mortificationi humilitas.] Corporis durae tractationi conjunxerat humilitatem: quae si absit, plerumque accidit ut isti austeritatis amatores, domito corpore, indomitos animi motus et effrenatos retineant; protervi, contumaces, iracundi; tam superbe sui aestimatores, quam prave contemptores aliorum. Benavides id studebat unum ut lateret; ut splendorem natalium tegeret; aliasque, unde nomini celebritas paratur, dotes: aut si cogeretur in lucem hominum prodire (quod propter gesta in Societate munera, et collegiorum curam ipsi saepe demandatam effugere non poterat) id agebat certe ut omnium infimus videretur. Servorum occupabat ministeria: cum plebecula, et pueris sedebat in templo: de se suisque rebus parce

ac demisse; de alienis quanta poterat cum laude loquebatur. Electus Toletanae Provinciae suffragiis, ut Congregationi Romanae Generali VI. interesset, Genuam attigit ille quidem, sed jactatione navis aeger: ac paulo post occupatus febri ad meliorem vitam migravit in Senensi urbe, sub Calendas Decembres. Ejus obitum in ipso temporis articulo Romae divinitus cognovit vir spectatae probitatis, et veteri cum illo familiaritate junctus. Illud quoque pertinere ad indicandam viri sanctitatem multi putaverunt, quod post ejus mortem observatum fuit. Etat ipsi, dum viveret, peculiaris consuetudo cum uno e nostris: amicitiam similitudo morum et par pietatis ardor strinxerat arctius. Saepe de rebus divinis inter se conferebant sermones, et mutua perfectae vitae desideria fovebant. Visi sunt aliquibus conjunctiores, quam religiosae communitas vitae pateretur. Hoc ubi sensit Benavides, ita cum socio convenit, ut inter se omnem omnino familiaritatem abrumperent, et quam longissime disjungerentur. Ac sane alter Indiam expetiit: unde majorum jussu post aliquot annos in Italiam redux, et morbo in eadem urbe Senensi correptus, in eundem cum amico tumulum illatus est, Juncti sunt feliciter in ipsa morte, qui se virtutis et obedientiae studio disjunxerant, felicius in coelo jungendi.

LIBER XXV. PARTIS V. HISTORIAE SOCIETATIS IESU.

Argumentum et Synopsis Libri XXV. Res praeclare gestae, virtutes, mors, illustrium aliquot hominum SOCIETATIS IESU, ab anno MDCVIII. AD ANNUM MDCXVI.

ANNO MDCVIII. Martini Antonii Delrii. Ioannis Uchalii. Sebastiani a Campo. Sertorii Caputi. Pauli Hoffaei. Faustini Salodiani. Christophori AEgidii. Antonii Pinae. MDCIX. Francisci Foliani. Nicolai Serarii. Georgii Colibranti. Andrea de Zea. MDCX. Simeonis Rivieri. Roberti Cuissoti. Florentii Bouchorftii. Ioan. Thenensis. Venceslai Sswihowski. Caroli Carlantini. Thomae Sanchis. MDCXI. Petri Ribadeneirae. Ant. Possevini. Eleutherii Pontani. Hieronymi Torris. Ioannis Busaei. Alfonsi Barrerii. Baltbasaris Pinnae. Bernardi Colnagi. MDCXII. Richardi Hallexi. Christophori Clavii. Stephani Szanti. Petri Scargae. MDCXIII. Sebastiani Sarmienti. MDCXIV. Oliverii Manarei. MDCXV. Claudii Aquavivae. Fabii de Fabiis. Petri Ant. Spinelli. Iacobi Dei. Antonii Cardenae. Sebastiani Barradii. Petri Carilli. Petri Bellidi. Ioan. Cardimi. Tironum aliquot constantia virilis, et memorabilis ad Societatem vocatio. Desertores Societatis nonnulli morte luctuosa, poenisve gravibus, a Deo castigati. Congregatio Generalis VII. P. Mutius Vitelleschus creatur Praepositus Generalis Societatis.

[Note: §. I. P. MARTINUS ANTONIUS DELRIUS.] NE Liber XXIV. nimiam in molem excresceret, postremam illius partem in hunc XXV. contulimus, eamque ab interitu insignis viti auspicamur, P. Martini Antonii Delrii, Antuerpiensis; quem Justus Lisius appellare non dubitabat aevi sui miraculum. Sane annos tantum natus undeviginti, antequam animum ad Societatem nostram adjiceret, commentariis [Note: A. C. 1608. Soc. 69.] Senecam tragoedum illustraverat: in quibus locos profert depromptos e mille amplius auctoribus, quorum plerosque ne nomine quidem sibi esse cognitos ipse Lipsius affirmabat. Praeter antiquas et eruditas linguas, Graecam, Latinam, Hebraicam et Chaldaicam; sciebat etiam Italice, Hispanice, Flandrice, Gallice et Germanice. Poetarum, oratorum, historicorum quantum erat in omnibus Belgii bibliothecis, evolvisse ferebatur: idque non obiter, nec ita ut solos,

quod plerisque usuvenit, librorum titulos nosset; sed attente ac meditate; iis decerptis quae in unoquoque insigniter dicta et pertractata observasset. Id appâret in Solino, quem eruditis observationibus explanatum edidit natus annos non amplius viginti: itemque in Claudiano, quem selectis pariter adnotationibus perpolitum, altero post anno, videlicet MDLXXII. vulgavit; denique in doctissimis de jure commentariis. Nam ad Musas amoeniores severiorum quoque litterarum studium addiderat. Perceptâ Parisiis philosophiâ, praesertim eâ quae mores instruit, Duacum, ut juris scientiam perdisceret, se contulerat. Ea tum academia Philippi II. Regis Catholici auspiciis florens, Belgicam nobilitatem alliciebat. Duaco deinde Lovanium, Lovanio Salmanticam, ubi vigebant studia litterarum, profectus, collectas bonarum artium opes doctissimorum virorum consuetudine vehementer auxit.

[Note: 1. Ejus vitae ac studiorum ratio ante initam Societatem.] Redux in Belgium cooptatus, est ab eodem Rege Catholico in supremum Brabantiae senatum. Quo in magistratu dum integerrime versatur, elucubravit Miscellanea scriptorum universi juris: opus ingens, et infiniti prope laboris; omnes enim jurisconsultos, omnes eorum interpretes, perlegerat. Quod ne cui mirum atque incredibile videatur, juvat quam tenet et studendi rationem, quam totius diei descriptionem servaret nondum inita Societate, cognoscere. Bene mane [reading uncertain: page damaged] , postquam rei divinae interfuerat, modico pane, quem intingebat in vinun generosum, caput ac stomachum labori praeparabat. Deinde abdebat se in musêum, in eoque perdurabat usque ad multam noctem; donec eum famulus ad cenam, non raro invitum ac reluctantem, abduceret. In museo sellam ac pluteum subjectis rotis ita fabricandum curaverat, ut levi pedis impulsu per omnia librorum loculamenta seipsum ac pluteum, cum omni litterariâ supellectile circumveheret. Hac pertinaci assiduitate doctrinam excellentem, quae nisi labore venalis non est, consecutus fuerat. Studendi contentionem in maximis negotiorum occupationibus non remisit: ac ne tum quidem, cum Brabantini Procancellarii munnere auctus, et regio fisco praefectus fuit, anno MDLXXVIII. Hoc in munere verissimam illam antiqui oratoris docuit esse vocem, qui tum demum rempublicam fore beatam praedicabat, cum eam philosophi, hoc est, viri sapientes ac probi administrarent. Quo tempore, ut erat omnium quae in Belgio gererentur, apprime gnarus, Commentarios de Belgarum seditione conscripsit, Julii Caesaris consilium et industriam aemulatus. Sed quia libere, neque ad gratiam, scripserat, premendos tandiu duxit, dum ii quorum intererat, fato concessissent. Lucem tamen publicam citius aspexere, amicorum operâ, per quos editi sunt Madriti, ficto nomine Rolandi Natini Miritei, praefixo.

In hoc intestino Belgii tumultu, totque publicis ac privatis cladibus, inconstantiam rerum humanarum ac pericula perspiciens, portum quaesivit, ubi conquiesceret. Eum obtulit Societas Jesu, in qua pietatem et doctrinam, familiares sibi a teneris unguiculis artes, florere cernebat.

[Note: 2. Societati JESU dat nomen. Ejus in ea occupationes, studia, virtutes, libri.] Ut publicum, quo fungebatur, munus deponeret, causatus est iter in Hispaniam necessarium, domestici negotii obeundi gratia. Nam Delria gens ab Hispanis originem ducit, exstantque illius egregia Segoviae, et Burgis monumenta. Sane maximi negotium hoc momenti Pelrio erat, nempe negotium salutis aeternae; cui ut consuleret, in Societatis tirocinium se recepit Vallisoleti, annum agens undetrigesimum. Hîc, ille Brabantini senatus modo princeps, arbiter justitiae, regii aerarii praefectus, inter pueros tirones delituit. Nullum etat tam vile despicatumque ministerium domi, nulla tam abjecta occupatio, quam non hilaris capesseret. Haec animi religiosa demissio eluxit adhuc in eo clarius, cum ad prima dialecticae elementa revocatus est. Quamvis enim Parisiis Joannem Maldonatum philosophiae magistrum audivisset, nihilominus in ea parte quae mores instruit, magis versatus erat, quam in altera, quae disserendi subtilitatem tradit, ac naturae scrutatur arcana. Quamobrem optimum factu visum est, ut philosophiae spatium a carceribus iteraret. Quod ille tam feliciter est emensus, ut integram post paulo philosophiam Duaci magna cum ingenii laude dacuerit: mox theologiam Leodii, Lovami, Graecii, et Salmanticae; ubique solidi vim ingenii cum pari pietate

conjungens. Etsi autem litteras amoeniores, quibus tam feliciter indulserat, non omnino negligeret, in majoribus tamen argumentis et utilioribus, quemadmodum institutae vitae ratio postulabat, otium quodcumque vacabat a docendo, consumpsit: cujusmodi sunt Commentarii in Canticum Canticorum, in Jeremiae Threnos, in difficiliores locos sacrae Scripturae; Adagialia sacra veteris Testamenti; Vindiciae Areopagiticae; Florida Mariana; Polemica Mariana, et alii quidam libri de laudibus Deiparae. Hanc enim tenerrimo quodam pietatis sensu, quasi melioris sibi virae auctorem, et parentem, semper coluit. Eandem praeterea spectabat tanquam Ecclesiae catholicae certissimam tutelam adversus nefarios impetus haereticorum; quorum errores, pertinaciam, fraudes ipse odio prosequebatur adeo capitali, ut quotiescumque de illis mentio incidebat vel levissima in congressu familiari, arderet vultus, pectus aestuaret, oculis auribusque perfidiam aversaretur. Neque tamen stilum stringebat nisi in pertinaces. Tunc ipsos cogebat si non amplecti verum, faltem intueri. Ab omnium tamen, etiam mitiorum, consuetudine amicos diligenter abducere nitebatur: ut in Justo Lipsio patuit; qui ab Hollandis ob insignem eruditionis famam arcessitus, ut publice doceret Lugduni Batavorum, paululum a rigida illa sapientis, imo Christiani hominis constantia deflexerat, non sine gravi catholicorum offensione. Absit autem ut virum tantum Calvini deliria, quod nonnulli scripserunt, secutum arbitremur, quod profecto Delrius noster, pro suo candore, ac vereri usu, quo cum Lipsio junctus erat, non dissimulasset. Satis Delrio fuit amici periculum cognavisse. Consiliis suis et cohortationibus perfecit ut pedem e lubrico et praecipiti loco referret: id quod ipsemet Lipsius suis litteris testatur, datis Moguntiae, XVIII. Cal. Maii MDXCI. Amor, inquit, noster vetus et verus non permittit ut te celem facinus grande quod patravi. Dei benignitate eripui me e laqueis quibus implicabar, et salvus atque incolumis perveniam in Germanium ad Patret vestros. Iuva o! me tuis precibus: post cujus salutares litteres Deum iterum iratum habeam, si unquam conquievi. Deo gratia esto, qui invitum et quasi reluctantem sic eduxit, et posuit in locis, ubi mihi, Ecclesiae, et reip. possim esse utilis, quod serio recipio me, illo adjuvante, facturum. Laetare, frater; qui vere fratrem et amicum recepisti, et ignosce omnia praeterita: ita Deus tibi quoque ignoscat. Uxer, familia, et reculae meae etiamnunc sunt apud Hollandos. Brevi eripiam, et palam bonis me reddam. Rescripsit Delrius, et ad constantiam hortatus est, quam Lipsius ad obitum usque tenuit.

Non contentus haereticos insectari Delrius, veneficos etiam, illorum sobolem nequissimam, quae per Germaniam tunc et Septentrionem late grassabatur, operoso volumine debellavit; ac materiam per se obscuram, Tartareisque velut umbris obsitam, illustravit ordine pulcherrimo, ac mira ornavit eruditione tum sacra tum profana. Neque solum de scelerata magîa, sed de naturali et artificiali, de sympathîa corporum, de stupenda potestate imaginationis: de characteribus, numeris, amuletis, miraculis: de prophetia, divinatione, superstitione, disserit libris VI. quorum duo postremi docent quaenam sint judicum et magistratuum partes in disquirendis puniendisque maleficis: deinde quae sint sacerdotum in iisdem juvandis absolvendisque munera. Operi toti nomen Disquisitionum Magicarum fecit. Saepius editum, hoc demum anno MDCVIII. ultimis curis perpolitum et auctum exiit. Aliud longe amplissimum meditabatur in omnes sacrorum librorum locos difficiliores, (sacrae Scripturae Pharum appellabat) nempe facem, quae navigantibus in hoc divinarum litterarum oceano latentes scopulos, et portum veritatis ostenderet. Spissum opus, ac prope immensum, brevi perduxisset ad umbilicum, nisi mors intervenisset. Vidit impavidus dudum provisam, et summos inter calculi dolores, perceptis rite sacramentis, beatae immortalitatis expectatione laetissimus venientem excepit Lovanii XIV. Cal. Novemb. an. MDCVIII. aetat. LVII.

Inter alia virtutum ornamenta illud singulare ac proprium habuit, nihil ut vafre et subdole moliretur aut diceret. Qua de causa Lipsius, in familiari ad P. Rosuweidum epistola, hominem cum vocat, cui non mentiri solum nefas est, sed blandiri. Proximum huic et affine decus erat ut virtutem, in quocumque demum esset, hoste an amico, diligeret. Nemini debitam laudem abrogabat, nemini arrogabat

indebitam; ab odio perinde atque ab invidia remotissimus. Nec mirum; quippe rerum veritate duci solitus, non vulgi opinione. Haec ingentis animi excelsitas religiosam ejus obedientiam admirabiliorem faciebat, qua praesidum jussa exquirebat diligenter, et scrupulose implere conabatur. Hanc vivendi normam ac sentiendi, quae propria nostrae Societatis est, jam inde ab ipso tirocinio sibi praestituerat. Eandem ut retineret, valetudinis ac vitae periculum adire non dubitavit. Cum enim Belgium ex Hispania repetens, aeger Bruxellas vix attigisset sub Idus Octobr. deterreri morbo non potuit, quominus Lovanium excurreret, ubi Praepositum provinciae versari audierat; ut ejus capesseret imperia, cujus voce, uti aiebat, Deum loquentem agnosceret. Eo itinere morbus ingravescens nullum faciendae medicinae locum reliquit.

E vinculis corporis eodem anno evolavit meritus optime de collegio Calissiensi [Note: §. II. PP. JOANNES UCHALIUS, ET SEBAST. A CAMPO.] P. Joannes Uchalius, Leopolitanus. Offensiones civium, quibus ignota Societas adhuc erat, in collegii primis incunabulis insigni prudentia et patientia mitigavit: iisque Societatem et utilem et caram fecit. Passim illum consilii capiendi causa optimates conveniebant, nihilque majoris momenti Posnaniensis antistes, nisi de ipsius sententia, suscipiebat. Viri prudentiam condiebat humanitas singularis ac facilitas in tolerandis injuriis: eaque vox percrebuerat, provocandum aliqua injuria P. Uchalium, si quis praecipue illi amicus esse commendatusque vellet. Hausetat lenitatem hanc, ut alter Moses, a consortio Domini: cujus suavitatem, precando pluribus continenter horis, degustabat. Orationi subsidium mutuabatur a piis libris; quos ita sancte volvebat, ut profanos, nisi officii lex vel obedientia cogeret, attingere formidaret. Instaurationem votorum, quae fit in Societate statis anni temporibus, vitiorum sepulturam appellabat; neque patiebatur ut errata ante illam commissa fraudi cuiquam essent aut dedecori.

Majoribus exercita periculis aerumnisque P. Sebastiani a Campo, Sassaritani vita fuit. Hanc ab anno MDXXVI. usque ad MDCVIII. perduxit, maximis ornatam virtutibus, nec obscura sanctitatis apud omnes opinione clausit. Sacerdotio initiatus, ante ingressum in Societatem, tenebat jam tum eam vivendi rationem, quae religiosum hominem deceret; orationi, jejunio, piis operibus unice deditus. Noctes, quae inter sabbathum et Dominicam diem excurrunt, precando integras ducebat; a sexta vero feria jejunium usque ad initium sequentis hebdomadae protrahebat. Quadragesimâ totâ nihil adhipebat ad panem et aquam. Dum in Hispaniam e patria contendit, operam theologiae daturus, et aditum tentaturus in Societatem, sub annum MDLXII. ab Algerianis praedonibus in servitutem abductus est, et hero crudeli, religionis Christianae olim desertori, mancipatus. Ille mitissimum sacerdotem, ruri opere laborioso vexatum, conficiebat inedia, et fustibus debilitabat. Barbari saevitiam accendebat Sebastiani patientia, et omnium qui servitutem eandem serviebant, in eum amor ac veneratio; quorum alios nutantes in Fide confirmans, alios desperatione fractos erigens, omnes divinae caritatis accendens igne, totum ergastulum in lyceum coelestis disciplinae converterat. Multi etiam, qui perniciosae libertatis illecebra capti Christum Mahomete mutaverant, impietatem detestati, ad pristina sacra, eodem auctore ac magistro, se retulerunt. In iis locuples civis erat, Genuâ oriundus, qui clam ejurato Mahomete ad Christum reversus, repensum auri magno pondere Sebastianum impiae servitutis exemit jugo, et Genuam secum duxit. Potitus libertate, novis et suavioribus religiosae vitae vinculis in Societate nostra se obstrinxit, annos jam sex et quadraginta numerans. Tum vero non exuisse servitutem, sed mutasse meliori arbitratus, se tanquam mancipium vilissimum verberibus quotidie accipiebat atrociter; indusium setis equinis contextum promittebat genuum tenus; cibo qui mortem arceret, non qui naturae satisfaceret, irritabat famem potius quam placabat. Interim hominibus a tristi vitiorum dominatu vindicandis intentus, habitabat in carceribus, in nosocomiis, in aegrotantium et calamitosorum mapalibus: omnium onera et labores, si re posset; si non, saltem voluntate ac pietate tenerrima in se suscipiens: quod ingenium caritatis est.

[Note: 3. In turba solitudo.] Cum autem inter homines perpetuo versaretur, in humanis tamen, sive privatis, sive publicis negotiis, quibus renarrandis et ultro citroque disseminandis Fama pascitur, et otiosos pascit, hospes ac peregrinus, esse videbatur. Imo quod gerebatur domi, nisi res ad suam spectaret curam, prorsus ignorabat; acciditque ut injecta mentione de quadam aula, quam domestici externique frequentabant, obstupesceret quasi ad rem penitus ignotam: cujusmodi quidpiam Divo Bernardo contigisse memorant. Nimirum sancti, dum in se Deoque habitant, et regnum illud possident, quod intra nos esse Veritas affirmat, rerum humanarum varias vices, regnorum ortus et occasus, bella et paces, oculo irretorto, et animo semper aequo intuentur: quippe qui unam Dei voluntatem spectent, omnia sapienter, et pro imperio gubernantis; et unâ Dei gloriâ gaudeant, quae ex humanis casibus, quocumque res tandem vertant, semper major efflorescit. Plurima praedixisse P. Sebastianus traditur, quae fuerunt eventu comprobata: non pauca vidisse hominum intimis abdita mentibus, quae cognosci, nisi Deo docente, non poterant. Plerumque a sacrificio perdurabat plures horas, motus omnis ac sensus expers: ut qui illum aut negotii causa, aut animi expiandi, praestolabantur, abire vulgo, infecta re, cogerentur. Ex illo cum Superis commercio praescium futuri lumen hauriebat. Pia mulier, cum jacêret oppressa morbo, noctu vigil et experrecta vidit inferri suas in aedes sanctissimam Eucharistiam, quo more admoribundos deferri solet. Denunciari proximam tibi mortem credidit, ac subeunti mane, ut ipsius confessionem exciperet, Sebastiano attonita significavit. Ille, Bono, inquit, animo esto; non te petunt haec visa, sed aliam in iisdem aedibus degentem, quae nec opina morte rapietur, prius tamen coelesti viatico munita. Paucis post diebus aedium illarum domina, cum a sacra mensa, cui accubuerat in collegio Societatis, domum rediret, viribus et animo defecta concidit. Nobilem matronam graviter anxiam de marito, qui Genuam profectus nihil dabat litterarum, vetuit solicitam esse: salvum conjugem Genua discessisse narrans. Nec ita multo post allatae sunt litterae, quibus eum valere, et Mediolani esse cognitum est. Puellam solutioris vitae aliquando graviter increpuit, certa quaedam flagitia exprobrans, quae illa demum vere objici confessa est. Cavillantem nihilominus, et jocantem amaro fletu prosecutus est. Interrogantibus quid fleret, respondit cerncre se animo luctuosam puellae necem, quae vitam profligatam erat exceptura. Nimis vere locutum brevi patuit. Adolescens cum ei noxas in sacra confessione explicaret, pudore malo victus graviorem unam texit. Cui Pater: Ecquid vides, ait, daemonem insusurrantem tibi ut hoc peccatum, quod reticuisti, celare pergas?

Sassaritanum civem insanus obruebat maeror: latebat totos dies abditus in conclavi, lucem hominesque fugiens: et morbus, medicorum judicio, spectabat ad amentiam. Ad P. Sebastianum deducitur: qui Deum enixe precatus, maerorem abstersit, hominemque ad serenitatem pristinam, atque adeo hilaritatem traduxit. Accedentes ad se, priusquam vocem mitterent, occupabat; ac de negotii, cujus gratia venerant, exitu faciebat certiores. Ejus fratrem germanum a sicariis triplici confossum vulnere medici deposuerant. Accitus ad morientem, valere jussit ac vivere. Beneficium hoc debes, inquit, Beatae Virgini, cui votivam spopondisti peregrinationem. Subiere ad curanda vulnera chirurgi; nec am vulnera, sed paene obductas cicatrices conspexerunt. Aliis aegrotantibus in acerbissima curatione sensum doloris abstulit: aliis perditam valetudinem, aliis aurium usuram hebetatam et obtusam restituit. Multos contra vim daemonum, et consilio et precibus armavit: tanto peritior in hoc belli genere, quanto experientior.

Audiebantur in ejus cubiculo totis fere noctibus immanes leonum rugitus, anguium sibila, canum latratus; catenarum stridor, plagarum crepitus, clamores verberantium. Ipse hostium furorem immotus excipiebat, in eas erumpens identidem voces: De me quodcumque Deo videbitur, statuite; in manu vestra sum. Aliquando civis collegium ingressus, eum ut inviseret, cum ad ejus cubiculi januam adstitisset, miratus est ingentem strepitum intus cieri. Tacitus aurem admovit; ac per januae rimam speculatus, vidit sebastianum a quatuor ferocibus Mauris, instar pilae protrudi; modo pugnis, modo fustibus contundi: nunc allidi

solo, nunc ligatis pedibus raptari. Exclamat: sed eodem temporis puncto tantus illum horror invasit, ut totis artubus contremiscens, aegre se proripuerit, diesque multos vocis expers nec satis sui compos manserit.

Neque collegii finibus satellitum Erebi rabies inclusa se continebat. Haerebant ejus lateri velut affixi, quocumque pergeret. Iter facientem subitus oppressit turbo: imber lapideus in unum depluit, nemine comitum violato: ipse toto corpore debilitatus jacuit: nec tamen exstabant in attritis membris vulnera, nulla gravissimi doloris indicia. Nonnunquam domi cum sederet inter agrestes, quos erudiebat, subita tempestas sereno coelo coorta fenestras portamque grandine densissima verberabat; mugiebant tonitrua, fulmina undique prorumpebant. Sexcenta ejus generis perferebat incredibili patientia: gratias agens Deo, qui famulos interdum suos objicere Tartaro saevienti amat, ut ejus declaret imbecillitatem, illorum constantiam ostendat, purget errata, virtutem probet, tolerantiam denique muneretur. Itaque nunquam oravit Sebastianus ut esset eo cruciatu liber; quo alios liberare nullo negotio solebat. Quos in vita senserat infensissimos hostes, acriores in suprema pugna expertus est. Emersam e regno tenebrarum aciem sustinuit, armatus Cruce; et vicit. Victoriam radius candidissimae lucis a collegii tecto in coelum usque pertinens, indicare visus est: et eadem nocte oblatus aegrotanti mulieri, cujus animum et pietatem moderabatur, totus auro et additâ fronti stellâ collucens, aegram persanavit. Paulo post uni e nostris videndum se praebuit amoeno vultu; et eum de condonatis peccatis, quorum recordatione molestissima pridem angebatur, admonens, adjecit ut alacritate nova capesseret virtutem, ac noxas omnes summa contentione fugeret. Aliis subinde non uno in loco insigni gloria conspicuus apparuit. Ejus cadaver ab irruentis populi pia crudelitate, capillos, ungues, digitos praecidentis vindicari non potuit. Salutates plerisque fuisse istas exuvias liquet multorum testimoniis; quae legitimo in judicio cognita, et a juratis fuerunt excepta testibus, jussu atque auctoritate Andreae Bacallari Sassaritani Archiepiscopi.

[Note: §. III. PP. SERTORIUS CAPUTUS, ET PAULUS HOFFAEUS.] SIC nempe usuvenit, ut quanto tractant pejus sancti sua corpora, tanto illustrius eadem post obitum splendeant. Eaque non immerito videtur fuisse causa cur P. Sertotii Caputi, Itali, corpus integrum, quinto quam obierat anno, repertum sit, blande fragrans, molle ac tractabile; qui dum viveret, quotidie illud acri flagello, ferreis mucronibus horrido, quater dilacerare consueverat. Nocturnam quietem capiebat nixus genibus in tabula aut storea. Cilicium nunquam deposuit. Horis singulis descendebat in se se, ut expenderet numqua in re displicuissiet Deo. Vehementer nostris omnibus auctor erat idem ut facerent, seque saepissime offerrent Deo, hostiam viventem, in odorem suavitatis. Porro qualem offerebat se Deo, talem ipsa re praestabat, nempe accuratum in omni virtutis officio; indefessum in procuranda salute proximorum; invictum adversus famam et rumores sinistros. Multa traduntur illi divinitus monstrata; multa praedicantur de singulari ejusdem pietate erga sanctissimum Sacramentum, Angelum Custodem suum, ac praesertim erga Deiparam, ad cujus cultum omnes impense hortabatur.

Peculiari ejusdem Sanctissimae Virginis colendae studio flagrabat P. Paulus Hoffaeus, de quo jam mentionem fecimus Libro XI. Illi, ac P. Petro Canisio, accommodabat Albertus Bavariae Dux, quod de Principibus Apostolorum Ecclesia canit: Petrus Canisius et Paulus Hoffaeus ipsi nos docuerunt legem tuam, Domine. Sane utriusque potissimum curis et Apostolica vigilantia stetisse in Germania catholicam religionem constat, quam Lutherani convellere nitebantur. Operam Hoffaeus in primis dabat ut colloquiis et conventibus, ea tempestate per Germaniam haberi passim solitis, vel adesset ipse, vel quispiam alius e Societate, ad confirmandos in catholica Fide Principes, et refellendos artifices novitatis. Quatuor Congregationibus Generalibus interfuit, ac suffragium tribus eligendis Generalibus Praepositis tulit. In earum postrema nominatus Assistens Germaniae, illud munus cum per decennium administrasset, sponte abdicavit ob eas, quae sunt Libro XI. narratae, causas. Erat Hoffaeo solida et germana virtus, sed paulo rigidior. Et vero sanctitatis diversa quasi est indoles in diversis hominibus, etiam optimis: utque fruges

naturam soli, modo humidioris, modo siccioris, referunt; ita virtus ad certum cujusque ingenium fere fingitur. Itaque Hoffaeus duriter ac severe decernebat omnia; et Claudium Aquavivam natu minorem, senili fiducia graviter admonebat. Id Aquaviva submoleste ferens, quia saepe tempus deliberandi altercando terebatur, Hoffaeum rogavit ut alium sibi Assistentem subrogari pateretur. Annuit, ejusque in locum suffectus est P. Edmundus Haius: ipse in Germaniam profectus Visitatoris nomine, munus hoc administravit singulari prudentia et aequitate. Consenuit Ingolstadii, annis ferme LXXXV. decursis. Verborum ac ciborum erat parcissimus: surgendi solitum tempus antevertens, tres quotidie horas in oratione collocabat. Cum aliquando gravis illum invasisset morbus, unus e Sociis P. Joannes Rastallus, Anglus, pro tam caro capite, tam Societati necessario, suum ipse devovit caput; Deum obnixe rogans, ut hoc votum ratum haberet. Habuit ratum Deus: reversus domum Rastallus decubuit, et occubuit; surrexit Hoffaeus, et valuit.

[Note: 4. Leves noxaequam diligenter fugiendae.] In levissimis religiosae vitae officiis obeundis incredibilem diligentiam adhibebat; et quidem alieno doctus periculo. Nam saepe in ejus conspectum veniebant animae mortuorum, e piacularibus emersae, ad implorandam opem, flamims, ubi se propter delicta, quae mortales leviora vulgo censent, graviter cruciari testabantur. Quod ille interdum renarrans, aliquos e nostris, praecipue junioribus, in observandis religiosae disciplinae legibus negligentiores admonebat increpitans; et ipsos ad se idcirco, morte obita, venturos dictitabat. Post stipendia quatuor et quinquaginta in Societate facta, circumstantes Socios moriens obsecrabat, ut Deo libenter ac liberaliter inservirent. Inter primos adolescentes Germanico collegio, quod S. Ignatius Romae moliebatur, destinatos anno MDLII. adscitus, triennio post ab eodem Societati adjunctus fuerat. Aiunt, cum Bingii (quod illi natale oppidum fuit, in Moguntina dioecesi) adhuc puer e summa turri decideret praeceps, vovisse Societatem se ingressurum, si periculo defungeretur: humi graviter prolapsum, statim in pedes erectum et incolumem constitisse.

[Note: §. IV. FAUSTINUS SALODIANUS, ET PETRUS POZZOLIUS.] FAUSTINI Salodiani, rerum domesticarum in Societate administri, obscura humilitatis studio virtus fuit, dum viveret: hanc Deus illustravit, postquam vivere desiit. Illatum templo Novellariae fuerat ejus cadaver, jam jam terrae mandandum. Irrupit mulier a malo daemone vexata, perfractis vinculis. Tum vero lamentari possessor Tartareus, ac suam flebili voce sortem deplorare. Mene, inquiebat, coelesti solio excidisse, quod iste homulus, nihil aliud quam scopas tractare doctus (nam Salodianus templi nostri aedituus erat) insideret! Ad hos gemitus concurrente populo, interrogatur quorsum in ejus morte plangeret, qui tot virorum doctrina et virtute praestantium funera tacitus praeteriret. Respondit se ab illo, non item ab aliis, torqueri; et ad ejus gloriam virtutemque praedicandam, quamlibet invitum, adigi. Incessit omnes cupido cognoscendi aliquid distinctius de viri obitu. Ergo sciscitantur quam sancte obierit; quis coelitum supremo in certamine suppetias tulerit; quas ipse illi struxerit insidias. Mihi vero, inquit, meisque nihil in istum licuit. Aderat morienti nostri generis hostis infensissima Regina Superûm: aderat militi suo conditor Societatis Ignatius. Angelus vero ejus custos ita omnes aditus interclusit, ut ne otiosis quidem spectatoribus nobis esse licuerit. Haec illa sunt subsidia scilicet, quibus dum fulcitur naturae mortalis imbecillitas, infernam vim se spiritualia nequitiae debellare potest. Felix, qui vivens ita se comparat, ut moriens indignus illis non sit!

[Note: 5. Divae Barbarae patrocinium.] Iisdem munitus Divorum, ac praesertim S. Barbarae, praesidiis, ibidem supremum spiritum effudit Petrus Pozzolius, rei pariter domesticae adjutor. Fauces praecluserat angina, et enatum ulcus in gutture coelestis Viatici accipiendi spem nullam relinquebat. Audiverat datum hoc fuisse divinitus uni cuipiam e sanctis, ut cultores suos absque sacramentis interire non sineret. Rogat illius nomen a circumstantibus. Divam Barbaram renunciant. Orate, inquit, illam ut me Viatico destitutum carpere er supremum non patiatur. Procumbunt omnes in genua supplices. Detumuit angina, tussis molestissima resedit, aditumque divino ferculo

liberrimum praebuit, quo refectus aeger se in viam aeternitatis alacer, et spei bonae plenus dedit.

Conimbricae eandem universae terrae viam ingressus est P. Christophorus [Note: §. V. PP. CHRTSTOPHORUS AEGIDIUS, ANTONIUS PINAS, ET FRANC, FOLIANUS.] AEgidius: cujus inter egregias dotes ea merito praedicatur, quod pietatis tenerae sensum conjunxerit cum praestanti eruditione. Sic enim fere fit ut illa mentis contentio, quam litterarum studia postulant, saporem obtundat coelestis sapientiae; dumque intelligentia in rerum humanarum cognitione suaviter acquiescit, voluntas parcius divinas gustet, imo iilas penitus aliquando fastidiat. Quasi animus noster utrique muneri par non esset, idemque illi accideret quod fluvio in duos alveos diviso, quorum unus dum abundat, alter vulgo exarescit. Illud etiam in P. AEgidio fuit observatum quod, cum solertia singulari valeret in mutuis colloquiis ad pium aliquod argumentum derivandis, tum vero illa prorsus abrumpebat, si quis alienam famam maledico dente vel levissime carperet. Ut morum integritatem, et illibatum candorem innocentiae ad vitam religiosam attulerat, sic purissimum angelicae virtutis florem in omnium animis, quibuscumque posset artibus fovere contendebat. Cum vero castimoniam non alia magis comite gaudere intelligeret, quam humilitate, hanc habebat in deliciis. Cum infimo quoque frequens esse, se suaque aut silere aut despicere; laudare non exiliter aliena; vix adduci ut quae de theologicis acute ac subtiliter conscripserat, ederentur in lucem; editis non magna patronorum potentium nomina et ambitiosos titulos, qui libris adderent pondus, praefigere; sed uni dedicare Deo Optimo, Maximo, quem unum litterarii laboris arbitrum spectaret ac praemium.

Easdem coluit in Eborensi, ubi decessit, collegio virtutes P. Antonius Pinas. Saepe jumentum clitellarium agere per confertam urbem conspectus, saepe manticam cibariis onustam gestare. Superiorum scholarum splendorem vitaverat, licet in iis elucere posset. Ter grassanti pestilentiae se obtulit, ac certum vitae periculum, juvandis peste tactis, adiit: eos ita munire sacramentis, versare et curare solitus, ut sanctae temeritatis notam vix effugeret. Bellum, ubicumque versatus est, impudicitiae apertum indixit: obscenos Veneris greges nunc arte, nunc vi compellebat in fugam: obstinatis in flagitio mulierculis poenam irrogandam; receptum poenitentibus comparandum, curabat. Noctu stabat semper expeditus ad confessiones eorum qui sacerdotem arcesserent, audiendas: ac pridie ejus diei quo cessit ingruenti morbo, rogavit ut aegritudo sua rectorem collegii celaretur, ne alteri provinciam hanc demandaret.

[Note: 6. Affinium et patriae sancta oblivio.] Quam penitus ex animo amorem et curam affinium ejecisset, vel hoc unum argumento est. Quispiam e nostris peregre adveniens salutem ipsi a fratre et mandata quaedam dabat. Quid hocce rei est? inquit: adhuc vivit germanus frater? Illius epistolam a tribus annis accepi, et obsignatam alicubi, ni fallor, habeo: quid illo deinde factum sit nec scio, nec scire curae est. Sic olim S. Ignatius affinium litteras ex ultima recens allata Hispania, quas trepidus ac laetus janitor afferebat, in ignem, ut erant in fasciculum colligatae, jecit. Annum attigit septuagesimum, cruda semper et viridi senecta usus; quae illi reddita videtur a Superis merces generosae in religiosa vita, contra medicorum sententiam, amplectenda constantiae. Cum enim, ob gracilitatem imbecilli corporis, non facile in Societatem admitteretur, urgeretque propositum nihilo secius, et nullum rogandi instandique faceret finem; medicis ostendere adolescentem placuit. Pronunciarunt posse juvenem annos tres, ad summum quatuor, vivere. At ego, retulit, et in Societate vivam, et vobis omnibus ero superstes. Vixit in Societate, omnibusque superstes fuit.

In iis, quos anno MDCIX. amisit collegium Romanum, meliore donandos vita, peculiari commendatus elogio reperitur P. Franciscus Folianus, ac tanto certe dignior laude, quanto laudes humanas pejus oderat. Nam et ipse despiciebat [Note: A. C. 1609. Soc. 70.] se se, atque ab aliis negligi despicique in ingenti ponebat lucro. Sacerdotii honor invito, ac paene per vim, ingerendus fuit. Afflictandi corporis artes omnes exhausisse videbatur. Itaque novas quotidie poenarum formas indagabat: contra atque factitant mundi amatores ac sui, quibus unum opus est novas voluptates

quotidie comminisci. Repertus fuit aliquando in summo colle, sub ardenti sole orans, et collectis e vicino dumeto urticis nudo corpori appressis obsitus. AEstivos calores, qui sunt in Urbe non modici, variis augebat modis: imbres hibernos nivesque saepe aperto capite excipiebat, inambulans sub dio. Nulla tanta vis unquam frigoris fuit, quae illura accedere ad ignem cogeret. Pro triginta sex nummorum millibus, quae matrona locuples collegio Neapolitano erogaverat, cum alii alia piae liberalitatis rependerent opera, ipse triginta sex poenarum voluntariarum millia spopondit: quem numerum tribus exactis mensibus explevit.

Quamvis interdiu invictum ab oratione Deique praesentia spiritum non relaxaret; nocturnis tamen horis libentius orabat, ante aram toto corpore prostratus. Ceterum nequaquam ita vacabat Deo sibique, ut proximorum salutem et utilitates negligeret. Multorum e nostris, quos minus bona uti valetudine suspicabatur, cubicula clam verrebat, componebat lectulos, commodis ingeniose serviebat.

[Note: 7. Obedientiae studium. Cultus SS. Trinitatis.] Erat in agro suburbano amplum Romani collegii praedium, coelo ferme insalubri. Confluebat hunc in locum ingens aratorum numerus et messorum, subibatque delectus e collegio sacerdos ad faciendam rem divinam, et ministranda illis sacramenta. Huc itare consueverat Folianus, et hoc ipso anno MDCIX. per calidissimam aestatem laboriosâ perfunctus operâ, domum se recepit aeger, atque imminentis morbi gravioris indicia non levia praeferens. Dies pauci fluxerant cum iter idem illi obeundum imponitur. Non recusavit ille quidem: sed, ut regulae nostrae, quarum servantissimus erat, monent, minus belle sibi esse dixit. At, sive propter dicentis modestiam periculum justo levius fuerit judicatum; sive itineris necessitas aliud suaserit, jussus est nihilominus pergere. Ivit, cumque pestilenti febre Romam reversus, obedientiae caritatisque praemium religiosa morte adeptus est. Patriam habuit Vallem Tellinam: annos confecerat ferme sexaginta. Saepe illum Angeli sui conspectu dignatum, aliisque haud vulgaribus affectum a Deo beneficiis, non dubia fama tradit. Quid quod in exsecto post mortem corde tria carunculae tubercula sunt animadversa: quae praeter naturam praeterque usum esse medici affirmarunt. Quasi vestigium id fuerit Sanctissimae Triadis, quam vivens in corde pariter atque ore habuerat. Sane quoties adorandae Trinitatis audiebat nomen, non tantum honorem illi habebat aperto capite, sed toto etiam corpore incurvato. Ejus autem imagine conspecta, humi se pronum abjiciebat, et oscula infigebat solo. Noctem, quae festo Trinitatis praeit, vigil et in templo excubans; consequentes vero dies octo incredibill delibutus gaudio ac pietate decurrebat. Quin, ipsum numerum ternarium, tanquam ineffabilis mysterii monumentum, eoque veluti consecratum, ubicumque occasio dabatur, adhibebat. Cadaver jussu Praepositi Generalis separato in loculo conditum est, cum hac inscriptione: P. Franciscus Folianus, Societatis IESU, eximius S. Trinitatis cultor.

