NB: Greek words may not display properly on your browser (Sgreek Greek font installation required; see http://www.silvermnt.com/fonts.htm).

DE POSTERIORE TOMO PARTIS QUINTAE HISTORIAE SOCIETATIS JESU.

PARTEM aliquam rerum a Societate in Europa gestarum, per octo decemve primos hujus Tomi annos, exarare coeperat P. Franciscus Sacchinus: sed cum intermissa scribendae Historiae nostrae cura perdiu fuisset, relictae ab eo schedae, a blattis erosae, ac mutilae plerisque in locis repertae sunt. Ex illis nihilominus quidquid potuit excerpi, P. Petrus Possinus collegit, ex iisque conflatam rudem annorum aliquot materiam reliquit. Ante P. Possinum P. Vincentius Guinisius scribendam Societatis Historiam susceperat, sed praeter unius alteriusve anni adumbrationem, nihil ab eo elaboratum exstat. Qui simul cum Guinisio et Possino idem Historici munus et locum obtinuit P. Daniel Bartolus nihil de Historia nostra Latine, multa Italico sermone diligenter et ornate scripsit. Historici postea nomen verius, quam munus, accepit P. Honoratus Fabri. Quippe intentus eruditis commentariis, quos de arcanâ rerum naturâ edidit, absolvendis, spatium de historia cogitandi non habuit. Patri Josepho Reuxio, qui proxime decessit, nec voluntas, nec studium, defuit: sed cum sex, aut septem annorum Annales informasset e Sacchini et Possini schedis, lento morbo consumptus est. Itaque nihil ab eo, et aliis modo appellatis, nisi mancam et impolitam exigui temporis materiam accepi, quae mihi proinde necessitatem cuncta de integro componendi attulit. Porro satius duxi omnem rerum narrandarum sylvam certa in capita dividere, quae separatim ab aliis singula tractarentur. Sic enim ad metam uno velut cursu non interrupta fertur oratio; quae si dispertiatur, interjectis rebus, non loco tantum sed argumento plane disjunctis, necesse est

memoriam et attentionem legentis infringi; tum vero quaedam jam narrata repeti, ut eorum nexus cum iis quae narranda instant, intelligatur. Atque hoc maxime discrimen inter annales et historiam intercedit, quod annales qui scribit, res varias anno uno gestas, ut quaeque accidit, persequitur; neque illas inter se nectere, aut alias dividere ab aliis laborat. Contra vero historiae scriptor corpus quoddam componit e diversis partibus, unam in formam et exitum coeuntibus, ita ut primis extrema, causis effectus, consiliis facta, respondeant. Hanc rationem secuti, quantum licuit, fuimus; eamque video a doctissimis viris vehementer probari. Si quis tamen aveat omnia simul intueri, quae incidunt in annum quemlibet ex iis, quos edisserimus, haec suos per annos breviter digesta in III. Indice, ad operis calcem subjecto, reperiet. Synopsim librorum praefigere singulis placuit, quae summam rerum dicendarum, et in pauca contractam imaginem in ipso limine exhiberet. Erunt fortasse qui graviter et inique ferant parerga quaedam a nobis interposita, parum, ut videtur, historiae nostrae necessaria, quales sunt regionum descriptiones satis prolixae; ritus moresque gentium, imagines virorum insignium, et alia id genus. Haec abesse poterant, fateor: non esse tamen ab Historiae stilo penitus aliena persuadet exemplum summorum scriptorum, qui res Romanas Graecasve memoriae prodiderunt. Quot enim hujusmodi amaenae aberrationes et grata diverticula occurrunt in Tito Livio, in Cornelio Tacito, in ipso Thucydide, cujus apta et pressa brevitas a Tullio tam splendide celebratur? Neque tamen omnino sunt inutiles istae narrationis deliciae. Exhilarant Historiam, praesertim religiosam, seriam per se se et gravem, ac legendi, cupiditatem acuunt. Cibis etiam optimis addunt pretium condimenta, dum appetentiam invitant. Itineris longi laborem taediumque levant, ac moras dulces properanti licet viatori objiciunt villarum nobilium visendae substructiones, urbium antiquarum pretiosa rudera, et monumenta eruditae vetustatis, quibus Temporis invidia pepercit. Neque voluptati tantum haec parerga serviunt; sed utilitatem quoque

magnam habent. Quotus enim quisque est, qui res Indicas, aut Canadenses, exempli causâ, valde norit? Unde autem haec notitia peti commodius potest, quam ab Historia nostra, et Societatis hominibus, qui diu sunt in istis locis versati, et quorum fides laborare minus debet suspicione adulationis et negligentiae? Quid quod Evangelii praecones, quos pietas sua, et servandarum animarum ardor, ad ignoti Orbis gentes Christianis imbuendas mysteriis vocat, docendi sunt quae suscipiant pericula, quas nationes, quibus institutis ac moribus assuetas, quibus infectas vitiis ac superstitionibus, adeant. Quod si nihilominus austeris censoribus placere vox Principis Lyricorum nequit, monens utile dulci miscendum esse: non valde pugnabo ut ista legant. Itaque consulto factum fuit ut ederentur diversis, minoribusque litteris, ac fere in singulorum librorum calcem rejicerentur, ut omitti sine detrimento perpetuae narrationis possent. Unum superest quod moneam, ne quem hujus Tomi terreat moles, illum in duos dividi posse. Ita enim comparatae sunt chartae ac divisae, ut libri priores septem, octo, vel novem, a posterioribus separari, et seorsum compingi possint. Indici tergemino addidimus expetitum diu catalogum Provinciarum, domorum, et collegiorum, quae hoc anno MDCCX. in Societate universa numerantur. Porro cum Tomus prior istius quintae partis decem libros complectatur, primum hujus posterioris Tomi Librum, undecimum appellavimus. Errata, quae Typographis, licet multum monitis, exciderunt, lectoris benignitas condonabit.

CUM Sanctissimus D. N. Urbanus Papa VIII. die 13. Martii anno 1625. in S. Congregatione S. R. et Universalis Inquisitionis Decretum ediderit, idemque confirmaverit die 5. Julii anno 1634. quo inhibuit imprimi libros, hominum, qui Sanctitate, seu Martyrii fama celebres e vita migraverunt, gesta, miracula, vel revelationes, seu quaecunque benesicia, tanquam eorum intercessionibus a Deo accepta continentes, sine recognitione, atque approbatione Ordinarii, et quae hactenus sine ea impressa sunt, nullo modo vult censeri approbata. Idem autem Sanctissimus die 5. Junii 1631. ita explicaverit, ut nimirum non admittantur Elogia Sancti, vel Beati absolute, et quae cadunt super personam, sed ea duntaxat, quae cadunt supra mores, et opinionem, cum protestatione in principio, quod iis nulla adsit auctoritas ab Ecclesia Romana, sed fides tantum sit penes Auctorem. Huic Decreto, ejusque confirmationi et declarationi, qua par est observantia et reverentia, insistendo; profiteor me haud alio sensu quidquid in hoc libro refero, accipere, aut accipi ab ullo velle, quam quo ea solent, quae humana duntaxat auctoritate, non autem divina Catholicae Romanae Ecclesiae, aut Sanctae Sedis Apostolicae, nituntur, iis tantummodo exceptis, quos eadem sancta Sedes, Sanctorum, Beatorum, aut Martyrum, catalogo adscripsit.

MICHAEL ANGELUS TAMBURINUS Praepositus Generalis Societatis JESU.

CUM Posteriorem Tomum Partis V. Historiae Societatis nostrae, a P. Josepho Juvencio ejusdem Societatis Sacerdote conscriptum, aliquot ejusdem Societatis Theologi recognoverint, et in lucem edi posse probaverint, potestatem facimus ut Typis mandetur, si iis, ad quos spectat, ita videbitur. Cujus rei gratia has litteras manu nostra subscriptas et sigillo nostro munitas dedimus Romae X. Septemb. MDCCVII.

Michael Angelus Tamburinus.

Imprimatur,

Si videbitur Reverendissimo P. Magistro Sacri Palatii Apostolici.

Dominicus de Zaulis, Episcopus Verulanus, Vicesgerens.

JUssu Reverendissimi Patris F. Paulini Bernardinii, Sacri Apostolici Palatii Magistri, legi Tomum Posteriorem Partis Quintae Historiae Societatis IESU ab anno Christi 1591. ad An. 1616. Auctore P. Iosepho Iuvencio ejusdem Societatis Sacerdote. In hoc opere nihil reperi quod vel Fidei catholicae, vel bonis moribus absonum videatur. Idcirco dignissimum quod edatur censeo; cum, meâ quidem sententiâ, nihil habeat quod non sit cum religiosa pietate conjunctum. Multa ex illo utilitas vitam pie

cupientibus instituere, ac potissimum disciplinam religiosam amplexis plane obveniet, dum merita laudesque virorum illustrium Societatis JESU publici sacta juris legentur. Auctori vera plurima debetur laus quod tam insigni pioque labore Orbi Christiano sancte prodest, suae Societatis decus auget, suumque nomen, aliis eruditissimis ingenii sui monumentis jam celebre, magis illustrat. Quod in ejus opere legendo suspexi, quilibet alius profecto mirabitur, purissimam nimirum sermonis elegantiam, nullo inquinatam fuco, prudens subactumque judicium, eximium rerum delectum, ac gestorum excultam narrationem; quibus Historici partes feliciter obit, sibique non vulgarem claritatem accersit.

Romae e Coenobio Minervitano, anno 1708. pridie Kal. Maii.

Fr. Thomas Maria Minorelli, Patavinus, Ordinis Praedicatorum, Sacrae Theologiae Magister.

JUssus a Reverendissimo Patre Paulino Bernardinio, Sacri Palatii Apostolici Magistro, legi Libros Historiae Societatis IESV, Auctore Iosepho Iuvencio ejusdem Societatis sacerdote: neque in iis, quantum animadvertere licuit, quidquam offendi quod catholicae religioni, aut bonis moribus adversetur. Quare eosdem libros, eleganti quidem sermone, et exquisito dicendi artisicio conscriptos, in lucem edi posse censeo.

Datum Romae die XVII. Martii 1708.

Iustus Fontaninus, Bibliothecarius Eminentissimi, et Reverendissimi Domini Cardinalis Imperialis, et in Romano Archigymnasio publicus Eloquentiae Professor.

Imprimatur,

F. Paulinus Bernardinius, Ordinis Praedicatorum, Sacri Palatii Apostolici Magister.

LIBER XI. PARTIS V. HISTORIAE SOCIETATIS IESU.

Argumentum et Synopsis Libri XI. Societas domesticis motibus agitata AB ANNO MDXCI. AD MDCVIII.

[Note: 1.] HUjus Tomi posterioris partes, et ordo. II. Brevis conspectus Orbis terrarum ab anno MDXCI. ad MDCXVI. III. Origo domesticarum perturbationum, quae Societatem vexarunt prasertim ab anno MDXCI. ad MDCVIII. IV. Quibus patronis niterentur perturbatores, et quid spectarent. V. Claudius Aquaviva Institutum Societatis contra ipsorum conatus muniendum curat Apostolica Gregorii XIV. Constitutione. Haec deteriorem in partem accipitur in Hispania, ubi quidam turbare Societatem aggressi coercentur a Garcia Loaysa. VI. Alii tumultuantur apertius et audacius in Lusitania. Illorum causam Cardinalis Albertus Austrius tuetur. Hunc P. Petrus Fonseca Visitator agre dedocet. VII. Josephus Acosta missus ab Aquaviva in Hispaniam ad componendas ejusmodi turbas, censet cogendam Congregationem Generalem, idque Regi persuadet, et ab eo Romam idcirco mittitur. Aquaviva Philippum ab ea sententia dimovere studet operâ P. Alphonsi Sancii: sed hic tardius in Hispaniam accedit, cum Rex ea de re jam scripsisset ad Pontificem, qui Congregationem indici jubet. Idem Praepositum Generalem amandat in Longobardiam. Causae istius profectionis. Redit in Urbem aeger Aquaviva. VIII. Congregatio Quinta Generalis. Quid egerit in ea P. Franciscus Toletus sacra purpura per eos dies ornatus a Clemente VIII. Perturbatores gravissimo Congregationis decreto feriuntur. IX. Illo efferati Aquavivam de Societatis gubernaculo dejicere tentant. Offertur ipsi Archiepiscopatus Neapolitanus. Insidiosum honorem deprecatur, et effugit. Jubetur in Hispaniam proficisci quasi ad tumultus domesticos praesenti auctoritate comprimendos: sed occupatus morbo Romae remanet. X. Ultima et irrita perturbatorum spes, Congregatio Generalis Sexta. XI. Ejus praecipus decreta. XII. Turbae quaedam leviores compositae.

[Note: §. I. TOMI POSTERIORIS PARTES, ET ORDO.] INTUENTI imihi res in Societate gestas prioribus decem annis, quibus illi Claudius Aquaviva proxime praefuit, non temere proditum videtur, hunc divino consilio ad gubernandam difficillimis temporibus Societatem fuisse destinatum. Sed hoc longe clarius appâret posterioribus quinque et viginti annis, quos exponere aggredimur. Tot enim, tam graves, procellae Societatem jactarunt, ut eam incolumem servare, nisi prudentissimus, et ope divina peculiari fretus

gubernator nulla ratione potuerit. Illam Gallia edictis atrocibus notatam Lutetia exturbat, Italia urbibus Venetis ejicit; Transsilvania suis finibus exterminat. Anglia non contenta carceribus et patibulis, eandem per Italiam, Belgium, et Galliam, usque in ultimas demum Americae oras, infesta persequitur. Certant cum Afris Japones et Sinae ad eam ferro, veneno, ceteraque suppliciorum immanitate perdendam. Ejus doctrinam non hostes Ecclesiae, ut antea, sed defensores, ad sanctissimum Orbis Christiani tribunal, ut impietatis et violatae coelestis Gratiae ream, vocant. Ejus denique tranquillitatem et concordiam non inimici duntaxat, sed domestici filiique conturbant.

Altera tamen ex parte serenitas tempestates excipit: laeta tristibus, adversis prospera intercurrunt. Societas propagatur; augetur domiciliis, virtute, gloria. In Galliam restituitur; introducitur in Cocincinam, in Cambogiam, in Canadam; et secum Religionem introducit. Ejus opera et fortunatis, Deo aspirante, laboribus haeretici ad veritatem, improbi ad bonam frugem, barbari ad Christiana sacra perducuntur. In carceribus, in seditionibus, in plagis supra modum, in mortibus frequenter, elucet virtus Christi, et ejus in Societatem suam singularis benignitas comprobatur.

Prioribus secundi hujus Tomi libris adversa; posterioribus prospera, referemus: utraque summâ cum fide, tam sine adulatione, quam sine odio et malignitate. Primus liber, qui Partis Quintae undecimus numerabitur, Societatem ostendet domesticis motibus graviter agitatam. Secundus, Tertius, et Quartus eandem externis concussam perturbationibus et periculis in Gallia, Italia, Anglia, et aliis nonnullis Europae partibus. Quintus auctam domiciliis, et magnis amplificatam ornatamque incrementis describet. Sequentes libri navatam ab illa publicae rei variis in calamitatibus operam: religionem ejus aerumnis, labore, sanguine defensam illustratam, ac propagatam in Europa, Asia, Africa, et utraque America, exhibebunt. Postremi duo libri exponent res gestas insigniorum aliquot hominum Societatis, qui proprium, ubi de illis fieret mentio, in superioribus libris locum non habuerint; et quorum pietas, eruditio, vita vel mors, non indigna censeri potest, quae posteritatis memoriae commendetur.

[Note: §. II. CONSPECTUS ORBIS TERRARUM AB ANNO MDXCI. AD MDCXVI.] Ceterum, antequam ad scribendum aggrediar, indicandum videtur qualis fuerit status Orbis terrarum ab anno MDXCI. ad MDCXVI. qui Principes rerum potirentur, quomodo erga religionem, et Societatem affecti: hinc enim historiae nostrae magnum affulgebit lumen, quippe quae necessario cum historia regnorum ac provinciarum, ubi Societas degit, vinculo sit conjuncta.

In Italia Vaticanum solium obtinebat Nicolaus Sfondratus; Cardinalis S. Caeciliae [Note: 1. Italia.] vulgo dictus, adscito nomine Gregorii, ejus appellationis XIV. Ille, praeter cetera brevissimo Pontificatus spatio bene ac laudabiliter gesta (vix enim decem menses Petri sedem tenuit) laborantes catholicorum in Gallia foederatorum partes missis auxiliaribus copiis tutari conatus est. Successorem accepit anno MDXCII. Hippolytum Aldobrandinum, Clementem hujus nominis VIII. (nam interjectus inter hunc, et Gregorium XIV. Innocentius IX. diebus tantum paucis ostensus Ecclesiae fuit.) Clementis Pontificatum memorabilem fecit primo Henricus IV. Galliae Rex, post abjuratam haeresim Ecclesiae communioni restitutus: quo facto sapientissimus Pontifex regnum Christianissimum funesti schismatis metu liberavit. Deinde controversia de Auxiliis divinae gratiae inter Dominicanos, et Societatis Theologos orta, cujus arbiter sedere voluit, Orbe Christiano ad litis tantae decisionem arrecto. Hanc tamen nondum decisam reliquit successori suo Paulo V. Nam Leo XI. qui proxime Clementem VIII. excepit, mensem Pontificatus totum non implevit. Creatus Pontifex Paulus V. anno MDCV. vitam usque ad MDCXXI. produxit. Controversiam de Auxiliis divinae gratiae composuit, et data concertantibus domum redeundi facultate: Addidit (sunt ipsa decreti Pontificii verba) se suo tempore editurum declarationem ac determinationem suam: interim vero serio admodum cavit ne quis partem alteram qualificare aut censurare praesumeret, Idem Paulus V. Ecclesiasticam libertatem a Venetis violatam anno MDCVI. arbitratus, illorum regionem interdicto subjecerat: sed anno sequente, cum eam ob rem grave bellum instare

Italiae cerneret, pacem sapienter confecit. Fidelitatis quoque jusjurandum Anglis catholicis insidiose propositum condemnavit, ac ne se quisquam illo adstringi pateretur, vetuit.

[Note: 2. Germania.] In Germania Rudolphus II. patri Maximiliano II. suffectus anno MDLXXVI. imperium et vitam usque ad annum MDCXII. prorogavit. Religionem contra Lutheranos, qui ejus lenitate abutebantur, tueri studuit; Imperii vero majestatem defendit contra Turcas; quorum impetus repressit feliciter, primum quidem Matthiae, fratris sui, ductu; deinde Caroli Comitis Mansfeldii, e Belgio, ubi copiis Philippi II. praeerat, acciti: postremo Philippi Emmanuelis Lotharingi, Ducis Mercorii. Diuturni tamen belli pertaesus, inducias pactus est in 20. annos, cum Achmete, Mahometis III. filio; et Matthiae Archiduci, fratri suo, Austriam, Hungariam, et Bohemiam largitus, eidem imperium moriens reliquit anno MDCXII.

[Note: 3. Transsilvania.] Transsilvaniam obtinebat anno MDLXXV. Stephanus Bathorius, qui ad Poloniae solium evocatus, illam Christophoro Bathorio fratri suo concessit. Sigismundus Bathorius, Christophori filius, patri successit anno MDLXXXI. Sibi a Turcis timens, et eorum jugum aegre ferens, vires atque arma contra eosdem cum Rudolpho junxit anno MDXCIV. Suorum deinde, qui Turcis et haeresi non obscure favebant, odiis et factionibus agitatus, abdicavit principatum Transsilvaniae, et eum Caesari certis conditionibus redonavit. At brevi, mutata mente, illum repetiit; iterumque deposuit, et Andreae Bathorio Cardinali, patrueli suo, tradidit. Andreas, commissa paucis post mensibus cum Caesarianis infelici pugna, caesus est. Sigismundus rursum Transsilvaniam sibi arrogavit. Sed magnis cladibus per Caesaris duces affectus, illam denique in perpetuum dimisit, obiitque Pragae anno MDCIII. Post ejus obitum Georgius Basta, dux Caesarianus, Transsilvaniam aliquandiu Rudolphi nomine administravit. Proceres religioni catholicae infensi, et amicitiam Turcarum, odio nominis Austriaci, ambientes, Stephanum Botskaium Sigismundi Bathorii propinquum, pulso Basta, Principem adsciverunt, quem etiam Turca regem dixit anno MDCV. Subrogatus ei fuit ab iisdem proceribus anno insequenti Sigismundus Rakocius, nobilis Transsilvanus: qui principatum aegre admissum cum exercuisset biennio satis clementer et pacate, illum ultro tradidit Gabrieli Bathorio. Transsilvaniam denique invasit, Bethlemus Gabor, pulso Bathorio: et varia fortuna cum Caesare Hungarisque conflictatus, vita cessit anno MDCXXIX.

[Note: 4. Polonia.] Cum Stephanus Bathorius, Poloniae rex, sine liberis decessisset anno MDLXXXVI. electus a Polonis fuit Sigismundus III. Joannis, Sueciae regis, filius, qui post mortem patris regnum Sueciae Polonico junxit. Verum Sueci Lutheranos amplexi errores, eo abdicato Carolum Sudermaniae Ducem, ipsius, patruum, regem dixerunt.

[Note: 5. Anglia.] Ex quo regnum Angliae capessivit Elisabetha, inferre bellum catholicae religioni non destitit, nimirum ab anno MDLVIII. ad MDCIII. quo vivendi ac saeviendi finem fecit. Regni et haereseos heredem habuit Jacobum I. Mariae Stuartae, optimae reginae ac religiosissimae degenerem filium. Obiit ille anno MDCXXV.

[Note: 6. Gallia.] Galliam haeresis Calviniana jam inde ab anno MDXXII. invaserat. Hanc Franciscus I. Henricus II. et Carolus IX. Galliae reges exscindere conati erant. Ei favere cum putaretur Henricus III. Caroli IX. frater et successor, Gallorum odia in se concitavit. Illo per immane scelus interfecto, regnum sibi jure vindicabat Henricus Navarrae rex, Principum e regia stirpe solio proximus, sed Calviniana infectus haeresi: quod dedecus ac nomen, antea nunquam in Franciae regibus auditum, Galli ferre non poterant. Ergo inito contra illum foedere, tandiu obstiterunt [reading uncertain: page damaged] , donec haeresim deponeret. Ea demum ejurata, et anathematis vinculo per Clementem VIII. solutus, Christianissimi regis domesticum nomen regiis dotibus permultis, ac praecipuo religionis studio implevit. Quia tamen initio multa concedebat haereticis, ut tempori ac necessitati serviret, creditus est a nonnullis haeresim ore tenus abjurasse. Quo e numero sicarius per insidias illum adortus interemit anno MDCX. Enituit Ludovici XIII. ejus filii pietas et justitia in regno administrando, quod ad annum usque MDCXLIII. felicissime gubernavit.

[Note: 7. Hispania.] Foederatorum in Gallia partes amplexus erat Philippus II. Hispaniae rex, contra Henricum IV. Pax inter utrumque composita fuit Verbini, anno MDXCVIII. quo ipse Philippus moriens regnum filio reliquit Philippo III. Ambo grave bellum ac diuturnum gessere cum Belgis foederatis, qui abjecta religione catholica, defecerant ab Hispanis; unde Batavorum Respublica coaluit. Philippus III. longinquum ac difficile bellum exosus, pacem cum ipsis fecit. Eosdem opibus et armis juvit Elisabetha: quae, praeter alias, causa Philippo II. fuit belli Anglis identidem inferendi.

[Note: 8. Lusitania.] Idem Philippus II. post Henrici Cardinalis obitum, qui incidit in annum MDLXXX. venit in possessionem Lusitaniae, et Albertum Archiducem Austriacum ei gubernandae praefecit. Hanc Philippus III. et Philippus IV. obtinuerunt usque ad annum millesimum sexcentesimum quadragesimum, quo Lusitani regem sibi Ducem Brigantiae creaverunt. Japonibus Taicosama et Daifusama; Mogolibus Akebar; Sinis Xinaeumus, seu Van-lieus; Turcis Amurathes III. Mahometes III. Achmetes I. per ea tempora imperabant.

Quomodo erga Religionem, et Societatem affecti fuerint isti Principes intelligi facile potest; et ex iis, quae dicentur postea, magis patebit. Jam, hoc Historiae quasi solo ac fundamento posito, scripturi quae ad Societatem nostram pertinent, initium ducemus a domestico ejus tumultu, et periculo, quod sub annum MDXCI. adiit; et quo haud scio an gravius ullum aliquando sit experta. Externa pericula, ut hostem longius positum, facile propulses: intestina multo difficilius; quia hostis intus et in visceribus est. Itaque Divus Paulus enumeratis, periculis fluminum, periculis latronum, periculis in muri, periculis in civitate periculis in solitudine, periculis ex gentibus, subjicit ultimum illud, quasi gravissimum, quod oritur ex falsis fratribus. Quam in sententiam recte D. Bernardus monet: Pax vobis a vobis sit; et omne quod extrinsecus minari videtur, non nocet. Hujus intestini motus initia, causas, modos et exitum hoc libro persequemur.

[Note: §. II. CONSPECTUS ORBIS TERRARUM AB ANNO MDXCI. AD MDCXVI.] Jam inde a condita Societate turbatum aliquid fuit in Lusitania. Causa turbarum duplex. Simonis Rodericii, unius e primis decem Patribus, nimia lenitas: qui, dum administrat omnia mitius, et suae quemque indoli permittit, laxavit vigorem disciplinae, quae sine singulorum coeunte unam in formam virtute ac vita non stat. Altera, Jacobi Mironis, in Rodericii locum et gubernandae provinciae munus ab Ignatio subrogati, nimia severitas; qui, dum tractat asperius omnia, et emendare quae depravata erant, festinat (quod paulatim et gradatim fieri oportuerat) multorum animos irritavit. Caloris immodica vis et frigoris [Note: 9. Severitate lenitas temperanda.] corporibus ex aequo nocet: alterum altero temperandum est, ut prosit. Ceterum, quia laxata semel disciplina difficile adstringitur, et mores paululum lapsi ruunt in deterius; gliscebat sensim in Lusitania legum nostrarum oblivio; vivendi quaedam dicendique licentia, ceteraeque familiarum religiosarum pestes. Praesidum debile imperium, et veluti precaria auctoritas; obedientia subditorum aegra vel contumax; querelae frequentes nec tacitae; libelli etiam contra Ignatium, et conditas ab eo Constitutiones, palam scripti.

Pervasit Hispaniam haec labes, auctore quodam et capite praecipuo Dionysio Vasquio, cujus temeritas eo prorupit, ut proprium Hispanis Praepositum Generalem tribuendum contenderet. Mollius loquebantur Vasquii suffragatores et asseclae. Graduum inaequalitatem in Societate iniquo animo ferebant: rationem rectores collegiorum eligendi arbitrio Praepositi Generalis, cui nisi per litteras non essent noti, aliaque id genus nonnulla, criminabantur. Vehementius institerunt [Note: 10. Perturbatorum querelae.] anno MDLXXXVIII. nec dubitarunt postulare, ut cerra Constitutionum capita penitus abolerentur. Convenerant ea tempestate Romam delecti e provinciis procuratores. Illi non modo haec postulata auribus animisque respuerunt, verum etiam de poena iis, a quibus haec proponerentur, irroganda deliberatum. Itaque nihil tum quidem perturbatoribus accidit e sententia. Sane, quod sperarent, vivo Sixto V. nihil erat. Adscitus ad Ecclesiae regimen e sacra Divi Francisci familia, norat omnes virorum religiosorum morbos; impiger idem et

efficax ad remedia, ubi esset opus, adhibenda. Praeterea dux inquietis deerat, qui partes fulciret. Nam Dionysius Vasquius, obscurum nomen, nullius auctoritatis ac famae, impetu tantum et indolis acerbitate ac petulantia valebat: ad extremum etiam relipuerat.

[Note: §. IV. PATRONI PERTURBATORUM.] Mortuo Sixto V. nacti majores patronos, ut putabant, et omnia suis votis amica, rem serio aggredi statuerunt. Hic nova se aperit scena: novi actores, novum et immane periculum. Potentes patroni causam perturbatorum suscipiunt: alii amore Societatis, ut eam, quod ajebant, emendarent; alii et plures, odio. [Note: 11. Quidam falso: quidam haud temere crediti.] Atroces et inusitatae contra Societatis moderatorem machinae instruuntur. Foris pugnae, intus timores. Primum inter suos patronos numerabant perturbatores Philippum II. Is illorum impulsu, ac studio etiam privatae pietatis, de reformandis Hispaniae religionibus consilium ceperat, jamque delegerat antistitem, qui eas inspiceret, ac pro imperio immutaret. Haec machina in omnes religiosos [Note: 12. Philippus II.] Ordines verbo, re ipsa in Societatem proprie comparata fuerat. Quod Claudius Aquaviva probe intelligens, effecerat apud Sixtum V. ne cui externo praesuli fas esset Societatem lustrare. Id Philippo molestum. Non hic stetit Aquavivae Providentia, sed ut institutum Societatis novo propugnaculo contra molitiones impugnantium permuniret, rogavit Gregorium XIV. Sixto V. subrogatum, ut illud Apostolicis litteris denuo confirmaret. Jam erant confectae litterae, jam Claudio Aquavivae in manus traditae, cum subito Henricus Gusmanus, Comes Olivarius, Philippi apud Pontificem orator, adit Gregorium; queritur de Aquaviva, quasi per eum staret ne Societas in Hispaniae regnis restitui pristinum in decus posset; quamvis remediis acrioribus (ita perturbatores jactabant, ac regi persuaserant) una maxime omnium indigeret. Non esse confirmandum [Note: 13. Comes Olivarius.] Societatis institutum; sed multis in capitibus reformandum.

Paucis post diebus erat successorem accepturus Olivarius, et ab Urbe discessurus. Hoc ardentius agebat; et Pontifex, ut hominem placatum dimitteret, litteras a Praeposito Generali repetiit, ac ne promulgarentur, vetuit. Aquaviva dolorem suum prudenter dissimulans, agit cum Paulo Cardinali Sfondrato, Gregorii nepote: docet quam iniquum sit ab Oratore Hispano consilia Pontiticis everti, beneficia eripi, locum perturbandae Societati dari. Audivit haec Pontifex, et aequa judicavit. Itaque pro litteris brevioribus jam datis, quas, ne succenseret Olivarius, premi volucrat, amplissimam edidit Constitutionem, qua confirmat approbatque denuo, quaecumque a Paulo III. Julio III. Gregorio XIII. fuerant sancita, et approbata de instituto Societatis: ac ne quis illud immutare, impugnare, aut infringere usquam audeat, gravissimis poenis indictis, vetat. Praesertim vero summam unius capitis potestatem esse jubet, a quo in reliquos praepositos, tanquam in membra, derivetur. Hoc idcirco additum, quod isti eligendos a sua quosque provincia praesides domorum Societatis et rectores pugnarent. Porro negotium tam occulte, tam solerter Aquaviva tractavit, ut antequam quidquam Comes Olivarius persentisceret, dum adhuc Romae versabatur, confecta Constitutio, delata in Hispaniam, et ibi promulgata esset. Exarsit ille graves in iras, et patronus non levis perturbatoribus accellit.

[Note: 14. Sacri Quaesitores.] Sed multo metuendi magis erant sacrae Inquisitionis in Hispania administri; grande momentum, quocumque inclinassent. Illis vero infensis uti Aquaviva dicebatur, praesertim ab anno MDLXXXVII. cum de ipsorum cunctatione questus apud Sixtum V. dederat operam ut Pontifex ipsis causae cujusdam cognitionem, et judicium adimeret. Hinc rumor sparsus id agere Aquavivam, ut Societatem ab eorum potestate penitus eximeret. Auxit suspicionem Constitutio Gregorii XIV. in Hispaniam perlata, de qua proxime facta mentio. Cumulavit offensionem Pontificia quaedam de sacramento poenitentiae declaratio, quam suggerente Aquaviva editam a demente VIII. sacri Quaesitores non sine gravi detrimento suae auctoritatis [Note: 15. Clemens VIII. a Societate, et ejus Praeposito Generali creditus alienior.] arbitrabantur. Ita comparati aures accommodabant perturbatoribus, et illorum causam contra Praepositum Generalem amplexuri facile credebantur.

Fecit animos jisdem rerum novarum cupidis Clemens VIII. Hunc enim fama vulgaverat non nimis Societati esse deditum, minime vero ejus Praeposito Generali

Claudio Aquavivae. Cur ita plerique existimarent causae id erat. Clemens, nondum Pontifex, Cardinalis tunc Aldobrandinus, Nuncii Apost olici nomine Poloniam anno MDLXXVIII. petiturus, Patrem Antonium Possevinum, ut rerum illic et locorum peritissimum, expetiverat comitem; neque ab Aquaviva impetraverat, metuente ne rem faceret ingratam Sixto V. qui rogatu Caesaris Possevinum e Polonia revocaverat. Quae causa tametsi Cardinali Aldobrandino justa videretur, tamen repulsam moleste tulisse dicebatur. Semper enim durum est viris principibus non exorare, quod orare non gravantur. Idem Aldobrandinus cum venisset in Poloniam, et ad eum quo par erat honore ubique excipiendum, Poloni Patres contulissent quidquid auctoritate et gratia poterant apud Poloniae dynastas (ita enim Aquaviva praeceperat) miratus fertur illorum munificentiam; mox etiam aures praebuisse non illibenter malevolorum sermonibus, gratiam hanc apud proceres ac potentiam non vera virtute, sed aulicis artibus partam dictitantium: et auditum aliquando narrant cum diceret, homines Societatis nimis in aula Principum gratiosos ac potentes esse. Accesserunt subinde aliae quaedam offesiunculae, placatae illae quidem veritate comperta, initio tamen Pontifici submolestae. Huc adde, quod pro sua clementia pronas semper et apertas dabat aures crebris paucocorum querelis, gubernationem Societatis incusantium, seque a Praeposito Generali neglectos, aut injuria vexatos existimantium. Cum vero iniquitatem ejusmodi querelarum, et falsitatem dispicere non posset, suspicatus est haerere culpam in Aquaviva vel nimiae severitatis, vel animi haud satis erga omnes aequi. Ut ut est dubitari non potest, quin a perturbatorum fautoribus idem Clemens, creatus Pontifex, contra Claudium Aquavivam stimulatus fuerit, quasi Societatem perperam gubernaret. Itaque nonnulla in eundem, ut modo videbimus, e sententia istorum, ut appâret, instinctuque, durius quam solebat, consuluit.

[Note: 16. Patroni perturbatorum in ipsa Societate.] Hos rerum novarum cupidi patronos potentiores recensebant quasi foris et extra Societatem, praeter alios bene multos, partim in religiosis quibusdam familiis, partim in aula; itemque in celeberrimis academiis, qui communi quadam in Societatem malevolentia incitati, vexatores ejus et inimicos in amicorum ducebant loco. Nec nullos iidem perturbatores intra Societatem ipsam patronos numerabant. Insigniores erant Josephus Acosta, et, ut quibusdam placet, Franciscus Toletus, in sacrum Cardinalium collegium per idem tempus cooptatus.

[Note: 17. Josephus a Costa.] Erat Josephus Acosta minimus natu fratrum quatuor, quos Societatem pariter ingressos ipse praeclaris dotibus longe superabat. Indoles ingenua, liberalis, et ad conciliandam hominum benevolentiam nata: ampla mens, et rerum magnarum capax: excellens ingenium: multae reconditioresque litterae; quodque in viris eruditis rarius, sagacitas et prudentia in tractandis negotiis vel difficillimis, necnon felicitas in iisdem ad optatos exitus perducendis. Dissidere a Praeposito Generali Societatis aliquando visus ob eas, quarum infra mentio fiet, causas. Priusquam haec inter illos, si qua fuit, alienatio glisceret, missus in Americam [Note: 18. Cur Philippo Regi Catholico gratus.] praefuerat Provinciae Peruanae, ex qua in Europam reversus ad Philippum regem, magnam ab eo gratiam inierat, explicandis rebus novi istius Orbis, quarum erat apprime gnarus, ut egregii commentarii testantur, quos de hoc argumento scripsit. Audivit eundem Aquaviva de iisdem rebus, deque statu Provinciae Peruanae disserentem, summa cum voluptate, ac remisit in Hispaniam, Visitatoris nomine ac potestate ornatum; ejus prudentia et auctoritate componi domesticas turbas posse ratus. Aliter, ac putabat, accidit.

[Note: 19. Franciscus Toletus.] Ut Madriti apud Philippum Acosta, sic apud Clementem Romae gratia singulari Toletus valebat. Plus illi ad dicendum facultatis inerat; prudentiae solertiaeque non minus: ex quo vero in Purpuratorum Patrum adscriptus fuit coetum, multo plus auctoritatis et famae. Priusquam Societatem iniret Salmanticae, tantam erat ingenii laudem consecutus, ut a Dominico Soto, praeceptore suo, naturae prodigium vocaretur. Vixdum exacto tirocinio philosophiam, postea theologiam, eadem ingenii et eruditionis laude complures annos docuerat: deinde habendis apud Pontifices Pium V. Gregorium XIII. Sixtum V. sacris concionibus in palatium Pontificium arcessitus; legationibus in Polonia et Germania obeundis, aliisque

negotiis gravissimis adhibitus, ubique specimen excellentis viri praebuerat. His de causis Toletum Clemens singulari complectebatur benevolentia, illius consuetudine congressuque delectabatur; consiliis ac prudentiae plurimum tribuebat. Alienior a Claudio Aquaviva fuisse Toletus creditus est: sive quod amborum sententiae in plerisque rebus, ut optimis interdum viris usuvenit, discreparent: sive quod moleste ferret Aquaviva Toletum apertius favere quibusdam Hispanis, domesticam Societatis pacem et administrationem turbantibus. Sane in Congregatione Quinta eo fere uno interprete ac sequestro apud Pontificem utebantur. Si quid ille tamen peccavit studio nationis, qui naevus summis etiam viris adhaerescit, adduci non possum ut existimem eo ipsum procedere voluisse, quo isti tendebant. Sed idem ferme tum accidit in Societate, quod in tumultu populari. Multitudo illustria Principum ac procerum nomina praetendit coeptis audacibus, ad famam et praesidium; iisque saepe invitis aut ignaris, fertur quo praeceps impetus rapit.

[Note: 20. Consilia perturbatorum.] Nihil agitabant levius rerum novarum cupidi, quam ut Societatis institutum plane mutarent, hoc est, penitus everterent. Quinque praesertim capita in eo mutata cupiebant: 1. Tempus ac modum edendae professionis. 2. Graduum varietatem. 3. Rationem dimittendi homines e Societate. 4. Casuum reservatorum delectum. Denique volebant unicuique fieri liberam utendi Cruciata potestatem, quam Summi Pontifices, ut priori tomo hujus V. partis explicatum est, rogatu Praepositorum Generalium, Societati ademerant. Praeterea peculiarem flagitabant magistratum, qui regeret Hispanias, Commissarii nomine: et ad negotia nationis componenda, Congregationem e solis conflatam Hispanis postulabant. His consiliis geminus occurrebat obex. Primus, auctoritas Praepositi Generalis, quam D. Ignatius in Societate voluit esse summam, ita ut ab uno apta essent omnia, et ad unum omnia deferrentur. Obex alter, ipse Aquaviva, tenax legum et Instituti servantissimus. Ad haec repagula convellenda, conabantur efficere ut Praepositi Generalis administratio nequaquam esset perpetua, verum certo annorum numero, contra quam plane sanxit Ignatius, definiretur. Id si fieri non posset, deliberatum certe ipsis erat illius auctoritatem debilitare, eandem dividendo in Congregationes Provinciales, in Assistentes, in singulos domorum praesides, ac demum in capitula, ut vulgo vocant. Sic fluvius ingens, in multos distributus rivulos, languet; nec eâdem, qua prius, majestate fertur. Labefactato hunc in modum ac diminuto capite Societatis, membra cetera non difficile convulsum iri sperabant.

Ea vero cum satis intelligerent nullo pacto confici passe, quandiu clavum Societatis teneret Aquaviva, hunc illi eripere, ipsumque a gubernaculis dejectum Roma procul exturbare decreverunt. Incredibile hoc dictu videatur, nisi facta, quae mox referentur, consiliis responderent. Et ita fere accidit, cum ambitio, vel alia cupiditas impotens animos invasit, nullum ut facinus appareat iniquum: imo virtutis nomen induat, si publicae rei prodesse credatur. Neque tamen est cur quisquam, dum haec audit, obstupescat. Pauci erant istarum auctores turbarum. In multis probis magnum est si pauci sint deteriores. Ex illis ipsis nonnulli quod putabant optimum sequebantur. Quotus autem quisque est, quem species boni, fuco mendaci oblita, quandoque non fallat? Denique nondum ita constituta Societas erat, ut perturbari concutique facile non posset. Jactari profuit, ut radices altius ac firmius ageret. Non eveniunt haec sine Numine. Hinc divina in gubernandis Ordinibus religiosis Providentia clarius elucet: ut, quemadmodum Apostolus praedicat, Non simus fidentes in nobismetipsis, sed in Deo. Hinc posteris exempla, hinc documenta ministrantur.

Duplici via, quo tendebant, pervenire turbarores conati sunt. Primo quidem per sacros Quaesitores, et Philippum II. Sed, cum res non satis ea ratione succederet, honestius multo putaverunt, hoc ipsum in Congregatione Generali, et totius Societatis comitiis machinari.

[Note: 21. Quo pacto Praepositus Generalis illa disjecerit. Aquavi. vae imago.] Vidit imminentem procellam Aquaviva; et, qua erat excelsitate mentis, periculi tanti molem impavidus excepit. Ingens illi animus, et rebus adversis prosperisque major: in deliberando prudens et rectus, in exequendo acer et constans: artium aulicarum, inter quas ineuntem egerat aetatem, et gnarus et abstinens:

gnarus, ut facile non posset falli; abstinens, ut fallere ac laedere quemquam nollet. Probitas et innocentia singularis, quam frustra morderet calumnia. Sapientia vigil in omnem partem et experrecta; quam neque deciperet calliditas, neque rerum facies improvisa percelleret. Aderat etiam auctoritas, parta tum generis splendore, tum Cardinalis Octavii Aquavivae, cujus erat patruus, dignitate. Adhaec aula Romana ex longo cognita, cultaque. His dotibus instructus perturbatorum elusit consilia, molitiones disjecit. Ac primo quidem Societatis institutum nova Summi Pontificis Constitutione confirmandum curavit. Deinde perturbatoribus patronos eripuit, ut qui stare per se non poterant, illis ademptis conciderent. Regem Catholicum per homines sapientissimos dedocuit; mitigavit obsequio; patientia et aequitate placavit. Ad eundem modum sacros Quaesitores in suas adduxit partes. Acostam auctoritate pollentem apud Philippum et gratia, cum frangere nequiret, indulgentia et comitate flexit. Toleto, ne quid per eum alii molirentur, obstitit. Clementem Pontificem insigni obedientia, et afferendis rerum gerendarum aequissimis rationibus, ut aequitatis et justitiae amantissimum, conciliavit. Ex ipfis deinde perturbatoribus alios ejecite Societate; alios Romam, ut causam ibi dicerent, jussit accedere: aliorum accusationes, innocentia fretus, admisit ac retudit: omnes gravissimo Congregatae Societatis decreto multandos et coercendos curavit. Sed haec omnia distinctius ipsa narratio et suavius evolvet. Jamque procurrunt in campum perturbatores, et aciem veluti explicant.

[Note: 22. Hieronymus Acosta turbare incipit.] Primi prodeunt, quasi velites, et aleae tentandae causa, Hieronymus Acosta, et Joannes Baptista Carillius, in Hispania: Gaspar Coellius, et Ludovicus Carvallius in Lusitania. Faciebat animos Hieronymo Acostae frater ipsius Josephus Acosta, Regi carus et procerum gratia florens, at fratri multum dissimilis; quippe comis, urbanus, aulae sciens, et dissimulare in loco doctus. Hieronymus contra, praeceps, turbidus, patiendi tacendique insolens. Eo perturbatoribus carior, et [Note: A. C. 1591. Soc. 52.] aptior. Multae de illo perlatae fuerant ad Praepositum Generalem querelae, nec falsae. Questus est factam sibi injuriam: accusatores suos in judicium vocavit; ipsi Genetali Praeposito litem intendit. Quin etiam Regi libellum obtulisse fertur, quo Societatis institutum legesque graviter accusabat. Et favebat hominis proterviae opportunitas temporis. Per eos enim dies perlata in Hispaniam fuerat Gregorii XIV. [Note: §. V. CONSTITUTIO GREGORII XIV. Societatis Institutum confirmans.] Constitutio, Societatis instituta confirmans: quam etsi non alio consilio quaesierat Aquaviva, nisi ut munimentum firmissimum instantibus adversariis opponeret, a malevolis tamen dicebatur hanc ideo procurasse, ut aegre Catholico regi faceret. Allatae cum ea fuerant Comitis Olivarii ad eundem Philippum litterae, quibus affirmabat Praepositum Generalem nullum lapidem non movere, ut sacrum Inquisitionis in Hispania tribunal omni prorsus in se ac suum Ordinem potestate privaret. Id vero ab illo parari tam occultis artibus, ut eas ipse, licet oculos intenderet acerrime, nullo dispicere pacto potuisset. Ea mente impetratum ab eodem diploma Pontificium, cujus beneficio se triumphaturum de sacra Inquisitione speraret. [Note: 23. Cur sinistre accepta fuerit in Hispania.] Ejusmodi litterae aulam sinistris adversus Societatem rumoribus impleverunt. Et sacri Quaesitores abuti Praepositum Generalem benignitate Pontificis palam querebantur.

Ad geminum hoc periculum propulsandum oblatus est, non sine Numine, Gironus Garcias Loaysa: vir egregius; Regi, Societati, aequitati, amicissimus. Philippi Principis adolescentis, qui postea patri successit, pueritiam instituebat; ac merito ambigeres sapientior esset an doctior. Eruditionem ejus loquuntur Hispaniae concilia, quae incredibili studio ac Labore illustrata, et magnam partem e vetustatis tenebris [Note: 24. Garcias Loaysa Hieronymum Acostam objurgat.] eruta, in lucem edidit. Quantum ejus prudentiae Philippus II. tribueret, satis docuit, cum ei filium erudiendum, ac Toletanum deinde Archiepiscopatum gubernandum, commisit. Rogatus ab Aquaviva Rex, ut Hieronymi Acostae causam alicui examinandam demandaret, Philippus ejus audiendi negotium Garciae Loaysae dedit. Audivit ille per otium; et quamvis levitatem procacis ingenii apud Aquavivam utcumque excusaverit, hominem tamen observandum, et cavendum esse monuit. Perspexerat illius indolem et consilia, cum Hieronymus aliquando dixisset, ita se probare instituta Societatis, ut non dubitaret eam commodius administratum iri,

[Note: 25. Ejusdem praeclara de Societate vox et opinio.] quibusdam immutatis, et aliter atque ab Ignatio statuta primum erant, compositis. Ego vero, subjecit Loaysa, pro certo habeo, Deum Ignatio in Societate condenda non minus adfuisse, quam Divis Francisco et Dominico, in suis Ordinibus prudentissime ac sanctissime constituendis. Ecclesia catholica multo latius est diffusa, quam Societas: ab uno tamen Christi Vicario commode regitur: quid esse, quaeso, causae potest, cur Societas ab uno Generali Praeposito non recte gubernetur? Idem Loaysa [Note: 26. Constitutionem Gregorii XIV. apud sacris Quaesitores laudat.] praeclare de nobis meritus est, explicanda et laudanda Gregorii XIV. Constitutione, tum in aula, tum apud sacros Quaesitores. Rogavit ut Constitutionem ipsam perlegerent, sibique plus quam aliis in re tam gravi crederent. Hoc ubi ab illis impetravit, intellexerunt non attentatum a Praeposito Generali jus alienum, sed necessaria incolumitati Societatis praesidia fuisse quaesita. Valuerunt etiam ad suspiciones diluendas accuratissimae Cardinalis Sfondrati litterae; Petri Mellini Nuncii Apostolici sedulitas, et [Note: 27. Joannes Baptista Carillius Societatem et ejus moderatorem apud sacros Quaesitores accusat.] procerum officia plurimorum.

Multum quoque profuit ad coercendam Joannis Baptistae Carillii audaciam ejusdem Loaysae apud regem gratia. Carillius perturbatorum signifer, sibi, nec temere, metuens ab Aquaviva, qui ferro quaedam ulcera purgari melius quam oleo fomentisque intelligens, parabat illum ejicere Societate; sacrum Inquisitionis tribunal appellaverat, tanquam a Praeposito Societatis inique vexatus. Miserunt Quaesitores Salmanticam certos e suo collegio, causam ut Carillii cognoscerent. Injustam, et fraudibus mendaciisque male fultam deprehenderunt. Quod ubi rescivit Aquaviva, nullam interposuit moram, quin eum a corpore Societatis rescinderet. Res ille suas habere sibi jussus, in oppidum Villacastinum Segoviensis dioecesis se recepit. Ibi cum multa in Societatem, multa in viros Principes effutiret e superiore loco, ab Episcopo Segoviensi concionibus habendis et audiendis confessionibus prohibitus est. Conjecit infortunii sui causam in Societatem. Regi denunciat auditum esse Aquavivam cum diceret cavendum Philippo esse, ne administrationem Societatis attingeret: alioquin se Indias in eum per suos concitaturum. Risit Philippus, et istam novi periculi denunciationem examinandam Loaysae dedit. A quo Carillius, uti dignum erat, objurgatus, alias de Societate querelas, alia crimina detulit ad Quaesitores. Illi, ut molestum rabulam excuterent, egerunt cum antistite Segoviensi ut ne illum saltem prohiberet sacramentorum administratione, quam sibi ereptam per Societatis homines suspicatus, stomachum in eos erumpebat. Rescripsit antistes, nihil a se consilio precibusve Societatis in ea causa factum: justis et necessariis de causis ademptam concionatori maledico fuisse facultatem populi depravandi; nec satis dignum videri cui sacrum tribunal patrocinaretur.

[Note: 28. Quaesitores concessi Carillio patrocinii poenitet. Eorum inde offensio in Societatem.] Carillius a Quaesitoribus destitutum se videns, in eos ipsos patronos suos linguam petulantem ac stilum exeruit. Doluere viri sapientissimi se a protervo capite tandiu delusos, ac decreto edito sanxerunt, ne cui deinceps homini Societatis munus consultoris, aut alia pars ulla ministeriorum Sancti Officii mandaretur. Quo quidem onere licet Societas levatam se esse non moleste ferret, non potuit tamen sacrorum Quaesitorum offensionem aliquam non graviter ferre. Illos Loaysa in praesens, ac postea Praepositus Generalis, placare diligenter studuerunt.