Amisit eodem anno MDCIX. Moguntia P. Nicolaum Serarium, Lotharingum; [Note: §. VI. PP. NICOLAUS SERARIUS, GEORGIUS COLIBRANTUS, ET ANDREAS ZEA.] profanis aeque ac sacris litteris insigniter eruditum. Editus in lucem anno MDLV. Societati se dicavit anno MDLXXIII. Sacras litteras in academia Herbipolitana, deinde Moguntina per annos viginti docuit, magna nominis celebritate. Francisci Filidini detexit insidias, et errores coarguit. Is vetera Pelagianorum et Chiliastarum somnia revocare conabatur, ac libellum hoc veneno madentem Herbipolitano antistiti obtulerat. Praesul Serario perlegendum dedit, qui et virus arte multa tectum pervidit, et refutatis erroribus antidotum opposuit. Id crebris usurpabat [Note: 8. Pro haereticis non modo orandum, sed etiam studendum.] sermonibus Pro haereticis non orandum modo esse, verum etiam studendum. Utrumque strenue praestabat, et ad stabiliendam ornandamque Fidei nostrae veritatem quidquid in oratoribus, historicis, atque ipsis adeo poetis legeret, referebat: eruditorum saepe deplorans vicem, qui, cum hisce velut AEgypti spoliis Dei Arcam ornare possent, iisdem abuterentur aut ad captandam inani plausu famam, aut ad explendam sciendi famem. Neque vero satis esse affirmabat, si quis arma compararet, quibus errantium pertinacia vinci posset; nisi efficeret etiam, ut vinci se paterentur. Hoc ipse assequebatur suavissima comitate. Itaque hanc a religionis infensissimo adversario laudem tulit, Nicolaum Serarium humanissimum et eruditissimum Iesuitam esse.

Tanto illustrius testimonium eidem Cardinalis Caesar Baronius dedit, quanto est auctor venerabilior; cum illum Ecclesiae Germanicae jubar appella vit. Neque injuriâ, ut Serarii lucubrationes eruditae, et amplius triginta volumina in lucem edita ostendunt. Plura edidisset nisi eum immatura mors, vel potius studendi assiduus, qui vel robustissimam naturam depascitur atteritque, labor anno aetatis quarto et quinquagesimo confecisset. Scientiae vermem, qui rodere occulto morsu doctrinarum fructus consuevit, hoc est superbiam, et magnos quibus docti vulgo tument, spiritus comprimere omni studio semper conatus est. Divinae gloriae amplitudinem sensibus intimis percipiebat: nihilque in ore habebat frequentius quam intercalarium, quo psalmi Davidici clauduntur, versiculum, et quo debitam sempiternae Trinipati gloriam in omne aevum comprecamur.

P. Georgium Colibrantum, Mechliniensem, excellens in communi vita virtus non communi dignum laude reddidit. Modestia singulari, et sancta quadam simplicique prudentia quamplurimos ad meliorem frugem et religiosam vitam perduxit. Frequens illi de beata aeternitate sermo: ex quo licebat intelligere ubi cor, ubi thesaurus ejus esset. Nunquam de ulla re conqueri est auditus, nisi quod cum ipso, praesertim aegrotante, mitius quam dignum censebat, ageretur. Hoc a Deo beneficium exorasse traditur, ne qua flueret ipsi dies (prope dixi hora) vacua cruciatu. Eminebat in orante pietatis ardor praecipuus. Itaque illius precibus felix rerum difficillimarum exitus saepe est attributus. Et vero armatas pia severitate preces adhibebat: nec desideriis tantum et votis, sed multo sanguine divinam expugnare bonitatem nitebatur: praesertim si cujus salus veniret in discrimen, aut si quem e coeno vitiorum eripere moliretur. Sacro poenitentiae tribunali velut affixus, dies fere totos in templo conterebat, etiam profestos, quibus major esse solet a confitentibus peccata solitudo. Certe mercatores officinas idcirco suas non deserunt, quod emptor nullus aut rarus adsit. Quotidie, ante mediam noctem, horam integram meditandae aeternitati tribuebat: meditationem excipiebat atrox corporis verberatio per quartam horae partem. Poenas quibus in se ultro saeviebat, iudum appellabat puerilem: sive studio humilitatis, qua se suaque omnia valde aspernabatur; sive illam Apostoli vocem reputans; Momentaneum et leve tribulationis nostrae. Jussus modum voluntariis ejusmodi cruciatibus ponere, Deum suas obiturum vices respondit. Ac sane ignotis quibusdam vexatus est postremo vitae biennio, morbis; quorum causam, nisi post ejus obitum, medici prorsus ignorarunt. Is contigit Duaci, IV. Nonas Novemb. annos LXX. compleverat.

Simili patientiae atque humilitatis studio P. Andreas Zea, Hispanus, grammaticam annos quatuordecim docuit. Traditos sibi in disciplinam pueros ad omnem virtutis palaestram formabat arte praecipua; et vetus S. Francisci Xaverii exemplum, ut unum aliquem illorum expugnaret, renovavit. Cum enim adolescentem obfirmatum in flagitio frustra conaretur ad frugem corrigere, non dubitavit expedito flagello cruentare se se, donec puer, qui aderat, commiseratione motus, ac tanta domitus caritate, oraret veniam, et meliora sponderet.

Primum anni MDCIX. diem habuit supremum vitae, sed multo ante provisum. [Note: 9. Mortis memoria.] Quippe ut mortis memoriam non solum in animo, sed in ipsis veluti oculis defigeret, particulam sacrorum cinerum, quos ineuntis Quadragesimae pia caerimonia frontibus Christianorum inspergit, reservabat; ut illo tacito aspectu admonitus mortalis miseriae, de immortali felicitate cogitaret. Huic vero cogitationi ac rerum coelestium contemplationi horas quotidie ternas vel quaternas dabat: et orationis beneficio, quidquid a Superis peteret, impetrare ferebatur.

PAREM in precando diligentiam et contentionem adhibebat, quem collegium [Note: §. VII. PP. SIMEON RIVIERUS, ET ROBERTUS CUISSOTUS.] Auscitanum anno MDCX. extulit, P. Simeon Rivierus, Campanus. De illo jure dixisses, vivere ipsum ut oraret. Suavissime afficiebatur meditandâ Christi morientis historiâ. Oriebatur ex ejusmodi meditatione singularis humilitas, quae hominem eruditum ceteroquin, jamque sacerdotem, demisit ad munia domestica per septem annos obeunda. Deinde studium obedientiae, cujus exemplum edidit illi [Note: A. C. 1610. Soc. 71.] par et geminum, quod in S. Ignatii vita memoratur. Cum enim aliquando paratus ad sacrificium prodiret e sacro vestiario, monitus nomine rectoris ut sacerdotales

vestes deponeret, adessetque mandati quidpiam accepturus: paruit; ne tantulum quidem commoveri visus. Odio sui flagrabat adeo capitali, nullam ut sensibus voluptatem, quam quidem negare merito posset, indulgeret: bellum ubique secum gerens, nulla induciarum spe. Illius caritatem unus e sociis acuta vexatus febre sensit. Rivierus se pro illo subdititiam et vicariam Deo victimam obtulit, febremque illi ademptam in se pia permutatione transtulit. Optaverat pro suo erga Deiparam studio mori eo die, qui Virgini sacer in hebdomada est. Exoravit. Quare festinantibus nostris in suprema illius aegritudine, ut sacro ungeretur oleo; nihil opus esse properato dixit; neque enim se ante certam, quam appellabat, diem moriturum. Haec sabbathum erat, ac postrema ductae per annos LXXX. vitae fuit.

Patrem Rivierum proxime secutus est P. Robertus Cuissotus, Cabillonensis. Christi Crucifixi mysteria tam penitus animo insculpserat, ut aliud scire nihil videretur. Ea vero cogitatione ita erigebatur in spem, ut conscientia imbecillitatis [Note: 10. Praeparatio ad sacrificium.] ac vilitatis suae, quam intimis sensibus percipiebat, negaret se perturbari posse. Duabus quotidie, prius quam sacrificaret, horis pectus hospiti Deo et victimae praeparabat. Peracta re divina solenne habuit alteri sacrificio, ac pluribus nonnunquam interesse. Inerat auctoritas in dicente magna. Ore ipso pietatem afflabat intuentibus: acciditque aliquando ut iret agmen militare praeter oppidum in quo degebat. Ille statim eminus inclamans, oravit ut consisterent: consistunt. Verba facit ardore incredibili; et inexpectatos auditores, in quibus multi haeretici, cognoscendae veritatis, et colendae virtutis, cupiditate vehementer accensos dimisit. Post annos complures sacris ministeriis impensos, cum actuosae vitae laborem vires amplius non ferrent, nec satiari tamen amor salutis alienae, quo ardebat, posset; enixe pollulavit ut quidquid supererat senectutis otiosae, uti vocabat, in docendis pueris ac ludo litterario consumeret, qua in occupatione senex emeritus rudem beatae immortalitatis, ut confidimus, accepit in collegio Mauriacensi X. Calendas Januar.

[Note: §. VIII. P. ELORENTIUS BOUCHORFTIUS: ET JOANNES THENENSIS.] LOVANII meliorem in vitam duo e nostris emigrarunt, P. Florentius Bouchorstius, et Joannes Thenensis. Ille annum agebat aetatis LXIX. hic LXXI. Uterque magnos in virtute progressus fecerat. Bouchorftium tanti faciebat Justus Lipsius, ut ejus aspectu solo magnopere ad virtutem excitari se fateretur, operamque cupidissime daret verba facienti in majori Deiparae sodalitio, cui Bouchorftius per annos XII. magna cum laude praefuit. Septem horas quotidie precando explebat, vel potius omnes; adeo in oratione totus erat. Quemadmodum tractare pia et utilia cogitando norat, sic loquendo. Sermones alios arcebat prudenter, restituebat pios, alebat restitutos ac ducebat arte peculiari.

[Note: 11. Amicus verus.] Improborum erat hostis professus (si tamen hostis dici, qui amat, potest.) Itaque cum vir priniarius, at vitae religionisque solutioris, eum salutasset humaniter, addidissetque se illi esse valde amicum et Patribus; At ego, subjecit Florentius, nequaquam tibi; ama te ipsum, mores muta, si nos amas. Abiit ille inopinato verbo vulneratus, et in praesentia nonnihil excandescens: vera tamen sibi sensit exprobrari; et mutatis moribus, se nosque melius amare didicit. Eâdem libertate perditum hominem impias effutientem voces increpuit. Qui cum stricto mucrone dicendi libertatem ultum iret, stetit sacerdos immoto vultu, et oris interriti constantia furorem fregit. Nihil unquam illi de obedientiae studio et accuratione aut senilis aetas, aut parta virtute auctoritas detraxit: auxit etiam demissionem animi; ac diligentiam in procurandis pauperum commodis, quorum ambiebat consuetudinem, quorum nomina, rei familiaris angustias, tuguria, pernoscebat. Pro concione cum diceret, a subtilibus, quae popularem auram plausumque captant, disputationibus omnino abstinebat: sed plana tractabat et perspicua, quae servirent emendandis moribus, et quibus affici prius ipse ac moveri sedulo studebat. Parum auditores vulgo movet qui parum movetur.

Joannes Thenensis, insigne simplicitatis, diligentiae, mansuetudinis, exemplar exstitit. Custodem Angelum suum studio colebat singulari, ejusque patrocinio rite implorato acceptum ferebat, quod totis triginta, quibus nostros e somno suscitavit,

annis certum, tempore praestituto, veluti monitorem senserit adesse, qui sibi aurem velleret: quamvis et ipse naturâ dormiret arctius, neque ullum, quo somnus abrumperetur, suscitabulum usurparet. At nihil egregiam viri virtutem aeque declaravit, atque admirabilis in gravi et diuturno morbo patientia. Cum enim vitiatos artus tetra et purulenta depascerent ulcera, cum vivae carnis frusta immania resecarentur, signum animi paulum commoti dedit nullum. Quin, Deiparae coronam sedate volvens, Nunc demum, aiebat, sentio quam dulce sit pati. Rem admirans chirurgus, enixe precibus ejus se commendavit: cum diceret, qui haec pati sic posset, nisi virum insigniter sanctum, prorsus esse neminem.

[Note: §. IX. PP. VENCESLAUS SWTHOWSKIUS, ET CAROLUS CARLANTINUS.] Eluxit eadem victrix morborum patientia in P. Venceslao Swihowskyo. Precatione et meditatione multum utebatur, qui patientiae nervus est: neque illam adhibebat duntaxat ad patiendum fortiter, verum etiam ad agendum strenue, cum per valetudinem licebat. Primam annorum viginti, quos vixit in Societate, partem tradendis philosophiae ac theologiae arcanis explicandisque dederat: postremam debellandis Hussitis.

Nomen traxit haec natio haereticorum a Joanne Husso, rectore quondam academiae [Note: 12. Hussitarum auctor, et secta.] Pragensis, qui sepultos Valdensium et Wiclesi errores excitavit anno MCCCCVII. Invitatus ad Constantiense concilium venerat anno MCCCCXIV. Ibi, cum a sapientissimis Patribus convictus dedisset fidem se pristinos errores depositurum, fefellit. Quamobrem anno sequente condemnatus et exustus est. Ejus discipuli communionem sub utraque specie mordicus tenent. Immane dictu est quot cladibus infelicem Bohemiam attriverint, in qua feralis hydra suis animosior damnis, adhuc vivit. Hujus monstri plurima capita P. Venceslaus succîdit. Praecipuam vincendi facultatem illi tria dabant: nobilitas generis, quod a Bohemiae regibus ducebat; excellens eruditio; denique modestia liberalis et humanitas, qua dicendi ardorem temperabat. Iisdem armis multorum odia vivacia, et immortales inimicitias extinxit: cumque in oppidum paternae ditionis anno MDCX. esset profectus, ut inter dissidentes gratiam componeret, instantem operi morbus oppressit, sexto Idus Januar. Apostolici viri nomen ob egregias dotes delatum illi fuit ab omnibus, ac praesertim a P. Alberto Chanowskyo, et ipso hujus regionis egregio cultore: quem aiunt solitum dicere, si optio sepulcri daretur, non alio se loco tumulari, quam ad P. Venceslai pedes, velle.

P. Carolo Carlantino, Italo, multa divinitus monstrata perhibentur, ut ruentes in exitium animas interitu prohiberet. Progressus aliquando ad templi limen vidit nescio quem obstipo capite consistentem, et, Quid hic stas, miser? Quid moliris? Sequere actutum, ait, et scelus confitere. Attonitum et restitantem prehendit manu, ducit in templum, audit confitentem. Inimicum pro templi foribus ille opperiebatur armatus, nemine concepti sceleris conscio. Quo magis perculsus, et Patrem divinitus admonitum nihil dubitans, sceleratam deposuit mentem: et vitam paulo post religiosam amplexus, rem, uti narravimus, non semel renarravit. Medici nobilis geminam prolem morbus difficilis urgebat: parente artem suis inutilem dolente, quae proderat alienis. Adfuit Carlantinus, bene adolescentulis precaturus: [Note: 13. Laus ingrata Confessarius assiduus.] utrique melius factum, ac paulo post integra valetudo restituta. Enimvero id medicus non tacuit; Carlantino sospites debere se filios affirmans palam; neque duntaxat animorum, sed corporum etiam medicum praestantissimum praedicans. Non tulit has laudes Patris humilitas, nec sine stomacho indignum beneficio esse respondit, qui ejus ignoraret auctorem; nec amicum, qui se laudibus injustis immerentem oneraret. Exinde parcitis mira ejusmodi aut patravit, aut patefecit. Imo sibi morienti rogavit ut inculcaretur unice Dei misericordia, et illa Doctoris gentium vox: Venit Christus Iesus peccatores salvos facere. Civitas Novocomensis quae viri sanctimoniam et caritatem suspiciebat, diu ne cadaver terrae mandaretur obstitit, videndi tangendique studio: nec nisi biduo post tumulatum est in ea templi parte, in qua totos triginta annos confessiones poenitentium indefessus exceperat.

[Note: §. X. P. THOMAS SANCHES.] P. Thomam Sanchem non pietas minus, quam doctrina commendavit. Ortus Cordubae anno MDL. cum propter haesitantiam linguae praeclusum sibi videret aditum

in Societatem, ad aram Deiparae, quae Sancti Fontis nomine extra pomerium publica veneratione colitur, confugit; negans inde se, nisi solutâ et expeditâ linguâ, recessurum. Recessit voti compos. Paulum quiddam duntaxat relictum e pristino vitio, quod beneficii collati admoneret. Ac beneficium quidem ita deinceps grata memorique mente coluit, ut quoties veniret Cordubam, primum omnium aedem Virginis iniret, ac proximum quemque diem in ejus sacello traduceret. His auspiciis Societatem complexus, magnos animos, majorem conatum ad omnem vitae religiosae perfectionem attulit. Non multo post sacros Ordines susceptos, et absoluta studia severiora, Granatam evocatus, novitiorum curam gessit. Eo perfunctus munere, in eâdem urbe constitit, publicae rei ac saluti proximorum, studendo praesertim scribendoque inserviens. Primam tamen Apostolici moniti, Astende tibi, et dostrittae, partem, altera potiorem semper duxit; virtutis verae custos rigidus et constans. Sensus tanta severitate coercebat, iis ut carere, vel potius, nisi ad aliquam acerbitatem hauriendam, prorsus uti non videretur. Aures [Note: 14. Sensuum austera custodia: humilitas, etc.] clausas rumoribus, quibus tam multi vacuas implere mentes amant, semper habuit: nunquam quid occineret garrula, quid otiosa scriptitaret, quid fingeret maligna fama, quaesivit. Prandio abstinens, cenabat leviter, olera saepissime aut bellaria: quod illi per tempus Dominici Adventus et Quadragesimam solenne fuit; aliis diebus ut plurimum nihil ad panem et frigidam adhibebat. Ciborum condimenta, salem, oleum, et alia, quae usus aut necessitas quaedam invexit, omnino respuebat: iisque obsoniis cupide vescebatur, quae minime ad suum stomachum facerent. Mitto cilicia et flagella, usitatas viris religiosis artes: mitto studium litterarum pertinax, in quo decem aut plures horas quotidie conterebat: ut mirum sic labori tanto tot annos parem illum esse potuisse.

Cum Hispania tota ejus eruditionem celebraret; cum libtos ab eo conscriptos Pontifices Maximi multa laude prosequerentur; cum ab Orbe Christiano tanquam oraculum consuleretur; ipse nulla in re se audiebat, aut placebat sibi: ex aliorum sententia nutuque pendens, omnemque deprimendi sui ansam captans. Aliquando reprehensus ob culpam alienam sibi falso impositam; excusavit se se, repentino quodam impetu innocentis animi: ceterum neglectam humilitatis exercendae occasionem sic deflevit, ut tirocinii domum abierit, religiosae virtutis, inquiebat, elementa, quae nondum didicerat, percepturus. Quoscumque domi forisve nancisceretur minus benevolos et parum assentientes sibi, eos observabat impensius: si quid autem a quoquam illatum sibi molestiae injuriaeve cognosceret, illi Superos omnes multa prece, poenisque voluntariis in ejus gratiam susceptis, conciliare conabatur. Nullum omittebat locum aliis obsequendi, et ubique postremas ferendi: in quo mirari licebat quos flexus, quam abditos calles, virtus hominis ingeniosa rimaretur. Ab oratione lucem in obscuris scientiarum ambagibus, in aerumnis morbisque solatium; a sanctissimis vero JESU et MARIAE nominibus telum adversus omnia pericula certissimum petebat. Impositis manibus, ac recitato evangelio, morbos difficiles non semel curasse fertur. Si qua in re deliquisset, si quid impetratum a Deo cuperet, Virginem sanctissimam interpretem, sequestram ac deprecatricem, ut matrem filius, ut patronam cliens, interponebat. Quinquies Deo quotidie coram Eucharistia supplicare consueverat; octies vero quinta qualibet feria: cujus magnam partem in adorandi mysterii contemplatione et grata memoria collocabat. Ineunte mense recognoscebat animae suae statum, et velut accepti expensique tabulas relegebat. Ejus funus celebrarunt religiosi Ordines, senatus regius, Archiepiscopus: populus frequens concursu, lacrymis, laude multa, cohonestavit.

[Note: §. XI. P. PETRUS RIEADENEIRA.] Nascentem vidit Societatem P. Petrus Ribadeneira, Toletanus. Cum puer operam litteris daret, floreretque inter suos aequales nobilitate generis et ingenii gloria, contigit ut Cardinalis Alexander Farnesius, ad Carolum V. a Paulo III. missus, Toletum accederet. Adolescentis eximia delectatus indole, Romam rediens [Note: A. C. 1611. Soc. 72.] eum sibi comitem adscivit. Ibi cum Ribadeneira praeter Societatis domum iret, introgressus visendi studio, incidit in S. Ignatium: cujus sermone ac primo congressu mirifice captus, statuit ei se totum ac Societati, quae nono post die confirmanda

per Summum Pontificem erat, dedere: nec dubitavit Ignatius, divina collustratus luce, complecti juvenem et suis addere. Spem Beati Patris non fefellit: ac perceptis summa celeritate philosophorum ac theologorum placitis, praecipuam ad dicendum indolem, cum pari ad agendum prudentia conjunctam ostendit. Quamobrem ad gravissima negotia gerenda primum a S. Ignatio, deinde a Lainio et Borgia, successoribus Ignatii, adhibitus, collocandae in Belgio Societati perutilem navavit operam; Tusciae ac Siciliae provincias gubernavit: eandem Siciliam, ac postea Insubriam, hanc Visitatoris, illam Commissarii appellatione ornatus, inspexit. Bis officio Assistentis functus, primum Italiae, deinde Hispaniae: bis Generali Congregationi interfuit.

Ingruente senio, et urgentibus morbis, patriam revisere coactus, otium eruditum in scribendo utiliter occupavit. Primus omnium vitam S. Ignatii mandavit litteris, et res praeclare gestas a duobus Praepositis Generalibus, qui sunt Ignatium proxime consecuti. Scriptorum Societatis indicem contexuit: peculiari commentario illam defendit ab invidorum calumniis; demum tribus tomis complexus est Sanctorum vitas, non eorum modo qui in fastis Ecclesiasticis perscripti leguntur, sed aliorum bene multorum, quorum laudes a vetustate et oblivione vindicavit. Historiam Hispanae Societatis scribere parantem mors intercepit, anno aetatis octogesimo quinto X. Cal. Octob. Madriti.

[Note: 15. Ejus humilitas et pietas: ratio gubernandi et scribendi.] Vir fuit antiquae probitatis, dignus primis illis Societatis temporibus: ubi tot illustrium hominum profecit exemplis, et exempla ipse posteris reliquit imitanda, praefertim humilitatis, obedientiae, pietatis. Infimum in Societate gradum, et perpetuum tradendae pueris grammaticae munus, a S. Ignatio enixe flagitavit. Vix adductus est ut sacerdotio initiaretur, quo se indignum ducebat. Rector nostris impositus, non modo erat quasi unus ex ipsis, sed quasi omnium postremus: non majores sumere spiritus, non infra se positos duriter aut contemptim appellare; non muneris honorem capere et onera defugere. Magnam vero iis habebat gratiam, qui admonerent ipsum errati, si quod inter scribendum, ut peritissimis etiam evenit, excidisset. Ad sacrificium celebrandum se comparabat meditanda Christi patientis historia, et pie attenteque recolendis precibus, quas sacerdotes recitare tunc solent. Vitam sancti cujuspiam quotidie lectitabat, ac renarrabat in familiari congressu. Nunquam efferebat e cubiculo pedem, quin Deiparam salutaret angelicis vocibus. Reversus in cubiculum expendebat num quid peccasset; ac veniam a Deo, Virginis Matris interposito nomine, orabat; si recte res processerat, gratias per eandem agebat. Effata quaedam de virtute obedientiae, a S. Ignatio paulo ante obitum didtata, circumferebat, exponebatque Sociis; hoc B. Patris testamentum appellans; neque factis illa segnius, quam verbis unicuique commendans. Quantum esset ab utilitatis propriae studio remotus egregie declaravit, cum Cardinalis Quiroga collegium Societatis Alcasariae ponere meditans, ei fundando mille ducatos nummos anuui census obtulit. Erat annonae caritas summa. Cardinali auctor fuit ut pecuniam hanc ad sublevandam egestatem miserae plebis conferret: Deo collegium et Societatem curae fore. Jam, si perfectus est vir qui in verbo non offendit, teste Jacobo Apostolo, videtur ea laus in P. Ribadeneiram convenire: tantam in loquendo cautionem adhibebat; adeo solicitus erat ne cujus famam vel levissimo verbo laederet, neve sermones ejus generis, qui nonnunquam in colloquia virorum etiam proborum irrepunt, aleret dissimulando, vel adulando produceret. Sane in ejus scriptis lucet nativus quidam candor, et eloquens absque pigmentis et fuco simplicitas, aureo nota aevo, ignota fere nostro: cujus hoc inter cetera vitium est, ut ii scriptores vigeant, qui vel ostendunt aliena vitia, vel virtutes tegunt; sermone juxta et silentio flagitiosi. Ut S. Ignatium diu ac penitus introspexerat Ribadeneira, sic illum unice mirari, ac venerari consueverat. Oratus a Patribus, qui morientis lectulum circumstabant, ut consolari maerentes, ac pia precatione prosequi ne gravaretur, digitum in effigiem S. Ignatii, quia vox defecerat, intendens, innuit postulandum ab eo quod quaerebant. Incredibili vero voluptate affici se significavit, ac votorum compotem mori, siquidem Ignatium in coelitum albo scriptum denique cerneret.

[Note: §. XII. P. ANTONIUS POSSEVINUS.] Quin peculiari Superum dono datus fuerit Societati P. Antonius Possevinus dubitare nemo, qui norit hominem, potest. Italus erat, oriundus Mantua. In eo mirifica fuit ad virtutem, ad doctrinam, ad rerum maximarum gestionem, natura, ut abunde testantur quae administravit negotia, libri quos scripsit, virtutes quarum reliquit non leviter impressa vestigia. Inerat, vel in puerulo, sciendi tanta studendique cupiditas, ut cum in lectum se inferret, pedem alligaret ad lecti fulcrum: ea mente ut, statim atque se commoveret, gustato leviter somno, exiliret e cubili, et litterarum studium repeteret. Qua consuetudine id assecutus est, ut somni parcissimus, magnam semper otii nocturni partem negotiis et orationi dederit. Lucebat in adolescentis ore index innocentiae pudor, et condîta facili comitate modestia: quae illi procerum benevolentiam conciliavit, et honorum spem ac fortunae florentis attulit. Hunc familiae suae ut omnino devinciret Cardinalis Gonzaga, ornare beneficio Ecclesiastico studuerat. Eundem Otho Cardinalis Augustinus tradere Ferdinando Caesari, cui esset ab epistolis, cogitabat: cum Deus ereptum perituris honoribus et curis, in Societatem Filii sui transcripsit anno MDLIX. Romam ad tirocinium advolavit annos sex et viginti natus; cum lectissimorum juvenum manu, quos exempli tanti vis permoverat.

[Note: 16. Religionem catholicam ornat ac defendit in Sabaudia, Gallia, Suecia, et Moscovia.] Nondum tirocinio finem imposuerat, cum in Pedemontium ad componenda quaedam domestica negotia profectus, Ducem Sabaudiae Emmanuelem Philibertum convênit; et impetratis ab humanissimo Principe, quae ad privatam rem suam pertinebant, egit cum eo diligenter de publica religionis causa; et varias haereseos quae per ejus regionem serpebat in dies, comprimendae vias aperuit. Ausus etiam partium haereticatum antesignanos ad colloquium et ad certamen invitare, manus cum illis conseruit feliciter; ostenditque virtutem in summis viris nequaquam annos expectare. Anno MDLXI. arctius Deo per sacerdotium, ac Societati per vota religiosae professionis adstrictus; ad easdem Alpinas valles rediit, et inchoatas dimicationes pati contentione ac fructu persecutus est. Cum vero intelligeret non alia re magis haeresim niti et vigere quam inscitiâ et mendacio, dum veritatem aut ignorat sponte, aut adulterat; perfecit apud Sabaudiae Ducem et Nuncium Apostolicum, ut quadraginta optimi concionatores undique collecti, et idoneis collocati locis offusas ab Errore tenebras discuterent. Pastores animarum, induxit ut elementa Fidei rudibus diligenter traderent; quae pars sacerdotalis curae jacebat, sive incuriâ parochorum, sive astu haereticorum et malitiâ. Praeivit ipse aliis exemplo, et capita doctrinae catholicae praecipua populo palam explicuit. Praeterea vulgavit ubique catechismum Canisii: ac demum in compitis, foris, tabernis, et diversoriis, summam doctrinae catholicae, ac morum praecepta patentibus impressa chartis curavit affigenda, ut in oculos etiam otiosorum et aliud agentium veritas incurreret. Fuerat haec pestifera Genevensium industria, ut infinitam vim librorum, haereseos toxico madentium, non spargerent modo per Galliam, verum etiam Constantinopolim, et in Asiam usque deportarent. Huic malo medicinam ut pararet, non solum pios utilesque disseminavit libros, sed pestilentium farra ginem impuram meritis ubique flammis abolevit. Quos vero igni damnare non potuit, illis, et eorum auctoribus, fidem abrogavit, recitatis in ipsa concione scriptis Calvini ejusque asseclarum; et illorum erroribus, mala fide, captionibus, ac praestigiis, in apertum prolatis. Quo facto tantam improborum suscepit invidiam, ut excubandum sibi pro ejus, capite Lugdunenses putaverint, quos in catholica veritate potissimum confirmare nitebatur. Sed intercepta paulo post a perduellibus civitate, impias manus aegre admodum effugit. Elapsus in Pedemontium, Cherii anno fere toto consedit. Hanc urbem, in conspectu Augustae Taurinorum, opere ac situ munitam, Haeresis tanquam erroris arcem sibi delegerat. Sedem ac propugnaculum veritatis Possevinus effecit. Reversus inde Lugdunum est, reddita Regi civitate, ut cives, in iisque suos populares bene multos, adjuvaret. Quod egregie praestitit, tum tractandis naviter doctrinae catholicae armis victricibus; tum vero duobus copiarum haereticarum signiferis, indicta concertatione, palam et aperte profligatis: adeo ut illi atque Edmundo Augerio, conservatae religionis beneficium civitas Lugdunensis jure acceptum referat.

Eadem veritatis arma non dissimili successu circumtulit per alias Galliae civitates, Rotomagum, Massiliam, Avenionem, et Vesontionem. Deppae, in Normannia, paucis mensibus amplius duo millia civium Calvino eripuit. Baionae in Vasconia, dum Religionem tutatur, causam quoque Societatis, multis in locis ac potissimum Parisiis vexatae, apud Carolum IX. diligenter egit. Avenionensi postea collegio rector est datus, deinde Lugdunensi: postremo in Congregatione Generali, quae ad subrogandum S. Francisco Borgiae successorem convenerat, creatus est Societatis universae Secretarius. Hoc munus jam ferme a quinquennio administrabat, cum anno MDLXXVI. spes affulsit regni Sueciae ad Ecclesiae auctoritatem communionemque reducendi. Circumspicienti Gregorio XIII. quem tanti momenti negotio praeficeret, venit in mentem Possevinus, cujus prudentiam, eruditionem ac probitatem cognoverat. Missus in Sueciam anno MDLXXVIII. Regem eo perduxit, ut haeresi abjecta Romanam profiteretur Fidem; eique et Reginae Pontificias anno sequenti litteras detulit. Suaserat Gregorio, ad restituendam muniendamque in his partibus rem catholicam, ut Seminaria duo instituerentur, unum Olomutii, alterum Brunsbergae. Utroque rite condito, religionem Volani haeretici pestifero volumine appetitam, periculo liberavit, ac Societatis stationem collocandam curavit Cracoviae. Rebus in Suecia compositis, quantum perturbatissima tempora ferebant, et relictis sacerdotibus aliquot Societatis ad bene coepta promovenda; in primis autem P. Stanislao Varsevicio, ad Regis filium Sigismundum, Poloniae postea Regem, in orthodoxa Fide instituendum; Romam, gravibus periculis incommodisque superatis, se receperat, rationem administrati negotii Gregorio Pontifici redditurus. Ab eo statim in Moscoviam properare jussus est. Quippe Joannes Basilides Moscoviae Dux, ut bellum Polonicum a suis cervicibus averteret, Pontificis opem imploraverat, ac spem Moscoviae ad professionem catholici ritus revocandae ostendebat. Possevinus Stephanum Poloniae Regem ad pacem cum Mosco faciendam, et arma in Ottomanum jungenda vehementer est cohortatus. Confecta pax iis conditionibus, quas maxime optaverat Moscus, a quo permulta in gratiam catholicorum sunt impetrata. Gregorius laudata Possevini in tractandis rebus prope perditis ac desperatis industria, eundem tevolare in Poloniam, ac Germaniam jussit, et controversias inter Stephanum Regem, Caesarem, ac Regem Sueciae coortas componere: Seminaria variis in locis excitare: catholicas partes, ubi esset opus, aut nutantes erigere, aut constitutas firmare.

Restabat addendus tot laboribus gloriosis cumulus, ut ad reconciliandum Ecclesiae Henricum IV. Regem Christianissimum, et reponendam in ejus regnum Societatem JESU, curas cum summis viris et consilia conferret.

[Note: 17. Libri ab eo conscripti.] Hoc duplici potitus voto retulit se, affecta jam aetate, ad litteratum otium, quod vel in maximis negotiis nunquam omnino intermiserat. Pars illi quietis et laxamenti semper fuerat excutere bibliothecas; doctos percontari, quae commentatus erat in ipsis itineribus (nam ab erudito labore vacua non erant) digerere, et litteris consignare. Exstant ejus triginta fere volumina, in quibus elucet ingenii vis eximia, mentis amplitudo, copia eruditionis, ornandae ac defendendae religionis ardor. Ea videre est in Bibliotheca scriptorum Societatis. Nec taotum prodesse moribus hominum scribendo studuit, qui honestissimus est litterarum finis; verum etiam ipsis litteris ac litteratis commodare. Id potissimum in duplici libro praestitit. Alterum inscripsit Bibliothecam selectam: in quo explicat rationem studendi, et facem veluti praefert, quae caeca studentium vestigia regat. Ac primum de cultura ingenii universe disserit: deinde a studio theologiae, tum positivae, ut appellant, tum scholasticae, descendit ad methodum tradendae doctrinae Christianae: agendi cum atheis et haereticis, cum Judaeis, ethnicis, barbaris, etc. Mox rationem exponit perdiscendae Philosophiae, Jurisprudentiae, Medicinae, Matheseos, Historiae, Poeseos, Rhetoricae, Picturae: nonnihil inserit de ratione conscribendarum epistolarum. Alteri libro nomen est Apparatus sacer. In eo de sacrae paginae auctoribus et interpretibus; de Patrum Graecorum ac Latinorum germanis, et adulterinis scriptis; de synodis, de theologorum, chronographorum et historicorum Ecclesiasticorum, Juris doctorum, operibus prudenter et accurate disputat:

ac librorum septem octove millia uno in conspectu ita ponit, ut singulorum synopsim et criticen exhibeat. Supremum diem explevit Ferrariae IV. Calendas Martias, annum aetatis agens octavum et septuagesimum.

Sicut stella differt a stella in claritate, sic in Ordinis religiosi quodam quasi coelo aliis alii virtute, fama, celebritate praestant. Quod inter sidera tamen accidit, ut quae videntur eminus obscura et minima, sint eadem interdum cominus maxima et clarissima; hoc ipsum inter sanctos reperire est, ut qui versantur in obscuritate quadam virtutis et vitae, nihilo saepe sint inferiores illis, qui sunt in oculis hominum ac luce. In hunc ordinem rejicere possis P. Eleutherium Pontanum; P. Hieronymum Turrianum; Alfonsum Barrerium; P. Balthasarem Pinnam, aliosque non paucos, qui lucere apud Superos eodem anno MDCXI. ut speramus, incoeperunt.

[Note: §. XIII. PP. ELEUTHERIUS PONTANUS, ET HIERONYMUS TURRIANUS.] P. Eleutherius Pontanus, Insulensis, quatuor et octoginta confecit annos: e quibus undesexaginta in Societate vixit, adhibitus ut plurimum ad Socios regendos; quo munere prudenter ac sancte semper est functus. Primus Bibonensis in Sicilia collegii rector a S. Ignatio; deinde aliorum praeses domiciliorum in Gallia, et Belgio, ab aliis Generalibus Praepositis creatus. Complurium quotidie horarum precationem assiduae mortificationi junxerat, sapienter existimans Christian Crucis asperitatem quandam orationis ac pietatis oleo velut inungendam et mitigandam. Nihil de illius comitate siccitas et severitas innata senectuti detraxit: nihil negotiorum moles de solicitudine quam gerebat suorum, praesertim aegrorum, quos noctu solebat intervisere. Hoc hauserat a S. Ignatio, quem religiosae perfectionis magistrum habuerat. Neque segnius ab eodem didicerat obediendi studium. Itaque cum Romae nonnulli e nostris convenirent a prandio certum in locum, ut quasdam voluntarias de se ipsis poenas sumerent; invitatus ut se ad illum aggregaret coetum; negavit, quod insciis moderatoribus id fieret. Ignatius, re cognita, publice objurgandos inter cenam curavit: qui mos Societatis ductus inde fertur.

[Note: 18. Obedientiae studium: contemptus sui, etc.] Ab eodem Beato Patre Pontanus audierat enitendum esse Societatis hominibus, ut honores, famam, magni nominis existimationem tanto fugerent studio, quanto eadem ista profani seculi amatores consectantur. Ut ad hunc perfectionis religiosae gradum perveniret, pulcrum sibi ducebat agere cum infimae sortis hominibus: ea tractare munia, quae laboris haberent plurimum et caritatis, splendoris et famae minimum: puerulos et fecem plebis docere Fidei rudimenta; frequentem esse ac paene totum in carceribus, ut vulgo vinctorum parochus vocitaretur: obire domi abjectissima ministeria; cumque per aetatem aliud non posset, janitoris partes explere. Hinc Ignatii discipulum agnoscas. Valuit etiam naturali quadam prudentia, sive potius hausta divinitus luce, ad juvandos energumenos ac fanaticos. Vafra mulier, se a malo possessam daemone simulans, viros graves et doctos ludebat. Ab iis rogatus P. Eleutherius ut olfaceret si quid latêret doli, ossa vervecina sumit a lanio, bysso involvit; offert mulieri; nescio quid Homerici carminis aut Pindarici rauca voce immurmurans. Illa fremere, distorquere os, concuti totis artubus; quod sanctorum reliquias, inquiebat, et sacra carmina ferre non posset. Sic detecta fraus, et castigata mulieris impudentia. Decessit Atrebati, magna opinione sanctitatis: et ad S. Vedasti templum, ingenti concursu populi ac procerum elatus est.

P. Hieronymus Torres, Catalanus, conditorem Societatis patiter spectaverat: nec spectare ac mirari contentus, studuerat imitari. Quam ad illum prope accesserit, ex eo intelligas, quod nihil fecisse dicatur unquam legibus nostris vetitum; nihil ab iisdem imperatum omisisse.

[Note: 19. Ratio tradendae theologiae. Confessio Augustiniana.] In theologia tradenda (nam hoc illi diuturnum in Germania munus fuit) nihil habebat antiquius, quam ut Fidei dogmata primum exponeret, deinde stabiliret, omnibusque veluti propugnaculis muniret; praeteritis, aut leviter delibatis quaestionibus et argutiis nimiae subtilitatis, exiguae frugis: in quibus magna ingenii, magna vulgo temporis jactura fit. Cum autem cerneret ex Augustana, quam vocant, Confessione, tanquam e pestilenti fonte, spargi errorem latissime

per Germaniam; opposuit illi Confessionem Augustinianam. Hoc in libro locos theologicos, et capita praecipua doctrinae catholicae confirmat ductis ex ipso Augustino sententiis: eas vero, sicubi sunt obscuriores, illustrat, exigitque ad amussim theologicam: quae sunt ab haereticis detortae in alienum sensum, explicat: quae sunt accisae et mutilatae, integras repraesentat: quae depravatae, emendat; quae malignis adnotationibus adulteratae, restituit. Exemplum istud secuti doctores catholici Confessiones alias edidere, Ambrosianam, Hieronymianam, Cyprianam. His voluminibus erepta sunt errorum architectis arma, quibus veritatis arcem oppugnabant. Iis enim si Patres, quibus perperam gloriantur et abutuntur, tollas, quid restat nisi pertinacia? Obiit P. Hieronymus Torres Monachii, grandis natu, exactis in Societate annis amplius sexaginta.