[Note: §. VI. PERTURBATIO INGRAVESCIT IN LUSITANIA.] Gaspar Coellius, et Ludovicus Carvallius, nihil se profecturos apud sacrum Inquisitionis tribunal, post Carillianam cladem, arbitrati, suas ad Romanam curiam, ad arcem veritatis et pacis, querelas deferre non indignum rei gravitate duxerunt. Degebant ambo in collegio Eborensi: ingenio uterque duro, et pravo: doctrinae nonnihil in utroque, virtutis parum: quae causa fuerat cur, etsi multa jam in Societate stipendia fecissent, nullo tamen altiore, qui datur idoneis, gradu essent cohonestati. Maeror inde, ac taedium disciplinae; et, quia praesentia displicebant, amor novitatis. Summum Pontificem adire per libellum supplicem statuunt. Nonnulla colligunt capita, quae in Instituto nostro molestissime ferebant. Dum libellus a Carvallio Lusitanâ; [Note: 29. Ejus auctores praecipui.] Latinâ vero linguâ componitur a Coellio, addunt se reformatoribus novi milites, Gaspar Fernandius, Dominicus Araozius, Simon Cardosus, et Petrus Fonseca, Indicus; longe ab alio Fonsecâ diversus, cui negotium Societatis in Lusitania visitandae a Praeposito Societatis datum erat. Indici cognomen huic Petro Fonsecae positum, quod ex Indiis, ubi parum proficiebat, remissus in Europam fuisset. Accessit ad fulciendas

illorum partes Episcopus Georgius Ataidius, Lusitani apud Philippum regem consilii praeses, qui se ad reformandos Ordines religiosos dictitabat natum, eamque in rem operam nobis suam ultro ac prolixe, licet non rogatus, deferebat.

[Note: 30. Carvallius evocandum se curat ab Alberto Austrio Cardinali.] Vix est ut multorum coitiones latêre diu ac tegi sic possint, quin aliquid perluceat. Fonseca Visitator nescio quid subodoratus Coellium arcessit. Venire detrectantem, sive contumaciâ, sive metu, comprehendi et custodiri jubet. Conturbatus socii casu Carvallius, per certos homines rogat Albertum Austrium Cardinalem Lusitaniae proregem, ac Pontificis Legatum a latere, ut se Olisipponem (nam ibi Albertus degebat) evocet, dicturum coram quae mandare litteris non auderet. Confestim accitus miserum, ut ajebat, Societatis statum exponit, quae illius ab Ignatio institutae Societatis umbra tantum, et inane simulacrum esset: in qua per vim ac tyrannidem omnia gererentur; ubi nullus esset consilio, legibus, aequitati locus. Unum his malis remedium afferri posse, si deligeretur antistes expertae probitatis ac prudentiae, qui propius omnia inspiceret, ac pristinum in decus reponeret. Daturum se Cardinali propediem in manus librum, in quo ea quae diceret, certis testata indiciis notarentur. Albertus benigne auditum, et rem tacitam habere jussum dimittit.

[Note: 31. Coellius e Societate pellitur.] Carvaljius, laetitia gestiens, scribit illico Eboram ad Coellium, ac docet quid locutus cum Cardinali fuerit; jubet animo esse bono, brevi enim custodia liberandum: deinde monet ut Cardosum et alios consiliorum participes, tam laeto nuncio impertiat. In clausula nonnihil de libro, quem pollicitus erat Cardinali, subjungebat. Quamvis eo praesertim intendisset curam, ut elusâ custodum diligentia, litterae in solius Coellii manus tuto pervenirent, tamen interceptae manifesto Numine sunt, et ad Provincialem perlatae: qui eo indicio conjurationem ejusque socios cognovit, ac librum ipsum in Carvallii scrinio deprehendit. Coellium sine mora ex Eborensi collegio et Societate pellit: sapienter veritus ne ab hoste domestico et tecto plus negotii, quam aperto et externo, soret. Ulcus, quandiu intestinum est, vix relinquit medicinae locum: si erupit, facile curaveris. Sane nullum exinde finem Coellius fecit accusandae ac divexandae Societatis; sed leviore damno, quippe jam notus.

[Note: 32. P. Fonseca Visitator regem admonet de Carvallii consiliis adversus Societatem.] Vidit interim Fonseca Visitator non defuturos in aula, qui certiorem de his Philippum regem facerent, ac pejorem fortasse in partem omnia, sive ignoratione veri, sive malevolentiâ, narrarent. Antevertendum putavit. Quare, scriptis ad regem accurate litteris, ei Carvallianam conjurationem aperit, opem implorat; nonnulla quae in rem crederet, prudenter ac modeste, majestatis et officii memor, addit. Rex ad consilium Lusitanum referri causam imperat. Paucis post diebus, de consilii Lusitani sententiâ, pronunciat se integrum negotii arbitrium Fonsecae Visitatori permittere. Exoratus quoque per Fonsecam Cardinalis Albertus exempla omnia famosi libelli, a Carvallio contra Societatem scripti, quae in manibus multorum erant, deferri jussit [Note: 33. Gregorius XIV. Societatem per externos visitari vetat.] ad magistratus, constitutâ non obtemperantibus anathematis poenâ. Missae per idem tempus Roma litterae a Cardinali Sfondrato significabant Gregorium XIV. edito per Sixtum V. diplomati, quo jus et facultas Regi dabatur explorandi religiosas in Hispania familias, per quemcumque ipsi videretur, ita derogasse, ut nominatim vetaret Societatem per externum quemlibet visitari.

[Note: 34. Metus e libro Carvallii. Domestica quaestio de Patribus habita.] Albertus interea videre librum expetiit, de quo factam sibi mentionem a Carvallio meminerat. Quem cum legisset, Mihi dubium non est, ait, quin multa sint in eo mendose ac falso scripta: sunt aliqua nihilominus, quae refutatione indigeant. Hanc sibi non ingratam, nec inutilem Societati fore indicavit: donec ea porro fuisset conscripta, videri Carvallium Olisippone amovendum non esse, neque in ejus gregales animadvertendum. Conscripta est paucis diebus, et illi oblata. Eadem in aulam missa. Altum utrobique silentium, et gravior e silentio metus. Tandem Cardinalis (incertum an sua sponte, an regis jussu) nunc hos nunc illos e Patribus arcessit, ac jurare cogit vera dicturos, neque verba cuiquam de iis quae gerebantur facturos. Tum ad certa capita respondere jubet, et quandam quasi quaestionem instituit. Quo silentii major et arcani fides; eo rumorum plus ac suspicionum erat; aliis alia opinantibus ac timentibus. Nostros erigebat conscientia: populus, ut est male suspicax, aliquid subesse monstri jactabat, quod brevi denique aperiretur et patêret. Urgenti quaestionem hanc Alberto redduntur a Sfondrato Cardinali, nomine

Pontificis, gravissimae litterae, quibus Pontifex praecipiebat, ut omnia Carvalliani voluminis exempla conquirerentur, et Societatis Provinciali traderentur: praeterea factiosorum eos, qui extra Societatem essent, per se puniret; qui intta Societatem, puniendos Provincialis arbitrio relinqueret.

[Note: 35. Albertum Fonseca Visitator dedocet.] Ejusmodi litteris a Cardinali acceptis, intermissa quaestio paulisper; attamen haud ita longo intervallo redintegrata. Id simul atque cognovit Fonseca, quamquam uteretur minus commoda valetudine, et lustrandâ provinciâ distineretur, Olisipponem regreditur. Cardinali oblatus ex improviso, modeste cum eo expostulat. In memoriam revocat pristina ipsius beneficia in Societatem, cujus innocentiae testis et laudator etiam fuerit non semel. Eorum qui tumultus istos conciverint paucitatem, calumnias, notam pravitatem ostendit. Quam illi formam Societatis gubernandae mutatam velint, eam Romae, eam orbe terrarum toto vigere ac laudari: eandem a Concilio Tridentino, a Summis Pontificibus, et a Gregorio XIV. nuperrima Constitutione, omnibus diligenter expensis, confirmatam, et approbaram. Illis certe potius, quam septem vel octo, nullius famae, auctoritatis, et doctrinae hominibus, credendum videri. Quod si venit adhuc in dubium, inquit, illorum qui tua benignitate [Note: 36. Cardinalis turbatorum mendacia, et fraudes deprehendit.] abutuntur, audacia, ex iis litteris, quinam sint, poteris cognoscere. Sub haec interceptam Coellii ad unum e suis gregalibus epistolam promit. Narrabat Coellius se benigne auditum a Cardinali, Patres libro suo meras naenias respondisse. Petiit Cardinalis, pergebat, consciorum nomina, et dotes: nam Visitator foecem esse ait. Ego singulorum oetatem in religione actam, munia, gradus, et cetera exposui. Res admodum arcano agitur, et cum minime opinabuntur, superveniet ventura dies: affirmavit enim Cardinalis regem cupere reformationem: addidit ut clanculum Carvallium convenirem. Vix tenebat se Albertus, cum haec audiret: exclamat denique, Miram hominis mendacissimi audaciam! Nihil horum egi aut dixi quoe memorat. Tu vero sic habeto, mihi a Societate penitus satisfactum: noveram equidem antea ejus innocentiam et integritatem; at modo, cum utraque mihi notior sit, oequum est illam in posterum esse mihi cariorem. Instante Fonseca ut in Coellium animadverteret, Carvalliumque sibi permitteret: Propediem, inquit, fiet uti rogas; nam mihi quoque certoe officii sunt leges. Quo significare videbatur expectandum esse, quid aula censeret.

[Note: 37. Carvallius ejicitur e Societate, cum suis gregalibus.] Cunctantem mortalium justitiam Divina praevertit. Coellius, cum ad religiosos Divi Bernardi alumnos confugisset, brevi ex eorum castris transfûgit: fratrem, quo uno spes ejas nitebantur, amisit ereptum repentino interitu; ipse diuturnis vexatus morbis vitam infelicem in maerore traxit. Carvallius sacrorum usu et piorum communione prohibitus, invisus omnibus, gravis ipse sibi, se respexit; flens ad Fonsecae pedes accidit: crimen confessus, nullam, quaecumque imponenda videretur, poenam detrectavit. Nec ea dixisse contentus, in libello supplice scripta, et a se obsignata, protulit. Libellus ad Cardinalem continuo est missus. Nec ita multo post fuit acceptum subrogati Gregorio XIV. Innocentii IX. diploma, quo hujus causae cognitionem sibi uni reservans, Carvallium Societatis potestati permittebat. Quamobrem abstitit incoepto Albertus, ac se praeterea de rebus nostris inquisiturum negavit. Carvallius a Societatis corpore, cum praecipuis [Note: 38. Clemens VIII. Innocentio IX. suffectus.] domestici tumultus auctoribus, est abscissus.

Interim Hippolytus Cardinalis Aldobrandinus in solium Pontificium evehitur, anno MDXCII. ineunte. Adfuit quamprimum Aquaviva cum delectis Patribus, et ad pedum oscula provolutus, vota Societatis precesque detulit. Respondit Pontifex, humanitate summa, gratissimam accidere sibi eorum voluntatem [Note: A. C. 1592. Soc. 53.] erga se ac Sedem Apostolicam. Pergerent porro, ac laborem nullum pro amplificanda ornandaque religione defugerent: facturum se vicissim Societatis universae causa, quae pro ejus commodo, pro suo munere, facienda cognosceret. Monerent ipsi ultro, et si quid e re foret, suggererent. Eo majorem Praeposito Generali voluptatem attulit ista Pontificis benignitas, quod metuebatur, ne quid acerbitatis in Aquavivam et Societatem resideret in Clementis animo, propter eas, quae sunt a nobis memoratae, causas: idque habebant omnino persuasum quicumque res novas in Societate moliebantur, et Clementem obtigisse sibi Pontificem

gratulabantur; quo saltem dissimulante, Societatis instituta fidentius attentarent.

[Note: §. VII. Josephus Acosta Romam proficiscitur.] Maturavit ea res consilium Praepositi Generalis, jampridem de Philippo rege dedocendo conciliandoque soliciti; in quo rei cardinem potissimum verti censebat. Jam quidem Josephum Acostam, id qui praestaret, miserat. Sed ille cum, Hispanae Societatis statum considerans, laxata disciplinae concordiaeque vincula deprehendisset, persuaserat sibi, aut persuaderi passus erat, nullum praesentius ad haec domestica vulnera sananda remedium adhiberi posse, quam si Generalis Congregatio indiceretur: idque ad Aquavivam perscripserat. Verum Claudius pro sua sapientia videbat, ejusmodi remedium non posse, nisi longo interposito tempore, adhiberi; donec e provinciis disjunctissimis Patres convenissent, et in mora non parum periculi esse. Praeterea metuebat ne perturbatores, ut erant Romae et in Hispania principum auctoritate potentiaque fulti, consociatis suffragiis, saltem numero superiores, aliquid extorquerent in Congregatione Generali, quod alienum ab Instituto Societatis, imo toti corpori exitiale foret. Quibus malis breviori ac tutiori via credebat obviam iri posse, modo suorum sibi libera gubernatio relinqueretur. Itaque Josepho Acostae rescribens, illum ab ea mente revocare diligenter studuit.

[Note: 39. Congregationem Generalem putat Acosta necessariam. Aquaviva dissentit.] Sed quam difficile est exuere quod penitus in animum induxeris, praesertim si honoris, aut alia hujusmodi cupiditas mentem occupavit! Florebat Acosta multorum gratia procerum, eaque plus aliquanto, quam par erat, gaudere videbatur, atque inter Hispanos Socios veluti regnabat. Peruanae provinciae plures annos praefuerat; Baeticam et Aragoniam Visitator nuperrime lustraverat, sperabatque inter Hispaniae Provinciales brevi creandos locum aliquem sibi fore. Verum ubi spe sua se depulsum, et in ordinem redactum vidit; postquam intellexit mittendum propediem in Hispaniam P. Alphonsum Sancium, ad componendos motus, quos ipse pacare nequiverat: nonnihil conturbari visus est. Sane decreverat Aquaviva nulli deinceps provinciae ipsum praeficere. An quia diffidere coeperat hominis ingenio? an quod ejus rationem gubernandi non satis aequabilem, et legibus nostris non semper plane consentaneam cognoverat? An denique quod illae saepius querelae deferebantur ex Hispania, continuari paucorum apud Praepositum Generalem gratiosorum praefecturas, neglectis aliis nihilo deterioribus: nec dubium, quin ejusmodi querelis Acosta maxime peteretur. Sensit illius ob eas causas maerorem Aquaviva; quem ut leniret, ipsum Vallisoletanae Professorum domui praefecit.

[Note: 40. Hieronymus a Costa, fratrem in eo consilio confirmat.] Degebat in ea domo ipsius frater Hieronymus Acosta, istorum, qui res novas in Societate moliebantur, perstudiosus, ut praediximus. Is igitur exstimulare fratrem coepit, et in Aquavivam irritare, a quo minoris quam antea fieri videretur, licet tam bene de Societate tota et Hispania meritus. Si conciliari obsequio Generalis Praepositus nequiret, frangi fortasse metu posse: redonandam tranquillitatem et concordiam Societati, quae gemebat oppressa auctoritate paucorum: favere istis consiliis tempus: novum adesse Pontificem, Aquavivae non amicissimum, benevolum Hispanis, a reformandis religiosis Ordinibus non alienum

[Note: 41. Alphonsus Sancius ad Philippum II. in Hispaniam Roma missus.] His permotus Josephus Acosta pristinum de convocanda Generali Congregatione consilium urgere constituit; eoque vehementius, quod intellexit Regem ita sentire, audivitque brevi adfuturum, cum amplissimis a Claudio mandatis, Alphonsum Sancium. Ille recens e Philippinis advenerat, ut cum Philippo rege ac Praeposito Societatis, de promovenda in istis insulis confirmandaque catholica religione ageret. Viri probitatem, ac prudentiam negotiis omnibus parem, norat Aquaviva: audierat quanta valeret auctoritate et gratia, in aula regis Catholici: nullum aptiorem existimavit, quem sedandis in Hispania turbis domesticis praeficeret, ad quas comprimendas viam Acosta moliebatur, quam Praepositus Generalis minime omnium idoneam judicabat. Haec Sancio, Roma discedenti, mandata dedit. Primo, ut Regi turbarum fontem aperiret, nempe datam externis hominibus cognoscendi de nostris rebus, quas parum haberent exploratas, facultatem;

ademptam vero Societatis gubernatoribus, statuendi de subditis potestatem. Deinde sacris Quaesitoribus demonstraret, nequaquam id nos agere, ut eorum judicio potestatique Societatem subduceremus: doceret unde ortus iste rumor; quam invidiose ac falso sparsus. Postremo, inquit, implorabis Philippi auxilium et patrocinium, ad Societatem contra nefarias istorum molitiones defendendam: nec omittes facere mentionem publicae regni utilitatis, cui pessime, tum facto ipso, tum exemplo consulunt qui religiosorum virorum, adversus legitimos praesides contumaciam auctoritate regis armant. His mandatis addidit Claudius litteras ad praecipuos Philippi administros, effecitque ut Pontifex ipse ad regem ea de re scriberet.

Creditum est, si festinasset in Hispaniam Sancius, Josephi Acostae disturbari [Note: 42. Acosta Sancium praevertit.] consilia penitus, aut certe infringi potuisse. Verum ille, ubi primum de Sancii adventu certior est factus, nullam interposuit moram, quin eum anteveniret; eoque incubuit totus ut, quod pridem animo destinaverat, Aquavivae imponeret necessitatem convocandae Congregationis universae. Opus esse ad eam rem mandato Pontificio intelligebat: Pontificem opera Catholici regis ad hoc inducere decrevit. Igitur Philippum, arbitris remotis, qua erat apud eum gratia, convenit: narrat, se usu ipso lustrandisque provinciis multa cognovisse, quae ne suspicatus quidem olim fuisset: compertum sibi jam esse, plurima peccari in administranda Hispaniensi Societate, non tam a Claudio ipso, quam ab ejus consiliariis, quibus nimium fideret. Unum restare certissimum tot malis remedium, generalem conventum totius Ordinis. Nunquam adductum iri Aquavivam ut eum indîcat, nisi adigatur jussu ac mandato Pontificis: penes regem esse, ut hoc mandatum a Clemente impetretur; ita Societatem universam, et maxime Hispanam, graviter laborantem, servatum iri.

Haec vere ab Acosta dici Philippus credidit, utpote quem primariis in Societate muneribus fuisse honestatum videbat; quem percarum Aquavivae, necdum ulla pejori suspicione notatum, audierat. Quaerit, quid facto putet opus esse. Ille, virum aliquem regi notum mittendum Romam respondet, cum accuratis ad Clementem litteris, ut Pontifex Claudio det mandatum de Societate primo quoque tempore convocanda. Verecundia tum quidem deterritus Acosta fuit, ne se regi palam obtruderet; sed eo per ambages devênit. P. Laurentium Villegam, Philippo gratiosum in paucis, alloquitur: docet quaeri hominem a rege, qui Romam eat ad Pontificem, de re quapiam majoris momenti, quam sedulo tractari Societatis universae non parum intersit: se libenter operam in ea re Societati navaturum; quippe qui notitiam legum nostrarum et Instituti, longo partam usu habeat, nec nulla valeat Romae, itemque Madriti, gratia; verum pudore impediri, quominus hanc ipsemet provinciam a rege deposcat. Promisit Villegas id sibi curae futurum. Rex nihil cunctatus annuit, et significat Francisco Galarzae, qui Provincialis gerebat vices, placere sibi ut Josephus Acosta Romam continuo pergat; maturato esse opus: proinde illum urgeat, interposito, si necesse sit, graviore praecepto. Galarza, ut erat imperatum, fecit. Vix abjerat triduum, jam ingressus viam Acosta, jam longe progressus erat. Haec ita strenue gesta sunt, quem admodum e certis postea monumentis patuit, ut Romam ad Generalem Praepositum nulla, prius quam gererentur, aspirare fama potuerit. Fuerant quaedam sane indicia iu Urbem perlata; sed aut non satis credita, aut serius Aquavivae, cum ab Urbe abesset, significata. Abfuit enim per aliquot menses, id agentibus qui suis opportunum consiliis judicabant, ne Romae adesset, cum eo perveniret Acosta, aut dum Congregatio Generalis haberetur. In utroque decepti sunt. Ejus ab Urbe removendi occasio haec fuit.

[Note: 43. Aquaviva in Longobardiam Roma discedit Profectionis causa.] Coorta quaedam erant dissidia inter Mantuae ac Parmae Duces. Illis componendis idoneum, et operi tam pio ac dissicili parem, Societatis Praepositum Generalem Toletus, ut ipse fatebatur ac praedicabat, Pontifici suggessit. Vocat Aquavivam Clemens: suarum esse partium docet, ut inter Italiae Principes concordia, paxque, foveatur. Omnia circumspectanti non occurrere alium, cui possit haec provincia conciliandae pacis inter Mantuanum, Parmensemque, certius demandari,

quam ipsum Aquavivam: eat sane quamprimum, et rem bene feliciterque gerat. Conturbatus inexpectato mandato Claudius, quem graves, ut diximus, super universa Societate curae digredi Roma non sinebant, respondet nihilominus se in potestate Pontificis esse, postridie discessurum. Laudavit parendi alacritatem Clemens; litteras, viaticum, suam quoque lecticam obtulit. Hanc modeste recusavit Claudius; et postero, uti promiserat, die meritoria in rheda profectus est. Parvo tamen operaepretio; quia obfirmati dissidentium animi, dum aequitatem a se stare quisque putat, nullas pacis conditiones audiebant. Monuit Pontificem [Note: 44. AEger Aquaviva Romam redire cogitur.] Aquaviva, et in Urbem redeundi veniam flagitavit. Vetuit Clemens, ea jurgia tempore ipso mitigatum iri dictitans; posse Praepositum Generalem lustrandis interim collegiis in vicinia positis, molles rei conficiendae aditus opperiri. Tribus totis mensibus frustra consumptis, redire in Urbem aeger coactus est; nec ita multo post eodem Acosta supervênit.

Statim Claudio dat litteras in manus, quas Philippus ad ipsum scribebat, pro convocanda Generali Congregatione: mox libellum depromit, in quo exponebantur causae, ob quas illa quamprimum cogenda videretur. Nimirum, quod anno MDLXV. secunda Generalis Congregatio censuisset expedire ut septimo, vel saltem nono quoque anno Societas in unum tota conveniret: jam autem annum a quarta Congregatione Generali duodecimum fluere. Deinde necessariam hanc esse contendebat, ut rationes inirentur astringendae, quae solvi coeperat in Hispania, concordiae animorum, ac disciplinae. Tum, ut turbulentorum comprimeretur impotentia; ut sanciretur praepositorum auctoritas, quae per haec dissidia sic obsoleverat, ut coercere contumaciam aliquorum et ambitionem Aquaviva ipse vix posset. [Note: 45. Acosta conatur ostendere Congregationem esse cogendam.] Ut statueretur etiam illorum numerus, quos oporteret convenire ad Congregationem provincialem: ad eam enim confluere omnes, qui vota quatuor emisissent; illorum numerum justo majorem videri, ac propter itinerum impensas minuendum: id autem decernendum in conventu generali. Addebat, regem Catholicum, sacros Quaesitores, amicos Societatis omnes, ita censere. Praeterea visitari collegia per extemos periculosum, et noxium; ad Pontificem recurrere, longum et arduum esse: restare ut, quoniam licebat, res nostras ipsimet curaremus, et in commune consilia conferremus. Quod si metuitur, inquiebat, ne in comitiis, quae praesente Generali Praeposito habebuntur, aliqui oriantur tumultus, multo est metuendum magis, ne, aut eo vivo, aut certe mortuo, habeantur conventicula, in quibus aliquid perperam, ac difficile postea emendandum, statuatur. Ad haec, negabat posse aliter opprimi rumores dictitantium Generalem Praepositum, male sibi conscium, nihil aeque pertimescere atque congregatam Societatem: idcirco illos ab eo vexari, quos hujus sententiae auctores participesve sciret: Porro autem, nisi Aquaviva Congregationem sponte indîcat, verendum ne hoc ipsum sacere cogatur mandato Pontificio, rogatu Philippi regis. Occurrendum etiam esse querelis malevolorum, qui litteras Pontificias, et diplomata, Societatis institutum ac leges confirmantia, clamitarent fuisse per Praepositum Generalem a Summis Pontificibus extorta, invita Societate. Id quam falso jactetur tum denique ostensum iri, cum easdem litteras quam gratas habeat Societas congregata declarabit. Postremo assirmabat nullum remedium occurrere, ad confirmandam Societatis valetudinem, aut curanda, si qua essent, ejus vulnera, efficacius; nullum legibus nostris congruentius, quam totius Ordinis comitia.

Haec ferme in eo, quem obtulit Aquavivae, libello Acosta disserebat; quae rem prima specie intuentibus, nec tempora, uti tunc erant, ac Societatem introspicientibus, plausibilia videbuntur: ut mirum fortasse non sit, quod Josephi Acostae partes Toletus, aliique nonnulli sint amplexi. Religio enim mihi est credere illos aliquid exempli deterioris contra Societatem, aut ejus Praepositum fuisse molitos; ac tantorum virorum nomini maculam inurere, aut suspicione graviori sine perspicua causa, premere cineres honoratos; quo nihil est diligentius historico fugiendum.

Praeter illas, quae supra sunt allatae, causas, quibus Aquaviva movebatur ne Congregationem cogendam censeret, singulis etiam capitibus ab Acosta propositis,

[Note: 46. Aquaviva necessariam esse negat.] respondebat. Ac primo quidem decretum secundae Congregationis de convocanda septimo quoque anno, vel saltem nono, Societate, ab eadem Congregatione abrogatum esse; omnibusque tunc placuisse, ut quod erat super ea re praescriptum in Constitutionibus teneretur, quae certum tempus non definiunt. Statutum etiam fuisse, ut singulis trienniis missi Romam e provinciis procuratores viderent, an cogenda Congregatio Generalis foret: iis ante biennium convocatis visam esse non cogendam: eosdem, anno proximo eâdem de re deliberaturos; expectandum quid essent judicaturi, ac totam quaestionem illorum arbitrio reservandam: non esse tantum in tantula mora periculum. De Professis, qui nimium multi dicerentur ad Congregationes provinciales convenire, referendum ad conventum Generalem, cum tempore solito cogeretur, ut numerum illorum definiret. Atenim rex Catholicus Congregationem postulat. Nimirum ab iis impulsus, qui eundem induxerunt, ut lustrari per externos Societatem expeteret: desinant illius auctoritate abuti et gratia; quiescet ipse non invitus, et, quam flagitamus, quietem libentissime indulgebit. Extimescit Praepositus Generalis Congregationem, inquiunt: omnino illam, quae neque cogitur ex Ignatii praescripto, neque legibus nostris regitur. Non Congregationem, sed eos qui Congregationem conflari pro libidine sua volunt, timet. Cum a procuratorum conventu, post annum habendo, judicabitur promulganda, nihil erit in Praeposito Generali morae, quin promulgetur. Nam quod ajunt videri quibusdam extortas a summis Pontificibus litteras et diplomata; nimis aperte illi faciunt injuriam Sedi Apostolicae, qui eam deludi ac decipi tam facile potuisse arbitrentur. Demum, quod praedicant alio nullo remedio Societatis vulnera curari posse; satis in quatuor, quae hactenus habitae sunt Congregationibus, satis in ipsis Constitutionibus nostris, remediorum ac praesidiorum suppetit, modo libera potestas utendi fiat.

Ea commode responderi videbantur: at, quid agendum porro foret, statuere non tam promptum erat. Videbat Aquaviva et primores, ad deliberandum ab eo vocati, Patres consilia obtrudi ab homine, a quo minime decebat; preceqsue tantum non armatas adhiberi. Minaces proferri litteras potentissimi regis; ostentari metum a Pontifice; omnia lubrica et angusta. Satis in rebus paene desperatis proficitur, si spatium et mora impetrari possit. Renunciat Acostae Claudius, se Philippi regis voluntati nulla in re defuturum. Congregationem tamen e vestigio indîci vix posse, praesertim cum abesset Hispaniae Assistens, quo inaudito quidquam decerni aequum non erat; hunc brevi adfuturum. Intellexit Acosta quorsum haec pertinerent. Recta pergit cum oratore Hispano ad Pontificem, ei litteras a Philippo tradit: quibus perlectis Pontifex, nihil monito Aquaviva, Congregationem Generalem edicendam esse pronunciat, idque illi per Toletum extemplo significari jubet.

[Note: 47. Congregationem edici Pontifex jubet Promulgatur in sequentem annum.] Aquaviva, ut apud se semper erat, respondet animo sedato; et, Filii obedientioe, inquit, sumus; mos geretur summo Pontifici; hoc mihi unum dolet, quod e nostris nonnulli vias a Societatis instituto et moribus tam alienas consectentur, ut quo tendunt perveniant. In eandem subinde sententiam est cum Pontifice locutus, simulque difficultatem et incommoda convocandae Congregationis exposuit, non modo propter ingentes impensas itinerum; sed etiam quia, dum nabentur privati singulis in provinciis conventus, qui generali Congregationi praeire debent; dum ipsarum provinciarum lecti praesides Romam cum binis Patribus delectis contendunt, intermitti negotia inchoata necesse est, haerere domesticam administrationem veluti suspensam; geri pleraque per vicarios Provincialium et Rectorum, qui eorum implere partes, idonea auctoritate, vel usu rerum ac notitia destituti, nequeunt. Demum leniter questus est, quod se inscio id consilii captum foret; qui, si quid peccaret in administranda Societate, videbatur monendus privatim, emendaturus omnino quidquid reprehensum fuisset. Dicentem audivit Clemens perbenigne, ac subjecit, nihil spectare se, nisi quod e re Societatis esse crederet. Ubi obfirmatum in sententia Claudius animadvertit, enimvero professus est nunquam sibi prolixam in Ordinem nostrum Pontificis voluntatem

in dubium venisse; quandoquidem ita imperaret, se Congregationem sine ulla mora, edicturum. Nec distulit, missis quoquoversum litteris, Generalem conventum in IV. Nonas Novembres, proxime sequentis anni MDXCIII. promulgare.

[Note: 48. Alphonsus Sancius Madritum venit: at serius.] Dum haec Romae geruntur, pervenit Madritum denique, morbo difficili variisque impedimentis superatis, Alphonsus Sancius; quem diximus ineunte anno MDXCII. missum a Claudio Aquaviva, ut Regem de Societatis negotiis perdoceret. Sed Philippus alia, ut narratum est, consilia inierat. Nec nihil tamen egit Sancius, ejecto penitus e Societate Francisco-Abreo, qui magna domestici tumultus pars erat. Quamvis antea legitime dimissus e Societate fuisset, nihilominus, patrocinio quorumdam e sacro Quaesitorum tribunali fretus, haerebat domi nostrae, lites etiam et judicia intentans. Admonitus Clemens litteras ad Camillum Cajetanum, Patriarcham Alexandrinum, suum in aula Madritensi Nuncium dedit, quibus in Hispaniam per Sancium delatis, Abreus res sibi suas habere coactus est: quodque mirari licet, Societati, quam antea vexaverat, aequissimum deinde se, atque amicissimum praebuit. Sic sunt illi saepe desertores: dum in castris nostris merent, laboris et disciplinae impatientiâ negotium aliis facessunt et sibi; cum exauctorati fucre, Societatem, quam ut molestam oderant, postea ut melius cognitam, justamque venerantur.

[Note: 49. De PP. Franc. Abreo, et Petro Fonseca Indico.] Contumacior exstitit ac negotii plus aliquanto facessivit P. Petrus Fonseca, cognomento Indicus, qui anno MDXCI. cum aliqui turbatores a Societate segregarentur, in ea retentus fuerat, propter affectam aetatem, et quia spondebat meliora. Sed accidit perraro, ut ejusmodi homines meliorem penitus induant mentem. Itaque deprehensus, cum seditiosas ad Ludovicum Carvallium, epistolas clam scriberet, non modo scribendis litteris, verum etiam omni cum externis colloquio prohibitus est. Solitudinem hanc animo aequo non ferens, ut ad alium Ordinem religiosum transiret flagitavit. Indulsit Praepositus Generalis ea conditione, ut, si intra quartum mensem non cooptaretur in aliam familiam, ad Societatem rediret. Profectus Olisipponem concursavit urbem otiose, immemor acceptae conditionis. Inde Madritum elapsus cum anno toto mutasset latebras; tanti visum non est infelicem erronem persequi. Ergo poenas desertoribus constitutas commeruisse declaratus est, et a Societate, ut inemendabilis, ejectus.

[Note: §. VIII. CONGREGATIO GENERALIS QUINTA.] TRIUMPHABANT ceteri perturbatores, seque summam votorum putabant assecutos, indicta Generali Congregatione, in qua nimirum confidebant, dejecto a gubernaculis Aquaviva, fore ut sibi liceret omnia pro libidine moderari. Aliaspes Praepositi Generalis ac reliquae Societatis erat, et certior justiorque. Congregationem indixerat Aquaviva ob eas potissimum causas, quae in litteris ad Provinciales datis anno MDXCII. Kal. Januarii, ab eo afferuntur: nempe, Ut collectâ [Note: A. C. 1593. Soc. 54.] in unum totâ Societate, ac Spiritus Sancti aspirante gratiâ, de iis rebus tractaretur, quae ad stabiliendum hujus corporis statum, et promovendam ejusdem in obsequio Divino et virtute alacritatem, plurimum habiturae momenti viderentur: ut ratio iniretur, quâ reduci ad quietem possent aliquot Societatis provinciae, quibus id magnopere necessarium esse intelligebatur: tum in primis ut summo Pontifici Clementi VIII. idipsum ob eandem causam, pro sua erga Societatem nostram paterna providentia, volenti satisfieret. Hujus porro Congregationis eventum eo majori curâ et solicitudine universa Societas expectabat, quod prima omnium esset, quae vivo Generali Praeposito haberetur, et quod novo quodam indicta fuisset more, nec ei pristina libertas facile constatura videretur.

[Note: 50. Quid egerit P. Josepus a Costa cum suis, ut eam arbitrio suo gubernaret.] Nam Acosta, ceterique consiliorum ejus participes, nervos omnes contendebant ut illam arbitratu suo gubernarent. Ac primo quidem, quoniam ante Generalem Congregationem privati quidam singulis in provinciis habentur coetus, ubi praeparantur ac veluti delibantur, quae in comitiis universi Ordinis proponi decidique conveniat; id efficere conati sunt, ut ejusmodi Provincialibus coetibus interessent non modo quidam e Societate extra ordinem, et quibus suffragii jus nullum esse leges nostrae volunt, verum etiam externi: eo consilio, inquiebant, ut patrocinio et auctoritate praesidis externi, liberius quid quisque sentiret, loqueretur.

Addebant praesidere istis minoribus Congregationibus Provincialem, qui jurare in Praepositi Generalis verba soleat: ideoque minus idoneum videri [Note: 51. P. Alphonsus Sancius regem Catholicum conciliare studet.] ad ea aequo animo audienda, quae contra ipsum fortasse Generalem proponerentur. Non segnius contra nitebantur germani Societatis filii, et ea duo, tanquam a Societatis moribus aliena, repudiabant. Eorum ut sententia vinceret, non leve momentum attulit P. Alphonsus Sancius, qui Regem allocutus antequam Patres Romam convenirent, Claudii Aquavivae, cum quo per annos complures una fuerat, prudentiam, moderationem, et obsequendi Philippo studium, apposite commendavit. Deinde, quinam perturbatores, cujus fidei et auctoritatis essent, docuit: ac regem denique obsecravit ut Societatem reliquam, tot viros sapientiâ, virtute, rebus gestis inclytos, contra paucorum hominum vim et audaciam tueri vellet; ac liberam ipsis decernendi quod e re communi videretur, potestatem [Note: 52. Sacri Quaesitores, ob declarationem quandam Pontificiam infensi, placantur.] relinqueret.

Sancium haec dicentem Philippus perbenigne audivit, affirmavitque per se non stare quin suo jure Societas, ac liberâ decernendi quod vellet potestate frueretur. Hoc ipsum sacri Quaesitores professi sunt. Laetus eorum voluntate promissisque Sancius eo curam intendit ut invidia leniretur, quam tunc Madritum perlata Pontificis declaratio Societati conflaverat. Agebatur de sacerdotibus qui confitentes ad scelus pelliciunt. Declarabat Clemens, si sacerdos poenitentem ad facinus solicitaret, eam tantum solicitationem quae in ipso sacramento fieret, ad sacros Quaesitores deferendam esse; non item illam, quae confessionem antecederet vel sequeretur. Hoc edixerat Pontifex duas ob causas. Primum, quia durum videbatur ea deferri flagitia, quae extra ipsum, ut loquitur, confessionis actum committerentur: deinde, ut certi figerentur limites, ac definiretur quantum pateret lex deferendi, tollerenturque tum scrupulorum causae, tum litium. Nihilominus id, tanquam a Praeposito Societatis profectum sacri Quaesitores Hispaniae arbitrati sunt; et suae potestatis fines contractos, imminutum jus sacri tribunalis, datam sacerdotibus peccandi licentiam, querebantur. Aquaviva per Sancium admonitus egit apud Clementem ut ea declaratio abrogaretur; et indulsit Pontifex. Addidit Aquaviva, se haudquaquam deprecari quominus, si quispiam suorum obstrictus eo solicitationis extra confessionem crimine (quod averterent Superi) teneretur, fieret reus apud sacrum tribunal, modo Societas ipsa suo quoque jure, in puniendo reo, uti posset. Ita placati sacri Quaesitores, et pristina concordia sancita.

[Note: 53. Duo perturbatorum postulata rejiciuntur.] Per hunc modum conciliato Rege et Quaesitoribus, fidenter est denegatum quod Acosta postulabat, nimirum ut admitterentur ad Congregationes Provinciales, ante Generalem Congregationem cogi solitas, homines externi, aut aliqui e nostris, qui jure ferendi suffragii carerent. Itaque cum in Toletanae provinciae conventu Compluti habito, id nonnulli agerent, ut Joannes Mariana, istorum partibus addictus, eligeretur mittendus Romam, rejectus est omnium, si unum aut alterum excipias, calculo. Designatos ad Romanum iter AEgidium Consalvium, et Alphonsum Sancium, rex ad se mitti Madritum petiit, una cum ceteris ex Hispania Romam ituris. Injecit ea res curam et metum, ne quid morae bene constitutis rebus ac periculi afferretur. Sed cum eos Philippus, impeditus valetudine, alloqui non potuisset, significandum ipsis curavit; nihil se aliud petere, quam ut nostri beneficiis ecclesiasticis, si qua obtinerent cum accedebant ad Societatem, statim ab exacto tirocinio se abdicarent; necnon iis patrimoniis ac praediis, quae, quia familiarum capitibus, ac fere majoribus natu liberis sic addicta sunt, ut alienari aut dividi nequeant, Majoratus in Hispania vocantur: demum ut sacris Quaesitoribus, quoad sineret jus et aequitas, satisfieret. Praeter ista si quid Josephus Acosta Romae proponeret, id nequaquam suo jussu factum iri. Hujus responsi humanitate et fiduciâ erecti Patres, rogare institerunt ut, quae regis nomine tractanda Romae in Congregatione Generali forent, ne per eundem Acostam proponerentur. Annuit Philippus, eaque per suum oratorem propositum iri dixit.

Rebus ad hunc modum cum rege compositis, Aquaviva ut omnem in Urbe

turbandi locum Acostae adimeret, illum ab Romana Professorum domo removit, [Note: 54. Acostae apud Pontificem querelae.] et in aedes Societatis ad S. Petri positas amandavit: ubi Poenitentiarii, quos dicunt, commorantur. Simul rectori negotium dedit ut eum, perinde ac ceteros, contineret in officio, videretque ne mittendis ultro citroque litteris aliquid moliretur. Enimvero moleste rem Acosta tulit. Queritur apud Pontificem relegatum se esse; observari tironis instar et vexari; litteras, quae sibi mitterentur, inspici. Docuit Pontificem Aquaviva quid, quove consilio, de Acosta statuisset. Quin more atque instituto ceterorum tractaretur ipsi recusandum non esse, qui sacramentum in leges nostras, ut ceteri, dixisset: porro unam e nostris legibus hanc esse, ne quis injussu praesidum litteras det accipiatve; tamen eam exceptionem adhiberi, ut quae ab rege vel regiis administris ad eum, quae ad illos vicissim ab ipso scriberentur litterae, a nemine resignarentur. AEqua Pontifici visa sunt omnia: et auctor ultro fuit, ut Acosta nulla in re praecipuo, et a ceteris diverso more ac jure haberetur.

[Note: 55. Toletus a Clemente VIII. creatur Cardinalis.] Perfunctum ea cura Praepositum Generalem incessit altera gravior de Toleto, quem in sacrum Cardinalium collegium brevi cooptandum non obscura jactabat fama. Palam id Pontifex et aperte significaverat, qui egregiam viri virtutem ac doctrinam jampridem hoc munerari praemio decreverat. Suarum esse partium Aquaviva duxit Clementem adire, et obtestari etiam atque etiam, ut Societatis rationibus consultum vellet. Egit quoque diligenter cum Toleto, ut ipse ad eam dignitatem declinandam omne studium et contentionem afferret, prout majorum exempla, Societatis institutum, et votirite nuncupati religio, postulabant. Sed cum certum hoc jampridem atque deliberatum esset Pontifici, mos gerendus fuit; ac Toleto, voti sui religionem, Societatis leges, Aquavivae solicitudinem frustra opponenti, sacra purpura est imposita.

Quantum ornamenti attulit Societati universae Toletus Romano donatus ostro, tantum Aquavivae et Patribus, qui plurimi jam ex orbe toto Romam ad [Note: 56. Tria quaedam a Pontifice petunt Josephi Acostae fautores.] Ordinis comitia confluxerant, timoris addidit. Acosta Toleto multum utebatur, multum Hispani quidam, rerum novarum cupidiores; qui, dum aspirabat haec aura, velis indulgendum rati, supplicem Clementi libellum obtulere, quo tria flagitabant. Primum, ut Acosta interesset Congregationi cum suffragii jure, quamvis a sua provincia non delectus. Alterum, ut evocarentur ad eandem Congregationem e provinciis aliqui praeter ordinem, quos ipsi nominassent: hanc enim facultatem extraordinarios suffragatores arcessendi, a S. Ignatio in Constitutionibus concessam. Postremum, ut quispiam e collegio Cardinalium, designatus a Pontifice, Congregationi praeesset, quo securitati suffragiorum, et tranquillitati consuleretur: ac Toletum sine dubio expetebant. Haec si impetrarent (et impetratum iri omnino confidebant) dubium ipsis non erat, quin rerum in Congregatione potirentur. Aquaviva certior de libello et postulatis Pontifici oblatis factus, praetentat ac praemonet Patres, qui jam ex undecim provinciis convenerant. Ubi recte affectos sensit, interrogat quid de admittendo in Congregationem Acosta sentiant. Respondent non videri admittendum, ut quid quisque censeat efferre sine metu exploratoris ac delatoris possit. Igitur uno ore primum illud postulatum rejicitur, et rationes Pontifici explicandae colliguntur. De Cardinali Congregationis praeside adsciscendo, judicavit Aquaviva Toletum bonâ fide ac [Note: 57. Toletus praesidere Congregationi cupit. Claudius acriter obnititur.] simpliciter adeundum, obsecrandumque esse ne exemplum ederet adeo periculosum. Si quem eligi oporteret, dubitari non posse quin ceteris praeferendus foret; quippe Societatem quasi parentem eandem cum aliis nactus, in ejus gremio educatus, ad ejus ornamentum et decus sacrâ nuper auctus purpurâ: verum satis ipsum intelligere, quam id a Societatis rationibus esset alienum. Claudii orationem Toletus, qui se rogandum ultro a Patribus ut Congregationi praeesset, putaverat, non sine stomacho dicitur audivisse. Ad reliquum e tribus postulatis caput quod attinet, visum pariter est nullos esse admittendos extra ordinem ad comitia Patres, praeter eos qui delecti a provinciis fuerant.

His ita domi deliberatis ad Clementem Aquaviva pergit, ac de Acosta primum memorat quid Patres congregati censeant, et quas ob causas aditum ipsi

[Note: 58. Cur Acostam excludi Congregatione Patres vellent.] Congregationis intercludendum putent. Tamen, inquit Pontifex, quantulum est unum inter tam multa suffragium? Et Claudius: De suffragio, Beatissime Pater, minimum laboramus; sed perturbatorem abigimus, timemus delatorem. Liquet enim Acostam omnes omnium nutus observaturum, et Regis oratori statim renunciaturum. Quis erit, quaeso, relictus libertati in dicenda sententia locus? Respondit Pontifex notam sibi virtutem Patrum et constantiam; neque illos tam facile unius hominis conspectu deterrendos quominus vere libereque decernerent: rem nihilominus curae sibi fore. Eundem libertatis amittendae metum opponebat [Note: 59. Cur Cardinalem Congregationi praeesse nullum cuperent.] Aquaviva, si Congregationi Cardinalis interesset: aut enim omnes ad ejus gratiam et mentem locuturos; aut aliquos fore istâ, quam narrabat Pontifex, constantiâ praeditos, qui veritati plus et suo judicio, quam gratiae Cardinalis, tribuerent, in osque illi resisterent. Hinc dissidia scilicet, ac simultates orituras. Ita, quod in praesidium Societatis expeti videretur, in ejus perniciem redundaturum, atque adeo in molestiam Vestrae Sanctitatis, inquit, cujus aures quotidianis querelis obtundentur. Demum, quinam futuri sunt hominum sermones, quando ad sedandos Societatis tumultus domesticos, praesidem ejusumodi putabunt arcessitum foris? [Note: 60. De non admittendis in Congregationem Patribus, extra ordinem et morem.] Tertium restabat caput, ne alii praeter delegatos a provinciis inirent Congregationem. Ea potissimum Claudius ratione pugnabat, quod illi a turbulentis suggerendi, et eorum e sinu promendi forent. His vero quis assentietur? quis illos oculis aequis intuebitur? quis pacis et concordiae auctores suturos existimat? Tum, cur e factiosorum sententia potius deligendi sunt, quam aliorum? quod jus Acostae praecipuum est hac in parte, quod ceteris quoque non sit? Jam, si reliquis inviris et dissentientibus, certi homines paucorum arbitratu nominentur, quo pacto libera censebitur Congregatio, tot capitibus per vim intrusis? At suffragium non ferent; aderunt tantummodo ut doceant, ut suggerant quae in rem esse videbuntur: hoc vero praestare per litteras, et subjicere quod libuerit possunt. Ad haec respondit Pontifex, rem arduam videri, Deoque impensius commendandam; de illa se deliberaturum. Ita incertum et anxium Aquavivam dimisit.

[Note: 61. Pontifex Acostam interesse Congregationi jubet.] Erat Octavius Aquaviva Cardinalis cum Praeposito Generali non tantum consanguinitate, quippe fratris filius; sed etiam studio Societatis conjunctissimus. Hunc pro necessitudine ac familiaritate monitum quid molirentur perturbatores orat Aquaviva ut Pontificem adeat, roget, obtestetur, edoceat. Adit Cardinalis, et acriter pro Societate et Claudio disserit. Tertium caput facile impetravit, ut nemo e provinciis extra ordinem arcesseretur: etiam illud alterum est expugnatum, ut externus nemo Congregationi praesideret. Ceterum Philippo Regi concedendum aliquid esse Clemens dixit; quare Acostam omnino admittendum videri.

Ubi se Toletus exclusum sensit, professus est suam hanc fuisse mentem, si Congregationi interfuisset, ut Generalis Praepositi partes adversus quoslibet impigre tueretur. Gratias egit Aquaviva, et addidit, satis in causa ipsa conscientiaque sua praesidii sibi esse: at nullo suo commodo vel incommodo adductum unquam iri, ut novi quidpiam ab Instituto Societatis alienum in eam induci pateretur. Dejecti spe magna perturbatores et conterriti, Aquavivam ipsum, quem in his prioribus telis refringendis adeo strenuum fortemque cognoverant, aggredi ac dejicere constituunt. Igitur quaecumque in eo privatim, aut in Societatis gubernandae ratione observaverant ipsimet, vel ab infensis exceperant, colligunt, erupturi copiis omnibus in loco. Interim confluxerunt reliqui Patres e provinciis, uno dempto P. Petro a Quercu, Dolani collegii rectore, quem ipso [Note: 62. Hominum sermones de Congatione.] in itinere febris Mediolani oppresserat. Ceterorum numerus erat trium et sexaginta. Jam dictus conventui dies III. Non. Novembris appetebat. Hominum expectatio summa, quid illa comitia parturirent. Alii mutandas Instituti leges; alii novum Societatis moderatorem creandum; alii peculiarem Sociis in Hispania tribuendum opinabantur. Erant etiam qui affirmarent intestinam aliquam in Societate pestem deprehensam, cui extraordinarium remedium pararetur.

Ut initium Congregationi auspicato fieret, Aquaviva cum delectis octo Patribiu III. Non. Novembr. Pontificem convênit: qui faustis illos ominibus ac precatione

bonâ prosecutus, cuncta ipsorum curae arbitrioque permisit: id omnino [Note: 63. Initinm Congregationis.] se velle admonens, ut Instituta Societatis intacta et illibata starent. Ea Pontificis oratione majorem in modum recreati confirmatique Patres, primum domi hoc ipso die consessum habuerunt. Secundum preces et orationem Latinam, scriba qui exciperet acta Congregationis, litterisque consignaret (secretarium vulgo vocant) renunciatus est Laurentius Magius; eique comites ad numeranda suffragia et decreta perscribenda, Fabius de Fabiis ac Robertus Bellarminus adjuncti; quorum ille domui Professorum, hic Romano collegio praeerat. Postero die quinque sunt lecti de more ductis suffragiis, qui cum Praeposito Generali et Laurentio Magio de rebus iis cognoscerent, quas vel Congregationi proponi, vel ad cognitionem Generalis Praepositi rejici, vel omnino praetermitti oporteret. Die insequenti ex toto corpore Congregationis minora duodecim sunt conflata consilia, sive deputationes, ut vocamus, quae in uno certarum rerum genere cognoscendo et ordinando proprie ac separatim versarentur, posteaque ad commune consilium referrent. Ad eos coetus destinati fuere, tum peritissimi quique et experientissimi in ea re, cui expendendae praeficiebantur; tum e variis orti nationibus; ut quod cuique loco et genti congrueret facilius decerneretur. Duo ad extremum, majoris ad totam Congregationem momenti, omnibus universe commendata. Primum, ut nemo, ad quem foret aliquid a quopiam de alio delatum, ulla ratione delatorem neque congregatis Patribus, neque aliis indicaret, nisi delator ipse id omnino vellet: idque non solum Congregationis auctoritate, sed interposito quoque Summi Pontificis nomine, severe fuit imperatum. Ut enim illorum, quos deferri et accusari contingeret, delicta et nomina non aperirentur, nisi quibus et quantum necessitas cogeret, id satis cautum esse divino et natutali, de aliena fama non violanda, praecepto visum est. Deinde commendatum diligenter fuit ut omnia, de quibus ageretur in Congregatione, alto silentio premerentur: quod, quidem ita sancte servatum est, ut intenti etiam externorum in Congregationem oculi religiosas arcani tenebras nunquam pervadere potuerint.