[Note: §. XIV. P. JOANNES BUSAEUS, ALFONSUS BARRERIUS, ET P. BALTHASAR PINNA.] Multum quoque in profligandis novorum dogmatum erroribus operae ac feliciter posuit P. Joannes Busaeus, Noviomagensis. In Societatem adscitus anno MDLXIII. ut erat egregia indole, magnos in pietate ac litteris progressus brevi habuit. Theologico spatio Romae decurso, venit Moguntiam, ubi sacram scientiam, et quaestiones de conscientia et moribus per annos XX. docuit. Ut vero quae privato studio commentatus erat manarent latius ad multorum utilitatem, limata et perpolita emisit in vulgus. Editi ab eo libri amplius quadraginta numerantur, quorum plurimi quantum valeant ad pietatem inflammandam consensus proborum ostendit. Conscriptum certe ab illo meditationum Enchiridion, in [Note: 20. Quomodo cum haereticis pugnandum.] quinque sexve linguas conversum, hodieque in manibus est. Spirant illae odorem suavissimum tenerrimae pietatis, et Divini Spiritus unctione delibutae auctoris ingenium et mores tanquam in speculo exhibent. Ut enim in vita, sic in scriptis modestiam et comitatem adamabat. Ea dos potissimum elucet in theologicis, quae contra recentium opinionum fabricatores, elucubravit, monumentis. Ita illos ferit, sic ipsorum tela in eosdem retorquet; calumnias et maledicta sustinet ac diluit, ut amicam facile sentias manum, quae non tam vulnerare adversarium, quam sanare studeat. Neque vero tantum proprio Marte multa scripsit; verum etiam erudita doctorum virorum et piorum opera complurium partim illustravit, partim e peregrino sermone in Latinum convertit. Hos inter labores, quamvis affecta et attrita valetudine, indefessus perstitit Moguntiae usque ad annum aetatis LXIV. Societatis initae XLVIII.

De Alfonso Barrerio rerum domesticarum administro, Hispano, non est leve multarum et magnarum virtutum argumentum, quod praedicant praesertim in tanta officiorum varietate, in assiduo cum hominibus proletariis aut agrestibus commercio, neminem de ipso, neque ipsum de quoquam conquestum unquam esse. Christi cruciatus acerbissimos ut non tantum meditaretur, quod habebat antiquissimum, sed etiam experiundo cognosceret, spineam coronam capiti, humeris crucem imponebat; et captata noctis solitudine, ab imis scalis ad summas genibus nitens erepebat. Mendicorum turbam ad collegii Cordubensis, ubi mortem obiit, fores alebat corrogatis cibis. Horum unum in via morientem nactus in proximas deportavit aedes, ac tandiu dum suppeditavit misero vita, pavit: cadaver sepulcro inferendum, animam sacrificiis curavit adjuvandam. Alterum ulceribus et sanie scatentem humeris in nosocomium detulit. Cum praedii domestici gereret curam, audivit nescio quem morbo confectum jacêre in vicinia. Expedit statim quod instabat negotii; jumentum sternit; illi semianimem imponit, et in urbem, noctu, itinere difficili deducit; ac subito in praedium nemine, ut putabat, conscio se recipit. Alterius cujusdam corpori consulere usquequaque si non potuit, animae certe consuluit. In eodem versabatur praedio: allabitur ad aures tristis gemitus. Accurrit: offendit juvenem vulneribus confossum, et sacerdotis auxilium implorantem. Aberat iter unius admodum horae coenobium Hieronymitarum; sed ardua via, Alfonsus obeso et gravi corpore: aeger animam agebat. Quid caritati arduum est? Dat se in viam; adducit sacerdotem; juvenis expiatur, ac paulo post in ejus complexu pie moritur. Haud segnius dissidentes ad concordiam revocabat, deterrebat a vitiis facinorosos; omnibus prodesse laborabat. Tantum est in homme uno insigniter probo, ad multa bene gerenda praesidii!

Easdem illustrius exercuit cum barbaris in Peruâ virtutes P. Balthasar Pinna, Aragonensis, per annos amplius triginta: prudens in agendo, in dicendo efficax; in tractandis hominum mentibus solers; felix in administrandis negotiis; eloquens in divino verbo pro concione proponendo; erga Deum impense pius, et orationi deditus; erga homines humanus et facilis, sibi durus et inimicus uni; ad laborem, quicumque pro salute animorum adeundus esset, impiger, in eoque constans et indefessus. Eas dotes egregie adhibuit in Placentino Hispaniae collegio, in primo Societatis Siciliensi domicilio; in collegiis Americanis Quitensi et Chilensi fundandis et constituendis. Diu collegio Limano, in quo vivere desiit; diu toti provinciae praepositus, externis juxta et nostris satisfecit. Quaedam de illius sanctitate atque praecipua inter coelites gloria, non obscuris auctoribus prodita, sunt: eaque facile persuadet excellens viri virtus, et vitae nitor, quem nullius gravioris noxae macula inquinatum fuisse testatus est qui supremam morientis confessionem excepit. Annos expleverat quatuor et octoginta; sexaginta duos in Societate vixerat.

[Note: §. XV. P. BERNARDUS COLNAGUS.] P. Bernardum Colnagum Catana Angelum, Doctorem Neapolis, Italia Prophetam et Apostolum vocavit. Illum natura, quae gratiae praeire ac subservire solet, egregia indole, et ingenio praestanti ornaverat; sic, ut annos vix tredecim egressus abdita philosophiae subiret penetralia, in rhetorum spatiis amoenioribus libere decurreret, essentque in manibus hominum lucubrationes ejus, tum vinctâ numeris oratione conscriptae, tum solutâ. Societatem ingressus, non ita multo post absolutum Messanae tirocinium, philosophiam annis decem docuit, ac theologiam duodecim, utramque magna sagacis et eruditae mentis commendatione: ob quam cum ejus dictata colligerentur avide, ac passim expeterentur, jussus est ab Societatis Praeposito ea in vulgus edere. Sed Bernardum ad scientiam sanctorum et excellentiorem, quam quae traditur in scholis, theologiam divina consilia vocabant, et quidem viâ non vulgari nec tritâ.

[Note: 21. Vocatur ad vitam Apostolicam peculiari modo.] Numini capiendo nullus aptior est, quam qui se ipso est vacuus. Exuat hominem quodammodo necesse est, qui Deum induere cupit. Eam ob rem quos ad altiorem sanctitatis gradum provehere statuit Divinus Spiritus, eos abducit quam longissime ab amore rerum infimarum, praesertim honoris et gloriae: cujus cupiditas ut altius inhaeret humanis mentibus, ita difficilius exstirpatur. Fluebat annus MDLXXIX. Sacros theologorum nodos explicabat Neapoli ab annis decem P. Colnagus, singulari doctrinae fama; cum coelestia meditantem haec repente invasit cogitatio: iret protinus, centonem indueret, ac motibus inconditis, instar fatui urbem concursaret, omnium cachinnis excipiendus. Diriguit ad ejusmodi cogitationem, et eam excutere, tanquam a Societatis moribus, a sapientia et pietate alienam, diu studuit. Quis enim ab homine, qui mentis parum sanae esse credatur, percipi fructus ad salutem animarum possit? quis dementiae opinionem semel susceptam penitus deposuit? Subibat etiam illud, inuri maculam toti Societati; praeberi ansam justae offensionis populo; exitium creari plurimis civibus, quorum studia, mores, et conscientiam regebat. Nihilominus instabat divinus amor; Christi exemplum; Numinis voluntas; sui despiciendi, quo flagrabat, desiderium. Haec omnia illi tam acres diu noctuque subdebant stimulos, nullam ut capere quietis partem posset; pugnantibusque hinc atque inde sententiis distraheretur. Hanc immanem carnificinam ipsos triginta dies sustinuit: cujus cum exitum inveniret plane nullum, decrevit rectori collegii, ut voluntatis divinae certissimo interpreti, rem aperire: nihil dubitans quin haec delirae mentis somnia homo consideratus et prudens exploderet. Is P. Petrus Antonius Spinellus erat, vir apprime sapiens, et in divinis rebus exercitatissimus; qui eas non populari et pervulgata trutina examinabat. Venit ad eum Colnagus; animi fluctuantis aestum exponit; ipse se deridet, cui haec tam absurda incidant in mentem. Imo, inquit Spinellus, valde haec mihi placent; quodque suadet Christus, auctore me quamprimum facies. Ad hanc vocem paene exanimatus concidit. Recepto spiritu, surgit alacer: pannosum ac detritum sagulum humeris, pileum annis et adipe obsitum, nec uno pertusum loco, capiti imponit; fune sordido latera praecingit, addit alia fatuorum

ornamenta non parce. Sic instructus prorumpit in vicum; dat motus incompositos, et ridicula mentis perturbatae signa. Concurrunt pueri, et pars sannis, pars luto saxisque prosequuntur. At populus mirari primo: deinde, ubi hominem agnovere miserari: quidam attinere comiter, ut mente captum, et ad Professorum aedes perducere. Hic vero Patres rei totius ignaros incessit ingens pudor dolore ac miseratione mistus. Seducunt in abditum conclave, detractisque centonibus balbutientem, ac loquentem amputata et infracta, noctu in collegium reduxere. Accepit laetus rector victorem, et sapiente stultitia de prudentia carnis triumphantem est amplexus. Non defuerunt e nostris qui consilium improbarent: alii cum Spinello censuerunt non modo fas, verum etiam pium pulcrumque esse famam exponere hominum ludibrio, cum Dei tacita vel aperta vox impellit. Hoc ipsum sanctorum exemplis, atque adeo ipsius Christi confirmabant, qui constanti, ac triumphali, ut nonnemo Sanctorum Patrum appellat, usus silentio, quin homo parum sanus et prudens haberetur minime recusavit.

[Note: 22. Concionandi munus suseipit, Oratoris sacri partes.] Certe ab eo tempore P. Bernardus Colnagus mutari visus est in virum alium: mens collustrari coepta majorem in modum coelesti luce; pectus insolita suavitate perfundi: Deum denique duntaxat ac divina gustare, loqui, tractare didicit ac mirifice docuit. Vix ab ara, cum sacrificaret, avelli poterat; dicebat pro concione ardore incredibili, nec dispari audientium utilitate. Deum in eo loquentem sentires, et animos arcana vi permoventem. Quod ubi est a Societatis praepositis intellectum, suscepit, illis auctoribus, concionandi munus, in eoque consenuit. Accessit imperium Deiparae, a qua se affirmavit admonitum fuisse ut in emendandos hominum mores, qua privatis sermonibus, qua publicis, incumberet. Praestitit cumulate quod imperatum fuerat: Catanam, Messanam, Panormum aliasque Siciliae civitates: tum Venetias, Anconam, Lucam, Brixiam, Mantuam, Genuam, Neapolim; Romam denique ipsam, non tam sui nominis fama, quam divini amore ac timore implevit. Tanti fiebant ad eum audiendum concursus, ut apponendi saepe illi fuerint stipatores et milites, cum prodiret ad dicendum, ne confluente turba opprimeretur: nulla templa multitudinem capiebant; nec semel in aperta planitie perorandum fuit.

Duas in oratore dotes Philosopus requirit, probitatem et eloquentiam: probitatem quidem, quia cum dicendi facultas maxime versari debeat in afficienda voluntate, nec voluntas ulla re validius, quam probitatis opinione moveatur, maximum in viri probi auctoritate pondus inest; quo ad assentiendum rapitur quamlibet reluctans auditor, et vinci gaudet. Nec abesse debet facundia, quae mentem, oculos, aures, aliosque voluntatis quasi administros conciliet. Habet orator ab eloquentia ut videat quid utile sit auditori, quid accommodatum ad movendam ejus voluntatem; a probitate habet ut illud ipsi suadere velit, ac putetur velle. Huc adde quod insignis probitas magnam Numinis veluti loquentis significationem facit. Utrâque dote Colnagus praestabat. Oratio sine lenociniis et fuco, plena nervorum et sententiarum, ardentissimis affectibus, et ex ipsa re natis, concitata ferebatur. Accedebat probitatis opinio ingens, nec falsa. Seraphinus, Apostolus, alter Paulus, passim audiebat. Vel solus viri aspectus etiam illos, quorum ad aures allabi vox dicentis non poterat, commovebat: profligatissimi quique orationis fulminibus obtriti concidebant; et arreptam semel virtutem ad extremum usque spiritum retinebant. Id insigniter elucebat in perditis mulierculis, quarum viginti quinque paucis diebus in una quadam urbe, alibi alias innumerabiles, a meretricio quaestu ad pudicitiam revocavit. Ab ejus concione, saepe abruptâ propter pios suspirantium ejulatus, flens multitudo ac silens domum; multi religiosa in claustra, plures ad poenitentiae tribunalia se recipiebant. Neque clam ac dissimulanter, sed luce et palam fiebant istae prodigiosae morum mutationes; passimque praedicabatur hunc, illum, plures alios a vita libidinosa traductos esse ad sanctiorem. Fidem addebant ejus verbis signa coelestia. Caput insolita luce circumfusum apparebat: conspiciebantur coelites adstare concionanti, et quasi dicenda suggerere. Invectus in flagitiosos aliquando, ardentes in coelum oculos repente sustulit, ac minaces, quibus saltem terrerentur ac refipiscerent,

flammas et fulmina poposcit. Continuo quasi vocatae concurrunt nubes, micant fulgura, tonitrua mugiunt, nemo ut non diriguerit; ac prosiliens in medium femina, pernicies et barathrum juventutis, cui tragoedia potissimum ista parabatur, veniam a civibus petierit; crinesque, tot pridem animarum laqueos, ipsa sibi in oculis omnium secuerit.

Non segnior in familiaribus colloquiis, aut minus felix habebatur. Parum quippe est oratori sacro tonare de loco superiori, ac vim omnem facundiae coelestis expromere, si langueat domi ac frigeat. Non decet divina mysteria explicare publicis oraculis, et profanas humanarum rerum nugas tractare privatis sermonibus: Deum quendam in templo videri; hominem, aut etiam homine inferiorem, in communi vitae consuetudine. Neque vero cessare unquam licet homini Apostolico; nunquam ab animabus Dei amore, et peccati odio inflammandis vacare. Cum paulisper conciones interquiescebant, obibat coenobia Colnagus, et nutantem disciplinam firmabat: regebat pias sodalitates et instruebat: blande illabebatur in coetus hominum luxui ac deliciis indulgentium, ut eos coelestium bonorum cupiditate succenderet. Viget adhuc illorum memoria, quos piis ejusmodi colloquiis ad summum perfectae virtutis gradum provexit: quorum egregia multorum facinora litteris consignata celebrabit posteritas, et imitabitur.

[Note: 23. AEgros sanat, suscitat mortuos, etc.] Qui tantum ad sanandas juvandasque animas valebat, mirum quantum in corporibus pariter curandis posset. Publicis testatum tabulis est, ab illo amplius centum caecis, claudis, et vario morborum genere laborantibus, gressum, oculos, valetudinem fuisse restitutam. Virgo Deo sacra, ex Ordine S. Dominici, manum a multis annis aridam et contractam gerens Anconae, illius nescientis dexterâ leviter tactâ, manum sanatam illico recepit. Feminam diuturna paralysi constrictam, manu prehensam erexit. Frustulum ex ejus pallio decisum, et in os insertum, mutae vocem reddidit. Sudarium lethargico impositum discussit exitialem veternum, quo adolescens quadraginta jam dies oppressus jacebat. Puerum pedibus a septem annis captum ac male pumilum miseratus, invocata Sancti Antonii Patavini ope, cujus cultor eximius, itidem ut S. Francisci Paulani, erat, jussit ingredi. Non solum recto ac libero pede ingressus est deformis antea loripes, sed justa corporis incrementa paulatim cepit. Panormi, cum ad aram sacrificaturus procederet, vidua ipsum interpellavit, obsecrans ut Deum deprecaretur pro gemina prole paralytica et oculis orbata. Promisit. Reversa domum a sacro filias gemino liberatas infortunio laeta vidit. Puerum conspicatus aetati, viribus, nobilitati plus aequo fidentem, brevi moriturum praedixit. Unum e nostris contra, depositum a medicis, et post sex horas vitâ spoliandum, ut affirmate pronunciabant, negavit eo morbo periturum, AEger non ita multo post convaluit. Vehebatur mari Siculo; naviculam remiges, reflante vento, magna contentione subigebant. Postquam remisit ventus, consedere defatigati. Colnagus vini cyathum ab amico exorat, quem nautis sitientibus cum divideret, ita crevit felix liquor, ut omnibus large ac liberaliter potantibus suffecerit.

Neapoli discessurus, jamque insidens equo ad collegii fores, amicos confluentes salutabat, cum maesta mater mortuum filiolum multo cum fletu ipsi porrigit: obtestatur ut vitam reddat mortuo puero, et eandem matri luctu moriturae servet; simul puellum ad equi pedes deponit. Haesit aliquandiu Colnagus; et ad orandum pro more conversus, ubi se auditum sensit, equo in aliam detorto partem, fugit. Repulsam interpretata mulier et ingemiscens, obvolutum, ut jacebat, fasciis filium attollit ab humo: vivum sanumque reperit. At Panormi, ipso in limine domus Probationis, infantem inter materna brachia extinctum, non rogatus vitae restituit. Catanae in sacram aedem progressus, ut ad aram S. Antonii Patavini preces funderet, animadvertit in sacello ejusdem templi cadaver jam jam terrae mandandum. Accessit, et obesi procerique corporis molem, quam multae manus vix movere potuissent, dextrâ sublevans perfacile in pedes erigit, spectante ac mirante populo. Diu multumque cum homine demissa voce collocutus, illum molliter in feretro composuit. Percrebuit fama, redditum luci fuisse Colnagi precibus tantisper dum conscientiae labes nondum expiatas abstergeret.

[Note: 24. Ejus virtus probata rebus adversis clarius enitescit.] Hoc in gubernanda navi diligenter nautae servant, ut carinam ingesta saburra gravent; alioqui ventis undisque ludibrio futuram. Virtus praesertim illustrior, et communem egressa modum, popularibus auris abrepta naufragium saepe facit; nisi rebus adversis, tanquam saburrâ, firmetur. Neque vero patiendi laus minor est, quam agendi: imo fortior et tutior. Illam optanti Colnago Deus benigne obtulit. Periculosam in vulgus doctrinam spargere insimulatus est: voces ab invidis exceptae ex ejus concionibus, et in pejorem sensum detortae: in quibus explicandis, ac placanda invidia, haud semel laboravit. Negotii plus et molestiae domi fuit. Videbant illum rectores collegiorum a solita vulgaris sanctimoniae deflectentem via; saepe abductum a sensibus inter orandum; res eventuras fidenter et liquido praenunciantem. Timuerunt ne quid subesset fraudis, neve altius attolleretur, provehente ac blandiente fama, ut casu graviore postea rueret: observandum attentius, coercendum, et in gyrum religiosae severitatis quasi ducendum putaverunt. Igitur, periclitandi causa, graviter et serio illum privatim, deinde publice objurgarunt. Si domum impransus et incenatus, dum immemor cibi totus est in animarum salute procuranda, paulo tardius se referret, poenas dabat: si defixus in rerum divinarum contemplatione signum constitutis horis dari solitum non audiret, plectebatur: contemnere domesticas leges, vivere arbitratu suo, et impetu caeco rapi, quo temeraria suaderet levitas, dicebatur. Fuerunt etiam qui a malo possessum daemone, vinculisque constringendum existimarent.

Ferebat haec omnia Dei famulus animo non solum aequissimo, sed etiam laetissimo: recte ac prudenter facere Societatis praesides dictitans: praeclare secum agi, qui longe graviores poenas delictis suis commeruisset. Ceterum nihil a se contra leges nostras sciente ac volente peccari sibi conscius erat. Quid quod hanc ei veniam Claudius Aquaviva dederat, ut quoties major Dei gloria postulare videretur, legibus se domesticis ipse solveret: quam potestatem cum dissimularet humilitatis studio; aut, si forte aperiebat, ejus terminos egressus putaretur; multa in eum duriter et acerbe multi statuebant. Acciditque ut P. Joan. Baptista Carminata, provinciae Siculae praepositus, querelis ad se undique perlatis fessus, finem iis imponere decreverit, et ad extrema omnia descendere. Itaque, consilio cum suis habito, ex iisdem unum statim ad P. Bernardum allegavit, qui mandata ipsi haud mollia perferret. Hunc ubi primum Pater aspexit, occurrit ultro; et illi omnia quae in arcano isto paucorum Patrum consessu dicta, examinata, deliberata fuerant, quae nisi Deo docente cognoscere nullo pacto potuerat, explicuit. Obstupuit alter; et provinciae praeses, cognita re, divinum quiddam inesse homini non temere suspicans, illi molestiam exhibere desiit.

Nihilominus ut periculo, si quod esset, subduceretur, e Sicilia, ubi summa erat ejus virtutis opinio, evocatus Romam est; et ab hominum quasi conspectu et luce, in eruditas collegii Romani latebras conjectus: ubi librorum censoris munere fungeretur. Sed quis lucernam abscondat sub modio, quam domui suae lucere Deus velit? Sacerdos, qui sacras in aede S. Joannis Lateranensis conciones habebat, in morbum incidit. Ventum in collegium est; petitus quispiam e nostris, qui ejus impleret locum. Erant angustiae temporis summae: nemo, ut in religiosa et litterata domo, non propria quadam occupatione ac laboriosa districtus. Itur ad Patrem Colnagum, solitum nempe dicere ex tempore, atque in hac palaestra diu exercitatum. Dixit, urbemque prima concione, plausu et admiratione concussit. Laxata sunt, in ejus gratiam, temporis ad dicendum praestituti ceteris concionatoribus spatia: unum hoc timebant auditores, ne desineret. Divinus ardor qui perorantis in vultu exstabat, illae verborum faces quibus audientium pectora inflammabat, opinionem fecerunt eximiae virtutis: aluerunt eandem solita prodigia: suspici coeptus est a Purpuratis Patribus, et a praesulibus Romanae curiae amplissimis. Inter quos antistes Cremonensis Joannes Baptista Brivius cum ejus expetivisset preces pro parente suo, quem graviter Mediolani aegrotare acceperat, Colnagus in vicinum conclave se recepit precandi causa. Ibi observatus est semel iterumque exclamare surge et ambula. Inde praesulem anxium revisens, Omitte metum, ait, vivit et valet. Cognovit Brivius e suorum postea litteris, eodem

ipso temporis puncto parentem suum morbo levatum fuisse. Iter habebat cum eodem antistite Cremonensi Bernardus in Tusculanum. Repente oculos in coelum defigere, inardescere toto vultu, sensibus alienari, conspectus est. Praesul, et qui cum eo vehebantur duo viri nobiles, etsi Patrem angi, aestuare, sudore diffiuere cernerent; obturbare nihilominus antea non sunt ausi, quam Tusculi constiterunt. Tum vero se detectum sensit Colnagus, ac vehementer indoluit, quasi Dei dona celavisset negligentius; mox in hortum sibi iratus perrexit; ubi coronam texuit e sentibus, capitique indidit, quod brevi totum cruore fluxit. Ex eodem praesule cognitum est accessisse aliquando ad P. Golnagum civem Romanum, opibus et genere pollentem, at prole destitutum. Voti compotem fore promisit Pater: tempus etiam, quo nasceretur puer, definivit. Cesserat e vita Bernardi soror Catanae. Adfuit aliquanto post cum litteris nuncius: qui priusquam verbum ullum faceret, Scio quid feras, inquit; narras mortuam sororem. Bene habet; in coelo est. Lauretum ad sacram Deiparae domum visendam Roma profectus incidit in hominem, cui excussus sede sua oculus foede prominebat: oculum tangit, reponit in locum, et sanat. Jamdudum illi erat in votis sacra Palaestinae loca visere. Ita Christi crucifixi amor intimis haerens medullis suadebat: et facultatem optatissimam a Societatis Praeposito consecutus, accingebat se ad profectionem; cum Paulus V. omittere iter, et gravibus, quae pro publica re Christiana instabant, negotiis animum jussit intendere. Iis e sententia confectis, decrevit Pontifex hominem tam bene de tota Ecclesia meritum sacra vestire purpura, idque ipsimet indicavit. Exanimatus nuncio Colnagus procidit ad pedes Pontificis, tantoque ardore simul ac dolore est locutus, ut Pontifex consilium deposuerit.

[Note: 25. Pie moritur. Miracula mortem consecuta.] Solutus eo metu ad mortem, cujus diem et locum coelesti monitu didicerat, se comparavit. Annum igitur MDCXI. ingressus, qui erat illi sextus a sexagesimo, postulatur a Panormitanis ad sacras per Quadragesimam conciones habendas: sed vix appulsus in Siciliam, tentatur paralysi, Catanamque curandus deportatur. Paulum relevatus verba fecit aliquoties ad populum, eumque de imminente obitu admonuit non semel; et concionem, quae sibi ultima erat futura, declaravit. Ad dictam diem in templum effudit se se innumerabilis hominum multitudo. Vix dicere aggressus erat, cum repentinus humor, e capite in fauces delapsus, vocem inclusit. Conatus aegre persequi, denique in suggestum prono capite semianimis incubuit. Fit clamor et gemitus. Assurgit tota concio: defertur in aedes nostras; ubi receptis parumper viribus, Divini amoris aestu vim morbi superante, per duas ferme horas de beata immortalitate ad circumstantem et illacrymantem turbam dixit: donec inundante rursum humore obrutus conticuit. Quinque dies jacuit omni paene sensu captus; nisi quod oris hilaritas suspicionem praebebat alienatae a sensibus mentis, et dulci contemplationis somno sepultae. Feriâ sexta, quae incidebat in diem undecimum Cal. Maias, quo se cum Christo moriente moriturum praedixerat, velut e gravi sopore suscitatus ad se se rediit: et pie gestiens ad sanctorum nomina, quos circumfusa Patrum corona invocabat, ubi appellatum est Divae Agathae, quam semper studiosissime coluerat, nomen, oculos in coelum erigens exspiravit. Corpus triduo toto proposicum populo concurrenti patuit: cum vero nulli satis illud clathri defenderent, inclusum est, hortante magistratu, plumbeo loculo, et sub ipsis gradibus arae Christo Crucifixo dedicatae sepultum.

Famam sanctitatis quam vivens collegerat, auxere consecuta mortem prodigia. Eâdem nocte, quae vivis illum exemit, vocem et sanitatem Paulo Mottae, quam ipsi nervis obstructis repentina vis morbi abstulerat, reddidit. Plurimis spectandum se praebuit coelesti fulgentem luce. Laudomia Gravina, Catanensis matrona, diuturnae febris incendium, ejus indusio humeris injecto, statim extinxit. Alius Catanensis item civis, ipsos decem annos immani renum dolore confixus, videre illum in somnis et audire visus est jubentem bene sperare. Non irritam spem fugatus in perpetuum dolor ostendit. Prospero Siragosae, medico non ignobili, filiolus erat plane mutus, et lepris turpiter coopertus. Leptas Bernardus vivens absterserat salutari manu, cum oblatus illi forte a famula infans fuisset: vitium linguae,

de quo siluerat ancilla, remanserat. Pueri mater, mortuo Bernardo, per confertam populi turbam, cum efferretur, penetravit ad feretrum, detractumque sibi annulum demortui labris affricuit: hunc deinde lambendum dedit filio, qui statim exclamare, ac postea loqui, coepit. Parta non uno in loco moribundis salus: laterum, capitis, dentium, viscerum, dolores sublati: abacta cum phrenesi febris, cum podagra comitialis morbus: ejecti corporibus obsessis daemones: coacta mors praedam saepe jam devoratam reddere. Sexcenta ejusmodi alia referuntur, exstantque litteris consignata, mandata publicis tabulis, rite atque ordine examinata, institutis per antistites cum bona Summi Pontificis venia quaestionibus, ut debitus probatae tot argumentis sanctitati honor aliquando, si annuat Roma, decernatur.

[Note: 26. Eximiae P. Colnagi virtutes. Religio, Amor Christi et Crucis, etc.] Recte illi tamen sentiunt, qui facinora praeter naturae leges a viris sanctis edita, virtutis illorum umbram et quasi vestigium appellant. Majus quiddam bonum ac divimlis est, unde ista manant, sed reconditum. Vera sanctorum gloria, ut loquitur Vates Regius, ab intus est. Inde operum, quae foras prodeunt, tanquam ab radice, vis, decus, et meritum. Porro hujus radicis, interiorisque pietatis duae sunt quasi partes; una quae Deum, altera quae sanctos ipsos spectat: haec patientiam, humilitatem, sanctum sui odium; illa religionem, caritatem, orandi studium, fiduciam impetrandi, complectitur. Magnus in hac utraque parte Colnagus fuit. Flagrabat incredibili desiderio Fidei propagandae, et sanguinis inter barbaros pro religione fundendi: cumque per Societatis moderatores ea potestas ipsi non fieret, suis ipse pascebat se votis, et ea solabatur subrogandis in suum quasi locum heroibus, qui se praeclaris laboribus et gloriosae neci devoverent. Itaque, cum Cardinalis Montaltus ipsi quatuor millia aureorum annui proventus obtulisset, in pium opus, quodcumque libuisset, impendenda; persuasit ut eam pecuniae summam Patribus Carmelitanis excalceatis largiretur, ad sacras expeditiones, quas in Perside vicinisque locis suscipiunt, promovendas: quo subsidio etiam nunc utuntur ad salutem animarum.

Prosequebatur veneratione singulari quidquid ad religionem pertinebat, in eo scilicet spectans Dei majestatem infinitam, quae vel levissimis rebus immensum pondus addit. Ipsa vero sacrosancta mysteria, quibus immortale Numen se totum impertit mortalibus, non nisi sacro persusus horrore frequentabat. Ante sacrificium quantulascumque animi labes sacramento eluebat, ac voluntariis poenis: tum cubiculo inclusus instabat orationi, et ignem divinum, quo coelestis hostia consumi gaudet, suscitabat: nox ipsa, et antelucanum tempus, huic praeparationi serviebant. Nihil mirum si coelestibus deliciis in ipso sacrificio, lacrymisque difflueret: mirum potius videatur ni panis angelici gustu careant, qui sicci, desides, imparati, a nugis rerum humanarum tractandis ad aram prosiliunt. Etsi porro consuetum secrificandi tempus protraheret vulgo ad horam integram, saepe duas, interdum plures; multi ninilominus cupide intererant ac sine taedio: tanta erat sacrificantis pietas, cujus suavitatem audientibus aspergebat! cumque in sacello domestico rem divinam identidem faceret, impetraverant a collegii rectore viri nobiles ut admitterentur, et facientis aspectu languentes animos excitarent: itaque perfusi lacrymis non pauci abscedebant. Prima illi et summa erat cura celebrandi sacrificii: ejusque opportunitas si veniret in dubium, non secus angebatur, ac si salus sua et caput periclitaretur: gnarus videlicet quanta boni vis in coelesti lateat hostia, cujus nimirum ope quidquid Numini debet natura mortalis, cumulate solvit; quidquid orare potest, facilius exorat. Accidit aliquando ut ad aram operaturo deesset omnis sacrificii apparatus, in obserato nempe conclavi abditus. Provolvitur in genua, et postquam Deo enixe supplicasset, ad januam sacrarii pergens, Aperire, inquit. Ea vox clavis obtinuit vicem, ostiumque patuit. Quantum temporis orationi tribueret aestimari difficile potest; quippe qui nullo non loco ac tempore oraret. Preces, quae voce recitantur, nixus genibus obibat singulari attentione. Mentem ut plurimum contemplationis aestus a communione corporis et consortio, corpus ipsum a terra sublime rapiebat. Septem horas in diversorio sic aliquando jacuit, motûs omnis ac sensûs expers. Hospite

de sepultura jam deliberante, in pedes erectus subito constitit; oppressum se altiore somno fuisse dictitans. Materiam precandi uberem subministrabant Dei nomina, et infinitae dotes; Christi vitae mortisque mysteria; commoda proximorum vel incommoda; haec ut averteret, illa ut procuraret: sanctorum res praeclare gestae ac virtutes; has ut imitaretur, alias ut laudaret. Nunc orbis varias partes, et Ecclesiae diversos ordines animo percurrebat, quae cuique opus erant a Superis exposcens. Nunc in se descendens, Deo se sistebat regendum, sanandum, perficiendum: modo singulas diei actiones coram summo judice componebat: modo sibi gradum e rebus creatis, quaecumque occurrebant, ad creatorem cognoscendum amandumque faciebat. Tanta porro inerat impetrandi quidquid orando postularet, fiducia, nihil ut non obtinere se speraret posse, nihil non obtineret. Quod si difficiliorem veluti sentiret Dei clementiam, hanc miris artibus, ac pia quadam violentia expugnabat. Eadem opis divinae fiducia ingentes illi addebat animos: adeo ut nulla reformidaret pericula, nullos labores extimesceret, nullis aerumnis frangeretur: a Tartari satellitibus saepe crudelem in modum acceptus, raptatus, vulneratus, nunquam a bello ipsis fortiter inferendo potuit avocari. Patiendi cupidus, et imitandi Christi, cum hebdomadae sanctioris dies agerentur, daemoni energumenum insidenti mandavit ut, eo paulisper omisso, ad se per noctem quae instabat, diverteret. Venit praedo Tartareus, neque inermis, aut incomitatus. Mane Colnagus apparuitin cubiculo cadaveris more prostratus, fracto corpore, oculis liventibus, ut animam acturus crederetur. Sed nullus hostis illi durior, quam ipse sibi. Morbos, quibus tencbatur obsessus, irritabat cruciatibus exquisitis, praesertim inedia. Ciborum quos necessitati dabat, sapotem eripiebat voluptati; et absynthio, rutâ, pulvere, infusâ frigidâ, corrumpebat. Nullam annis viginti ficum (sunt illae in Italia Siciliaque perbonae, et ad ipsius eximie stomachum faciebant) degustavit. Accedebant ad patientiae cumulum casus improvisi et molesti: nunc fractum brachium, nunc obtritum crus, obstructi nervi, et alia infortunia; quibus servi sui virtutem elimabat Deus, et praemium augebat. Gravissimo, dum vixit, lateris dolore cruciatus est; quem tanquam insigne munus, a Christo Crucifixo impetraverat. Ingravescebat iste dolor ad mentionem Crucis; de qua nec loqui, nec cogitare, sine summo maerore ac simul voluptate, poterat. Sexta quaque feria incumbens ligneae Cruci brevem carpebat humi somnum: ipsam vero imaginem Servatoris Crucifixi ornatam floribus lectulo suo imponebat. Inter concionandum Crucem saepissime complectens, tam familiariter, tam suaviter, confixum in ea nostrae salutis vindicem alloquebatur, ut pios in fletus planctusque prorumperent universi. AEream pendentis in Cruce Domini effigiem admotam pectori diu noctuque gestabat: et in sacris ejus vulneribus totus esse, in iis habitare, aliud nihil, quam JESUM Crucifixum scire ac loqui videbatur. Hinc vivendi legem, patiendi robur, artem amandi hauriebat: solitus dicere si libera sibi daretur optio, electurum se potius cum afflicta matre juxta Crucem, quam cum gloriosa in coelis, filio assistere.

Secundum Christum, Colnagi deliciae, Sanctissima Christi Mater fuit. Illius imaginem, ubicunque occurreret, eâ venerabatur pietate, ut facile filium agnosceres. Nullo non die coronam illi, solitis precibus, tanquam totidem contextam floribus, obtulit. Ter illam, ad aeris sonum, quotidie salutans, Christi nascentis, morientis, ac resurgentis memoriam refricabat; idque ut a nemine omitteretur cavebat sedulo. Ejusdem virtutes, gratiam singularem apud Deum, summa in homines merita, studuerat accurate cognoscere; praecipuisque laudibus, ubicunque occasio ferret, extollebat. Si quid urgeret gravioris negotii, si quid impetrandum a Numine beneficii, hanc sequestram et conciliatricem adhibebat. Ejus immunem ingenita labe conceptum defendit acriter: utque alii defenderent auctor fuit. Ortum ab illo creditur, ut Sicilia tota in Virginis sine macula conceptae sidem clientelamque solenni et publico voto se contulerit. Ab ea cognovisse creditur se scriptum esse in lihro vitae. Ejus alloquio conspectuque saepe dignatus est: ejus demum ope illibatam virginitatem coelo intulit. Neque tamen hujus praeclarae virtutis palmam est sine pulvere ac labote consecutus. Innocentes

artus voluntariis poenis discruciabat; sensus, oculosque potissimum ita coercebat, ut ne transversum quidem digitum ab officio discederent; animum denique piis cogitationibus adeo totum occupabat, nullus ut imputis locus esset.

Quemadmodum purgati et nitentes oculi aciem intendunt longissime, quam hebetant sordes et oblîmant: sic puris mentibus ea vulgo dos concessa legitur et gloria, ut non tantum Deum videant ac divina, sed humana pariter prospiciant; et futuri caliginem, ceterorum oculis inaccessam, pervadant. Hoc in genere tam multa de P. Colnago praedicantur, ut non temere dictus sit locum in coelesti regno inter prophetas sortitus esse. Templum pulcherrimum magno struebant sumptu Patavini collegii Patres. Transeunti forte illac, sub initium superioris seculi, surgentem speciosa mole fabricam, et laborata summo artificio marmora laeti ostentabant. Lustrabat ille cuncta maestus ac silens: ad extremum illacrymans, Aliis haec parantur, inquit, non vobis. Quid sibi vaticinium vellet brevi intellectum est, cum ex urbibus ditionis Venetae cedendi necessitatem Societati Paulus V. imposuit. Messanae quatuor e nostris adolescentes intuitus, de rebus piis inter se colloquentes, illis adjunxit se se: et in sermonem de morte ingressus, quo quisque illorum ordine, quis primus, quis postremus moriturus esset, singulis aperuit. De alio quodam libere pronunciavit dimittendum e Societate, ac vitam infelici fine clausurum. Dimissus est, et noctu a fratre confossus, a canibus devoratus. Vincentius Gonzaga, Mantuae Dux, numerosam prolem illi Mantuâ discedenti, quatuor filios, obtulit; eisque ut bene precaretur flagitavit. Colnagus nullum vitalem fore significavit; licet obscurius, ne serenissimo parenti molestiam crearet. Lucem praedictioni eventus attulit. Sacerdotem de conscientiae difficili quaestione, consilii petendi causa, trepide accedentem, necessariis et gravibus negotiis districtus cum audire non posset, remisit domum. Post paulo ad eundem litteras dedit, quibus rem totam attonito exposuit; et quid opus facto esset, adjecit. Ceteris narrandis supersedeo, quae in ejus vita litteris consignata legere est.

Hujusmodi pleraque, Deo mentem collustrante, pervidebat: nonnulla cognoscebat sequestro atque interprete Angelo custode suo, cujus fruebatur conspectu, erudiebatur consiliis, in monitis acquiescebat: quaedam a sanctis, quos praecipuo studio venerabatur, accipiebat. In iis D. Antonio Patavino tam familiariter utebatur, ut in coelo jam esse Colnagum, aut in terris Antonium versari crederes. Unus e nostris fratribus rei domesticae adjutoribus, dum per sacros hebdomadae sanctioris dies aram apparabat, fallente vestigio prolapsus e summo culmine, confractis membris jacebat. Id ubi Colnagus rescivit, ad patronum suum supplex confugit. Mox ad aegrotum accurrens, Sanum te S. Antonius esse jubet: surge, et operi inchoato manum ultimam impone. Surrexit, et opus institutum absolvit. Virginem Deo sacram noviffimis munitam esse sacramentis audiens, Age, inquit, S. Antonium deprecemur. Brevi precatione peracta, rosarium luctanti cum morte mittit: quod illa ubi attigit, mortem subito, et morbum paulo post excussit. Nec surdiores fuerunt ad ejus vota S. Franciscus Paulanus, aut S. Agatha, quam civem suam vocare consueverat. Unum duntaxat alterumve de ambobus referam. Catanensis ager annum MDXCVIII. senserat in paucis aridum et aestuosum. Humus vicinis AEtnae incendiis exusta languebat: aer solibus serenis incanduerat: nulla spes meisis, nulla pluviae; pestilentiae famisque ingens metus. Urbs trepida supplicationem indicit ad S. Francisci Paulani templum: ac simul Bernardum rogat, ut ad populum verba facere non gravetur. Prodiit in suggestum perfusus lacrymis, fune in collum inserto: urbemque ad poenitentiam cohortatus, orationem plenam ardoris et fiduciae ad Christum et Paulanum suum convertit. Interim purus et innubis aer nondum auditas preces significabat. Dimissa concione, restitit in suggestu orans. Nemo se movit. Omnibus quid pararet expectantibus, assurgens, Mihi deliberatum est, ait, e templo, nisi pluviâ impetratâ, non discedere: vobis abire jam licet: ac librum expedit, ut sacerdotum preces consuetas persolveret. Vix incoeperat, cum imbrem largum nubes effuderunt: ut nemo jam domuro ire, si vellet, posset. Festis vocibusmiraculum conclamantium aedes tota personuit. Laetitiam restituta praeter spem messis cumulavit.

Idem postea beneficium, opera Divae Agathae, impetravit. Catanam aliquando multa nocte repetens in rheda, ad porras obseratas haerebat. Desilit e curru, et ad portam adrepens, Agatha mea, inquit, aperi mihi, soror mea. Vix haec: porta sponte reserata est. Rhedarium, nemine qui aperuisset conspecto, metus incessit, ne valvae per noctem patêrent: ut clauderet accessit: obstructas et vectibus suis munitas offendit.