[Note: 64. Aquaviva de se ipso quaestionem haberi jubet.] Hactenus Congregationis limen quoddam et vestibulum: nunc interiora subeamus. Non latebant Aquavivam perturbatorum consilia: illis praecipue se peti sentiebat. Non expectandum putavit, dum ab iis in jus quasi vocaretur. Deinde vero cernebat frustra fore cetera, nisi capitis auctoritas assereretur. Itaque, ut erat ad omnia pericula et paratus et intrepidus, tum etiam conscientia mentis optimae fretus, atque adeo Christi voce, qui oranti pollicitus opem fertur his verbis; Noli timere, quia ego tecum sum: primum omnium suam ipsius causam disceptari voluit, et assurgens, Quoniam, inquit, fato quodam infelici meo contigit, ut quibusdam non placeret vel vita, vel gubernandi ratio nostra, interest mea, Patres, et vestra, ut quid in utraque reprehendatur, cognoscatis. Emendari vita potest, gubernatio corrigi, gubernator mutari: judicium vestrum facio; aequi boni consulam quodcumque censebitis. Pauca haec locutus pro dignitate, judices dari sibi postulavit. Reclamatum est ab universis: clare quidem a pluribus et recte sentientibus; obscure a novarum rerum cupidis, ne se silentio suo proderent; ambigue a nonnullis, qui vel malevolorum occupati sermonibus, vel suspectantes aliquid, [Note: 65. Reclamant Patres: aliter tamen alii.] non rejiciebant omnino ejusmodi quaestionem et cognitionem; modum duntaxat et cautionem in ea volebant adhiberi. Cum tamen pars longe major et sanior negaret Praepositi Generalis personam ac dignitatem temere quorumlibet suspicionibus et obtrectationi objiciendam, evicit Aquaviva ut cognitores nominarentur, in iisque Paulum Hoffaeum appellavit, qui non leniter causam hanc disceptaturus videbatur. Id cur ita facturus putaretur, obiten indicabo. Creatus fuerat [Note: 66. P. Paulum Hoffaeum inter causae suae cognitores Aquaviva nominat.] Hoffaeus Assistens Germaniae in Congregatione IV. Generali: sed cum in eo munere tractaret omnia rigidius, et propofiti tenax aegre ferret suam in deliberationibus sententiam aliquando negligi, non parum molestiae Praeposito Generali facessebat. Quare, cum videret Aquaviva deliberandi tempus altercando consumi, moras afferri gerendis rebus, et animos (ut fit inter dissentientes) alienari, Hoffaeo saepius antea monito denunciavit, nisi aliam iniret rationem, id ipsi omnino esse faciendum, ut se Assistentis munere abdicaret: ita sibi et reliquis Assistentibus

videri. Respondit candide Hoffaeus, id aetatis esse jam se se, ut indolem facile mutare nec posset, nec fortasse vellet, siquidem ea quae dixisset fecissetque, ex officio facta dictaque judicabat: accipere se sponte oblatam facultatem deponendi honoris, quo se indignum; oneris, cui se imparem, ducebat: ceterum se in potestate Aquavivae semper futurum: ac sane fuit, ut erat vir eximiae probitatis, remque prudenter ac praeclare postea gessit in Germania, quam visitatoris nomine aministravit. Ex ea cum ad hanc quintam Congregationem venisset, videbatur locus usciscendae injuriae, si quam accepisset ab Aquaviva; nec deerant, qui stimularent. Negavit ullam sibi justam esse conquerendi de Praeposito Generali causam, et impositum de illius administratione cognoscendi munus cum delectis Patribus [Note: 67. Quaenam fuerint Aquavivae objecta.] tanto verius exereuit, quanto ab adulatione remotior apparebat.

Auditi accusatores: expensa quae criminabantur. Collecta de vanissimis rumoribus; inania pleraque ac paene puerilia reperta sunt. Puduit Patres cognitioni praepositos, palamque renunciarunt indigna esse quae Congrengregationi proponerentur. Imo, subjecit Claudius, digna quae Pontifex ipse audiat. Et audivit Clemens ab eodem rogatus: ac paucis post diebus, Quod nos, inquit, audiendis istis vexares, nihil erat. Cui Aquaviva: Magnas enimvero Superis gratias ago, si leviter tantum peccaverim; sed quodcumque istud peccati est, auxilio Numinis [Note: 68. Innocens a Pontifice pronunciatur.] et Vestrae Sanctitatis ope, emendatum iri spero. Tum Pontifex subridens, Egregie ac prudenter multa decernis, inquiunt isti, at non item curas ut decretis tuis mos geratur. Factum bene, retulit Aquaviva, quod mea mihi lenitas vitio vertatur: malim in eam peccare partem, quae mitior est. Hiccine ego ille sum, quem nimis imperiosum dictitant? Atenim, pergit Pontifex, oratorem Hispanum visis rarius, parum in eo colendo diligens et assiduus es. Ego vero, ait Aquaviva, Ducem Suessanum, uti par est, colo et revereor; nec adire omitto, cum negotia Societatis postulant, aut urbanitatis et officii lex admonet. Ceterum limina procerum terere nec religiosos viros decet, nec nobis vacat, nisi quid aliud Sanctitas Vestra censet. Laudavit Pontifex, et nugari accusatores dixit. Quid illud autem est, addidit, quod queruntur, tibi voces aliquas de rege. Catholico parum honorificas excidisse? In eo peccatum a me fuisse non arbitror, nisi forte, inquit, mea quaedam dicta pejorem in partem interpretatus aliquis fuerit. Sane aliquando dicere memini, Philippum regem, dum in religiosorum Ordinum administrationem se interponit, iis obesse plurimum, quibus prodesse cupit: quod utinam nobis plus nimio compertum non esset. Recte hoc, subdidit Clemens: at istud quî purgabis? Aiunt accipi a te munera, et sacerdotalem quandam vestem missam ad te Neapoli. Sic est, Beatissime Pater, cum veste jam detrita uterer in quotidiano sacrificio, Carolus Mastrillius, corrogata pecunia, novam, inscio me, submisit. Risit Clemens, et Aquavivam summa benignitatis significatione dimisit: auditusque est postea cum diceret, praeclaros issos accusatores, dum Praepositum Generalem faecre tentant reum, sanctum ostendisse. At Patres de perturbatorum audacia et iniquitate questi graviter, illius coercendae rationes injerunt, ac decretum solenne sunt meditati, quo demum ejusmodi rerum novarum architectos, et praevaricatores, ut appellant, perculerunt. Illi vero nequaquam hoc [Note: 69. Novae perturbatorum artes.] metu ab incoepto deterriti, quoniam accusanda Praepositi Generalis vita et gubernatione, illum labefactare nequiverant; saltem ejus auctoritatem debilitare, atque infringere conati sunt. Proferunt a Philippo litteras ad Congregationem scriptas in hanc sententiam.

[Note: 70. Litterae Philippi Regis ad Congregationem.] Venerabilis ac devota Congregatio Societatis JESU. Ea fuit semper, estque in praesentia, tum mihi, tum omnibus, de vobis existimatio, propter eximiam utilitatem, quae in Christianam rempublicam a vestra eruditione proficiscitur; ut omnium atque adeo mea sint partes incolumitati vestrae, Ordinisque totius commodis consulere, idque optare ut in eo gerantur et adminstrentur omnia pro Religionis tam sanctae dignitate: praesertim id temporis, cum estis congregati, et ea inter vos agitatis, quae ad corporis totius sanitatem perfectionemque videbuntur expedire. Quod a vobis adeo sancte integreque tractari velim, ut personam hominum nullo modo respiciatis; ac ne isti quidem de vobis suspicioni locum detis: quod curae vobis fore, vestra mihi

probitas at prudentia facile persuadet. Illud pro certo habetote ad banc, quam gero pro vobis curam impelli me unico Divini obsequii bonique publici studio, cum quo bonus Societatis JESU status conjunctus est. Ex aedibus regiis Sancti Laurentii. DieX. Kal. Octobris, MDXCIII.

[Note: 71. Quaedam Regis nomine postulata.] His litteris recitatis, proponenda per Ducem Suessanum curaverunt regis Catholici nomine nonnulla, quae haud facile ab Aquaviva concessum iis sperabant; et quae si recusaret, non levem subiret invidiam. Quaedam ex iis postulabat Rex; alia consideranda Patribus et expendenda relinquebat. Petebat primo, ne Societas suis quibusdam privilegiis uteretur in Hispaniae regnis, quae materiam querelarum et litium sacro Inquisitionis tribunali praebere consueverant: nimirum facultate legendi libros prohibitos, et absolvendi ab haeresi in foro conscientiae: deinde immunitate quadam a Gregorio XIII. Societati concessa, Ne nostri, absque expresso superioris sui consensu ac mandato, ad quodvis munus officium, vel exercitium obeundum, auctoritate quorumvis quacumque ecclesiastica vel seculari dignitate fungentium destinari, adigi, vel cogi possint.

Responsum est de primis quidem duobus privilegiis (nempe facultate libros prohibitos legendi, et absolvendi ab haeresi in foro conscientiae) Praepositum Generalem, in Regis gratiam, et ut sancto illi tribunali satisfieret; jam concessisse quod petebatur; jamque Pontificium super ea re diploma in Hispaniam esse transmissum. Ad illam vero immunitatem Gregorianam quod spectaret, eundem Praepositum Generalem nostris omnibus usum hujus privilegii interdixisse. Nihilominus, quo res in posterum esset firmior, ut que regi mos gereretur, idem fuit a Congregatione denuo sancitum: imo Socios omnes per Hispaniarum regna sparsos hortata est, ut operam omnem et obsequium, quibuscumque rebus possent, huic sancto tribunali et ejus ministris navarent. Sed ut ambitioni locus omnis praecluderetur, vetuit constitutâ poenâ excommunicationis latae sententiae, ne quisquam nostrorum, per se vel per alium procuraret ambiretve officium Consultoris aut Qualificatoris in eodem tribunali.

[Note: 72. De jure ad hereditates, quos Majoratus in Hispania vocant, abdicando.] Alterum regis postulatum erat, ut qui ad Societatem aggregabantur, exacto tirocinio cederent absolute ac in perpetuum illo jure, quod haberent ad hereditates, primogenitis nobilium domorum addictas, quas Majoratus vocant Hispani, nulla ut iis repetendae postea hereditatis ejusmodi spes et facultas foret: hoc enim ad familiarum conservationem pacemque Rex pertinere in primis putabat. Tertio denique loco petitum est, ut novitii Societatis, antequam ederent vota, se beneficiis Ecclesiasticis abdicarent.

Haec postrema duo postulata plurimi palam et acriter abnuebant, praesertim Transmontani. Aquaviva id unice studens ut regem placatum haberet ac suum, cujus nomine factio perturbatorum abutebatur, primores Patrum separatim alloquitur, ac monet quantum Catholico regi Societas debeat, quantum obesse illi unus et prodesse possit, qui maximam ejus partem habeat suis regnis comprehensam: rem porro non magnam peti: hereditatum illarum fructu et usu jam carere nostros in Hispania, jure ipso pariter facile carituros: illud serius ocyus ereptum nobis iri: si nunc sponte remittatur, beneficii a Societate dati locum habere posse. Haec privatim Claudius: eadem publice apud Congregatos disseruit, ac persuasit. Confecta super his decreta duo: primum pertinet ad novitios, qui priusquam vota simplicia emittant, jubentur beneficia Ecclesiastica resignare: alterum spectat Hispanos Majoratus.

[Note: 73. De potestate Congregationum Provincialium non augenda.] In his, quae rex idem consideranda proponebat, ista potissimum recensebantur: ut certum praescriberetur spatium annorum, verbi gratia, sex; quo elapso Generalis Congregatio semper haberetur: ut Provincialibus Congregationibus potestas amplior tribueretur: ut collegiorum ac domorum praesides non longiorem triennio praefecturam obtinerent: ut professiones stato ederentur tempore; et alia id genus non levis momenti. Haec vero quia rex non postulabat, sed consideranda duntaxat proponebat; neque tam ex illius sensu, quam de factiosorum consilio deprompta esse constabat; Aquaviva paulo acrius obnitendum censuit. Quare, cum de capite illo relatum esset, an Patribus ad cujusque provinciae conventum

deligi triennio quolibet solitis, majorem quam quae concessa fuerat hactenus, tribui potestatem oporteret: Equidem, ait, quid praeterea concedi possit non video. An, ut ad professionem quos libitum erit admittant? An, ut proprias sibi condant leges? An, ut praepositos, rectores, ceterosque praesides eligant arbitratu suo? His demptis, quae vestrûm nemo danda putat, nec plane dari possunt, si B. Ignatii retinenda sunt instituta, quid tribui ultra potest? Cum omnes acclamassent plane ita esse, Aquaviva idoneum existimavit esse locum admonendi perstringendique Acostae. Repente hominem adortus interrogat, quid putet adjici oportere: cumque respondisset, sibi nihil videri adjiciendum: Quid igitur (subjecit Claudius) necesse fuit hoc proponi ac postulari? Sed nimirum, quinam sint ejusmodi postulatorum auctores liquet, eosque graphice suis litteris Acosta ipse depingit; quas, nisi molestum est, a vobis audiri velim, Tunc Magius, innuente Aquaviva, litteras recitat, in quibus Acosta turbatores dicebat esse vilissima capita, perditae homines conscientiae, nullius rei bonaae studiosos, etc. Infremuit suomet ipse indicio convictus: tamen, ut erat acri et prompto ad respondendum ingenio, se idem etiamnum de illis existimare confirmavit.

[Note: 74. De triennio praesidibus domorum et collegiorum praefiniendo.] Quaesitum deinde est, utrum praesidibus domorum et collegiorum Societatis potestatem tribui conveniret certo annorum numero circumscriptam, verbi gratia, trium: quae disceptatio plusculum altercationis habuit. Qui triennii spatio illam censebant esse definiendam, sic disputabant: Sive honoris in loco, sive oneris, ejusmodi praefectura poneretur, inter Socios ex aequo esse dividendam: diuturnitatem imperandi majores afferre spiritus mortalibus; vixque commode postea obedire, qui diu imperaverit: exerceri vulgo imperium atrociter, cum est justo lon gius: tum, redacto ad paucos dominatu, jacêre ac latêre multorum ad gubernandum aptam indolem, quae occasionem et locum nacta in publicam utilitatem se aperiret. Addebant, Provincialium regimen ac munus haud protrahi ultra triennium, atque adeo rectoribus et praepositis eosdem limites videri statuendos.

Opponebatnr contra B. P. Ignatii auctoritas, qui eorum potestatem certi temporis limitibus non definierat; quod ille profecto non omisisset facere, si expedire judicasset. Artem gubernandi unam omnium esse difficillimam; paucos reperiri ad eam idoneos: inexpertis non bene committi clavum, a quo, si male rem gesserint fint removendi cum sua ignominia, nec sine aliorum damno. Fieri superiores imperii brevitate segnes ad negotia suscipienda, minus aptos ad perficienda, in ceteris officii partibus remissos: inferioribus addi audaciam, et minui reverentiam adversus illos, quos brevi redigendos in eundem secum ordinem cernant: minui quoque potestatem Praepositi Generalis, quam B. Pater maximam esse voluerit, dum adimitur illi facultas imperii prorogandi egregiis rectoribus; simulque necessitas imponitur alios, nondum forte cognitos, eorum in locum subrogandi. Notitiam rerum, locorum, et negotiorum; auctoritatem denique, non nisi diuturno tempore comparari. Neque vero periculum arrogantiae esse in diuturnitate muneris, quippe quod sit incertum; et eripi, si arroganter et atrociter geratur, possit. Denique magistratum abrogari minori cum dedecore, ubi praefinitum tempus non est; quam, cum est idem fixum et constitutum. Non eandem esse Provincialium conditionem atque Rectorum; cum enim multo pauciores sint Provinciales, facilius idoneos inveniri: praeterea munus illorum et administrationem universali quâdam providentiâ contineri, quae proinde leviore cum detrimento communis boni, ab alio suppleri possit; demum, quo plus habent potestatis, eo arctiori tempore illam comprimi constringique debuisse.

[Note: 75. Nullum tempus certum praefiniendum esse decernitur.] Eas ob causas nullum certum tempus domorum et collegiorum praepositis esse praefiniendum censuit Congregatio: sed servandum esse Congregationis secundae Generalis decretum octogesimum septimum, his conceptum verbis: Ut triennium designatum est Provincialibus, ut habetur in tertio capite Partis IX. Constitutionum: non videri similiter agendum in Rectoribus, nec addendum propterea ad Consstitutiones, quae de hoc nihil decernunt. Nihilominus Congregatio vehementer Praeposito Generali commendavit, ut curaret ne istae Societatis praefecturae nimis essent diuturnae.

[Note: 76. De Generali Congregatione. An crebrius et stato tempore convocanda?] Majori contentione de altero capite certatum est, quod Congregationum Generalium frequentiam et fixa intervalla spectabat. Qui crebrius cogendas arbitrabantur, exemplo ipsius Ecclesiae pugnabant, quae primis praesertim seculis, frequentiora cogebat Concilia. Ordines religiosos sub ipsa primordia, quasi rudes et indigestos fetus aiebant esse, in quibus fingi et diffingi multa oporteat. Id vero nusquam fieri commodius posse, quam in crebris et generalibus Ordinum comitiis, ubi eorum incrementa et detrimenta recognoscerentur. Hoc fuisse usurpatum ab religiosis familiis sub ipsa illarum incunabula: hoc a secunda Congregatione Generali nostra judicatum. Oriri multa, praesertim initio, negotia, quae unius hominis auctoritate et prudentia componi nequeant: idque multo nunc esse necessarium magis, cum Societas latius esset propagata, et in discrepantes moribus institutisque regiones inducta. Addebant, si saepius, puta sexto quoque anno, Generalis Conventus cogatur, non opus fore illa procuratorum, quam vocamus, Congregatione, ad quam certi homines tertio quoque anno in Urbem ex omnibus destinantur provinciis, magno sumptu, fructu prope nullo; cum neque possint illi gravia decidere negotia, nec fortasse ausint quid sentiant libere proloqui, partim sua paucitate, partim Praepositi Generalis reverentia deterriti. Ad extremum, nequaquam id pugnare cum Ignatii mente et Constitutionibus, quae admonent quidem non expedire ut Congregationes Generales certis temporibus aut crebro fiant, addunt nihilominus hanc vocem, in praesentiarum; ac proinde liberam potesiatem relinquunt, easdem, cum expedire postea videbitur, indicendi. Ea maxime sententia turbandi avidis placebat: quippe qui sperarent plures partium suarum studiosos repertum iri quandoque in crebro et numeroso Congregationum coetu: quod si semel essent adepti, cum suprema sit Congregationum Generalium potestas in Societate, rerum se arbitros fore confidebant.

[Note: 77. Neque crebrae neque statis temporibus habendae Congregationes Generales.] Alii contrariam in sententiam frequentes abjerunt. Infirmari nimirum aiebant per crebros ac definitos ejusmodi conventus Praepositi Generalis auctoritatem; perturbari provincias, ac religiosam disciplinam everti, si Provinciales ac Patres praecipui tam saepe Romam evocentur, et a commissarum sibi provinciarum domorumque administratione per longum tempus abducantur. His incommodis non laborare Procuratorum Congregationem, ad quam unus duntaxat, isque nullum saepe magistratum gerens, mitti soleat. Non egêre Societatem novis decretis ac legibus condendis, sed veteribus observandis. Concilia Ecclesiae Generalia nec esse nunc frequentia, neque olim fuisse convocata, nisi cum remedium aliud nullum rebus prope desperatis suppeteret. Quia vero sub interitum cujusque Generalis Praepositi, ad successorem eligendum habenda est Congregatio, quantum perturbationis, sumptuum, difficultatis orietur, cum una Congregatione vix absoluta, rursum aliam inchoari aliquando necesse erit? si nempe statim post dimissam et solutam illam, quae elapso sexennio habita fuerit, Praeposito Generali aliquid humanitus accidat? Conditorem Societatis Ignatium, ceteras inter causas cur perpetuam esse successorum suorum potestatem voluit, illisque duntaxat mortuis generales haberi jussit conventus, hanc etiam notasse; Ut Societas in rebus magni momenti ad Dei gloriam fere semper occupata, universalibus hisce conventibus minus laboris et distrastionis patiatur. Denique, vel necessariam fore Congregationem stato illo, quod assignabitur, tempore; vel non fore: si non erit, quid opus tot impendia fieri, tot suscipi labores, tantum temporis absumi, tot cieri motus frustra? Si erit, declarari per proximam congregationem procuratorum ea necessitas poterit; habent enim summam facultatem denunciandi per arcana suffragia quod expedire tunc censuerint, adeo ut impediri ac prohiberi possint a nemine: cumque provincia quaelibet optimum ac fidelissimum quemque seligat, verisimile non est, eos humano aliquo metu ab officii religione discessuros. Itaque tunc per Praepositum Generalem promulgabitur habenda Congregatio: aut, si renuat ipse, si cunctetur, si res urgeat, hanc promulgabunt ipsi Assistentes, quam potestatem habent, consultis provinciis, etiam invito Societatis Praeposito. His de causis pars major Patrum censuit certa tempora convocandae Societati praescribenda non esse.

At rerum novarum cupidi, quod per suffragia Congregationis obtinere non potuerant, hoc ipsum, et alia nonnulla, quae ad infringendam Praepositi Generalis auctoritatem valere censebant, per nomen imperiumque Summi Pontificis impetrare [Note: 78. Mandata quaedam Pontificis Congregationi significaca.] studuerunt. Paucis diebus interpositis, adest praeter omnium expectationem Cardinalis Toletus, et habere se quaedam significat Congregationi declaranda Pontificis nomine. Primum erat, velle omnino ac jubere Pontificem, ut quicumque provinciarum apud nos, collegiorum ac domorum gererent curam, exceptis rectoribus domorum probationis, illi exacto triennio magistratum deponerent, et in ceterorum ordinem, uno saltem anno, redigerentur. Alterum, ut Provinciales administrati muneris redderent rationem vel successori Provinciali, vel Visitatori. Tertium, ut Congregatio per arcana suffragia examinaret, an tribuenda esset Assistentibus potestas decernendi summo jure ac decidendi de aliqua re. Quartum, ut nuper editum a Pontifice decretum de casibus apud religiosos viros reservatis, observaretur etiam in Societate. Quintum, ut novi Assistentes eligerentur. Postremum, ut post annos sex Congregatio Generalis haberetur. Haec omnia excepta sunt a Patribus quo par erat obsequio et veneratione. Petitum duntaxat fuit, quod attinebat ad delicta reservata, ut bonâ Pontificis veniê Societas nonnullâ reservaret, quae non erant in ipsius Pontificis decreto comprehensa: et est impetratum. Indulsit etiam Clemens biennii spatium, antequam domorum praeposici et collegiorum rectores mutarentur, ut interim idonei reperirentur ac formarentur, qui possent illis subrogari: quin etiam, ut in provinciis ad septentrionem positis pristina [Note: 79. De Assistentium potestate, ac jure decidendi.] consuetudo servaretur, concessit. De tertio capite quandoquidem inter Patres disceptari Clemens voluerat, utrum nempe Assistentibus facienda potestas esset de aliqua re decidendi, et statuendi summo jure; inita sunt suffragia. Et quoniam ea res aperte ad enervandam Praepositi Generalis auctoritatem spectabat, Aquaviva neque suffragium ferre voluit, nec in utramque partem, ut consueverat, disputare; ne officere sententiarum libertati, aut in sua causa quidpiam praejudicare videretur. Patres, paucis exceptis, nihil novandum censuerunt: et arbitrati sunt e re Societatis omnino esse, ut integra decidendi potestas penes Generalem Praepositum maneret. Consensum hunc admiratus Clemens, nostrorum concordiam inter se se, et in retinenda capitis auctoritate constantiam, dilaudavit.

De postremis duobus capitibus quae nomine Pontificis a Cardinali Toleto proposita fuerant, nempe de Assistentibus mutandis, et cogenda post sexennium Societate, incessit Patribus gravissima solicitudo, quia utrumque illud caput, quam aliernum ab instituto Societatis, tam amicum turbatoribus erat. Cur Congregationes [Note: 80. Pontifex jubet Assistentes mutari, et Congregationem Generalem post sexennium haberi.] optarent crebras, antea retulimus: cur mutatos Assistentes vellent, id erat causae. Cum intelligerent in Assistentibus plurimum esse momenri, quamcumque in partem propendeant, id maxime laborabant ut illos addictos sibi haberent. Porro P. Laurentium Magium, Iraliae Assistentem, rebus Hispanis minus favere suspicabantur; Garciam autem Alarconium, et Emmanuelem Rodericium, hunc Lusicaniae, illum Hispaniae Assistentem nimis putabant Aquavivae deditos. His de causis mutatos illos tantopere cupiebant: aliae jactabantur palam et praetexebantur: nimirum iis, qui Praeposito Generali assisstunt, oportere perspectum esse provinciarum statum; idque, si fieri possit, non fama et auditu tantum, sed usu ipso et experientia, ut eorum quasi oculis dispiciat Societatis moderator quod suis non potest. Ab annis tredecim, ex quo iidem Assistentes operam Praeposito Generali navabant, ita res hominesque mutatos esse in provinciis, ut in illis essent prorsus hospites ac peregrini. Innuebat Aquavivae Toletus hanc ipsi copiam facile datum iri, ut Assistentes mutaret arbitratu suo. Negavit se facturum, eo quod illud a more Societatis et legibus abhorreret. Imo congregatis Patribus renunciavit videri sibi orandum Pontificem, ut in utroque isto capite Societatem antiquo jure frui pateretur. Id cum placuisset, Benedictum Palmium et AEgidium Consalvium designavit, qui ceterorum nomine Clementem super ea re convenirent. Illi cum Toleto, quem adierant consilii vel patrocinii petendi causa, paululum altercati, denique ne Clementem alloquerentur impediti sunt. Pontifex, cognitis quae in Congregatione gesta fuerant, significari Patribus per eundem. Cardinalem Toletum

jussit obtemperandum illico esse. Quamobrem creati sunt novi Assistentes. Unus remansit Jacobus Tirius, Pontifice non vetante, quia locum hunc ab uno tantum obtinebat anno. Deinde statutum fuit, ut quandoquidem post annos sex cogenda esset Congregatio Generalis, decretum jam editum de certo tempore non praefiniendo generalibus comitiis, maneret suspensum.

Laetos, quasi re bene gesta, turbarum artifices Aquaviva sensit. Injiciendum illis metum et firmandam exemplo suam auctoritatem duxit: Favebat istis in Lusitania Henricus Henricius: conscripserat libros quosdam de morali theologia, cum appendice de praedestinatione. Sed postquam recogniti a designatis Patribus fuissent, addiderat furtim haud pauca, et quidem merito carpenda; imo clarissimos quosdam Societatis theologos vellicabat. Eam ob rem vetuerat severe Aquaviva, ne primo volumini, jam in lucem edito, secundum adderet, aut quidquam [Note: 81. P. Henricus Henri quez Romam evocatur causam dicturus.] scriberet praeterea, donec de re tota cognosceretur diligentius. At Henricius, recentibus turbis factus audacior, contra vetitum perrexit scribere. Instante Aquaviva, et gravius praeceptum interponente, ad Congregationem Generalem appellavit, imo ad regium consilium, tanquam sibi vis iniqua inferretur. Rejectus a regio consilio, et librum jam excusum vulgare vetitus, ad sacros Quaesitores confugit. Claudius indignum protervi scriptoris facinus non ferens, operam dedit ut Pontifex per suum in Hispania Legatum, Camillum Caetanum, Patriarcham Alexandrinum, librum prohiberet; ipse Henricum, nomine Congregationis Romam evocavit, ut ibi suam ageret causam, coram Patribus per Congregationem assignandis; quod si facere detrectaret, haberetur contumax, ac solitis facti jurisque poenis coerceretur. Tergiversatus aliquantisper Henricius, cum nihil in rege, quem supplex adjerat, nec in sacris Quaesitoribus, praesidii esse cognovisset, Romam tandem accessit. Actum cum eo benignius est, quia rogaverant Quaesitores ut mitius haberetur, et quia poenitentis animi non levia signa dabat. Itaque translatus ad Montis-Sancti collegium, in laxiore custodia servabatur. Ex ea dilapsus, et Anconae deprehensus, Romam reducitur. Id levibus ingeniis usuvenit, ut in eo, quod arripuerunt, vitae genere, putent vulgo haerere causam suarum aerumnarum: sed in culpa est animus, qui se nunquam effugit. Oravit Henricius ut ad sacrum Ordinem Dominicanorum transiret. Exoravit. Mutavit vestem, non animum. Statim taedio victus, ut ad Societatem rediret flagitavit. Acceptus est: ac, sero licet, sapere doctus, in ea reliquos, ad initium usque seculi sequentis, annos Tibure pacatius exegit. Cave autem hunc Henricium cum altero ejusdem nominis et nationis confundas, qui tunc in Indiis magno Societati et Religioni fuit ornamento.

Ut maerorem non exiguum Patribus attulit Henricii contumacia, sic laetitiam [Note: 82. Ger manitas et bonorum operum communi catio inita cum venerabili Carthusianorum Ordine.] multo maximam peperit fraterna conjunctio, quae Societatem inter, et sanctissimi Carthusianorum Ordinis alumnos, tunc sancita fuit publico decreto Congregationis. Cum enim, pro sua praestanti pietate, et erga nostrum Ordinem benevolentia, nonsolum S. Ignatii tempore, sed etiam nunc nuper in generalibus Ordinis sui comitiis societatem fraternitatis, ut loquuntur, per bonorum operum communicationem, nobiscum inire voluissent, decrevit Generalis Congregatio nomine totius nostrae Religionis summâ omnium consensione, et erga sanctam illam Religionem veneratione, parem illi referre gratiam, et per eandem bonorum operum communicationem, fraternitatis societatem cum illa vicissim inire, cum summa testificatione amoris et officiorum nostrorum.

[Note: 83. De pileo clericali fratrum rei domesticae adjutorum.] Inter graviores ejusmodi curas una incidit levior in speciem; ejusmodi tamen, ut eam neque decidere Praepositus Geheralis, ac ne Congregationi quidem proponere, tempestivum duxerit: suspicatus, ut opinor, hunc etiam nodum ab inquietis excogitatum esse, quem explicare si vellet, multum susciperet molestiae, et in magnam apud complures e nostris offensionem incurreret. Multi jamdudum querebantur, quod fratres nostri ad domesticum admissi ministerium, pileo quadrato, qui sacerdotum ordini videtur addictus, uterentur in quibusdam Societatis provinciis. Fuit illis initio rotundum capitis tegmen, e lana ferme nigra, quale gestant hodieque Conservatores Urbis Romae, Fetiales Principum, et Societatis

tirones in Gallia. AEdituis nihilominus pileus clericalis permittebatur. Hic mos tenuit tandiu dum vixit S. Ignatius. Cum autem in ejus Constitutionibus ea de re nihil exstaret praescriptum nominatim, prima Congregatio Generalis sanxit hoc duntaxat, ut fratres nostri a sacerdotibus Societatis, et populo, discernerentur [Note: 84. Clericalis pilens ubi, et quandonam illis concessus.] idoneo vestitu: pileorum autem rationem et modum, reliquit Provincialium arbitrio: clericales tamen dandos censuit sacrarii curatoribus. Decretum primae Congregationis confirmatum in secunda fuit. S. Franciscus Borgia, cum regendam accepit Societatem, interdixit universe fratribus adjutoribus usu pilei clericalis, et in ejus locum petasos, seu galeros more patriae substitui jussit. Cum vero postea id locis aliquibus molestum accidere intellexisset, pristinum retineri morem in iis, ubi jam inoleverat, provinciis ita permisit, ut modus tamen aliquis adhiberetur; neque simul, neque omnibus concederetur. Hinc geminus quasi ordo Coadiutorum temporalium: alter eorum, qui pilei clericalis jure gauderent; eorum alter, qui honoris istius forent expertes: quae inaequalitas, fomes invidiae, et querelarum seges erat. Haec putatur fuisse causa Patribus Congregationis tertiae Generalis, quae S. Francisco Borgiâ demortuo celebrata est, reservandi; Praeposito Generali facultatem quadrati pilei nostris adjutoribus impertiendi; quam prima Congregatio Generalis Provincialium rabitrio permiserat. Everardus Mercurianus, qui Borgiae successit, eam inierat rationem, ut maneret quibus datus jam fuisset; ceteris deinceps ne concederetur. Aquaviva selectis Patribus in consilium adhibitis, quaesivit quid opus facto videretur. De provinciis Italiae potissimum ac Siciliae agebatur. Neque enim de quadrato pileo Hispanis fratribus auferendo moveri quidquam expediebat, istis recentibus turbis: neque de tribuendo Gallis aut Germanis quaerebatur, a quibus nondum fuisse usurpatum constabat.

[Note: 85. Variae Patrum super ea re sententiae.] Non deerant qui domesticis adjutoribus faverent, eosque minime putarent contristandos: ac praesertim Benedictus Palmius, homo vehemens, et isti causae deditus; in qua consentientes habebat plerosque Societatis Patres jam grandaevos, et operâ ministerioque fratrum indigentes. Quid quod novam hanc turbandi occasionem haud dubie arrepturus videbatur Josephus Acosta, qui, cum Aragoniam nuper visitaret, demereri laicos adjutores studuerat, pileo clericali omnibus passim concesso. Toletana quoque provincia reliquo vestitu magis, quam pileo censebat illos esse ab sacerdotibus distinguendos.

Acerrime reclamabant alii, cum dicerent gradum hunc, ut ab hominibus non religiosis talari tunicâ distinguebatur, sic a religiosis clericis pileo secerni oportere. Nequaquam ferendum ut homines nullis Ordinibus sacris initiati, pro sacerdotibus interdum se gererent, imo de quaestionibus ad conscientiam pietatemve pertinentibus dissererent fidentius, quam ipsorum captus ferret, non sine gravi tum suo, tum eorum qui audirent, periculo, ac dedecore Societatis. Fovendam omni studio in adjutoribus rei familiaris humilitatem et simplicitatem: ad hoc porro juvare vestem ipsam, ad cujus fere naturam et speciem animus componitur.

[Note: 86. Aquaviva prudenter ab hoc negotio decidendo abstinet.] Ea licet vere disputari viderentur, nihilominus abstinendum in praesentia hujus negotii tractatione Claudius censuit; ac pileum etiam in Italia fratribus nostris concedendum scripsit: simul admonens ut accurate observarentur quae de breviori veste illorum ac pallio decreta jam et constituta fuerant. Tamen e congregatis Patribus quidam privatâ industriâ tentandum existimantes, quod ad publicum Societatis consilium referre Praepositus Generalis timuerat, a Summo Pontifice postularunt, ut laicis cujuscumque Ordinis religiosi clericalem hunc ornatum prohiberet; addentes fore ut Aquaviva libentissime huic decreto Pontificio morem gereret. Misit ad Claudium Clemens, qui resciret illius mentem, Andream Sorbolongum, postea Urbinatem Antistitem. Nec distulit adire Clementem Aquaviva: et obsequium pro more, quidquid statueret Pontifex, professus; ubi rationum gravissima momenta exposuit, ac periculum quod Societati universae imminebat, in quam ea lex procul dubio proprie comparata diceretur; acquievit Clemens, et nihil immutandum judicavit. Idem negotium subinde in Congregatione Generali sexta fuit agitatum eodem eventu; conclusum denlque ac definitum

in septima et octava, stabilique decreto sancitum ut iis, qui ad ministeria domestica deinceps venirent in Societatem omni penitus clericalis pilei usu interdiceretur, adempta etiam Praeposito Generali facultate illos hac lege solvendi. Sic Aquaviva prudenter novi tumultus materiam perturbatoribus abstulit eosque demum totius Congregationis voce, et gravissimo Decreto, perculit.

Jam vergebat ad exitum Congregatio, in primum sequentis anni MDXCIIII. mensem extracta, cum significavit Pontifex velle se, quemadmodum pleraque Sanctae Urbis coenobia templaque inspexerat, ita Professorum domus templum [Note: 87. Quaedam ante sinem Congregationis peracta.] invisere: et adfuit pridie Idus Januarias anni MDXCIV. Cardinalibus sex comitatus, remque Diviuam ibidem fecit. A sacrificio domum ingressus convocari Patres jubet, eosque ad genua provolutos bonis verbis prosecutus, Societatem universam sibi curae et cordi esse affirmavit. Deinde nonnulla ut caverent admonuit, quibus etsi provisum jam a Congregatione fuerat: nova tamen remedia quaesita sunt, editis, antequam Patres dimitterentur, canonibus ac decretis.

Sub Congregationis finem visum est ad Philippum regem Hispaniae certos e Patribus esse allegandos, qui eum de rebus in Congregatione gestis certiorem facerent, orarentque ut regali patrocinio Societatem tegere pergeret; neve res a Congregatione sancitas, convelli per novarum rerum cupidos aut labefactari pateretur. Actae similiter quibusdam externis, de Societate bene praeter ceteros meritis, gratiae, nomine totius Congregationis; Magdalenae praesertim Ulloae, trium in Hispania collegiorum parenti munificentissimae. Denique unanimi consensu decretum est, ut supplicaretur Pontifici, vellet, juberet, Ignatium et Xaverium rite in Sanctorum fastos referri.

[Note: 88. Finis Congregationis.] His ita peractis, Claudius egregiâ oratione Patres ad concordiam, ad capessendas et exsequendas diligenter sancteque sui muneris partes omnes, excitavit; mox inter suavissimos complexus, gratiis bonorum omnium auctori Deo persolutis, Congregationi finis impositus est XV. Kalend. Februarii anni MDXCIV. Josephus Acosta in Hispaniam paulo post cum aliis, qui revertebantur illuc, Patribus se recepit. Aquaviva quodcumque gestum erat dissimulans prudenter, [Note: A. C. 1594. Soc. 55.] annuit ut quod obtinebat, antequam Romam veniret, praepositi domûs Vallisoletanae munus retineret. Id Regi gratissimum accidit, cui persuasum erat Acostam, quidquid egisset dixissetque, viri probi et sapientis officio functum esse.

Animorum concordia, et conspirans ad commune bonum voluntas Patrum, dedit ipsis facultatem multa utiliter in eadem Generali Congregatione statuendi. Eorum nonnulla singillatim, quia pertinent ad Instituti nostri cognitionem, recensebimus, iisdem ut plurimum, quibus edita nunc habentur, verbis.

[Note: 89. Decreta praecipua et canones Congregationis V.] Quaesitum est, num in formula votorum simplicium, quae ante professionem solennem nuncupantur, mutari quidpiam vel addi placerer; propterea quod ea verba hujus formulae, Et promitto eandem Societatem me ingressurum, dubitationem quibusdam Instituti nostri parum gnaris afferebant, an Societatis nostrae homines, ante certum, qui tribuitur post annos aliquot ab exacto tirocinio, gradum vere dicendi essent religiosi. Placuit retinere intactam, uti a B. Ignatio scripta est, formulam: tum quia exstabat aperta earumdem vocum in Constitutionibus declaratio, [Note: 90. Quomodo sint intelligendae voces illae in formula votorum simplicium: Promitto eandem Societatem me ingressurum.] quâ significatur, nihil aliud illis promitti, quam fore ut is qui haec vota facit, acceptet gradum, vel Professorum, vel Coadjutorum, prout Praeposito Generali videbitur: tum quia huic difficultati satis prospectum fuerat per Apostolicas Gregorii XIII. et XIV. litteras. Declaratum est nihilominus, eam vocem. Promitto, habere veram rationem voti peculiaris, a tribus aliis in eadem formula contentis distincti. Quare, cum hoc decretum in Barolitano collegio fuisset promulgatum anno MDXCIV. Horatius Gentilis eam legem graviter tulit, negavitque se quartum illud votum a Patribus, ut aiebat, adjectum nuncupare posse, aut porro debere; siquidem Sanctus Ignatius diserte affirmabat, nullas Constitutiones, declarationesve, posse obligationem ad peccatum inducere, exceptis tribus votis essentialibus, et quarto Professorum. Respondebatur, obligationem gravem hujus promissionis, tribus simplicibus votis a S. Ignatio additae, non oriri ex ulla constitutione vel declaratione, sed ex ipsa ratione voti quam includit; cum sit promissio

facta Deo, de re gravi et meliori: quo etiam modo vota quinque simplicia, quae Professi solemnibus votis adjiciunt, graviter obligare in confesso est; licet non fiat illorum mentio in eo, quem Gentilis laudabat, Constitutionum loco. Ceterum esse Societati congregatae jus explicandi, si quid in Constitutionibus ambiguum occurreret. Jam tamen aliquos in eandem secum sententiam Gentilis pertraxerat, ac latius serpebat malum, nostris frustra laborantibus, qua docendo, qua hortando, frangere hominis pervicaciam: nec aliâ fieri viâ remedium illi potuit, quam membrum vitiosum a reliquis abscindendo.

[Note: 91. Biennium tirocinii nunquam contrahendum.] Statutum deinde fuit, Vt deinceps in nullo casu contrahatur biennium tirocinii, ad hoc ut quisquam ante expletum biennium, censeatur: verus religiosus, et scholasticus approbatus, per emissa vota simplicia scholasticorum Societatis. Summopere [Note: 92. Ministeria Societatis obeunda fine ullo stipendio.] commendavit Congregatio observationem ejus Constitutionis, quae vetat Ne quid accipiatur pro ministeriis Societatis tanquam stipendium, vel eleemosyna in compensationem: ac omnino prohibuit, ne ullus superior, ac ne ipse quidem Praepositus Generalis in ea dispenset. Censuit etiam, Nullum certum tempus promovendi nostros ad gradus fixos in Societate definiendum esse.

Unanimi omnium consensu statuit doctrinam Sancti Thomae in theologia Scholastica, tanquam solidiorem, securiorem, et magis consentaneam nostris Constitutionibus, sequendam esse a professoribus nostris. In iis vero quaestionibus, qua S. Thomas ex professo non tractat, vetuit quidquam doceri, quod cum Ecclesiae sensu receptisque traditionibus non bene conveniat, quodque aliquo modo [Note: 93. Dectrina S. Thomae amplectenda in Societate.] solidae pietatis firmitatem minuat. Sin ambigua fuerit S. Thomse sententia, vel in iis quaestionibus quas non attingit, Catholici doctores inter se non consenserint, liecre voluit nostris quam libuerit partem sequi; dummodo ita defendatur una pars, ut alterius existimationi modeste ac benevole consulatur. In docendo, corroborandae fidei alendaeque pietatis curam haberi jussit: imo, quamvis nullum fidei pietatisque periculum subesset, prohibuit ne in quaestionibus alicujus [Note: 94. Ab Aristotele in philosophicis non facile recedendum.] momenti novae introducerentur opiniones, nullis auctoribus satis idoneis nixae: neque docerentur aut defenderentur illae, quae catholicos graviter offenderent, Easdem leges sanxit, quod spectat quaestiones philosophicas; idque in primis praecepit, ut in rebus alicujus ponderis ab Aristotele nostri philosophi non recederent; nisi quando ab usitata in catholicis academiis doctrina, aut orthodoxa fide dissidet. Si qui vero e nostris forent ad novitates proni, aut ingenii liberioris, a docendi munere omnino removerentur.

[Note: 95. Res politicae et negotia secularia fugienda.] Severe interdixit, ne nostri cum detrimento spiritualis boni et religiosae disciplinae in familiaritatem principum se insinuarent: ne secularibus negotiis, etiam consanguineorum et amicorum occuparentur; nisi forte interdum judicio superiorum caritas aliud suaderet. Ne res denique politicas et publica negotia, ad gubernationem statûs, ut loquuntur, pertinentia tractarent. Declaravit praeterea Congregatio nostros, qui possessione bonorum suorum nondum se abdicaverunt, si rebus suis utantur tanquam propriis, expendendo, donando, etc. sine facultate superiorum, peccare contra votum paupertatis. Decrevit, ut nullus in posterum admitteretur in Societatem, qui genus ab Hebraeis aut Saracenis duceret. Praeter delicta omnibus regularibus a Clemente VIII. reservata, propria quaedam Societati reservavit. Sancitum pariter, ut ad Congregationem Provincialem, pro eligendo procuratore Romam mittendo, quadraginta tantum conveniant: quinquaginta [Note: 96. Numerus vocandorum ad Congregationem Provincialem.] vero, quando Congregatio Provincialis convocatur ad eos eligendos, qui debeant interesse conventui generali. Additum est, ut in utroque coetu major esset Professorum numerus. Denique cum Missiones inter praecipuas Societatis nostrae functiones merito censeantur, eas Congregatio enixe commendavit Praeposito, Generali; qui post aliquot menses egregiam de hoc argumento in proviucias omnes [Note: §. IX. PERTURBATORES ERIPERE GUBERNACULA SOCIETATIS CLAUDIO AQUAVIVAE NITUNTUR.] epistolam misit.

IMPOSITUS finis Congregationi Quintae turbis finem non attulit. Rejecti perturbatores, et gravissimo notati decreto, ad pristina se consilia retulerunt, avellendi Aquavivam Roma, et eum de summo gradu ac Societatis gubernaculis deturbandi. Sed rem aggressi sunt primum astu et per cuniculos. Tentaverunt an, qui

metu periculisque major esset, idem esset adversus honoris blandimenta incorruptus. Mortem obierat Annibal de Capua, Neapolitanus Archiepiscopus, ineunte Septembri [Note: A. C. 1596. Soc. 57.] anni MDXCV. Operam dedere ut ejus in locum Aquavivam sufficere Clemens Pontifex decerneret. Ad Cardinalem Toletum, jubente Aquaviva, trepidi concurrunt Patres; obtestantur ur pro sua singulari apud Pontificem gratia, et benevolentia in Societatem, negotium disturbare festinet. Toleto nihil admodum pollicente, quod ita fixum ac deliberatum esse Clementi diceret, ipsum Clementem Patres Assistentes conveniunt supplices, orantque consideret pro sua sapientia quanto periculo Societatis ac damno eripiendus illi sit moderator suus, quem [Note: 96. Offertur ipsi Archiepiscopatus Neapolitanus.] longa jam dies, et spectata gravissimis in rebus prudentia, parem tanto muneri effecerint. Probe notum Pontifici Societatis institutum, laudatam ab ipso non semel Ignatii, aditum honoribus intercludentis, mentem. Toleto ad sacrum Collegium jam vocato, si Aquaviva Neapolitanis infulis augeatur, facilius deinceps convulsum iri claustra illa religiosae humilitatis, quae ambitioni opponenda sapiens, et in futurum provida mens fundatoris consultissimi censuerit.

Audivit haec benigne Pontifex, ac nonnulla de laudibus Claudii Aquavivae, de gravi Neapolitanae sedis onere, cui sustinendo illum in paucis idoneum videret; de necessaria bonorum praesulum opera, de legibus nostris et Constitutionibus, disseruit. Quibus cum pauca opposuissent Patres, discessum est; Clemente [Note: 97. Cur illi, et a quibus haec dignitas quaesita.] rem Deo se commendaturum impensius dictitante. Aucta hinc trepidatio, praesertim cum intellectum fuit, istorum artibus machinam hanc esse structam, qui Societati Aquavivam eripere moliebantur: nec tam id quaerebant, ut Neapolim ornatus dignitate nova iret, quam ut in Urbe ac Societate ne maneret. Placuit Oratorem Hispanum tentare, Suessanum Ducem. Injectus est illi timor ne quid inter Aquavivam, si Neapolitanam sedem capesseret, ac regios administros dissidii oriretur: ita comparatum illum videri, ut ab eo, quod sibi faciendum pro sui muneris ratione ducerer, non facile dimoveretur. Esse in eodem regno multos ipsi affinitate junctos, eosque opibus, genere, gratia praepotentes, qui causam Archiepiscopi et partes haud dubie tuerentur. Respondit Suessanus, nihil eorum nescire se se, nihil vereri: Aquavivam regi Catholico pergratum fore.

Cum suam per alios causam non obtineret Claudius, hanc agere per se ipse aggressus est. Circumire igitur amicos Cardinales coepit, Salviatum, Mediceum, [Note: 98. Aquaviva specioso perieulo liberatur.] Sfondratum (Cardinalis enim Aquaviva tunc aberat.) Unus inventus est Sfondratus, qui Pontificem adire, causamque suscipere auderet. Is igitur a Praeposito Generali diligenter edoctus Clementi apertius indicat id agere Societatis adversarios, ut Ceneralem Roma depulsum, simulatione honoris, dejiciant regimine Societatis. Idque tum intelligetur, inquit, si Vestra Sanctitas denunciet habere se in animo Aquavivam non tantum Neapolitanis infulis, sed etiam sacra donare purpura; aut ego vehementer fallor, aut ipsorum tam incensa studia subito refrigescent. Pontifex arridens visus est assentiri, subeuntemque Praepositum Generalem audivit aliquandiu velut invitus; ejus constantia pariter ac sapientia in rebus Neapolitanis administrandis indigere se commemorans: non defuturos qui ejus implerent locum, et clavum Societatis regerent. Cum instaret contra Claudius, oraretque ut Societatem exemplo periculoso, senectutem suam onere gravi, Socios omnes maerore liberaret: Ego vero, inquit Pontifex, non adigam invitum; neque hunc tibi aut tuis dolorem inuram. Qua voce recreatus Aquaviva, et periculo defunctus, suum amicis gaudium impertivit; eosque vicissim gratulantes ex omnibus fere Societatis provinciis, etiam remotissimis, habuit.

[Note: 99. Insidiae graviores Praeposito Generali structae.] His elapsum insidiis Aquavivam in alias haud paulo graviores conjecerunt illius, aut potius universae Societatis, adversarii, quas profecto sine subita rerum et inexpectata conversione nunquam effugisset. P. Ferdinandus Mendoza pars intestini hujus tumultus magna fuerat. AEtas adhuc viridis, ingenium solers, inquieta mens, procerum benevolentia multorum; aulae demum Hispanae et usus frequens et amor, magnam illi facultatem alendae factionis et augendae subministrabant. Pugnabat e longinquo, et amicis tela suppeditabat eo graviora, quod vulnus sentiebatur, latebat manus. Sane suspicionem aliquam dudum Aquavivae

[Note: 100. P. Ferdinandus Mendoza negetii praecipuus administer.] Mendoza fecerat, sed redactis meliorem in statum post Congregationem rebus, cum indoles hominis non prava spem bonae frugis ostenderet, satis visum, si ab aula urbibusque primariis removeretur. Ergo in Monfortense collegium, situm in angulo Gallaeciae, amandatur. Illic stirps et sedes est nobilissimae familiae Comitum de Lemos, cujus caput erat ea tempestate vir in paucis apud Philippum III. gratiosus, Ferdinandus Ruizius de Castro. In eius benevolentiam, et ipsius conjugis, lectissimae ac potentissimae foeminae, clam irrepens Mendoza, sic utrumque devinxit sibi, ut Ruizius Neapolitani regni prorex a rege designatus, in Italiam solvens, eum navigationis comitem, et conscientiae suae arbitrum, habere omnino voluerit. Abnuebat Hispanus Provincialis: sed quod negari non poterat, urgente atrociter per litteras prorege, Aquaviva concessit. Non bene religiosis hominibus cum aula convenit, nisi virtus austerior insidiosam vitae mollioris temperet suavitatem et emendet. Mendoza delatus Neapolim brevi mores aulicorum induit. Cultus corporis delicatior; mensa nostrae frugalitati parum congruens; sermo imperiosus; grave supercilium; indocilis et aspera monitoribus pervicacia. Doluit his auditis Aquaviva majorem in modum, ac de sententia Pontificis certum e nostris hominem, qui cuncta propius inspiceret, allegavit Neapolim per speciem illic obeundi negotii. Olfecit consilium Praepositi Generalis Mendoza: egit cum prorege ne admitteretur molestus inspector: utque Romam statim remitteretur. Ipse corrogatis aliquot regis administrorum testimoniis, et ad Pontificem perlatis, innocentem se declarandum, atque adimendam Praeposito Societatis de suis rebus cognoscendi et inquirendi potestatem, curavit. Quoniam vero penes Claudium Aquavivam esse complures suas litteras intelligebat, quarum testimonio deprehendi multa poterant, quae celata cupiebat; dedit operam ut illarum autographa sibi restituerentur, jussu Pontificis. Id ut fieret oratus enixe fuerat Clemens a conjuge Comitis de Lemos, quae id etiam exoravit, ut ex Italia revertens in Hispaniam secum Mendozam reduceret: reclamantibus incassum sociis Hispaniensibus, et ipso Aquaviva nequicquam deprecante.

Hic enim vero Mendoza liberas veluti habenas nactus, exitialia, quae conceperat contra Societatem et Aquavivam, agitare consilia palam coepit. Multos aggregabat ad suas partes: domorum rectoribus, aliisque veteris disciplinae studiosis negotium facessebat: aulicorum et principum patrocinia, quibus niteretur, parabat: unus in Hispaniensi Societate rerum potiri videbatur.

[Note: 101. Regem Catholicum insensum Societati, ejusque praeposito reddit.] Admonitus Pontifex ejus ab aula removendi potestatem Aquavivae fecerat. Sed ea potestas ut revocaretur, effecit per amicos Mendoza. Nec satis: Hispaniam fere totam adversus Societatem variis in locis commovit; regem ipsum Catholicum induxit ut partes Dominicani Ordinis contra illam in controversia de Auxiliis sibi defendendas judicaret. Non eandem tamen semper extitisse regis mentem (ut id obiter admoneam) declarant ejus litterae, Vallisoleto Romam ad Oratorem suum Ducem Suessanum missae, quibus praecipit ut causam. Societatis tueatur, et regio patrocinio ac nomine fulciat: Quia, inquit, ut accepi a Viennensi Oratore meo, Lutherani vincere se causam hanc putant, si a Jesuitis amittatur; et eorum damnum suo apponunt lucro. Sed nunc arte Mendozae, quem tanquam praestanti virtute ac sapientia virum suspiciebat, in eam adductus mentem Philippus fuerat, ut Societatem perperam ab Aquaviva gubernari, et lacessitos per invidiam ab eo Dominicanos, motamque temere de doctrina quaestionem crederet. Et suberat altera fortasse, quam Cardinalis Petronius innuit, causa, quod nimirum Dominicanos suis rebus magis addictos, quam Societatis homines existimaret.

[Note: 102. Claudium Aquavivam in Hispaniam pertrahere conatur.] Regem sic erga nos affectum animadvertens Mendoza, facinus audax et immane aggreditur, communicato cum perturbatoribus consilio. Aquavivam, quem neque minis neque pollicitationibus ab recta verae gubernationis via deduci posse cernebat, avellere ab ipsa Urbe statuit, et pertrahere in Hispaniam, ubi haberet hominem in potestate. Philippum ergo per se ac suos adoritur: docet laborare multos jam annos Hispanam Societatem; recrudescere in dies magis haec vulnera; hanc mali esse labem, quod Generalis Praepositus statum Societatis in Hispania prorsus ignoret, quem per litteras duntaxat, odio, invidia, dissimulatione infectas

cognoscat: recte constitutum in aliis Ordinibus religiosis, ut Praepositi Generales identidem ad lustrandas, quae ipsis parent, provincias, et regna excurrant: id Clementi Pontifici adeo persuasum esse, ut Aquavivam ante paucos annos in Cisalpinam Galliam proficisci jusserit, ejusque domos et collegia per se se inspicere. Pontificem, qui sua sponte jam id fecerit, multo libentius id ipsum in gratiam Hispanae Societatis, quae hoc praesentissimo et facillimo remedio magis indigeat, rogatu tanti regis effecturum. Dignum esse regia providentia negotium, quo non tantum Ordinis unius religiosi certa contineatur salus, sed etiam minime dubia spes finiendarum litium, quibus Patres Societatis inter se se, et cum aliis religiosorum familiis, misere conflictantur: nihil Vicario Christi gratius, nihil reipublicae Christianae ac Societati utilius evenire posse.

Eadem uno consensu affirmabant Dux Lermae, cui secundum regem summa [Note: 103. Pontifex oratus à rege Catholico Aquavivam Roma discedere in Hispaniam jubet.] rerum omnium per Hispaniam potestas erat; necnon regis confessarius; et e supremo consilio gravissimi quique, ac sapientissimi; demum ipse Nuncius Apostolicus: omnes Mendozae artificio deliniti, atque adeo precibus Comitissae de Lemos; quae priusquam ex Italia discederet, minata erat effecturam se, ut in Hispaniam proficisceretur Aquaviva, per causam inspiciendae et pacandae Societatis; ibique, ut dignum erat, tractaretur. Ipse Mendoza, velut funesti jam voti compos, auditus erat cum diceret, nunc tandem Aquavivae cedendum Roma esse, et gubernacula Societatis deponenda. Id si sponte sua non faceret, futuros qui etiam invitissimum cogerent. His circumventus insidiis, et victus communis boni specioso nomine Philippus scribit ad Pontificem, ac suo in Urbe oratori dat negotium, ut in hanc rem cum Clemente transigendam naviter incumbat. Et urgendus vehementer Pontifex, ut censebant plerique, non erat; qui remoto jam Bellarmino, sagacem et invictam Aquavivae constantiam ab inchoata de Auxiliis divinae gratiae causa cupiebat amoliri. Arcessit illum: quas acceperit litteras indicat, utque se ad profectionem in Hispaniam quamprimum comparet, edicit. Procidens Claudius ad genua Pontificis orat considerare ne gravetur, quorum clandestinis molitionibus haec struantur: de consilio ipsius atque imperio fecisse omnia quae in Mendozam statuisset; nunc illi se veluti vinctum dari, ut poenas ejus arbitratu luat. Rogant eadem obtestanturque Assistentes; idem flagitant amici Societatis. Perferuntur ad Pontificem gravissimae provinciarum Societatis omnium litterae. Scribunt ad eundem reges Galliae et Poloniae; Matthias Archidux Austriae, Ferdinandus, Principes ac proceres permulti; periculum Aquavivae, detrimenta Societatis, adversariorum dolos et consilia commemorant. Perstat in sententia Pontifex; [Note: 104. Morbus Aquavivam, ac paulo post obitus Pontificis, Romae retinet.] donec in gravem morbum Aquaviva incidit. Vocati consultique medici renunciant iter ab eo suscipi non posse sine certo vitae discrimine. Iter necessarium esse respondet Pontifex, et suscipiendum simul ac fuerit e morbo recreatus. Interim ipse Clemens morbo tentatus, eodem paulo post extinguitur, et Aquaviva imperato itinere solutus est.

RATIONES paucorum, qui supererant e factioso grege, obitus Pontificis conturbavit. [Note: §. X. CONGREGATIO GENERALIS SEXTA.] Mendoza consuetis artibus, ac praecipue Regis patrocinio, meritas poenas effûgit: alii novos et majores intendere conatus in proximâ Generali Congregatione statuerunt. Haec ut habenda sexto post Quintam anno decerneretur, effecerant apud Clementem VIII. Aquaviva machinam hanc perfregerat, idque demum obtinuerat a Pontifice, ut Societas jure pristino et more uteretur, ac potestas declarandi num cogenda esset Congregatio; maneret penes procuratores, qui tertio quoque anno in Urbem e provinciis conveniunt. Illi Romam anno MDCVI. delati necessariam esse Congregationem Generalem pronunciarunt: quod hactenus Procuratorum Congregatio nulla decreverat. Igitur comitia Societatis edicuntur in diem postremum Septembris anni MDCVII. Dum controversia de Auxiliis agitatur, dum Pontifex Paulus V. Clementi VIII. subrogatus, diuturnam componit litem, effectum est ut nonnisi decimo Kalendas Martias anni MDCVIII. Congregatio haberetur.

Convenere ad dictam diem, quos ad solennem totius Ordinis conventum vocari moris est. Unus abfuit P. Franciscus Benavides, qui P. Joanni Garciae,

provinciae Toletanae praeposito suffectus, obierat Senis in itinere. Ceteri consederunt [Note: A. C. 1608. Soc. 69.] numero quatuor et sexaginta. Inter privatos octo coetus, qui certa quaedam capita excuterent (deputationes appellamus) ultimus est institutus de Executione, qui nimirum in eo versaretur, ut provideret quemadmodum ea quae statuerentur, in mores et usum induci possent. Quo enim canones ac decreta, si nihil sit?

[Note: 105. Claudius Aquaviva in perturba tores invehitur.] His ita constitutis, Claudius Aquaviva consensu Patrum, quos erga publicam rem bene animatos senserat, accensus, funestam et vivacem tot annis hydram succidere penitus ac domare parat; totamque vim auctoritatis, quam illi aetas in senium vergens, ac diuturnus administrandae per annos jam septem et viginti Societatis usus, et benevolentia summi Pontificis Pauli V. dabant, in perturbatores expromere. Fusis de more precibus, nonnulla de suo in Societatem studio, de gravissimis periculis et laboribus in ea gubernanda exhaustis, de singulari Numinis in eam favore prolocutus, et singulos ad suffragia libere ferenda cohortatus, sensim ad perturbationum causas, auctores, vitia, modosque delabitur. Tum intendens vocem, et vultum illum induens, quem nativa gravitas, et dignitas ad imperandum terrendumque, cum erat opus (nam alias gravitatem humanitate summa et comitate condiebat) eximie finxerant, ejusmodi hominum protervitatem, et artes malas, qui Societatem perditum ibant, oratione luculenta deploravit: [Note: 106. Gravissimo, et exitiali vulnere feriuntur.] addidit imperio non leves minas; ad extremum sententias Patrum rogavit.

Hic enimvero patuit quid possit armata aequitate imperantis majestas, quid obedientia, quam germanis Ignatii filiis Societas inserit, et adversus moderatores reverentia. Omnes, etiam illi pauci, qui fortasse non nimis a perturbatoribus abhorrebant, una voce conclamant puniendos pacis et concordiae hostes, atque exterminandos esse. Plerique censuerunt imponendum Provincialibus praeceptum, ut in istos inquirerent, compertosque ad Praepositum Generalem deferrent. Itaque instauratum adversus illos decretum Congregationis Quintae, additumque ut eodem decreto nostri omnes tenerentur, qui quorumcumque hominum, etiam extra Societatem, opera uterentur ad tranquillitatem ejus perturbandam. Hac Patrum in re tanti momenti consensione, hoc decreto, turbulentorum factio concidit. Parta pace, quaedam ad Societatis disciplinam spectantia concordibus [Note: §. IX. DECRETA PRAECIPUA CONGREGATIONIS VI.] animis definita sunt. Praecipua recensebimus.

Postulaverat Congregatio Procuratorum proxime habita, ut quintus Assistens Galliae provinciis tribueretur. Praepositus Generalis rem ita deliberandam proposuit, ut omnino concedendam innueret, tum ob regni Christianissimi amplitudinem, tum ob Sociorum egregios in eo labores, praesertim in erudiendis adolescentibus, [Note: 107. Galliae Assistens aliis quatuor additur.] quorum facile triginta millia in scholis suis numerabant. Ita faciendum Congregatio censuit. Adjecit Aquaviva regi fore id gratissimum, cujus litteras ad Congregationem scriptas recitari Gallice primum, deinde Latine, jussit. Erant in hanc sententiam exaratae. Admodum dilectis Patribus Societatis IESU Romae congregatis. Renunciatum nobis fuit vos ex omnibus Orbis partibus convenisse [Note: 108. Litterae Christianissimi regis ad Congregatos Patres.] pro re communi vestrae Societatis, cujus utilitates a communi Ecclesiae bono sejungi nulla ratione posse arbitramur. Itaque vobis significandum putavimus, pro eo, quo vestrum Ordinem prosequimur, studio, nos eodem erga singulos vestrûm et universos animo esse, quo hactenus fuimus. Quidquid ab auctoritate, auxilio, patrocinioque nostro praestari vobis potest, cumulate deferimus: vosque hortamur ad retinendam Instituti vestri integritatem et splendorem. Demum vestris sanctis sacrificiis et precibus regnum nostrum, nos ipsos, reginam, et quos dedit nobis Deus, liberos commendamus. Faciemus vicissim, ut in iis omnibus quae ad Ordinis vestri dignitatem et commodum pertinebunt, tales nos reipsa sentiatis, quales fore modo libentissime pollicemur. Apud Fontem Bellaqueum IV. Kal. Decemb. MDCVII.

[Note: 109. Usus Cruciatae rursum nostris interdictus.] Quoniam nonnulli putabant fas esse nostris uti privilegio Bullae Cruciatae, et eligere confessarios arbitratu suo, per quos a reservatis in Societate casibus absolverentur, non sine gravi religiosae disciplinae detrimento; prohibitum id omnino fuit, ac declaratum a Congregatione, nihil prodesse Bullae Cruciatae facultatem adversus privilegia Societatis, per sedem Apostolicam saepius concessa

et confirmata: et ne quis opinionem eorum qui contra sentirent, sequeretur in [Note: 110. De hora familiari collocutioni post prandium et cenam assignata.] Societate vel doceret, vetuit. Cum id maxime curandum esse regulae nostrae moneant, ut concessum familiari collocutioni a prandio et cena tempus religiose transigatur, placebat nonnullis, ut horae istius, laxandis animis attributae, dimidia pars posterior impenderetur partim recensendis sanctorum exemplis, aliisque rebus id genus, quae magnam contentionem non desiderant; partim in rosario recitando, vel pia meditatione, quam quisque obiret in templo vel cubiculo. Censuit Congregatio nihil immutandum; sed occurrendum diligenter iis incommodis, quibus opportunum tempus illud esse deprehenditur; cum refecta cibo, quamvis modico et necessario, corpora mentem praegravant; et lingua, veluti carceribus emissa, minus habenas audit.

Movit pariter aliquam difficultatem quod aliqui retulere, offendi populum certis in provinciis, et civitatibus, cum nostos cerneret per sacrum tempus Dominici [Note: 111. De jejunio Adventus Dominici.] Adventus non jejunare, aut saltem a carnibus non abstinere. Quaesitum est, num ad offensionem hanc vitandam, concedenda esset provinciis id petentibus jejunandi facultas, vel abstinendi a carnibus. Visum est Patribus nequaquam expedire ut ejusmodi lex jejunii, vel abstinentiae a carnibus, toti communiter Societati poneretur: sed cum penes rectores sit reliquis anni mensibus facere prudenter potestatem jejunandi, posse ab iis eandem, et quidem facilius, concedi sacro Dominici Adventus tempore: praesertim cum singulare nihil, et a communi usu alienum, facere censeatur qui, ceteris non jejunantibus, jejunet. Quod si timeatur offensio publica civitatis alicujus, aut provinciae, monendum esse Praepositum Generalem, qui pro sua prudentia, perspectis omnibus, provideat ut neque sit offensioni locus, nec imposita nostris aliqua lex abhorrens a consuetudine, videatur.

[Note: 112. De iis quae ad Instituti substantiam pertinent, in Congregatione proponendis.] Ad conservandam Instituti nostri primam illam, quae fuisse monstrata divinitus S. Ignatio jure creditur, formara, sancitum olim fuerat, ut nihil tractaretur in Congregationibus, etiam Generalibus, quod ad Instituti, ut vocant, substantiam pertineret: de iis vero quae spectant ad Constitutiones immutandas, aut quae gravioris momenti sunt, nihil decerneretur, nisi quod suffragiorum pars major dimidiâ censuisset. Accidebat nihilominus, ut Congregationes Provinciales, imo quilibet e Sociis, de rebus ejusmodi Congregationem Generalem interpellaret: quod ad novitatem praeceps, et periculi plenum. Itaque ad opprimendam omnem turbarum materiam judicatum est expedire, ut ne liceat quidem de iis in Congregatione tractare, nisi pars major dimidiâ tractandum esse judicavent: decretum vero nullum de iisdem rebus condatur, nisi duae partes tertiae suffragiorum consentiant. Quod si quidpiam a Congregatione Provinciali proponendum in generalibus comitiis judicabitur, id ne fiat nisi communi omnium consensu, aut saltem duarum e tribus partium; neque tunc proponatur Constitutio tanquam immutanda vel tollenda, sed incommoda duntaxat explicentur, e Decreti vel Constitutionis observatione oritura, quibus idoneum remedium a Congregatione Generali petatur.

[Note: 113. Professio solennis trium, aut quatuor votorum concessa titulo humaniorum litterarum, et Missionum.] Ad excitandam nostrorum in litteris humanioribus diligenter et accurate percipiendis alacritatem, censuit Congregatio, ut qui essent in iisdem insigniores, quique plures annos in iis docendis cum laude sedulo collocavissent, quamvis forent in theologicis paulo tardiores, modo ceteris non carerent, quae in Constitutionibus requiruntur, possent ad solennem votorum quatuor professionem promoveri; aut certe trium, si theologia levius tincti viderentur. Eodem beneficio frui voluit eos, qui evangelicis in India laboribus addicti, barbarorum linguas ad propagandam Fidem necessarias perdiscere studuerint. Utrisque tamen parcius, neque omnibus promiscue hoc indulgendum decrevit, ut a communi lege non facile recedatur.

[Note: 114. Secretionem juniorum à ceteris approbat Congregatio.] Experientia quotidiana comprobatum est, impressa tironum animis prima religiosae perfectaeque virtutis ac vitae lineamenta facillime deteri et obsolescere, si liberiori velut aurae exponantur. Eam ob rem juniores, e tirocinio recens eductos, separato in collegiis contubernio attinebant pleraeque provinciae, idque

ad fovendam illorum teneram pietatem plurimum interesse sentiebant. Postulatum igitur fuit, ut Congregationis auctoritate juniorum haec ab aliis secretio approbaretur; eaque, sicubi nondum esset instituta, in mores induceretur. Omnium votis non approbata modo fuit, sed etiam Provincialibus magnopere commendata.

[Note: 115. Princi pum Confessarii. Triduum ante votorum renovationem.] Definivit etiam Congregatio non licere nostris, eo nomine quod Principum ac dynastarum confessiones excipiant, aut cum iis saepius versentur, ab iisdem quidquam accipere, quo utantur tanquam suo; sed, si quid ab illis oblatum habeant, id in communem usum conferendum esse. Constitutum quoque fuit, ut ante votorum instaurationem, ea renovaturi vacarent per triduum ab aliis occupationibus, etiam litterariis, praeterquam a scholarum solitis exercitationibus, [Note: 116. Exercitia Spiritualia singulis annis obeunda.] iis in locis ubi professores nostri docent. Statutum itidem, ut omnes quotannis obeant spiritualia S. Ignatii exercitia per octo vel decem dies continuos: et superiores commodum singulis ad ea cum fructu peragenda tempus, superatis quaecumque occurrent, difficultatibus, attribuant.

Nihil frequentius et gravius perturbatores questi erant, quam se immerito apud Praepositum Generalem accusari. Ut iste fons querelarum obstrueretur, ac simul explicaretur sententia regularum nonae et decimae Summarii Constitutionum, quibus jubentur nostri parati esse ad aliorum delicta, servatis cautionibus quas prudentia et caritas postulant, superioribus indicanda: lecta sunt, et a Congregatione confirmata, quae delecti ad eam rem examinandam Patres hunc in moum attulere.

Primo quidem fas esse omnibus aperire superiori, ut patri, delictum quodlibet [Note: 117. Aliorum arcana delicta quomodo superioribus aperienda in Societate.] alterius; neque necessario expectandum esse, dum id superior aut praecipiat aut sciscitetur: et hanc esse regulae sententiam. Nostros vero, cum interrogantur in ipso aditu tirocinii, an contenti sint futuri, ut omnes defectus, et alia quaecumque in iis fuerint notata, superiori aperiantur per quemlibet, a quo fuerint extra sacram confessionem cognita, seque id aequi boni consulturos esse respondent; tunc jure illo cedere, quod ad tuendam in hac parte famam obtinerent; ac deferendi facultarem ultro aliis concedere. Hanc tamen facultatem nequaquam iis dari, qui quid ab alio, consilium vel opem petente, resciverint. Quod si qua dubitatio incidat, an ea quoque res isto modo cognita, declaranda sit, videndum esse diligenter quid theologi doctoresque praecipiant, ne quis praescriptos a prudentia et aequitate limites transiliat.

Secundo. Haec verba regulae, Debita cum caritate, sic esse accipienda, ut qui arcanam alterius culpam aperit, non ducatur ulla cupiditate prava, neque alium ignominia notari velit, aut plecti, aut affici molestia; sed amore incitetur, nempe ad propulsandum ejus periculum; ut noxa emendetur, ut afferatur alicui malo medicina. Quare, in detegendo errato, videndum ut non veritatis solum et sinceritatis ratio diligens habeatur, sed etiam ut ipsa narratio caritatem et amorem spiret. Aliter amici factum narratur, aliter inimici. Erit autem ferme sermo benevolus et sincerus; si mens recta, moderata, et pia sit.

Tertio. In delictis, quae ad publicae rei aut aliorum perniciem grassantur, non solum posse quemlibet, verum etiam debere delinquentes aperire superiori tanquam patri; imo tanquam judici, quando prudenter judicabitur non posse aliter bono communi, vel tertiae personae, consuli. Atque haec quidem ad inferiores maxime pertinent; jam; quaenam sint ipsorum superiorum in hoc negotio partes quaesitum est; ac definitum

[Note: 118. Cautiones a superioribus adhibendae cum audiunt ad se delata inferiorum errata.] Primo; cavendum diligentissime superiori, ne quod faciat indicium vel ejus qui culpam alienam detegit, nisi delator annuat, aut res ipsa cogat; vel ejus, cujus noxa detegitur, nisi videretur necessarium idcirco, ut reus emendetur, aut bono communi serviatur: tumque dabit operam, ne pluribus indicium hoc faciat, quam quibus omnino necesse est; et arcani silentiique praeceptum omnibus imponet. Deinde, poterit illum ipsum, cujus delatum nomen et culpa fuerit, si videbitur, monere privatim; adhibitis interdum, ut ex evangelio theologi docent, testibus duobus, eadem silentii lege obstrictis: poterit illum loco vel officio movere, occasiones antevertere, cetera denique praestare, quae ad profectum ejusdem et

remedium expedire judicabit; ubique autem et arcani fidem, et delati famam, omni ope sartam tectamque servare contendet.

[Note: 119. Regula Societatis et consuetudo confirmatur auctoritate luculenta.] Denique constitutum fuit a Congregatione, ut ista novitiis ostenderentur, ac declararentur. Ne vero nova cuipiam, et ab aequitate viderentur aliena, recitatum est quod Julius II. in Statutis Franciscanorum docet: Damnandum esse dogma quod habet, religiosum criminis socium non teneri ad denunciandum illud superiori. Tum, quod in Constitutionibus generalibus Ordinis Minorum traditur: videlicet fuisse conditum in quodam capitulo generali decretum, in haec verba: Nullus frater dogmatizet, vel teneat, quod cum aliqui sunt socii in crimine, non teneatur alter alterum revelare superiori, qui potest, ac debet prodesse, et animarum periculis praecavere, Nam ex sententia Bonaventurae, et magistrorum Ordinis, et totius capituli generalis, definitum est, quod haec doctrina sit pestifera, et in destructionem Ordinis, et regularis disciplinae cum praelati scire debeant subditorum excessus, non solum ut puniant, sed ut possint praecavere. Porro, si quis in hanc sententiam plura velit, habet Suarem, Pallavicinum, et alios passim doctores, qui Societatis regulam et consuetudinem tuentur.

Audita sunt in eadem sessione, quae fuerant a Patribus, ad promovendam [Note: 120. De regularum ac decretorum executione.] rerum decretarum executionem designatis, observata. Primum illud fuit, ut conficeretur index brevis eorum, quae a superioribus exequenda forent: alterum, ut iidem cum suis consultoribus octavo, vel quintodecimo quoque die perlegerent aliquid e regulis, monitis, et similibus, qui viam recte guberuandi commonstrant, libris: singulis vero mensibus cum jisdem consultoribus relegerent quae Provincialis aut Visitator, observanda vel emendanda commendasset. Haec vero et pauca debebunt esse, et ejusmodi quae in usum et mores induci possint. Itaque communicanda cum domus aut collegii praeside prius erunt, et audiendae coram difficultates, ut ratio illarum superandarum ineatur. Tertium; ut prima cujusque mensis hebdomada, domorum singularum, atque adeo provinciarum praesides, instituerent consultationem de executione: in qua nimirum expenderetur, an vigeret observatio regularum; quid, a quo, quam ob causam peccaretur domi: quid remedii, per quos, quando, et ubi adhibendum.

Praeterea expensae fuerunt causae quae executionem impedire solent. Prima est timiditas animi pusilli, umbram, rumores, omnia etiam tuta metuentis: quo vitio qui laborant, nec rebus, nec hominibus regendis admoveri debent. Secunda: majorum et remotiorum praesidum facilitas in admittendis contra proximos singulorum locorum praesides delationibus et suspicionibus, cum prudentiae lex et aequitatis moneat, nec cito cuilibet credendum; nec inauditum quemquam esse damnandum. Tertia, eorumdem remotiorum praesidum imbecillitas in tuenda rectorum auctoritate, praesertim ubi res est cum inferioribus asperioris ingenii, clarioris famae, provectioris aetatis, aut virtutis debilioris; qui jugum obedientiae detrectare, nisi suaviter, imo fortiter adigantur, solent. Quarta: multorum superiorum indoles remissior, qui facessere negotium subditis, etiam delinquentibus, meruunt: qui pulcra omnia et candida putant esse, si nemo de ipsis conqueratur. parumque videntur esse soliciti, num Deo placeant; modo placeant hominibus. Ita vero pax et omnium amicitia colatur, ut ne bellum religiosae disciplinae inferatur. Justum, sapiensque bellum insidiosae ac damnosae paci praeferendum. Subjecta sunt varia his curandis remedia, quae in editis Congregationis hujus decretis fuse perscribuntur.

[Note: 121. Nonnulla in Missionibus cavenda.] Addita fuere quaedam in Missionibus cavenda; ut parcant nostri feminarum domos adire ad illas invisendas, nec easdem domum ad se venire patiantur, cujuscumque rei causa; sed in templo ipsas audiant. Ne invitent externos ad suam mensam, aut ab iis invitari se, quantum in ipsis erit, sinant. Ne pecuniam accipiant ab externis: ac, si quando videbitur accipienda, ejus rationem reddant suis praesidibus. Si quid eleemosynae loco dabitur, observentur accurate quae de illius et admittendae et expendendae modo legibus nostris praescribuntur.

Congregationi finis impositus est IV. Nonas Apriles anni MDCVIII. et gratiis Numini persolutis, oratus impense fuit Praepositus Generalis, ut nomine totius

Societatis ageret quamprimum cum summo Pontifice de referendis in Sanctorum indicem. B. P. N. Ignatio, et B. Francisco Xaverio. Quod ille se facturum opportuno tempore, est pollicitus.

[Note: §. XII. TURBAE QUAEDAM LEVIORES COMPOSITAE.] DUM istos fluctus, qui Societatis navim in maximum adduxerunt periculum, Aquaviva componebat, leviores quasdam procellas sedavit, quas privatorum levitas, aut ambitio concitaverat. Eas, ne gravioribus negotiis moleste interponerentur, in hunc ultimum locum simul conjecimus. P. Joannes Baptista Paciecus diu in Murciano provinciae Toletanae collegio commoratus, navaverat operam minime poenitendam erudiendis Maurorum reliquiis, quos Mauricos seu Moriscos vulgo vocant, ortos nimirum ex illis Mauris, qui Christiana inter Hispanos susceperant sacra: nam ceteros qui Mahometanam retinerent superstitionem. Ferdinandus vertere solum coegerat. Venit igitur in mentem Pacieco instituere novum Ordinem religiosum, qui totus in Moriscis excolendis versaretur. Plerique enim illorum Christianam religionem ore tenus profitebantur, et interdum a Christianis illis personatis immania oriebantur flagitia; quibus demum adductus est Philippus III. ut gentem ambiguam tota Hispania exigeret. Nemini consilium suum Paciecus aperuit, oblitus Apostolicae sententiae, Nolite omni spiritui credere, sed probate spiritus, si ex Deo sunt: crebvis duntaxat litteris vexabat [Note: 122. P. Joan. Bapt. Paciecus novam Jesuitarum Excalceatorum Religionem comminiscitur. 1598.] Praepositum Generalem, affirmans esse sibi gravioris momenti negotium, quod cum ilio coram communicatum vellet. Tandem potestas veniendi Romam facta. Ut venit, negavit sibi fas esse conscium quemquam adhibere, nisi interposito sacrae confessionis arcano. Respondente Aquaviva, neque moris esse, neque consilii, ut negotia, quae multorum saepe deliberationem et consultationem postularent, hac ratione cognoscerentur: Paciecus conveniendum sibi esse Pontificem dixit; habere se magnum quidpiam, ad Mauricorum pertinens institutionem, quod ejus auctoritate decerni oporteret. Praepositus Generalis, quid his verbi vellet ignarus, neque causam ullam, cur de hominis prudentia et pietate secus existimaret, videns, imo Dei gloriam, et miserae salutem gentis agi putans, mittit illum Ferrariam, ubi Pontifex tunc morabatur. Admissus ad Clementem, novae Religionis instituendae consilium exponit, quae in Mauricis adjuvandis unice occuparetur; quae corporis afflictationem, et severiorem vitae modum amplexa, Jesuitarum excalceatorum vocaretur. Pontifex rei examinandae curam Cardinalibus Guevarae et Baronio demandat, arcani fide commendata. Suspicatus aliquid mali Aquaviva, scribit ad Cardinales, et eorum opera Pontificem edocet. Vidit Clemens quid fraudis ac vitii lateret sub illa vitae austerioris speciosa pelle. Neque vero ignorabat quod genus hoc esset hominum, reformare Ordines bene constitutos formatosque molientium. Itaque Paciecum arbitrio Praepositi Generalis permisit. Aquaviva, jussit afferri sibi quicquid Paciecus de Ordine illo commentitio scripsisset. Ex iis scripris apparuit consilii temeritas, et levitas somniantis architecti: cui tamen ob credulam simplicitatem potius ignoscendum, quam ob periculi gravitatem succensendum, Aquaviva judicavit. Ergo jussum damnare quae senserat scripseratque, ac meliora spondentem, remisit ad suos Mauricos; monuitque ne sibi deinceps crederet; sed, si quid bonae mentis injectum sibi putaret divinitus, dijudicandum referret ad suos praesides, quos Divinae voluntatis interpretes longe certissimos habebat.

[Note: 123. P. Angelus Pilus assignatum sibi in Societate gradum recusat. Quid eo sit factum.] Hoc periculum aliud excepit. Angelus Pilus, natione Sardus, cum post annos complures in Societate actos, assignatum sibi Coadiutoris, ut appellamus, Spiritualis gradum saepius repudiasset, tandem visus est obedientiae praecepto adigendus, ut aliquando praestaret, quod toties Deo spoponderat, nempe se in Praepositorum potestate futurum, quemcumque gradum ac locum ab iis accipere in Societate juberetur. Neque id se spopondisse inficiabatur, sed contendebat pro se facere Constitutiones; ac, si mos illis gereretur, deberi sibi votorum quatuor solennem professionem, qua se non indignum a viris sapientibus et probis judicari aiebat. Hoc vero ut ostenderet, corrogaverat testimonia Patrum gravissimorum, qui amicitiae et officii causa, ut fit, varias in eum congesserant

laudes, quas homo minime malus, non ut amicorum urbana munera, sed ut sua ornamenta, venditabat.

His fretus, detrectat imperium; et se Nolam, quo mittebatur, simulans proficisci, Ferrariam deflectit, ubi tunc Pontifex degebat. Ad hunc, ope Suessani Ducis, et Cardinalis Guevarae, nactus aditum, multa de Societate conqueritur; multa de Praeposito Generali: quam inique secum agatur, dolentius exponit. Jamque Pontificem sermo flectebat compositus ad commiserationem, cum ad fuit opportune Robertus Bellarminus, per litteras edoctus a Claudio. Revocavit in memoriam Pontifici distinctionem certorum in Societate graduum: quanta aequitas adhibeatur ac diligentia in suo singulis assignando, quas inesse dotes voluerint summi Pontifices in iis, qui ad Professorum gradum promoverentur: quibus destitutum esse Pilum, non ex emendicatis amicorum epistolis, sed e certis et arcanis hominum prudentissimorum testificationibus abunde constaret. Penes ipsum Generalem Praepositum non esse, ut promiscue quos velit in eum provehat gradum, arbitratu suo: sed ad eam rem Patrum sapientissimorum judicia, et juratam fidem requiri. Rogavit etiam Clementem ut secum reputaret, quanta. Societati pernicies pararetur, si liceret unicuique attributum in ea locum ordinemque recusare. Nec iis assensus Clemens non est, ac liberam potestatem Aquavivae fecit de Pilo statuendi: cui tamen cavit fraudi ne esset, quod Ferrariam, ad se, accessisset. Pilus leniter increpitus a Praeposito Generali, vota Coadjutorum rite concepit, ac remissus in Siciliam, ubi prius versabatur, in gradu assignato ad extremum, et in Societatis fide, mansit.

[Note: 124. Aliqui e nostris externorum negotiis male implicati. Nonnihil perturbationis inde natum.] Nonnihil molestiae exhibuit Praeposito Generali quorumdam e nostris imprudentia, dum se alienis implicant negotiis, quae non modo laborem nostrum abducunt a propriis Instituti nostri ministeriis, in quibus toti debemus esse; verum etiam nos profanis onerant curis, quae sine gravi periculo, sine odio multorum et offensione, suscipi vix possunt. Id experti malo suo ac detrimento fuere tres e Sociis, anno MDXCIV. P. Didacus de Lugo, Societatis moderatoribus in vitis haeserat Madriti, ut procerum aliquot negotia litesque componeret. Objurgatus et poenam reformidans, quam se commeritum sentiebat, sacrum Inquisitionis tribunal imploraverat: sed ab eo rejectus, in fide ac potestate Praepositi Societatis se fore promisit. P. Ludovicus de Mendoza, in Societatem a S. Ignatio adscitus, Dilingano postea collegio, tum Lauretano, et Caesaraugustano rector impositus, redierat in Hispaniam, ubi se propinquorum litibus ac dynastarum aliorum ita dabat, ut admonens ipsum et coercere studens Aquaviva, graves ab Hispanis illis proceribus et acerbas litteras acceperit: qui etiam non dubitaverunt a Summo Pontifice flagitare, ut Mendozae fas esset, invito Aquaviva, Madriti degere. Quod Clemens prorsus abnuit, satis gnarus, quantum ab istis externorum patrociniis in religiosas domos molestiae ac damni redundet. Proceres infensos placare studuit Claudius; et, ne quid ulterius tentarent, Mendozae mors brevi consecuta fecit, quam nullus ex istis, quos coluerat, primoribus, ulla doloris significatione, aut usitato in obeundis exequiis officio cohonestavit. Ex quo, ut alias non semel, intellectum est, ejusmodi homines, cum operam alicujus e nostris expetunt, nequaquam id ejus causa facere, sed sua.

Istis exemplis erudiri P. Bartholomaeus a Sicilia debuerat: quamquam venia dignior, quippe qui non sua sponte, sed Philippi regis imperio publici cujusdam [Note: 125. P. Bartholomaeus à Sicilia in profana conjectus procerum negotia, aegre tandem se extricat.] et molesti muneris administrationem susceperat; colligendae scilicet ad rem a catholicam in Belgio tutandam, et exigendae a proceribus, pecuniae. Quod ille cum strenue faceret, impetrari a Philippo non potuit ut invidioso munere levaretur. Sed nimirum lubrica res est profanorum tractatio negotiorum, vix ut in ea possit, etiam religiosus vir ac pius, sine prolapsione consistere. Itaque P. Bartholomaeus externorum sermones non effûgit, nec nostrorum etiam querelas. Vehi commodius, lautius vesci, sumptus facere non valde necessarios, arguebatur. Perfecit Aquaviva ut onus impositum, tandem Rege annuente, deponeret. Verum inter primarios cives orta est repente contentio; aliis alio illum ad sua negotia

procuranda, navum scilicet actorem, et in re gerenda exercitatum, pertrahentibus. Romam igitur vocatus, mox inde revocatus: Madrito identidem abactus, et eodem regressus; demum in villam Societatis Jesumontanam, non procul Compluto, se recepit, pertaesus molestae negotiationis, et suorum patronorum studia frigêre sensim videns. Neque hic tamen aulicas artes illas, quibus assueverat, penitus exuit. Religiosarum legum negligentior; contumax, et majorum imperia detrectans, oneri jam nobis erat. Nec eo dubitavit Aquaviva levare Societatem, magis nociturum existimans exempli contagione, si maneret; quam odio, et ultionis cupiditate, si abscederet. Aliter tamen accidit, indeque vel maxime intelligere licuit, quanto satius sit facere aliquando periculose, quam turpiter et damnose pati. Revolutus in pristinos negotiorum fluctus, quid perdidisset carendo magis intellexit, quam fruendo; neque praedicare Societatem, et contra obtrectatores [Note: 126. Dimissus e Societate, rurfum in eam paulo ante obitum admittitur.] tueri, neque orare ut in eam restitueretur, destitit. Hîc demum ea procerum, qua pollebat, gratia bene usus ac feliciter, quod tanto petebat opere, illis deprecantibus obtinuit: cumque Romam, ut voto citius potiretur, proficisci serio cogitasset, occupatus gravi morbo, et receptus iterum in Societatem est; editisque tribus e formula solenni votis, in mutuo Patrum, qui frequentes convenerant, amplexu decessit. Hispaniam facti hujus fama, et aulam praesertim, implevit; nec parum valuit ad Societatis commendationem, quam omnes tanti fieri a tam sagaci et exercitato in rebus humanis viro, et quidem aliqua, ut putabant, injuria lacessito, intuebantur. Integritatem etiam Aquavivae perspiciebant, et in tuenda disciplina constantiam: quippe qui tantae auctoritatis et gratiae virum amittere maluisset, quam nostrarum legum infringere vim et decus obscurare. Certe, nisi apud Bartholomaeum a Sicilia plus comperta Societatis probitas, quam repulsae memoria valuisset, plurimum incommodare nostris rebus unus ille poterat, pro ea, qua semper valuit apud Philippum gratia, etiam a nobis dimissus. Rex hominis industriam expertus et fidem, hunc maximi momenti negotiis praefecerat. Ubi tamen ejus consilium de repetenda Societate cognovit, illud vehementer, pro sua pietate ac prudentia, comprobavit.

Exstiterunt interdum aliis aliquot in locis turbae domesticae. Quis enim pacem inter homines, vel optimos, perpetuam; quis in corpore vel robustissimo valetudinem nullo tentatam morbo speret? Sed levioris fere momenti, prae istis gravioribus, quas initio memoravimus. Ex utrisque fructus non levis, quae Dei benignitas fuit, perceptus est. Juvant morbi, etiam graves, si curare scias. Purgant noxios humores, et solicitudinem tuendae valetudinis acuunt.

LIBER XII. PARTIS V HISTORIAE SOCIETATIS IESU.

Argumentum et Synopsis Libri XII. SOCIETAS IESU gravissimis agitata motibus et periculis in Gallia, Italia, et Transsilvania AB ANNO MDXCI. AD MDCXVI.

LIbri XII. prospectus. I. Societatis vexatae in Gallia causae. Hanc Lutetiâ pellere conatur Academia Parisiensis anno MDXCIV. Invidia eidem constatur ex Petri Barrerii scelere. II. Odium et pernicies Patribus structa e Ioannis Castelli parricidio: quia litteris operam in eorum collegio dederat. III. Expelluntur Lutetia, et plerisque urbibus Galliae: nonnulli torquentur habita quaestione, unus etiam capite damnatur. IV. Societas paucis post annis, invidia senescente, ac debilitatis haereticorum partibus, innocens ab Henrico Quarto pronunciatur, et in urbes Galliae, unde pulsa fuerat, restituitur. V. Extincto Henrico vexatio recrudescit, ob Ravalliaci detestabile parricidium. VI. Varia instrumenta, et litterae ad causam Societatis in Gallia spectantes. VII. Veneti a Paulo V. sacrorum interdictione feriuntur. Iussi Patres a Pontifice et Praeposito Generali Societatis interdictum servare, nefas sibi esse putant non obedire. VIII. Quamobrem urbibus Venetae ditionis excedere coguntur, in easque, nisi longo post tempore, non sunt revocati. IX. Transsilvaniae conspectus. Quando fuerit in eam Societas introducta. Pellitur in exilium anno MDXCI. Revoeatur MDXCV. Rursum ejicitur, ac restituitur. P. Alphonsi Carillii conatus ad religionem pacemque retinendam. X. Alii Patres ab haereticis, maxime Arianis, pulsi, raptati, vulnerati. Emmanuel Nerius in templo mactatus; P. Michael Mardtus per insidias interfectus. XI. Causam Societatis egregit defendit P. Ioannes Argentus, provinciae praepositus. XII. Indictum Patribus exilium Stephanus Botskaius, et Sigismundus Rakocius confirmant. XIII. Eosdem Gabriel Bathorius in perpetuum exterminare statuit.

[Note: 1. Libri duodecimi prospectus. Discrimen inter bella domestica et externa.] ILLUD inter domesticos regnorum tumultus et externa pericula, discrimen intercedit, quod civilibus bellis atteritur imperium, et suis saepe viribus ruit; externis saepe augetur, et valescit. Idem accidit Societati nostrae. Intestini tumultus, quos libro proxime superiori prosecuti sumus, certam illi perniciem, nisi Dei benignitas obstitisset, afferebant.

Vera quippe illa scriptoris sapientissimi vox: Discordia ultimum malorum, quod vel hostis hosti imprecari possit. Externa, quae narrare aggredimur, pericula non parum ad ejus incrementum et gloriam profecerunt. Ea tantum hoc, et duobus qui sequuntur, libris attingemus, quae Societatem in Europa concusserunt: quae alibi contigere, momenti pleraque levioris, neque ad totum corpus Societatis, sed ad quaedam ejus membra fere spectantia, posterioribus libris, ut series narrationis exiget, referentur. Ceterum haud sine [Note: §. I. SOCIETAS GRAVITER IN GALLIA VEXATUR.] dolore, ac suspensa veluti manu, haec Societatis nostrae vulnera refricamus: sed maerorem valetudo consecuta, et e vulneribus major sanitas, consolatur. Sane id observatum est non semel, nullo nos ferme loco sub initia gravius fuisse conflictatos, quam ubi postea suavius firmiusque constitimus. Id, opinor, ob eam accidit causam, quod Instituti nostri novitas multis ignota, nonnullis invisa, progressu temporis ab illis cognoscitur; ab his etiam, invidia paulatim extincta, diligitur. Vix ulla gens est cui simus, quam Gallicae, cariores; vix ulla civitas, cui plus, quam Lutetiae debeamus: in Galliam tamen, atque adeo in principem Christianissimi regni urbem, nisi per obstructum selebris, et periculis infestum iter, aditus nobis non patuit.

[Note: 2. Quinam in Gallia Societatem anno praesertim 1594. et 1595 et quibus de causis, vexaverint.] Etsi autem gravibus in eadem Gallia procellis jactata Societas et multorum telis atque infidiis identidem fuerit appetita, nihilominus affirmari vere potest, neque plures, neque atrociori concitatos odio in ejus exitium conspirasse, quam sub finem anni MDXCIV. et initium MDXCV. Primum inter illos, qui nobis adversabantur, habere locum possunt nonnulli ex Universitate sive Academia Parisina. Ubi primum Societas conspecta Lutetiae fuit, videre sibi visi sunt in ea rivalem et aemulam. Livor, qui ejusdem professionis homines urere solet, exarsit acrius, cum eandem, propter nonnullam eruditionis opinionem, celebrari perspexere. Veriti ne plurimum de pristino splendore fructibusque deperderent, si altiores Lutetiae radices ageret, eam exstirpare decreverunt. Quaesitus est, quo praetexeretur invidia, color; Aiebant nos conflatum ex hominibus alienigenis corpus esse: infici Gallorum mores genuinos istâ peregrinitate, pacem regni tranquillitatemque turbari. Deinde sibi jura Universitatis tuenda dictitabant, dignitatem conservandam: huic magnam afferri labem ex quo Jesuitis datus Lutetiae locus: praemia vero professorum, et emolumenta justis debita laboribus, ad exteros derivari. Jactabant. istas in vulgus causas, cur Societatem Lutetia pellendam dicerent, vel ei saltem docendi publice potestatem adimendam. Id jam anno MDLXIV. et MDLXV. tentaverant, ut suo fusius explicatum loco est Causam vicerat Societas, et collegium Parisiense non stabat modo, sed in dies magis et copia discipulorum et nobilitate florebat. Eandem acrius persecuti sunt litem anno MDXCIV. Addebat animos novus Universitatis rector Jacobus Ambosius, [Note: 3. Gravissima lis intenditur Societati ab Universitate Parisina.] ad audendum pariter ac dicendum promptus. Ille IV. Id. Majas anni MDXCIV. libellum supplicem, nomine totius Universitatis, licet ab ea mandatum ejusmodi haberet nullum, senatui Parisino porrigit. Summa petitionis erat, ut Societas Jesu non solum Parisiis, verum etiam universo regno exterminaretur. Perturbari academiam ab hominibus novae hujus sectae (sic appellabat Societatem) querebatur; eosdem favere Galliae hostibus; Ecclesiasticae demum hierarchiae penitus adversari.

[Note: 4. Rectoris petitioni reclamant Facultas theologica; Facultas Artium, et aliae.] Petitionis iniquitatem cum multa ostendebant, tum aperte significavit nobilissima pars academiae, Facultas, inquam, theologiae Parisiensis, legitime congregata, in majori aula collegii Sorbonici: ubi, post maturam deliberationem declaravit, Se quidem censere Patres Societatis Iesu redigendos esse in ordinem, et disciplinam Universitatis, regno autem Gallico esse nequaquam ex pellendos. Facultas vero quam vocant Artium, dato libello, quem e quaternis nationum procuratoribus terni subsignaverant; item decani Juris Pontificii ac Medicae Facultatis, palam testati sunt nullam se in rogatione rectoris partem habuisse.

Nihilominus Patres angebat solicitudo non levis, ob negotii gravitatem et difficultatem temporum: neque dubitabant quin satius foret efficere, si modo id consequi possent, ut ejusmodi causa penitus omitteretur; satis gnari, si semel

esset admissa, quamvis daretur justae desensioni locus, tamen multa objectum nobis iri, quae in vulgus sparsa (ut est prona in deterius fides) crederentur, aut saltem famae ad invidiam adhaerescerent. Verum excutere molestum onus nulla ratione licuit; urgente potissimum Ludovico Servino, regiarum in senatu causarum patrono. Id restabat unum, ut dies ad respondendum constituta prorogaretur, Concessae mensium duorum induciae, operâ et beneficio Cardinalis Borbonii, Ducisque Nivernensis, quorum hic fundator collegii sua in urbe conditi; ille patruum habuerat Cardinalem Carolum Borbonium, Rothomagensis collegii et Parisinae Professorum domus parentem. Exactis induciis, ventum est in jus tertio Idus Jul. Surgit ad dicendum pro academia in senatu Antonius Arnaldus, orator [Note: 5. Arnaldi oratio contra Societatem pro vniversitate. Item Dolaei pro Parochis Parisinis.] acer ac vehemens. Eadem, quae rector Universitatis attulerat, occinit, amplificat, illustrat. Ejus oratio quatuor fere capita complectebatur: accusabat enim homines Societatis, quod Summo Pontifici peculiariter addicti essent, quod Hispani, quod seditiosi, quod regum ac principum parricidae. His de causis pestiferam gentem exturbandam Gallicis finibus concludebat. Triduum vix abierat, prodit in concionem alter causidicus, pro parochis Parisiensibus, contra Societatem, Ludovicus Dolaeus, et contextam ex iisdem, quae jecerant in nos Ambosius Arnaldusque, probris orationem effundit, obtestaturque senatores ut, si consistere in Gallia tam detestabilem sectam patiantur, omni saltem sacramenta dispensandi, et quâvis aliâ, quae parochorum sit, functione sacri muneris spoliatam aeternum esse jubeant. Displicuit ipsis, quorum agere se causam profitebatur, asperitas dicendi et saevitia; vixque sunt inventi quatuor ad summum parochi e quinquaginta, quot in urbe Parisina numerabantur, qui ejus orationem probarent.

Expectatio summa erat, quis, et quo tandem pacto, pro Societate responderet. Deterrebat causidicos hinc senatus Principis auctoritas a Societate alieni: inde causae ipsius difficilis et periculosus status; quippe quae defendi non posset, nisi multa de famoso catholicorum foedere, de auctoritate Summi Pontificis, de legibus Institutoque nostro dicerentur, quae tunc parum grata in vulgus erant. Dixit nihilominus Claudius Duretus. Ac primo quidem, cum probra in nos ab Arnaldo liberaliter congesta paucis collegisset, unum se desiderare in tam prolixa oratione dixit, unum reprehendere, quod nihil eorum quae tam confidenter affirmaverat accusator, probavisset. Quare petiit ab aequissimis judicibus, ut vel retexere quaecumque dixisset, vel idoneis argumentis probare cogeretur. Tum ad causam pressius accedens, multa sapienter ac placide subjecit; neque alio validius telo calumnias Arnaldi retudit, quam exponendis Patrum moribus et vita.

Dureti orationem plurimum adiuvit Cardinalis Borbonius, Archiepiscopus Rothomagensis; qui, licet gravissimo conflictatus morbo, quo III. Kal. Sextiles anni MDXCIV. maturius quam Religioni et Societati expediret, absumptus est, nihilominus de nostra magis incolumitate, quam de sua solicitus, non satis habuit regem per litteras perque amicos pro nobis interpellare, sed nostram litem suam facere voluit, ac pro se nobisque Duretum perorare jussit. Societatis etiam causae suffragata plurimum est auctoritas apud senatum, et apud regem gratia Petri Cardinalis Gondii, Parisiensis Episcopi; Francisci Rupifucaldii, tunc antistitis Claromontani, postea Cardinalis; Ducis item Nivernensis: necnon preces et querelae civitatum Rothomagensis, Bituricensis, Billomensis, et aliarum, quae periculum a suis collegiis summa ope propulsabant. His obicibus paulum repressus impetus adversariorum constitit. Sed, ut oppositi fluvio aggeres, quas coercent undas, augent; sic Arnaldus ac Dolaeus vehementius ad causam vincendam incubuerunt. Unum illis praecipue dolebat, quod clausis curiae foribus, non in plena, ut vocant, audientia perorassent; id enim in rem nostram sapienter a Dureto [Note: 6. Arnaldi et Dolaei Satyris opponit Societatis defensionem P. Barnyus. Ejus praecipua capita.] provisum, et impetratum fuerat. Igitur, quae intra parietes quodammodo et in umbra declamaverant, ea in lucem edere constituunt: ac vulgatae paulo post, paucis mutatis et mitigatis, illorum satyrae Galliam impleverunt.