[Note: 27. Humilitatis, obedientiae, salutis alienae studium.] In tanto Superum et hominum favore difficile fuit retinere animi demissionem. Eo intentiore cura Bernardus in hanc virtutem incubuit, postremum ubique locum captans; infima quaeque ambiens ministeria; multus in peccatorum suorum cogitatione; se despiciens ac sua, despicique ab omnibus porro gaudens; delitescens, quoties liceret, in pauperum et puerorum erudienda turba; ibi degere fugitans, ubi notus et aliquo numero erat. Claudio Aquavivae percontanti num efferri se laetitia tacita et gloriatione sentiret, tot inter Dei dona; respondit in hanc sententiam: Si gemmas et auream supellectilem haberes hic, mi Pater, apud te ab aliquo Principe viro depositam, ac fidei tuae curaeque concreditam; istas, credo, gazas sine ullo gloriae sensu aspectares. Quidquid est in me boni, meum non est: Dei totum est. Si quid agere videor, in quo potentia Numinis eluceat ac bonitas, sustinere me actoris in scena partes puto; qui nihil suo gerit ac loquitur nomine, sed personae quam tuetur. Hoc etiam arbitror ad gloriam Dei pertinere, quod utatur opera hujus vilissimi homuncionis, et instrumento tam rudi aliquid moliatur. Ceterum inanem gloriam summum esse vesanae mentis dedecus, habeo persuasum. Nunquam de aliis auditus est conqueri, nullam detrectavit poenam, quamvis irrogatam immerenti: quin, saepe a moderatoribus exoravit ut objurgaretur, ac plecteretur. Quae gerebat praeclare, solebat adscribere coelitibus; aut puerorum, quibus administris utebatur, innocentiae. Laudibus eximiis et veris quandoque oneratus a daemone potius, quam ornatus, retulit: Equidem istas, quas mihi occinis, virtutes nescio: at peccata mea novi. Parantem plura in hunc modum dicere superbus spiritus, corpore quod invaserat relicto, fugit. Alius Erebi similiter advena, minitabatur fore ut aliquem consputaret. Praebuit os alacer Colnagus, ignominiae spe; spem sefellit erumpens hostis, nec ferens humilitatem. Non tantum se aspernabatur Colnagus, oderat etiam pessime, ac modis omnibus male accipiebat. Fere somnum carpebat fusus humi: si lecto uteretur, praegrandem in eo Crucem sternebat, cui supinus incubaret; ut ne dormiens quidem careret cruce: addebat spinas, testarum fragmina, et alias id genus delicias, tanquam corollaria. Flagello se proscindebat noctibus singulis, ubicunque versaretur. Ante concionem hoc ipsum iterabat. Lumbos praeterea catena ferreis aculeis intexta praecingebat, sic emendas animas dictitans, quas nemo bene, nisi lacrymis et cruore mercatur. Recte ille quidem et vere: sed eas hoc pretio comparare quotusquisque vult? Non minoris tamen Christo constiterunt. Saniem e putridis ulceribus exsugere; manus et pedes sentibus perfricare; nudum corpus in stagnum glacie concretum immergere; illud frigori et calori ustulandum exponere; et alia hujusmodi, quae in sanctis miramur, imitatus fortiter ac saepe fuit. Cubiculum, vel cavum potius, sub ipsis scalis angustum, inquietum, obscurum, et pulvere scalarum assiduo sordidum, elegerat. Plerumque stipem vicatim emendicabat. Remedia in morbo, quae magnis coempta impensis offerebantur a piorum liberalitate, omnino respuens, obviis et parvo emptis erat contentus, quae paupertas domestica suggerebat.

Domito corpore, nonnunquam impatiens jugi animus est. Illum vero ita subegerat Colnagus, ut instar baculi aut statuae, quocumque majorum nutus ferret, ageretur. In medio rerum cursu fortunatisque successibus, ad levissimam obedientiae auram contrahebat subito vela, aut alio vertebat; transgrediens e scholis ad conciones; e concionibus ad scholas; ab amplissimis muniis ad abjectissima; ab otio, ad negotium, a negotio ad otium; ad omnia denique paratissimus. Recens egressum e cathedra theologica, et e molesta febri nondum plane recreatum, vixque nitentem pedibus, Panormum praesides vocarunt, ut conciones per vernum jejunium haberet. AEger, imparatus, advolavit. Pisculentum, inquiebat, locum

video; at rete meum lacerum. Illud in nomine tuo, mi JESU, laxabo. Ardore concionandi febrim expulit, vires refecit, multitudinem animarum copiosam in sancta poenitentiae retia conclusit. Cum ejus rosarium sudariumque, ad pellendos morbos, et miracula patranda, passim adhiberentur; vetuerunt moderatores ne cui deinceps illa impertiret. Paruit: sed rem tulerunt cives aegerrime, in primis matrona, cui aegilops informis oculi usum ademerat. Haec ab eo rosarium impetrare nunquam potuit: sed ejusdem sputum illinens oculo, aegilôpem detersit. Alia mercede obedientiam Bernardi caecam Deus est muneratus, ut feras obsequentes vulgo haberet. Messanae inter amicos obambulans in littore maris, pisces evocavit audituros de laudibus divinis. Apparuit extemplo in ripa piscium agmen ingens, exertis in aqua summa capitibus; muta concio, sed non surda. Eundem cicures volucres domi, silvestres ruri, et animantium greges, de Deo dicentem, diu et attente audierunt. Hirundines garritu improbo concionem urbanam interpellantes, tacere jussit: sturnos sacra JESU et MARIAE nomina ex tempore distinctis vocibus recitare docuit.

Quanto servandarum animarum studio flagraverit tota ejus vita declarat, quam Apostoli exemplo impendit et superimpendit in salutem proximorum. Ad eam salutis alienae curam non leviter olim exarserat, conspicatus recens enixam canem, cujus catuli fuerant in altam voraginem abjecti. Ea (tantus prolis amor est feris ipsis innatus!) nihil cunctata immani saltu praecipitem se in barathrum dederat. Tum vero Bernardus ita secum: Perire catulos bestia non patitur; in mortem certam ruit, illos ut servet: ego tot animas sempiterno pereuntes exitio lentus cernam? Neque me aut illarum calamitas, aut insitus a natuta hominibus in fimile genus amor, aut Christi fusus ipsarum causa sanguis commovebit? Optabat centum sibi esse corpora, centum voces; aut saltem pluribus simul adesse locis, quo plures juvaret: hujus postremi voti non semel Deus compotem illum fecit.

Porro cum vivorum tantam gereret curam, haudquaquam mortuis deerat. Ad eos sublevandos ut omnes omni ratione concurrerent, semper magnopere Iaboravit. Prodibant ipsae non raro ex igneis ergastulis animae, ad preces patroni sui ac sacrificia postulanda. Eunti per plateam occurrit una, quae graviter ingemiscens. Anni tres et quadraginta sunt, inquit, cum acerbe crucior; nemo est, qui pro me sacrificium vel unum offerat. Ego vero, excepit Colnagus, jam te hoc munere beabo: et in templum vicinum pergens, multis cum lacrymis sacrificat, attonitis qui loquentem audierant quidem utrumque, alterum tamen non viderant. Iis explicuit rem totam, ac revertens domum, felicem animam, gratias ipsi agentem, obviam habuit. Obierat ab aliquot annis doctor, probitate non minus, quam eruditione, clarus. Hunc in lacu nivibus et glacie oppleto stantem, ac prae frigoris acerbitate cohorrescentem aspexit. Quaesivit cur ita torqueretur, qui tam sancte vixisset, obiissetque. Respondit unicam se culpam luere: sed alia Dei, alia hominum esse judicia. Sexcenta de hoc genere si referre velim, exscribenda sint volumina, quae de illius rebus praeclare gestis exstant.

[Note: §. XVI. PP. RICHARDUS HALLEX, CHRISTOPHORUS CLAVIUS, ET STEPHANUS ARATOR.] P. Richardum Hallexum Regina Hispaniae Margarita Austriaca delegerat, qui esset ipsi a sacris confessionibus. Hunc virtus eximia tanto muneri parem fecerat. Virtutem licentia quaedam aulicae vitae, et abundantia religiosis viris metuenda, reddiderat illustriorem. Nam in affluente rerum et commodorum omnium copia, in Principum favore, in humanae superbiae fumo, non caligare, non extolli, non indulgere sibi plusculum, hoc et arduum, et rarum est. Hallexus nunquam [Note: A. C. 1612. Soc. 73.] adduci potuit, ute regia liberalitate quidquam in sua commoda lautius derivaret.

Quidquid ejus frugalitati supererat, ad egentium collegiorum angustias sublevandas distribuebatur. Non semel agitatum est de illo ad Ecclesiasticos gradus [Note: 28. Religiosus Principum confessarius.] amplissimos efferendo: tam acriter obstitit, ut ejusmodi consilia penitus discusserit. In iis maxime rebus versabatur et curis, quae ad alendam in aula et regno pietatem pertinerent: quod praecipuum videtur esse munus sacerdotis regiae conscientiae arbitri: nec tamen deradere quidpiam e subsecivis horis omittebat, quod in pios libellos perscribendos conferret. Cujusmodi est egregia lucubratio de peccatorum dolore crebro et utiliter eliciendo; quae per omnem Europam sparsa,

et vario sermone donata, in Indiam usque pervasit. Septuagesimum vitae mortalis annum decurrebat, cum ad immortalem est accitus in collegio Madritensi.

Religio est tacitum praeterire P. Christophorum Clavium, qui Romae Societatem amplexus, ibidem octavo Idus Februar. MDCXII. aetatis anno LXXV. coelos, ut confidimus, adiit; quos, dum viveret, acie praestantis ingenii penetraverat. Mathematicorum artem reconditam et multiplicem professus Romae annis XX. tantam ex ea laudem collegit, ut Euclides alter audiret: neque modo recentioribus mathematicis anteponeretur, sed antiquis exaequaretur. Insignem Gregorio XIII. Summo Pontifici, atque adeo toti Ecclesae navavit operam in emendando Calendario; quod concurrentibus in unum eruditissimorum virorum studiis, anno denique MDLXXXII. correctum ita suit, ut post quartam Octobris diem expungerentur dies decem, et dies quintus ejus mensis diceretur quintusdecimus. Quippe totidem diebus aberrabat annus ab AEquinoctio verno. Irrepserant illi dies decem per incuriam superiorum temporum. Quippe annus continet [Note: 29. Calendarii emendationem Gregorianam adjuvat P. Clavius defenditque.] dies trecentos sexaginta quinque, cum horis fere sex: quae horae sex quadriennio collectae efficiunt horas XXIV. sive unum diem, addi solitum e praescripto C. Julii Caesaris, quarto quoque anno post diem XXIV. Februarii: qui dies apud Romanos dicebatur olim sextus Calendas Martias; eamque ob causam dies ille intercalaris vocabatur bissextus Cal. Mart. et annus quo interseritur, Bissextilis hodieque nuncupatur. Verum illae horae sex, quae coalescunt in unum diem post quartum quemque annum, non sunt integrae; desunt illis anno quolibet undecim minuta. Haec post annos CXXXIII. collecta important jacturam unius diei: adeo ut AEquinoctium vernum, quod anno Christi CCCXXV. quo habita est prima Synodus Nicaena, assignatum erat XII. Calend. Aprilis, caderet anno Christi CCCCLVIII. in XI. Cal. April. idemque anno MDLXXXII. incideret in V. Idus Martii. Quare sapienter a Gregorio XIII. constitutum fuit, ut dies decem eximerentur, et rediret AEquinoctium ad illud punctum, unde discesserat. Ut autem simili malo in posterum occureretur, neve a XII. Cal. Apriles AEquinoctium vernum recederet, sancitum est ut identidem dies intercalaris, qui annum Bissextilem facit, omitteretur, nimirum ter intra trecentos quosque nonaginta novem annos: quia intra illud annorum spatium annus Julianus, id est per Julium Caesarem, addito intercalari die, correctus, superat tribus tantum diebus annum Tropicum, seu verum et coelestem.

Hanc emendationem, ut pote necessariam ac veritati consentaneam, catholici sunt amplexi: ab haereticis compluribus repudiata est, quia Romani Pontificis consilio et auctoritate facta erat. Itaque solent adscribere litteris suis voces illas, stilo novo, stilo veteri. Eam Clementis VIII. jussu idem Christophorus Clavius defendit contra Michaelem Maestlinum, Tubingensem mathematicum; contra Josephum Scaligerum, Georgium Germanum, et alios quosdam. Fuere qui Clavium accusaverint, quod cum sententias sacrae Congregationis, cui Calendarii emendandi provincia fuerat a Pontifice imposita, recognoscendas et in ordinem digerendas accepisset, eas commutaverit, aut etiam suppresserit; ut suam opinionem, ceteris rejectis, obtruderet. Sed hoc falso illi fuisse objectum, e Vaticanae bibliothecae monumentis, ubi perscripta rei totius habetur historia, liquido compertum est. Ejusdem lucubrationes aliae permultae in lucem publicam prodierunt; tanta eruditorum omnium approbatione, ut Bambergenses statuam publice illi tanquam civi suo, et patriae ornamento, ponendam obtulerint, si docere in urbe sua vellet. Honorem vir modestissimus respuit, nec se sui juris ac potestatis esse, ut sibi locum habitandi legetet, respondit. Ornabat hanc eruditionem studium virtutis par. Nihil fieri poterat in omni religiosae vitae munere accuratius: ut eandem in explendis officii numeris adhibere diligentiam videretur, quam in putandis astrorum rationibus usurpabat.

Olomutii P. Stephanus Szanto (latine Aratorem verteres) Hungarus, obiit tertio Nonas Quintiles; Fidei catholicae acer propugnator, et haereticorum professus hostis, an amicus potius? quibus innumeris contulit beneficium, quo vix homini homo conferre majus potest, nempe lucem veritatis. Cum quadraginta

variarum sectarum doctoribus congressus, cunctis arma de manibus eripuit. Trecentos in synodum congregatos Varadini, provocavit ad liberam dimicationem deque fatentibus triumphavit. Nec dicendo tantum Fidem propugnabat, sed etiam scribendo. Epitomen catholicae doctrinae ad Romani catechismi exemplar, variis, quae religioni confirmandae serviunt, argumentis locupletatam, Hungarico sermone composuit. Improborum odiis et obtrectationibus (quae sors probitatis est) saepe appetitus, sua se innocentia et eruditione, quam vel in hoste suspiciebant semper abunde tutatus est. Proceribus Hungaris, licet eorum vitia non molliter insectaretur, eximie carus exstitit. Stephani Bathorii, Poloniae regis, famam et constantiam in catholica Fide, a nonnullis vexatam, apud Pontificem et Cardinales egregia oratione defendit. Inter ceteras virtutes tanta erat in egenos benignitate, ut misericordiam secum crevisse dictitaret. Cum semper flagrasset cupiditate martyrii, nec ingentis voti copiam Superi fecissent; ea moriens consolatione sustentabatur, quod religionem non solum verbis scriptisque defendere, sed etiam pro illa nonnihil pati sibi datum esset. Ad Societatem e Seminario Urbis Hungarico accesserat anno MDLXI. aetatis XX.

Eandem religionis non dicendo tantum et scribendo, sed etiam multa tolerando [Note: §. XVII. P. PETRUS SCARGA.] propugnatae gloriam vindicare sibi jure potest P. Petrus Scarga, Polonus, quem pariter annus MDCXII. e statione vitae mortalis emisit, quinto Cal. Octobris, annos aetatis numerantem sex et septuaginta. Litterarum humaniorum et philosophiae spatia non vulgari laude praestantis indolis et ingenii emensus, dicendi facultatem, ad quam illum felix natura finxerat, servandis animabus impendere statuit: nihildum de religiosa vita cogitans. Ad id muneris ut esset expeditior, donatam sibi ab Archiepiscopo Leopolitano praeposituram Rohatinensem deposuit. Hoc onere abdicato, exorsus est populum a vitiis deterrere insigni et Apostolica facundia, omnes privatis sermonibus ad virtutem cohortari, praeire exemplo; in carceribus et nosocomiis habitare. Ita Societati JESU parabatur, quanquam divini nondum gnarus consilii. Hanc illi et fama cognitam, et communio eorumdem studiorum caram pridem fecerat. Ut in eam se dicaret, ab amico praeter expectationem inductus est. Simon Wysochus, Societatis JESU postea sacerdos, et Poloniae suae clarissimum lumen, de statu vitae capessendo deliberans, Scargam adierat. Ille, orato parumper Deo, renunciat nulluni sibi occurrere institutum vitae Simoni convenientnis, quam Societatem JESU, magno Ecclesiae commodo nuper exortam: simul rogavit ut rediret postridie; se amplius deliberaturum. Ipse interea secum: Quin tu, quod alteri das consilium, sumis tibi? Ea cogitatione, tanquam telo ictus, religiosae militiae ducem Christum in Societate sequi decrevit: ac redeunti postridie Simoni se via comitem Romam usque obtulit; nam in Polonia nondum sedem Societas habebat. Rebus domesticis compositis, iter capessunt, in omnem juvandarum, pro re ac loco, animarum occasionem intenti. Ea non defuit. Cum domum Comitis Tamoni ex itinere divertissent, eum Scarga paene victum a ministris haereseos, nutantemque in Fide catholica, reperit. Hominem aggressus dedocet fallacias erroris detegit: demum ita confirmat, ut post aliquot annos idem Comes moriturus eundem acciverit; eique, in procerum qui aderant conspectu, salutem suam et constantiam in retinenda Fide catholica, secundum Deum, acceptam retulerit. Pari successu, at majori labore, Nicolaum Mielecium Podoliae Palatinum, virum civilis prudentiae et aequitatis laude clarum, sed haeresi deditissimum, expugnavit. Ejus conjux, viro pejor, Calvinum olim secuta, postea desciverat ad Arianos; demum ad Judaeos se contulerat. Utrumque Scarga leniter adortus, rationum pondere ac veritatis vi obruit. Palatinus, cui nunquam verba defuerant, sive de religione, sive de republica dissereret, tunc primum obmuitescens infremuit. Dolorem suum tamen pudoremque dissimulans, victorem benigne dimisit. Sed famulos consequi jussit, ut illum e ponte, per quem iter necessarium erat, in profluentem deturbarent. Interim, Deo mentem collustrante, rationes a theologo catholico allatas cum mendacii captiunculis componens, fucum agnovit. Revocat Scargam, meditati sceleris, veniam obortis lacrymis petit; et Fidem catholicam cum conjuge professus, in eâdem ad extremum usque

spiritum perstitit. His praeliis ad majora quasi proludens Romam attigit Scarga mense Septembri anni MDLXVIII. cum B. Stanislaus Kostka Sextili mense terras coelo mutasset: in quo divina benignitas consulere Poloniae visa est, dum in locum recepti coelo adolescentis, maturum gerendis rebus virum terris dedit; ut alter potenti patrocinio, alter labore utili ornaret patriam et juvaret.

[Note: 30. Poloniam sacris concionibus, utilibus libris, exemplo virtutum, erudit illustratque.] Acceptus in Societatem anno MDLXIX. et idoneis litterarum, praesertim sacrarum, armis instructus, cum operam aliquandiu navasset Romae, inter Socios Apostolico Poenitentiae foro ad S. Petrum praepositos, Poloniam repetiit. Ibi nativam dicendi copiam Pultoviae primum explicuit, deinde in Livonia: quo Cardinalem Radzivilum, ac postea Stephanum Bathorium, Poloniae Regem, secutus est: demum Cracoviae; quam urbem regni primariam, perfunctus collegii Vilnensis et Polonicae provinciae administratione, tutandam adversus Erroris insidias existimavit. Ut enim ad reipublicae, sic ad religionis securitatem, plurimum in urbibus praecipuis momenti est, quarum ad exemplum ceterae componuntur. Id Haeresis non nesciens Cracoviam irrepserat. Squalebant magnam partem templa: rarus conviva coelestem ad mensam accumbebat: frigebat precatio: de peccatis confiteri prope pudor erat. Reddidit concionator Apostolicus nitorem templis, frequentiam angelicae mensae, poenitentiae decus. Ut autem easdem utilitates in alia spargeret oppida, Societatis domos condere studuit Derpati, Rigae, Polocii ac Jaroslaviae: Cracoviae vero domum Professorum fundavit, ac domum Probationis auxit. Praeterea variis in locis pias instituit sodalitates; unam Varsaviae prae ceteris insignem; quae id negotii sibi sumpsit, ut mendicos vicatim sparsos jacentesque colligeret, et ad nosocomium paratum deduceret.

Latebat in hac religiosae vitae laetus umbra, cum in lucem aulae vocatus est a Sigismundo III. ad Polonicum solium post Stephani Bathorii mortem evecto, eique a sacris concionibus esse jussus: quo in munere annos ipsos XXIV. versatus est, magno et aulae et regni totius bono, nec nulla Societatis commendatione. Pigmenta orationis et cerussam rhetorum fugiens, in foeditate vitiorum, in virtutum forma et dignitate pingenda vim dicendi artemque consumebat. Quo enim reliqua, id si negligatur? Nec tamen in hac re una summam reponebat bonae concionis: nisi Deus oratione, ac voluntariis poenis conciliaretur. Eas vero large ac liberaliter imponebat sibi, ac praeclaras morum et animorum commutationes multo emebat sanguine. Sic rigati fructus manent: decidunt brevi, quos popularis duntaxat aura procreavit. Nec facundam tantum vocem alienae saluti commodabat, sed eruditam quoque manum. Egregia divorum facinora selectasque vitas, vernaculo sermone donatas, distribuit in singulos anni dies: iisdem praecepta morum subjunxit, ac deprompta e sanctissimorum virorum scriptis effata, quibus confirmaretur doctrina catholica, et pietas aleretur. Hunc librum usus publicus, et repetita octies paucis annis editio celebravit. Annales Baronii, amplissimum historiae sacrae, post conditam Ecclesiam Christi, monumentum; at spissum opus, et sua quodammodo laborans mole, redegit in volumen unum, quo ejus utilitas latius patêret: consilium ipse Baronius laudavit. Calvinum, Lutherum, Volanum, Sacramentarios, non uno scripto contudit. Redivivam in his partibus post tot seculorum clades Arianam Hydram, et recentius Ruthenici schismatis monstrum, eruditis lucubrationibus profligavit. Militibus orandi vivendique formulam praescripsit. Adeo nullum genus hominum erat, cui prodesse non laboraret! Quanti ejus scripta ipsi veritatis hostes facerent, nunquam apertius docuerunt, quam Vilnae, cum insignem commentarium de Unitate Ecclesiae, de Graecorum Ruthenorumque ab ea divortio, et causis redintegrandae concordiae, in lucem edidisset. Cum enim veritatem adeo perspicue propositam, tot probatam argumentis, nec refutare possent, nec ferre; conquisita diligenter exemplaria, et a bibliopolis empta, unum in rogum conjecerunt. Sed hoc incendio illustrata est eorum imbecillitas, et catholici scriptoris fama. Itaque cum ad aures ipsius Regis accidisset tam illiberalis et indigna causae malae defensio, librum e suis cineribus et immerito rogo excitatum in lucem rursum extulit; et contra inimicam vim, regiae majestatis auctoritate munivit.

[Note: 31. Patientia in tolerandis haereticorum injuriis: ardor in tuenda Fide: disciplinae religiosae cura.] Adversarii ad convicia et opprobria, imbellis ac victae nequitiae arma, se retulerunt. Nec manibus aliquando temperarunt. Insectatus haeresim acrius pro concione fuerat: eques haereticus in redeuntem e templo invectus, provolvit eum in luto, et illisis equi calcibus jacentem protrivit: poenam tamen legibus debitam fugit, deprecatore Scarga. Adolescens ex aula nobilis cum se notatum ab eo crederet in sermone, quo luxum et inanem vestium lautitiam graviter exagitaverat; praetereuntem maledictis primo, deinde alapa petulanter appetiit. Non aliter ultus est injuriam imitator Christi et discipulus, quam genam alteram praebendo: imo ultus est etiam illustriore modo. Cum enim Rex aulicum procacem comprehendi, et divinae, in laedendo sacerdote; regiae, in suo concionatore pulsando, Majestatis violatae reum, capitali supplicio addixisset: usque eo institit Scarga, ut libertatem adolescenti ac vitam exoraverit.

Quam autem erat lenis ac moderatus, cum sua duntaxat res agebatur; tam erat acer et efficax ubi causa religionis in periculum veniebat. Ruthenis aliquot Graecanici ritus Episcopis injecta mens fuerat reconciliandae cum Ecclesia Romana gratiae. Eorum consilia promovit omni ope, et schismaticorum initam adversus illos cum haereticis conjurationem disjecit. Datus erat, temporum vitio miserabili, aditus in Poloniae senatum hominibus permultis ambiguae aut corruptae Fidei ac religionis: ex quo existebat ista labes, ut ab iis disturbaretur quidquid in rem commodumque catholicae religionis senatui proponebatur. Huic malo Rex prudentissimus occurrere studuerat, submovendo patronos erroris, et curiam catholicis implendo. Sic haeresis, cui semper hujus vitae potior, quam aeternae cura fuit, honoribus spoliata, multos e suis gregalibus amittebat quotidie, qui nullum in senatu publicisque muneribus videbant esse locum avitae pietatis desertoribus. Nonnulli tamen et erroris et dignitatis retinendae cupidiores libellum procuderunt, Confoederationis, ut ipsi appellabant: in quo Regem arte multa permulcentes, de libera cujuslibet sectae professione, de tribuendis haeresi templis et variarum rerum concedenda immunitate disserebant. Pestilentem fetum descripsit pro concione Scarga, et illius parentes tanto pudore affecit; ut spuriam prolem in publicam lucem edere non sint ausi. Opusculum igitur aliud elaborant multo callidius: amputant quidquid offendere catholicorum religiosas aures posset. Eodem tendebant, sed per ambages et cuniculos. Porrigunt libellum Regi: obtestantur ut, si cetera sibi sint erepta, ne saltem aliquid levioris momenti annuere supplicibus recuset. Sparsus per urbem liber, et viritim lectus non displicebat. Instabat dies quo Rex de illo pronunciaturus in comitiis erat. Nocte totum opus relegens attentius fraudem persensit; ac P. Scargae diligentius examinandum, licet intempesta jam nocte, misit; admonens, videret etiam atque etiam quid sibi salvis conscientiae legibus concedere liceret. Legit Scarga, excussit; virus occultum deprehendit, ac Regi patefecit. Nec satis: mane summo concursat urbem, optimates ac praecipuos senatores adit; demonstrat singulis quantam rei catholicae plagam inferant, quantum sceleris suscipiant, si tam exitialibus postulatis annuant. Rejectus libellus est, ac vota sua spesque delusas Haeresis doluit.

Multis rebus hunc in modum praeclare pro religione fortiterque gestis; revocatis a novercali Erroris complexu, ad Ecclesiae matris sinum ex omni ordine quamplurimis; postquam aetas inclinata pristims laboribus vires negabat, de receptu cogitavit. AEgte a Societatis praesidibus, aegrius a Rege missionem obtinuit. Ea demum impetrata, Regi, senatui, populo multam salutem, ipso Paschatis die, novissimis verbis non sine lacrymis gemituque concionis, Varsaviae dixit. Inde Cracoviam pergens, omnibus laetitiis incedere visus est, cum a negotioso strepitu regalis aulae in tranquillum religiosae domus otium concessit; uni Deo sibique vacaturus. Neque vero illi molesta poterat accidere privatae vitae solitudo, aut piae paupertatis angustiae: quibus in ipso tumultu aulae, et in media rerum omnium copia pridem assueverat: nihil e regia munificentia, praeter necessarios sumptus, commodi capiens, et accuratam acceptae de fisco pecuniae rationem praesidibus Societatis reddere solitus. Humilitatem vero, quam religiosi hominis tesseram recte dixeris, ita coluit, ut cum Regi suo esset acceptissimus; cum ipsius Clementis VIII.

litteris honorificentissimis et gratulatione ornaretur; cum populi ac Principum amicitia et existimatione floreret; ea tamen sic acciperet, quasi ad se nihil pertinerent; majorum nutus omnes observaret; cum infimis libentius ageret, quam cum summis; splendorem, ornatum, delicias, in cubiculo, victu, vestitu fugeret; postremas ubique partes sibi sumeret; minimas religiosae disciplinae leges maximi faceret.

Haec magna sunt in magnis etiam viris, et magnos ipsa faciunt: quae si quis tamen exigua et levia esse contendat, respondebimus cum Historiae Romanae scriptore prudentissimo: Parva sunt heac, sed parva ista non contemnendo majores nostri maximam hanc rem fecerunt. Ego vero istis minimis religiosae vitae muneribus diligenter ac sancte obeundis non minus, quam speciosis pro Ecclesia laboribus, assignaverim singularia beneficia, quibus vir egregius affectus est a Superis; quorum etiam aspectu dignatus haud semel fuisse traditur. Ejus quidem probitatis ac innocentiae testis ipse daemon malus exstitit: qui cum ab eo sacris Ecclesiae precibus de corporis occupati possessione pelleretur, minatus est dicturum se aliquid ipsi quod doleret. Dicendi potestatem Scarga fecit. Tum praedo Tartareus nescio quid objecit adeo minutum ac leve, ut aciem fugeret. Ex quo intelligi potest et viri sanctimonia, et hostium Avernalium in observandis erratis vel minimis diligentia. Cutatum ejus funus magno concursu omnium Ordinum et veneratione. Laudatus est oratione insigni a clarissimo Dominicanae familiae theologo, ex iis sacrae paginae verbis: Surrexit Elias, et verbum illius quasi facula ardebat. Orationis veritatem secunda concionis admurmuratio, et universae Poloniae consensus approbavit.

[Note: §. XVIII. PP. SEBASTIANUS SARMIENTUS, ET OLIVERIUS MANAREUS.] P. Sebastianus Sarmientus, Hispanus, incitatus praecipue fuerat exemplo S. Francisci Borgiae ut, opibus avitis honoribusque contemptis, Christi humilitatem in ejus Societate complecteretur. Jactis virtutum maximarum, quae ad Evangelici verbi spargendi ministerium sunt opus, fundamentis, dicere ad populum instituit ardore tanto, ut eos qui audiebant, quocumque incubuisset oratio, vellent, nollent, impelleret. Peragratis hunc in modum urbibus Hispaniae nobilissimis, ingens illum incessit cupido Indias petendi. Non impetravit. Ergo minus eultas Hispaniae partes, et invia montium juga sibi delegit, ubi desudaret suam hanc Indiam arbitratus. Nec labores et aerumnae Indicis pares defuerunt. Nunquam tamen ita distentus gravi alienae salutis procurandae negotio tenebatur, quin horas quotidie quinas indulgeret dulci sanctae contemplationis otio, et eas quidem nocturnas, [Note: 32. Quibus armis perrumpenda obstinatorum in scelere duritia.] si diurnae deessent. Orando, seque afflictando, nihil a Dei benignitate non exorabat. Apud hominem facinorosum, merito afficiendum publice supplicio, parum profecerat cohortatione multa et jactatione. Resistebat durum immotumque scelerati pectus; instar scopuli, quem irati fluctus incassum verberant. Sarmientus noctem totam precando, et corpus diris vexando modis traduxit. Redit postridie. Mutatum, scelera detestantem, lacrymis perfusum, deprehendit. Quanto erat Sarmientus animarum servandarum studiosior, tanto infensiores illarum hostes Tartareos sentiebat. Ac primo quidem scrupulis, et tentationibus, molestiam illi non levem exhibuerunt: deinde larvis induti deformibus, horrisono strepitu, rugitu, mugituque terribili, hominem de pietatis constantia, de orandi studio, dimovere diu conati sunt. Adfuit Angelorum Regina, cujus patrocinio mirifice confidebat, quam omni colebat officio. Haec luctantem cum morte, supremo in morbo, cumque Avernali cohorte decertantem non deseruit. Ubi primum in cubiculo est visa, coelestique luce radiantem vultum explicuit, fugam illico Stygia monstra, tanquam noctuae ad lucis conspectum, arripuerunt. Christus post paulo, matrem consecutus, servum suum de sempiterna salute fecit certiorem. Quo ille gaudio delibutus, ad gratias in patria coelesti melius solvendas, quibus hîc habendis imparem se profitebatur, evolavit VI. Idus Augusti, annis quinquaginta, minus uno, confectis. Conspectus illo ipso temporis puncto fertur a matrona notae probitatis, candido amictu tectus, quo coelites induti videndos se se mortalibus vulgo praebent. Alii beatarum mentium fulgente cinctum choro, et sidereas in arces raptum aspexere. Movit religiosum horrorem spectantibus cadaver, cum, ut inferretur tumulo, compositum et ablutum est.

Tunc enimvero pertusum et laceratum sexcentis locis apparuit. Exstabant vibices flagellorum, quibus quotidie fuerat laniatum; catenarum ferrearum lividae notae, quibus constrictum; aculei clavorum et uncinorum, quibus confixum. Haec illorum insignia, qui Christi sunt, qui nimirum carnem suam crucifixerunt cum vitiis et concupiscentiis. Sed, si compatimur, et conglorificabimur.

Orbata est anno MDCXIV. provincia Belgica insigni viro P. Oliverio Manareo, primo et nonagesimo anno, quam natus; sexagesimo quarto, quam Societati additus fuerat. Senio et pulcris laboribus pro Dei gloria et Societate susceptis fractum aegra valetudo per annos quaruor in lectulo detinuit. Hinc innata [Note: A. C. 1614. Soc. 75.] vitiatis artubus gangraena languentem Tornaci extinxit, in domo Probationis. Anxium olim ac deliberantem de statu vitae capessendo, cum theologiae daturus operam Parisios anno MDXLVIII. se contulisset, subita vox ad aures allapsa solicitudine liberavit: Quid dubitas? hic bene es. Erat domi nostrae, ubi P. Everardus Mercurianus illum pus meditationibus exercebat. Inde Romam veniens a S. Ignatio acceptus in Societatem est, nec ita multo post collegio Romano praepositus: mox ad Lauretanum constituendum missus. Post obitum S. Ignatii jussus a P. Lainio petere Galliam cum potestate et nomine Commissarii, ut vocabant, Parisiensis collegii negotia maximis impedita difficultatibus expedavit. Eodem ornatus munere Societatem in Germania lustravit. Romam revocatus, Assistens et admonitor P. Everardo Mercuriano datus est a Congregatione Generali tertiae eoque mortuo creatus Societatis Vicarius generalis indixit Congregationem, quae P. Claudio Aquavivae gubernacula Ordinis tradidit. Ab eo statim visitandis Austriae, Germaniae, et Belgii provinciis praefectus, aetate jam affecta, in Belgio consedit; ubi Societatem multis domiciliis et optimis iustitutis formavit, auxit, illustravit. Virtutis eum assecutus erat gradum, ad quem pervenisse hominem par erat, cui Societatis moderatores tam multa et gravia munera committerent; quibus summa omnium approbatione functus ubique est. Illud mirum, tot inter itinera, occupationes, negotia, saepe molesta et tetrica, conservatam ab eo suavitatem dulcissimae pietatis, quae oranti, quae sacrificanti, lacrymas eliceret.

Eventu nullo perturbari solitus, in perspecta Dei voluntate acquiescebat: [Note: 33. Animi pia tranquillitas: opis divinae fiducia.] cujus in paternam benignitatem et providentiam ita curam omnem non hujus solum vitae, sed etiam aeternae projecerat, ut caritatis, quae timorem foras mittit, perfectionem adeptus videretur. Laureti cum Sociorum familiam regeret, appetente hora prandii, monitus est quinque, non amplius, domi esse parvulos panes. Dari signum jubet, ac sexaginta (quot erant Socii) panes reperti sunt in triclinio. Ex eodem collegio rei familiaris administrum misit ad nundinas, empturum pannos vestibus conficiendis. Nummi deerant: neque occurrebat qui mutuos daret. Oblatus tamen est obvius creditor, qui quantum aeris opus fuit, mutuum praebuit: ac paucis post diebus aurei nummi trecenti praeter spem in manus P. Oliverii venerum; quibus et mutuum aes repensum creditori, et angustiae rei familiaris levatae sunt. Quantâ valeret apud Deum gratiâ expertus est in suo periculo P. Eleutherius Pontanus. Qui cum versaretur adhuc in tirocinio, didicerat ab illo divina luce collustrato, futurum ut gravissimis conscientiae angoribus et molestiis aliquando cruciaretur. Duram praedictionem res ipsa confirmavit. Oppressus onere tanto Pontanus, cum propemodum ad desperationem adigeretur, ab eo mali remedium petiit, unde illud cognoverat. Oliverius fusis precibus, a Deo impetravit ut hoc immani pondere liberatus optata pace frueretur. Ejus tamen angustum et exilem animum increpuit, admonens, nisi hac spinosa, et referta crucibus, via non perveniri ad fastigium eximiae virtutis. Ingentium scilicet animarum est magna pro Deo non solum facere, sed etiam pati.

[Note: §. XIX. R. P. CLAUDIUS AQUAVIVA.] Initium anni MDCXV. funestum ac triste Societati fecit obitus P. Claudii Aquavivae: exitum laetiorem subrogatus illi P. Mutius Vitelleschus. Aquavivam aetas in senium vergens, et negotiorum, quam tot annos jam sustinebat, moles sensim debilitaverat. Idem erat animi vigor: corporis non idem, ac maxime pectoris, [Note: A. C. 1615. Soc. 76.] in quod humor noxius a capite defluens valetudinem hibernis frigoribus tentari solitam, gravius afflixit octavo Cal. Februarias. Mortem, quam antea

longe prospexerat, imminentem impavidus ac laetus vidit. Pontifex aegrotantem magna doloris et benevolentiae significatione, atque adeo pia prece est prosecutus, misso ad eum cubiculi Pontificii praefecto, consuetumque sacrificandi tempus extraxit aliquandiu, studio coelestem hostiam immolandi pro ejus anima, quam apparebat ante meridiem e corpore discessuram. Hunc metum injecerat ingruens derepente sopor letalis ac veternus, qui si non vitam, certe vitae usum fere omnem abstulerat. Eo paulum discusso, aeger cum morbo ac morte luctatus est usque ad postremam Januarii lucem, quâ novissimis sacramentis munitus, et Patribus qui aderant, ac toti Societati bene precatus, placide in Domino quievit. Purpurati Patres, praesulesque plurimi exequias praesentia sua et luctu non ficto cohonestarunt, unoque ore cum ipso Pontifice professi sunt virum summum Romae ac Societati ereptum esse. Lugdunensis vero Archiepiscopus, Cardinalis Dionysius Simeon Marquemontius, de illius obitu factus certior, cum eundem ornasset multis Iaudibus, narravit inter testes, de S. Philippi Nerii rebus gestis a se interrogatos. Romae; cum Romanae Rotae auditor huic praeesset negotio et quaestioni, exstitisse unum qui affirmaret auditum a se S. Philippum Nerium, cum diceret visum sibi P. Claudii Aquavivae caput, itidem ut olim S. Ignatii, radiis coelestibus redimitum. Neque vero solum Romanis proceribus, et aliis quibus fuerat Aquaviva notior, praeclara haec de illius probitate opinio penitus insederat, verum etiam omni populo, idque tunc maxime patuit, cum ad vestes mortui pie lacerandas tam avide prorupit, vix ut irruentium manibus subduci potuerit. Falsam populi opinionem non fuisse docet ipsius vita, per omnes aetatis gradus eodem eximiae virtutis tenore ducta.

[Note: 34. Ejus vitae synopsis. Ingressus in Societatem et tirocinium.] Ab accuratissima parentis Joannis Antonii Aquavivae, Adriae ducis, institutione hauserat mores optimos. Jam tum emicabat in puero velut herbescens virtutum omnium viriditas, quae deinde in maturam frugem adolevit; ipsa crepundia, lususque pueriles pietatem spirabant: ut facile pectus natum Deo rebusque sacris agnosceres. Neque minor enituit ingenii facultas ad bonas artes, cum accrevit aetas doctrinae patiens. Magna erat memoriae fides, intelligentiae sagacitas, maturitas etiam judicii, quibus deinde dotibus excelluit: et quibus fretus litteras Latinas, Graecas, Hebraicas, cum Mathematicorum argutiis celerrime arripuit. Haec animi ornamenta cum pari dignitate liberalis formae conjuncta, spem fecerant affinibus fore ut insignem aliquando inter Ecclesiastici Ordinis lumina locum obtineret. Ea mente Perusiam, nobile Juris utriusque stadium, profectus est: sed cum valetudinem studii contentione debilitasset, in patriam revocatur: unde missus Romam ad Pontificem, domestici negotii causa, Pio IV. valde satisfecit, et opera Cardinalis Altaempsii, cui cum gente Aquaviva vetus et arcta necessitudo intercedebat, cubiculo Pontificio est praepositus: quod munus in Romana curia perhonorificum retinuit sub Pio V. Pii Quarti successore. In isto gradu dignitatis, et usitato ad summos honores aditu, cum celebraretur omnium laudibus, ejus doctrinam, probitatem, et modestiam praedicantium, detexit immissa divinirus luce inanitatem honoris humani, qui dum attollit homines, non continuo magnos facit; sed eorum saepe tenuitatem, cum altius evecti conspiciuntur, ostendit. Tum autem vehementer illum deterrebat bonorum Ecclesiasticorum conditio, quae sine summo salutis aeternae discrimine non administrantur.