Ne tamen silentium nostrum pro tacita eorum, quae objiciebantur, confessione acciperetur, edita vicissim a nobis est et oblata senatui defensio. Eam P. Petrus Barnyus conscripserat. De accusatoribus pauca, de Societatis instituto paulo plura

rebat. Docebat neque Arnaldum, neque Dolaeum, legitimam sustinuisse personam; utpote nec sibi auctoritate idonea impositam, nec ab iis, quorum intererat, approbatam. Hunc parochorum Parisiensium nomine verba fecisse, qui tamen ejus orationi subscribere negaverint, exceptis tribus ad summum, aut quatuor; in primis autem antistite Parisino refragante: Arnaldum vero praecipuam academiae partem dissentientem habuisse. Societatem JESUS a Summis Pontificibus et Concilio Tridentino approbatam fuisse; receptam a regibus quatuor Christianissimis, quorum amplissima diplomata exstarent: a cleri Gallicani comitiis Pisciaci congregatis laudatam, atque in urbibus et academiis regni praecipuis legitime collocatam. Eandem in corpus Parisiensis academiae aggregatam decreto Juliani Sangermani, cum is ante annos unum ac triginta rectoris munere in ea fungeretur: paratam demum esse in leges academicas sacramentum dicere. Hispanum parentem esse fraudi familiae nostrae non debere, cum S. Dominicus non esset suae: multos in ea jam censeri Gallos; ac si qui essent in Gallia e nostris Hispani, illis praecipuum Gallici nominis studium legibus Societatis imperari. Aliquam apud homines, quâ valere dicebamur, gratiam bonis artibus, et utilibus publice privatimque laboribus quaesitam esse. Quod si quid in recenti civilis belli procella peccatum a nobis fuisse diceretur, idem a religiosis et sacerdotibus ceteris, a foederatis omnibus, fuisse peccatum; ac si quem e nostro grege longius abripuisset aestus communis mali, nequaquam id corpori universo ascribendum. De Societatis doctrina potius a discipulis nostris, quorum eruditio et pietas in oculis omnium erant, quam a nobis responderi posse. Longe abhorrere ab opulentia, cujus nomine in invidiam vocabamur, frugalitatem ac tenuitatem in re domestica nostram: satis ab eâdem refelli fabulam de onerariis illis navibus, auri et argenti multo pondere onustis, quae ad nos ab ultima usque India statis temporibus advehi affirmarentur. Denique solemne votum, quo se Pontifici Maximo Professi Societatis obligant, eo duntaxat pertinere, ut ad evangelium deportandum in regiones disjunctissimas, sine ulla periculorum laborumque mercede, ad illius nutum proficiscantur. Ridiculum esse arbitrari, nihil aliud Ignatio propositum fuisse, cum suae pietatis adjutores, et inflammatos eodem ardore coelesti viros, ad remotissimas orbis terrarum partes emitteret, nisi ut Societatem suam, tanquam fortissimum agmen, instrueret adversus Gallos, a quibus victum se in obsidione Pompelonensi meminisset, orbemque Carolo V. subjiceret. [Note: 7. Defensio Societis à P. Ludovico Richeomo, sub nomine Franc Montani edita.] Omitto nonnulla ejusmodi, quae ab accusatoribus jactabantur, eo minus credibilia, quo magis inepta vel horrida. Ea quae retuli majoris fere momenti erant, et cum ceteris fusius postmodum sunt a P. Ludovico Richeomo, sub nomine Francisci Montani, Gallice refutata; mox a P. Gretsero reddita Latine, Belgice a P. Costero; totidem enim linguis Arnaldina declamatio conscripta circumferebatur.

Jam fluxerat mensis totus, neque de causa quidquam senatus pronunciabat, plerisque senatoribus adversariorum conatus iniquos indigne ferentibus. Adjuvit etiam Antonii Seguieri, advocati regii, sapientissima oratio. Is pridie ejus diei, qui decidendae liti praestitutus demum fuerat, verba fecit frequenti senatu, et auditus admurmuratione secundissima, spem obtinendae causae magnam nobis fecit. Illuxit denique fatalis dies; jam ferebantur suffragia, jam sententiae rogabantur, cum subito introgressus senatus Princeps alia, quae publicam ad rem spectabant, negotia, sive jussu regis, id metuentis ne quid inde periculi tumultusque oriretur; sive ita casus tulerat, proposuit. Conversis eo repente animis et sententiis, dilata est causa, cum sex totos menses tenuisset. Consecutae forenses feriae: quibus evolutis, cum revocari et reponi non potuisset, gravioribus causis intercurrentibus; et quia judicum plurimi, comperta petitorum atrocitate, nobis accesserant, omissa penitus est. Non destiterunt adversarii facessere Societati negotium, eique modis omnibus invidiam et odium conflare.

Faciebat ipsis animos senatus Princeps, cujus aliquam in nos acerbitatem abunde compensarunt, ac suis beneficiis longe vicerunt, ejusdem illustrissimi nepotes: in primis autem ille, qui dum haec scribebamus, principem in eodem senatu

[Note: 8. Senatus Parisiensis Princeps, et nonnulli Senatores cur tunc infesti Societati.] locum obtinebat, et quem Gallia universa, tanquam exemplar priscae integritatis et sapientiae semper suspexit. Tunc Senatus. Principem duae contra nos commovebant causae; altera privata, publica altera. Meminerat se in Parisinam arcem fuisse conjectum sexto abhinc anno, cum ob Guisiorum caedem furens populus, in cives Henrico III. addictos, et ipsos curiae proceres bacchatus erat: hunc autem plebis furorem Harlaeus existimabat ab hominibus Societatis praesertim fuisse concitatum. Deinde publici, quod gerebat, muneris credebat esse, ut regno summoveretur Ordo religiosus, qui nimis deditus Pontifici, utque dictitabat, supra modum Papista esse ferebatur: tum etiam nimium addictus Hispanis: id enim in nos jaciebatur passim, quia e Sociis nonnulli tunc, utpote recens in Galliam admissa Societate, externi erant; et fumantibus adhuc civilis incendii reliquiis, obversabatur animis memoria Hispanorum, qui per istius belli causam in regnum a Gallis acciti, non tam de illo defendendo, quam occupando, cogitasse dicebantur. Praeter Senatus Principem erant aliqui senatores patroni novae doctrinae, partim aperti, partim occulti; hominum genus ubique nobis inimicum et infestum.

[Note: 9. Henricus IV. Galliae rex quomodo affectus erga Societatem.] Rex, etsi deposuisset haeresim, nondum tamen pristinam erga haereseos asseclas benevolentiam abjecisse putabatur, ac fortasse nondum esse maturum judicabat, quid de illis sentiret aperire. Summa ordinum omnium gratulatione, post abjuratos errores, Lutetiam sane fuerat ingressus; nihilominus infirmam, ut sunt regnantum primordia, et veluti precariam adhuc auctoritatem exercebat: multa curiae Parisiensi, plurima Senatus Principi debebat. Societatem non oderat ille quidem, sed nondum amabat; quippe quam nisi ex haereticorum, inter quos educatus fuerat, sermonibus vix cognitam haberet: necdum etiam exciderant ejus animo irarum causae et suspicionum, ob ea praesertim quae contigerant in obsidione Parisiensi, in qua colligatos cum foederatis pro religione civibus Patres Societatis contra se suasque partes stetisse arbitrabatur. Tamen, quae illius erat aequitas et prudentia, Societatem, quam in dies magis magisque pernoscebat, ab inimicorum telis facile texisset, nisi tetrum atque immane, quod mox referetur, facinus ansam illis praebuisset refricandi suspiciones praeteritas, et ipsius animum gravius exulcerandi. Jam eorum conatus ante paucos menses represserat, cum aspergere maculam P. Varadeo tentaverant ex impio Petri Barrerii [Note: 10. Petri Barrerii scelus et supplicium. Conflata inde in [reading uncertain: print faded] P. Varadeum invidia.] scelere.

Is navicularius olim, ac deinde miles, de consciscenda regi nece cogitarat. Cum de scelerato consilio nonnihil Lugduni primum aperuisset uni e nostris, ac postea Lutetiae Patri Ambrosio Varadeo, collegii Parisiensis moderatori, graviter ab iis reprehensus, et ab infando crimine dererritus est. Demum rex, ut ipse palam denunciavit, ab iisdem fuit admonitus de vesani hominis dementia: nam mentis parum sanae documenta multa, Lugduni praesertim, dederat. Haud ita multo post Meloduni captus, et merito supplicio affectus est. Perditi nebulonis consilium a P. Varadeo laudatum fuisse adversarii per insignem calumniam praedicabant; idque scriptor Gallicus affirmare non dubiravit: licet e responsis a Barrerio, cum habita quaestione torqueretur, datis constaret Varadeum ab eo conventum, ipsam tanti flagitii mentionem respuisse; nec adduci potuisse ut audiret confitentem, aut alium e nostris, ad ejus confessionem excipiendam substitueret. Haec ipsa Varadeus ad Claudium Aquavivam scribens sancte confirmavit. At rex non solum de P. Varadeo questus non est, aut inquiri de illo jussit; sed etiam disertis verbis postea in frequenti procerum coetu affirmavit, Barrerium nulli Societatis sacerdoti de peccatis confessum fuisse. Fretus conscientia Varadeus refellendam calumniam non putavit, de qua lis ipsi nulla movebatur, praesertim cum multos et Parisiis et alibi Barrerius idem consuluisset; qui sopitum quidquid isthinc suspicionis oriri potuisset, extinctumque scelestissimi capitis supplicio credebant. Postquam tamen in Henrici potestatem Lutetia venit, purgavit se Varadeus apud moderatores suos, et de Brisaci Comitis, aliorumque amicorum sententiâ, rege ipso annuente ac probante, in Lotharingiam secessit, ne quam inimicis occasionem nocendi praeberet,

ac praecipue senatus Principi, cujus ea vox audita fuerat, nunc dari facultatem, ac venisse tempus, Jesuitas e Gallia pellendi.

Hoc ut confequeretur, machinam adhibuit, quae Patribus, utramlibet in [Note: 11. Iurisjurandl formula insidiose oblata Societatis Patribus, qui nodum hunc feliciter solvunt.] partem se converterent, exitium videbatur certissimum allatura; ita ut effugere non possent, quin aut insignem observantiam, quam profitebantur in Apostolicam Sedem, aut debitum regi obsequium violarent. Oblata fuerat Gallicano clero jurisjurandi quaedam formula, qua singuli se in fide ac potestate regis fore profiterentur his verbis: Ego promitto et juro velle me vivere et mori in Fide catholica, Apostolica, Romana, sub obedientia Henrici IV. Christianissimi et Catholici Galliae et Navarrae regis. Nuncium item remitto foederibus omnibus et coitionibus, contra ejus obsequium initis, nihilque tentabo contra ditionem ejus aut personam. In haec verba ut jurarent, adduci non poterant religiosae familiae Carthusianorum, Minimorum et Capucinorum, eam ob rem, quia vinculis anathematis nondum a Pontifice rex fuerat solutus. Nec dubitabant adversarii quin factura Societas idem esset. Sed Patres, consulto Cardinali Placentino, Sedis Apostolicae Legato, qui Montargii tunc, in vicina urbe, versabatur, ac respondente dici sacramentum hoc posse; confirmati etiam cleri Parisiensis et Sorbonae exemplo, retulerunt nihil in se futurum morae, quin senatui obtemperarent. Illos igitur obsequentiores quam rebantur, nacti, qui non fidelitatis probandae locum, sed irrogandi causam exilii quaerebant, de isto sacramento exigendo repente siluerunt; quo nimirum accepto Societatem approbandam, et in fuis sedibus, perinde ac reliquas sodalitates, confirmandam videbant. Alias igitur adhibere artes placuit, ac praesertim populum in Societatem commovere, tanquam regno parum amicam et Principi parum fidam.

Quam est in Gallia populus religionis avitae retinens, tam est regibus suis deditus. Ab Henrico IV. tandiu dum ille Calvini errores sequebatur, alienus fuerat: et quamvis in eo legitimum agnosceret Principem, tamen haeresim in Principe ferre non poterat. Eundem Henricum in gratiam cum Ecclesia reductum mirifice coluit. Idem populus Societatem, quia favere illam prae ceteris religioni putabat, caram habuit: postquam, invidorum calumniis et sermonibus in fraudem inductus, infensam regi et regno credidit, odio prosecutus est. Ejus odii jam variis [Note: 12. Societas grave periculum adit Lugduni.] in locis exstare funesta coeperant indicia, maxime Lugduni: quae civitas, secundum Lutetiam, vix ulli e primariis regni urbibus concedit. Dux Nemorosius in agro Lugdunensi foederatorum partes aliquandiu tutatus erat. Sed cum dominari coepisset impotentius, a Lugdunensibus conjectus fuerat in custodiam. Singulari apud eum valebat gratia P. Bernardinus Castorius; qua tamen parce utebatur, ut religiosum virum decet: imo etiam se ab ejus familiaritate paulum removerat, ut lubrica tempora suadebant. Nihilominus a plebe creditus est conscius, atque adeo auctor consiliorum, quae gravem Nemorosio conflaverant invidiam. Auxit suspicionem discessus Castorii ad Congregationem Generalem. Percrebuit rumor fugam illum arripuisse, ut meritas declinaret poenas: retrahendum e fuga, impetum in aedes nostras faciendum; in iis latêre arma, in gratiam perduellium abdita. Imminebat certa collegio clades, nisi pro concione suspiciones purgatae palam fuissent, rumoresque confutati. Profuit etiam magistratuum prudentia, qui exploratis diligenter aedibus nostris, nihil armorum in iis inventum fuisse confirmarunt. Anno MDXCIV. civitas in Henrici IV. potestatem ultro venit, et solenne sacramentum illi dixit. Socii Lugdunenses haerebant anxii, et civibus accedere cunctabantur eam ob causam, quod Provincialis et collegii rector, ambo evocati Romam ad comitia Ordinis, tunc abessent, sine quibus in tanti momenti negotio statui nihil posse videbatur. Negabant etiam se cogi posse ut id facerent, quod Socii Parisini praestare, in urbe regni primaria, nondum jussi erant.

Populus in collegium procurrit: Patres incessit conviciis; et vim parabat. Apponuntur itaque ad omnes collegii aditus armatorum stationes. Sed ab iis molestiae plus, quam praesidii, oriebatur. Haereticis permista plebs diu noctuque aedibus obambulabat: alii perfringendas januas, alii faces injiciendas clamitabants;

nec prius ab hoc tumultu quies fuit, quam remotis prioribus excubiis, alias urbanus magistratus, per nos rogatus, et pacatiores, admoveret. Ne quis tamen daretur publicae offensioni locus, decrevere Patres a concionibus habendis, ab excipiendis confessionibus civium abstinere; quae duo munera scilicet prae ceteris patebant invidiae et obtrectationi: solitae scholarum exercitationes nequaquam interim omissae. Hoc ipsum, unde remedium petebatur, damno fuit. Archiepiscopus Lugdunensis id consilii, se inscio, captum fuisse tulit graviter, praesertim cum Patrem Petrum Cotonum ad habendas per Quadragesimam in primario Lugduni templo conciones expetiisset: populus, quasi neglectus a Patribus et destitutus, ferocius agere coepit. Magistratus denique PP. Bernardinum Castorium et Petrum Majorium, hunc collegii, illum provinciae Lugdunensis praesidem, Roma post Congregationem V. Generalem redeuntes, moenibus exelusit, quod Nemorosio Duci favere crederentur. Suspiciones auxerat missa quaed am ad eos epistola et intercepta, in qua nonnihil pejorem in partem accipiebatur.

Populi ac procerum offensio mutandi consilii necessitatem Patribus imposuit. Ad habendas pro more conciones, confessiones audiendas, et obeunda ejus generis munia se retulerunt: eaque re mitigati paulisper animi. Sed ira de integro vulnusque brevi recruduit. Allatae Parisiis Arnaldi, ac Dolaei declamationes, et in manum praetereuntibus ingestae; necnon Historia Ordinis Jesuitici ibidem Lugduni per eos dies recusa, majores odio populari stimulos adjecerunt: vix ut Patribus prodire in publicum, aut ullo in loco tutis liceret esse. Profecit aliquid defensio Societatis, a P. Barnyo conscripta, et Lugduni tunc edita: necnon P. Gretseri lucubratio, qua Historiae Jesuiticae scriptorem egregie refellebat. Sed plus multo valuit Henrici Ducis Monmorancii auctoritas. Ille regii stabuli Comes designatus, Nemorosio, qui agrum Lugdunensem devastabat, profligato, ad urbem accedens, patrocinium Societatis palam suscepit. Hac Ducis benevolentia fretus P. Castorius ausus est ineunte Decembri civitatem inire, tum ut negotia collegii domestica, quae per litteras non poterat, coram componeret; tum ut causam suam Lugdunensibus et innocentiam probaret; quod coram ipso Monmorancio primariisque magistratibus, qua valebat facundia, praestitit. Cum tamen affirmarent plebeculam sedari non posse, nisi Castorius urbe cederet; tertio quam venerat die, Socios ad concordiam et patientiam cohortatus, abscessit.

[Note: §. II. IN VIDIA ET PERNICIES E CASTELLI SCELERE SOCIETATI CONFLATA.] SED hae Lugdunenses turbae ludus erant prae tragoedia Parisiensi, quae anni MDXCIV. exitum, et initium MDXCV. occupavit, et quae adversariis occasionem diu quaesitam Societatis Lutetia pellendae attulit. Non pauca narrantur, quibus nos admonere Numen, et instanti malo praeparare videbatur. Conspectae dicuntur nostrorum in vestibus, praesertim sacris, cruces, nulla mortali manu laboratae. Ante annos aliquot malus daemon ab uno e nostris exagitatus, ut occupati corporis possessione decederet, interminatus erat daturum se vicissim operam, ut illum e regno Galliae, Sociosque, pelleret. Sacerdote vero daemonem mentiri solitum dictitante, Atqui me nimis veracem, inquit, fuisse, ac vestro quidem malo, cognoscetis. Sed quis impium unius post homines natos teterrimi capitis furorem et scelus tunc suspicari potuisset? Fluebant omnia secundissimo cursu; florebant Parisiensis collegii scholae, quas amplius mille implebant discipuli, e primaria magnam partem nobilitate; et in iis convictores circiter ducenti: templa Societatis populus frequens, conciones numerosus auditor spectatusque celebrabat. Laetissimi de rege propediem a censuris per Pontificem absolvendo nuncii expectabantur: quidquid e superioris maerore temporis relictum erat, videbatur abstersum: cum adolescentis furiosi scelus annum extremum funestavit.

[Note: 13. Castellus parricida. Ejus indoles, mores, consilium, facinus.] Huic monstro nomen, aeterna sepeliendum oblivione, Joannes Castellus; pater, Petrus Castellus, mercator pannorum Parisinus: aetas, annorum undeviginti. Studiis ille quidem humanitatis et philosophiae operam in collegio Societatis dederat; sed jam aberat septimum mensem a scholis nostris, et ad juris civilis publicam ex urbis academia scholam se contulerat. Indoles inveni tristis ac tetrica: mores improbi: mens anxia recordatione criminum, atque unius praesertim, quod matrem aliquando verberasset. Maerore defixum, et noctu non minus quam interdiu

inquietum animadvertens pater, deduxit ad unum e nostris sacerdotibus, Joannem Gueretum, ipsius paulo ante in philosophia magistrum, qui coram parente illum ad scelerum detestationem, cum spe divinae misericordiae conjunctam, excitare conatus est. Recruduit atra bile accensus dolor; conscientia criminum ultrix mentem efferatam diro vexare pergebat metu: quem ut leniret, immane parricidium, impos mentis, an potius Erebi Furiis incitatus? designat, quo, tanquam de religione ac regno bene meritus, peccatorum veniam facilius (ita demens reputabat) consequeretur. Itaque Henricum, Lutetiam e Picardia reversum assectatus, cum promiscua populi multitudine, adrepit sub horam post solis occasum alteram, ad conclave, in quod se rex, ocreatus adhuc, receperat proceresque adeuntes excipiebat, Nactus locum ac tempus parricida, in regis jugulum involat: sed manu et cultro aberrante, quia rex caput, aliquem salutando, demiserat, tantummodo labium vulneravit, ac dentem unum excussit.

[Note: 14. Ex eo quod scholas Societatis frequentasset, suspicio conjecta in Patres, quasi auctores consciosve parricidii.] Tetrum scelus funalium suboscura lux, circumstantium trepidatio, ac parricidae porro velocitas, qui se in turbam rejecerat, parumper texerunt. Sed statim, vulnere animadverso, incredibilis omnes horror ac stupor invasit. Duminter se taciti frementesque circumspectant, dum lumen admovent; frons, oculi ficarium prodidere, et scilicet abjectus ad ejus pedes culter. Comprehenditur; fatetur. Sciscitantur de consciis et impulsoribus; negat auctorem sibi quemquam sceleris aut impulsorem extitisse: adhibentur blanditiae, minae intentantur, sica faucibus intenditur; nihil elicitur aliud. Quamobrem in carcerem amandatur, accuratius interrogandus. In eam rem dum delecti judices incumbunt, et genus, vitam, conditionem adolescentis exquirunt ordine, respondet selitteras a pueritia didicisse, scholas Patrum Societatis frequentasse: inde juri ac legibus cognoscendis dedisse operam, Marcilio professore. Ubi est auditum scholarum Societatis nomen, etsi propior ac justior cadere suspicio videretur in scholas juris, quas Castellus a nostris digrestus frequentabat, exclamavit nescio quis nihil esse praeterea interrogandum, patêre sceleris auctores; parricidium sine dubio profectum [Note: 15. Eos apertissime et constantissime Castellus purgat.] a Societatis scholis. Excepta vox et disseminata: reclamante contra et affirmante saepius reo, nullum e Societate auctorem sibi facinoris, ac ne conscium quidem fuisse. Quo mirari magis licet, tam insignem calumniam, nullo reste, nullis indiciis probatam, sed potius ab eo, unde quaerebatur, constantissime pernegatam, adeo facile nihilominus credi, imo etiam in regias, quae ad oppida regni praecipua confestim sunt missae, litteras conjici potuisse. Nisi quis forte praeceptores ac professores omnes eorum scelerum, quae a discipulis committuntur, reos esse convictosque velit.

Promptum est intelligere quid populus egerit, quidve dixerit, hoc rumore sparso. Patres, obseratis intempesta jam nocte collegii foribus, degebant pacati, cum aures illorum impulit insolitus aeris campani urbe tota sonus. Mirari primum; deinde, quasi aliquo felici nuncio Lutetiam allato, laetari; demum inquirere quid rei novae contigisset. Resciunt a praetereuntibus, indictas templis omnibus preces ob regem servatum, qui percussus a sicario periculum ingens modo evasisset. Tum enimvero gaudere vehementer, ac Superis gratias agere. Sub haec prodeuntem, [Note: 16. Armati collegium occupant. Patres abducuntur.] audito ad fores strepitu, janitorem milites occupant, eripiunt claves, limen obsident. Procedunt, cum infesta lictorum et militum cohorte, senatores e suprema Parisiensi curia duo, praeeunte Guillelma Du Vair libellorum supplicum magistro. Collegii rectorem evocant. Multa obscure perplexeque percontati, postquam sermonis animique constantiam conspexerunt, aperte quid agatur docent. Et quoniam fama erat Societatis hominem, aliena veste indutum, auctorem tetri facinoris exstitisse, jubent proferri album Sociorum, quotquot in collegio versarentur, ut constaret neminem domo abesse. Profertur; omnesque, tribus exceptis, quos in valetudinario morbus tenebat, jubentur convenire unum in locum. Ibi citantur nominatim, et ut quisque in medium processerat, custodiendus militi traditur. Cuncti deinde, praeter ipsum rectorem et aegrotos tres, populo vicatim maledictis, verberibus, sannis prosequente, abducuntur in aedes Brisardi senatoris, qui praeerat illi urbis regioni, in qua situm collegium; et amplum

in conclave includuntur. Unus et quadraginta degebant in collegio Socii: omnium cubicula regio sigillo fuerunt obsignata, custodes additi aedibus, qui neminem ingredi aut egredi paterentur. Impositae pariter domui Professorum, in Antoniana via, excubiae; sed cum ibi e nostris pauci ores degerent, uno sunt clausi cubiculo, stante ad januam custodia.

[Note: 17. P. Ioannes Gueretus ad senatus Principem ducitur. Interrogatus quid responderit.] Castellus interim, ut in perscriptis rei gestae actis traditur, attentius interrogabatur; cumque magistrum sibi philosophiae dixisset fuisse P. Joannem Gueretum, datur negotium senatori Brisardo, paulo ante mediam noctem, ut eum deducat ad senatus Principem. Quaeritur ex Guereto noritne adolescentem, unde noverit, quamdudum allocutus sit. Ad quae Pater candide respondet, notum illum sane sibi esse, quippe auditorem in philosophia suum toto prope triennio: adolescentem sibi a mensibus septem non visum auditumve, nisi ante dies quatuor, quando adductum a parente consilii causa, maerentem, et anxium, quod matrem olim suam pulsavisset, solari et ad poenitentiam adhortari conatus erat. Porro ne verbum quidem, nisi praesente adolescentis patre et audiente, factum.

Deduxerant Castellum satellites a Lupara (sic regiam Parisiensem Galli vocant) in carcerem, ad ripam Sequanae situm, quod Episcopi Forum nuncupant, cum ipsius parentibus aliisque nonnullis. Eodem P. Gueretus perducitur, ac rursum interrogatus cum sibi constare deprehenderetur, quaerunt ad extremum, nihilne de nefario parricidio cognoverit, et simul abjectum a sicario cultrum ostentant: quo ille aspectu conturbatus, ubi se collegit, omnino negavit auditum a se quidquam de tanto scelere vel cognitum adhuc fuisse. Producitur ex improviso Castellus: sic enim usuvenit, ut ejusdem criminis conscii, aspectu mutuo [Note: 18. Patres a Castello iterum insontes declarati remittuntur in collegium.] conterriti, vel obstupescant, vel quidpiam edant signi, quo nefaria consilia detegantur. Oculis omnium hinc in Gueretum, inde in parricidam, conversis, Castellus, sine ulla tergiversatione, se unum auctorem artificemque sceleris clamat esse. Nec dubitavit Gueretus palam urgere, ut aperte significaret, num sibi vel indicasset consilium suum, vel a se accepisset, aut ex institutione sua doctrinaque simile quidpiam hausisset. Neganti Pater instat; obtestatur, ac per quidquid est sacrum sanctumque orat ut dissimulet nihil, ac si quos novit e Societate conscios, auctores, vel impulsores, aperiat. Ad haec ingemiscens ivenis, oculos manusque tollit, Et, Heu me miserum! inquit, nihil omnino, nihil istorum verum est. Eâdemque voce repetitâ saepius, Gueretum et reliquos Patres absolvit, vehementer dolere se dictitans, quod religiosis et innocentibus viris periculum sua causa crearetur; negansque se illis fuisse parciturum, si comperisset obstrictos crimine; cum ne patri quidem pepercisset suo, candide confessus quos cum illo sermones habuisset.

Hac tam constanti tamque perspicua sicarii confessione quaesitores permoti, ceteros e nostris, qui tenebantur in aedibus Brisardi, redire ad collegium passi sunt. Castellus cum Guereto amandatur in forensem carcerem cognitione causae, uti petierat regius procurator, senatui demandata. Reversi ad collegium Patres considebant ad mensam sub meridiem: adest senator e suprema curia Masurius, cum Ludovico Servino, regio ejusdem curiae advocato, et militum manu. Consistere omnes in triclinio, ut erant, jubet: missum se a senatu ad exploranda collegii cubicula; tum sumit deductorem e Sociis unum. Excutiuntur libri, chartae, scrinia. Aliquam suspicionem movit testamentum nobilis Hispani, qui Lutetiae demortuus illud uni e Sociis, populari suo, servandum tradiderat; quia fasciculus vocem hanc praeferebat, Hispanica. Sed excussis chartis, et re comperta, discessum est in cubiculum P. Joannis Guignardi, theologiae in collegio nostro professoris; in cujus quadam capsula, non obserata, repertum fuit scriptum ab eodem exaratum anno MDLXXXIX. cum de nece Henrici III. multa inter theologos, etiam Parisienses, disceptatio esset: passimque de hoc argumento disputare aut scribere, piaculum nemo, Parisiis praesertim, duceret. Praeter hoc scriptum, alios quosdam libellos auferunt invidiosi et periculosi argumenti, partim typis editos, partim scriptos manu. Fuerant illi e privatis nostrorum cubiculis in P. Guignardi cubiculum comportati, ut ab eo in bibliothecam, cujus curam gerebat, deferrentur

[Note: 19. Scripta quaedam e cubiculo PP. Guignardi et Perini auferuntur.] quamprimum: ita quippe collegii rector jusserat, quasi procellam impendentem prospiciens. Demum e cubiculo P. Leonardi Perini, philosophiae professoris, concionem seligunt, in haec verba Christi compositam, Reddite quae sunt Caesaris, Caesari; et quae sunt Dei, Deo. His onusti spoliis exeunt, monito diligenter Provinciali, P. Puteano, ut Patres Guignardum Perinumque prae ceteris asservaret: qui sub vesperam per apparitorem educti, conjiciuntur in Palatii, ut appellant, carcerem.

Postridie IV. Kal. Januar. conveniunt in unum senatores duplicis curiae: scilicet primariae, et alterius quae capitalium rerum judicia exercet, ac vulgo [Note: A. C. 1594. Soc. 55.] Turnella dicitur. Prodit in medium P. Gueretus, et humili scabello, reorum more, insidens, ab ipso senatus Principe interrogatur iisdem de capitibus, de quibus ejus domi fuerat interrogatus, eademque respondet. Atenim, inquit senatus Princeps, cum videres adolescentem istis actum intemperiis, quin cum in collegio retinebas? Quia, subjecit Gueretus, non videbatur ea perturbatio esse tanta, ut in illud scelus immane prorumperet: neque vero tutius alibi filium credidi servari posse aut debere, quam in paterna domo. Tum Princeps senatus: Quo sensu dixisti, praestare corporis quam animae jacturam facere. Negavit Pater [Note: 20. P. Gueretus in senatu Parisiensi interrogatus reducitur in carcerem.] id a se dictum, quod quidem meminisset. Saltem oblitus illarum concionum non es, quas more sodalium tuorum seditiofas ad populum habuisti. Cui Pater, nunquam se Parisiis ad populum e superiore loco fecisse verba respondit, privatim tantum ad vinctos in carcere locutum: de publicis regni rebus, ne domi quidem, solitum sermocinari. Postremo sciscitanti quo senatores, qui aderant, haberet numero et loco; assurgens et demisso paulum vertice, revereri se illos dixit, tanquam publicos juris interpretes, custodes legum et vindices: addidit nonnihil de judicum judice Deo: ac si qua pars Castelliani furoris ad se pertinere deprehenderetur, nullum se genus supplicii deprecari confirmavit. Hac interrogatione defunctus, in eam custodiae partem, ubi tormentis exquiri solet veritas, ablegatur.

[Note: 21. Conditur decretum quo Castellus nece, Societas exilio multatur: quaedam observantur in illo decreto.] Interea decretum a senatoribus adversus Castellum et Patres conditum est, quale promulgatum anno MDXCV. et Parisiis editum legitur. Principio narratur ipsum facinus, in qua narratione tria referuntur quae spectant ad Societatem. Primum est, quod Castellus interrogatus utrum philosophiae dedisset operam in collegio nostro, ita esse affirmavit, ac Patrem Gueretum annis duobus et dimidio a se auditum. Alterum est, quod cum ex eodem Castello quaesitum fuisset, an cubiculum illud meditationum esset ingressus, in quod Jesuitae sceleratissimos quosque introducebant, et ubi eorum oculis pictas daemonum tabulas ac formas horribiles objiciebant; verbo, ut illos revocarent ad bonam frugem, reipsa ut ipsorum mentes concuterent, et ad scelus aliquod impellerent; respondit se in ejusmodi cubiculum meditationum saepius admissum. Tertio, idem Castellus narratur confessus fuisse auditas a se Patrum quasdam voces de Rege impias, et nefarias. Huic narrationi subtexitur ipsum senatusconsultum, in quo justa Castello [Note: §. III. SOCIETAS LUTETIA, ET ALIQUOT ALIIS GALLIAE URBIBUS, EXPULSA.] poena statuitur: deinde decernit Curia Ut presbyteri et auditores collegii Claromontani, ac reliqui omnes ex eadem Societate, tanquam corruptores juventutis, perturbatores quietis publicae, Regis ac regni hostes, post triduum ab decreto promulgato, Lutetia excedant, ceterisque urbibus et locis ubi docent, ac toto post quintumdecimum diem regno: plectendi perduellium ritu, sicubi post definitum tempus fuerint in Gallia comprehensi. Iubet eorum bona tum moventia, tum non moventia, in opera pia impendi ac distribui, curiae arbitratu. Praeterea vetat, ne quis Regi subditus adolescentes erudiendos amandet ad collegia Societatis extra regnum posita: qui contra faxit, in perduellium loco ac numero censeatur.

Titulus hic toti decreto praefigitur: Acta in foro contra Ioannem Castellum litteris operam dantem in Societatis JESV gymnasio: Non dabat operam litteris Castellus in gymnasio Societatis, sed Universitatis Parisinae: scholas nostras septem jam mensibus frequentare desierat. Leve hoc fortasse videatur, appâret nihilominus de industria quaesitum, ut inrelligeretur teterrimum facinus a scholis nostris doctrinaque profluxisse. Jam, quod ille apud nos operam philosophiae dederit,

nullum in eo nostrum est crimen, quamvis philosophia recte ac sancte tradita pessime usus dicatur. In meditationum tenebricosum nescio quod cubiculum intromissus memoratur (ita spiritualia Sancti Ignatii exercitia imperite ac pueriliter, ne dicam impie, a quibusdam describebantur) in eo quoque sceleris nihil est. Quod enim subditur, illas meditationes esse comparatas ad solicitandos hominum animos, et impellendos ad scelus; liceat mihi bonâ clarissimorum senatorum venia dicere, hanc interpretationem additam ab illis fuisse de suo. Demum rogatus an non Patres Societatis de Regis nece crebros haberent sermones, respondisse narratur auditos a se cum ita loquerentur. Quos vero ita loquentes audierit, quo tempore, quo loco, non explicatur; quod tamen in re tanti momenti praetereundum non erat. Certe qui Castellianum scelus, recenti adhuc facti memoria, litteris prodiderunt, ac nobis etiam objecerunt, nihil ejusmodi ab eo responsum, nec Patres ulla ejus voce vulneratos tradunt: idque omnino congruit cum aliis, quae retulimus et quae palam constanterque a Castello sunt audita, responsis, quibus aperte Patres purgavit. Igitur haec ab illo non fuisse dicta, aut non constanter affirmata, imo negata, cum veritas tormentis ab eodem certius expressa fuit, fatendum est. Cujus rei locuples videtur esse testis Henricus ipse Quartus, cum anno MDCIII. in frequenti procerum antistitumque consessu, declaravit, Accusatos a Castello Societatis homines non fuisse. Sed, etiamsi quidpiam ejusmodi auditum a Castello vere diceretur, tamen id neque in legitimum produci judicium, neque nostris fraudi esse debuit, post concessam ab eodem Henrico IV. rerum contra se, in tanta licentia belli civilis, dictarum ac gestarum veniam, edictoque sancitam.

Ob hanc tamen causam, aliasque duas modo recitatas, Societatis Patribus [Note: 22. Cur Patres Societatis e Gallia exulare jussi sint à Senatu Parisiensi.] exilium, cum insigni dedecoris nota, irrogatur: nempe quod Castellus in eorum collegio philosophiae studuerit; quod in cubiculum meditationum ab illis fuerit immissus; quod aliqua perperam in Regem ab iis dicta audiverit. En causa, en crimen, cur dicantur juventutis corruptores, quietis publicae perturbatores, regni et Regis hostes; cur Lutetia regnoque toto exterminentur. At, si homines Societatis, patriae hostes decreto senatus Parisini dicendi sunt, quo nomine appellabimus senatum Tolosanum, Burdigalensem et Divionensem, tot urbes, tot academias regni Christianissimi, quae illos hoc ipso anno tuebantur, laudabant, expetebant? Adeone tot magistratus, tot eruditionis virtutisque spectatae Gallos, aut patriae oblitos, aut veritatis ignaros fuisse, ut reipublicae hostes adsciscerent certatim in sua oppida, et retinendos quolibet periculo judicarent? Dum illos Parisina curia clamat esse juventutis corruptores, et reipublicae perturbatores; reclamant aliae curiae; testantur editis decretis amplissimis, et ad ipsum Regem missis, eosdem esse moderatores juventutis integerrimos; pacis, concordiae, religionis et regni studiosissimos. Tales certe credidit Henricus IV. cum eosdem tam honorifice restituit, cum illos in sua natali domo Flexiae collocavit, cum ipsis conscientiam regendam vivens permisit, cum regale sui cordis depositum, quod etiamnum, ut praecipui amoris pignus aeternum, servant, testamento legavit. Tales visi sunt sanctissimis hominibus Carolo Borromaeo, Philippo Nerio, Francisco Salesio; S. Theresiae, S. Magdalenae Pazziae, tot Summis Pontificibus, tot viris omnium ordinum probitate et doctrina praestantibus; ipsi denique Synodo Tridentinae, ad quam flos Orbis Christiani convenerat.

Confecto hunc in morem adversus Castellum et Societatem in curia decreto, eadem die post meridiem Dolaeus causidicus, cum Dorone primario curiae apparitore, aliique per senatus Principem immissi, rursus in collegium irrumpunt: ejiciuntur suis Patres cubiculis, obserantur omnia et obsignantur: ipsi domesticum [Note: 23. Castellus supplicio afficiendus, Patres culpa vacare saepius testatur.] in conclave, tanquam in carcerem, compinguntur. Sub vesperam Castellus merito supplicio affectus est, perrexitque medio in cruciatu innocentiam Patrum contestari. Cumque, praecisâ jam manu dexterâ, candenti forcipe concerpendus, et equis in diversa concitatis distrahendus esset, ac de Patribus aliqua voce perstringendis interpellaretur, exclamavit ingemiscens graviter, Egone ut vita jam jam spoliatidus, mentiar? et hans animam suppliciis mergam sempiternis?

Rursum, quod saepius dixi, testor ac denuncio, Iesuitam nullum consilii mei [Note: 24. Calumnia P. Guereto assicta refutatur.] factive consortem aut conscium extitisse. Quibus verbis, uti et aliis argumentis, quae jam explicata sunt, quaeque postea referentur, plane refelluntur tum historici, qui Societati nostrae detestandam feralis parricidii suspicionem inurere conati sunt; tum convicia, fabulaeque aniles, quas in libellis contra nos editis artifex fingendi livor procudit: cujusmodi est illud, quo plebs credula exarsit in nos vehementius. Aiebant P. Gueretum Castello, cum eum confitentem de peccatis audiret, pro poena in sacramento imponi solita imperasse, ut Regi manus afferret. Cujus commenti partem aliquam miror equidem sic e trivio arreptam, et litteris consignatam esse ab istarum Galliae turbarum Italo scriptore politissimo. Nam P. Gueretus, etsi sacerdos, nondum tamen confitentes audiebat, quippe theologiae plane rudis, cui studere a duobus duntaxat mensibus coeperat. Adeo scriptoribus historiarum rumores vulgi caute sunt excipiendi!

Postero die, qui fuit III. Kal. Jan. delecti a curia senatores collegium subeunt; reliqua cubicula, quae ante biduum lustrata non fuerant, excutiunt ac pervestigant; diripientibus quod cuique commodum erat, famulis senatorum comitibus, et asseclis. Interrogantur quoque nonnulli e convictoribus, etiam impuberes, qui testari in judicio rite instituto non poterant, ac minis blanditiisque urgentur. Haud ita multo post abripiuntur in carecrem PP. Alexander Georgius rector collegii; [Note: 25. Patribus exilii lex pronunciatur.] Alexander Haius, thetoricae professor; Claudius Burlottus professor scholae humanitatis, Guillelmus Curtius, et Jacobus Larius. Vergebat in vesperam supremus anni MDXCIV. dies, cum primarius curiae accensus, convocatis qui supererant in collegio, Patribus; circumstante militum et leguleiorum caterva, senatus Parisini decretum, quod modo retuli, recitavit; poenas constitutas, nisi statim obtemperaretur, interminatus. P. Clemens Puteanus, Provincialis, pauca modestissime praefatus, respondit morem senatui gestum iri, simulque nonnulla postulavit. Primum, ut angustiae temporis ad discedendum praescripti, paululum laxarentur, quo aes alienum dissolvi posset, ac negotia quaedam componi: prorogatum est in diem VI. Idus Januar. Deinde, ut suppellectilis nonnihil ac sua cuique scripta efferre fas esset: ut idoneum daretur, ad popularem vim arcendam praesidium: ut Cardinalis Gondii Parisiensis Episcopi curae fideique committerentur bibliothecae duae, una quae in collegio libris optimis, magno labore et impendio conquisitis referta erat, haud scio an omnium locupletissima quae Lutetiae tunc visebantur; altera, quam domui Professorum Cardinalis Borbonius testamento legaverat. Eadem postridie per libellum supplicem curiae oblatum, flagitata sunt. Pauca leviter et maligne concessa: expilatae bibliothecae; et exquisitorum voluminum viginti fere millia, quam jacturam diu lugebimus, partim sublata furto, partim divendita. Collegii pars haereticis ad habitandum attributa, quorum unus sacello domestico pro culina utebatur: in alteram partem libri quidam regiae bibliothecae transportati. Professorum domus assignata coenobitis S. Hieronymi.

His peractis, senatus ad exercendam de Patribus in vincula conjectis, praesertim de Guereto et Guignardo, quaestionem, ineunte Januario anni MDCXV. accingitur. Productus primo loco est Gueretus. Considebant quatuor senatores, cum scriba et forensibus aliquot administris. Eadem, quae ante paucos dies, ab illo quaesita: eadem responsa data. Cruciatus adhibiti, nec minore constantia tolerati; affirmante identidem Guereto, se vera omnia elocutum, neque commissurum unquam, ut veritatem mendacio violaret: ceterum se in illorum potestate esse. Movit senatores patientia viri, lenitas, et candor innocentiae tacitus index. Itaque in eum saevire desitum est, cum neque suâ, neque alienâ confessione premeretur. [Note: 26. P. Gueretus habita quaestione innocens declaratur.] Ac sane si doctrinam seditiosam, aut regno ac Regibus exitialem tradidisset; si hoc ipsi crimen impositum fuisset a Castello, ut quidam scripserunt, quid erat opus tormentis et quaestione? Erant in promptu ejus dictata philosophica, erant in urbe discipuli, unde veritas nullo negotio erui poterat. Omnibus excussis, nihil quod judicum acerba sedulitas carperet, est deprehensum.

Ventum igitur ad Patrem Joannem Guignardum, cujus causa expeditior, et paene confessum crimen esse videbatur: prolatae chartae, quas in ejus cubiculo repertas

narravimus. Satis hoc argumenti visum et piaculi, ut in eum feralis sententia [Note: 27. Sententia capitalis in P. Joannem Guignardum fertur.] statim diceretur. In ea primo describuntur novem propositiones, e scriptis in ejus cubiculo, ut narrant, repertis depromptae, quales in Henricum olim III. et Henricum IV. antequam haeresim deposuisset, a concionatoribus, a populo, ab ipsis theologis, palam jactabantur. Deinde subditur: Ex his propositionibus liquido cernitur aquitati esse consentaneum, ac divinum appellari vere posse decretum senatus, contra Castellum parricidam confectum, quo Iesuitae regno ejiciuntur, cum ex illius Iesuitae scriptis planum fiat, quam pestifera sit et exitialis, et quo spectet, ejusmodi hominum doctrina. Postremo declaratur idem Guignardus damnatus Majestatis; jubeturque, reste collo indita, multam dependere honorariam, pro foribus aedis primariae, Virgini dedicatae, ac flexo genu, taedam gestans ardentem, recantare quae dixerat; inde in patibulum tolli.

Hoc ita sancitum VII. Id. Januarias: processitque hac ipsa die sub noctem P. Guignardus, indusio solo amictus, ardentem cereum bilibrem manu, librum e collo suspensum, gestans. Ita curru devectus est ante valvas primarii Lutetiae templi. Jussus submittere genua, delictique veniam a Deo, Rege et senatu petere; [Note: A. C. 1595. Soc. 56.] a Deo quidem, quem saepe offendisset, veniam se dixit rogare suppliciter: ab Rege autem et judicibus non esse cur veniam peteret, quos probe sciret nunquam a se laesos fuisse. Ceteroquin ipsis, si quid in se committerent, exemplo Christi condonare ex animo. Ea dicentem bajulus, impacto cervicibus valido fuste, graviter percussit. Quem respiciens vultu sedato Pater, Cur me caedis, inquit? Responsi lenitatem admiratus, qui adstabat, adolescens consilium cepit amplectendae Societatis, eamque paulo post ingressus Patris constantiam et virtutem praedicare non cessavit. Interea urgebant Guignardum feralis pompae ductores, ut alia, quam quae modo dixerat, loqueretur. Cum extorqueri nihil ab eo posset, horam paene integram in ponte Divae Mariae incerti constiterunt, donec resciretur a senatus Principe quid opus facto foret. Renunciante illo ut pergerent, itum est in plateam sontibus publice plectendis addictam, cui a Sequanae ripa, secundum quam porrigitur, nomen inditum. Postquam in scalas evasit Guignardus, ore composito modestoque, ad infinitam hominum multitudinem, silentio et commiseratione defixam conversus, pie religioseque contestatus est, neque se, neque Ordinem suum prorsus assinem esse Castelli flagitio. Quae scripsisse nefarie dicebatur, illa tunc fuisse scripta, cum eadem a plurimis doctoribus, praesulibus, piis ac religiosis viris scribebantur publice et jactabantur: id totum a Rege nuper clementissime condonatum: quod vero ejusmodi scripta non combussisset, id oblivione factum et negligentia, non animo nocendi, vel iis unquam utendi. Sub haec rogatus an pro Rege orasset Deum, oraretque; enimvero se oravisse saepius, ac etiamnum orare, dixit: statimque dejicitur e scalis, ac paulo post cadaver exuritur. Oriundus erat Carnuto, Galliarum urbe in Belsiae tractu. Annos decem et novem natus in Societatem venerat, anno MDLXXXII. Philosophiam docuerat Mussiponti, ac theologiam non vulgari virtutis et ingenii laude Parisiis profitebatur.

Erunt aliqui, opinor, hoc loco, qui requirant aequitatem Parisiensis curiae; aut severitatem accusent. Rogabunt cur aliis, quos longe atrociora de Rege et scripsisse et praedicasse constabat; quorum in bibliothecis, in ore, in manibus, etiam post publicatum de iis abolendis et exurendis edictum, famosi libelli, virulentae satyrae, scripta nefaria et horrenda versabantur, quae ad nostra usque tempora pervenerunt; cur illis, inquam, scriptoribus impune fuerit, uni Guignardo non fuerit? Reus ille sane dicatur, qui cogitarit haec vel scripserit; sed veniâ per optimum et humanissimum Principem universis, a quibus non tantum verbo, sed armis etiam et cruento bello fuerat appetitus, concessâ, innocens merito dici potest; talemque se, vel hoc nomine uno, cum ad arborem infelicem duceretur, palam potuit profiteri. Quod si ferales chartas penes se habuisse; non, ut aequum erat, lacerasse; aut in ignem projecisse quemadmodum edicto praescriptum erat, arguitur (hoc enim uno defendi sententia contra ipsum lata potest) licebat

tamen clarissimis senatoribus regiam imitari clementiam, et incuriae culpam vel condonare, vel poena saltem leviori multare.

[Note: 28. Senatusconsulti in P. Guignardum lati clausula.] Sed, quod attinet ad illam senatusconsulti clausulam, in qua dicitur perspici liquido e propositionibus P. Guignardi, quam sit aequitati consentaneum decretum senatus, quo Patres Societatis in exilium pelluntur, quia ex illius Jesuitae scriptis, inquiunt, intelligitur quam pestifera sit eorum doctrina: pace illustrissimi senatus dixerim, nequaquam, uti praedicant, colligi e scripto P. Guignardi (si tamen hoc ejus scriptum, ac non potius illi affictum, ut quidam tradunt, fuit) hanc doctrinam, esse doctrinam Societatis. Hanc enim in scholis nostris nemo docet; haec nostris legibus severissime vetatur. Non potuit ille nimirum scriptitare perperam aliquid, vel sentire, quin ea labes ad omnes ejus sodales pertineret; quin praestanda ceteris ubique ac luenda noxa foret? Jam, si doctrina hominum Societatis, aut vita, neque propter Castelli sceleratum facinus, neque propter opiniones aut scripta Guignardi, jure in suspicionem et culpam vocari poterat: quis eorum dolori non ignoscat, cum aemulorum oppressi potentia, domo, patria, fortunis omnibus per eos exturbantur, de quibus mereri quam optime semper studuerant; neque unus illorum, alterve tantum, sed quotquot in Gallia degebant, eâdem sententia nullo discrimine feriuntur? Nam quod aliqui exemplis Templariorum et Humiliatorum utuntur, ut probent alienum ab aequitate non fuisse, unius ob culpam totum corpus puniri; dissimilis est istorum Ordinum, et Societatis causa. Illorum enim aperta et confessa erant flagitia; nec ea tantum unius, aut paucorum: lapsi turpiter mores exoleverant, ac vitiata radix arborem a stirpe recidendam merito persuasit. De Societatis innocentia non dubitavit Harlaeus ipse, postquam invidia refrixit, confiteri; quodque durius cum ea fuisset actum, asperitati cuidam temporum et perturbationi assignare. Neque aliter de Societatis exilio et P. Guignardi causa Philippus Huraltus, quem Cancellarium Chevernaeum vulgo vocant, scribit in suis commentariis. [Note: 29. Testimonium Cancellarii Chevernaei.] Societatis Patribus infensi jamdudum, inquit, erant primarii Parisinae curiae senatores, et in omnem eos perdendi occasionem imminebant. Visa est haec ipsorum consiliis opportuna, et praetextus apud populum plausibilis, quod Ioannes Castellus operam dedisset litteris per annos aliquot in Parisino Societatis collegio. Quare mandatum dederunt quibusdam senatoribus, Societati palam inimicis, ut collegii Claromontani, in vico Iacobaeo, cubicula omnia scrutarentur, et excuterent. Ibi in promiscua chartarum unius e Patribus congerie invenerunt, aut inventa finxerunt (nam id plurimi credidere) nescio quae scripta contra Regum dignitatem, ac nonnulla nominatim contra Henricum III. ejusque successorem Henricum IV.

[Note: 30. Patres Lutetia discedunt in Lotharingiam.] Patres, collegio ejecti, Lutetia demigrarunt sexto Idus Januarias, und cum iis qui domi Professorum degebant. Incedebat religiosum et miserabile agmen, rebus omnibus ad longinquum et ignotum iter necessariis destitutum; vix uno stipatore, qui tot homines ab haereticis et grassatoribus tutaretur, concesso. Prosequebatur populus, ab ira et furore ad commiserationem, contra quam sperabatur, inflexus. Aliis canitiem senum, aliis juniorum aliquot aetatem; discipulis carissimorum praeceptorum calamitatem lamentantibus, et in complexu longo haerentibus; adeo ut avelli vix possent, et secuti usque ad vesperam plurimi, multa jam nocte in urbem se receperint. Recursabat civium animis Patrum erga cives benevolentia, solicitudo in communibus periculis, in tuenda religione fides, in adversis patientia. Oculos omnium advertebat prae ceteris P. Clemens Puteanus Provincialis, senatoria et clara in primis domo Lutetiae ortus, doctrina ipse, eloquentia et prudentia, insignis; qui amicis flentibus et propinquis comitatus, exulem suorum turbam abducebat in Lotharingiam. Eo post diem quintumdecimum, quam erant Lutetiâ digressi, pervenerunt incolumes, beneficio praesertim Ludovici Gonzagae, Nivernensium Ducis, qui nonnullos e cohorte sua equites illis ad praesidium opportune submiserat. Pars Sociorum Viroduni consedit, pars Mussipontum cum Puteano concessit: invitante ultro, pro sua erga Societatem constanti benevolentia, cujus nulla dies nos immemores arguet, Carlo II. Lotharingiae Duce, ac sua oppida, fortunas, et sinum offerente.

[Note: 31. P. Gueretus cum aliis quibusdam Patribus exulare jussus.] Restabant adhuc in Parisino carcere Socii septem, inter spem ac metum suspensi. Guereto, post quaestionem et cruciatum, cujus tristes notas diu retinuit, indictum est nominatim exilium, quia Joannis Castelli magister fuerat. P. Alexandrum Haium injectus, cum primum interrogaretur a Servino, metus et responsa parum explicata, in ultimum prope discrimen adduxerunt. Impeditum in respondendo expedivit senator, cujus filium praeclare instituerat, judicesque monuit, sacerdotem hunc patria Scotum, et insigniter probum candidumque esse. Quae olim dixisset imprudens, spectare ad caliginosum illud publici erroris ac discordiae tempus, quod cum Regis benignitate obliteratum esset, non decere ut poenas alienigena lueret, quas indigenis condonatas esse faterentur. Sic ereptus impendenti periculo Haius, et in tetrum atque infimum reductus ergastulum, inde IV. Id. Januarias cum ceteris est emissus, ea lege ut intra diem unum Parisiis, intra quindecim regno excederent. Interim pristinas in aedes redire prohibiti, pernoctarunt in Cluniacensi collegio, ab religiosis sanctissimae familiae alumnis perhununiter excepti, et officii causa ibi salutati a Sorbonicis doctoribus bene multis, ipsorum vicem ex animo dolentibus. Lutetia postridie relicta, paucis diebus Mussipontum tenuerunt. Inde, qui Praepositum Generalem Societatis de re tota edoceret, contendit Romam P. Alexander Georgius: Gueretus Lauretum voti solvendi causa profectus est.

At Parisiis nondum satiata erat illorum inclementia, qui senatum adversus nos commovebant; quique Societatem, antiqua in eam invidia, vel odio religionis accensi, funditus in regno Christianissimo delere statuerant. Parum illis visum est laniasse corpora, domos eripuisse, fortunas dissipasse, nisi defigerent [Note: 32. Erecta Lutetiae pyramis, in quam incisum Societatis exilium.] in civium oculis inustam nomini nostro ignominiam, et ad eandem posteris propagandam, memores facti notas in aes et marmor inciderent. Dirutis aequatisque solo, ut curia jusserat, Castelli aedibus, relicta vacabat area in frequentissimo civitatis loco, ante ipsas basilicae, ubi senatus habetur, fores, quam Palatium hodieque vocant, quia prisca Regum Franciae domus erat. Hic erexere pyramidem, quadrata basi, cujus uno in latere visebatur insculptum senatus decretum, quod modo recitatum est. Aliis in lateribus inscriptiones variae legebantur, oratione vincta numeris et soluta, exaratae magnam partem a Josepho Scaligero, qui non putavit odium in Ecclesiam catholicam suum expleri satis posse, nisi apertas etiam Societati nostrae inimicitias indiceret. Unam aut alteram inscriptionem exempli causa placet referre. In memoriam ejus diei, in quo seculi felicitas, inter vota et metus urbis, liberatorem regni, fundatoremque publicae quietis a temeratoris infando capto, regni autem hujus opes attritas ab extremo interitu vindicavit: pulso praeterea tota Gallia hominum genere novae ac maleficae superstitionis, qui rempublicam turbabant, quorum instinctu piacularis adolescens dirum facinus instituerat. Hac in oratione cum servatum felici fato ad urbis et regni decus Henricum dicunt, Lutetiae pariter et Galliae merito gratulamur. Quod Societatis JESU clericos, ab Ecclesia probatos, laudatos a Concilio Tridentino, a Gallia ipsa expetitos, exceptosque, genus hominum novae ac maleficae superstitionis vocant; appellatos eo nomine Christianos, dum saeviret in Ecclesiam nascentem Neronis immanitas, meminimus, et ignoscimus. Quod instinctu nostro dirum facinus institutum affirmant, negamus. Negavit hoc semel, iterum, tertio, interrogatus, tortus, moriens, Castellus: cujus e responsis profecto si vel minimae suspicionis aura potuisset excipi, nequaquam id in promulgata contra nos exilii lege tacitum esset; neque plectendi duntaxat exilio affines tam tetri sceleris, sed omnibus suppliciis mactandi merito fuissent. Negavit hoc ipsum Henricus IV. cujus id rescire maxime intererat. Hoc nullo teste, nullo indicio, vel argumento, probatum unquam fuit: neque objectum P. Gueteto, quem philosophiae doctorem Castellus habuerat, neque ceteris collegii magistris, quos diu examinatos excussosque minime suspecti judices infanda suspicione liberarunt. Iisdem argumentis perspicue refellitur altera inscriptio, de Societatis doctrina, per quam licere dicitur unctos Domini, divinaeque Majestatis vivas imagines a quolibet occidi. Hanc vero doctrinam et detestamur, ut divinis humanisque legibus vetitam; et propriis etiam legibus

nominatim condemnamus, ac nostris omnibus interdictam esse volumus: neque illam Gueretus, aut Guignardus, aliquando tradiderat. Cum haec tam aperte falsa publicis inscripta notis legerentur in urbe regni principe, mirabitur nemo pestilentes adversus nostram Societatem libros, et virulentas satyras, impune volitasse. Omnia singillatim aggredi ac refellere animus et otium non est, idque ab eruditis scriptoribus abunde jam factum. Non possum tamen facere, quin de adversariorum illiberali artificio expostulem, qui sordidos aliquot livoris et malevolentiae fetus nobis supponere, ac tanquam Societatis partus vulgare non dubitaverunt. Talis est satyra cui factum ab illis nomen De abdicatione Henrici III. quam e Calviniana officina prodiisse nemo, qui eam legerit, inficiabitur. Simillima est ratio scripti alterius, quod Apologiam pro Ioanne Castelli et Patribus Societatis inscripserunt: de quo illud modo dicere satis fuerit, Henricum IV. in frequenti procerum coetu aperte declarasse, Nos ejus libri auctores non fuisse.

[Note: 33. De P. Ambrosio Varadeo.] Sed reliquos feralis tragoediae actus prosequamur. P. Ambrosius Varadeus, ut e litteris P. Clementis Puteani, ad Claudium Aquavivam Praepositum Generalem scriptis, intelligitur (nam illud alibi, quod quidem sciam, non exstat) propositus est publice Parisiis in tabella picta pendens e patibulo. Quid illi crimini daretur, supra narratum est. Eum insontem, et crimine ac suspicione liberatum ab ipso Rege, docuimus: tamen ficti sceleris, renovandâ memoriâ, et picti supplicii proponendâ imagine, invidiam et odium populi vehementius in nos accendi posse putaverunt. Carcere item, ac postea exilio multatus est adolescens externus, olim inter convictores nostros paedagogi partes et munus obire solitus. Interceptae quaedam ipsius epistolae, et reperta in conclavi carmina, suspicionem [Note: 34. Socii Lugduno Biturigibus, Niverno et Billomo aegre dimittuntur.] de illo sinistram injecerant. Proditum a civitate regni primaria exemplum ad alias quasdam manavit. Illarum, quae a senatu Parisiensi pendent, ab eoque jura petunt, quemadmodum facile prima est Lugdunum, sic ab illo prima Societatis exigendae mandatum hahuit. Perculit Patres funesta denunciatio, et periculi magnitudinem docuit indictum scholis ferale justitium, impositusque domui nostrae militum globus, qui licet paulisper injuriam plebeculae, in occasionem aedium diripiendarum imminentis, prohibuit; magna tamen molestia damnoque collegium affecit. Majorem incussit metum calumnia gregarii militis, unum e nostris Lugduni degentibus, Castelliani sceleris fuisse conscium affirmantis. Auditum a se illum aiebat, cum Nemorosio Duci diceret, magnam brevi Gallicis in rebus mutationem fore. Porro ejus vultum, staturam, hahitum, ita describebat, ut visum magistratui fuerit indicium minime contemnendum. In collegium introducitur: convocantur omnes ad unum Socii, quos nebulo impudentissimus ubi circumspexit, ubi singillatim lustravit, pertentavit, excussit; ad extremum abesse dixit aliquem, et pallore suo fugaque repentina, metu nos et periculo liberavit. Hoc admoniti exemplo sapientes magistratus pleraque alia, quae in Societatem improbe et contumeliose jactabantur, contempserunt. Quamobrem recludi jussere scholas, et a nostris aedibus custodiam amoverunt. Fluebant omnia satis leniter ac pacate; Monmorantius, Comesque Turnonius, ut morae nonnihil interponeretur postulaverant, quoad litteras a Rege acciperent, cui scripserant ea de causa. Sed cum expectatum dies aliquot fuisset, cum urbani regiique praefecti objicerent jussa Parisini senatus et auctoritatem; significatur Sociis pridie Kal. Febr. urbem postridie deserendam. Unus et quadraginta discessere; quo pergerent, quam inirent viam, quo pacto certissima pericula fugerent, incerti anxiique. Dolam octoni contenderunt: alii secundo Rhodano devecti partim Camberium, partim Viennam ac Turnonium; nonnulli Avenionem, devenere.

Scitum est illud, amicorum certam fidem in incertis rebus adversisque cognosci. Quod cum pluribus locis, tum vero in civitatibus Bituricensi, Nivernensi, Billomensi, Divionensi, Tolosana, et aliis quibusdam nostra Societas hoc anno, si unquam alias, intellexit. Avaricum Biturigum civitas est amplissima et clarissima, Parisiensi obnoxia senatui. Hanc et reliquam provinciam gubernabat Marescallus Castraeus, quam Deo Regique fidus; tam studiosus nostri. Presso celatoque dies aliquot decreto Parisini senatus ad se misso, ubi vidit ulterius

procrastinandi locum non esse, rectorem collegii monet cogi se, triste ministerium exequi, ac decretum ostendit, non sibi minus quam urbi, totique provinciae permolestum; sperare nihilominus, ipsos propediem non modo revocandos ad antiqua domicilia, sed novis etiam augendos. Exeunte Januario triceni circiter Socii collegium eo difficilius aegriusque deseruerunt, quo erant nobilissimae civitati vinculis arctioribus obstricti. Eadem Nivernensibus imposita necessitas eundem ipsis dolorem attulit, ac regio maxime praetori, cujus filii duo nostram in disciplinam traditi, magnum collegii ornamentum erant. Ejus benevolentia rector usus, diem extraxit usque ad finem mensis Februarii. Acceptis interim, Ducis Nivernensis beneficio, regiis, quae tutum praestarent ubique transitum, litteris; et facuitate conflandae ad aes alienum dissolvendum, comparandumque viaticum, pecuniae ex annona supellectilique domestica, viceni discesserunt Rodumnam, unde Camberium, gravissimis praeter omnem spem periculis Dei munere superatis, incolumes attigerunt. AEgrius e collegio Billomensi, nec nisi quinto post mense, migratum. Certamen pulcherrimum inter Patres et populum exstitit; hunc Parisiensi edicto parêre omnino recusantem; illos obtemperare cupientes. Plebs, proceres, Carolus Valesius Arvernorum Comes, ac pro Rege gubernator; Claromontanus Episcopus Franciscus Rupifucaldius, Romanae postea purpurae clarissimum lumen, et Societatis nostrae praesidium ubique tutissimum; tota regio, Sociorum exculta curis, palam praedicabant malle se quovis exitio interire, quam dulcissimos amittere hospites, decus litterarum, tutamen religionis. Et dictis facta responderunt: portas obsidebant diu noctuque, ne decretum in urbem deferri posset. Quod cum intellexissent qui hoc a senatu Parisiensi mandatum habebant, id assequi se alia via commodius posse non putarunt, quam per ipsos Patres; a quibus mitigati demum sunt cives, et ad accipienda senatus, cui obnoximn Billomum est, imperia flexi. Nihilominus res lente procedebat, quia spes aliqua dicebatur affulgere fortunae melioris; cum a senatu tertiae, et atrocissimae, venerunt litterae, quibus ut Patres intra triduum urbe cederent, plane praecipiebatur. Tum vero brevi laetitia in luctum versa, omnes accurrere turmatim domum, complecti Socios, illorum precibus se ac sua commendare. Ad praestitutam diem, egressi sub initium Sextilis mensis, in vicinum Episcopi Claromontani castellum deducti fuerunt, ibique omnibus officiis humanissime cohonestati. Quam benignitatem illustrissimi praesulis, perduellionem quandam interpretans Parisina curia, cum id praesuli vitio verteret, respondit ille palam edito scripto, Nequaquam se potuisse non obniti pro viribus, ne sacer Ordo Ecclesiae tam probatus, universae Galiae tam utilis, Claromontanae dioecesi tam necessarius ejiceretur, culpa vel nulla omnium, vel communi secum, atque a Rege abolita. Anicium Socii se contulerunt, (ubi proximum atque adhuc integrum erat collegium) undeviginti numero; nam unus ante tres menses peregre profectus, a grassatoribus haereticis in hospitio fuerat immanissime trucidatus.

[Note: 35. Rotomagenses, Augenses, et Divionenses, sua collegia retinere incassum tentant.] Quamvis in senatum Normanniae juris nihil Parisino sit: in communi tamen trepidatione, valuit exempli vis; et extremo Januario relicta est Rotomagus. Discedentium maerorem levavit humanitas civium ornatissunorum, comiter et amice deducentium; nec verbis tantum bonis, sed etiam viatico prosequentium. Septem et viginti exules religiosos, per collegia Belgica dispersos alieni foverunt, quos ejecerant sui. Eandem in Flandriam discessum fuit ex Augensi collegio, quod a Principibus Guisiis conditum, servare ipsorum gratia precesque contra Parisini senatus auctoritatem, minime valuerunt. Quin suum retinerent Divionenses adeo non per ipsos stetit, ut, cum regi se dediderunt, ultro conditionem hanc adjecerint, ne quid damni collegium pateretur. Ex quo refellas historiae Gallicae scriptorem, nobis et Ecclesiae iniquiorem, qui senatus Divionensis decretum nescio quod Parisino simile comminiscitur. Longe ab illo decreto commentitio discrepant litterae, quas iidem Divionenses Patribus discedentibus, scriptas communi consilio, et urbis sigillo munitas, dederunt pridie Idus Junias ejusdem anni MDXCV. quibus testantur rectorem et alios collegii Patres, in suis muneribus probe ac sapienter esse versatos; neque commisisse, ut quisquam de

ipsis conqueri jure posset. Significant dolorem suum, quod eos dimittere civitas cogatur, quam aiunt antelligere, ac porro in dies magis intellecturam, nec ipsam modo, sed integram Burgundiam, quantum iis amissis detrimenti faciat: Initio anni, Burgundiae Ducatus adhuc pro foederatis obtinebatur a Duce Meduano: sed is brevi cedere compulsus est, et provincia tota octo diebus recepta. Cives admodum quadringenti decreverant Henricum adire, illi studia totius urbis pro retinendis Patribus demonstrare, seque praedes pro illis offerre: sed hic civium ardor ne suspiciones iniquas augeret, quibus Regem adversus Patres incendere adversarii non cessabant, neve speciem factionis et coitionis praeberet, formidatum est. Gratiae civibus amantissimis actae; qui, quoniam aliud non poterant, nummos, praesidium militare, ac demum litteras obtulere commendatitias, amplissimis verbis ad Dolanos scriptas, ad quos decem et novem Socii concessere.

[Note: 36. Sociorum in communi clade constantia, juniorum praesertim ac tironum.] Duae res non levi solatio Gallicanam Societatem, tot locis expulsam, tot jactatam incommodis, affecere. Primum constantia Sociorum, praesertim juniorum, et in instituto vitae retinendo fides: quorum plurimi cum in patria consistere, et ad invitantes propinquos parentesque se recipere potuissent, non respexere tamen retro, nec a militia his temporibus tam difficili missionem postularunt. Quos inter laudem haud exiguam merentur tres fratres, Matthaeus, Martinus, et Nicolaus Dujatii, qui Parisiis oriundi, locuplete ac nobili domo, nullis carnis et sanguinis blandimentis induci potuerunt, ut ab afflicta Societatis matris fortuna, ad paternas opes, florentemque familiam, desciscerent. Quin, hoc ipso tempore, quo Societati Gallicae omnia erant infestissima, non pauci adolescentes spectatissimi ut in eam ascriberentur summo studio flagitarunt: quod alias quoque in gravissimis calamitatibus nostris, nec uno in loco, animadversum fuit. Unicum hujus anni exemplum adscribam. Ludovicus Maeratius, Trecis, quae Campaniae Gallicae inclyta civitas est, illustri loco natus, annum agebat septimumdecimum: egregius juvenis, et gestis postea in Societate muneribus, singulari sacrae doctrinae cognitione, quam annos quatuor et viginti docuit; scriptis theologicis, quae exstant; prudentia, morum candore, integritate vitae, clarissimus. Hic Societati nomen dare cupiens, ne voti compos fieret gravem patiebatur a parentibus moram; qui cognito filii consilio, ut opibus et gratia pollebant, edictum a senatu Parisiensi obtinuerunt, quo adolescentem admittere vetabamur. Hoc ille decreto nequaquam deterritus, Virodunum, urbem Lotharingiae, ubi Societatis tirocinium erat, Parisino senatui non obnoxiam, recta contendit. Euntem equites sex consecuti comprehendunt, et Trecas reducunt ad patrem, oppidi praefectum. Septem totos menses oppugnatus omnibus machinis, quibus caro et sanguis pugnare, ac valentissimos dejicere solent, eas innocenti, qui minime suspectus erat, dolo evertit. Fingit se tandem fractum, et prope domitum. Qua spe oblata dimittitur a parentibus Lutetiam, odio tunc nostri nominis flagrantem. His Maeratius flammis amorem in nos suum accendit, ac minime observatus, quippe qui jam victus credebatur, effûgit per gravissima saevientis ubique belli pericula, in Belgium; adjuvante Virodunensi Episcopo, Erico a Lotharingia, et fugae praesidium clam subministrante. Sic Tornaci tirocinium, mundi parentumque victor, inchoavit.

[Note: 37. Tolosani senatus in Societate retinenda benignitas. Servata collegia.] Alterum, unde maximam in calamitate voluptatem hausimus, benevolentia fuit, ac fortitudo, quam prae se tulerunt in Societate retinenda nonnullae provinciae, ac regni Parlamenta, ut Galli vocant, idest, supremae curiae. Praecipuam erga nos humanitatem exhibuit Tolosani senatus ea pars, quae Tolosae considebat: nam altera, quae Bliteris versabatur, nobis extitit infensior, et edicto gravi, exitium Turnonensi collegio denunciaverat. Sed obstitit comes Turnonius, et a Rege, quem supplex Divione convenerat, ut staret collegium impetravit. Ad Henricum ire statuerat eodem tempore curiae Bliterensis praeses, maturaturus perniciem eidem collegio, cui tam crudeliter infestus erat, ut periturum se milies dejeraret potius, quam Jesuitarum in eo loco vestigia relinqueret. Ejus iter et consilia mors abrupit. In ejusdem collegii ruinam conspiraverant solitis artibus haeretici; sparserant rumorem, digressos Turnonio in oppida vicina Patres populum

adversus Regem conpitasse. Sed os loquentium iniqua obstructum est in Occitaniae comitiis, quae perhonorificum testimonium ediderunt de Sociorum tum antiqua in Reges et constanti fide, tum egregiis in regionem circumjectam promeritis. Non dissimili via clades Patribus Aniciensis collegii struebatur, quos Hispanorum insignia medio in foro protulisse nescio quis jactabat. Itaque illis exilium oppidi regius praetor indixerat. Sed edictum rescidit senatus Tolosanus, et Socios civitati commendavit. Rutenis, et in ceteris urbibus quae jus ab eodem senatu petebant, periculi nihil, aut parum fuit. In Aginnensi collegio trepidatum, ob rectoris Gonterii animum duriorem. Sacramentum Regi nondum solennibus caerimoniis expiato, dicere recusabat in ea verba quae Patribus Parisinis proposita fuerant. Sed Claudii Aquavivae litteris admonitus paruit, ac discussum est periculum, quod Aquitaniae collegiis imminebat: nihilque Sociis in illa provincia illatum detrimenti: nam Burdigalam deserere ante sex annos coacti fueramus, ut est in loco memoratum. Alia collegia patrocinio civium et procerum benevolentia, naufragio subducta sunt. Singulos appellare jucundum esset, sed vereor ne oratio, si quos omitterem ingrata; si nominarem omnes, infinita esset. Neque hanc singularem erga nos benevolentiam in Gallis duntaxat laudare jure possem, sed etiam in exteris: in quibus, ut alios praeteream, Novellariensis tirocinii nostri fundator Comes Camillus, testamento cavit ut de Sociis, qui Gallia erant ejecti, decem ipsius sumptibus alerentur: certumque, velut futuri praescius, definivit tempus, quo elapso in Galliam coepta est Soeietas, Deo favente, restitui.

[Note: 38. Summi Pontificis ob exactam Gallia Societatem maeror. Possevinus in Galliam missus.] At Romae quantum admirationis et doloris, tum Pontifici, tum Claudio Aquavivae ac nostris omnibus, attulerint isti nuncii conjicere promptum est. Auditum esse Clementem Ossatus narrat, cum diceret iniquissimum videri, ob unius alteriusve culpam, si qua esset, plecti Ordinem universum, de Ecclesia bene meritum, ac de ipso Rege. Testis quippe Clemens erat, ut ipsemet asseruit non semel, quo studio incubuerant Patres Societatis ad promovendam in Romana curia causam Henrici IV. postulantis ut anatheraate ob haeresim contracto solveretur. Ex iis P. Antonius Possevinus, ob navatam in ea re diligenter operam, Henrico acceptissimus; Monmorancio, Duci Nivernensi et proceribus aliis notus gratusque, Lutetiam, assentiente Summo Pontifice destinatur ab Aquaviva; ut afflictas in Gallia res Societatis erigeret. Parisios accedere prohibitus, Lugdunum petere jubetur, ibique Regem praestolari. At Rex levi morbo primum, deinde Burgundica expeditione, districtus Lugdunum non venit. Ad eum progredi parabat, cum a proceribus, aulae temporumque gnaris, rescivit, tam gravi, tam recenti plagae remedium tam cito frustra quaeri; et ab Aquaviva in Urbem est revocatus. In reditu Sabaudiae Ducem adiit, qui a Gallis tunc aversus Possevinum durius accepit, suspicatus ob regia negotia missum in Galliam a Pontifice. Ducis offensionem et suspiciones facile mitigavit, affirmans unam sibi causam eundi Parisios fuisse, ut Ordinis nostri deploratis rebus consuleret.

Admonet me hic locus de ficto ejusdem Possevini exilio, quod apud rerum Gallicarum scriptores nonnullos legere est. Henricus IV. post ejuratam haeresim, miserat Romam exeunte anno MDXCIII. Ludovicum Gonzagam, Nivernensem Ducem, qui Summo Pontifici rite id significaret, ab eoque peteret ut Regi anathematis vincula demeret. Clemens, cui persuasum fuerat a catholicis in Gallia foederatis, Henricum temporis duntaxat causa, et Regni obtinendi spe, haeresim deposuisse, statuerat Ducem Nivernensem nequaquam ut regis oratorem accipere. Qua de re certiorem ipsum faciendum curavit per Antonium Possevinum. Manavit fama Possevinum, tanquam politicis deditum curis, et Regi Galliae, Ducique Nivernensi nimis addictum, Roma pulsum et exilio multatum esse. Quod unde haustum sit non video. Neque enim ullum uspiam hujus exilii vestigium in monumentis nostris appâret. Illud unum constat, Possevinum Patavio venisse Romam, ut mandata Pontificis acciperet; iisque perfunctum rediisse Patavium. In Urbem postea regressus, dedit operam cum ceteris Patribus ut Rex quamprimum Ecclesiae reconciliaretur. P. Jacobus Comoletus, domus Professorum Parisinae antea praepositus, a Cardinali Gondio, rem frustra per se se jam experto

submissus Romam idem negotium clam urgebat, dum illud Ossatus procurabat palam. Comoleto sociam adjunxere operam Patres Alexander Georgius, nuper collegii Parisiensis rector, et Joannes Gueretus, qui Rornam ex illis fluctibus Parisinis evaserant. Uterque Clementis ad pedes advolutus pro Societate pauca, multa pro Rege dixit. Nec parum labora vit ut leniret offensionem Pontificis ortam e recenti Regis edicto, quod haeretici armatis precibus expresserant. Ac demiror quid venerit in mentem nonnuliis suspicari exacerbatum ab iisdem Georgio et Guereto, Clementis animum, atque invidiam Regi ex hoc edicto deditâ [Note: 39. Praepositus Generalis Societatis cum aliis Patribus causam Regis apud Clementem agit.] operâ quaesitam. Ejusdem generis est quod scribunt, illos, cum eidem Pontifici exponerent Castelli parricidium, commenta quaedam odiosa intexuisse: item, fuisse Tusculum relegatos a Praeposito Generali, longius postmodum ablegandos. Tusculanam in villam jerant, ut exteri solent, spectandi studio, vel aurae salubrioris captandae causa; hinc Romam statim rediere, ubi Gueretus substitit in collegio Romano; Georgius Mussipontum ad ceteros, qui consederant illic, Socios est reversus. P. Jacobum Sirmondum Regis pariter causam Romae non segniter egisse reperio. Navabat ille tunc operam Praeposito Geuerali Societatis, conscribendis ejus latinis epistolis; jamque in aula Romana praestantem illam exquisitae famam doctrinae, quam eruditorum omnium consensus et admiratio postea celebravit, colligere coeperat. Eam ad regias partes fulciendas pro virili contulit. Neque vero suum in ea re studium ac diligentiam desiderari passus est Claudius Aquaviva, laudemque praecipuam eo nomine meretur, quod suae Societatis commoda, ut regiae causae faveret, neglexisse videatur. Percrebuerat Romae sermo, inter conditiones Regis in Ecclesiae communionem recipiendi, hanc a Pontifice ascriptum iri, ut Societas in Galliam restitueretur. Plerique auctores Claudio erant, ut conditionem hanc omnino apponendam curaret, ac tempore uteretur. Non deerant contra, qui Gallicum exosi nomen, impellerent Aquavivam ad ultionem, hortarenturque ut Regis negotium disturbaret, aut saltem retardaret; foveret suspiciones, olim obortas de illius animo in catholicam Fidem parum sincero; quippe qui Ordinem religiosum, Ecclesiae propugnandae praesertim addictum, regno exigeret. Neutros audiit Aquaviva: merum integrumque beneficium Regi munificentissimo debere maluit, prudenter existimans, si (quod minime dubitabat) majorum religionem ex animo Henricus amplecteretur, futurum ut Societatis innocentiam, et nonnulla ejus in Gallos atque ipsummet promerita, brevi agnosceret. Videbat etiam quantum onus invidiae subiturus esset, si, Rege conditionem restituendae Societatis forsan detrectante, illius a censuris absolutionem et Orbis Christiani vota obex iste moraretur. Itaque satis habuit, si Pontifex restitutionem Societatis Regi commendaret: quod cumulatissime Clemens praestitit, ut Ossatus ad Villaregium diserte scribit. Ipse Aquaviva per se suosque agere non destitit, ut res ad optatos exitus perduceretur: ac Rege postea solenni more nodis anathematis exsoluto, Sociis per Galliam gratulatus, etiam atque etiam praecepit, ne quam offensionis ansam ipsi offerrent, et Superos pro ejusdem incolumitate deprecari enixe pergerent.

[Note: 40. Quantum ad eam momenti Toletus attulerit.] Sed nullus ad nutantem Pontificis animum Henrico adjungendum aeque profecit, ac Toletus Cardinalis; quem unum pro ceteris omnibus fecisse, ad Villaregium perscripsit Ossatus, regiam tunc agens Romae causam, cum Perronio; cujus etiam in litteris exstat eximium de Toleti erga Regem studio testimonium. Certe quantum Toleto deberet Henricus Quartus, ipse palam fecit, cum illi demortuo parentari tam splendide Parisiis jussit. Addo istis testem minime pariter suspectum, Augustum videlicet Thuanum, qui Henricum gloriari solitum ait, ac inter fatales sibi felicitates numerare, quod Toletum suae causae apud Pontificem defensorem ac assertorem habuisset. Sive (Toletus) sponte fecit, inquit Thuanus, ut erat moribus candidis, et infracto ad gratiam odiumque ingenio; sive de industria, ut plerisque fuit persuasum, ut gratiam Ordini suo apud Regem conciliaret; magnum ad restitutionem Jesuitici sodalitii, quae octavo post anno secuta est, momentum attulisse creditur. Quod autem eodem Thuani loco Societatis homines gentem sibi infestam Rex appellasse narratur, hanc Thuani potius, quam Henrici Magni, vocem

esse crediderim; aut Henrici certe nondum Societatem habentis exploratam: quam ubi propius ac per se agnovit, insigni benevolentia complexus est, eique se non munificum duntaxat regem, sed patronum ac paene patrem praebuit. Quod si regalis benevolentiae fructum non statim cepimus, in causa fuit perturbatus adhuc regni status, et multorum nobis adversae voluntates, quae tractandae leniter, et placandae sensim, Henrico videbantur. Ubi publicam rem constitutam, et auctoritatem suam confirmatam sensit; tum demum, quomodo esset erga Societatem affectus, demonstravit; cum eam tanto restituit gloriosius, quanto turpius fuerat expulsa. Erunt, opinor, qui hoc eodem loco rescire cupiant quid potissimum causae intercesserit, cur Societas non fuerit citius restituta: deinde a quibus praecipue navata sit ad eam revacandam opera: demum quo pacto res tota felicem ad exitum perducta fuerit. Haec tria paucis exequar.

[Note: §. IV. SOCIETAS JESU, IN GALLIAM RESTITUITUR.] HENRICUS IV. regiam ingresses urbem, et rerum potitus, in hanc maxime curam incubuit, ut civilis discordiae reliquias aboleret. Externos apertosque hostes bello domuerat; occulti restare dicebantur, eoque magis metuendi. In his numerari audiebat Societatis homines, non solum a Calvini asseclis, qui tunc in Gallia non pauci; verum etiam a catholicis bene multis, dignitate doctrinaque insignibus. Senatus Parisiensis illbs hostibtis addictos, regiis infensos partibus appellare pergebat, ut exilii legem in eos latam anno MDXCV. tueretur. Hanc opinionem plerique alii Societatis adversarii alere in regis animo curabant, serendis, pro re nata, sermonibus invidiosis, conscribendis libris, dissipandis rumoribus, calumniis fabricimdis. Ex eo genere nihil ab illorum officina prodiit efficacius ad conflandum Societati odium, quam fabula quaedam in Belgio contexta, [Note: 41. Cur tardius restituta.] de percussore ad necandum Comitem Nassavium a nobis immisso; qui comprehensus, et crimen auctoresque, ut narrabatur, confessus, supplicio affectus fuerat, Calumniae insulsitatem Libro XIV. fuse demonstrabimus. Res in vulgus latesparsa: confectus liber, cui praefixa imago pugionem, seu lanceam, praeferebat, cum his vocibus Non est huic similis. Ostensus Regi mentem aegram vehementer exulceravit. Auxit vulnus liber a Bucherio doctore Sorbonico editus, at expers nominis, et Panibus Societatis attributus. Scriptor Joannem Castellum defendere conabatur. Iidem dicebantur vetare ne preces pro Rege a populo fierent, animos ubique ad seditiones et rebellionem concitare. Ejusmodi sermonibus ita Rex inflammatus est, ut litteras ad senatum Burdigalensem dederit, quibus significabat, se omnino velle ut homines Societatis e regno suo penitus excederent, eosque Senatus, ex urbibus, quae jura Burdigalam peterent, exigeret. Erat apud Regem Franciscus Surdisius, Abbas S. Junii, designatus tunc Burdigalensis Antistes, et Romana deinde purpura ornatus. Ille Patres admonuit ne facile fidem haberent rumoribus, aut etiam mandatis, litterisve nomen regium praeferentibus, quamvis ab ipsomet scriptae viderentur. Esse in aula scribam haereticum, qui manum regiam peritissime imitaretur. Tum, ne festinarent egredi Burdigala: retineri se paterentur. Id vero civitas universa tanto ardore praestitit, ut populus cum senatu ad conservandam Societatem conspiraverit.

[Note: 42. Alterum Senatus Parisini decretum contra Societatem.] At Senatus Parisiensis alterum contra illam decrerum edidit anno MDXCVII. XII. Kal. Septemb. In eo renovabat indictas nobis priori decreto anni MDXCIV. posnas, et iis omnibus, quicumque in Societatem aliquando adscripti fuissent, docendi privatim aut publice facultatem adimebat. Itaque cum Lugdunenses, post amissam anno MDXCV. Societatem, gymnasii sui curam Antonio Porsano, olim nostro, demandassent, cum dimittere coacti sunt, instante praesertim Simone Mariono, regio in curia Parisiensi advocato, Antonii Arnaldi socero, cujus odium in nos aemulatus, satyram scripsit, a P. Ludovico Richeomo, sub nomine Renati a Fonte, confutatam. Eadem curia Parisiensis vetuit ne quis liberos in scholis Societatis, etiam extra fines regni positis, institui sineret. Comiti Turnonio praecepit ut Patres e collegio Turnoniensi quamprimum pelleret. Negavit ille se facturum, quia Turnonium a senatu Tolosano jura peteret, a quo mandatum ejusmodi habebat nullum. Negare cum pergeret, atrox in eum sententia dicitur, bona fisco addicuntur. Sed Rex causam interiori suo consilio cognoscendam reservavit;

Comitemque remotis arbitris monuit, ne Societatem ejicere properaret. Illam ipse revocare jam cogitabat. Multae impellebant causae.

Primum quidem; ut Summum Pontificem sibi conciliaret, a quo se brevi sperabat absolvendum censuris ob haeresim impositis. Porro non cessabant ejus oratores Romae, ut e litteris Arnaldi Ossati, quas infra describemus, patet, affirmare nihil aeque profuturum ejus causae, ac si Societatem, secundum Pontificis Maximi vota, restitueret. Deinde plurimum Regis intererat evellere suspicionem, multorum animis penitus insitam, eum simulata pietate, non ex animi certa senrentia, haeresim abjurasse. Edictum nuperrime condiderat, ab urbe Aremoricae, ubi confectum, est Nannetense appellatum, quo partes haereseos erigere velle videbatur: licet se temporum necessitate adductum, non tam quae vellet concedere; quam quae negare non posset, permittere testaretur. Quid futurum erat, si Ordinem religiosum, veluti natum tutandae Catholicae Fidei, atque haeresi debellandae, in perpetuum exterminaret? Suadebat etiam ars regnandi, in qua non erat rudis, ut elideret fibras omnes discordiarum, quibus maximae civitates collidebantur, dum alias Societatem ejicere, aliae retinere pugnabant. Accessit ad civilem prudentiam, aequitatis ratio. Vidit premi Societatis causam invidiâ multorum. [Note: 43. Rex calumnias in Societatem jactari solitas agnoscit.] Quaecumque illi objiciebantur singillatim excussit. Acta senatus Parisiensis contra Joannem Castellum, et Petrum Barrerium, perlêgit. Opinionem vulgi dictitantis nos Hispaniae Regi venales animas, calamos, linguas addixisse, plenam obtrectationis et falsitatis deprchendit. Haec vero ita percrebuerat, ut a senatu Parisiensi datum fuerit negotium senatori clarissimo, qui Turnonium publicae rei causa proficiscebatur, inquirendi diligenter au Societatis homines proprio quodam ac peculiari voto adstricti Regibus Hispaniae tenerentur. Is omnia per se, per amicos, clam, palam, scrutatus risit, nec se tenere potuit, quin rem totam nobis indicaret. Intellexit etiam Rex nostrorum erga se regnumque suum fidem et caritatem, e multarum urbium ac provinciarum litteris ac testimoniis, quae ad ipsum quotidie perferebantur. Laudabat senatus Burdigalensis in egregia prae ceteris epistola, pietatem illorum ac solicitudinem in cohortando populo non solum ad preces, verum etiam ad sanguinem pro regia causa fundendum. Affirmabat illos abstinuisse a docendo: necdum reclusas esse scholas, contra quam Regi denunciatum falso erat. Alios ex eadem Societate, qui Petrocorae, qui Aginni et vicinis in urbibus degerent, id unum studere, ut et juventutem instituerent litteris bonis, ac moribus, et cives in Regis obsequio continerent. Rogabat deinde Regem, ut pro sua dementia, et aequitate, rem tantam secum attentius reputaret; quippe quae ad ipsius dignitatem, ad regni decus, et ad senatus Burdigalensis famam rationesque pertineret. Per leges non licere quemquam, indicta causa, proseribi. Denique monebat esse maximam catholicorum sacerdotum et concionatorum in provincia penuriam: accidere populo permolestum, quod pauci qui superessent, eriperentur; dum, qui alienam sectabantur Fidem, abundarent suae sectae praeconibus. Parum fuit Regi cognoscere Societatem ex urbium praefectorumque suorum litteris ac testimoniis; illam ipse iutrospexit: ejus mores instituta, leges omnes attentissime consideravit: longeque aliam esse, ac ferebatur, animadvertens, habuit primum in pretio, ac subinde amavit; dicere postmodum solitus, a nemine Societatem accusari posse, nisi cui esset ignota.

[Note: 44. Clemens VIII. in causam restituendae Societatis incumbit.] Altera, cui suam restitutionem Societas debet, causa fuit Clemens Pontifex Maximus, cui negotium istud quam curae et cordi fuerit e Cardinalis Ossati litteris intelligitur. Cernebat laborantem haeresi Galliam; spargi latius in dies ferale incendium; necessariam esse hominum operam, qui ad illud restinguendum concurrerent. Praeterea in Sedis Apostolicae dedecus redundare videbatur eorum exilium, qui, quod ejus haberentur cultores, odium improborum et invidiam sustinebant: apparebat etiam alienum ab aequitate, ut unius alteriusve culpam, si qua foret, totus Ordo religiosus tam graviter lueret. Denique parum cum Henrici pietate congruere arbitrabatur, ut qui se Ecclesiae Romanae profitebatur filium, eidem Ecclesiae addictam Societatem nullo pateretur apud se loco consistere, dum hostes Ecclesiae in urbibus, templis, et curia, retinebat. His incitatus

Clemens nihil sibi censuit praetermittendum, ut negotium e sententia conficeret. Ibat anno MDXCVI. in Galliam Alexander Cardinalis Mediceus, geminam ut firmaret pacem, alteram Henrici cum Ecclesia, cum qua redierat in gratiam, anathemate per Pontificem solutus XV. Kal. Octobr. anni MDXCV. alteram Galliae cum Hispania, quae sancita postmodum feliciter Verbini fuit. Tertiam eidem Cardinali causam, nempe pacem Societatis cum Rege, commendavit enixe Clemens, eumque per litteras urgere non destitit. Sed Mediceus obstructas adhuc et fragore belli, et pristinis suspicionibus, Henrici eo tempore nactus aures, totusque ipse in aliorum negotiorum gravissima et difficillima tractatione, non eo quem optabat successu, causam Societatis egit. Legationem hanc Toleto fuisse destinatam, Ossato suadente, et Henrico Magno vehementer approbante, tradit Thuanus, Ossatusque confirmat. Toletus Cardinalem Mediceum mittendum persuasit, a quo rem illustrius, pro Medicei nominis splendore; certiusque, pro veteri auctoritate et apud Gallos gratia, conficiendam, ac minori etiam invidia, putabat. Curas Pontificis felicius adjuvit Arnaldus Ossatus, pro [Note: 45. Arnaldus Ossatus in eadem causa feliciter claborat.] suo in Societatem studio, et eximia in Henricum Magnum fide. Is Paulum Foxium Archiepiscopum Tolosanum, Oratorem Henrici III. Romam olim comitatus, et post ejus obitum adscitus in familiam Cardinalis Atestini, qui tum Gallicas res in aula Romana procurabat, earum deinde, ob summam juris utriusque peritiam, et prudentiam non vulgarem, curam ipse suscepit. Quo in munere nemo dexterius ad conciliandum. Ecclesiae ac Summo Pontifici Henricum IV. laboravit. Hujus meriti Rex memor, ut sacra purpura per Clementem VIII. ornaretur, fecit. Exstant illius litterae complures, e quibus perspici facile potest, quis rerum nostrarum tunc status in Gallia et Romae foret. Ad Villaregium, Henrico in primis fidum carumque, scribens X. Kal. Novembr. anni MDXCVII. laudat Generalis Praepositi ejusque sodalium moderationem; simulque affirmat, nihil aeque nociturum Regis in Romanâ curiâ causae, ubi de illo censuris propter haeresim irrogatis absolvendo agebatur, quam si Patres Societatis ex iis Galliae locis in posterum expellerentur, in quibus adhuc stabant: nihil aeque regis et regni hostibus profuturum. Rescribens Ossato Villaregius negat Regem quidquam rescivisse de posteriore decreto adversus Societatem edito, senatum id sua sponte fecisse, cum sibi compertum esse diceret, variis adhuc in locis homines illius Ordinis aliquos aliter ac par esset, se gerere. Tecum tamen, inquit, sentio, propter illas maxime causas, quae in tuis litteris prudenter admodum recensentur, aequius futurum fuisse, ut imponeretur poena reis singillatim; corpori universo parceretur.

Interim reversus e Gallia Cardinalis Mediceus renunciat Pontifici, exiguam spem revocandae in Galliam Societatis affulgêre: niliil a se non tentatum, ut causam sibi tam diligenter commendatam ad optatos exitus perduceret; vix quidquam promovisse. Eadem Clemens audivit ex P. Joanne Bordesio, quem Patres e Gallia Romam miserant, ut quae gerebantur ipsi exponeret, ac rebus in summas adductis angustias remedium ab Ecclesiae supremo pastore, ac parente Societatis [Note: 46. Horatius Montanus mittitur in Galliam, ad componendam Societatis causam. Additur ei comes P. Laurentius Magius.] quaereret. Conturbatus istis Pontifex, eo demum recurrendum existimavit, instante vehementer Claudio Aquaviva Praeposito Generali Societatis, ut Antistes Roma cum litteris ad Regem legaretur, aut in ipsa designaretur Gallia, qui ceteris negotiis solutus et curis, restitutionem Societatis unice urgeret, neque ab Rege antea discederet, quam errorem illi de nobis omnem, in quo fortasse ob inimicorum calumnias versabatur, eriperet; vel certe id ab eo impetraret, ut liceret nobis innocentiam nostram, legitimo judicio constituto, defendere. Elegit Pontifex praesulem Regi notum et carum, Horatium Montanum, designatum Archiepiscopum Arelatensem, eique comitem adjunxit P. Laurentium Magium, virum prudentiae laude insignem, Visitatoris munere ante aliquot annos in Gallia functum; et Regi pariter bene cognitum. Utrique litteras ad Henricum aliosque proecres aliquot, aecuratissimas tradidit. Novam rei bene gerendae spem Clementi fecit concessum per idem tempus Henrico a Sede Apostolica non leve beneficium. Is magnopere contendebat ut suum cum Margarita Valesia matrimonium, ante annos sex et viginti contractum, Pontifex nullum irritumque esse declararet. Clemens

omnibus diligenter expensis, et inter viros doctissimos diu multumque agitatis, Regem voti compotem fecit, misitque anno MDXCIX. in Galliam praesules Arelatensem et Mutinensem, qui Henrico rem e sententia confectam nunciarent: ac vicissim ab eo peterent ut cumulare catholicorum gaudia, et Societatem JESU suum regnum restituere maturaret. Nemini veniebat in dubium, quin statim Rex, tanto provocatus beneficio, ratum juberet esse quod Summus Pontifex non tam suâ, quam Ecclesiae totius et Galliae, causâ postulabat. Henricus tamen consultius ac Societati utilius putavit fore, si negotium parumper differret, mollesque restitutioni nostrae vias sensim praestrueret. Ea quibus gradibus perfecta sit, superest exponendum.

Prima regiae voluntatis ad Societatem revocandam inclinantis indicia exstiterunt, cum collegia quibusdam oppidis petentibus concessit. Ea certatim expetivere Lemovicenses, Floriopolitani, Tutelenses, et Brivenses. Tolosani vero missis ad Regem legatis, supplicarunt, ut Societatis: Patres retineri Tolosae vellet, atque adeo in Occitania tota, ob fructum, inquiunt, quem ferunt praedicatione verbi Divini, [Note: 47. Collegia quaedam servantur annuente Rege. Burdigalense instauratur.] exercitioque et institutione juventutis. Annuit Rex, ejusque et civium illustrissimorum beneficio, cujus grata semper vigebit in Societate memoria, sex domicilia nobis conservata sunt, Tolosanum collegium, Tolosana probationis domus, collegia Aniciense, Auscitanum, Rutenense, ac Turnonense. Ea Regis benignitas fecerat animos Marescalla Matignonio, tunc regio Aquitaniae praefecto, ut de Sociis Burdigalam revocandis serio cogitaret. Ac primo quidem P. Ludovicum Richeomum accivit, eique potestatem fecit recipiendi collegii, nondum tamen litterarim ludum aperiendi. Hunc paulo post sunt consecuti Patres aliquot: sed pauci, ne senatui Parisiensi offensionis et querelarum causa praeberetur. Statim in praecipuis templis avide auditi sunt: exemploque ac verbo perfecerunt, ut in aedibus sacris omnibus publicae preces pro Rege fierent. Excitavit invidiam secundus populi favor: perfertur trepide rumor ad Matignonium, Patres amplius triginta rediisse Burdigalam, miscere omnia et turbare. Pergit ille ad collegium, irato similis (norat enim quid rei esset:) subeunt cum eo delatores; inferunt se in collegium ferociter ex improviso; duos tantum sacerdotes deprehendunt, cum totidem fratribus. Matignonius, objurgatis delatoribus, pergere ac bono animo esse Patres jussit. Hunc in modum integra steterunt Aquitanicae provinciae domicilia: ceteris Societatis in Gallia provinciis nihil novae cladis [Note: 48. Societatis apologiam a P. Richeomo scriptam Rex legit ac probat.] illatum. Idem regis in Societatem favor multo apertius enituit, cum aures causae nostrae patronis accommodavit. Necessarium esse judicaverant Patres Galli defensionem Societatis aliquam conscribere, quae legi a populo, quae Regi proponi posset: praesertim cum modestiam in silendo nostram nonnulli contumaciae adscriberent. Libelli conficiendi provincia P. Ludovico Richeomo data, qui facundia per id tempus, et linguae vernaculae notitia praestabat; tantoque omnium plausu exceptum est opusculum ab eo elaboratum, ut paucis mensibus sexies praelo typographico subjectum fuerit. Placuit Henrico libellus: idque statim animadversum est, cum a senatu Parisiensi lata in Comitem Turnonium antiquavit edicta; cum P. Laurentium Magium, in Galliam, uti diximus, Roma missum, accepit singulari benignitate: cum denique disceptari causam Societatis palam voluit.

Blesas venerat tertio Idus Septembres anni MDXCIX. Ibi, audiente ipso, et delectorum procerum consessu, Pontificius Nuncius primum, deinde antistes [Note: 49. Causa. Societates coram Rege disceptatur.] Arelatensis, nomine Pontificis Maximi; postremo P. Magius, nomine Claudii Aquavivae, pro Societate dixerunt. Mandatum Laurentio Magio Praepositus Generalis dederat, ut beneficii nomine restitutio Societatis a Rege Christianissimo peteretur: sin autem id minus impetrari posset, tum eundem obtestaretur, saltem ut objecta nobis crimina diluere liceret. Rex, quae dicebantur, audivit solita facilitate: quoniam tamen discessurus Parisios cum aula universa propediem erat, videri sibi dixit causae decisionem in eum differendam esse locum, ne nulla ratio Parisini senatus habita putaretur. Sub haec certior factus, quam acriter Claudius Aquaviva suos objurgasset, qui Bliterensibus ac Lemovicensibus fecerant

spem collegii, utque illos inde omnino facessere, nec movere quidquam aut moliri absque regio nutu jussisset, rem gratissimam habuit, idque ipse Praeposito Generali per litteras significavit. Postquam ventum est Parisios, jussit ut apud Cancellarium convenirent Kalendis Jannarii anni MDC. omnes curiae praesides cum Villaregio, necnon advocati regii Lagullaeus, Servinus, et Marionus. Adesse Princeps senatus non potuit impeditus valetudine. Verba fecit Cancellarius. Quam cordi et curae esset Pontifici restitutio Societatis exposuit, qui mittendis legatis, scribendis epistolis, beneficiis in regem conferendis, eam rem unam enixe postularet. Cum possent praesules Mutinensis et Arelatensis ita regii matrimonii causam cum Societatis causa conjungere, ut neutra sine altera conficeretur; tamen datum id fuisse Regi, ut quae causa ipsum spectabat, priori loco et quidem sola tractaretur; posterior, quae ad Pontificem pertinere videbatur, regiae permitteretur benignitati, ut beneficium datum Summo Pontifici eo gratius foret, quo liberius. Si quid Rex in Societate reprehenderet, id emendari posse: praesto esse vadem idoneum, Summum Pontificem, qui pro ipsâ sponderet, fidemque suam interponeret: adesse P. Laurentium Magium, Roma idcirco missum, virum notae prudentiae ac probitatis, per quem componi et transigi, quodcumque [Note: 50. Eadem agirur in senatorum et procerum consessu] videretur, facile posset. Eadem Villaregius affirmabat. Servinus declamare contra Societatem, pro more occoepit, multum reclamante regio procuratore, ac palam profitente, se neque in Societatis exilium, neque in P. Guignardi supplicium consensisse. Praeses Seguierus, vir egregia in regnum et religionem fide, ut molestam abrumperet contentionem, ac decisionem causae adversariis eriperet, censuit, quoniam decretum a senatu Parisiensi latum fuisset in eo negotio, annuente Rege; necessarium videri ut Rex litteras ad eum daret, quibus ipsum faceret de sua voluntate certiorem. Itum est in ejus sententiam. At soluto consessu idem Seguierus Cancellario et Villaregio vehementer auctor fuit, ut negotium nequaquam fenatui permitteretur, sed illud ipsimet transigerent cum Rege. Is pergebat praebere spem optimam; laudabat Societatem, excipiebat Magium perhumaniter, excusabat moras, diu fundamenta jaci dictitans, ut staret firmius quod superexstrueretur. Sustinendum paulisper, dum offensiones nonnullorum lenirentur et odia mitescerent: consilii non esse, vim atque auctoritatem regiam adhibere: id neque temporibus consentaneum, neque ipsi Societati tutum. Eadem per suum Romae oratorem Pontifici renunciari jussit, ejusque mentem exquiri de modo restituendae Societatis, et quibusdam conditionibus, quas edicto restitutionis apponi cupiebat.