Agebatur annos MDLXVI. cum infesta coeli tempestas morbum pestilentem in ea Urbis parte vulgavit, quae colli a Trinitatis aede nuncupato subest, et ad populi, ut illic loquuntur, portam usque pertinet. Societas ad publicam calamitatem levandam accurrit, effecitque ut necessaria corporibus animisque subsidia prolixe suppeterent, ac plerisque ex infima plebe nihil habentibus nihil deesset. Laudavit Patrum caritatem Roma, Pontifex vehementer approbavit. Aquaviva Societatem, licet jam cognitam, majori habuit in pretio; et ad eum Ordinem, unde talia prodirent exempla caritatis, inclinari se sensit. Inde singulorum observans mores, ut est eorum consuetudo qui se ad religiosum aliquod institutum applicare cogitant, conjecit oculos in P. Christophorum Rodericium, quo ad pietatis opera Pius V. plurimum utebatur: quique ob eam rem ad aulam Pontificiam

ventitans, non otiosos in anteriore conclavi, cum expectantibus aditum ad Pontificem, sermones miscebat; non colligebat urbanos rumores, aut externos et adventitios serebat; sed sancta et prudenti libertate nunc illi, nunc isti se adjungens, hortabatur unumquemque ad pietatem, et salutis monita singulis suggerebat. Rursus, palatium frequens inibat ob Societatis negotia Franciscus Borgia Praepositus Generalis, cum Joanne Polanco, Societatis Secretario: quorum in vultu habitare modestia sanctitasque videbatur. Movit ea species Aquavivam, utque Societatis leges diligentius cognosceret incitavit: quibus demum probe perspectis, a S. Franc. Borgia est admissus anno MDLXVII.

AEtas jam matura, et annum fere vigesimum quartum egressa; mores pristini nulla inquinati labe, nulla cupiditate mala depravati; facilem novo tironi virtutis religiosae ac perfectae viam straverunt. Tribus illam contineri maxime capitibus censuit: pietate, obedientia, mortificatione: nec immerito. Nam mortificatio nos a nobis ipsis quasi disjungit: pietas vero Numini; obedientia praesidibus conjungit. Primum igitur summa studuit cura emendare quidquid in se se minus compositum deprehenderet. Attentus ubique et vigil, ne qua in re genio et voluntati suae obsecundaret. Pietatem aluit assiduitate precandi, et praesentiae divinae ubique velut circumferendae studio: quod in gravioribus postea occupationibus, et negotiorum tumultu, retinuit: in Dei quasi complexu placide, quocumque rerum alea caderet, acquiescens. Ut obedientiae religiosae dignitatem perciperet, discrimen saepe meditabatur, quod intercedit inter illam servitutem, quam homines hominibus; et illam, quam religiosi viri Deo serviunt. Nam, inquiebat, aulici principum virorum et servi saepe, dum illis famulantur expendunt multa de suo: Deus nobis liberaliter, unde ipsi serviamus, largitur. Deinde verendum non est, ne quis gratia Dei excidat per alienam malignitatem, invidiam, obtrectationem: quod inter nobilium famulos saepissime accidit. Denique hominum clientes et servos pacta mercede non raro fraudat sua vel domini mors: at neque Deus moritur; neque ipsius cultoribus praemium, interposita morte, perit.

His aliisque id genus cogitationibus eo pervenerat, ut aspernaretur quidquid aut Deus, aut Dei, non esset: quidquid vero ad obsequium Numinis cerneret pertinere, quamlibet asperum aut abjectum, alacritate summa capesseret. Hanc vero coelestem sapientiam paucis mensibus ita didicit generosus tiro, ut idoneus sit visus qui eam aliis traderet. Itaque B. Stanislao Kostkae tirocinium auspicanti magister datus, illi prima vitae religiosae rudimenta in Spiritualibus Exercitiis proposuit. Quae Beatus Adolescens cum hauriret avide, et ad singula prope verba piis lacrymis deliquesceret; aiebat Claudius impositas sibi fuisse partes accipiendi Spiritualia Exercitia, non tradendi.

[Note: 35. Creatur Praepositus Generalis Societatis. Ejus ratio gubernandi.] His Aquavivae primordiis consensit illud tempus, quod in collegio Romano transegit. Vixdum ad metam theologici curriculi pervenerat, cum philosophiam docere jussus est. Decurrebat novum hoc stadium alacer, cum, ruptâ subito pectoris venâ, docendi munus omittere cogitur, ac Romano Seminario praeficitur: Deo jam tunc illum ad moderanda Societatis aliquando gubernacula praeparante. Biennium eo munere functus erat, cum P. Alphonsus Salmeron provinciae Neapolitanae regimen deposuit; ut praeclaros in sacram Scripturam commentarios, prope jam ad umbilicum perductos, absolveret. Provinciae curam Everardus Mercurianus, Generalis Praepositus, Aquavivae demandavit. Quo in munere cum egregiam quandam infisteret viam gubernandi, ejusque prudentia communi approbatione floreret, venit Romam VIII. Idus Junii anni MDLXXX. accitus a Praeposito Generali, et Romanae provinciae praeponitur. Vix duo menses fluxerant, cum, extincto P. Everardo Mercuriano, comitia totius Ordinis indicta sunt in sequentem annum MDLXXXI. quae ipsi administrationem Societatis imposuerunt, XI. Cal. Martias: quamvis annos nondum triginta octo explevisset, necdum quatuordecim in Societate numeraret. Rem, quemadmodum est gesta, explicant annales nostri, ad eundem annum; ubi etiam docent quo pacto novi Generalis Praepositi clectio divinitus fuerit praemonstrata. Sane dubitari non potest, quin certo Numinis consilio vir tantus fuerit electus, qui Societatem difficillimis temporibus regeret,

ejusque leges optimas confirmaret usu, explicaret verbis, exemplo et factis illustraret. Pro certo habebat omnem gubernationis rectae successum in iis, qui praesunt, situm esse. Quamobrem et se ipse dignum munere suo praebere, ac multos deinde fingere ad gubernandi artem studuit. Porro nihil et sibi et illis prius potiusque volebat esse, quam ut ex Evangelio et ejus effatis peterent regendi normam: rectores qui secus facerent, praevaricatores appellans.

Quippe, dum hominibus placere magis quam Deo student, dum blandiuntur subditorum cupiditatibus, easque non comprimunt et sanant, sed fovent aut sopiunt; gravi detrimento et seipsos, et eos, quibus segniter imperant, afficiunt. Docebat hanc fuisse mentem S. Ignatii, quae in scriptis ab eo Constitutionibus appâret, atque adeo in factis et vita. Constat enim illum hanc in Societate gubernanda viam sectatum esse, neque primariis etiam Patribus, aetate, fama, auctoritate claris pepercisse, quin eorum virtutem ab omni rerum infimarum amore, et proprii judicii voluntatisque velut scoria repurgaret. Ipse vero Aquaviva minus metuebat ne in eo prodiret ultra modum, quam ne citra consisteret: sapienter existimans religiosorum hominum praesidibus non tam cavendum esse ne quid committant, quam ne quid omittant. Neque enim tantum quaeretur a nobis, inquiebat, num detrimenti quidpiam familia nostrae curae credita ceperit; verum etiam num eos tulerit fructus, quos ex ea Pater-familias colligere, si majorem adhibuissemus diligentiam, potuerat.

[Note: 36. Ejusdem aequalis erga omnes amor: prudentia calliditatis expers.] Hujusmodi gubernationis, in speciem austerae, vigorem humanitate praecipua et caritate condiebat. Ita singulos complectebatur, ut communem se parentem probaret esse, nulli certae nationi peculiariter addictum. Itaque cavebat impense ne quid excideret sibi in sermone, quo gentis cujuspiam notari vitium aliquod mosque videretur: imo si quis, audiente se, quidpiam ejusmodi attingeret inter confabulandum; vel abrumpebat sermonem pro imperio, vel silentio repentino, et contractae frontis adscita severitate, dicentem officii admonebat. Neque tamen iste communis et sparsus in omnes amor benevolentiam, qua unumquemque veluti nominatim prosequebatur, minuebat. Nemini vel infimo clausus ad eum aditus, vel aures, vel animus erat. In ejus, tanquam parentis optimi, sinum deponebant maerorem, arcana conscientiae, et quidquid occurreret adversi. Valebatque in eo prisca illa et praeclara vox, Neminem oportere tristem a Principe discedere. Illius aspectu, nutu, alloquio, velut benigni sideris afflatu, recreati ac saepe lacrymis perfusi abibant. Singularem vero gerebat aegrorum curam. Illos visebat frequens, ac ne quid iis deesset accuratissime providebat. Nihil faciebat prius cum rediret peregre, licet fessus de via, licet minus commoda uteretur valetudine, quam ut singulos adiret, consolaretur; et interdum periculoso proptex contagem morbo laborantes, amantissime complecteretur.

Haud minorem in eos, qui de ipso male essent meriti, benignitatem expromebat. Vix enim fieri potest, ut qui Deo unice cupit satisfacere, hominibus perinde omnibus, etiam probis, satisfaciat. Quamvis enim illi Deum praecipue; se ipsos interdum tamen et sua, cum Deo, quaerunt. Exstant multa ejus eximiae mansuetudinis exempla, praesertim adversus eos, qui ab errato ad frugem et officium se recipiebant. Tunc enim omnem delicti memoriam oblivione sempiterna delebat; et oblitteratam esse, beneficiis conferendis testabatur: Christi Domini videlicet memor, qui a discipulis desertus, negatus, proditus; non modo pristinam illis caritatem redivivus exhibuit; verum etiam cavit ne perfidiam illis duriore verbo exprobraret. Id Aquaviva cum imitabatur in sermone, tum in litteris quoque scribendis observabat: eosque admonebat identidem, quorum opera in epistolis exarandis utebatur, viderent etiam atque etiam ne qua vox minus considerata, vel acerbior justo, ipsis inter scribendum excideret. Si enim, aiebat, loquenti mihi vocem aliquam asperiorem lingua velocior excusserit, est medicinae praesenti locus: vocem amaram blandior persanabit: sed epistola si fecit plagam, curare nequit: infigere aculeum potest, refigere non potest.

Porro, quam erat in eos lenis, quos noxae poeniteret, tam acrem et severum pervicacibus proter visque se praebebat; neque aut amicorum precibus, aut

patronorum dignitate, a deliberata mature sententia deduci se patiebatur. Quos reprehendere cogebatur, eos rationum pondere adducebat ut faterentur merito se reprehendi: ac si cui callum aut indolis durities, aut mentis quidam stupor obduxisset, illum ita concutiebat, ut homini confessionem criminis, saepe lacrymas, certe pudorem, exprimeret. Unum delicti genus erat in quo videbatur inexorabilis, quod spectat castimoniam: quam virtutem, utpote nostris ministeriis adeo necessariam, omnino illibatam, et omni non solum opprobrio, verum etiam suspicione turpi, volebat immunem esse: illam Hieronymi secutus vocem, solum genus pietatis est, in hac re esse crudelem. In ceteris delictis castigandis ita severitatem cum lenitate admiscebat, nemo ut spe lenitatis impune se peccaturum confideret; nemo severitatis metu veniam emendationemque desperaret. Hinc illud existebat, quod optare merito debent quicumque aliis praesunt, ut ab omnibus amaretur aeque ac timeretur. Timorem hunc et amorem omnium erga Praepositum Generalem mirifice adjuvabat ejus cognita sinceritas, plane simulationis expers et artificii. Hanc sibi normam praestituebat et agendi et loquendi, nihil ut factum dictumve a se vellet, cujus ipsum pudere, si resciretur, posset. Hic agendi modus simplex et apertus oriebatur ex animi magnitudine, quae astutiae machinationes et captiunculas, tanquam infra se positas respuebat: ex ubertate consiliorum et copia, quibus cum abundaret optimis, nihil erat cur a calliditate deteriora mutuaretur: demum e conscientia rectae mentis, quae planam virtutis viam semper insisteret, seque probis ac sapientibus satisfacturum confideret. In tractandis negotiis nihil eum retardabat, quominus ad metam diu multumque meditatam et destinatam recta contenderet. In obicibus, quibus gravia laborant negotia, prospiciendis vigilans; in amovendis cautus; in perrumpendis invictus. Nec defuere quibus idcirco videretur judicii sui ac semel arreptae sententiae nimis tenax. Sed constantia in tuendo quod recte deliberatum, et cum viris probis ac prudentibus, quorum judicio Aquaviva plus tribuere quam suo consueverat, mature constitutum est, speciem vulgo pertinaciae ac nomen induit. Caruit ejus constans prudentia alio quodam naevo, qui huic virtuti familiaris est. Magnanimus quippe, ut philosophi docent, conscientiâ virtutis, et innati roboris fiduciâ, vulgo elatus, praefidens et contemptor inimicorum est. Aquaviva et sui modestissimus erat aestimator, et quamlibet insensissimos non solum amabat, sed etiam honorifice appellabat; neque Societatis adversarios dici a nostris inimicos patiebatur: opportune subjiciens aliquod aliud verbum, quo illorum odia et insectationes excusaret. Nec mirum: quippe qui magnas ex illis capi utilitates arbitraretur. Exstat ab eo scripta in hanc sententiam ad Socios epistola, ex qua perspicere licet quem colligi a nobis fructum ex adversis rebus vellet.

[Note: 37. Cura litterarum in Societate; pietatis, et Missionum.] Porro quam erat constans fortisque in ejusmodi tempestatibus excipiendis et ferendis, tam erat providus in antevertendis. Id autem ea maxime ratione consecuturum se putabat, si daret operam ut singula Societatis membra suo munere diligenter ac sancte fungerentur, ut nihil haberet in nobis livor et malevolentia quod morderet. Hac mente proprias quasdam leges unicuique officio praescripsit; epistolas ac libros hoc argumento exaravit bene multos. Et quoniam in studio litterarum et concionibus tantum est momenti ad famam Societatis, quam ejus adversarii allatrare non cessant, hanc geminam nostrorum ministeriorum partem prae ceteris excoluit. De studiorum ratione atque ordine in Societate observando libellum peculiarem confici, et identidem perpoliri jussit. Certos librorum qui a nostris edendi essent, censores Romae constituit. Si qui majora quaedam opera molirentur, quae apud posteros crederentur victura, iis ut otium, scribentibus necessarium, et alia praesidia prolixe suppeditarent, efficiebat. Praecipuum etiam habuit honorem professoribus litterarum humaniorum, et dicendi magistris: inter quos si qui excellerent, satis id causae voluit esse ut ad solennem votorum quatuor professionem admitterentur. Nec dubitabat in tanta negotiorum, quae incumbebant illi, mole, orationibus, declamationibus, et disputationibus interesse; idque plures interdum horas, calidissima aestate, tempore alienissimo. Saepe magistrorum lucubrationes lectitans, non parca laude auctores munerabatur; eoque

pacto vel tardissimis calcar addebat. Quamvis enim unam Dei gloriam spectare studia nostra debeant; non leviter tamen laborem studentium consolatur, si resciant eum ab illis probari, quos tanquam Numinis interpretes et vicarios intuentur. Cum tanti liberales disciplinas ac profanam eloquentiam faceret, multo plus sacrae facundiae tribuebat. Caput autem artis in eo rebatur esse, ut voluntates auditorum efficaci oratione moverentur: cumque ad eum finem consequendum momenti plus in virtute oratoris positum sit, quam in oratione; vehementer optabat ut nostri concionatores in perfectae vitae studium incumberent. Domesticis exemplis ostendebat multo plus ad homines a vitio revocandos valere virtutem eximiam, cum mediocri junctam eloquentia; quam insignem facundiam virtute mediocri comitatam. Imo, quorum exigua probitas esset aut dubia, licet in dicendo excellentes, ab hoc munere penitus amovebat: ac saepe deplorabat sterilitatem animarum et cladem, ab istis frigidis et virtute leviter tinctis oratoribus importari solitam. Jam, quos et a sanctimonia, et ab arte instructos norat, illos ceteris solutos occupationibus, volebat huic uni dedere se: ac ferme vacuum ipsis annum concedebat, quo sacras litteras, et Patrum prisca monumenta cognoscerent. Ab hoc enim duplici fonte arbitrabatur omnem persuadendi vim duci oportere: nonnullorum insulsitatem ridere solitus, qui cum paratas habeant a summis viris et ab ipso Deo dapes, quas Christianae concioni nullo vel exiguo sumptu dividant, nescio quae fercula male condîta, e suo deprompta penu, magno et inutili labore malunt apponere.

Observatum itidem illud fuit, nemini fere juniori mandatum ab eo concionandi munus fuisse. Aiebat enim istos judicii maturitate, quam aetas affert, vulgo esse destitutos: itaque raptim quodcumque occurrit, chartis illinere, male digestum, nec satis decoctum. Porro conciones semel compositas non facile mutari, laboris taedio, quod accrescit cum aetate. Praeterea vero, juniores adamare plus aequo floridum et calamistratum scribendi genus: quod est eloquentiae sacrae cumprimis inimicum. In delectu argumentorum et probationum praecipuam oratoris prudentis curam artemque reponebat, ut rejectis levioribus, eas urgere atque inculcare laboraret, quae majoris apud auditores ponderis futurae viderentur.

Ad hunc modum cetera Societatis ministeria privatis quibusdam praeceptis instruxit; cumque ratio et ars tradendi Exercitia Spiritualia maxime propria Societatis nostrae sit, hanc singulari commentario illustrandam et dirigendam curavit. Ad haec Sanctissimae Dei Matris cultum valde amplificavit, institutis ubique sodalitiis, et ad omne hominum genus accommodatis, fructu animarum incredibili. Propagavit utilissimas horarum quadraginta comprecationes, quibus Bacchanaliorum licentia majorem in modum est repressa: operam dedit ut conciones haberentur de Christi cruciatibus in Romana Professorum domo qualibet feria quinta Quadragesimae; itemque aliae per dies octo post festum corporis Christi. Postremo designavit in collegiis domibusque vel remotissimis aliquos e nostris prudentia et probitate praestantes, quorum litteris certior fieret quid in iis, ubi degerent, oppidis ac regionibus, ad salutem animarum et Dei gloriam posset suscipi perficique; quid emendari et restitui. Hoc vero maxime providebat in longinquis Missionibus, quarum labores et progressus omni ope adjuvabat. Cum de Anglica Missione instituenda principio ageretur, anxios incertosque Patres ad rem suscipiendam accendit, et se primum, qui expeditionis difficillimae adiret aleam, obtulit. Postea non destitit strenuos submittere operarios, qui rem Christianam inter hostium insidias carnificumque supplicia fortiter defenderent: cumque ad Societatis gubernacula vocatus, paucos e nostris in Anglia, extra Angliam vero paucissimos huic addictos Missioni reperisset; moriens amplius sexaginta in eadem Anglia, extra illam centum circiter et quadraginta, ejusdem Anglicae vineae cultores reliquit, quibus duo domicilia in Belgio collocavit: praeter Seminaria quamplurima erudiendis externis adolescentibus et sacerdotibus Anglis, fundata: quibus et optimas descripsit leges, et pacem concordiamque artibus haereticorum turbatam saepe restituit: adeo ut Anglicanae Missionis patronus ac paene parens dici possit. Nec minus ipsi debent aliae Missiones. Societatem in insulis Creta, Melita,

Chio; in urbe imperii Turcici primaria, retinere studuit: eandem in Molucis, in AEthiopia, in India, Mogolisque imperio, licet gravissimis agitatam periculis, licet in sterili saepe sudantem solo, nihilominus instare operi, et majores periculis ac laboribus animos offerre jussit. Oppressam in Japonia religionem erexit omni ope; surgentem in Sina promovit; oppugnatam in Hungaria, Transsilvania et Moldavia, propugnavit.

[Note: 38. Ejus caritas in Deum. Orandi pie ac sacrisieandi studium.] Nempe divinus amor Aquavivam dies noctesque urgebat, cogitantem quonam pacto responderet divinis in se beneficiis, animosque mortalium studio summi sempiternique boni accenderet. Sacrae caritatis ignem fovebat oratione crebra, tanquam nativo pabulo, ac mentem domitis perturbationibus tranquillam, et am. putatis infimarum rerum oblectamentis sinceram, velut idoneum coelesti flammae concipiendae fomitem subjiciebat. Quam usurpari a nostris hominibus cuperet orandi exercitationem; qui contemplationis modus Societati conveniat; declaratur in epistola quam de hoc argumento scripsit. Illi haec maxime precandi ratio probabatur, quae alendis virtutum solidarum fructibus servit: non alia quaedam, ut nonnullis videtur, sublimis; certe periculosa. Plana et militaris via, ut securior, ita fere brevior est. Calles reducti, et a paucis triti, insidiis et erroribus opportuni sunt. Idque recenti exemplo et domestico habebat exploratum. Unus e nostris, vir cetera gravis et probus, nescio cujus feminae insigniter, ut erat fama, piae consiliis plus justo credulus, novam gubernandae Societatis formam et laudabat ipse, et aliis quibusdam persuaserat. Claudius conscriptis a S. Ignatio Constitutionibus, et a sede Apostolica toties approbatis inhaerens, Apostolorum Principis voces opponebat: Habemus firmiorem propheticum sermonem. Instabant contra nonnulli, et graviter de Praeposito Generali querebantur, qui Deo per famulam suam loquenti fidem abrogaret. Eo res evasit ut istorum antesignanus Romam accesserit, sua somnia Pontifici Maximo narraturus. Aquaviva ratus antevertendum, adit Clementem VIII. Quid agatur, exponit. Pontifex a Bellarmino de inanitate reformatoris certior factus, eum ut absisteret incoepto, ac tritis majorum vestigiis insisteret, monendum curavit: veniâ, si resipisceret propositâ; poenâ, si repugnaret. Paruit, seque totum permisit Aquavivae, qui eandem mulierem, (nam ipsa quoque in Urbem, ut negotium promoveret, venerat) gravi oratione deterruit, ac sapere porro ad sobrietatem docuit.

Sic nostros ab istis itineribus deviis abductos, in directa mortificationis, obedientiae, humilitatis, fraternae caritatis, via consistere volebat: in qua quicumque constanter ac sedulo procedit, brevi ad perfecti amoris metam, qui virtutis humanae finis et cumulus est, perveniet; aptumque donis majoribus ac bene praeparatum pectus afferet, si hominem altius evehere Deo libuerit. Illud etiam orationis veluti perpetuae genus commendabat Aquaviva, quod S. Ignatio familiarissimum fuisse traditur, ut in singulis creatis rebus Creatoris potentiam, sapientiam et bonitatem intueremur; eoque aspectu excitati, confestim in ejus cogitationem amoremque raperemur. Negabat vero id operosum unquam illi fore, qui se a Deo perpetua caritate diligi, et summis ad singula momenta beneficiis affici cogitaret; ac vicissim eniteretur, ne qua in re vel minima, quantum fragilitas humana fert, tam liberali, tam potenti, amico parentique displiceret. Hoc ut facilius consequeretur ipse, diligenter cavebat, ne qua perturbatione animi, aut praepostera solicitudine animum implicaret: commodabat se negotiis, non dabat. Hinc expeditus et alacer accedebat ad precationem; non eam tantum quae mente peragitur, sed, quae voce: praesertim si quo imposita praecepto foret. Itaque preces a sacerdotibus persolvi solitas mirum est quam sui compos, quam attente ac modeste perlegeret. Non propere, et a negotiorum adhuc aestu ardens, sed interposito spatio, aggrediebatur ad eas recitandas: quid esset acturus, quicum locuturus, serio secum reputans; et appositis, quas in eam rem habebat promptas, oratiunculis attollens mentem accendensque. Induebat illum ipsum, quem cujusque psalmi verba praeferunt affectum, nunc supplicantis, nunc agentis gratias; modo poenitentis; modo laudes divinas celebrantis; desiderantis Servatorem, ejus mysteria, gloriam, Ecclesiam, praedicantis. Certa etiam sibi praestituebat intervalla, ubi, dato veluti

ad colligendum animum signo, interquiesceret: nec raro semel iterumque versisiculos aliquot repetebat, ubi plus inerat saporis ad pietatem: qua coelesti volustate perfusus inardescere, exilire gaudio, triumphare, videbatur. His precibus locos e sacra Scriptura depromptos bene multos, quasi clausulam pensi sacerdotalis, adjungebat; solitus dicere longum illud non videri, nisi festinantibus.

Haud segnius ad sacrificium celebrandum se comparabat. Ejus dignitatem, vim, fines, attentissime ac saepissime contemplatus, ita sibi persuaserat, nihil ab homine mortali divinius in terris fieri posse. Hac imbutus cogitatione, et religioso tanti mysterii horrore perculsus, omnem negotiorum tractationem, paulo ante quam faceret, deponebat penitus: deinde partim meditando, partim precationem bene longam, a se confectam e SS. Patrum scriptis huc spectantibus, percurrendo, sacrum ignem, quo absumi victima coelestis gaudet, concipere nitebatur. In incessu ad aram procedentis, in habitu toto ad eam modestissime consistentis, elucebat animus in tanti operis acerrima defixus meditatione; et e singularum significatione vocum velut exprimens pietatis succum, quo suavissime pascebatur. Ac mirari certe licet, quo fieri pacto potuerit ut in tanta tot negotiorum varietate, ac difficultate, non modo liberam et expeditam servaret mentem, sed melleo quasi sapore caritatis imbutam, cui nihil e molestarum occupationum felle adhaeresceret. In quo tametsi valuisse plurimum bonitatem ejus indolis, et innatum pectoris robur non inficior; haud parum tamen sedulitate ac studio profecerat. Sacros codices evolvebat diligenter, nec non illa Sanctorum Patrum volumina, in quibus impressa cernitur illustrius vel religionis majestas, vel suavitas virtutis: cujusmodi sunt inter Graecos Dionysius, Basilîus, Gregorius Nazianzenus, et Chrysostomus. Inter Latinos, praeter Ambrosium, Augustinum, et Gregorium Magnum, Cassiano, Cypriano, et Leone, plurimum delectabatur; itemque Bernardo ac similibus, qui dulci pabulo famem rerum spiritualium, et velut appetentiam, acuunt. Huic studio matutinas dierum festorum horas, nisi quid instaret rei gravioris, tribuebat, ceteris curis valere jussis: eodem subsecivi temporis particulas occupabat: neque gravabatur exscribere locos integros, quibus ad meditandum, ad excitandam pietatem, et levanda negotiorum taedia, uteretur.

[Note: 39. Amor in Christum et B. Virginem. Religiosae vocationis tuenda cura.] Nullos vero seligebat cupidius, ac mandabat memoriae, quam qui de Christo Domino essent conscripti. Hunc amore suavissimo complectebatur: illius mysteria, dignitatem, immortalia in humanum genus merita diu noctuque recolebat. Varia ejus nomina et officia collegerat ex Apostoli Pauli epistolis, quibus eam ob causam valde afficiebatur. Columnam cui Christus alligatus, dum caederetur, fuit; et alia ejusdem cruciatuum monumenta, quae in Urbe servantur, visebat frequens, adorabatque laetitia incredibili. Divinum Sacramentum singulis horis brevi precatione venerabatur, gratias agens, et simul aliquid beneficii postulans.

Pietatem erga Beatissimam Virginem nostris hominibus impense commendare consueverat. Velim, inquit in sua quadam ad Patres Societatis epistola, in omnibus rebus ac temporibus, sive publicis Societatis, sive propriis singulorum, praestanti quadam veneratione ac singulari fiducia, quae nullam vereatur repulsam, ad hoc laborum omnium ac solicitudinum perfugium supplices accurramus. Certe sive specmus Deiparae Virginis dignitatem, auctore Deo in tam illustri excelsoque loco sitam; sive beneficiorum illius in nos magnitudinem; sive inopiam ac mendicitatem nostram: haec omnia quam maximas a nobis et honoris et amoris significationes erga coelestem hanc praesidem et custodem notrae salutis exposcunt. Neque vero secus faciebat ipse, atque alios hortabatur. In ejus fidem et clientelam se suaque omnia saepe conferebat, ac praecipue Societatem sibi traditam: nunquam rem divinam faciebat, quin D. Bernardi precationem hanc adhiberet ad B. Virginem: Per te accessum habeamus ad silium, o benedicta inventrix gratitae, etc. Liberianam basilicam omnibus fere sabbathis adibat: sodalitia Deiparae ut numero ac studio pietatis florerent dabat operam: diem XVII. Kal. Octobr. octavum a Deiparae natali, quo ipse, anno MDXLIII. natus erat, singulari colebat religione: nihil denique praetermittebat, quo illam demereri posset: tanto se gratiorem Filio futurum existimans, quanto studiosior Matris foret.

Quamlibet actionem idonea prece veluti consecrabat. Cum in urbem, cum rus aut peregre prodiret, levabat viae laborem refricandis tacita mente, aut recitandis sacrorum Bibliorum sanctorumve Patrum, quos collegerat, quos memoria tenebat, illustrioribus locis. Ne ipsum quidem datum relaxando post sumptum cibum animo tempus vacare studio pietatis patiebatur: nec raro injiciebat in sermone nodum aliquem sacrae paginae difficiliorem, de quo sententias nostrorum, qui aderant, sciscitabatur; eas comiter, ac de industria impugnans; libros etiam adduci, si res ferret, ipsosque consuli fontes jubens. Inter cetera Dei dona, quae grata et memori mente recolebat, beneficium religiosae vocationis praecipuum obtinebat locum, in eoque argumento copiosus et eloquens erat. Religiosis hominibus volebat esse persuasum, ipsos multo plus a Deo accepisse, quam Deo dedisse. Illos etiam hortabatur ut clarissimam Fidei, et rationum aeternarum lucem, in qua rerum humanarum et bonorum inanitatem olim perspexerant, assidue spectarent; neque illam sinerent cupiditatum et perturbationum obscurari fumo, vel extingui vitiorum sordibus. Ac proinde haberent semper in promptu voces Evangelicas, quibus in judicando uterentur: quae, verbi gratia, docent honorem verum in ejus contemptu, opes in paupertate, felicitatem in labore, pacem in gerendo cum turbidis animi motibus bello consistere. His maxime rationibus nonnullos in religiosae vitae proposito nutantes confirmavit: unum in primis, qui usque eo exarserat capitali adversus alium odio, ut negaret se in eadem domo, ac ne In Societate quidem versari cum illo posse. Quem Aquaviva blande complectens, Ergone, inquit, o bone, vocatio ad vitam religiosam nostra, et salus in hominis unius manu posita est? Quid ille vero tibi, si te perditum male velit; quid conjuratus tuum in exitium Tartarus inferre plus damni potest, quam quod ipse in tuum struis caput, obsequio Dei abdicato, et violata quam Superis dedisti fide? His verbis discussae tenebrae, quas impotens cupiditas offuderat; impetus animi paulatim in gyrum rationis pietatisque revocatus. Ab aliis interdum percontabatur num vitam religiosam temere ac subito arripuissent. Illis vero affirmantibus diu multumque secum reputasse negotii gravitatem, ac divinum lumen sedulo implorasse; subjiciebat, Tantumne igitur temporis et curae adhibuistis in suscipiendo vitae genere, quod profecto plenum dignitatis ac pietatis est; tot precibus divinam voluntatem explorastis; nunc illam exploratam cognitamque leviter abjicitis? tam facile sanctius institutum, tanto petitum ambitu, tot impensis partum, deponitis? state paulisper, deliberate, orate. Sic spatium ab iis impetrabat, quo interposito, defervescebat perturbationis aestus, et rationi gratiaeque locum dabat. Omnibus vero universe praecipiebat, ut caverent diligenter ne perversam naturae deterioris indolem a seculi pravitate haustam, tegerent religiosa veste; neve mutatis duntaxat rebus, et quasi materia, eosdem vitiosos affectus retinerent, et commodorum honorumque, licet alterius generis et modi, umbras perinde inanes, imo vacuas magis futilesque, captarent. Hedera, si palatiis templisque non potest, tuguriis aeque ac mapalibus adhaerescit.

Quam religiosae vitae mortificationem et abnegationem Aquaviva suadebat [Note: 40. Studium poenitentiae ac mortisicationis: humilitas, patientia.] verbo, hanc docebat vitâ. Unus e nostris Fratribus, qui gerebat curam ejus valetudinis senio ingravescente, saepius querebatur, quod ferri juberet ad Socios domi aegrotantes, si quid ipsi apponebatur obsonii lautioris, aut foris pauperibus erogari; ac demum quidquid esset in omnibus deterrimum eligeret. Quamvis alios, justa de causa, non difficile solveret jejunii lege, ab illa tamen ipse non facile discedebat. Inter ceteras artes tuendae castitatis, hanc duriter tractandi corporis, ejusque, vel in minimis rebus, domandi censebat esse non minimam: siquidem a levibus licitisque voluptatibus facilis est prolapsio ad graviores et illicitas. Pulcherrimam hanc virtutem a Virginum Regina non sibi tantum, sed toti Societati enixe precabatur: membra vitiata, immisericorditer a reliquo resecabat corpore: gravi et perpetua lege sanxit, ne nostri homines aut docerent, aut significarent sibi placere sententiam eorum, qui tradunt levitati materiae in eo genere delicti locum esse. Ne istos quidem ferebat concionatores, qui amorem divinum liberiore stilo ac paene profano describunt: vetuitque ne in lucem ederetur

commentarius, a theologo Societatis compositus in Canticum Canticorum, licet eruditione multa refertus: quia plerisque poetarum non ita castorum locis adductis, sacram paginam explanabat, an potius conspurcabat? Eodem laborare censebat vitio lucubrationes, vincta numeris aut soluta oratione scriptas, quae in laudanda Beatissima Virgine, celebrandisve Christi mysteriis, flosculos e Veneris et Adonidis horto collectos, in Christum ejusque Matrem purissimam congererent.

Alterum tuendae inter tot insidias ac pericula castimoniae praesidium est germana humilitas. Haec in Aquaviva tanto insignior exstitit; quanto ejus virtus erat conspectior. Cum primum Deo se totum in Societate devovit, plurimum temporis operaeque posuit in ea regula Summarii Constitutionum meditanda, sibique penitus in animo defigenda, quae nos in Dei conspectu considerare diligenter et attente jubet, quanti nostra referat abborrere omnino et non ex parte ab omnibus quae mundus amat et amplectitur. ut quemadmodum mundani homines diligunt et quaerunt magna cum diligentia bonores, famam et magni nominis existimationem in terra. sic amemus et ardenter exoptemus quae iis omnino contraria sunt, etc. Hanc legem, in quinque capita, quae meditaretur identidem, diviserat. Servi personam in Dei familia mentemque induebat, ac secum ita saepe: Quid, inquiebat, animi esset mancipio, quod herus locuples domi suae receptum ad eandem cum liberis suis mensam adhiberet; cui faceret spem adeundae una cum illis, et dividendae hereditatis; quem iisdem erudiendum in praestanti schola magistris traderet? Quis vilissimo capiti non jure succenseret, si conditionis immemor suae, filios heriles contemneret; si se illis non aequipararet modo, sed anteferret? Quid, si judicium suum interponeret in ea quae domi fiunt? si illa mutare arbitratu suo, diffingere, reprehendere auderet? Istas psalmi XLII. voces, Ab homine iniquo et doloso erue me, tribuebat sibi: hunc hominem iniquum esse se dictitans, a cujus insidiis et improbitate sibi unice cavendum esset. Fidele probumque consilium, a quocumque subministratum foret, amplectebatur: contra ac plerique faciunt, qui, nisi quod a se ortum sit, nihil probant. Munus regendae Societatis et accepit aegre, ac saepe deponere tentavit, obedientiae humilitatisque studio. Id consequi cum nequiret, saltem, quod erat proximum, fecit, ut honoris impositi onera omnia subiret, ac summo Pontifici, difficillimis in rebus, ut in loco narratum est, ad levissimum nutum dicto audiens esset. Animi demissionem, virtutesque ceteras nihil aeque commendat ac patientia. Huic ingens in magnorum negotiorum administratione locus est: ubi cum ingeniis hominum tantopere dissimilibus, cumque illorum cupiditatibus, saepe molestis et occultis, si non semper flagitiosis et apertis, dimicandum; ubi acerbitates multae multorum domi forisque devorandae. Aquavivam nullae difficultates, nulli casus adversi et inexpectati de serenae ac tranquillae mentis aequabili statu dimovebant. Hujus, quam Christiana patientia sola dat, pacis exempla passim edidir insignia. Unum hic proferam. Cum Neapolitanam provinciam tegeret, coactus fuerat appetente nocte consistere in quodam loco, ubi aedicula, et juxta sacerdotis domus. Hunc rogavit, sibi ut liceret reliquam noctem transigere in ipsius aedibus; cum nulla suppeteret alia domus. Negavit sacerdos vacuum apud se locum ullum esse. Instat Aquaviva, et tecti duntaxat copiam, vel in stabulo, petit: nam utebatur aegra valetudine, ita ut neque sub dio pernoctare, neque pergere ulterius, sine gravi periculo, posset. Ea ratione permotus denique hospes difficilis clavim stabuli concedit, quod jumento jam occupatum et prope plenum erat. Ibi noctem exegit Claudius, impastus, defatigatus, afflictatus febri; quae non parum ab angustiis loci et squalore increverat.

Mane summo, rei divinae, antequam repeteret iter, faciendae opportunitatem captans, sacerdotem suscitat, ut recluderet aditum sacelli, et sacrum instrumentum expediret. Ille somnum abrumpi suum dolens, respondet nondum lucescere. Orto demum sole descendit, et Aquavivam ante fores aediculae precantem introducit. Conspicatus sacrificantem paulo attentius, agnoscit Claudium Aquavivam, illum ipsum, a quo Pontificii olim cubiculi praefecto Ecclesiasticum hoc beneficium, cujus fructibus sustentabatur, acceperat: fratrem Ducis Adriae, Patroni sui, cujus in ditione sacellum hoc erat. Tum vero exterritus et amens projicit se ad ejus

pedes post peractum sacrificium; culpam confitetur multo cum fletu; et precatut veniam. Cui Christi famulus et imitator, Bono animo sis, inquit: apponamus lucro, ego quantulum molestiae hac nocte tuli, tu quantulum mihi boni contulisti. Si me statim agnovisses, excepisses majore apparatu, at minori forte apud Deum merito; nunc, ut Dei servum, licet in stabulo, accepisti: nec te frustrabitur merces illis parata, qui dederint in nomine Christi vel calicem aquae frigidae: nec eris apud me postea minoris, qui ejusmodi incommoda in maximis commodis et beneficiis numero.

[Note: 41. Alienae calamitatis sublevandae cura. Opinio publica de illius excellenti virtute.] Ab iisdem fontibus manabat ejusdem mira in omnes, ac praesertim calamitosos, benignitas. Quidquid ipsi nummorum veniebat in manus, quidquid munerum, id omne largiebatur egentibus. Nobilis amicus moriens aureum illi torquem cum aurea pariter effigie Christi Crucifixi donaverat, amicitiae pignus ac monumentum. Aquaviva redactam e torque statim vendito pecuniam pauperibus, in gratiam amici demortui, divisit. Si deerat aliquando quod daret, non dubitabat corrogare quasi stipem a familiaribus: et saepe, unde minus sperabatur, in sinum veluti sponte defluebat. Sic puellam Tiburtinam nubilem ab egestate summa periclitati cum audivisset, ejus continuo patrem arcessivit, filiae pudicitiam ei diligenter commendans; et effecturum se pollicitus ut primo quoque tempore honestum in matrimonium collocaretur. Hora vix abierat, adest a Cardinali Sanctae Caeciliae famulus, cum aureis quinque et quadraginta, quos arbitrio suo dispensaret: iisque confestim collocata puella est. Neque in publicis calamitatibus levandis erat segnior, quam in privatis. Argumento est annus MDXCI. cum lues famesque per Italiam grassabantur. Quibus ille tum studiis, qua sedulitate per se suosque saluti miserorum commodisque consuluit ut operosam caritatem per omnes Italiae civitates effudit nostros cohortando ut ne impensis curisque parcerent, seque publicae incolumitati natos meminissent. Cum aedes sacra S. Vitalis addicta fuit in perpetuum domui Probationis, constituit ut singuli hebdomadis in ea doctrinam Christianam egenti ac desidiosae plebi tirones explicarent: id quod in eadem Probationis domo etiamnum feria qualibet sexta usurpatur et viget. Distribuitur numerosa plebs catervatim: suum caterva quaelibet tironem ac magistrum audit. Additur spirituali coelestis doctrinae pabulo eleemosyna, viritimquev dividitur abeuntibus, quo libentius hac illecti esca conveniant. Ejusdem erga miseros caritatis exercendae datus est non ita multo post Aquavivae insignis locus. Cum a Quirinali monte domum vesperi se referret, tristis gemitus ad aures accidit e vicino angiportu. Subit propius. Videt mulierem lepris turpibus coopertam; rogat cur sic humi et quamdudum jaceat. Illa; Mori cogor hic ab omanibus destituta, exclusa nosocomiis, propter morbi foeditatem et contagii metum. Continuo duos e nostris dimittit, qui concursent urbem, ac locum, ubi aegra consistat, requirant. Lustrant omnia nosocomia; nullum est repertum, ubi morbis ejusmodi receptus esset. An tamen istam sic jacere ac mori patiemur? inquit: et proximas domos circumit ostiatim, angulum ubi misera mori possit, orans. Demum anus paupercula tugurii particulam obtulit. Huc inferri culcitam, lodîcem, cibos, Aquaviva jubet. Mirata civitas viri caritatem, certatim in tugurium congessit quidquid aegram, quidquid aniculae familiam, beare poterat. Sacrae Deo virgines, quibus a Sancta Martha nomen, inter quas erat Paula Farnesia, neptis Aquavivae, lintea, subuculas, cupedia, et alia morborum levamina largiter adjecerunt. Mulier interim moritur, et pia ejus hospita lepram, caritatis praemium, contraxit. Hanc vero Praepositus Generalis non destituit: nec solum dedit operam ut rebus omnibus ad morbum depellendum idoneis abundaret; sed praeterea egit cum Cardinali Cinthio, ut in Urbe locus ejusmodi morbis et receptandis et curandis non deesset. Convaluit anus; ejusque, dum vixit, curam Societas, jubente Praeposito Generali, gessit. Multo plures memorantur, quorum animis certum in exitium ruentibus Claudii caritas in tempore succurrit; praesertim ubi pudicitiae amittendae periculum ostendebatur, aut sicubi bonae indolis pueros a litteris egestas domestica prohibebat. Quibus incommodis ut antistites obviam irent optabat vehementer, et hanc maxime propriam sui muneris curam

esse intelligerent. His in virtutibus vitam, publicae devotam utilitati, usque ad annum aetatis LXXII. sexque fere menses produxit, cum Societatem gubernasset annis XXXIV. diebus viginti demptis. Non pauca de illo praedicantur, quae sanctitatem eximiam declarant; morbi graves aliqua vestium ejus parte languentibus admota sanati: pericula, invocato post obitum nomine, depulsa: monstrata divinitus doctis ac prudentibus hominibus insignis ejusdem in coelo gloria. Quae omnia locupletibus et jutatis legitime testibus comperta servantur. Vel ipsum ejus funus ostendit quam praeclara et publica esset opinio de illius excellenti virtute. AEdes amplissima Romanae domus multitudini ad exequias undique concurrenti angusta fuit. Cardinales cum praesulibus plurimis, ac principibus viris et feminis adfuerunt. Audiebantur toto templo voces ejus virtutem praedicantium; tum vero gemitus pauperum, sibi patrem ac patronum periisse lamentantium. Sub noctem deportatum est corpus in sacrarium, ut Cardinalium aliquot, procerumque votis, propius intueri ac manus deosculari cupientium, satisfieret. Sed referendum post paulo in aedem fuit, ut populo tumultuanti mos gereretur: tantusque partim pia manibus oscula figentium, partim rosaria feretro admoventium, concursus exstitit, ut ante horam noctis tertiam excludi multitudo nequiverit.

[Note: §. XX. P. EABIUS DE FABIIS.] Romanae domus de sui parentis obitu maerorem cumulavit interitus Patris Fabii de Fabiis, viri cum Aquaviva et morum et virtutum similitudine conjunctissimi. Modus ipse mortis ipsa prope morte tristior exstitit. Domo progressus erat, ut viseret religionis causâ basilicam D. Pauli, via Ostiensi. Jacebat in eadem via taurus, quem bubulci fessum, multisque affectum verberibus, quia sequi armentum non poterat, destituerant, avehendum postea commodius. Praeteriens molossus jacentem belluam latratu et saevo dente fatigabat. Accessit Fabius, et protervum canem pallio abigere conatus est. Taurus aspectu pallii ob oculos jactati, tanquam novo periculo conterritus animum roburque colligit, et exurgens repente, defensorem suum nihil tale metuentem petit, exceptumque cornibus illidit solo, et crus dextrum dilacerat. Ad primum belluae velut reviviscentis, quam omnes ut brevi morituram otiosi circumstabant, impetum, pro se quisque, qua metus asylum ostendebat, fugit, praeter Fabii socium, qui sui periculi immemor tandiu Patri adstitit, dum turbae procul stantis clamore, ac paene conviciis abactus, cum remedii nihil occurreret, sibique instare furiosam pecudem cerneret, paulum se removit.

[Note: 42. Supremi ejus morbi et mortis occasio luctuosa.] Taurus, hoste dejecto ferox, provolutum in coenosâ viâ Fabium circumibat demisso capite, horrendum in modum mugiens, et nova vulnera meditans. Repressus est ille quidem aliquantulum glandibus plumbeis in eum conjectis, sed e longinquo, nec satis certo ictu, in tanta trepidatione. Nemini dubium erat quin mitissimum senem aut cornu saepius incusso mactaturus esset, aut ipsa corporis mole oppressurus, nisi accurrens Michael Perettus, Venafri Princeps, qui venatum forte illac ibat, ferreas majores fistulas expediri, et globis certioribus immitem belluam a famulis sterni jussisset. Tum vero soluti metu omnes accurrunt; semianimum sublevant Fabium, ac domum nostram deportant, gratias agentem Numini, quod infortunium hoc sibi potius quam praetereuntium cuipiam obvenisset. Eandem vultus animique immobilis constantiam prae se tulit inter chirurgorum manus, qui vulnus unum multis vulneribus curabant; et morte, ut ita dicam, multiplici unam si non arcere penitus, at differre laborabant. Musculus cruris foede disruptus augebat doloris acerbitatem, ut anima aegrum saepe deficeret: nec serenitas tamen oris animique pax deficiebat. Nemo non cohorrescebat, cum igne ferroque adhiberetur medicina malo atrocior, et nihil a gravissimo supplicio discrepans, nisi spe salutis. Ipse gemitum edebat nullum aut signum doloris; ac ne vultum quidem mutare visus est. Transactus feliciter dies septimus, penes quem vulgo arbitrium gravioris morbi et fatum est, omnium animos affecit incredibili gaudio, sed brevissimo: nam postera lux tristem contractis nervis ostendit plagam, et a medicis desperata salus est. Ergo, cum remedii nihil pollicerentur humana praesidia, recurrere placuit ad divina.

Romam per eos dies ex India deportatum fuerat S. Francisci Xaverii brachium dextrum, ut Libro XV. memoravimus. Patres, quibus cara Fabii salus erat, minime dubitabant quin Xaverius, in hominis tam bene de tota Societate meriti gratiam, libenter explicaret summam illam patrandi miracula facultatem, quae illi Thaumaturgi nomen illustre peperit; ac virtutem sacri pignoris recens adducti, novo quodam prodigio coelum restaretur. Hac spe laeti rogant aegrotum enixe ut fracto cruri salutare brachium applicari patiatur; simulque pia voti nuncupatione vitam redimat, Xaverio sequestro et deprecatore, si vitae auctor annuat. Quibus Fabius, Vita haec, ait, tanti non est, ut miraculo conservandam putem, et a communi Providentia discedendum. Huic uni permittatur exitus morbi, a qua initium profectum est. Dixit, compositisque negotiis aliquot, ipsius curae ac fidei nuper ab Aquaviva commissis, perceptis rite sacramentis, et recitata Fidei catholicae confessione, quam hunc in usum antea confecerat, spiritum suo creatori placide redonavit, pridie Idus Novembr. anno post quarto et septuagesimo quam illum acceperat, cum quadraginta novem annos in Societate vixisset.

[Note: 43. Ejus in vita communi non communis virtus: humilitas, mortificatio, etc.] Ab ipsis prope incunabulis maturus, et paene senex, nihil pueritiae habuit, praeter aetatem. Hanc a parentibus optime institutam in Societatem attulit, perque omnes deinde virtutum gradus ad eam promovit absolutionem religiosae perfectionis, ut faterentur omnes nihil in eo esse non singulare, quamvis singulare nihil prae se ferret. Mirabantur sollertiam hominis in honore declinaodo, dexteritatem in arcessendo contemptu sui: cujus non paucas occasiones illi praebebat staturae humilitas, et corporis male contractus informisque modus; ut qui saepe illum inviserent negotii aut officii causa, praesentem praeterirent: ac nequaquam illum esse, quem quaererent, Fabium suspicati, ipsum ab ipsomet sciscitarentur: aut in ejus socium, cum prodiret, honorem omnem officiosae in congressu primo urbanitatis effunderent. Observatumque est non semel ejusmodi comites ab eo fuisse lectos, qui proceritate corporis ac dignitate conspicui, nonnullam ipsius deformitatem, ipsa comparatione, redderent notiorem. Quo tempore habita est quinta Generalis Congregatio, Vice-Praepositi, ut loquimur, gerebat munus in Romana Professorum domo. Patres e remotis provinciis subeuntes ipse primus excipiebat; sua cuique dispensabat cubicula; pedes abluebat; mandata singulorum nec pauca nec levia exequebatur. Illi, cum strenuum hominem, agendi quam loquendi, ut videbatur, peritiorem, nec ceteroqui forma admodum liberali, accedentem ad se se frequenter, ac nunquid curatum vellent benigne rogitantem cernerent; rati laicum operae domesticae administrum, multa illi minuta et abjecta prolixe injungebant; quae Fabius, contemptu sui fruens, obibat sedulo: donec, aut aliorum admonitu, aut progressu temporis, edocti quis esset, quem ita familiariter et contemptim adhibuissent, peterent errati veniam. At ille blando vultu risuque istos dimittens, ad alios, quibus ignotus esset, se conferebat. Cognationem et affinitatem, quae ipsi cum plerisque Romae proceribus intercedebat, tanquam rem alienam videbatur oblitus; ejusque mentionem, ab aliis factam, dissimulatione et negligentia declinabat. Nunquam res a se geas usurpabat in sermone, id quod viri grandes natu, et in rebus gerendis versati, saepe ac libenter faciunt, dum superioris vitae memoriam laeti refricant, et inde imitanda junioribus exempla promunt. Nunquam documenta vitae sanctioris, ex interiore pietatis quasi penu deprompta, quibus nonnulli se commendant, proferebat; in occultanda virtute haud minus, quam in colenda, diligens. Assidua sui victoria id assecutus erat, ut fractae domitaeque cupiditates nihil intestini tumultus ac dissidii molirentur. Improvisos casus, summa capitis etiam ac vitae pericula, eodem animo spectabat ac vultu. Cum loqueretur, videbat magis quid taceret, quam quid diceret; eratque communis haec opinio, ejus sermoni ut nihil detrahi, sic nihil addi posse. Reliquos corporis sensus acri virtutis rationisque freno continebat, tanquam perduelles famulos, et in scelus, si daretur facultas, erupturos. Potionis erat cibique permodici: dixisses illum pasci jejunio: quod ipsum tamen obtegebat dissimulatione scitissima.

Eundem vivam ac spirantem Societatis legem omnes appellabant. Quippe

[Note: 44. Legum nostrarum custodia: gubernandi ratio.] jam inde a primo in Societatem ingressu, caput et summam verae sanctitatis, uti est, collocaverat in legum nostrarum vel levissimis apicibus observandis. Pari singulas veneratione prosequebatur, nisi quod attentiore cura tuebatur minimas, quia proclivius est ut contemnantur. Hoc vero admirabilius videri debuit in homine negotiis gravissimis fere semper districto; et cui saepe immunitatem legis lex ipsa daret. Instituti ab Ignatio conditi formam, traditas a majoribus consuetudines, totam denique oeconomiam Societatis adeo perspectam habuit, penitusque comprehensam, ut nihil eum privati publicique juris nostri fugeret. Quare ipsum, tanquam oraculum, Patres sapientia longoque rerum usu spectati consulebant; atque adeo ipse Claudius Aquaviva, licet Instituti nostri, ob diutunam administrationem, apprime sciens. Cum rei cujuspiam facultas ab eo petebatur, si aequam crederet, sine cunetatione annuebat: sin minus, negabat sine circuitione. Quin, ipsas negandi praecipiendive causas, a se diligenter suis antea momentis ponderatas, vulgo reticebat, ne obedientiae meritum exolesceret. Quamvis autem rigidos illos aequi et recti custodes pauci ament; Fabium tamen omnes et venerabantur et diligebant: cum poenam aut praemium, ut quisque promeritus foret, ab eo tribuendum scirent; nec illi quisquam imputare infortunium aliquod suum posset, sed sibi. Si quid a quoquam admissum erat noxae, postquam offensionem publicam poena delinquentis et poenitentia deleverant, placabatur illico, nec deterioris opinionis de reo suspicionem ullam praebebat: gnarus homines saepe fieri probos, si putentur esse probi; et famâ virtutis apud praepositos amissâ, virtutem aliquando ipsam abjici amittique. His artibus varia Societatis domicilia per annos complures sanctissime gubernavit: a summa quapiam praefectura non raro ad imam descendens ultro, et ab ima vicissim ad summam ascendens: quippe qui praecipuam obedientiae laudem, etiam dum praeesse aliis juberetur, spectaret. Aiunt illum statim a tirocinio continua duodecim annorum siccitate, in rebus divinis animo tractandis, vexatum, vel potius a Deo probatum, perstitisse nihilominus in studio solidae pietatis; perseveraturum porro in hac velut inopia usque ad ultimum spiritum, si Deo visum fuisset; cui gratuito, non mercede, serviret: postea vero tantam affluxisse consolationum coelestium ubertatem, ut priorum annorum sterilitatem largo faenore compensaret. Neque illud videtur praetereundum quod ex iis ipsis, quibus contigit, viris gravibus et probis rescitum est. Cum intelligerent famam et falli et fallere solitam, de illo attentius inspiciendo inter se consenserunt; exploraturi videlicet an hominis virtus pervulgatae opinioni responderet. Postquam in speculis diu multumque sic fuissent, oculis in hunc unum veluti defixis professi sunt repertum a se virum fama sua majorem. Humanum testimonium divino confirmatum est: nempe prodigiis non paucis, quibus eximiam servi sui sanctitatem Deus comprobavit. Illud, ut cetera taceam, insigne. Juvenem Polonum in tironum domicilio, cujus gerebat curam Fabius, agitabat malus daemon ac dire turbabat, non tacitis tantum occultisque vitiorum et cupiditatum stimulis, verum etiam objectis vigilanti aeque ac dormienti formis immanibus et infandis. Subministrata saepius a magistro sapiente remedia non levabant aegrum: nihil inimicam vim arcebat. Igitur quodam die Fabius discruciati praeter modum adolescentis misertus, jusso genua submittere, sacrosanctae Crucis signum supra verticem duxit; ac repente salutari manu delevit molestas ex animo cogitationes, foedas imagines ex oculis in perpetuum abstersit. Româ in patriam reversus juvenis detulit aliquid secum, quod usui Fabio fuerat, tanquam salutare contra hostes munimen, si bellum redintegrarent. Sed ipsi quidem haec arma necessaria non fuere; amico non fuerunt inutilia. Nam adolescentem in Cracoviensi Probationis domo nactus, non dissimili genere belli conflictatum, cara pignota laborantis fronti admovit; ac turbidas tristium simulacrorum nubes momento difflavit.

[Note: §. XXI. P. PETRUS ANTONIUS SPINELLUS.] Haud minus solida, sed magis blanda, magisque velut humana, P. Petri Antonii Spinelli virtus erat; qui paucis post P. Fabium diebus decessit itidem Romae. Optimam indolem et praeclara, quod momenti majoris est, exempla puero dederant parentes, non minus pietate quam genere inclyti; Seminariae, in regno

Neapolitano Duces. Septimum ingressus annum virginitatem Deo voti sponsione consignatam obtulit: cumque postea sensisset agitari consilia de se matrimonii, cujus egregia quaedam opportunitas offerebatur, vinculis alligando; non conquievit donec patrem a sententia deduceret. Innata illi benignitas in calamitosos cum aetate crevit. Non contentus ipsis diurnam erogasse liberali manu stipem, nocturnam addebat: ac si quorum vox lamentabilis ad aures accidisset, emicabat e lectulo, et ad fenestram prosiliens, cum nummi non erant in promptu, indusium, aut aliquid aliud ejus generis projiciebat. Neque animorum illi cura minor inhac aetatula, quam corporum. Itaque pauperes obvios, ac praesertim domesticum servitium, Christianae Fidei praeceptis instruebat. Profectus Neapolim studiorum causa, decimam pecuniae, sibi a parentibus in singulos menses attributae, partem egenis seposuit: aegrotanti famulo verniliter ministravit, et alia virtutis dedit documenta, quae nisi a viro aetatis virtutisque maturae, non expectares. Ita praeparatus accessit ad Societatem JESU anno MDLXXIII.

[Note: 45. Sancta paternae domus oblivio: humilitas, paupertas, mortificatio, caritas, pietas erga B. V.] Tunc enimvero, quasi vatis regii voces proprie sibi dictas audivisset, Obliviscere populum tuum et domum patris tui: parentum et affinium amorem, nisi quem recta praecipit caritas, cum seculo penitus exuit. Raro, nec nisi moderatorum imperio coactus, illos conveniebat; quamvis praeter ipsorum domos iret. Invenit etiam aliquando quemadmodum eorum curiositatem pie falleret, visusque non videretur, praesens desideraretur. Cum enim ejus avia, Conchae Princeps, flagraret videndi juvenis, quem nunquam aspexerat, cupiditate, neque id ab ipsomet impetrare per litteras potuisset, rogavit Aquavivam, tunc provinciae Neapolitanae praesidem, ut Spinellum ad se mitteret. Mittitur cum seniore sacerdote. Ubi venit in aviae conspectum, de piis rebus disseruit, quasi alienus; rogatusque in discessu quis esset, Calabrum se adolescentem esse respondit. At non ita commode latêre potuit Abellae, quod oppidum erat paternae ditionis, et ubi forte fratris uxor versabatur. Venit igitur, ac licet consuetas ad fallendum latendumque artes non inscite usurparet, agnitus tamen est: sed nullis adduci precibus ac prope conviciis, potuit ut cibum in paternis aedibus sumeret.

Magnum est vincere insitum nobis a natura erga consanguineos amorem: majus vincere amorem sui. Hunc Spinellus plane domuerat. Saepe amictus vili centone, cophinumque gestans, obsonia quae coemerat promus, domum referebat: saepe in luce urbis Neapolitanae asellum per compita prae se agens, risum populi sannasque captabat. Eundem ceteris in rebus ambiebat contemptum sui: hunc detritae vestes, calcei cicatricibus non paucis deformes, tota cubiculi supellex loquebatur. Haec beatae paupertatis ornamenta, velut illustres e triumphato mundo manubias, sancti aucupantur, et honori pariter ac lucro apponunt, nihil sibi deesse rati, cum Deum habent. Neque tantum Spinellus consectabatur quidquid abjectum et vile paupertas habet, sed etiam quidquid asperum et incommodum: idque tam in se pati, quam ab aliis propulsare conabatur. Carebat ultro vestimentorum parte, quam egenis erogaverat; inediam voluntariam ac jejunia creberrima tolerabat; plane ut mirarentur omnes unde tantus vigor procero corpori, ac minime macilento, suppeteret. Neque se duntaxat paucitate ciborum, sed etiam conditione torquebat: nam, lautioribus omissis, famem sedare oleribus consueverat. Cupedia vero, interdum sibi ab affinibus missa, statim partiebatur in aegrotos, neque penes se esse, per speciosum remedii aut necessitatis nomen, sinebat. Horas non plures quaternis somno concedens, saepe inspoliata membra in nudam abjiciebat humum, tabulamve. Ipsam vero lecti culcitam, longo usu probe subactam et compressam, lignoque vix molliorem, insertis calculis, aliisve membrorum tormentis, asperabat. Nullus elabebatur dies, quin certum quasi poenarum pensum ac tributum, cilicio, flagellis, aliave cruce, divinae justitiae penderet. Has inter spinas illibatum candidissimae virginitatis florem tumulo intulit. In declinando feminarum, etiam consanguinearum, aspectu; in evitandis vocibus, quae minus pudicam imaginem, quamvis procul ac velut in recessu ostendunt, nimis anxius nonnullis videbatur. Sed in magno periculo sapiens est omnis metus.

Ornabat virtutes istas majorem in modum clementia, suavitas, urbanitas erga omnes, etiam insuaves et inurbanos: ita ut mallet aliquid sibi de dignitate, quam de caritate, deperire. In hominum quorumdam aestu et iracundia perferenda, miserebatur fragilitatis; aiebatque nolle vitreos animos in manibus suis frangi. Ejus caritatem et beneficentiam nulli certius experiebantur, quam qui eam aliquo malesicio et injuria provocaverant: cumque pauciores ejusmodi reperiret in Europa, ad barbaros in India ultima excolendos ut ire sibi liceret, saepius postulavit. Sed frustra. Eorum igitur loco rudes et pueros docere divinae legis elementa loco nullo ac tempore destitit, etiam cum provinciae praeesset, vel cum aetas ingravescens a moribus puerorum vehementius abhorreret. Si quando imbecilla valetudo, aut interfusum negotiis otium cessare paulisper ipsum cogebat, inducias breves consumebat in scribendo. Exstat eruditum aeque ac pium opus, ab illo de laudibus Deiparae conscriptum: in quo Coeli Reginam tanquam Dei Thronum exhibet, eamque pietatem expromit, quam ab ineunte primum aetate combiberat, quam in senium produxit, et in qua veluti extremum edidit spiritum, haec verba suavissime recinens: O Domina mea, quae docuisti me a juventute mea, usque in senectam et senium ne derelinquas me. Septies Lauretanam domum adierat: ac Romam ingressus, ut indictae Congregationi septimae interesset (tunc enim provinciam Neapolitanam administrabat) dum Virginis basilicas, et alia, quibus sancta civitas abundat, monumenta religionis assiduus ac pedes lustrat, in morbum incidit, quo est absumptus XIX. Cal. Januar, dignus, ob eximiam virtutem, cujus meritis multa prodigiis simillima jure accepta referantur. Ejus corpus haud ita multo post Roma Neapolim transmissum est, atque in templo Societatis collocatum, rogatu Cardinalis Philippi Spinelli, qui pro ea, qua carissimum fratrem prosequebatur veneratione, prope ipsius cineres condi suos anno sequenti voluit.

[Note: §. XXII. IACOBUS DEI.] Eodem anno MDCXV. diem obiit in Corsica Jacobus Dei, domesticus adjutor, oriundus e Belgio. Parentibus mortuis, a quibus opes non contemnendas acceperat, et generis nobilitati pares, incessit adolescentem cupido lustrandi varias regiones, moresque hominum et artes cognoscendi. Antea tamen Deus, qui Societati Filii sui juvenem indolis optimae destinabat, injecit ipsi mentem consecrandae Superis aeterno et irrevocabili sacramento pudicitiae. Quod cum fecisset religione summa, tantam est ejus difficillimae ac pulcherrimae virtutis facultatem, quamvis in magno morum et oris candore, adeptus, ut nulla, dum vixit, intestina et domestica hujus generis certamina sustinuerit: externa vero semper libero fastidio et generosa fuga superarit. Peragrata Germania, venit in Galliam; sed acciso viatico, et nummis partim ereptis furto, partim, ut fit, amissis casu. Igitur operam suam locat viro nobili inter ephebos ejus honorarios. Cum aulam adiret frequens, et insidias pudori suo undique strui cerneret, non solum declinavit improborum congressum et familiaritatem, quae certissima pestis est; sed formae nitorem obscuravit jejunio, et vino prorsus abstinuit: cujus potum deinceps tota sibi vita interdictum voluit. Ad haec, ut erat ingenio miti et humano, calamitates alienas de sua tenuitate sublevabat: cumque, Gallia relicta, venisset Genuam, non dubitavit libertatem suam damnare sponte ad triremes, et inter voluntarios remiges stipendia velle facere, ut haberet plura, quae in egenos elargiri posset. Sed praefecti humanitate rejectus, Mediolanum se contulit, ubi errabundae vitae pertaesus, quietem et modum erroribus, post composita domestica quaedam negotia, quaesivit in Societate JESU.

[Note: 46. Variae illius virtutes prodigiis illustratae.] Peracto tirocinio missus Bastiam, quae urbs insulae Corsicae primaria, collegii nascentis incunabula majorem in modum promovit: ministeriis omnibus domesticis par unus, etiam vilissimis, quae infima vulgi faex aliquando detrectabat. Eadem erat quae prius, ac severior etiam, abstinentia; eadem in egenos liberalitas. Corpus non tam castigabat, quam lacerabat; adeo ut cruor in ipsas vestes redundaret. Jussus parcere sibi ac temperare, morem gessit ille quidem; sed valetudine uti coepit minus commoda. Itaque permissus est sibi, vel potius divino Spiritui, cujus ductu rationem hanc vitae asperioris sequi videbatur. Romam

aliquando profectus, longum iter pedes confecit; victum emendicans ostiatim; ibi consistens, ubi nox eum occupasset; plerumque sub dio humi cubans, aut pernoctans in oratione. In ea saepe sic erat defixus, ut a sensibus animus abstraheretur: acciditque ut vinum e dolio promens, oenophorum plenum et redundans non viderit, inebriatus coelestis musti suavitate. Ad se revocatus, epistomium in manu; liquorem, apertâ licet fistulâ, stantem et inhibitum cernit. Alias cum carnes torrendas igni admovisset, nec removisset tempore, quod extraxerat meditando, consumptas flammis paene totas recepit. Mensae tamen apposuit, sed ita reparatas ope divina, nihil ut posset fieri conditius. Si quid peccari contra Deum cognosceret, non temperabat sibi, quin acerrimum se vindicem honoris divini praeberet, hortando, obsecrando, prudenter increpando; nullo respectu mortalium aut metu: ineratque dicenti facundia et persuadendi vis longe supra captum; ut divinitus infusam sentires. Loquendi tamen partes, praesente sacerdote, sibi nunquam arrogavit: sed tacitus, dejectis in terram oculis, nisi juberetur secus, audiebat. Quaedam ab eo supra naturae vires patrata, singulari fiduciae, quam in divina bonitate ac potentia repositam habebat, merito adscribuntur. AEgrotis compluribus restituebat valetudinem nescio quo pharmaco, cui vim peculiarem inesse nullam apparebat, nisi haustam a precibus, quas pro aegrotis funderet, aut quas ipsis praeciperet. Captum fuerat a Turcicis praedonibus navigium, quo plures amici Societatis vehebantur. Jacobus illorum affines consolandi causa convênit; affirmans fore ut brevi reversos in patriam ac donatos libertate conspicerent, si Beatissimae Virginis effigiem, quam in proximi montis fastigio collocaverat, pie venerarentur. Morem gessere: nec longo tempore interposito, verum fuisse vatem agnoverunt. Erectum in eodem deinde loco sacellum, ac Virgini Deiparae dedicatum, civium advenarumque votis et donariis hodieque celebratur. Navis in Bastiae conspectu abrepta vento, in proximas syrtes ferebatur. Vidit e fenestra domus, unde in subjectum mare prospectus patebat: positisque humi genibus Deum oravit, saltem ut vectores donaret sibi. Navis, impetu represso, praeter immanes scopulos innocente Zephyro ducta, ad littus arenosum sic allisa placide est, ut quotquot ea vehebantur in littus emerserint. Haec aliaque ejus generis nonnulla, quae latius emanarunt, nixa praesertim fundamento verae solidaeque virtutis, tantam illi opinionem probitatis egregiae conciliaverant, ut sanctus publica voce diceretur.

[Note: §. XXIII. P. ANTONIUS CARDENAS.] P. Antonius de Cardenas alebatur in familia florente, magnarum olim opum futurus heres. Sed Numinis voluntas, a quo ad vitam religiosam vocabatur, tam certis et inusitatis declarata signis fuit, ut ei refragari parentum pietas nullo pacto potuerit. Eam indolem nactus erat, qua melior optari vix potest. Pudor, verecundia, benignitas in calamitosos, religio, prudentia, in ejus animo vultuque sessitare videbantur. Has inter virtutes adolescebat, omnibus carus propter suavitatem morum; nihil tamen de religioso instituto cogitans: cum ingressus aliquando templum, vocem audire sibi visus est intus monentem, Sequere me. Perculsus improvisa cogitatione, haesit aliquandiu, anxius quo se verteret. Nam, etsi licentiam seculi non amaret, libertate nihilominus probae innocentisque vitae non invitus gaudebat.

Adsciverat sibi sodalem et amicum adolescentem, iisdem praeditum moribus: [Note: 47. Vocatur ad Societatem JESU: virtutibus ac coelestibus donis ornatur.] cum eo dum obambulat per urbem, repentinus imber utrumque in proximam pii sacerdotis domum compulit. In hujus atrio dum consistunt et confabulantur, prodit sacerdos; et elegantiam adolescentum vestesque lautas contemplatus, Bene habet, inquit, si corporum elegantiae respondet animi latentis decor. Nec plura: se in aedes recipit. Conturbati discedunt: ac postridie, quamvis minime communicato consilio, ad eundem locum ambo revertuntur. Egressus ad eos vir Dei, obtutu in Antonium defixo, compellat eum nominatim, etsi penitus ignotum; et, Deus, inquit, in Societatem Filii sui te vocat. Mox, ad alterum oratione vultuque converso, Tu vero in Divi Augustini familia stipendia facies. Sic locutus attonitos, ac de veritate oraculi nihil dubitantes, deserit. E vestigio capessunt mandata, veluti divinitus data: et Cardenas, adhibitis in consilium viris

prudentissimis, Deo se totum in Societate obtulit. Continuo coelestium opum ac deliciarum vis tanta pectus bene praeparatum inundavit, ut illi capiendae par non esset. Praeter assignatum ceteris ad precationem tempus, aliquot horas quotidie commentationi rerum coelestium, idque in aede ut plurimum sacra, dabat. Jejunio videbatur ali, ciliciis et verberibus vigere; in vilissimis rei domesticae ministeriis triumphare. Illud solenne ac familiare habuit, ut Christianis moribus ac praeceptis populum rudem instrueret in compitis, etiam cum urbanam juventutem arcanis philosophicis erudiret, aut collegio cuipiam Societatis praeesset. Ad confessiones maxime pauperum excipiendas excubabat in sacro tribunali tandiu, dum adesset qui audiri vellet. Xerae, in patria sua (quae civitas Extremadurae est) complures annos egit opinione tanta sanctitatis, nemo ut vivere nisi eo docente; nemo, nisi adjuvante, mori vellet. Trinas instituit, rexitque sodalitates, unam sacerdotum, alteram nobilium, tertiam media plebis, totidem seminaria sanctorum, et virtutis domicilia. Odia inveterata et internecina sedabat verbo; voluntates hominum, quasi pro imperio, gubernabat; ita ut saepe audirentur exclamare, Quid hoc hominis est? Ut nos volentes nolentes rapit! Ingressus aliquando matronae domum, quo feminarum nobilium coetus convenerat, cum paulisper sermonem de rebus divinis intulisset, sub discessum addidit: Videte, quaeso, quid agatis; nam cum ista vestium pompa, cum istis vitae deliciis, in coelum non itur. His pauculis vocibus ita omnes immutavit, ut abjecto protinus mundo muliebri, curisque inanibus, totas se ad studium pietatis, eo duce, converterint.

Ad haec patranda miracula divino saepe lumine collustrabatur, quo recessus intimos animorum, et futuros eventus pervidebat. Saepe ad collegii januam, licet a nemine foret evocatus, procurrebat, miranti janitori affirmans adesse certos homines, qui sua opera indigerent: et, cum haec maxime diceret, aderant. Colloquentem cum aliquot Patribus repentina invasit trepidatio: exclamat, Siccine hominum hostis animas perdis? at praedam hanc certe tibi vel invito eripiam: statimque prorumpens, in angiportum quoddam anhelus provolat. Januam domunculae obseratam videt: levi pedis ictu patuit. Evadit in abditum conclave, ubi suspensus laqueo civis cum morte luctabatur: laqueum secat, solatur miserum, et ad sceleris poenitentiam adductum duplici vita donat. Regionem vicinam obibat cum aliquot sacerdotibus, in laboris Evangelici partem assumptis. Defatigatus ex illis unus, cum domum sera jam nocte se referret, Quin tu, inquit Antonius, parumper consistis in aede sacra? hic te praestolantur duae infelices animae, quae ab annis sexdecim peccatorum gravibus vinculis implicantur: eas exsolve. Rediit; et ita se rem habere, uti Cardenas praedixerat, comperit: cumque, exacta jam nocte dimidia, rediret laetus in diversorium; Crastina lux, inquit Cardenas, majorem tibi quaestum offeret. Consueverat, quibus diebus ludi publici et spectacula edebantur, colligere sodales suos ad preces in templo fundendas, ne quid periculi damnive cuipiam in istis ludicris certaminibus crearetur: ac saepe cognitum, Deo monente, periculum depellebat. Sic amico nobili auctor fuit, ne certa die in certamen equestre descenderet. Quod ille tamen cum fecisset, excussus ab equo sternace veram sacerdotis amici vocem probavit: ejusdem tamen precibus certum exitium effugisse creditus est. Sileo pleraque non tam argumenta virtutis, quam ornamenta et praemia, quibus famuli sui sanctimoniam testari visus est Deus; cum a sensibus alienaretur, cum sublimis allevaretur ab humo, cum radianti ore colluceret. Ea vero tum praecipue contingebant, cum de sanctissimo Sacramento disserebat, aut in ejus conspectum veniebat. Ibi enim quoties otii quidpiam negotia indulgerent, solebat habitare. Hinc hauriebat dicendi vim admirabilem, qua cuncta convellebat: sed cum vehementius aliquando peroraret, vox illum subito viresque defecerunt. Reportatus domum, paucis post diebus [Note: §. XXIV. P. SEBASTIANUS BARRADIUS, PETRUS CARILLUS, ET P. PETRUS BELLIDUS.] senectutem emeritatem coelo, ut vita sanctissime transacta persuadet, intulit X. Calend. Maii.

Diebus tantum octo P. Cardenam P. Sebastianus Barradius praecessit, Conimbricae mortuus XVIII. Cal. Maias. Patria Olysippo, natalis annus MDXLII. fuerat. Ineuntem aetatem peregit tanta probitatis commendatione, ut, cum fuit in

Societatem adscriptus anno MDLVIII. nihil praeter domum ac vestem mutavisse diceretur. Eandem virtutis eximiae famam ad supremum usque diem retinuit, sic, ut spectandi ejus causa, et vestis attrectandae, convenirent e locis remotioribus, et passim Apostolus audiret; coelo gloriosum nomen haud levibus argumentis approbante. Priorem vitae partem traduxit Conimbricae et Eborae, sacris litteris explicandis, quas egregio commentario illustravit; posteriorem, Evangelio per Lusitaniam disseminando: qui campus cum ipsi videretur angustior, gestiebat erumpere in orbem alterum, eoque desiderio, dum vigebat aetas, conficiebatur et prope tabescebat. Objecta meditanti aliquando cruciatuum aeternorum species tam alte insederat in animo, ut eorum salutarem metum audientibus incuteret, nihilque frequentius tractaret aut felicius, quam inanitatem caducorum bonorum: quae dum mortales miseri sectantur avidius, non solum amittunt sempiterna, sed etiam in poenas nullum habituras finem praecipitant.

[Note: 48. Conciones utiles. Virtutes religiosae.] Eo de argumento cum verba faceret Conimbricae anno MDXCII. tam multos in hac celeberrima academia juvenes ab amore fallacis fugacisque seculi abduxit, ut iis capiendis coenobia non sufficerent, ac professores sua subsellia paene vacua mirarentur. Uno saepe vocabulo, unica sententia, sic feriebat aures praetereuntium, ut salutari plagâ icti conciderent; et ad ejus advoluti pedes, remedium poenitentiae sanandis animorum vulneribus quaererent. Porro triplici ex fonte profluebat illa dicendi vis et efficacia: primum e comperta viri probitate: deinde ex orandi studio, cui mirum in modum deditus erat: demum e voluntariis, quibus macerabat sese, poenis. Cum orantis, ac praesertim sacrificantis ardor illi sensuum usuram, ac motum prope omnem saepius auferret, suspicio fuit eum comitiali morbo laborare. Medicus arcessitus cum venam pertentasset: Utinam, ait, simili morbo laborarem! Media nocte ad orationem consurgens, eam auspicabatur ab imponendis sibi perquam liberaliter verberibus: eadem, post horam precando ductam, repetebat: ac toties fere ingeminabat, quoties ad orandum se accingeret. Cum ad cilicii sensum occaluisset, sternebat urticis lectum, in iisque se volutabat. Ciborum quoque gustum perdiderat: aut, si quis restaret in iis sapor, eum variis corrumpebat artibus. Vestes tandiu gerebat, quandiu sarciri poterant: cumque in omnibus consectaretur quod erat deterrimum, dictitare solitum ajunt, nos non duntaxat nomine, ac Pontificio diplomate, sed re ipsa esse pauperes debere. Sic paternae, in qua natus erat, opulentiae oblitus, in Christi paupertate acquiescebat; thesaurum hunc rerum omnium jacturâ bene redemptum ratus, quo scilicet regnum coelorum emitur. Hujus possessionem annos tres et septuaginta permensus adiit.

Petrus Carillus, Hispanus, cum Societatem iniisset litteris tum amoeniorinus, tum severioribus, diligenter excultus, tanto humilitatem religiosam studio amplexus est, ut honore sacerdotii se indignum existimans, in ordine adjutorum domesticae rei constiterit. Ausus etiam, quod sanctis quibusdam legimus accidisse, simulare dementiam, eaque dicere ac facere, quae mentem penitus emotam saperent. Humilitati frenos tamen injecit sacerdos, qui ejus regebat mores, ac virtuti contemptus avidae posuit modum. Haesit nihilominus illius famae inusta quaedam labes, quam vix eluere complures anni potuerunt. At Deus, qui exaltat humiles, coelestem viri sapientiam, prophetiae dono, summisque virtutibus demonstravit; ac praesertim tanta precandi facultate, ut horas decem orando quotidie insumeret. Repertus est, obita morte, precantis habitu, erecto corpore, sublatis manibus: quo more Paulum, eremi decus, extinctum Antonius offendit.

P. Petrus Bellidus Aragonius, perpetuo, dum vixit, morbo conflictatus est: sic tamen, ut in affecto ac languido corpore, vigor animi pietatisque valesceret. Quin etiam morbi acerbitatem novis cruciatibus irritabat, cilicio semper indutus, flagris laceratus, debilitatus jejuniis; ante mortem denique mortuus, et spiranti cadaveri, quam homini vivo similior. Talibus indulget se se divinus ille Spiritus, qui olim in mortalium mentes aegre descendebat, quod immersae carni essent. Itaque, quanto se a contagione corporis longius abducebat P. Belli dus, tanto ad Deum accedebat propius, cujus suavissima familiaritate tribus horis mane,

totidem, ac pluribus etiam, post meridiem fruebatur. Ut Hebraeorum legislatoris vultus, post diuturnam cum Numine consuetudinem, quibusdam radiis collucebat, sic Bellidi mens mira perfundebatur luce, quae in ipsum aliquando corpus redundabat. Ipse summam rerum divinarum et interioris virtutis cognitionem adeptus, plerisque dux ad apicem perfectae vitae fuit; arcanas mentium cogitationes vidit; eventus futuros prospexit; daemonum fraudes, humanae imbecillitati insidiantium detexit: quorum ob eam causam odia, et plagas interdum graves sustinuit.

[Note: 49. Precationis efficacia. Detractus virtuti speciosae fucus.] Precationis vim miram expertus, eam in rebus vel desperatissimis adhibebat. Accitus ad mulierem gravi morbo, gravioribus vitiis laborantem, nunquam adducere illam potuerat, ut animae vitam sacra confessione repararet. Quare ad socium conversus, Luctandum, inquit cum Deo; et in angulum cubiculi secedit ad orandum. Horâ exactâ, redit; urget improbam, obtestatur, minatur. Nihil proficit. Rursus instat orationi. Mox revisit aegram, quae instar Furiae vociferans, Quid te, meque vexas? ait; certum est mihi sic vivere, sic mori. Recipit se domum Bellidus: noctem precando gemendoque totam extrahit, ac divinae tandem justitiae fulmina, in sceleratum parata caput, extorquet. Mane summo vix feminae limen institerat, cum ingemiscentem cernit, rogantemque ut se confitentem audiret. Audivit, morbumque ab animo pariter et corpore depulit. Alias tamen, cum pro nobili non levibus flagitiis implicato vehementius oraret, audire vocem est visus ita monentem: Gratum est quod pro amico postulas, sed ille vicissim enitatur id consequi quod petis. Paruit nobilis: curam et conatum adhibuit: ac Deus qui non deest facienti quod in se est, hominis misertus, cum dedisset velle et conari, etiam perficere donavit. Valebat idem Bellidus peculiari quodam dono discernendi veras virtutes a falsis. Attaci, quam Hispaniae urbem aliqui veterem Bilbilim esse arbitrantur, Maria quaedam Montera degebat. Ad eam ex Aragonia universa confluebant quicumque pietatis florebant laude; pars consilii petendi causa; pars audiendi studio. Mira quippe de religione abditissimisque mysteriis puella rudis edisserebat: occulta nonnullis aperiebat scelera: sacra etiam stigmata, Francisci et Catharinae audax aemula, ostendebat. Adhaec austeritas vitae incredibilis; opum, quas in egentes dividendas undique accipiebat, contemptus sane magnus; non item honoris et famae, quo illam subtili laqueo irretitam caecus amor sui tenebat. Caesaraugustam ab Archiepiscopo evocata fraudem ac praestigias timente, nullam obtulerat ansam satis probabilem, cur ejus virtus in dubium veniret: donec larvam ipsi Bellidus detraxit. Tunc enimvero foedum, ereptâ personâ, monstrum apparuit. Sed, quod prodigii simile visum est, ad poenitentiam adducta, et in eandem reducta urbem fuit, ubi populum ementitae virtutis fuco deceperat. Raro quippe istaec ingenia sapere docentur: imo solent eo cadere gravius et allidi, quo altius elata fuerant populari aura. Id ipse Bellidus cavens, in virtutum solidarum studio totus erat: quae si splendoris minus, certe plus securitatis habent. In earum assidua exercitatione diem extremum clausit Valentiae VI. Cal. Novemb. cum annos septuaginta tres excessisset. Quam famam spreverat vivus, et omni ratione defugerat, hanc mortuus effugere non potuit.