Cum nihil interim confici P. Laurentius Magius videret, imo rem longius in dies extrahi, de repetenda Italia cogitavit. Verum Claudius Aquaviva satius esse duxit, ut bonâ Regis veniâ, parumper aula decedens, collegia Galliae, quae inspicienda ipsi restabant, inviseret; sic honestiorem fore illius in Gallia moram, nec ipsis collegiis mediocriter profuturam. Ut libentius in Gallia Magius resisteret, fecit adventus Mariae Medicaeae, quae desponsa Henrico Magno uxor, contendebat Lugdunum, cum Cardinali Aldobrandino, regiarum nuptiarum futuro conciliatore: cui Societatis negotium Clemens impense commendaverat. Nihil proclivius videbatur, quam ut in publica gratulatione aliquid Cardinalis obtineret; praesertim nobis, ut prae se ferebat, addictissimus. Sed ille a Magio Lugduni salutatus, respondit se a Pontifice missum de pace inter Henricum et Sabaudiae Ducem componenda: id si feliciter cederet, tum causam Societatis curae sibi fore: quod si commodare nihil nobis posset, facturum certe ut non incommodaret. Maerentem his auditis Magium erexit Mariae Medicaeae singularis et avita [Note: 51. S. Maria Magdalena de Pazzis restitutionem Societatis commendat reginae.] in Societatem benevolentia; quam auxerat non vulgaris commendatio Mariae Magdalenae de Pazzis, Virginis Carmelitanae, jam tum florentis eximia opinione sanctitatis, quam coelitum honoribus postea Clemens IX. Pontifex Maximus decoravit. Eam Regina discedens cum viseret Florentiae, ac tria potissimum ejus apud Deum precibus impetranda postularet; tria vicissim a Regina virgo flagitavit, quae pro sua apud Regem auctoritate et gratia conficeret; quorum primum illud ac praecipuum erat, ut Societatem Jesu revocandam in regnum curaret;

subjunxitque nihil ab ea Numini gratius, vel Galliae utilius, praestari posse: quod illa se facturam, quantum consequi posset, recepit.

Haec ad Magium perlata senem optimum bona spe impleverunt, quam Villaregius quoque confirmavit, Regis benevolentiam recentibus nec obscuris declaratam signis ostentans, ejusdemque commendans prudentiam, qui perspectis, ut erat sagacissimus, suorum voluntatibus, rem nondum maturam judicaret. Magii spem cumulavit Henricus ipse, cum ejus consilium de Italia nondum repetenda laudavit, ac nonnulla quaesivit de instituto Societatis, ut solebat. Quo in sermone cum injecta mentio fuisset de haereticis ad veritatis cognitionem adducendis, [Note: 52. Henrici IV. de ratione revocandorum ad Ecclefiam haereticorum sententia.] significavit optare se ut id fieret sedate ac leniter: praeterquamquod enim ita comparatus esset, ut lenitatis partes libentius amplecteretur, sibi praeterea dicebat rationem hanc profecisse ad errorem multis evellendum, blande hortando ut qui se antea secuti errantem fuissent, revocatum in viam sequerentur. Itaque facturam optime Societatem, si publicis in sermonibus ac privatis comitatem adhiberet, abstineret a conviciis, imo ab ipso haereticorum nomine, quod in contumeliam vulgo accipiebatur: parceret operosis et molestis concertationibus; id urgeret maxime ac doceret, ubinam vera reperiretur Ecclesia; hoc enim demonstrato cetera prona esse. Ad extremum, Arcessam vos, inquit, Lutetiam: ibi omnia componentur: ac primo quidem eorum qui restiterunt in Gallia incolumitati consulemus; deinde sensim, prout isti se in officio continuerint, statuemus de aliis. Digressus a Rege Magius anno MDCI. Aginnum pervenerat, cum eundem Henricus in aulam revocavit: utque Lutetiam attigisse cognovit, fractum itinere, ac febri conflictatum, misit primarium ex interiore consilio senatorem, qui suis verbis salutem illi, ac muneris quidpiam, impertiret. Post paulo ipsi renunciavit certum sibi ac fixum tandem esse Societatem in regnum suum reponere; nihilominus, ut rem clam haberet, imperavit, donec responsum a Pontifice Maximo perlatum esset super certis hujus negotii conditionibus, de quibus Clementem duxerat admonendum. Eas Pontifex Praeposito Generali examinandas tradiderat.

Dum Roma litterae perferuntur, Henricus contulit se Divodurum Mediomatricum ineunte anno MDCIII. ut oborta quaedam inter cives et arcis praefectum dissidia conciliaret. Varennaeus, unus e proceribus regi carissimus, et nostri cum primis studiosus, regium comitatum parumper praegressus, auctor nobis fuerat ut per eam occasionem ad Regis pedes advoluti, ei denuo pro restituenda Societate supplicaremus. Missus igitur a Visitatore Magio, qui morbo praepeditus [Note: 53. P. Ignatius Armandus Regem Metis transeuntem opportune alloquitur.] Dolae in Burgundia tenebatur, P. Ignatius Armandus, Provincialis; et per eundem Varennaeum ad Regem admissus, egregiam pro Societate orationem habuit. Ea Rex vehementuis commoveri visus dolere se dixit, quod illata nobis damna nondum sarciri potuissent. Efficiam tamen, inquit, ut damni gravitatem beneficii nostri magnitudo compenset. Mox, veluti deposita majestate Provincialem et Patres, qui cum illo aderant, rogitare familiariter multa coepit de Societate, de illius legibus et institutis: quam multi essent in ea concionatores egregii; annon ceteris Cotonus praestaret. Respondit Armandus Cotonum, ubicumque verba faceret, auditores attentos nancisci et benevolos, addiditque, occasionem prudenter captans, nihil Societati, nihil ipsi Cotono posse gloriosius accidere, quam si Rex aures illi praebere dignaretur. Ego vero, inquit, et lubens; valde illum mihi Lediguerius, licet haereticus, laudavit. Curabis ut Parisios veniat quamprimum: ibi de negotiis vestrae Societatis disseremus.

[Note: 54. Rex P. Petrum Cotonum evocat in aulam, et concionatorem suum esse jubet.] Quarto post die Provincialem ejusque socios in intimum conclave abducens, admonuit, ut animis excubarent; circumspicerent omnia caverentque; intentos enim esse in ipsorum dicta factaque multorum oculos. Mox nonnulla, quae ad se delata erant, indicavit. Quibus Patres abunde cum respondissent, obtrectatorum insidias et malas artes liquidius perspexit, animumque induxit, omni abjecta cunctatione, exequi quod antea destinaverat; ac subeuntem P. Cotonum complexus, cumque illo diu collocutus, ita viri candorem, probitatem ac prudentiam adamavit, ut jam tum illi se se suavioribus ac sanctioribus vinculis

devinctum senserit, quam quae fidelem subditum Principi solent obstringere.

Juvat insignem hunc virum, de quo saepe nobis incidet mentio, distinctius cognoscere. Natalis illi annus MDLXIV: patria Neronda, oppidum Segusianorum, sive Forensium, in agro Lugdunensi; pater Guichardus Cotonus, regiam in eodem oppido praefecturam gerens, a Societate nostra et nomine vehementer alienus, haud aliam ob rem, quam quod illi Ordini religioso, ut olim surgenti Ecclesiae, ubique contradiceretur. Itaque, cum filium in vicina Societatis collegia mittere, litterarum causa, facile posset, eum Parisios ab se se longius ablegavit, Ibi certo illum magistro in disciplinam tradidit, qui tenerum adolescentis [Note: 55. Quaedam de P. Petro Cotono.] pectus odio Societatis penitus imbueret; quod facillime est consecutus: acciditque ut Cotonus aliquando in collegii nostri aream ingressus, et aliquot e nostris obvios nactus, subito refugerit, seque tanquam gravi, propter illorum conspectum occursumque, scelere obligatum confestim apud sacerdotem accusaverit. Ceterum nihil erat illo in omni vitae parte emendatius: Candida et liberalis indoles, quam oris nativus lepos indicabat: eadem ad pietatem propensa; eo usque pudoris amans, ut licentior vocula ingenuo rubore frontem pingeret: acre ingenium; eruditio, pro aetate, non vulgaris; promptus et vividus animus, at sui potens, et nulla cupiditate mala implicatus. Talis ad summa quaeque, adolescebat Cotonus, cum in patriam illum morbus Lutetiâ revocavit. Confirmata valetudine missus a parente est Avaricum Biturigum, operam ibi daturus juri civili, doctore Jacobo Cujacio, Jurisperitorum ea tempestate clarissimo. Primum illud adolescenti prudentissimo curae fuit, amicum ut eligeret a suis moribus minime abhorrentem, solatium et munimen adversus licentiam juventutis. Plane ipsi ceteris in rebus simillimum fortunata sors obtulit, hac una dissimilem, quod Societati nostrae tantum favebat, quantum eandem Cotonus aversabatur. Neque illi hoc amicus identidem non objectabat, sed urbane tamen et comiter; admonens et rogans videret etiam atque etiam, ne graviori scelere se obstringeret, qui aleret conceptum in homines parum sibi cognitos odium. Perculit ea Cotonum ratio, praesertim jam progressum ad eam aetatem, ut praeceptas opiniones deponere per se posset. Sed multo magis commotus est, cum invitatus ab amico, dudum adscripto inter sodales B. Virginis, ut sodalitii sacellum dedicatum Deiparae, neque inornatum, viseret; sensit se incredibili quadam pietatis suavitate perfundi, ac paulatim obliterari pristinam imaginem, ac speciem deteriorem Societatis, quam ejus animo institutio puerilis impresserat.

[Note: 56. Quomodo vocatus a Deo ad Societatem.] Restabat ut quispiam auctoritate et eruditione praestans evelleret nonnullas de nobis suspiciones quibus eum parens imbuerat. Hoc vero cumulatissime perfecit, qui conciones per Quadragesimam Avarici tunc habebat in templo principe P. Petrus Vela: cujus sermone probus adolescens, praeterquamquod praejudicatas opiniones exuit, succensus etiam est desiderio rerum coelestium, ac vitae perfectioris. Ad eam vocari se divinitus cum intellexisset, Societatem nostram amplecti non dubitavit, eamque demum ingressus est Taurini, quo ad plenius cognoscendum jus civile, parentis jussu concesserat. Aronam inde, prope Mediolanum, tirocinii ponendi causa profectus, diuturnum cum parente certamen sustinuit, filium repetente, ac Reginae ipsius auctoritatem, cujus in aula insignem obtinebat locum, interponente. Illo demum victo, Cotonus Mediolanum petivit, philosophiae ut studeret, quam Lutetiae tantum degustaverat. Vercellis litteras politiores anno docuit: theologiam auspicatus erat Romae, cum P. Laurentius Magius e Gallia rediit in Urbem. Is vetere amicitia cum Cotoni parente conjunctissimus, petenti, tandemque placato, videndum filium, uti promiserat, concessit. Venit Lugdunum Cotonus, ubi ejus pater gravi morbo conflictatus extremum spiritum, in amantissimi filii complexu laetus edidit. Substitit ipse Lugduni ad studium, theologicum absolvendum, tantamque ad arcana subtilioris doctrinae introspicienda facultatem prae se tulit, ut inter primos divinae scientiae doctores fuisset brevi numerandus, nisi pariter emicuisset in eo admirabilis ad dicendum indoles, ex qua major ad religionis decus et praesidium, ut erant ea tempora, utilitas sperabatur.

Itaque sacerdotio initiatus anno MDXCII. quotidianas conciones in Lugdunensi aede S. Pauli habuit, approbatione omnium secundissima, per Adventum, itemque per Quadragesimam. Hoc ipsum Avenione triennio deinceps toto praestitit; quo tempore ad gravissimum divini verbi praedicandi laborem accessit alius, postulante Archiepiscopo, non levis, explicandi morum officia, et conscientiae [Note: 57. Ejus primae cum haereticis dimicationes.] quaestiones. Tantus ad eum concursus fiebat, ut scholae angustiis multitudinem audientium non capientibus, utendum templo pro schola fuerit. Eâ digressum excipiebant alii cives ex aliis, modo responsa privatim de suis rebus petituri, modo sciscitantes de religione controversisque Fidei capitibus. Nam eae tum calebant in Gallia disputationes; et aditus ad Cotonum faciles praebebat omnibus ejusdem urbanitas, tanto illustrior quanto majore ingenii et eruditionis florebat famâ. Sic Rebellum, Calviniani agminis antesignanum, reduxit ad catholicorum castra, in quibus deinde multa et praeclara stipendia pro veritate fecit: Sic plurimorum pertinaciam, antea indomitam, ratione ac lenitate fregit. Ejus nomen cum in dies latius increbresceret, accitus fuerat Gratianopolim, anno MDXCVIII. exeunte, ut exultantem Calvini ministrorum audaciam compesceret. Vix ingressum adoriuntur diu noctuque catervatim; magis negotii facessendi causa, quam studio cognoscendae veritatis. Satisfaciebat omnibus tamen incredibili comitate; nec ipsos voce tantum, sed scriptis libellis erudiebat, insectabatur, cruciabat. Ergo via breviore molestum hospitem excutiendum rati, submittunt sicarium, qui remotis arbitris, per causam petendi consilii, ad Cotonum intromissus, involat in fauces ex improviso, easque elisisset, nisi ad clamorem accurrentes vicini, nefariam vim prohibuissent, ac percussori manus injecissent. Impium caput merito mactandum supplicio judicibus permittere promptum erat: satis habuit imitator Christi praeclarus admonere hominem sceleris, innoxiumque dimitti jussit. Idem rediit aliquanto post, sed alio consilio. Nam ad Cotoni pedes procidens, manantibus lacrymis, crimen cum haeresi detestatus, salutem sempiternam ab eo quaesivit, de cujus nece conjuraverat.

Sed nihil aeque caeci gregis ductores caecos male habuit, atque familiaris consuetudo et amicitia, sanctissime colligata per idem tempus Cotonum inter et Franciscum de Bona, Ducem Lediguerium, praepotentem tunc dynasten, regium in Delphinatu praefectum, ac postea regii stabuli Comitem. Ille, quamquam haeresim profiteretur, catholicae nihilominus doctrinae praeconem tam constanti fama celebratum audire pridem gestiebat. Ne vero suis doctoribus moveret stomachum, si palam nostro sacerdoti concionanti daret operam, occultum iter, a suis [Note: 58. Ducem Lediguerium sibi et religioni conciliat.] aedibus in aedem sacram pervium, duxit. Ibi concionem invisus et inobservatus auscultabat. Neque se tenere diu potuit, quin concionatorem, spretis sectae rumoribus, arcesseret, ejusque humanitate ac sapientia captus, totum se illi dederet, ac porro Societati: ad quam restituendam unus omnium vel maxime allaboravit, Henricum IV. apud quem praecipuas gratiae partes obtinebat, dedocendo, eique P. Cotonum commendando. Neque minorem vicissim ex amicitia sermonibusque viri apostolici fructum ipse tulit; agnita tandem veritate, ad quam tunc intelligendam nondum satis purgatas ab ambitione et malis cupiditatibus aures afferebat. Cotonum igitur et proborum favore, et odio ac pavore improborum tota jam notum Gallia, Rex audire vehementer cupiebat; verebatur nihilominus ne, ut plerumque fit, aula in eo probando a provinciis dissidênet. Sed affectus fuit ingenti gaudio, cum concionatorem suum non modo respondere vidit aulicorum expectationi, verum etiam fama ipsa majorem esse. Usus opportune benevolentia Regis Cotonus, tam sapienter et accurate negotium revocandae Societatis egit, ut Rex aegre moras ferret. Eas denique sustulerunt Clementis ad eum litterae, perlatae Lutetiam anno MDCIII. ineunte Sextili, quibus Pontifex et agebat gratias de rebus pro Societate gestis, et obsecrans ut operi tanto manum ultimam adderet, potestatem faciebat Apostolico Nuncio et Patribus, quos apud se Rex haberet, transigendi ejus arbitratu negotii. Henricus ad lustrandam Normanniam Rotomagum profectus, edictum de restituenda Societate

ibi promulgari jussit. His conceptum verbis erat, ut ex Gallico ad [Note: 59. Edictum regium de revocanda Societate.] verbum expressimus.

HENRICUS Dei gratia Franciae et Navarrae Rex, praesentibus ac posteris salutem. Notum facimus nos, precibus Summi Pontificis de restituenda in hoc nostrum regnum Societate IESU, obtemperare cupientes, aliisque gravibus et idoneis causis impulsos, concessisse et concedere per has litteras, nostra manu obsignatas, peculiari [Note: A. C. 1603. Soc. 64.] nostro beneficio, pro regia potestate et auctoritate, omnibus ejusdem Societatis IESU hominibus facultatem manendi residendique in iis locis ac domibus, quas in hoc nostro regno nunc obtinent, nimirum in urbibus Tolosana, Auscitana, Aginnensi, Ruthenensi, Burdigalensi, Petrochorensi, Lemovicensi, Turnonensi, Aniciensi, Albenacensi, et Biterrensi. Praeterea, in gratiam ejusdem Summi Pontificis, pro singulari nostro in eum studio, iisdem concessimus ut repetant incolantque nostras urbes Lugdunum ac Divionem: et praesertim habendam ipsis tradimus domum nostram Flexiensem, in agro Andegavensi, ut iis in locis collegia sua et domicilia instituant, iis tamen, quae sequuntur, conditionibus adhibitis.

I. Ut ne ipsis liceat collegium ullum aut domicilium collocare in urbe qualibet nostri regni, aut ullo ditionis nostrae loco, absque nostra peculiari facultate: utque si secus faxint, irritum ac nullum sit, quodcumque beneficii per istas litteras ipsis concedimus. II. Ut quicumque ex eadem Societate IESU nostro in regno versabuntur, necnon eorum rectores ac praesides, indigenae sint Galli, neque ullis alienigenis in eorum collegiis ac domibus locus esse, nisi annuentibus nobis, possit. Quod si exteri nunc ibi morentur, se post tertium ab his litteris promulgatis mensem in patriam recipiant. In eo tamen alienigenarum numero minime comprehendi declaramus oriundos ex urbe vel Comitatu Avenionensi. III. Vt ex eadem Societate unus aliquis adsit in aula nostra, e Gallia oriundus, idemque spectatae inter suos auctoritatis et fidei, quo utamur concionatore, et pro suis sodalibus, si res ferat, sponsore ac vade. IV. Ut omnes in Societatem cooptati, qui jam in regno nostro degunt, aut in eam deinceps ibidem cooptabuntur, jurent apud regios locorum ubi versabuntur praefectos, in haec verba: Se nihil facturos aggressurosve, quod obsequio nostro, paci publicae ac tranquillitati regni obesse possit, nulla re penitus excepta. Quod quidem jusjurandum rite dictum, ac legitima auctoritate perscriptum, iidem nostri magistratus deferendum curabunt ad regni cancellarium: ac si quis eorum qui modo Gallium incolunt, vel in eam postea devenient, dicere sacramentum ejusmodi recusaverit, huic in regno nostro consistere nefas esto. V. Nulli ex eadem Societate, seu vota simplicia tantum, sive alia ediderit, fas sit res ullas non moventes acquirere in regno nostro, emptione, donatione, aut alio quocumque modo, absque, nostro permissu. Item nemini ejusdem Societatis adire liceat ullam hereditatem, sive in directo sive in transverso gradu, quemadmodum ceteris religiosis viris vetitum est. Quod si postea nihilominus dimittantur ab eadem Societate, illis fas erit in suorum bonorum possessionem reponi. VI. Nefas sit Societati ulla bona non moventia accipere ab iis quos sibi postmodum aggregabit: sed ea pervenient ad ipsorum heredes, aut eos quibus impertienda tirones judicaverint ante suum in Societatem ingressum. VII. Iidem Societatis IESU religiosi legibus regni nostri in omnibus et ubique tenebuntur; et jurisdictioni magistratuum eatenus erunt obnoxii, quatenus eidem ceteri ecclesiastici et religiosi sunt subjecti. VIII. Non licebit iisdem quidpiam ret sacrae vel profanae efficere aut moliri, quod adversetur juri praesulum, capitulorum, parochorum, universitatum, aliorumque Ordinum religiosorum nostri regni; verum jure communi stabunt. IX. Nec ipsis fas erit concionari administrare sacramenta, etiam confessionis, aliis praeterquam suis, nisi annuentibus Episopis, quorum in dioecesi sunt tres supremi senatus, Tolosanus, Burdigalensis, et Divionensis, a quo triplici senatu jura petunt urbes, in quas hujus edicti beneficio restituuntur. Neque tamen haec Societati facultas ab Episcopis dabitur ibi, ubi jus dicit senatus Parisiensis, praeterquam in urbibus Lugduno et Flexia, in quibus residere, ac sua obire munia poterunt, ut in aliis locis, in quae sunt restituti X. Ut vero in collegiis ad quae revocantur, et minoribus domiciliis, quas residentias vocant, ipsis suppetat unde alantur, permisimus ac permittimus, ut annuis reditibus ad fundandas domos attributis

frui possint: ac si qui forte essent in eorum bonorum possessionem vel custodiam ingressi, redhibere ipsis omnia de integro ac reponere compellantur.

Itaque mandamus dilectis ac fidelibus consiliariis nostris, et magistratibus nostri senatus Parisini, ut edictum hoc in tabulas publicas referant; ratum haberi, legi, et promulgari jubeant: dentque operam, ut sublatis omnibus impedimentis, beneficio nostro plene ac pacate Societas IESV perfruatur. Sic enim nobis placitum. Ut porro sua istis litteris auctoritas et vis in perpetuum constet, his apponi sigillum nostrum jussimus, salvo in aliis jure nostro, et alieno in omnibus. Datum Rotomagi; mense Septembri, anno salutis MDCIII. regni nostri quintodecimo.

HENRICUS.

Has conditiones additas edicto Rex voluit, sive nonnihil indulgens pristinis [Note: 60. De conditionibus Edicto appositis.] suspicionibus; sive ut quibusdam satisfaceret, quorum odia in Ordinem nostrum incensa leniri posse hac severitate confidebat; donec ea vel restingueret auctoritate, vel arte sopiret. Interim plerisque ista restituendae Societatis ratio non parum displicebat. Contendebant ejusmodi conditiones cum aequitate ac Societatis fama pugnare; plerasque etiam publicae utilitati adversari. Quare censebant rogandum Regem, ut pro sua prudentia consideraret, nullam a nobis exstitisse causam, cur suo beneficio non integro et omnibus numeris absoluto frueremur. Quod si fixum illi ac deliberatum foret istas conditiones retinere, saltem iis adhiberet aliquem modum; maxime vero, quae contra nos in senatu Parisiensi acta fuerant, rescinderet; aut alia ratione aliqua Societatis innocentiam declarandam curaret. Pugnabat in primis Claudias Aquaviva, ut jurisjurandi praestandi lege Societas Gallicana solveretur: necnon caput illud declarari cupiebat, quo praecipiebatur ut staremus jure communi, similiter atque aliae religiosorum familiae: item explicari, quo pacto facultas audiendarum confessionum, et habendarum concionum ab Episcopis postulanda esset. Alii accipiendas quoquo modo conditiones arbitrabantur, freti Regis humanitate, quae spem perficiendi et cumulandi beneficii certissimam faciebat. Objiciebant etiam metum gravioris mali, si Regi mos non gereretur. Huc accedebat, quod easdem conditiones Pontifex non omnino improbasset, cum illi Regis nomine oblatae fuissent, et ejus censurae arbitrioque permissae. Aiebant Regem, quod statuisse durius videbatur, fecisse temporis causa; mitigatis paulatim offensionibus res nostras in pristinum statum ab eo plane reponendas: auditum illum saepe cum diceret plura se in Societatis gratiam anno uno, quam superiores Galliae Reges annis triginta, perfecturum. Non posse a nobis detrectari, nec vero debere juramentum fidelitatis, quod regii tot praefecti, tot magistratus, et publicorum munerum administri, passim quotidie praestate consuevissent: non alia re certius ac validius delendas hominum suspiciones, qui nos alii Summis Pontificibus, alii Regibus Hispaniae, ineluctabili voto sic addictos putarent, ut in Principum aliorum verba jurare non auderemus: periculum esse ne ingravescerent illae suspiciones, si dicere sacramentum hoc abnueremus; neve tota Societas, tanquam perduellium agmen, e Gallia radicitus exscinderetur. Quod spectat ad bona immobilia, nequaquam a Rege possessionem illorum interdici, sed, se inscio: nec arceri omnes alienigenas, sed probatos et cognitos admitti, ex iisque duodecim, quos P. Cotonus designaret, in regno jam retineri. Porro ad Societatis prudentiam pertinere, atque adeo paupertati quam profitetur magis esse consentaneum, ut ne acciperet collegia, nisi essent tam probe a vectigalibus instructa, ut carere possent adventitiis ejusmodi bonis, praesertim iis quae a novitiis importantur. Quod attinet ad audiendas confessiones, et alia Societatis nostrae munia, declaravit Henricus, post acceptas Cardinalium Aldobrandini et Ossati, ac Praepositi Societatis, litteras, mentem suam esse, ut omnia secundum concilii Tridentini leges administrarentur: ut eodem quo ceteri Ordines religiosi jure essemus; in iis videlicet, quae pertinent ad civilem disciplinam; ita ut nihil detrimenti privilegiis nostris afferretur. Hoc ipse palam est professus; ac Romam perscribendum curavit: addiditque jurisjurandi lege solvi posse illos e nostris, qui deinceps in Galliam succederent. Eâdem humanitate rescripsit ad P. Claudium Aquavivam, Societatis Praepositum: nec Patres qui secum

erant, cessabat leniter admonere ut quiescerent; ut sibi omnia permitterent; agerent modo quod vellet, se postea quod ipsi vellent, acturum.

[Note: 61. Henrici IV. studium erga Societatem. Aulici vox de illa.] Sane regalis benevolentiae illustriora nobis in dies dabat signa. P. Cotonum et alios arcessebat frequens, cum iis familiariter colloquebatur, multa de religione sciscitans, multa de Societate, cujus leges et mores explicari sibi singulatim volebat. Acciditque aliquando, cum apud Carthusianos, in eorum coenobio, quod Burgifontem vocant, prandêret, ut a coenobii moderatote percontaretur quid discriminis inter Carthusianorum et Societatis institutum intercederet. Respondere paulisper cunctantem coenobiarcham nobilis, qui adstabat, adolescens cum bona Regis venia, occupavit, et, Hoc inter utrosque discrimen est, inquit, quod Carthusienses carne spiritum; Patres Societatis, spiritu carnem domant: quae responsio Regi ac toti aulicorum coronae plurimum arrisit: ac multa in laudem amborum Ordinum, probante Rege, dicta. Nemo enim de fama Societatis palam detrahere jam audebat, quin Rex patroni partes continuo susciperet, ac malignitatem obtrectatoribus in os exprobraret. Cumque per eos dies editus liber fuisset, jactari solitis in nos conviciis refertus, vocato cancellario perquiri auctorem, et ne quid ejusmodi unquam vulgaretur edici jussit.

Regis erga Societatem voluntate cognita, civitates amplius viginti, quasi liberas [Note: 62. Rex edictum suum comprobari a senatu Parisino jubet.] habenas nactae, collegia flagitarunt: ipsi Parisienses, pro suo recuperando praefectum urbis ad Regem allegarunt. Eorum vota differre visum est usque dum senatus Parisiensis regium edictum de Societate restituenda, consueto ritu in tabulas publicas referret. Moris enim est apud Gallos, ut edicta regia vulgo habeantur a senatu Parisiensi rata, nec antea vim suam censeantur obtinere. Ac licet Rex per sese, aut de consilii sanctioris sententia, decernere quod libe at possit, ne tamen Henricus hanc iniret viam, magnis curiae Parisinae, ac praesertim senatus: Principis erga se promeritis impediebatur. Hunc igitur V. Kal. Nov. cum aliis aliquot accitum, de nostri postliminii decreto comprobando admonuit, utque de hoc negotio primum ageretur, cum ad solita fori munia, transacto justitio, senatores reditent, praecepit. Patres Societatis JESU revocare, inquit, decrevi; vestrae sunt partes voluntati meae suffragari: fecit vestrum erga me studium eos ut regno pelleretis: idem studium faciat, eos ut mecum restituatis. Expendi omnia diligenter: multa quotidie de illis falso in vulgus jactari cognovi: leges, disciplinam, et constitutiones piae istius atque eruditae Societatis perspexi. Magnas attulit Hispanis, Germanis, Italis, Orbi toti, utilitates: afferet Gallis non minores: ne quid ab illa oriatur mali, providebo. Ad haec senatus Princeps: Equidem, Rex, inquit, non possumus, quidquid statuas, non aequi boni consulere: nihilominus obtestamur ut considerare ne pigeat... Parantem plura dicere interpellavit Henricus, et, Video, subjecit, quid vos moretur: incolumitatis meae cura, deinde vestra in Parisinam Universitatem benevolentia. Quod nostri geratis curam, gratum est: at ille, qui poenam nuper luit, parricida neque fuit e Societate, neque Societatis doctrinam aut mores accusavit. Universitatis splendorem non obscurabunt Patres, at illustrabunt. Consultius judicavi habere illos obsequentes et amicos, quam infensos. Multa in hanc sententiam, pro nativa eloquentia et majestate graviter; pro Societatis fama perhonorifice, disseruit: nihil contra hiscere tunc auso senatus Principe. Tamen adduci non poterat, ut edictum Rotomagense sanciret; donec regiis qua minis, qua pollicitationibus victus, oravit saltem ut sibi, quae in Regis ipsius rem ac publicam esse viderentur, liceret coram libere proponere.

[Note: 63. Senatus Principis oratio contra Societatem, coram Rege.] Igitur pridie Natalis Domini magno et ambitioso praesidum, senatorum, advocatorum comitatu procedit in regiam. Verba facit per semihoram, oratione meditata, et omnibus fucata pigmentis, cui vim ac pondus addebat oris dignitas, vocis contentio, innatus dicendi lepos, quo valebat plurimum. Exposuit artificio singulari quaecumque in Societatem invidiose dicta et ficta vel meminisset ipse, vel eidem amici accurate conquisita suggesserant; privata demum Regis commoda publicis apposite remiscens, nihil omisit quo ejus animus odio incendi, et a revocanda Societate deduci posset; adeo ut qui aderant e proceribus, nobis dediti,

expallescerent, ac Regem, quamvis acute, et subito respondendi laudem sibi, nec temere, vindicaret, posse contra senilis et exercitatae facundiae robur consistere diffiderem. Tum ille, omnibus ad audiendum arrectis, breviter se colligens, coepit Principis senatus orationem a principio resumere; ac singillatim, quod cuique capiti respondendum erat, tam accommodate, tam eloquenter subtexuit, ut eum non modo pugnandi vincendique, sed etiam optime dicendi artem callere, coetus omnis principum et antistitum, plausu laetitiaque gestiens, fareretur. Auditus est perdiu summa omnium attentione; neque solum ejus sententias, sed ipsa etiam verba plurimi exceperunt, et in patrium quisque sermonem exteri non pauci converterunt.

[Note: 64. Hanc refellit ipse Rex, et Societatem de objectis criminibus purgat.] Laetari se dicebat cura, quam pro se et regno suo gereret senatus: perspecta sibi esse omnia, quae tam operose allata modo fuerant, et a multis annis expensa, suisque momentis librata; sed aliam esse fori, aliam regni administrandi, quam ipsi nescirent, rationem. Ambitionem objectatis, inquit, hominibus Societatis; quos adeo non aucupari dignitates constat, ut sibi earum aditum peculiari voto praecludant. Nam si suspicionem arrogantiae nomen JESU, ipsis ab Ecclefia concessum, praebet, quid aliis quibusdam religiosis Ordinibus fiet, qui nomen Sanctissimae Trinitatis usurparunt? Damnatos et rejectos a Sorbona dicitis: at, quos Sorbona vetus, aemulatione quadam, aut ignoratione illorum instituti, rejecit; non rejecit nova, imo illorum eruditioni meritam laudem tribuit: eorum vero docendi agendique rationem tandiu, credo, Universitas Parisina non probabit, quandiu scholas illorum florere ac frequentari cernet. Porro nullius aeque interest eos revocari, atque Lutetiae; secum enim revehent numerosam pubem, quae ipsos, licet vetantibus edictis vestris, ultra Galliae fines sectari non cessat. Toleratos duntaxat hactenus in Gallia fuisse narratis: faxo jam ut auctoritate publica, edictis meis, vestrisque decretis, jure civitatis, regni, et Universitatis donentur: idque mihi ac temporibus meis singulari Superûm beneficio reservatum laetor.

Atenim seditiosum genus hominum est, ac Regibus suis infestum: foederatorum enim partes contra meam rem amplexi sunt. Fuit haec injuria temporum et calamitas: errore lapsi sunt, ut multi; et levius quam multi: conscientia et religione ducebantur. Sed confido fore, idque meis beneficiis perficiam, ut ipsos mihi deinceps, partibusque meis habeam addictissimos. Neque vero ullius voti vinculis, ut jactant qui eorum ignorant leges, adstringuntur Hispano Regi; nec summi Pontificis in verba sic jurant, ut debitam suis Principibus ejurent fidem. Plurimum illis utuntur Hispani: sit ita sane; plurimum illis nos quoque utamur. Habet Hispania quod eos alliciat; cur Gallia non habebit? Refricatis terra Barrerii et Castelii facinora. Placet vestra mihi pietas ac solicitudo: Barrerium tamen nullus sacerdos Societatis confitentem de peccatis audierat: unus ex eadem Societate nos de hominis scelerato consilio admonuit; alter illum sempiterni supplicii denunciatione conatus est a parricidio deterrere. A Castello nihil fuisse illis objectum ipsimet luculenti testes estis: si quid enim compertum fuisset ejusmodi, nequaquam illud in decreto vestro tacuissetis, neque per vos inultum abiisset. Quod si tamen iste, quem afficiendum supplicio putavistis, aliquid in meum cogitavit caput; an aequum est omnes unius culpâ reos esse? an eorum, qui mea quandoque sunt secuti signa, furtis, latrociniis, flagitiis, teneor obstrictus? Ego vero et illi, et ceteris qui quid in me peccarunt, ignosco libens; atque ita mihi Deum esse propitium precor, ut omnibus placatus ex animo sum. Nolite haec vulnera, quae jam coierunt, ingratâ recordatione acerbare; publicasque pariter ac privatas injurias mecum oblivione voluntaria conterite: aut, si quorumdam ex hac Societate reprehendere maleficia libet, aliorum beneficia, non Gallorum duntaxat, sed etiam Hispanorum, ne omittire; quos meae cum Ecclesia reconciliationis causam omni studio promovisse non ignoratis.

Sed vos solicitat futuri metus: tranquillitas regni, pax academiarum movet. Doctrinam exitialem instillant juvenum auribus; eosdem ad se quacumque possunt via, et quidem lectissimos, pelliciunt: augentur opibus, funduntur in dies

latius, neque possunt explere avidam habendi plura sitim. De doctrina quaesivi diligenter: falso illis talem affingi, qualem praedicatis, vel hoc uno argumento patet, quod ab annis triginta, ex quo in Gallia docent, nemo unus e tanto adolescentum numero sit repertus, qui se hanc ab illis affirmet audivisse. Quidquod in illorum Societatem admissi nonnulli, atque omnium quae in ea geruntur probe conscii; deinde ab eadem dimissi, et ad haereticorum interdum transgressi castra; nunquam tamen hoc doctrinae pestilentis crimen ipsis imposuere. An credibile est eos, si quid ejusmodi cognoscerent, dissimulaturos, cum sint alioqui tam diligentes in colligendis undecumque probris, quibus dum Societatem onerant, suae defectionis infamiam levare contendunt? Atenim lectissimos adolescentes, excellenti praeditos indole atque ingenio, ad suum aggregant coetum. Et ego, cum militem scribo, lectissimum ac fortissimum quemque lego: neque vos vestrum in ordinem cooptaretis non lectissimos, nisi majorem aliquando gratiae, quam virtutis verae, rationem haberetis. Serpunt iidem ac sparguntur quotidie latius, penetrant in urbes, nec periculis aut difficultate ulla impediuntur quominus destinata perficiant. Laudo industriam: ad solium, tot periculis ac difficultatibus obstructum, non alia ipsimet via pervenimus. Qui opes illorum immensas carpunt, hallucinantur graviter: vix habebant quando solum vertere coacti sunt, annui census, tot in domiciliis, nummorum millia duodecim: ac ne quid in eam partem peccent, edicto meo cavi. Dicuntur interponere se in aliena negotia, etiam publica; cohibeantur: prodere arcana Regum consilia; ne cum ipsis communicentur. De illis resciam quantum mihi libebit: illi ex me nihil, nisi quantum mihi videbitur, andient. Ad extremum id observavi, cum primum agere de restituendis illis aggressus sum, duo prae ceteris hominum genera vehementius repugnasse: unum haereticorum; alterum ecclesiasticorum solutioris vitae: inde mihi fuit commendatior illorum doctrina et vita. Revocatos volui: cautio nostra erit ne quid ab iis publica res detrimenti capiat: haud paulo difficiliora gessimus.

[Note: 65. Senatus Parisiensis Regium edictum denique ratum habet.] Perculsus hac oratione Regis et constantiâ senatus Princeps cunctabatur nihilominus, ac diem ex die ducebat: donec intentatis gravioribus a Rege minis fractus, imperata demum fecit: et IV. Non. Jan. insequentis anni MDCIV. cui propterea Societatem restitutam nonnulli adscribunt, factum est senatusconsultum quo edictum Rotomagense rite comprobatum fuit. Mortuo per eos dies Arelatensi [Note: 66. P. Petrus Cotonus Arelatensem Archiepiscopatum saepius a Rege oblatum recusat.] Archiepiscopo, cum Henricus P. Cotonum illi subrogare omnino constituisset, Cotonus oblatas enixe non semel infulas modeste respuens, voti religionem qua tenemur ad honores ecclesiae recusandos, constanter objecit Regi, Societatis leges vehementer probanti, simulque praedicanti Patrum modestiam ac lenitatem, qui tam gravibus appetiti calumniis, de nemine secum expostularent, nec ullam ultionis cupiditatem prae se ferrent. His rebus magis accensus est, ut beneficium inchoatum perficeret. Itaque de collegiis in varias regni urbes inducendis, et ornandis cogitare serio coepit, praesertim de Flexiensi.

[Note: 67. Collegium Flexiense ab Henrico IV. fundatur. Divionense restituitur.] Est Flexia oppidum elegans in agri Andegavensis fertili tractu, eximia coeli solique salubritate, et amoenitate. Hic avita Henrici IV. domus visitur; aedificiis, sylvula, horto, cultissima et amplissima. Hanc Societati habendam anno MDCIII. dederat, eoque sunt profecti quatuor e nostris ad possessionem ineundam. In eodem collegio splendidissimum est molitus templum, ubi cor suum ac Reginae uxoris, obita morte, conderetur, et stata sacrificia pro utroque peragerentur: bibliothecam instruxit locupletem; certum ex aulica nobilitate numerum adolescentum assignavit alendum in collegio. Addere denique statuit probationis domum, nostris tironibus educandis, ut ex hoc uno Seminario doctorum virorum et religiosorum laeta soboles in omnem deinde Galliam spargeretur. Ut autem haec regalis academia coalesceret facilius ac frequentaretur, collegii Parisiensis restitutionem parumper differebat. Collegium Divionense, ante annos octo dissolutum, nobis ex edicto regio redditum est eo fere tempore, quo Flexiense surgebat. Quandiu hac illustrissima urbe caruimus, singulis prope annis missi fuere, communi totius Burgundiae consensu, legati ad Regem, qui Societatem repeterent. Edictum vero de illa revocata senatus Divionensis tanta benevolentiae

[Note: A. C. 1604. Soc. 65.] in Ordinem nostrum significatione confirmavit, ut ab ejus promulgatione solennem sit auspicatus diem, quo, post exactas forenses ferias, ad dicendum jus pro more se referebat. Illud etiam observatum fuit, absentia nostra mitigatos, qui alieniore a nobis erant animo; et palam esse professos, pristini temporis acerbitatem se omni officiorum genere deleturos. Neque intra voces benignitas illa stetit: aes alienum, quo diuturno et gravi premebamur, publica pecunia persolutum, aucta collegii vectigalia, ornatae scholae. Paene dixerim profuisse collegio cadere, ut sic resurgeret.

Per idem tempus P. Cotonus a Rege jussus urbes recensere, quae Societatis domicilia poscerent, trium et viginti nomina ipsi detulit. Nulla earum repulsam est passa; delectae quaedam illustriores, a quibus initium duceretur. Sic anno post discessum nostrum nono, antiquas in sedes restituta Societas, et novis etiam [Note: 68. Probrosa Societati pyramis eversa Lutetiae.] aucta est. Quae supererant pristinae cladis vestigia, paulatim abolita sunt. In primis erecta fuerat anno MDXCV. Parisiis ante valvas curiae, quod Palatium vulgo vocant, ingens e saxo pyramis, imposita quadratae basi, cujus lateribus statuae quatuor insidebant. In eam incisum exilii nostri decretum, et multa eo spectantia, legebantur oratione vincta numeris et soluta, quae antea recitavimus. Probrosam Societati pyramidem Henricus IV. everti jussit, Idib. Febr. MDCV. quamvis intercederent viri magnae apud ipsum auctoritatis, qui gravem inuri Parisinae curiae hoc facto maculam causabantur. Illud a Rege duntaxat nostri contendebant, ut marmoreae tabulae tollerentur, in quibus atroces calumniatorum naeniae, nullo senatus decreto sculptae fuerant. Hoc saltem orabant adversarii, ut everteretur noctu. Molem totam convelli Kex luce palam voluit.

Quamvis redditum nobis fuisset tertio Kal. Majas collegium Parisiense, nondum tamen erant apertae scholae, quarum ingenti desiderio civitas tenebatur, praesertim cum cerneret in aliis urbibus collegia Societatis numero discipulorum, pietate, et eruditione florere. In Rotomagensi mille septingenti numerabantur: mille ac ducentos Rhedonense; nec pauciores Flexiense recensebat, magna Henrici voluptate, qui collegium hoc nuper a se conditum celebrari laetabatur, eamque [Note: 69. Collegii Parisiensis scholae cur tardius apertae.] ob causam Parisienses scholas conticescere tantisper sinebat. Hoc ipse disertis verbis respondit Patri Antonio Barisonio, quem Praepositus Generalis Societatis in Galliam miserat, ut pristinam docendi Parisiis facultatem a Rege postularet. Suberat alia fortasse interior causa, ne videlicet Universitatem Parisinam, nostro in Galliam reditu afflictatam, gravius irritaret. Offensiones enim hominum, quae tunc in concusso recentibus bellis regno multae et graves erant, tractare leniter amabat, imperioque parcius et auctoritate utebatur. Nihilominus pro eo, quo flagrabat, haereseos debilitandae studio, dedit anno MDCIX. regium diploma, quo potestas fiebat uni e nostris theologis, in collegio Parisiensi, quaestiones Fidei, quas controversas vulgo vocant, explicandi. Sed academiae rector, hoc instaurandi collegii velut omine, atque aditu, perculsus, mtercessit. Causa in forum delata. Non defuerunt adversariis insignes patroni: et Cardinalis Perronius, rerum nostrarum ceteroqui studiosus, quia Regi ab eleemosynis erat, cujus muneris est regios professores nominare, moleste tulit hoc diploma se inscio impetratum, ac Regi significavit multos esse jam theologiae doctores Parisiis, quibus praeripi discipulos non conveniret. His rebus deterriti Socii Parisienses causam omittendam tam adverso tempore censueruut. Sed quod in scholis non licebat, hoc in templis, hoc in privatis congressibus factitabant; ac religionem omni contentione tutabantur, adeo ut haeretici palam dictitarent longe graviorem suis rebus plagam inflictam esse Jesuitae vel unius reditu, quam universorum exilio. Rex vere locutos sensit: nam Societatem magis in dies pernoscebat, ac laetus vidit oblatum sibi a P. Cotono indicem, in quo perscripta erant omnia vectigalia, et reditus singularum in Gallia domorum Societatis, ex quo perspici posset, quantum illi a vero aberrarent, qui persuasum habebant, immensas quasdam a nobis opes in Gallia possideri, et majores undique coacervari. Mihi vero, subjecit Henricus, vestrarum opum tenuitas non veniebat in dubium: sed valebit index ad eos, qui contra sentiunt, coarguendos: statimque ad circumfusam

procerum coronam conversus, integritatem Societatis ac modestiam laudare aggressus est.

Quo magis haec de nobis sentiret fecit P. Cotoni virtus, et contemptrix honorum humilitas. Hunc Arelatensi Archiepiscopatu ornare ante biennium statuerat. [Note: 70. P. Petrus Cotonus ne in collegium Cardinalium cooptetur omni opae contendit.] Ejus multis precibus deterritus abstiterat incoepto: nunc, tam facile victum se dolens, novam cum modestia Cotoni pugnam suscepit, nec tantum illi Archiepiscopalem insulam, sed ipsam quoque Romanam purpuram imponere decrevit. Id a Paulo V. ad Apostolicum solium nuper evecto non difficile impetratum iri confidebat. Spem ac desiderium accendebant recentia Toleti et Bellarmini Cardinalium exempla. Unus occurrebat a Cotoni humilitate metus: hanc furtim et per cuniculos adoriri statuit; ut prius victam se, quam oppugnatam sentiret. Sed ita occulte rem moliri non potuit, quin Cotonum afflaret aliqua suspicio. Anxius adit P. Ludovicum Richeomum, Lugdunensi provinciae praepositum, qui negotii causa tunc forte venerat in aulam. Orat enixe ut Regem ab hac sententia dimovere curet. Annuit Richeomus, et occasione Regis alloquendi captata, gratias agit pro summis ejus in Societatem beneficiis, quibus ut addere cumulum velit, rogat. Henricus magnum aliquid peti ratus, omnino daturum se respondet, si res digna se, digna Societate sit. Pergit Richeomus, et, Tuorum in nos, inquit, beneficiorum magnitudinem, Rex, nemo cogitando assequi, nedum explicare [Note: A. C. 1605. Soc. 66.] dicendo potest: hoc unum obsecramus, iis ut ponere modum velis. Non postulamus ut dones; ut ne dones, petimus: timemus ne forte iriducas animum quempiam e nostris ad honores Ecclesiasticos promovere: hunc, oramus, exime nobis metum. Rex demiratus postulati genus, quaerit subridens, an sit ea mens universae Societatis. Ego vero, subjecit Richeomus, id plane scio; ac tibi, Rex, confirmare possum. Henricus bonis verbis discedentem prosecutus, jussit metum omittere: Societatem sibi curae et cordi esse. Cotonus hac Regis oratione nondum sibi satis cautum existimans; ipse causam apud eum suam peroravit; ac distinctius explicuit peculiare votum, quo se Societatis professi obligant, nullam ut Ecclesiasticam dignitatem imponi sibi patiantur, nisi praecipiente nominatim ac diserte, summo Pontifice. Ego vero, subjecit Rex, si Pontifex essem, hujus edendi voti potestatem iis tantum in Societate facerem, qui essent deterioris notae: ceteris, tui similibus, ne quid ejusmodi voverent imperarem. Cui Cotonus: Aliam Deus tibi, Rex, injiceret mentem, si esses Pontifex; ac perspicue intelligeres quanti religiosorum Ordinum referat omnem ambitioni aditum intercludere: quam necessarium sit iis societatibus, quae animarum saluti labores suos devovent, abundare peritis hominibus et egregie piis; ac proinde providere, ne iisdem spolientur. Alia in eandem sententiam multa dixit, tanta vocis animique constantia, ut vera denique ab illo dici, et bona fide, Henricus persuasum habuerit. Itaque spopondit se nihil deinceps ejusmodi tentaturum: et ea, quae secum Cotonus disseruerat, aulicis, non sine admiratione ac voluptate, postea saepius renarravit.

[Note: 71. Idem Cotonus Institutum Societatis adversus obtrectatores defendit, favente Rege.] Sic apud aequissimum judicem causam Societatis potius quam suam egit facillime vir modestissimus: cum aliis quibusdam minus erga nos benevolis negotii plus illi fuit. Servinus, clarum tunc in foro Parisiensi nomen, invectus acriter coram Rege in Societatis institutum erat. Insectandi argumentum petebat ex eo, quod nostrae leges potestatem faciant iis, qui apud nos simplicia religiosorum vota emiserunt, suorum jus bonorum retinendi, et in eorum redeundi possessionum, si votis soluti a Societate, justis et gravibus de causis, dimittantur. Paternis perpetuo bonis privandos contendebat, qui semel in Societate vota edidissent. Aiebat nos, siquidem religiosi censeremur, pari ac ceteros religiosos jure esse debere; aequum videri, ut qui vovent paupertatem, peracto tirocinii biennio, exequantur ipsa re, quod verbo profitentur; et jus ac dominium bonorum abdicent, cui non bene convenit cum voto paupertatis: interesse reipublicae, ut privatarum bona familiarum certa et mutationis expertia manerent; neque illarum tranquillitas adolescentum levitate ab instituto religioso desciscentium turbaretur: multis civibus ista ratione fraudem et damnum creari, cum aliquis uxorem

duxisse opulentam ratus, delusum se, reverso ad seculum juvene, uxoris fratre, cerneret: cum alius nummos putans dedisse se tuto ac locupleti debitori mutuos, cum postea folvendo non esse deprehenderet, accisis fortunis, et in adolescentem religiosae vitae desertorem divisis. Regii sigilli custodi Sillerio Rex innuit ut intromitteret P. Cotonum, qui pro se ipse diceret. Venit, et eam habuit orationem, quam omnium excepit approbatio.

[Note: 72. Cur admissi in Societatem bonorum dominio se non abdicent ante solennem votorum professionem.] Ac primo quidem docere coepit quaenam fuisset S. Ignatii mens in hac ferenda lege. Nimirum id spectavisse virum longe prudentissimum, ut nullos in Ordine suo nisi lectissimos homines retineret. Cum videret porro id fieri non posse, nisi aliqui subinde dimitterentur; qui si manerent, et sibi graves et Ordini toti forent; simul intellexit multo minus laboris fore in iis dimittendis, quibus honesta domi suppeterent ad vivendum praesidia, quam quibus nulla. Neque vero quemquam esse tam duro, tam iniquo in suos liberos animo, qui eos infelicem, aut in genere vitae religioso, cui non sint idonei; aut in seculo, ad quod redierint, vitam vivere, ac paternis carere bonis velit, ne quid reliqua familia capiat incommodi. Perrexit Cotonus ostendere diversam, in variis Ordinibus, religiosae paupertatis rationem; eamque pluribus confirmavit exemplis: demonstravit incertam illam, et fuspensam ex adolescentium constantia fortunarum in familiis aleam, nullis fraudi et damno esse, praeterquam imprudentibus: constitutionem nostram et legem, quae omnibus nota esset, multo minus, obesse commercio et negotiantium commodis, quam substitutiones occultas, fideicommissa, latentes hypothecas, et alia id genus, passim usitata.

[Note: 73. Natura votorum quae in Societate fiunt.] Porro, cum cerneret haec a proceribus qui aderant vehementer probari, censuit explicandam paulo fusius votorum, quae in Societate fiunt, naturam: Rege perlibenter audiente, quippe qui cuperet totam Instituti nostri rationem habere notissimam: et istud ceteroquin de votis nostris caput vulgo erat ignotum; ac multos etiamnum inducit in errorem. Duplex igitur votorum genus distinxit; alterum fimplicium: alterum solennium. Utraque porro cum a religiosis viris eduntur, vim suam omnem et propriam quandam indolem haurire docuit a Constitutionibus et regulis instituti religiosi, in quo nuncupantur: idque disertis verbis denunciant qui vota post tirocinium emittunt in Societate: Omnia, inquiunt, intelligendo juxta ipsius Societatis Constitutiones. Jam, Constitutionibus Summorum Pontificum, et legibus Societatis, quas iisdem Summi Pontifices approbarunt, et Concilium Tridentinum sanxit, cautum id ratumque habetur, ut novitii, exacto tirocinio, tria substantialia religionis vota, etsi simplicia, emittant, quibus ita cooptantur in corpus Societatis, ut libera maneat Soeietas, nec teneatur ad eos admittendos ad Professionem, nec in Coadjutores Formatos, si studiorum tempore male se gererent. . . Et tunc ipsi etiam suis votis soluti erunt. Declaretur iis qui dimittuntur, inquit Conditor Societatis, quod soluti maneant a votis simplicibus, quodque nulla alia dispensatione indigeant. Addit Gregorius XIII. eam conditionem multo esse iis commodiorem, ut liberi potius, quam votis obligati dimittantur. Hoc vero maxime proprium est, subjecit iis recitatis Cotonus, votorum ejusmodi simplicium, ut a Societate solvi possint, eoque praesertim nomine distinguuntur a solennibus, quae solvi ac rescindi nequeunt, adeo ut si quos post illa edita contingat a Societate dimitti, oanh nequaquam tamen suis votis ab ea liberentur, nec esse religiosi desinant, ut ii qui post edita vota simplicia dimittuntur.