[Note: §. XXV. P. JOANNES CARDIM.] At illam nec vivus nec mortuus effugit P. Joannes Cardimus, quem Beato Aloysio Gonzagae, ac B. Stanislao Kostkae simillimum exstitisse publica constansque vox omnium affirmavit. Ortus erat in oppido Lusitaniae, quod vulgo Montem Corvinum appellant, anno MDLXXXV. IV. Non. Julias. Nomen Joannis habebat ex voto, quo mater se obstrinxerat, si masculam susciperet prolem. Nec inane Praecursoris beati nomen gessit. Infantiae levitatem ac vitia ignorasse visus; jam tum gaudens ab hominum frequentia secedere, avocare animum a rebus caducis, artusque innocentes ac teneros macerare. Decursa scholarum, ac politioris humanitatis palaestra juvenili, sacris canonibus et Ecclesiastico juri operam diuturnam Conimbricae dedit, magna celebritate ingenii, majore virtutis. Modum in uno tamen non satis tenere visus, nempe in corpore afflictando; cujus et vires et formam exquisitis cruciatibus attrivit. Oranti in sacello B. Virginis a Luce,

ad primum ab urbe lapidem, et de optanda religiosi cujuspiam instituti familia deliberanti, audita vox intus fuit, qua monebatur ut Societatem JESU deligeret. Accepit, illam, tanquam divinitus missam, et edito perpetuae virginitatis, ante quam e sacello discederet, voto, ratam habuit. Statim Olisipponem advolans ad P. Antonium Vasconcellum, propinquum et familiarem suum, ut in numerum fratrum rei domesticae adjutorum adscriberetur enixe postulavit; quo tutius tectiusque saluti suae sempiternae consuleret. Vasconcellus contta, hortatus est ut initiaretur sacris Ordinibus ante ipsum tirocinium, et causas graves cur ita censeret, addidit. Morem gessit Cardimus, et sacerdotio auctus, spretis luculentarum hereditatum, quae offerebantur ultro, tabulis; abjecta spe honorum, quos regius favor, majorum meritis conciliatus, non frustra spondebat; recusato Ecclesiastico locuplete beneficio, quod illi. Martinus Alfonsus Mexia, Leiriensis antistes, sanguine ipsi conjunctus, ingerebat; Conimbricensem Probationis domum est ingressus IX. Cal. Julias anni MDCXI. aetatis sexto et vigesimo. Multos adolescentes perculit exempli splendor, qui se una cum illo in varias religiosorum Ordinum domos abdiderunt.

Quaecumque sunt in tironibus illustria, pietatis ardor, oblivio rerum humanarum, [Note: 50. Exempla virtutum ab eo edita. Opinio publica de illius excellenti probitate.] contemptus et odium sui, quanquam in P. Joanne Cardimo fuerint supra modum vulgarem eximia; quia sunt ipsi tamen cum aliis quibusdam communia, silentio praeterimus. Evoluto tirocinii biennio VIII. Calend. Quintiles anni MDCXIII. vota religiosa nuncupavit Bracharae: ac sacramenti Christo dicti formulam, suo exaratam sanguine, semper e collo suspensam, ceu militiae sacrae tesseram, gessit. Bracharae mansit non toto biennio, recolendis severiorum disciplinarum, quas olim delibaverat, studiis occupatus; eoque brevissimo temporis spatio metam perfectae virtutis attigit. Exorsus ab humilitate et despicientia sui hoc investigabat unum, quo maxime modo se abjiceret, contemnendumque aliis praeberet. Vilissimo culinae ministerio mirifice tenebatur, ejusque frequentem copiam sibi fieri postulabat: infimum quemque honoris obvia significatione antevertebat. Nullus illi de humanis rebus, quae judicio vulgi habentur magnae, nisi ut esse minimas doceret, sermo; nulla cognoscendi quae publice privatimve gererentur, si essent ab aeternis sejuncta rationibus, cupiditas; ac ne patientia quidem audiendi. Anagnostae munus, religiosis in tricliniis, adolescentum est fere, immunibus hoc onere sacerdotibus. Joannes eo fungi, cum junioribus, adeo non cunctabatur, ut, quia praesto ad obsequium semper erat, crebrius in illum id oneris incumberet. Inopum turbae, ad posticas fores sportulam opperientium, saepe se permiscebat, suumque cum illis quasi demensum partiebatur. Non alio ferme pane vescebatur quam cibario, ut servitiis apponi consueverat. Apparatus cubiculi, vestes, ipse totus humilitatem ac paupertatem spirabat. Nemo tam saevus in apertum hostem, quam ipse suum in corpus: et quamvis frenum praesides injicerent, valetudinem nihilominus pia crudelitate sic fregit, ut vitae voluntariis poenis accisae reus diceretur: quod objectum quoque B. Aloysio Gonzagae proditur. Sane tanta sagacitate vias omnes discruciandi sui rimabatur, ut si unam praecluderes, sexcentas alias indagaret. Cum aegrotanti admovendae essent, jubente medico, cucurbitulae, defuit caro cui adhaerescerent: adeo illam inedia attenuaverat: aegre maligneque fluxit sanguis, sectâ venâ: exstabant ossa macilenta: numerare singula potuisses. Corpus a morte plagis foedum apparuit, cilicii ac flagellorum notas tam alte inustas retinens, ut cutis, veluti sulcis inarata, horrêret. Nihil crebrius animo ac sermone versabat, quam Indias et ultimum Orientem, religionis propagandae studio, vel saltem pulcrae necis obeundae pro Christo spe. Praeclari voti copiam a moderatoribus semper dilatam, sed ostentatam nihilominus, consolabatur interea erudiendis bis terve per hebdomadam pauperibus, ad collegii valvas; excurrendo Dominicis diebus ac festis in vicinos juxta remotosque pagos; vinctos in custodiis, in nosocomiis aegros, adeundo et sublevando; nullam demum occasionem pietatis ac religionis insinuandae praetermittendo. Cum saepe sacerdotes evocarentur e collegio nocte intempesta, ut morientibus opem ferrent; simul ac pulsari fores audiebat, exsiliebat e strato, et

janitori quasi casu oblatus, rogabat ut rectori praesto se esse diceret; nihil esse quod aliorum quies interturbaretur. Ejus litterae, si quando scribebat ad absentes, meram pietatem redolebant. Palam in coenobio legebantur illae, quas Vianam Limii mittebat ad sorores suas, virgines Deo sacras, ut eodem ardore ceterarum quoque mentes virginum accenderentur. Ipse sacrificantis conspectus addtantes inflammabat: tanta in vultu, et in tota corporis conformatione, veneratio Numinis eminebat! Par in ceteris, quae Dei cultum spectabant, attentio; quam appositis ac saepe repetitis meditationibus acuebat. In recitanda Virginis Matris corona, ejusque laudibus animo revolvendis, horam quotidie collocabat: septima hebdomadae cujusque lux illi jejuna, in ejusdem honorem, erat: denique omnes ad ejus obsequium, imitationem, et amorem enixe hortabatur. Concurrebant certatim cives, ut orantem in templo conspicerent, et fuere qui exstantem a terra id temporis deprehenderint. Dono lacrymarum, ut appellant, praeditus, earum profundebat vim tantam, ut pio imbre sudaria, vestes, solum ipsum, crebro respergerentur. His aliisque (nam omnes minutatim percensere longum foret) virtutibus eam adeptus erat opinionem eximiae sanctitatis, ut in publicum prodeunti occurrerent venerabundi; manum deoscularentur; caput, ejus nomine audito, apetirent. Pauperes vero irruebant adeo conferti, ut, cum illorum agmen perrumpere nequiret, in angulum se aliquem subducere cogeretur: ubi collectos pia cohortatione allocutus, quasi veniam abeundi exorabat. Neque haec opinio populi duntaxat erat, sed virorum prudentia et probitate praestantium: qui et incolumem, et sublatum ex oculis, judicio suo laudibusque cohonestarunt. Confirmavit hanc opinionem supremus morbus, in quo se virtus vera, tanquam in postremo vitae actu, magis prodit. Mortem imminentem, quae in XII. Cal. Martias anni MDCXV. incidit, certo denunciavit. Mirum autem et prodigio par visum est, quod cum dulcia Christi vulneribus oscula moriens daret, ipsum Domini e Cruce pendentis signum, refixis manibus ac pedibus, ita se illius ori applicuerit, ut famulum amplecti suum, ejusque supremum excipere spiritum velle videretur. Auxit admirationem, quod immotis in ipsa Cruce clavulis rursum inseri sacrum simulacrum aegre potuerit. Petierat suum ut cadaver in fimetum abjiceretur, Illud populus omni honoris testificatione prosecutus est. Missus confestim ad matrem de obitu filii nuncius eam comperit ab ipso Joanne factam esse certiorem, jussamque, missis lacrymis et inani luctu, suae potius gloriae gratulari. Hanc ejus in coelesti regno gloriam cum plurima testarentut miracula, interrogati sunt, antistitum aucto. ritate legitima, idonei testes, et sacramento adacti: confectae mox tabulae, suum olim habiturae pondus, si coelum annuat, si Roma poscat. Id Olisippone factum, Bracharae, Conimbricae, et Amaeae, quam Portalegram vulgo vocant. Insigne prae ceteris est testimonium Sebastiani de Matos de Norona, Archiepiscopi Bracharensis; qui multa in laudem P. Cardimi, a se visa et explorata, fuse prosequitur. Neque isto minus amplum et honorificum exstat aliud P. Andreae Palmerii, multis magnisque muneribus in Societate nostra functi; qui tunc Sociis in collegio Bracharensi praeerat. Ille, sub Joannis obitum, nostros unum in locum convenire jussit, et in medium proferre, quae de illo singuli nossent: quo nempe memoriam rerum ejus praeclare gestarum ab oblivione vindicaret, ceterosque stimularet aemulatione virtutis. Tunc multo maxima et pulcherrima facinora plerique retulerunt, quae brevi commentario consignata sunt. Seniorum certe vox una fuit, neminem nostrorum ad eam diem iis in locis visum esse, in quo tam perfectae atque absolutae sanctimoniae forma elucêret. Hanc narrationem Palmerius chirographo suo firmavit, simulque professus est, quaecumque de P. Cardimo fuerant in medium adducta, minimam eorum partem esse, quae ipse de illo, cum ejus animi rationes exciperet, cognoverat.

[Note: §. XXVI. TIRONUM ALIQUOT VIRTUS ET CONSTANTIA MEMORABILIS.] Praeter insignes Societatis nostrae viros, in istis duobus ultimis libris commemoratos, mentio fit passim in aliis hujus posterioris Tomi libris aliorum complurium, qui ab iis, in quos illorum obitus incidebat, annis et locis, revelli non facile potuerunt. Eorum nomina exponam ad hujus Tomi calcem in indice peculiari. Nunc viris pueros, veteranis militibus tirones quosdam subjicio, in

quibus viriles animos, et memorabilem in tuenda vocatione religiosa constantiam laudare merito licet.

[Note: 51. Julius Caesar Recupitus contra matrem proreligiosa vocatione fortiter pugnat] Julius Caesar Recupitus educabatur in Seminario Romano, et inter suos aequales eminebat. Adolescentuli praeclaram indolem admirata mater, et ingenii vim pro aetate non vulgarem (quippe annos admodum tredecim natus philosophiae placita jam propugnaverat in collegio Societatis Neapolitano) timere, id quod erat, coepit, ne mentem ad vitam religiosam appelleret. Continuo puerum abducit a collegio, ac ne quem e nostris alloquatur severe interdicit. Hoc amplius, eundem profanis spectaculis, conviviis liberioribus, et aliis quae improvidam aetatem inescant, voluptatum lenociniis emollire conatur. Sed in ferales conjectum, flammas servavit is, qui eum a cunabulis secreverat sibi. Affinem habebat in eodem collegio Recupitus Patrem Natalem Caputum. Ille, ubi periculum adolescentis cognovit, et ejusdem in Societate ambiendâ constantiam, egit cum Praeposito Generali Claudio Aquaviva, ut adolescens admitteretur in tirocinii domicilium: simul matri religionem ac metum incussit, quae filium, amore ducta pravo, perderet. Haec oratio maternam solicitudinem et custodiam auxit: oculos non dimovet a puero; cavetque ne a suo latere usquam discedat. Nec minus sedulo Recupitus rimas omnes, qua posset elabi, vestigabat. Ductus aliquando ut concionatorem per Quadragesimam audiret in templo nostro, pone matrem sedit: inde clam per concionem suffugiens, adit Bellarminum, provinciae praepositum, utque tironibus adscribatur ab eo enixe, ut saepius antea, postulat. Data spe promissisque recreatus, pristinum repetit locum ante finem concionis, inscia matre. Postridie per eandem concionem similiter dilapsus, Probationis domum recta petit, seque abiturum prorsus negat. Mater, ubi se delusam sensit, muliebriter furere scilicet, ac litteris, quas dictabat dolor, in Praepositum Generalem invecta, silium reposcere. Aquaviva comiter ac blande rescribit, a viris idoneis examinari posse Recupitum; et num vocatus a Deo venerit, cognosci. Addit alia quae dolorem opportune delinirent. Quibus efferata nobilis matrona, et propinquis amicisque pollens, decretum a Romana curia per eos obtinet, quo potestas fiebat Neapolitano sedis Apostolicae Nuncio transferendi Recupitum in aedes suas. Mos gerendus fuit. Adest mater, ac duabus machinis tenerum aggreditur labefactare pectus: altera ludicra et joculari, per domesticos et familiares praesulis, qui de industria consilium adolescentis deridebant, et jocis malignis illum fatigare non cessabant. Altera gravi et seria, per se se. Nunc ad filii pedes jacebat abjecta, supplicantis in morem: nunc lacrymis perfusa coram stabat silens: nunc maternum ostentans sinum, crudelitatem exprobrabat. Ipse dejectis humi oculis, interdum flens, unum hoc reponebat: Qui amat patrem aut matrem plusquam me, non est me dignus. Putavit mater confici rem posse commodius, si filium haberet in potestate domi suae. Verum hoc nunquam exorare potuit a Nuncio Apostolico; qui non ita multo post, acceptis a Romana curia litteris, monitus est ut adolescentem redire in aedes tirocinii sineret.

Elapsis mensibus fere sex, Recupiti avus in morbum incidit. Arripit opportunitatem mater callida. Simulat optare id unice senem, ut nepoti suo carissimo bene precari ante obitum possit; utque per Patres id liceat petit, nec nimis moleste: placatam crederes. Et placatam Patres arbitrati, nec de juvenis constantia jam spectata metuentes, quod petebatur indulgent: addunt sacerdotem socium itineris, et praesidium pueri, si quid certaminis ingruat. Nepoti bene precatus senex, cundem gratulante familia dimittit. Processerat aliquantulum cum socio sacerdote, negotio citra tumultum gesto laetus, cum repente, duobus famulis valentissimis comitata mater subit, et Recupiti comitem pugione stricto petens: Facesse, inquit, et filium meum omitte. Sacerdos feminae furentis, et ferrum jugulo intentantis conspectu perculsus, mutusque metu, cessit. Arreptus a famulis puer in paratam rhedam conjicitur. Ejus comes ubi solus domum, a timore nondum consirmatus, repetiit, ac facinus audax, vulgante fama, percrebuit, Neapolitanus Prorex vim intentatam sacerdoti, et religiosi Ordinis tironi; violatas leges sanctissimas, reamque matrem, pronunciat: crimen examinandum et pervestigandum

sanctiori senatui demandat. Illico in carcerem famuli et quaestionem dantur; decernitur in matrem poena: quae suo ac suorum gravi territa periculo filium constantem et invictum restituit. Rediit e domestico certamine jam emeritus in tirone miles; laceratam maternis manibus religiosam vestem, gloriosae monumentum victoriae, reportans. Non solum valuit exemplum virilis in puero constantiae ad firmandos novitiorum animos, ac valebit, ut confido, in posterum: sed etiam alios quosdam ad imitandum pellexit, qui alieniores a vitâ religiosa esse videbantur. Petrus de Albicis Apostolico Nuncio, cujus in aedibus moratum aliquandiu Recupitum dixi, a secretis et intimis consiliis erat. Jussus adolescentem speculari attentius, videbat statis pie precantem horis; corpusculum diverberantem audiebat; legentem libros de pietate conscriptos intuebatur, aliis rejectis, quorum ingens in bibliotheca ejusdem Nuncii Apostolici numerus: obambulantem in horto singulari modestia, et sacri rosarii globulos volventem; oculos etiam florum aspectu et amoenitate hortensi fraudantem. Movit ea species hominem; et secum tacitus; Tantamne in pueris esse pietatem, tam dulcem rerum divinarum gustum, dum nos haeremus affixi terrae, ac vitae partem optimam male perdimus! Eadem cum amico locutus, Praepositum Generalem convenit; quae viderint, quid constituerint, narrat; ac domum probationis eo annuente, ambo subeunt.

Recupitus cum matre; Desiderius Pallotta cum utroque parente, pari fortitudine, [Note: 52. Desiderii Pallottae ad Societatem vocati constantia.] pari exitu certavit. Educabatur in Seminario Romano, et aequalium nemini pietate ac eruditione concedebat. Haec verba Christi Domini secum aliquando reputans, Omnis qui reliquerit domum, vel patrem, aut matrem, etc. propter nomen meum, centuplum accipiet, et vitam aeternam possidebit: tam praeclarae mercedis in religiosa vita et Societate consequendae spem ac desiderium concepit. Adductus in aliquam suspicionem pueri patruus, Cardinalis Evangelista Pallotta, qui spes alias, alia penitus de illo fovebat consilia, collegio amotum ad perdiscendum jus in academiam celeberrimam ablegare cogitabat. Antevertit adolescens, et quid consilii Deo vocante susceperit, aperte indicavit. Placide primo contemptimque Cardinalis dicentem audivit: mox tenêre se non potuit quin levitatem, ut aiebat, durius increparet, auctoresque consilii praecipitis incusaret. Nec diu cunctatus, stomachum in Praepositum Generalem Societatis acerbissimis literis erupit. Quibus acceptis, Aquaviva continuo scribit ad omnes Italiae Provinciales, ne adolescentem admittant: mox Cardinali significat unice id puero fuisse commendatum, ut parentis ac patrui consensum, velut necessariam admissionis tesseram, obtineret. Ceterum religiosarum familiarum praesides esse tantum administros, ac dispensatores; non item dominos; quibus proinde neminem liceat excludere, quem a Patrefamilias vocatum venire appareat.

His a Praeposico Generali renunciatis, adolescentem hinc pater, inde mater, divisis veluti copiis invadunt. Nunc jocis, nunc minis; modo conviciis et probris; modo blanditiis, arcem teneri pectoris quatiunt. Aulae Romanae splendorem, paratas opes, honores minime dubios, ostentant. Certior factus de periculo adolescentis, in tam gravi certamine, sacerdos qui ejus conscientiam regebat, fidum et nulli suspectum hominem submittit: qui, cum illum alloqui remotis arbitris nunquam potuisset (domi enim excubiae, foris comites perpetui) abibat maerens: sed effuso repente nimbo, cogitur in sacellum viae junctum se conjicere. In eundem locum praeceps advolat, equo vectus, venatoris cultu, adolescens ignorus, cum duobus comitibus: qui dum in vestibulo aediculae confabulantur, donec nimbus praetervolet, ipse desiliens ex equo, in sacellum precaturus secessit. Pietas oris modestissime compositi suspicionem homini fecit, hunc illum esse quem quaereret. Accedit suspenso gradu, compellat nomine: quis sit vicissim, quid serat, a quo missus, docet. Corroboratus brevi colloquio mirum in modum Desiderius fortem animum et invictum telis omnibus objecit. Romam reductus adit ipsum Pontificem, ac pro se non timide perorat. Clemens obtemperare patruo jubet, ac Pisas, ut Cardinali placebat, studiorum causa, proficisci. Profectus est: ac Pisanorum in se oculos brevi convertit, non tam splendore cultus et comitatus (hunc

enim discedenti patruus lauriffimum praebuerat) quam commendatione modestiae ac pietatis. Ita quippe litteris dabat operam, ut majorem colendae virtuti daret. Quin, piam sodalitatem e praecipuis academiae discipulis instituit, et quosdam facinorosos ad poenitentiam perduxit. Animum indolemque Societatis, in hac salutis alienae cupiditate, agnosceres; vestem unam Societatis et nomen desiderares. Quae cum Cardinali Pallortae renunciata sunt, abjecit spem expugnandi juvenis, annuitque ut in patriam redux, patrem, si qua posset arte, flecteret. Hoc nuncio delectatus mirifice Desiderius pium adversus parentes bellum suscipit; eo fortiot quod contra naturam pugnabat gratia, et prioribus praeliis pugnare vincendo didicerat. Subsidio venerunt orati ab adolescente Cardinales: ipse Clemens pueri lacrymis non minus quam oratione permotus, Macte virtute, inquit, ac Praeposito Generali significa meis verbis ut omittat metum, et quae sui sunt muneris exequi ne cunctetur. Tu vide ut in incoepto perstes, hujus diei memineris. Ille lacrymis iterum Pontificios pedes rigans, a tam longa tempestate in tirocinii Romani portum se recepit anno MDXCVI. Octobri exeunte. Cessere demum parentes tanto libentius Seminario tradiderunt; ac duos liberos in Societatis disciplinam Romano Seminario tradiderunt. Ipse annos undecim transegit in Societate, ad generosae constantiae mercedem cito evocatus a Superis: qui annos longiores ei velut ereptos, et purpuram, cujus spes non dubias tam fortiter contempserat, ejus fratri Joanni Batistae Pallottae postea reddiderunt. Adeo nihil parentibus perit, cum filios Numini vocanti petentique donant!

Vicit Pallotta velut aperto Marte; vicit Nicolaus Placaeus fugâ: quod victoriae [Note: 53. Generosa pueri seculum deserentis fuga.] genus non minimam in arte bellica laudem habet. Divionensis erat hic adolescens: artem dicendi docebatur in collegio Parisino Societatis. Post exactos Lutetia Patres, alios ibi magistros audiebat, qui facundiam potidimum suam exercebant vituperanda Societate. Hominum atrocitatem et convicia indigne tulit, ipsamque Societatem pluris inde fecit. Quamobrem clam parentibus A venionem se contulit; ibique tirocinii domum ingredi parabat, cum pater, cognito filii discessu et consilio, in eandem urbem accelerat, instructus acerrimis marescalli Bironi, qui Burgundiam pro rege Galliae gubernabat, litteris ad Crillonum equitatus regii praefectum, Avenione tunc degentem. Illi Bironus paterna contra filium jura commendabat. Hoc metu perculsus tirocinii rector Archiepiscopum certiorem facit, Praesul cum adolescentis patre ita constituit; adfuturum se certa die domi nostrae, cum delectis sacerdotibus; adsit ipse pariter et secum adducat quos velit: audituros juvenem, et quid facto sit opus judicaturos. Adsunt die dicta, hinc antistes cum vicario suo, cum Societatis provinciae praeposito, et tironum rectore: inde pueri parens cum Crillono, cum Scriba, et amicis aliquot. In hunc coetum Placaeus adducitur. Procidit ad genua parentis, et, Filium, inquit, cernis, pater, ad tuos provolutum pedes: hunc amasti semper, et meminisse me pigebit nunquam. Amare, quaeso, perge: patere me hic vivere, hic mori. Tuus esse non desinam: imo tuus eo magis futurus sum, quo Numini obsequentior; quo sanctioribus vinculis, et illi, et tibi, obligatus. Cur vocanti Deo parêre me prohibes? cur felicem esse vetas? Dicentis ardor, et eminens in vultu cum liberali pudore pietas, omnes defixos admiratione diu tenuit; Crillonum praeter ceteros, qui piorum hominum lacrymas, ut muliebre vitium, ridere consueverat. Exciderunt nec opinanti et uberes et perquam fructuosae. Nam hoc spectaculo ad aeternae salutis curam incitatus, vitam relegit omnem: et curatis animae vulneribus, regendum se nostris permisit. Nec siccis oculis pueri pater stetit: triduum duntaxat postulavit, ut habere filium domi et periclitari posset. Hostem in parente per hoc triduum filius sensit eo severiorem, quo blandiorem. Excepit nihilominus occulta tela impune, atque incolumis, peracto triduo, rediit. At pater, velut lenitatem suam incusans ad pugnam graviorem se accingit. Postulat obtinetque mensem integrum, ac juvenem domum reducit. Occurrunt alacres propinqui, sorores, amici; velut receptum redditumque sibi ac patri, amplectuntur, et omittere tristia consilia jubent. Alius opes largas ostentat, alius beatam ac florentem domum; hic locupletes nuptias; ille Principis favorem. Circumducitur per convivia,

per omnia spectacula, per nobilium villas. Fumus humanarum rerum, et fluxae felicitatis insidiosus fulgor oculis objicitur. Manet immotamens, et melioris vitae amore capta, piis exercitationibus mendaces illecebras facile retundit. Elapso inter haec mense, promissi patrem admonet. Pollicitus quippe fuerat, si post exactum mensem filius perstaret in sententia, fore ut nihil ei negotii amplius exhiberet. Assentiri se fingit parens; at cum adolescens Avenionem se reduci crederet, Parisios avehitur, et persequi studia literarum jubetur, datis affatim libris; pecunia tamen, ne tentaret fugam, penitus adempta. Sed quid generoso pectori, nudum sequenti Christum, et ad Crucem convolanti, arduum aut invium est? Juvenis, vendita parte vestium, ac libellis, viaticum tenue conficit, quo per hibernas nives Avenionem quintodecimo die tenet. Inde scribit ad parentem; excusat fugam; salvum se laetumque Avenione degere nunciat. Ira percitum ac pudore, his cognitis, patrem poenitentia paulatim subiit, ac memoria praesertim votumque mortuae conjugis; quae concionantem audiens P. Edmundum Augerium ante aliquot annos, ejusque facundiam admirans, dixerat se prolem, quam gerebat utero, si virilis foret, dicare Deo; et illi quondam oratori similem optaverat. Nec inane penitus votum fuit: ac filium subinde suum mutatus parens, et nobis addictissimus, in primariis regni templis audiri, et inter sacros oratores non infimum obtinere locum vidit.

[Note: 54. Ericus a Lotharingia Societatis candidatus, cum viginti adolescentibus Gallis.] Non unius tantum juvenis haec fortitudo, hic animus exstitit: viginti eodem anno MDXCVI. adolescentes nobiles, pari ac Placaeus desiderio succensi, Romam e Gallia venerunt, duce Erico a Lotharingia, Episcopo et Comite Virodunensi. Honorum ille lucem fugiens, delegerat Societatem, ubi delitescere tuto posset: in qua scilicet praeclusum, interposita voti religione, sacris dignitatibus aditum noverat; Romamque contendebat, ut peteret a Summo Pontifice veniam pedi pastoralis deponendi. Etsi autem iter ingressus erat dissimulato consilio, latere tamen omnino non potuit: ac Mussipontani collegii rector illud subodoratus, ad Claudium Aquavivam scripserat, quanti interesset publicae rei ut vir tantus Ecclesiae sibi commissae gubernacula non abjiceret. Monitus a Praeposito Generali Pontifex, Ericum in attributa statione jussit consistere. Gravior Aquavivam de illius comitibus angebat solicitudo. Profugerant e Gallia, genere omnes et pietate clari; sed insciis plerique invitisque parentibus. In tirocinii domum Virodunensem accipi non potuerant ob ejus angustias, et acerbitatem terum Gallicarum. Satius igitur duxit ut illorum bona pars cum Erico rediret in patriam. Quinos Romanis tironibus addidit; alios remisit ad Virodunense Probationis domicilium; nonnullos in aliud tempus distulit, molestiam et turbas ab eorum parentibus orituras reformidans. At Ericus quod obtinere tunc a Pontifice Maximo et Aquaviva non potuerat, hoc ipsum post aliquot annos impetraturum se speravit sequestro ac deprecatore Cardinali Bellarmino; ad quem cum scripsisset, rescripsit Bellarminus in haec verba.

Henrico a Lotharingia, Episcopo Virdunensi. Illustrissime et Reverendissime Domine. Binas uno tempore ab Illustrissima D. Vestra litteras accepi, quibus mihi duo negotia commendabantur, et praeterea desiderium sanctae animae vestrae aperiebatur veniendi ad Urbem, dimittendae curae pastoralis, et collocandi in tuto salutem sempiternam. Quod ad negotia attinet, faciam omnino quod potero, sed non multum potero: quia pendet ab aliis permultis, qui non facile juribus suis cedunt. Cum de re pecuniaria agitur, mirum est quam multis difficultatibus negotia impediantur. Quod vero ad pium desiderium pertinet adipiscendi pennas columbarum, et volandi ad locum dulcissimae quietis; dicam Illustrissimae D. V. quod mihi occurrit. Non existimo solidiorem quietem, et veriorem salutis securitatem in ulla re posse reperiri, quam in Dei voluntate, tota animi devotione perficienda. Illam Domini vocem, praeter ceteras, semper amavi: Pater transfer calicem hunc a me, veruntamen non mea sed tua voluntas fiat. Empti sumus pretio magno: proinde ut servi emptitii simplicem obedientiam Domino nostro debemus. Dum nobis conscientia nostra vere renunciet, nos non quaesivisse, von optasse, non elegisse locum altiorem; nunc etiam honorem temporalem nobis cordi non esse, hunc libentissime deposituris, si liceret: non

video cur in Dei voluntate per imperium Vicarii sui nobis expresse proposita acquiescere non debeamus. Pastorale onus grave est, solicitudine, et periculo plenum: nec minus fortasse gravis et periculosa est dignitas Cardinalitia. Si opifici, atque emptori nostro placuit nos in has angustias et pericula vocare; qui sumus nos, qui dicamus illi cur ita fecisti? Qui nos dilexit, et animam suam pro nobis posuit dicere dignatus est Petro, et in eo Pastoribus omnibus. Si amas me, pasce oves meas. Quis igitur erit, qui audeat Domino respondere, nolo pascere oves tuas, ne perdam salutem meam, nisi qui non Deum, sed se ipse amat? Verus Dei amator cum Apostolo dicet: Malo anathema esse a Christo pro fratribus meis, quam non subire sarcinam, quam mihi Dei amor imposuit. Sed neque periculum salutis ullum esse potest, ubi regnat caritas. Nam etsi ex ignorantia, vel infirmitate humana in multis labamur; tamen caritas operit multitudinem peccatorum. Illustrissime et amantissime Domine, si ulla spes esset, ut cum Dei beneplacito, et Vicarii ipsius benediclione ad quietem religionis D. V. venire, et ego redire, possemus; id certe omnino eligendum esset: sed quia spes ejusmodi nulla affulget; propterea scripsi quod scripsi: et quod mihi frequenter dico, sanctae animae vestrae, quam propter onus pastorale angi video, dicere volui. Si per negotia licuisset D. V. Romam venire, rem gratissimam non solum mihi, sed et Cardinali Baronio, et aliis permultis fecisset: sed quando praesentia vestra frui nobis non licet; saltem orationum vestrarum solatio, et suffragio non destituamur. Romae die 6. Novemb. 1601. Quod obtinere non potuit Erricus a Lotharingia, hoc ejus consanguineus adeptus est, Corolus a Lotharingia, qui Societatem amplexus anno MDCXXII. dignum se Ignatio alumnum praebuit.

Origenem olim narrant, martyrii cupiditate flagrantem, domo puerulum profugisse, vestibus relictis, quas parentes, ne prodiret, occultaverant: simile quidpiam de P. Carolo Pharaone Annales nostri tradunt: qui cum ambiret Societatem, videretque sibi a parentibus, quam enixe petebat facultatem negari, nudus, et linteo solo involutus, domum Probationis e paternis aedibus profûgit. Sane religiosa vita, si Bernardo credimus, martyrium est horrore quidem mitius, sed diuturnitate molestius. Hic illustri facto vocationem religiosam defendit; Basilius Bengochea, nobilis pariter adolescens, eandem prudenti dicto retinuit. Irrepserat insciis parentibus in Ovetensem Probationis domum, negabatque se abiturum. Instabat contra pater, et filium repetebat, armatus Castellae senatus decreto, quo juvenis exire domo Probationis, et suis restitui jubebatur. Anxios Patres liberavit non levi solicitudine puer ingeniosus. Promisit se discessurum, si, degravium theologorum sententia, manere sine gravi noxa non posset. Assensit parens, fori quam theologiae peritior: erat enim regius in Aragonia celebrisque judex. Theologos, id qui affirmarent, cum non inveniret, novitius in possessione mansit. Non dissimilis animus alterius cujusdam anno MDCI. tironis fuit, sed acrior pugna. Cum fugam e paterna domo ad novitios Avenionenses captaret, obvium habuit fratrem, cui fraterna consilia jamdudum suboluerant. Dum ab eo retinetur in limine, injecta manu, non sine clamoribus et altercatione, pallium, quo attinebatur, dimisit: et ex AEgypto in monstratam divinitus terram eo laetior, quo levior et expeditior, evolavit. Ad clamorem excitatus amborum parens, ubi rescivit factum, procurrit Avenionem. Filium minis primo, deinde blanditiis lacessit, sed utrisque fortiorem. Rursum paternam objicit auctoritatem, imperio remiscet preces, demum abjicit se ad pueri pedes, muliebriter ejulans. Advolvitur vicissim genibus parentis maestus, at fortis puer; et ne filio vitae melioris conditionem carissimus pater invideat, obtestatur. Haerebant flentes tacitique, alter in alterius coplexu: neuter tamen cedebat alteri: donec senex ira et dolore animam intercludentibus, repente concidit. Accurritur; relevant, fovent, consolantur. Adolescens ad Deiparam confûgit, obsecrans ut meliorem patri mentem subjiceret. Annuit precibus Virgo: senex domum placatior se retulit. Pugnam hanc feliciter confectam excepit altera nec minus adolescenti gloriosa. Tumultuantur affines: raptum patri filium, et abductum fraude mala clamitant; neque ratio commodior ad mitigandos animos visa, quam si patriam juvenis ipse peteret; ac tempestatem, quam concitaverat, sedaret Jam ea tironis virtus erat,

quae in hoc certamen committi tuto posset. Ivit, nec affines convenisse privatim et placasse contentus, prodiit in concionem, deque dignitate divini obsequii, ac religiosae vitae utilitatibus tam luculenter et pie peroravit, ut approbanti populo suum quoque suffragium adscribere familia omnis coacta fuerit.

[Note: 55. Religiosae vitae vel in ipsa morte amor.] Servandarum ardor animarum nobilem Anglum adolescentem Thomam Penum impulerat Societatem ut ambiret. Deus, cujus aeterna nos latent consilia, sancti desiderii mercedem illi maturam rependit; ulterius ut progrederetur noluit. Faciebat stipendia in exercitu Anglicano Bononiae in Gallia, haeresi adhuc infectus. Ab amico suaviter ad concionem in templo nostro perducitur. Audivit; vidit veritatem et amavit; ac simul acri succensus est cupiditate nuncium armis profanis et seculo remittendi. Audomaropolim festinat: admittitur in Seminarium Societatis: at lenta confectus febricula tabescebat. Revisere patriam cogitur a medicis. Ad matrem haereticam, ad obstinatos in errore cognatos ne reverteretur, delituit, in patria gloriosus exul. Cum tamen coelum natale nihil ejus valetudinem adjuvaret; metuens ne inter hostes Fidei supremus ipsum dies occuparet, Audomaropolim insalutata matre se retulit: ac Societatem, ut in ea saltem moreretur, enixe postulavit. Negari, quamvis aegro et nullam spem salutis ostendenti, non potuit quod Deo, ut satis apparebat, impellente flagitabat. Expectandum tamen P. Provinciae Praepositi responsum censuit collegii rector, aut P. Visitatoris, qui propius aberat. Sed moram quantulameumque non ferebat ingravescens morbus. Tunc rector instinctu arcano motus, Quoniam, inquit, te jam nostrum agnoscimus, neque duidquam nobis obedientiâ potius est, age sane, ut vivas tandiu, dum optatae litterae perferantur, jubeo. Sensit imperium morbus, et se remisit. Adolescens, perlatis denique litteris, quasi hoc unum praestolaretur, edidit vota; Socios suavissime complexus, ex hac vita migravit.

[Note: 56. Parentes et consanguinei a fortibus novitiis expugnati.] In Messanensi Probationis domo numerus erat ingens lectissimae juventutis anno MDCV. Pietas et constantia par. In iis dignus videtur juvenis, cujus virtutem historia non sileat. Erant nobili et opulentae matronae Messanensi quatuor filii. Horum tres Societatem ingressi quartum exemplo pellexerant, nec ullis eum precibus aut minis avocare mater ab imitandis fratrihus poterat. Venit igitur ad Patres supplex: rogat enixe saltem ut sibi ac familire suae solatium istud et columen relinquant. Enimvero affirmant nunquam admissum iri adolescentem ipsa invita: puer negat aliam sibi vitae conditionem ac fratribus futuram. Irata majorem in modum parens eum colloquio et aspectu fratrum arcet; castigat verbis durioribus; demum testamento, si vitam capessat religiosam, exheredem scribit. Quid juvant tot vincula, cum Christus tratjit? Rupit ea generosus adolescens, et exheres ac nudus Christum vocantem sequutus est.

Plus multo dimicationis cum alia matrona ejusque adolescente filio, Parmae fuit. Priusquam ille ad tirones aggregaretur putavit matrem de fuo consilio faciendam esse certiorem. Nihil ab ea videbatur imminere periculi; quippe studiosâ pictatis, et nostri nominis amicâ. Sed quam raro naturam pietas vincit! quam aegre maternus amor cedit! Simulat matrona se boni omnia consulere: brevem, nihilominus impetrat moram; ac filium interea donis, promissis, nuptiarum amplissimarum conditionibus, expugnare studet. Sensit insidias adolescens; ac matrem in secretum advocat conclave, quasi cum ipsa de negotio majoris momenti, remotis arbitris, acturus; nec lacrimas illa tenuit, satis gnara quid filius vellet. Ubi vero explicatius mentem suam aperult adolescens, tanto maerore oppressa est, ut quot ille verba mitteret, tot spiculis ea perfodi videretur. Accurrit trepida familia, et facto velut impetu, juvenem machinis omnibus adoritur per dhs decem: manus prope dedit. Unus angebat illum praecipue metus, una religio, tanto periculosisor, quanto speciem pietatis majorem prae se ferebat. Verebatur ne si diutius resisteret matri, dolore victa interiret. Nutantem Soror, virgo Christo dicata confirmavit virili oratione; imbecillitatem expiobrans, et Christum ipsi parentum et omnium rerum loco debere esse dictitans. Pudore incensus adolescens propositum urgere statuit. Mater, adhibitis nequicquam ad eum expugnandum consanguineis, denique virum insigni auctoritate et eloquentia praeditum

submittit; qui omnibus dicendi lenociniis mentem teneram captans, agnovit humanam sapientiam divinae, quae in puero loquebatur, non posse resistere. Ad ipsum denique Parmae Ducem supplex ac maesta parens adit, filiumque repetit. Dux prudentissimus, audito adolescente, auctor matronae fuit ut incoepto desisteret, nec sibi filioque perniciem a Superis ultoribus arcesseret. Inops consilii auxiliique misera mater, ipsa per se se constituit experiri extrema omnia; postulat ut filii videndi copia sibi fiat, saltem intemplo. Diu reluctatus adest. Omnes in formas amor ingeniosus parentem anxiam convertit: precibus minas, imperia blanditiis, filentium fletibus, miscuit. Vix temperabant a lacrymis qui aderant. Solus juvenis, oculos immobiles defigens solo stabat, sibi exploratam Dei voluntatem esse affirmans, se Deo duce id cepisse consilii, eodem duce et auspice quod inchoasset perfecturum. Tum subito procumbens in genua, Peto mater, inquit, ut benedicere filio amantissimo velis. Precantur idem omnes: jamque adstantium comploratione concursuque propemodum expugnata manum ad benedicendum attollebat, cum exurgens, Apage te, exclamat, neque matrem posthac voca, quam denique mori coges: et furiosa discedit. Postea tame se collegit, et filii constantiam admirans, ut ipsi res bene verteret pie precata est.

Magnum profecto virilis animi documentum in provincia Veneta dederunt nostri tirones anno MDCVI. cum ex urbibus Venetae ditionis cedere coacti fuimus. Molles surculos Societati recens insitos non fregit repentinus turbo; gemmas e tenero cortice vix erumpentes tam tristis pruina non decussit. Patavii degebant quatuor et quadraginta; ex iis complures Patavio ipso et Venetiis oriundi. Pulcrum fuit cernere pueros militiae Christi vixdum adscriptos, inter parentum, amicorum, et propinquorum complexus lacrimasque, siccis oculis ac serena fronte in exilium voluntarium proficisci; et quae semel pro Christo dimiserant, iterum quasi relinquere. Spectaculo civibus erat, credo item coelitibus, adolescentum modestia in direptione domus; alacritas in perferenda plebeculae protervia, satellitum ac militum atrocitate; demum itineris, propter multarum rerum penuriam, incommodis. Accessit aliud, ad commendandam teneri gregis constantiam praeclarum. Promulgato Venetiis decreto cavebatur ne religiosarum familiarum tironibus, qui cessissent urbe, jus ullum in paterna bona foret, nisi patriam repeterent intra mensent. Hoc metu adeo non debilitati juveniles animi fuere, ut unus adolescens, cui promissa quidem ante aliquot menses Societas, at nondum data fuerat, contemplatus Patres navim conscendentes, in eandem se conjecerit; initium tirocinii ab illustri exilio facturus. Dignus quoque annalium memoria juvenis alter, cui ut fuerunt majora subeunda certamina, sic laus constantiae major debetur. Is honesto genere Venetiis natus ternos fratres patrimonii locupletis heredes reliquerat, ut coelestem thesaurum in Societate compararet. Vix religiosae vitae agrum, in quo praecipue thesaurus iste latet, suis omnibus fortunis emerat, cum ejus mater ac fratres duo migrant ex hac vita. Supererant soror nubilis ac tertius frater: sed ille procul in Germania negotiorum gravi et molesta procuratione districtus tenebatur. Continuo tironem propinqui urgent ut in vacuam obitu fratrum succedat hereditatem; et rei familiari, superstitis fratris absentia destitutae, subveniat. Cum nec spe, nec precibus, nec sororis orbitate, aut fortunarum periculo moveretur, advolavit frater ipsius e Germania; sed Venetias ingressus in morbum incidit, mox negotii male gesti causa in carcerem conjicitur. Interim Societas Venetiis cessit. Rursum igitur juvenem familiares et propinqui obtestantur ut dimissam ab urbe Societatem dimittat ipse quoque: opportunitatem dari magnam rei sine dedecore conficiendae: unum esse qui sustinere familiam ruentem possit. Surdis auribus jactata omnia: stetit invictus puer, ac rerum, quas non jam suas ducebat, curam partim iis ipsis quorum intererat, partim Societati permisit.

Hic opum cupiditati et caritati affinium generose restitit: alius intentato etiam necis terrore et cruciatu fortior in Polonia fuit. Educatus in aula Principis haeretici, et omnibus pravae sectae mylteriis diligenter institutus; cum spem magnam ejus aliquando propagandae faceret, propter ingenii perspicaciam et indolis bonitatem;

venit, Deo ducente, Calissium, Poloniae urbem: ubi oborta coelesti luce, deposuit haeresim, et in Societatem se recepit. Peracto tirocinio, Lublinum studiorum causa missus, obvium in itinere dynasten hunc haereticum habuit, cujus domi fuerat educatus. Ab eo catenis oneratus est. Trahebatur adolescens religiosus a duobus satellitibus, latronis instar, inter catholicorum gemitus, et haereticorum ludibria. Postquam in oppidum et aedes Principis ventum est, vocantur adolescentis parentes, illisque jactura fortunarum et exilium indicitur, nisi filium de sententia moveant. Nullis lacrymis aut precibus movetur juvenis. Vocantur doctores erroris, theologiae profanae magistri, et vincuntur. Viris in hac arena victis succedit femina, uxor Principis, patrona haereseos. Arma feminea difflavit modestus et eloquens puer, ac proterviam fregit. Perferuntur interim ab antistite Cracoviensi ad dynasten litterae, et a Posnaniensi Palatino, quibus rogabatur ut missum adolescentem faceret, ac Societati redderet. Ille vero adeo istis permotus non est, ut etiam illi ferreas injecerit compedes, vestem militarem male curtam imposuerit, inedia torserit; omnibus denique modis pessime multaverit. Sex menses abierant; nihil de saevitia barbarus, nihil adolescens de constantia remittebat. Ventitabant clam ad eum in fordido jacentem et vinctum angulo famuli, quos Christianis mysteriis imbuebat. Eorum operâ scripsit ad sacerdotem Societatis, quo magistro novitiorum usus fuerat; negabat se laetiorem unquam exstitisse: gratias immortales agebat Deo quod dignus haberetur, qui pro nomine et Societate JESU quidpiam incommodi toleraret: atrociora deposcebat. Interim a famulis commiseratione motis illi subministratur lima, qua sensim compedes attrivit. Iis comminutis evolat ante lucem; relicto quod in vinculis elucubraverat, carmine, et ad haeretici delubri valvas affixo. In fuga chartas quasdam a se scriptas et discerptas per viam dissipavit: ipse oppositum iter institit, ac milites indicia chartarum secutos eludens, ad amicum facti conscium, inde in vicinas Societatis aedes evasit.

[Note: 57. Apostolicae vitae rudimenta in novitiis.] Est hoc in more Societatis positum, ut novitii piam aliquam peregrinationem obeant, in qua et exercendae et probandae virtutis non paucas occasiones nanciscuntur. Roma profecti anno MDCVIII. docendo passim obvios, et adversa multa perferendo, pulcherrima vitae Apostolicae rudimenta posuerunt. Ultro se victu necessario defraudabant, ut egentibus, quos annonae vexabat caritas, benigne facerent: nec ostiatim pigebat corrogare quod aliis erogarent. Adiungebant se facinorosis, quos eadem obtulerat via, eosque salutaribus consiliis instruebant. Quin haereticum hominem reduxerunt in rectum veritatis iter: catholicum alium, fugam turpem ad Mahometanos meditantem in Fide continuerunt: alium aestuantem vindictae cupiditate inflexerunt ad concordiam: qui deinde gratias agens Deo maximas, quod istos sibi angelos salutis duces misisset, hospitio fessos, beneficii memor excepit. Alii haud segnius in Urbe, quam isti foris, rem gesserunt. Domo tres prodierant aurae liberioris circa pomerium captandae causa. Mendicum conspicantur incubantem vili stramento, et lamentabili questu praetereuntes inclamantem. Lurida facies, arida corpore in exsucco pellis; ulcera putrida sanie fluebant ac tabo. Subeunt propius, rogitant quid velit. Ut aliquis me deportet in nosocomium. Praesto sumus: ac dicto citius palliis injectis fere nudum operiunt: duo submissis utrinque brachiis medium excipiunt, tertius collum caputque sustentat. Ea res incredibile dictu est quam multos ad Dei Societatisque laudem exciverit: nec verba tantum, sed operam et manus plerique admiratione moti attulerunt, multi liberaliter stipem ingessere; plurimi pios gerulos plausu et secundo clamore sequebantur. Venere tandem in vicinum valetudinarium; at occupatis aegrorum multitudine cubilibus, novum hospitem ibi deponere non licuit. Ergo in aliud procul perreptandum, aucto semper concurrentium et approbantium agmine. Osculati dulce pondus tirones, gratiis a mendico et a populo circumstante actis, domum se retulerunt, bene feriatum diem existimantes. Sic arma evangelica tractare discunt pueri, quae annis procedentibus expediant in acie justa viri.

Imitatus illos rectius fuisset infelix adolescens, qui admissus Coloniae in Societatem, dum alia versat consilia, et domi sedet imminentis exitii securus, tantam vim sanguinis evomuit, ut nulla medicorum arte inhiberi potuerit. Monitus

de confessione peccatorum instituenda, illam in sequentem diem distulit: sed diem sequentem non vidit, et nocte per summos dolores exacta, misere periit. At pucro Avenionensi parens inconsultus exitium attulit. Interceptum filium per homines appositos, cum peteret domum probationis, abduxit, exploraturus constantiam, vel potius labefactaturus pietatem, ut brevi contigit. Nec secuta tardo pede poena. Puerum nec opinantem in ipso paternae domus limine, adorti motâ temere rixâ ganeones, explosis derepente ferreis fistulis, exanimem straverunt, intactis qui adstabant lateri, aliquot pueris. Excitatus repentino tumultu parens accurrit, et in confossi filii cruento cadavere suum scelus agnovit. Alteri eadem in civitate divinitus concessa vita fuit, ut longiores perfidiae poenas exsolveret. Periculoso languens morbo S. Ignatii opem imploraverat, votumque conceperat religiosae militiae sub ejus vexillo capessendae. Postea oblitus voti, oblitus beneficii, aliam vitam, alios mores induit. Rediit morbus multo violentior: luxatis contractisque turpiter membris, ligneis furcillis aegre nitens, deforme spectaculum, simulque documentum, intuentibus exhibuit.

Divinae pariter Justitiae exemplo, quamvis dissimili, excitatus Germanus adolescens [Note: 58. Adolescens ad vitam religiosam eventu memorabili adductus.] e seculo fugit in Societatem anno MDCIX. Iter habebat Fuldâ, quod oppidum est Germaniae haud ignobile. Ibi sacerdos obierat, Fide quidem ac religione integra, sed moribus corruptissimis. Inter cetera flagitia, quae enumerare longum sit, scortum paene justae uxoris loco alebat domi. Correptus morbo, et in ultimum adductus discrimen, de muliercula dimittenda cogitavit, ac sacerdotem Societatis arcessivit. Quod ubi sensit illa, expedit lacrymas, preces adhibet: obtestatur ut molestas, et inimicas restituendae valetudini, confessionis curas omittat, vel paulisper differat: brevi fore ut convalescat; ita polliceri ac sperare medicos: nec a se quidquam desideratum iri, quo spem illorum ratam faciat. Credidit infelix; et lacrymis, precibus; atque adeo prava flagitii consuetudine victus, veram illam exitio suo probavit esse vocem, Qui paenitenti veniam spopondit, peccanti crastinum non promisit. Ingravescit repente morbus, conclamatur aeger, amici ac vicini accurrunt. Moriens sacrum illud poenitentium carmen immurmurabat, Miserere mei Deus. Parantur solennes exequiae a locupletibus cognatis: et quia non leve fortunati obitus omen ac solatium ex eo ducebant, quod sacris ejusmodi verbis pronunciandis esset immortuus, jubent ejus simulacrum ex marmore ad tumulum statui, cum libro, cui cernebantur insculpta illa ipsa verba, Miserere mei Deus, grandioribus et inauratis characteribus. Opere perfecto, cum omnes ad visendam sepulcri nobilis molem concurrerent, animadvertunt desiderari postremas sacri versiculi voces, ac restare solas quinque litteras, Miser: reliquarum vestigium exstabat nullum. Funeris curatores attoniti; et flagitiosae, quam sine sacramentorum praesidio sacerdos impius clauserat, vitae conscii, manum operi velut imperfecto admoveri jubent. Reponuntur sedulo litterarum elementa. Sed frustra. Quam nullo usu sacras voces mendax lingua cecinerat, easdem tam vano labore in infami busto incidere ars elusa studuit. Postridie, derasis reliquis, solum ferale verbum, Miser, apparuit: neque amplius manifestae Numinis seram poenitentiam condemnantis sententiae repugnare quisquam ausus est, ac reliquas pii carminis partes attexere. Sic memorabile coelestis irae monumentum, et visendum posteris elogium triste mansit. Quod adolescens cum legeret, tantus bonae mentis juvenem divinae justitiae terror invasit, ut beneficium Ecclesiasticum, jam paratum ac desponsum, ultro abdicaverit, Romamque, ad jacienda vitae religiosae fundamenta, se contulerit.

Solverant e portu Balearico facturi vela in Hispaniam Socii decem anno [Note: 59. Novitii probitas admirationi Mahometanis est.] MDCIX. Navim probe instructam Algerianae rates quinque invadunt. Certatum acriter totis sex horis. Turcae facto in debellatum denique navigium impetu, milites, vectores, nautas, alios immanitate barbara contrucidant, alios constringunt vinculis. Nostros homines contumeliis affectos archipirata Lutheranus in sentinam detrudit, cum vulneratorum et morientium turba miserabili. Perventum est Algerium quatriduo. Captivi expositi conjiciuntur in angustum et humidum ergastulum, cujus fetore vir Dominicanae familiae religiosus, et adolescens candidatus

Societatis, enecti sunt. Reliqui e nostris gravibus morbis vexati vitam aegre admodum retinuerunt. Venales in foro deinde omnes propositi varios heros sortiuntur. Plurimum timebatur tribus e Societate tironibus, quorum aetas virtusque tenera majoribus patebat insidiis. Unum pretio non levi mercatus est Turca nobilis, ea mente ut juvenem, indole ac forma liberali praeditum, ad Mahometanam traduceret superstitionem, et heredem adoptaret sibi. Ergo Turcica veste quamlibet invitum ac reluctantem induit: adjicit alia, quae tantam spem decerent, ornamenta. Non tulit diu personam alienam fortis adolescens: deripit vestem, Turcicum capitis tegmen proterit; relictam in summo vertice capillorum partem, quod insigne quoddam ac professio sacrilegae religionis est, resecat: Mahometem execratur. Quid audierit ab hero impotente, quid tulerit, conjici facile potest. Debilitatus fustibus, vulneribus et cruore coopertus, vicit. Nunquam sibi visam augustiorem Christianae speciem religionis fassus est herus infamis, ac tantam virtutem indignam ratus, quae diutius servitute premeretur, adolescentem facile passus est in libertatem vindicari. Eadem reliquis, post similia certamina, paresque victorias, licet paulo tardius, nec nisi post menses undecim, est reddita.

[Note: 60. P. Caroli Floydi vocatio ad Societatem.] Memorabile quiddam habet P. Caroli Floydi ingressus in Societatem. Olim Anglicani Romae collegii alumnus, et praeferoci adolescens ingenio, magna turbarum pars fuerat, quibus Anglicanum illud Seminarium, ut explicatum est Libro XIII. jactatum diu fuit, ac paene convulsum. Non mediocrem apud aequales doctrinae ac probitatis collegerat opinionem. Quo plus illi credebatur, eo gravius nocebat. Reversus in patriam turbare, ac popularium odia in Patres Societatis accendere perrexit. Sed captus, et catholicum ob nomen conjectus in vincula, denique capite damnatus, aperuit oculos, quos vitiosa cupiditas, et imbuta felle malevolentia excaecarat. Tantus eum incessit odii contra nos inique suscepti dolor, ut crimen satis expiari non posse putaverit, nisi Deo se totum in ipsa Societate devoveret: ac ne mutandae mentis facultas esset, voti religionem interposuit. Interim amicorum cura nummisque carcerem, ac necis indictae poenam exilio mutavit. Romam nihil cunctatus contendit pedes, veniam a Patribus, profusis lacrymis, oravit; neque prius conquievit, quam a Praeposito Generali acciperetur in Societatem: in qua tirocinium anna MDCXI. singulari pietatis laude posuit.

[Note: §. XXVII. ALIQUI DESERTORES SOCIETATIS GRAVIBUS AERUMNIS, AUT MORTE LUCTUOSA MULTATI.] Quanto laudabilior tot illustrium, quos hactenus recensuimus, tironum virtus; tanto foedior est nonnullorum, vel inito tirocinio, vel editis etiam votis, a Societate recedentium levitas; tanto poena, quam ultori Deo persolvunt, justior. Illud ipse confessus olim fuit impiae defectionis non semel reus, Christianus Frankenius, in litteris anno MDXCIlI. ad Aquavivam scriptis, in quibus suum deplorat infortunium, et aliorum, qui postquam a Societate desciverunt, aut citâ morte, inquit, rapiuntur; aut in crapula et Venere demersi, vitam infelicem ac foedam trahunt. Subdit mortem a se vocatam saepius, adeo ipsum pudebat sui ac poenitebat! Quibus e verbis vindicem in ejusmodi desertores Dei praeporentis manum facile quivis agnoscat. Docuit hoc ipsum Georgius Thurinus. Annos plus viginti vixerat in Societate, acer, ingeniosus, et eloquens; quod illi fraudi fuit. Dum enim his phaleris, neglecta virtute, nimium gauder, auraque populari pascitur, fastidire coepit Societatem, ut angustam suis votis, meritis iniquam, gloriae invidentem. Ergo, rupta quam illi et Christo dederat, fide, non mediocrem boni concionatoris, id quod cupidissime ambiebat, famam adeptus est, ac praecipuum etiam dignitatis Ecclesiasticae, in aede primaria Lovaniensi, locum. Is primus poenae gradus fuit. Successus ingens leves animos male inflat; locus editior infirmo capiti vertiginem incutit, et ad exitium est praeceps. Quam hactenus utcumque coluerat, despicere atque insectari Societatem coepit: cujus tamen veluti lacte nutritus, ad hanc eruditionis et famae amplitudinem adoleverat. Inter haec Trudonopolim negotii causa proficiscitur. Ibi lustrabatur exercitus. Stabat composita in foro acies, et in suos ordines descripta. Convenerat spectandi studio civitas: aderat ipse cum urbis gubernatore, in meniano conspicuus. Dum in

auras inanes, ut fit, exploduntur a militibus ferrei tubuli; unus casu, vel potius divina manu regente, illi utrumque pedem, quem e Societate male extulerat, nemine omnium qui spectabant in conferta circum turba, violato, trajicit. Confractis ossibus, in vicinas aedes, ac triduo post ad tumulum, elatus est.

[Note: 61. Bartholomaei Blondi luctuosus exitus.] Degebat in Romana Professorum domo P. Bartholomaeus Blondus, gratia et auctoritate apud principes civitatis, eloquentiae fama non vulgari apud populum, florens. Oris dignitas erat magna, magna sermonis et profluens copia: facilitas in familiari congressu et elegantia singularis: virtus modica, totque dotibus acceptis a natura nequaquam par. Ita, quantum externis ac primoribus nonnullis placebat, voluptatem ex ejus ingenio ad omnes delicias urbanitatis mire facto captantibus; tantum displicebat Aquavivae, Sociisque primariis, aliud in Societatis sacerdote quaerentibus: adeo ut ad Novellariensem probationis domum fuerit ablegatus, ut vel poenas lueret loci solitudine; vel indolem, objectis tironum exemplis, emendaret. Sed morbo tentatus, Romam brevi ad natale solum revocandus fuit. Ibi, dum comitate sermonis, et concionum celebritate, insinuat se se in virorum illustrium familiaritatem; dum in seculi nugis totus est, religiosae disciplinae immemor, privatis commodis deditus, dicenda pariter ac tacenda effutiens; magnam attulit nostris solicitudinem, quorsum haec evaderent metuentibus. Saepe animum juveniliter evagantem circumscribere tentaverat Aquaviva: saepe devincire solita benignitate, alias minis perterrefacere: nihil istis artibus profecerat. Blondus adversus increpantem ferox, contra blandientem protervus, vix spei quidquam bonae reliquum faciebat. Nec promptum erat dimittere hominem e Societate, tanta patronorum auctoritate gratiaque subnixum. Consultus Pontifex rem arbitrio Praepositi Generalis permittit; negans per se stare quin abire juberetur, si Societatis rationes id postularent. Itaque pridie Cal. Sextiles anni MDXCVI. dimissus est, offensione publica, quam plerique timuerant, plane nulla: maxima etiam instituti nostri commendatione, in quo nihil esse antiquius virtute vera intellectum est. Aliquos tamen Aquavivae justa severitas ab eo tantisper abalienavit. AEgre scilicet ferebant hunc a nobis rejici, quem ipsi tandiu in amicitiam recepissent. Sed considerato attentius Blondo, errorem ultro deposuerunt. Ipse Societatis veste ac nomine, tanquam secundo vento, defectus, cum in Urbe concionari coepisset, ita relanguit, ut medio in curriculo conciones omittere coactus sit. Gravibus postea diuturnisque morbis implicitus, demum scabie quadam coopertus, vitam insuavem diu traxit. Ac ne quis ultorem Deum instare misero dubitaret, admotis oculo uni male sano Sancti Ignatii reliquiis, utrumque prorsus amisit: quasi degenerem filium Ignatius non agnosceret. Atque utinam saltem animo caecutienti reddita lux fuisset! Sed eo vesaniae processit, ut Superum conspectu et colloquio dignatum se diceret, ex iisque cognovisse vitam sibi ad plures adhuc annos superstitem ac salvam fore. Qua spe deceptus, dum consilia medentium negligit, extremisque sacramentis communire se spernit, mortem salutaribus praesidiis destitutam obiit. Vulgata res illos dedocuit, quibus fucum fecerat: simulque ostendit in religiosis viris externam quandam honestatis, elegantiae, facundiae speciem, tanquam florem, cito marcescere, cum germanae radix virtutis exaruit.

[Note: 62. Marcus Antonius de Dominis e Societate dimissus.] Non Societati tantum, sed Ecclesiae toti gravis fuit Marcus Antonius de Dominis, a nobis dimissus, inter quos ab anno MDLXXIX. ita versatus fuerat, ut eruditionis, eloquentiae, et ingenii famam obtineret majorem, quam religiosae pietatis ac prudentiae. Quamobrem Claudius Aquaviva Romam illum evocavit, ut ambiguam indolem coram facilius regeret, aut corrigeret. Interim Episcopus Segniae, in Dalmatia, Antonii patruelis, illum expetiit. Profectus in Dalmatiam est: ubi licentius quam religiosum virum decet, agere, et mentem erroribus peregrinis inquinare coepit: tum etiam ambire honores Ecclesiasticos, eoque patrocinia externorum principum et amicorum corrogare. Itaque per ipsos effecit ut Segniensis Episcopatus sibi mandaretur: ac simul missionem e Societate postulavit. Praepositus Generalis ratus amice et honeste dimittendum, qui retineti

praeterea non poterat, illum votis simplicibus (iis enim obstrictus tantum erat) post annos duodeviginti, quos egerat in Societate, solvit anno MDXCVII. Quem vitae postea cursum tenuerit, si quis avet scire, cognoscet e variis scriptoribus. Ad Spalatensem in eadem Dalmatia provectus Archiepiscopatum, eo abdicato in Angliam, haereticorum promissis allectus, anno MDCIII. se contulit, iisque ut gratificaretur, librum de Republica Christiana in lucem edidit. Cum tamen se proborum omnium odiis et sinistra laborare fama cerneret, Romam, hortantibus amicis, venit anno MDCXII. et errores confessus ac detestatus est. Sed brevi rediit ad ingenium. Itaque deprehenso litterarum, quod illi cum haereticis erat, commercio, in molem Adriani conjectus, in ea diem supremum tertio post anno clausit. Detecta postmodum hominis impietate, ac flagitiis gravioribus, quae dum viveret, tenebris involvere studuerat, infelices reliquiae tumulo erutae, et in ipso Florae Campo, quae Urbis platea celebratissima, cum scriptis exustae sunt.

Minore quidem strepitu, at exitio non leviori poenas desertae Societatis dedit Raphael Basilides, patria Ruthenus, nobilis familiae, at schismaticae, catholica soboles. Eam ob rem parentibus ac propinquis invisus, in Pontificium Vilnae Seminarium, ac deinde in Societatem receptus fuerat. Sed qui tantam prae se tulerat in catholica Fide contra propinquorum odia minasque retinenda constantiam, levissimis difficultatibus ac molestiis turpiter expugnatus est: et qui strictos contempserat gladios, spinis quibus religiosae cinguntur rosae, confixus periit. Primum illum pietatis gustum, quo tanquam lacte novitia virtus alitur, exarescere sensim passus, delicta leviora parvi facere; obsequi animo; bene admonentes aspernari; eo denique prolabi, ut omnibus, quae mentem aegram restituere poterant, remediis frustra tentatis, amandatus fuerit. Recepit se in fraternam villam: ubi dum silvam, quae caedebatur, invisit, sub annosam et ruentem quercum incurrens, mole immanis trunci prostratus, et eodem loci ac temporis vestigio sic obtritus est, ut sparsum late cerebrum, et ossa capitis comminuta, vix colligi ad sepulturam potuerint.

Matthias Fringerus, in domesticae rei adjutorum ordine collocatus, excussit jugum obedientiae, cui collum pervicax per annos quatuordecim nunquam, ut par est, subjecerat, et a sacra militia transfugit ad profanam. Sed in hac nihilo quam in illa obsequentior, duriora hominum esse imperia, quam Christi, sensit. Vexillum sequi, agere excubias, pernoctare sub dio, audire centurionis nutum, et certam ad mortem illo jubente ruere, durum otioso congerroni atque intolerabile visum est. Monitus non semel verbis ac verberibus, assignatam tamen stationen in castris deseruit. Ergo violatae disciplinae damnatus Viennae, ante collegii fores raptus est ad militare supplicium: ibi enim platêa flagitiosis ejusmodi plectendis opportuna. Locus ipse cogitationem injecit pristinae conditionis. Agnovit ultro poenas luere se desertae Societatis; neque sibi ex eo tempore diem ullum serenum illuxisse confessus est. Extremo in discrimine opem illorum imploravit, a quibus desciverat; eorumque benignitati et curae salutem suam credidit, quorum in coetu et sanctius vivere, et honestius mori potuisset.

Alius item rei domesticae administer, in collegio Moguntino, nescio quid corraserat litterarum aut e libris furtim volutatis, aut e quotidiana cum viris aliquot litteratis consuetudine. Putavit homo sui malus aestimator culinam, aut aliam id genus rei familiaris partem, indignum esse ingenio non humili stadium: sacerdotis, ac doctoris etiam, gradum expetivit: cumque obstructam utrique viam in Societate cerneret, ab ea defecit. Sacris postea initiatus Ordinibus, et regendae paroeciae praepositus, cum ob inscitiam et mores incompositos male rem gereret, loco motus, paralysi constringitur. Dum salubres illi curandae peteret aquas, curru excussus ad terram affligitur, et impacto fronti clavo praegrandi ferreo, qui modiolum rotae stringit, et in axe continet, subito exanimatus est.

Admissus Brunae ad tirocinium juvenis non obscuro loco natus, dum pietatis exercitationes consuetas, et religiosi tironis officium negligentius, ac dicis causa, implet, de repetendo seculo cogitavit. Id secum volvens, externo cuidam

famulo certum in diem locumque condixit, quo tirones ituros deambulatum prospexcrat. Monet illic ut adsit cum equo, tanquam ad venationem accinctus. Constituta die domo prodit ipse cum duobus novitiis, quos paulatim in destinatum, ubi famulus praestolabatur, locum deduxit. Ut hominem conspexit, rogat quasi ignarus, quem opperiatur; et in equum insilit, velut ludibundus, atque artem ostentaturus. At equus antea mansuetus ac tractabilis, tanquam indignatus sessoris perfidiam, furit: ac rursum prorsum habenis perfractis ruens, dejectum adolescentem et allisum solo proculcat. Sic misere periit qui abjecto divinae servitutis dulci freno, tanquam equus contumax, gubernantem Deum, studio pravae libertatis, excusserat.

Benignius a Superis actum est cum aliis quibusdam. Eorum unus letali vulnere appetitus ab inimico, Ignatii notum ac salutare nomen inclamavit. Immerentem ac prodigum filium audivit Sanctus Pater. Arcessitus confestim chirurgus inspecto vulnere pronunciat juvenem exacta nocte moriturum: plagam tamen, ne nihil ageret, obligavit. Noctem precando extraxit aeger, sancte promittens rediturum se ad Societatem, si viveret. Ratum habuit votum Ignatius. Mane integer ac sanus repertus est, ac promissi memor Societati se restituit; in eaque perseverans debitas pro recepta corporis et animi sanitate gratias agere non cessavit.

Alterum violati quoque sacramenti reum B. Pater eadem benignitate ad pristina reduxit castra. In Indiarum angulum relicta Societate profugerat, duxerat uxorem, susceperat liberos. Nec opinanti spectandum se offert Ignatius, vultu ad terrorem composito; perfidiam exprobrat, minas ingerit; ac manum, veluti vindicare ac reprehendere suum vellet, injicit. Quo aspectu sic desertor est perterrefactus, ut continuo se dederit in viam, ac trecentas permensus leucas non conquieverit prius, quam adveniens Mexicum Societati totum se redderet.

[Note: §. XXVIII. CONGREGATIO SEPTIMA GENERALIS.] Finem huic posteriori Tomo Partis V. Historiae Societatis imponet septima Congregatio Generalis. Cum sensisset Claudius Aquaviva aetatem in dies magis ingravescere, cogitavit anno MDCXIV. de Vicario Generali nominando, qui, se mortuo, curam Societatis gereret, uti fuerat a sexta Congregatione graviter commendatum. Id quidem a Praepositis Generalibus omnino faciendum praeceperat S. Ignatius: tamen, qua erat animi demissione, a Vicario nominando abstinuit: Ejus exemplum sibi potius intuendum, quam audiendum praescriptum, Praepositi Generales arbitrati, hanc nominationem Patribus post suum obitum permiserant. Id vero cum perturbationibus obnoxium, nec immerito, putaretur; decretum a Congregatione sexta fuit ut Praepositi Generales, ante obitum, scriberent ejus nomen, quem huic muneri praeficiendum existimarent. Cui decreto ut Aquaviva morem gereret, schedam in interiore scrinio reposuerat hoc notatam titulo, Nominatio Vicarii Generalis: simulque monuerat P. Laurentium de Paulis, Procuratorem Generalem ut, statim atque diem obiisset, ea scheda praesentibus Assistentibus, Patri Bernardo de Angelis Secretario Societatis traderetur, qui eam resignaret legeretque. Hanc P. Secretarius cum aperuisset, eas voces legit: Iuxta mentem Congregationis Generalis, eligo Vicarium, si Dominus me evocaverit, et nomino ad id officii P. Ferdinandum Alberum, Assistentem Germaniae, quem spero bene administraturum. Gubernet Dominus IESUS Societatem suam, et peccata mea suo sanguine deleat. Amen, Romae 23. Martii 1614. Claudius, Societatis IESU Praepositus Generalis. Huic nominationi omnes applauserunt. Erat enim P. Alberus moribus candidissimis, acer ad res gerendas et attentus: diligens idem et diuturno usu negotiorum limatus: creatus omnium suffragiis, nullo excepto, Assistens Germaniae. Huc accedebat, quod Assistentium esset antiquissimus ordine professionis; ita ut haec nominatio nihil haberet invidiae, nihil offensionis. Nullam interposuit moram Vicarius quin Congregationem Generalem indiceret. An eam anno MDCXV. exeunte convenerunt electi e provinciis omnibus Patres, ad subrogandum P. Claudio Aquavivae Societatis universae moderatorem. Significatum fuerat omnibus ut adessent pridie Nonas Novembris: quamvis enim lex et consuetudo ferat ut sexto post excessum Praepositi Generalis mense, habeatur conventus

ad successorem designandum, nihilominus tempus illud prorogare placuit, ne Patrum adventus in aestivos calores incurreret, per quos Urbem ingredi periculosum. Nonis Novembribus consederunt omnes, numero quatuor et septuaginta. Quos cum Pontifex fausta precatione esset prosecutus, statim actum est de creando Praeposito Generali Societatis, et capita tredecim proposita fuerunt a Vicario Generali, praeter alia jam indicata in Constitutionibus, quae in eo examinari et expendi oporteret, qui censeretur idoneus huic muneri, et illum elapso quatriduo eligendum declaravit.

[Note: 63. R. P. Mutius Vitelleschus creatur Praepositus Generalis Societatis JESU.] Aderat praestitutus electioni dies, nempe XVII. Cal. Decemb. Vicarius rem divinam in templo fecit, ac sacrum Christi corpus laturis suffragia Patribus distribuit. A sacrificio itum est in aulam interiorem, in quam inclusi de more sunt; habita oratio Latina, fusae preces. Ventum ad suffragia; et quarto, ut loquuntur, scrutinio, id est post repetita quater suffragia, renunciatus est Praepositus Generalis P. Mutius Vitelleschus, Romanus, Assistentis Italiae tunc munus gerens, et annum agens LII. Decretum electionis hanc in formam editum. Cum in plena et legitimâ Congregatione, collato numero omnium suffragiorum, plus quam dimidia pars omnium R. P. Mutium Vitelleschum nominaverit et elegerit, ego Ferdinandus Alber Vicarius Generalis, auctoritate Sedis Apostolicae et universae Societatis, eligo praedictum P. Mutium Vitelleschum in Praepositum Generalem Societatis IESU. In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. In domo Professa Societatis IESU. Romae die XV. Novembris anni MDCXV. Inclinaverant multorum voluntates in P. Joannem Argentum, magnis in Societate gestis muneribus, nec minoribus in eam meritis insignem. Austriam ac Transsilvaniam sapientissime rexerat: Lithuaniam atque Poloniam Visitator lustraverat. Hunc amici ex ultima Polonia propere acciverant, ac nonnulli Mutio Vitellescho parum propitii, quem aiebant nimis amicum et familiarem Claudio Aquavivae fuisse; tum etiam, favorem sibi multorum et quasi clientelas paravisse, quorum suffragiis ad summam Societatis praefecturam niteretur. Nam hunc rumorem incaluisse, sed statim etiam refrixisse reperio; quod nullis, opinor, idoneis argumentis conjecturisve foveretur. Illud certius, conatos esse nonnullos, adhuc superstite Aquaviva, ejus cum Mutio Vitellescho familiaritatem et gratiam rescindere, jactandis suspicionibus, quibus etiam Summi Pontificis aures imbuerunt. Non nesciebat ista Mutius. Itaque supplex Aquavivam adierat, obsecrans ut Assistentis, quod gerebat, munere deposito, liber et quietus, etiam procul Roma, si videretur, degeret. Rejecerat intempestivas preces Aquaviva, et eum bono animo esse jusserat.

Sed parum abfuit quin Mutium voti compotem ipse Pontifex aliud agens faceret. Causa religionis in Gallia laborabat, ob nonnullorum factiones occultas, qui Calvini erroribus patrocinabantur, et Regis adolescentis nomen pravis consiliis obtendebant. Pontifex malo, antequam latius glisceret, occurrendum ratus, legato Pontificio, quem in Gallias destinabat, Mutium Vitelleschum adjungere decrevit. Norat hominis eruditionem, insigni modestia, nec minori sagacitate conjunctam: adhaec facilitatem indolis, et eloquentiae suavitatem, temporum difficultati et asperitati mitigandae opportunam: idque tam alte Pontificis animo insederat, nullis ut precibus eum a sententia dimovere Aquaviva potuerit. Sed rebus Gallicis paulatim in meliorem statum adductis, languescente jam malo, desitum est de remedio cogitari. Mutius interim sparsos de se rumores adversos tanta moderatione animi et constantia pertulit, ut vel hoc uno argumento probaverit falsos; dignusque fuerit judicatus eo gradu, quem ut consequeretur, nihil egerat nisi ut illo se dignum, summarum virtutum exercitatione, praestaret. P. Argentus Patrum congregatorum judiciis, et novem ac viginti, quae fuerant illi tributa, suffragiis ornatus, Mediolanensi provinciae, tum Polonicae regendae, praefectus est: Vitelleschus undequadraginta tulerat. Creato Generali Praeposito producta Congregatio fuit usque ad VII. Cal. Febr. anni MDCXVI. Ac primo quidem additi sunt XVI. Cal. Decembr. ad Patres jure suffragii ferendi praeditos, P. Bernardus de Angelis Societatis Secretarius, et P. Laurentius de Paulis, Procurator Generalis:

itemque P. Nicolaus Trigaltius, Sinicae Missionis nomine in Urbem procurator missus, quamvis constaret ipsi nullum esse jus ad obtinendum in Congregatione locum: quod palam ac diserte declaratum fuit, ne exemplum fraudi esset. Die XIV. Cal. Dec. quaesitum fuit num essent admittendi ad Congregationem quae tertio quoque anno in qualibet provincia cogitur, Provinciales, qui iisdem provinciis praefuissent, si modo tunc adessent; idque extra solitum numerum, si forte illo non continerentur. Censuit Congregatio supra numerum admittendos, non item eorum consultores, de quibus pariter quaesitum erat.

[Note: 64. Sociotas dimissis alimenta non debet.] At XIII. Cal. Decembr. gravior est agitata quaestio. Sacerdos e Societate dimissus Pontifici libellum supplicem obtulerat, quo postulabat ut ab ea, dum vita suppeteret, aleretur. Pontifex Congregationi significari jussit, videret diligenter et expenderet quid juris esset sacerdotibus e Societate dimissis, et â re familiari penitus destitutis, ad alimenta reposcenda. Negotio diu multumque considerato, censuere Patres nihil ejusmodi desertoribus deberi; rogandumque enixe Pontificem ut sarta tectaque Societatis esse jura, moremque pristinum, vellet: praesertim cum multae gravesque subessent causae, quae nihil mutandum in ea re suaderent. Ac primo quidem constabat esse perpaucos ad eas inopiae angustias, post remissum Societati nuncium, redactos; vixque unum alterumve singulis in provinciis reperiri: ac proinde nihil videri causae cur, ob eos paucos, communis aliqua lex ederetur. Deinde illos ipsos ut plurimum iis naturae donis, auctis in Societate atque confirmatis, esse ornatos, ut facile vitam tueri possint, si paulum velint adniti, ac virtutem colere; quam si deserant, multandos potius poena, quam praemio donandos esse. Quod si nihilominus vivere paulo parcius ac durius cogerentur isti homines, haec egestatis incommoda non solum esse stipendium iis jure debitum; quippe qui ob flagitia vulgo non levia dimittantur a Societate; verum etiam frenum, quo nonnulli contumaces, aut otii et commodi sui amantiores, in officio et promissa Deo fide continentur: qui si proclivem exitum patêre cernerent, a Societate facilius desciscerent. Nitebantur praeterea Patres exemplis praejudiciisque gravissimis. Quis enim judex, inquiebant, ad eos alendos tenetur, quos ob manifestum delictum Ecclesiastico beneficio, vel clericali titulo spoliavit? Quis ordo religiosus id onetis suscipit, ut membra putrida, propter scelerum contagem, a sincero praecisa corpore, foveat nutriatque? Proferebant Tolosani senatus in Gallia edictum, quo sapientissimi senatores pro Societate dixerant sententiam contra P. Claudium Bernardum, eumque petentem alimenta iniquum postulare judicarant. Postremo laudabant Sedis ipsius Apostolicae sententiam, anni MDXCVII. cum Clemens VIII. examinandae hujus controversiae provinciam Cardinali Matthaeio demandavit. Ille, omnibus diu multumque perpensis, retulit negotium hoc alias per Summos Pontifices et Congregationem S. Officii examinatum fuisse, nec sancitum quidquam ab illis aut mutatum in jure Societatis et consuetudine reperiri. Quibus auditis Clemens rem integram Societati reliquit, utque pristinum retineret morem jussit. Sane reprehensum a quibusdam fuit jam inde ab initio constitutae Societatis, quod illa suos alumnos ante solennem professionem editam, sacerdotio consecraret. Verum id licêre nobis voluit Gregorius XIII. Non obstantibus, inquit in sua Constitutione, Constitutionibus Apostolicis, et in specie Constitutione Pii V. praedecessoris nostri, qua decretum Concilii Tridentini, quod incipit, Cum non deceat, . . . ad Clericos regulares non professos extendit. Huic Gregorianae Constitutioni opponunt nonnulli Declarationem nescio quam Sixti V. Sed neque illam proferunt, neque usquam exstare liquet.

In consessu post creatum Generalem Praepositum quinto, qui habitus est XII. [Note: 65. Quid observandum in exequiis Praepositorum Generalium. Delatorum poenae, etc.] Cal. Decemb. illud inter alia nonnulla quaesitum fuit, Quid Praeposito Generali demortuo praestandum a singulis provinciis videretur. Censuit Congregatio, ubi primum de illius obitu certi aliquid constiterit, recitandas in templo Societatis preces, quas Ecclesia mortuis addixit: deinde sacrum solenne opportuno die celebrandum eo ritu, quem loci cujusque consuetudo feret, eodemque die rem divinam a nostris pro mortuo faciendam; praeter alia sacra, quae Vicarius Generalis

indixerit. Cenotaphium porro, et reliquum funebrem apparatum, pro more ac modestia Societatis adornandum. Praeterea censuerunt Patres, nullo dissentiente, nunquam secretis utendum esse suffragiis in Congregationibus Provincialibus, sive de negotiis agatur, sive quaeratur cogenda sit necne Generalis Congregatio. Editumque in hanc sententiam peculiare decretum. Quinto et quarto Cal. Dec. auditae sunt nonnullorum et consideratae querelae de temerariis, aut malevolis in Societate delatoribus, qui falso crimine quemlibet e nostris, seu verbo, seu scripto accusarent. Visum est Congregationi graviter esse puniendos, imo eos etiam quicumque vitia occulta et gravia nostrorum aliis, quam domorum seu collegiorum praepositis aperirent. Praecepit enixe rectoribus ut serio in auctores inquireretur: quos denunciare qui recusarent, ipsi haberentur pro auctoribus, eâdemque poena plecterentur. Quorum vero innocentia patesceret, statim omni suspicione delicti et infamia liberarentur. Decretum praeterea ut nemo ad remotos Societatis moderatores dicta factave cujusquam e nostris referat, nisi antea propiores, et singulis domibus aut provinciis praepositos, admonuerit: addatque in iis, quas Romam scribet, litteris monitos a se illos, at frustra, fuisse. Quod si gravitas causae rem primo loco deferendam ad remotos primariosque praesides suaderet, id quare factum fuerit, significetur. Praescriptae fuerunt certae leges ab iis observandae, qui Societatem ingressi dominium adhuc bonorum suorum retinent. Quando abdicandum illud dominium, quae ratio interim in administrandis ejusmodi bonis tenenda sit, definitum. Commendatum etiam rectoribus, ut nostros, cum in itinere faciendo ad aliquam Societatis domum divertunt, nec moram ibi longiorem, negotii aut valetudinis causa, trahunt, excipiendos peculiari caritate curarent, neque ab illis quidquam sumerent, etiam sponte oblatum, quo caritas haec mutua compensari videretur. Quod si qua domus, ob frequentiam hospitum, ac rei familiaris angustias, subsidio indigeret; potestatem fecit Provincialibus eo conferendi, quae ipsorum arbitrio distribuenda permittuntur. Actum deinde contra illos e nostris, qui externorum freti patrocinio infringunt obedientiae jugum; et pestem hanc omnes acrioribus remediis compescendam judicarunt.