Altera dos votorum simplicium Societatis est, ut iis obstricti dominium bonorum suorum, et beneficia Ecclesiastica, si qua ipsis ante collata fuerant, quam inirent tirocinium, possint retinere; donec vota novissima vel Coadiutorum vel Professorum edant. Hoc dominium aperte Gregorius XIII. edicit in Apostolica Constitutione, Ascendente Domino etc. Ubi hanc etiam hujus decreti causam subdit, Ut majorem, inquit, Societas babeat libertatem illos, si opus fuerit, cum minore offensione dimittendi. Et certe, aut eripiendum Societati est jus dimittendi quos ipsa dimittendos judicaverit, ejusque Institutum convellendum; aut relinquendum iis, quos dimittit, bonorum dominium; ne illorum vita et dignitas dedatur arbitrio, avaritiae, ac saepe feritati consanguineorum, qui miserorum

injuste retinerent bona, quippe ab iis non abdicata, nisi ea lege, si in Societate remanerent. Tertia dos eorundem votorum est, ut iis soluti, ac dimissi e Societate, suis fruantur bonis, ac beneficiis Ecclesiasticis, quippe qui eorum dominio nunquam fuerint spoliati: et perinde se habeant, ac si nulla unquam vota edidissent. Haec omnia diligenter exponuntur illis qui Societati dare nomen cupiunt: quae cum intellexerint, censendi non sunt quidquam aliud, praeter id, quod ipsis declaratum est, vovisse; neque ipsis quidquam oneris imponi potest, quod ipsimet ignoraverint, et quod proinde suscipere nullo pacto potuerint.

Vidit Cotonus, cum ea diceret, laborare nonnullos in iis vocibus intelligendis Professorum, Coadiutorum Formatorum, et similibus, quae Instituti nostri propriae sunt. Quia tamen eas Regi privatim explicuerat, cunctabatur iisdem renarrandis sermonem justo longius proferre. Imo pergratum erit mihi, subjecit Rex, si haec isti etiam audiant. Igitur ita coepit. Quinque sunt in Societate nostra velut hominum classes. Prima complectitur Professos, qui vota solennia quatuor ediderunt: tria Paupertatis, Castitatis, Obedientiae: et quartum, quo se obligant Summo Pontifici ad: proficiscendum sine excusatione, non petito viatico, quocumque gentium ejus Sanctitas jusserit, inter fideles, vel infideles, ad res quae ac divinum cultum, et religionis Christianae bonum spectant. Secunda classis Professos trium votorum continet, qui solennia pariter edunt vota, sed tria tantum. Tertiam classem componunt Coadiutores Formati; qui duplicis generis: alteri Spirituales vocantur, et sacerdotio sunt initiati; alteri Temporales, et in re familiari tractanda versantur. Utrique, post factam ipsorum virtutis per annos aliquot [Note: 74. Varii gradus et quasi classes in Societate.] periclitationem, nuncupant vota publice, sed mere simplicia. Pertinent ad quartam classem, quicumque post tirocinium admissi, necdum adepti Professorum vel Coadiutorum Formatorum gradum, ad illum veluti tendunt, spectanturque ut ad alterutrum stato tempore promoveantur, quem se accepturos, ut Praeposito Generali videbitur, promittunt his verbis formulae votorum simplicium: Promitto Societatem me ingressurum. Quo in loco, nomine Societatis intelligitur pars ejus praecipua, quae Professos, praesertim votorum quatuor, et Coadiutores Formatos, complectitur. Porro isti nondum adepti gradum suum, vel operam litteris dant, et Scholastici Approbati nominantur; vel domesticis exercentur ministeriis. Utrique confecto tirocinio votis simplicibus se obstringunt, et vere ac proprie sunt religiosi: ut Summi Pontifices definiunt. Demum, quinto in ordine novitii numerantur. Itaque professionem, si proprie ac praecise loquamur, non faciunt, nisi quos prima et secunda classis includit. Ceteri omnes simplicibus duntaxat alligantur votis: iidem tamen Societatis corpus universi conflant, e variis membris, inter se aptis connexisque, compositum. Si quis pressius loqui velit, tres ad classes partitionem contrahet, quarum prima Professos, altera Coadiutores Formatos, tertia reliquos complectetur.

His auditis non se tenuit Servinus, quin tacitus obmurmuraret. Sensit Rex, ac si quid contra quae dixerat Cotonus, occurreret, proloqui libere jussit. Mihi vero, subjecit ille, prima illa, quae post tirocinii biennium eduntur a novitiis in Societate vota, vim omnem habere professionis videntur; nec iis abesse quidquam, quominus dicantur solennia. Eduntur post exactum aetatis annum sextumdecimum, peracto rite tirocinio; in ipso Missae sacrificio; et clara voce pronunciantur, multis audientibus: appellantur denique in Constitutionibus et Bullis Pontificiis vota substantialia. Erat Servinus in causis dicendis exercitatissimus; at in Instituto Societatis peregrinus atque hospes, ut vel tunc patuit, cum Professionis nomen et vim tribuebat votis, quae fiunt a tironibus nondum admissis ad Professionem: quae fiunt cum promissione ingrediendi Societatem, qui ingressus intelligendus est ut Professionem, vel vota Coadiutorum Formatorum emittant: cum appellabat vota solennia, quae in Pontificum Bullis, in Societatis Constitutionibus appellantur et sunt mere simplicia; quae a tirocinii rectore, novitium admittente in corpus Societatis, non accipiuntur nisi ea conditione, ut iis exsolvatur, si justa et gravis causa coegerit. Io quo se difficilem praebere consuevit Soeietas; neque in adversa valetudine, aut doctrinae, ingeniive penuria satis esse

causae putat cur seme admissos emittati; nec fere nisi volentes urgentesque, omnibus diu multumque perpensis, dimittit: invitos autem iisdem vulgo de causis ejicit, propter quas aliis in Ordinibus religiosis conjicerentur in vincula. Tunc vero illos abire liberos certe praestat, quam constrictos in ergastulis contabescere. His, quae perspicua erant, allatis, Cotonus facile Servinum et proceres dedocuit. Quod autem ea vota susciperentur post annum aetatis 16. et tirocinium exactum; quod substantialia nominentur, quod publice, quod clara voce, quibusdam audientibus, recitentur; quod fiant in religione approbata; negavit hoc ad voti solennitatem pertinere; et Servinum aut Pontificii juris parum intelligentem esse; aut quae sciret maligne dissimulare, ostendit.

Instabat ille tamen, et solennia esse contendebat, quia voventes novitios obligant religioni; et in perpetuum, quantum in ipsis, est, mancipant: adeo ut apostatae censeantur, qui ea vincula ipsimet frangant, quae nisi a Praeposito Generali Societatis solvi non possunt. Formulam ipsorum votorum recitavit, qua novitius vovet Divinae Majestati coram curia coelesti universa Paupertatem, Castitatem, et Obedientiam perpetuam in Societate IESV. Haec omnia vere dici confessus [Note: 75. Ratio voti solennis in quo consistat.] est Cotonus, non tamen inde confici vota esse solennia; requiri enim alias ad solennitatem voti conditiones; nempe ut vovens Ordini Religioso, et Ordo religiosus voventi vicissim, peculiari quodam et strictiori modo se obliget; ut solennis voti vinculum ab Ordine religioso frangi non possit, atque adeo religiosum virum in statu constanti et immutabili constituat: ut dominii retinendi, contrahendi matrimonii, obligationis civilis absque consensu praepositi suscipiendae, facultatem omnem in perpetuum adimat; et alios quosdam effectus morales sortiatur ab Ecclesia praescriptos, penes quam jus et arbitrium est voti solennitatem certis legibus ac limitibus definiendi. Addidit Cotonus omissam a Servino, in votorum fomula recitanda, promissionem ingrediendi Societatem, ad accipiendum in ea gradum, prout ejus moderatori videbitur. Quae promissio votis adjecta eorum simplicitatem clare demonstrat. Omissam quoque clausulam, qua novitius testatur se vota edere omnia intelligendo juxta Societatis Constitutiones: ab iis autem vota haec simplicia declarari. Cum ergo novitius simplicia tantum esse intellexerit, nec nisi simplicia voluerit edere, juxta Societatis Constitutiones ipsi explicatas; dici non potest alia edidisse vota, quam simplicia. Non defuerunt exempla quae Cotonus proferret; siquidem in Ordinibus religiosis bene multis eduntur vota perpetua sane, si spectentur voventes; non item, si religio; cui jus illos dimittendi et potestas est. Tum, ad Henricum conversus, Dum scribuntur a te, Rex, milites, inquit, perpetuam illi tibi operam spondent, adeo ut censeantur desertores, si a signis recedant injussu tuo: neque tibi tamen facultatem adimis eos dimittendi.

Hîc aliquis e proceribus: Qui fieri potest, ait, ut religiosus censeatur, qui professionem in Ordine religioso non edidit? Respondit Cotonus, fieri omnino posse, si quis vota religiosorum propria ediderit; si Deo se totum in religione approbata dedicaverit; si eum, licet votis duntaxat simplicibus vinctum, Ecclesia tamen religiosum dici et esse jusserit, cujus est de religiosis Ordinibus, et eorum votis statuere. Porro ita statutum a Summis Pontificibus, et Concilio Tridentino fuisse, ut homines Societatis votis simplicibus religiosi vere fierent. Populum tamen ita vulgo loqui dixit, ut appelletur Professus Ordinis cujuspiam religiosi, qui tria vota substantialia, quae vocantur, edidit. Religiosus enim dicitur quicumque se ita Deo per vota tria substantialia consecrat, secundum formam ab Ecclesia comprobatam, ut non remaneat amplius sui juris, sed quasi dominium sui transferat in alium Dei vices gerentem. Hoc autem votis simplicibus convenire potest. Audieram, objecit alius ex eodem nobili consessu, Societatem Jesu inter Mendicantes Ordines recenseri. At vetitum est Mendicantibus bonorum dominium, vetita beneficii Ecclesiastici possessio, et alia id genus. Docuit Cotonus Mendicantium nomen, si dominium excludere dicatur, cadere in Professos duntaxat, et Coadiutores formatos: universae tamen Societati nomen idem vere et non ficte convenire, ut est a Pio V. declaratum. Aderat inter proceres abbas neque ignobilis, neque ineruditus. Quisquis, ait ille, votum edit paupertatis,

imponit sibi necessitatem abdicandi retum suarum dominii. Quid enim aliud hoc voto promittitur? Recte narras, retulit Cotonus, et hanc dominii abdicationem homines Societatis voto simplici promittunt, sed faciendam quo tempore ipsorum praesidi videbitur. Interim religiosae paupertatis fructu et gloria non carent, quippe qui nulla re tanquam propria uti possint, nec de bonis, quorum domini sunt, quidquam, absque praepositi sui venia, decernere: in quo uno consistit natura propria religiosae paupertatis.

[Note: 76. Votum religiosae paupertatis explicatur.] Nae tu, mi Pater, inquit subridens idem eruditus abbas, monstrum nobis affers in isto religioso, e pugnantibus inter se rebus, divitiis et paupertate, conflatum. Pauperem esse contendis; ego simul divitem. Nemo enim filiosfamilias divites esse negaverit, aut pupillos qui sunt in tutoris potestate: quippe rerum suarum dominos, quamquam iis uti arbitratu suo nequeant. Duplex a Cotono discrimen allatum est. Primum, quod religioso votis simplicibus ligato, necessitas imposita sit abdicandi dominii, cum ejus praeposito visum erit: alterum, quod bonorum usu carere in perpetuum, quantum in ipso est, debeat. Imo, reposuit Servinus, nec dives, nec pauper est homo religiosus; sed omnino mortuus, civiliter nimirum, ut loquuntur jura. Respondit Cotonus, mortem illam civilem, quae religiosum dominio spoliet, voti solemnis effectum esse, non simplicis. Adjecit esse quodammodo mortuum etiam illum, quem simplicia tantum vota vinciant, si spectetur bonorum usus, quem habere nullum, nisi ab aliena suspensum voluntate, potest. Demum, quae vis et notio subjecta sit illi voci; cum religiosus vir, seculo mortuus dicitur, explicuit. Atenim, subjecit nonnemo paulo subtilior, Haec vota quae dicuntur a te simplicia, matrimonium ne sit validum efficiunt; cur vim eandem non habebunt, ut dominium penitus elidant? Disparem ostendit Cotonus esse rationem voti Castitatis, et Paupertatis in Societate: ejus discriminis causas a Sedis Apostolicae decretis repetiit, quae non illicitum tantum castitatis voto simplice, quandiu solutum non est, reddi matrimonium, proprio Societatis jure, voluerunt; sed invalidum penitus et irritum: eodem autem voto soluto per legitimam dimissionem, perinde contrahi posse matrimonium, si aliud nihil obstet, ac si nullum unquam votum fuisset editum.

At hoc certe non negabis, retulit Servinus, jura canonica, et priscos eorum [Note: 77. Mutuus religionem inter et religiosum contractus.] interpretes, longe doctissimos, ore uno contestari, virum religiosum, nisi qui vota solennia fecerit, neminem appellari posse. Sane, inquit Cotonus, ita locutos fateor ante Societatem conditam et approbatam, quo tempore per solam votorum solennium professionem religiosi constituebantur. Non effecit tamen Societas, subjecit idem Servinus, quin ingressus in Ordinem religiosum vim haberet ac nomen sacri contractus, quo perpetua servitus vovetur Deo, sequestro atque interprete homine. Porro contractus ut valeat, necesse est ut mutuus sit. Obligant se Societati qui eam amplectuntur, cur ipsa se ad eosdem retinendos non obligat? Quid quod status religiosi ratio et natura postulat, ut firmus immutabilisque sit. Petiit a Servino Cotonus, an famulos ita domum suam admitteret, ut de iis perpetuo retinendis teneretur. Servitutem, quae Deo vovetur in religioso instituto (si sacra cum profanis liceret componere) perfectam ad eundem esse modum posse. Adjecit, contractum inter Societatem, et eam ineuntes, semper esse mutuum; sed cum professis, aliisque, diversum. Conditionem vero additam contractui, in votis simplicibus edendis, non modo esse Societati necessariam, sed ipsis quoque voventibus perutilem: ab iis intellectam et acceptam: denique ab eorundem voluntate, arbitrioque suspensam; liquidem ipsis denunciatur, habentque persuasum, quando Societati se tradunt, se non posse dimitti, si recte se in ea gerant. Jam ad religiosi status firmitatem sufficere, ut qui eum amplectitur, non facile, nec privara sua, sed publica potestate, et gravi justaque de causa, desciscere ab instituto queat. Rex multa laude Cotonum dicentem prosecutus vetuit ne quis Institutum post hac nostrum vexaret. Bonis, inquit assurgens, utuntur legibus; utantur sane, ac nos porro negotium illis facessere desinamus.

Non destitêre nihilominus aliqui, aut parum nobis benevoli, aut Instituti nostri rudes, molestiam identidem Societati exhibere in hoc eodem argumento.

Leges objecerunt, quae Professos in Ordine religioso excludunt hereditatibus, et aliis civilibus muniis. Quid respondendum sit patet ex iis, quae modo sunt allata: videlicet nullam simplicibus, quae nuncupantur in Societate, votis fieri professionem in Ordine religioso. Atque ita fuisse judicatum etiam a senatu Parisiensi, testantur edita, post illas leges, ab eo decreta, quibus legitimam adeptos a Societate missionem, votis simplicibus emissis, hereditates jure capere decrevit, ut videre est in causa Robillardi 12. Octob. 1585. Lagrangei, 23. Decembr. 1592. apud Fillaeum, Tom. II. p. 4. q. 117. et Chenum, Cent. II. 0. 17. In causa Ricaumi, apud Mechanium, Tit. de Success. art. 16. Apud Presbyt. Cent. I. c. 28. n. 18. Noallii, apud Mainardum, Lib. V. c. 15. Mognoni, apud Expillyum c. 125. et c. Aliqui edictum Henrici IV. promulgatum anno MDCIII. cum restituta in Galliam Societas est, nobis intentant. Videntur isti nunquam edictum legisse, aut certe nunquam expendisse. Quintum ejus caput, de quo uno hic agitur, in haec scriptum est verba:

[Note: 78. Edicti Henriciani caput quintum expenditur.] Nulli ex eadem Societate, seu vota simplicia tantum, sive alia ediderit, fas esto bona ulla non moventia acquirere in regno nostro, emptione, donatione, aut alio quocumque modo, absque nostra facultate. Item nemini ejusdem Societatis adire liceat ullam hereditatem, sive in directa, sive in transversa linea, quemadmodum ceteris religiosis vetium est. Quod si postea nihilominus dimittantur ab eadem Societate, illis fas erit in bonorum suorum possessionem reponi. Duo hic statuuntur: alterum spectat eos, qui manent in Societate: alterum eos, qui ab ea dimittuntur. Manentibus in Societate jus et dominium bonorum, si quod illis ante initam Societatem competebat, non eripitur. Id unum Rex prohibet, ne novum jus acquirant, neve adipiscantur bona non moventia; neque id absolute prohibet, sed ne absque suo concessu, quasi jus ipsorum agnoscat quidem, sed eo tamen illos uti, nisi se conscio et permittente, nolit. Dimissis vero plena datur ac libera potestas fruendi jure suo, et in bonorum possessionem redeundi. Sunt qui tradant placuisse aliquando supremae Parisiorum curiae, ut contraheretur tempus illud retinendi bonorum dominii ad annos quinque; sic, ut iis post edita vota simplicia elapsis, jus non esset nostris hominibus, si dimitterentur, in pristinam bonorum possessionem veniendi. Sed hujusmodi placitum, in quo habeatur ista circumscriptio temporis, nullum profertur; neque ulla fit ejus mentio in Actls et tabulariis fori Parisini; aut in variis, quae de hoc argumento per doctissimos patronos habitae sunt, causis; et qui hoc senatusconsultum citant, nihil afferunt quo exstare illud probent.

[Note: 79. De ficta circumscriptione quinquennii, in regis diplomate.] Errant vero graviter, et ignoratione historiae labuntur, qui hanc annorum quinque circumscriptionem ab ipso Henrico IV. perscriptam affirmarunt. Locum opinioni de isto quinquennio videtur dedisse caput nonum edicti, anno MDCXXIX. confecti, quo statuitur Ut quicumque religiosorum Professorum vestem in quolibet ordine, post annum probationis gesserint, et in religiosa domo, ubi sacrum induerint habitum, annis quinque manserint, Professi censeantur, atque adeo hereditates adire nullas possint. Caput hoc, ut ipse titulus declarat, conscriptum fuit adversus tacitas et clandestinas professiones, quas esse apertas oportere, et idoneo scripto testatas, cautum fuerat edicto Molinensi. Cui quidem edicto cum adversari decretum istud anni MDCXXIX. et clandestinas ejusmodi professiones approbare videretur, quippe quas haberi vellet ratas, si modo quinque post tirocinium anni fluxissent, antiquatum fuisse dicitur. Ut ut est, eo non comprehendi homines Societatis liquet, simplicibus votis obligatos, et iis ab eadem exsolutos, quippe qui nunquam religiosi Professi fuerint, nunquam Professionem tacitam vel apertam emiserint. Neque enim veste monachus, neque veste Professus efficitur: utque perperam censeretur esse monachus, et monachorum oneribus ac legibus obstrictus, qui monachi gessisset vestem, nisi vota monachorum propria nuncupasse probaretur: ita censeri Professus nemo potest, qui vota Professorum nunquam ediderit. Sed quamvis hunc annorum quinque limitem inventum alicubi et constitutum fuisse fateremur; quilibet rerum aestimator aequus satis intelligit non posse privato cujusquam curiae placito abrogari, aut circumscribi

et immutari legem fixam a Principe, a nullo ejus successorum refixam vel immutatam; a primaria regni curia solenni ratihabitione ac sine ulla exceptione approbatam: neque Summorum Pontificum constitutiones rescindi; aut spoliari Societatem jure suo, Quod, uti Gregorius XIII. testatur, ad ejus conservationem maxime est necessarium, idque ab illius exordio provisum, et post experimento comprobatum est.

Itaque audiendi non sunt scriptores, qui jus Societatis ubicumque terrarum ac gentium vigere narrant, praeterquam in Gallia, ubi supremis curiis non est visum, inquiunt, id concedere Societati, quod a Sede Apostolica, Institutum ejus approbante, concessum fuerat. Aliter se res habet. Jus enim eorum, quid a Societate, cum bona ejus venia recedunt, nunquam, uti diximus, abrogatum in Gallia fuit: imo confirmatum edicto regio, sine ulla temporis circumscriptione. [Note: 80. Jus pristinum Societatis etiamnum in Gallia manet.] Quod attinet ad eos qui remanent in Societate, illis jus et dominium bonorum, quo antea quam ingrederentur Societatem, gaudebant, nequaquam adimitur; tantum, ut res non moventes ne acquirant, nisi Rege annuente; neve ullam adeant hereditatem, interdicitur. Id autem regiâ, non Parlamentorum, quae Galli vocant, auctoritate sancitum est; in iisque viguit jus Societatis, et ab Henrico lata lex; ac si quando visa sunt ab ea discedere, ita suasit causarum status, qui nullum legi locum relinquebat. Interdum Instituti nostri non satis explicata, aut invidiose occultata, ratio nonnullam altercationem attulit. Sed ubi demonstrata fuit et expensa, valuit aequitas, et sententia secundum Societatem dicta: ut patet ex Actis Fori Burdigalensis in causa Judicis an. 1622. Locratae, 1655. Monmejani, 1657. Bernardi Lavii 1697. et c. Item ex Actis Senatus Tolosani ad an. 1658. Id universe dici potest, injectum vulgo fuisse sapientissimis magistratibus metum, ne qua perturbatio in familiis inde oriretur: sed, si privatarum aliquot familiarum damna formidantur, quae nulla tamen aut levia esse Cotonus demonstrabat; aequum interim videtur aliquam rationem haberi Societatis, quae familiarum omnium commodis servit; et cui non levem injuriam, damnum vero longe gravissimum, hoc jure illi erepto, vel imminuto, certum est irrogari. Nec nullam haberi curam par est eorum, qui, licet in Societatem sint admissi, quandiu tamen in ea suorum bonorum domini manent, pars aliqua paternae familiae censeri merito possunt. Opponunt alii caput VII. regii ejusdem diplomatis, anni MDCIII. quo in capite jubentur Societatis religiosi eodem uti jure, quo alii religiosarum familiarum alumni. Agitur in hoc septimo Edicti capite de jurisdictione civili magistratuum; itaque ad rem praesentem nihil pertinet; ac si quo pertineret pacto, explicandum esset ad mentem et sententiam capitis V. quo jus eorum, quibus missionem legitimam dat Societas, sine ulla dubitatione adstruitur. Denique sunt qui de Societatis quidem jure non ambigant: sed in eo tamen aliquid reprehendant. Iis abunde responsum est tum in Historiae Societatis Parte tertia: tum a celeberrimis theologis, quorum prolixa referre scripta non operae est.

Aliam quandam nobis, Henrico adhuc superstite, intulit litem supplicum libellorum magister. Ad regium consilium admissus statuendum censuit, ne quod beneficium Ecclesiasticum domibus Societatis in perpetuum addiceretur. Contendebat Ecclesiam plurimum damni eo pacto facere: frustrari voluntatem illorum, a quibus haec beneficia fuissent instituta: eadem perire veluti atque aboleri, cum [Note: 81. Ecclesiastica beneficia religiosis Ordinibus collata.] uni affigerentur loco, quae multis Ecclesiae administris juvandis ornandisque nata et data forent. Rex, qui aderat, tuendam Societatis causam ipse suscepit, ac docuit auctores sacrorum hujusmodi beneficiorum maximo, si redirent in hanc lucem, gaudio afficiendos, cum viderent relictas a se fortunas tam utiliter collocari. Laudavit Regis vocem consessus omnis, nec mutire contra quisquam est ausus. Esset enimvero periniquum (ita Villaregius institit) utilissimis et integerrimis Societatibus idcirco eripere fundos et praedia, quorum fructus tam sancte impendunt; ut iis pauci quidam, publicae rei ac pietati non tam utiles, ac saepe damnosi, saginarentur, et indignum aliquando in modum abuterentur.

Sed nihil Cotono molestiae plus exhibuit, quam libri quidam exotici, ab alienigenis, ut ferebatur, scriptoribus Societatis compositi, odioso argumento, et cum offensione Principum conjuncto, quorum dignitati et personae honorem habere lex humana pariter ac divina juber, etiamsi reprehendantur eorum opiniones aut edicta, cum religioni adversantur. Sane non poterat vir prudentissimus [Note: 82. Molestia et periculum Societatis e quibusdam libris.] ejusmodi scripta non vehementer improbare, si erant a Societatis hominibus elaborata; quippe ab Instituti nostri ingenio penitus aliena, ejusque vetita legibus: idem tamen eorum iniquitatem aegerrime ferebat, qui geminam hoc in negotio litem nobis intendunt, utramque injustissimam. Primam quidem, quod solos doctores Societatis faciant reos, licet eadem scribant, quae alii passim doctores ac theologi: alteram, quod quidquid peccatur a diversae gentis scriptoribus e Societate, id ceteris hominibus ex eadem Societate, cujuscumque tandem sint nationis, praestandum ac luendum putent: violatamque imperii, verbi gratia, Gallici majestatem clamitent, si Romanus Societatis scriptor non eodem semper modo, atque Gallus, loquatur ac scribat. Id quam inique sit compara tum facile pro sua aequitate et sapientia Henricus IV. intellexit, nec uno in loco palam fecit. Nunquam vero apertius, quam cum editus in lucem est liber nomen Bonarscii praeserens, qui scriptus a P. Scribanio Belga dicebatur. Titulus libri, Amphitheatrum honoris. Ejusdem argumentum et consilium, Refutatio calumniarum quibus Calvinistae Societatem incessunt. In eo se notatum ac laesum credidit regius in senatu Parisino advocatus cujus memini modo, Servinus. Fremit, ac Lutetiam omnem querelis et clamoribus incendit: nec suam tanrum causam esse jactat, verumetiam ipsius Regis, quem isto libro praecipue offensum vociferatur. Dux Monbazonius certiorem de re tota fecit P. Cotonum, ipsumquo Regem, ut adversus hominis impotentiam esset uterque paratior. Nec diu moratus Servinus, apud Henricum graviter expostulat. Amphitheatrum honoris, ut exitialem regno ac Regi librum describit; coercendam scriptorum ejusmodi temeritatem et licentiam.

[Note: 83. Amphitheatrum honoris: liber a P. Scribanio scriptus.] Rex Cotonum accedere propius jussit, qui Servinum breviter hac orationo compescuit. Si te, quod profiteris, una Regis salus et gloria movet, inquit, mirum profecto est, quod sileas de famoso Burdigalensis causidici libello, qui tuas nuper in manus venit. Hic enimvero Gallice, a Gallo; impie in Regem nominatim et injuriose scriptus est: de hoc siles tamen, et quiescis. Belgam, qui Latine scripsit, qui Regis nomen appellat nuSsquam; accusas, et excandescis. Mihi crede, videt Rex quid agas; ac si per te possum quid sentiam aperire, dicam. Hic, quia Jesuita, reus tibi et niger; ille, quia haereticus, insons et candidus est. Pressit iram Servinus praeter morem, et promisit se, quidquid dixisset, ipsius libri testimonio probaturum. Accepit conditionem Pater. Itur Servini domum, liber diu quaesitus non appâret. Urget Cotonus, et repertum in amici scrinio librum Servino defert, rogans ut exitialem illum locum, in quo tantum veneni deprehenderat, indicaret. Operam Servinus in quaerendo lusit: utque suum pudorem levaret, aliena quaepiam injecit in sermone. At hunc revocans Cotonus, Istud, inquit, non agitur: de Bonarscii libro lis nobis est; eam vero quia non potes explicare, satis habuero si tecum hodie reputare velis, quam iniquum nobis te praebeas, cum praeceptas olim contra Societatem opiniones non deponis. Ita concitatus de Honoris Amphitheatro tumultus consedit. Rursum hanc instaurare litem quibusdam placuit, at successu nihilo feliciore. Imo Rex auctores ejusmodi librorum prudentius ignorari aut dissimulari judicans, quam inquiri; ea suspicione dererritus non est, quin Patrem Scribanium multis regiae benevolentiae documentis illustribus honestaret.

[Note: §. V. Vexatio Societatis in gallia post Henrici IV. mortem recrundescit.] Nihil ab ejus aequitate ac benevolentia sperandum Societati universae non erat, si vitam longius produxisset. Haec illi paulo post nefario crepta parricidio fuit, ejusque acerba et immatura morte vexatio Societatis in Gallia recruduit. Rebus in regno compositis et constituta pace, bellum in Germania gerendum magna mole apparabat. Egressus regia pridie Idus Majas anni MDCX. sub horam a meridie quartam, devênit in angustum urbis vicum, ubi ejus rheda praeeuntibus

retardata plaustris, haerere aliquandiu coacta est. Dilapsis huc illuc, ut viam expedirent, stipatoribus, qui rhedam vulgo regiam cingunt, armatus cultro sicarius, caput in eam inferens, Regem cum proceribus colloquentem gemino vulnere pereutit, ac pulmone trajecto exanimem sternit. Detestabili parricidae nomen, Franciscus Ravalliacus; patria, Inculisma; facinoris causa, concepta in Regem rabies, quem haereticorum putabat fautorem; et relictus e superiorum [Note: A. C. 1610. Soc. 71.] temporum ac bellorum aestu furor. Conscius impulsorque parricidii nullus proditur, nullus in publicis Actis unquam appellatus, Eo vulnere Gallia prope omnis concidit, quippe quae Regem carissimum juxta et potentissimum amitteret, adhuc annis et robore florentem: nam octavum et quinquagesimum duntaxat annum agebat, easque praeferebat vires, quae longissimae vitae pares videbantur. Multus ubique de ipso, quantum sinebat dolor, et multa cum laude, sermo; aliis bellicam ejus fortitudinem praedicantibus, qua se in mediam hostium aciem centies et quadragies, dux idem et miles, ac sua lauream decerpens manu, immiserat; trecenta oppida obsidione cinxerat; nunquam ab armis, per annos tres ac triginta, discesserat: aliis prudentiam in toleranda regendaque tanta vita; ac fortunae varietate; in regno recuperando; in componenda et pacanda tot inter procellas Galliâ, quam e summis ereptam calamitatibus ac periculis, in pristinum decus restituerat. Alii clementiam laudabant, qua inimicis privatis aeque ac publicis, tam libenter, tam constanter ignoverat: plurimi religionem et pietatem, quam et verbis et factis tueri non destitit; cujus gloriae ita studebat, ut hoc ipso anno professus sit, se quidquid ageret, quamvis nonnihil haereticis indulgere videretur, ad religionem tuendam et amplificandam referre.

[Note: 84. Cor Henrici IV Flexiam defertur in collegium Societatis.] Reginam totius regni moderatricem, impubere adhuc filio, senatus proceresque renunciaverant. Ad eam cum Patres altero post execrabile parricidium die venissent, et Cotonus pauca singultim, dolore et lacrymis oppressus, verba fecisset: Te vero, mi Pater, inquit, adesse mihi, ut hactenus consuevisti, volo; filioque meo a confessionibus et concionibus esse, quemadmodum ejus parenti fuisti. Eidem ac ceteris Patribus legale patrocinium Rex ultro pollicitus est, caram sibi, patris exemplo, Societatem semper fore affirmans, quae paternae benevolentiae postremum et singulare haberet pignus. De corde Henrici loquebatur, quod ipse Societati pridem donaverat, si quid sibi humanitus accideret, ac Flexiam deportari voluerat. Illud aurea inclusum theca Princeps Contius, Henrici patruelis, P. Bartholomaeo Jaquinotio, Parisiensis Protessorum domus praeposito tradidit. Lutetia Flexiam delatum est, altera post Pentecosten die. Ad hoc itet delecti Patres viginti, ducibus P. Ignatio Armando Provinciali, et p. Petro Cotono. Procedebant linteati omnes, prosequente in equis nobilitate. Ut ventum Flexiam est, occurrit obviam longe civitas. Portae, collegium, templa, funebri panno instrata lugebant; dolorem publicum pictae tabulae, vultus civium, ora maesto defixa silentio, loquebantur. Cotonus oratione apposita, quam amor dolorque dictaverant, Regi de se ac Societate tota tam bene merito parentavit.

[Note: 85. Patres Societatis de Regis nece accusati defenduntur ab ipso Ravalliaco.] Extremum hoc regiae benevolentiae pignus, multorum veterem in nos invidiam stimulavit. Non alios infandi sceleris auctores clamant esse, quam homines Societatis. Tentatum ab iis olim opera Joannis Castelli parricidium, manu denique Ravalliaci fuisse perfectum. Atenim neque illos, neque alium ullum praeter se, auctorem diri facinoris vel conscium, parricida tortus, et excarnificatus, ediderat. Quia tamen se ante sex menses collocutum esse dixerat in templo domus Professorum, cum P. Jacobo Dalbigneo, inde ansam accusandae Societatis, et certum, ut ajebant, meditati sceleris argumentum captarunt. Sed reus constantissime, ad extremum usque spiritum, negavit se ullum cum eo verbum de suo consilio fecisse: aut illi de peccatis confessum unquam esse. Vocatus saepius in judicium P. Dalbigneus, demum suspicione solutus et periculo discessit. Ut vero Societatis innocentia clarius patêret, jussus a Regina fuit parricidam in carcere convenire P. Cotonus. Quem ille intuens, ingemuit, Quia, inquit, adigere me isti volunt, ut Patres Societatis, aut regni Principes, accusem, quibuscum tamen de meo scelere nihil unquam communicavi. Falleris, excepit

Cotonus: nemo te ad accusandos innocentes adigit; sed, ut verum aperias omnes hortantur: nec minus effugies sempiternum supplicium celandis reis, quam innocentibus accusandis. Tum scelestus, lacrymis profusis, detestatus est suum crimen, id quod hactenus ab eo nequiverat obtineri; et sacerdotem, aquo absolveretur, postulavit. Tu vero, subjecit Cotonus, si prudenti confessario nefarium consilium detexisses, locum dedisses medicinae animo aegrotanti facienda. Cui Ravalliacus: Egone ut illi confessus hoc essem? accusandus nimirum starim, et neci objiciendus. Imo, retulit Pater, deterrendus a scelere, servandusque: sic Regi, sic tibi consultum fuisset. Haec minutatim ex ipsis, quae in forensi tabulario servantur. Actis exscribere placuit, ut hominum calumnias ac foeda commenta, quae per Europam late dissipata tunc fuerunt, gravitas auctoritatis public refutaret.

Et vero nemini probo ac sano veniebat in mentem, adeo perditos fuisse homines Societatis, adeo sibimetipsis iratos atque inimicos, ut quem amantissimum [Note: 86. Crimen temere confertur in doctrinam Socieratis et librum P. Marianae.] parentem senserant, a quo fuerant restituti, beneficiis et honoribus affecti, de illo nefarie trucidando cogitassent. Sed quod in ipsos cadere non videbatur; hoc ab eorum doctrina profectum adversarii vociferati sunt. Protulere librum P. Joannis Marianae, de Regis institutione conscriptum: ejus capita quaedam, ad invidiam, accendendam idonea, ostenderunt populo, venditarunt senatui. Contendebant ex hoc fonte haustum a parricida consilium perdendi optimi Principis; hac armatam doctrina manum impiam in detestandum facinus prorupisse. Atqui, erat is Ravalliacus, qui, si librum hunc legerat, nunquam tamen intelligere potuisset, linguae Latinae rudis, et proletarius ludi puerilis in urbe moderator. Habita quaestio nihil orainus est. Interrogatus et excussus, planissime et constantissime respondit ne Marianae quidem nomen, aut librum, sibi notum, auditumve unquam fuisse. Sed cum esset adhuc attonita tanti sceleris atrocitate Gallia, nihilque non suspicionem ac metum afferret, visa est senatui Marianae doctrina, ut quidem ab adversariis proponebatur, periculo non carere. Itaque illam Sorbonicis theologis expendendam tradidit: de quorum sententia Marianae liber ante primariam civitatis aedem combustus est. Additum in edicti clausula erat, ut certis deinceps per annum diebus parochi Sorbonicum decretum e superiori loco recitarent, in templis Parisinis. Ejusmodi clausulâ violari suam auctoritatem ratus antistes Parisinus intercessit, et sanctius Consilium appellavit, a quo rescissa, licet repugnante acriter senatu, et abrogata est: simulque incufata curiae festinatio in tam gravi negotio. Causa festinandi haec, ut aiunt, exstitit. Romanae curiae censores, examinandis libris praepositi, damnaverant per cos dies Historiam Thuani, praesidis senatus Parisini. Credebatur id factum opera Patrum Societatis, qui se a Thuano saepe inclementer tractatos meminissent. Vicem illis reddendam dediti Thuano senatores aliqui putaverunt, libro Marianae condemnando. Utcumque se res habet, illud in edicto contra Marianae doctrinam perlato est observatum, quod senatus librum a theologo Societatis fuisse scriptum siluit, neque doctrinam hanc Societatis esse affirmavit.

Par moderatio adversariorum non fuit. Marianam Societatis hominem esse occinunt, doctrinam ab eo litteris consignatam, ab universa tradi Societate: exterminandos patriae hostes, Regum parricidas. Hoc in circulis ipsi, concionatores in templis, rabulae in curia, furore tanto spargebant, parum ut abfuerit, quin populus ad Patres discerpendos prorumperet. Sapientibus interim injecta cura examinandae rei, attentiusque ponderandi, num haec doctrina, qualis ab adversariis praedicabatur, doctrina Societatis foret: hoc enim agebatur unum, hoc adversarii urgebant. Compertum fuit neque a nostris illam tradi doctoribus, quorum verba et sententias breviter ac diserte refert P. Andreas Eudaemon-Joannes; nomina et locos indicat P. Argentus: neque tolerari a Praeposito Societatis; imo indictis, quaecumque sunt in Ordine religioso gravissimae, poenis vetari. Objiciebatur ab adversariis Marianae librum cum facultate Praepositi Generalis editum fuisse. At illum neque viderat Aquaviva, et ubi primum in lucem emissum rescivit, tanquam fetum spurium abdicavit. Jacuisset in ipsis sepultus

cunis, nisi haereticorum diligentia, vel potius malignitas, eum inlucem edidisset. Addidere scholia et interpretationes sinistras, quae defendendi et explicandi Marianae necessitatem viris doctis attulerunt.

[Note: 87. Librorum approbatio in Societate, quomodo peragatur.] Nam quod nonnulli clamitabant, constitutum esse nostris legibus, nullum ut librum vulgare nobis liceat sine approbatione Praepositi Generalis, satis intelligere ipsi per se poterant, quae Societatis in ea re consuetudo, quae ceterorum Ordinum sit, Praepositus Generalis certos homines constituit, quibus negotium datur ut libros edendos examinent. Iis si liber quispiam non indignus luce videatur, emittitur. Quis autem nescit alia esse, ac perquam diversa hominum aliorum, in singulis fere causis et nationibus, judicia? aliter Hispanos sentire plerisque in rebus, aliter Gallos: imo nonnullis quaedam videri non penitus improbanda, si recte accipiantur, quae merito s ceteris cautioribus repudientur: multa excidere inter legendum hominibus, etiam attentis ac prudentibus; quaedam negligenter legentibus elabi: addo etiam a scientibus volentibusque praetermitti, fretis fama auctoris et eruditione. Ita liber Marianae, a duobus tribusve doctoribus Societatis approbatus, exierat. Jam, si quis ex eorum judicio de Societate tota existimare velit, iniquus sit. Quod si unius libri doctrina censetur ideo toti Societati communis, quia editus cum facultate Praepositi Generalis fertur; cur doctrina, Marianae contraria, quae a tam multis theologis traditur, quorum libri similiter a Generali Praeposito sunt approbati, non potiori jure com munis universae Societatis dicatur? Sane, cum vulgatur quidpiam istius generis ab aliquo religiosae familiae scriptore, nec reclamat Ordinis moderator, nec publico monumento suam ac suorum mentem declarat, nec merita severicate privati hominis incuriam vel temeritatem coercet; censere tum possis hanc esse communem toti corpori doctrinam. Hîc reclamat Societatis Praepositus Generalis, edit publicum decretum, poenas imponit, prospicit in futurum. Nam statim atque de Marianae libro ex Patribus provinciae Franciae cognovit, respondit: Primum collaudare se studium judiciumque provinciae deinde agerrime tulisse quod isti libri ante emissi fuissent quam ejus rei quidquam ad se deferretur. Ceterum, et ubi primum rem accepisset, mandasse uti corrigerentur; et sedulo daturum operam ne quid ejusmodi in posterum accideret.

His animadversis non modo senatus aut Regina nihil acerbius consuluerunt in [Note: 88. Regis et antistitis Parisini testimonium de Societatis innocentia.] Societatem, qui si quid piofecto cognovissent ab ea tentatum, aut aliquid in ejus doctrina residere periculi; nullas satis graves poenas expetere potuissent: sed ipse Rex Ludovicus XIII. de matris, principum, ac procerum sententia, coroprimendam amplissimo diplomate calumniam judieavit: quo depulsum praesens periculum, et superiorum annorum labes, si qua restabat, penitus abstersa est. Illud integrum infra dabimus, in eorum gratiam, qui veritatis ignari, nobis adhuc, velut in Ravalliaci parricidio deprehensis, insultare non cessant. Addo Henrici Gondii, Parisini antistitis, luculentum testimonium, ut ordinem utrumque regni praecipuum, in hoc negotio idem sensisse appareat. Henricus Gondius, Parisiensis Episcopus, consiliarius regius. Cum post extinctum nefarii parricida manu Regem, cui Deum propitium ac placatum esse cupimus, plurimi rumores, non sine gravi Patrum Societatis JESU damno, hac in urbe disseminati sint nos honori Societatis ac fama cotisultum volgntes, intelligentesque non aliunde illos profluxisse, quam ex odio nonnullorum et malevolentia in eandem Societatem: denunciamus omnibus, ejusmodi rumores meras esse calumniat, et conficta falso adversus illam crimina, in Catholica, Apostolica, ac Romana Ecclesia detrimentum. Patres vero non modo ab istis sceleribus abesse longissime, verum etiam ipsorum Ordinem, tum propter doctrinam, tum propter vita integritatem, Ecclesia Dei perquam utilem, et huic regno valde fructuosum esse. In quorum fidem etc. VI. Kal. Quinct. MDCX. Haec non edita clam, sed in oculis urbis ac regni proposita: non ab ignotis et obscuris auctoribus profecta, sed ab imperii ac sacerdotii principibus: non precibus data vel gratiae, cui nullus, in tanti sceleris vel levissima suspicione, fuisset locus; at perspectae veritati et innocentiae tributa.

[Note: 89. Rex aperiri collegium Parisiense Societatis jubet. Universitas obluctatur.] Rex eo non contentus, edixit mense Sextili, ut liceret nobis occlusas ab annis quindecim Parisiensis collegii scholas, secundum omnium proborum vota, recludere. Hoc diploma editum a regio Consilio, ne deferremus incuriam, ut in Acta referretur, multi deterrebant, nondum quieta satis et amica tempora existimantes. Aliis contra suadentibus obsecuti Patres diploma offerunt senatui. Responsum est fieri nobis potestatem collegii aperiendi, modo intra sex menses in corpus Universitatis cooptaremur. Rector omnes academiae Facultates convocat. Theologica censuit diplomati regio intercedendum, si Societatis Patres stare legibus academicis abnuerent. Eam conditionem jam ultro acceperamus. Itaque per nos ac Sorbonam non stabat, quin diploma ratum senatus calculo haberetur. Negotium, confectum fere jam et expeditum, Edmundus Richerius, ejusdem Facultatis theologicae syndicus, ut appellant, impedivit. Ille Kalendis Septembribus doctores sibi addictos cogit, qui numero praevalidi, ceteris frustra obnitentibus, decreverunt ut regio diplomati obnunciaretur penitus, omni conditione sublata: neque ulla collegii reserandi copia Patribus fieret. Imo sententia theologicae Facultatis in ipsius tabularium illata non fuit, syndici ejusdem dolo. Haeretici cancellario libellum supplicem obtulerunt, quo idem atque Richerius, postulabant. E tribus aliis academiae Facultatibus duae sententiam secundum nos dixerunt. Nervos omnes interea contendebat rector Universitatis, ut saltem causa procrastinaretur, donec ultima imponeretur manus cuniculo ad Societatem evertendam comparato. Evicit ut usque in III. Idus Novembris negotium duecretur. Tunc, repetito post ferias Autumnales foro, prodit Martellerius, adversariorum causidicus. Omnia venena in Societatem spargi solita collegerat, quibus grandem referserat Philippicam, in frequenti recitandam curia. Suam quoque rector Universitatis, eodem tumidam felle, adornaverat: faventibus palam senatus Principe; item Servino, eorumque clientibus. At regina, tumultum verita, causam hanc omitti plane jussit; et instantes undique adversarios coercuit. Academiae rector ereptam sibi lacerandae Societatis occasionem dolens, ut aliâ noecret viâ, deculit ad curiam Cardinalis Bellarmini librum de Summi Pontificis potestate, quam ab eo proferri longius justo arguebat. Senatus librum damnavit, tanquam opportunum seditioni, et enoribus infectum. Sed Nuntius Apostolicus, apud regium Consilium questus, impetravit ut ne senatus edictum in lucem ederetur.

[Note: 90. Anticotonus famosus liber, in quem, per quos, et quo successu, compositus.] Ecce autem nova illa machina, in Societatis exitium tanto labore ac tempore comparata; famosus liber, in quo doctrina Societatis, quemadmodum tacito nomine ignotus auctor affirmabat, exponebatur. Titulus libro praescriptus erat, Anticotonus. Satyra nempe in P. Petrum Cotonum verbo composita, re ipsa, in Societatem universam, quae per Cotoni latus petebatur. In hoc scripto adversariorum invidia, torrentis instar oppositis aggeribus diu retardati, se in omnem maledicendi licentiam effundebat. Appellabatur ab iis Parisini senatus aequitas: magistratuum prudentia implorabatur. AEquitate senatus, et magistratuum prudentiâ, quam adversarii vehementer et merito laudaverant, factum est, ut bibliopola Calvinianus, malae mercis institor (quoniam auctorem ipsum libri deprehendere nulla diligentia potuerat) comprehenderetur; exilioque, post mulctam honorariam, plecteretur. Liber ipse malus, perniciosus, et ad quietem publicam perturbandam appositus declaratur, jubeturque in publico lacerari. Magistratuum sententiam Superi confirmarunt. Tres, qui cum Anticotoni auctoribus in Societatem conspiraverant concionatores, dum eadem maledicta auribus civium inculcant, poenas calumniae debitas, ac memorabiles, dederunt. Unus Episcopi Parisiensis sententia notatus, et ad populum facere deinceps verba vetitus est: alter profectus Romam; ibi apud sacros Fidei Quaesitores insimulatus, atque in vincula conjectus, vitam in luctu per quatuordecim annos productam, in carcere deposuit: tertius, inter parochos Parisienses conspicuus, proprer gravissima scelera datus in custodiam; ex ea Genevam elapsus, consenuit in haeresi. At praecipuus Anticotoni artifex, qui manum venalem et stilum inimicis Societatis commodaverat, piam in solitudinem concessit, stimulante conscientia. Ibi dum

se se, ac res Divinas, attentius considerat, calumniae gravitatem liquido perspexit, et famae refsarciendae necessitatem. Itaque Cotonum adit supplex, seque paratissimum offert ad omnia, quae scripserat, publico instrumento rite confecto recantanda. Nihil Societati posse videbatur evenire gloriosius. Poenitentis nomini ac famae parcitum Dei famulus voluit, etiam cum aliquo detrimento suae. Consultum [Note: 91. P. Cotoni moderatio, et patientia.] innocentiae ac veritati satis duxit aequitate magistratuum, ac publica denunciatione; sibi relictas vicissim clementiae ac misericordiae partes judicavit, reoque culpam agnoscenti, seque ultorem voluntarium offerenti, condonavit. Quid quod statuerat silentio calumnias, et insectantium acerbitatem, vel mitigare vel spernere. Ab ipso videlicet Henrico doctus, ejus generis satyras obesse nulli gravius, quam ipsarum auctoribus. Nihilominus amicorum hortatu, consilio prudentum, ipsa temporis consuetudine impulsus, eripuit arma calumniae, atquo Anticotono larvam. Confutavit illa primo loco, quae contra Societatem universe; deinde, quae contra se privatim scripta erant. Protulit urbium, provinciarum, judicum, testimonia tam illustria, tam modeste tamque sapienter, ut incertum esset major veritati laus, an ejus humanitati deberetur. Paulo ferocius, nec minus eleganter ac vere, cum eodem Anticotono congressi sunt scriptores plerique partim amici Societatis, partim alumni, quorum eruditae dimicationes exstant.

Quod virulento scripto consequi non potuerant adversarii, hoc ipsum accusatione instituta et civili actione, perficere conati sunt. Captantibus rei gerendae occasionem haec oblata est. Praeses Thuanus academiae Parisiensis solitudinem inde potissimum oriri cernens, quod flos Gallicae juventutis ad collegium Flextense concurreret; non aliud huic malo remedium praesentius reperiebat quam si collegii nostri scholae Parisiis restituerentur. Sic enim confidebat fore, ut studiosi adolescentes relicta facile Flexia, praesertim extincto jam Henrico IV. Lutetiam confluerent, ac bona pars illorum deflueret ad collegia Universitatis. Igitur P. Cotono persuadet, ut a Regina postulet regium diploma, quo potestas fiat Parisini Societatis collegii aperiendi. Datum diploma sub finem anni MDCX. et a cancellario rite obsignatum. Nostri recognoscendum senatui pro more, et comprobandum obtulerunt. Intercessit rector Universitatis, ac tanta mole ad negotium disturbandum cum suis incubuit, ut Socios Parisinos formido non levis [Note: A. C. 1611. Soc. 72.] incesserit, ne res e sententia non cederet. Quamobrem tempus extractum usque in finem anni MDCXI. Tunc partim hortatu amicorum, partim adversariorum. impulsu, in jus ambulare coacti fuimus. Diem enim nobis dixerat academiae rector, ob edictum regium, ut aiebat, violatum, quo publicae Societatis scholae Parisiis prohibebantur, quia convictores domi nostrae nec paucos nec ignobiles alebamus, licet eos nequaquam doceremus ipsi, sed per externos quosdam magistros curaremus erudiendos, et ab omni publica exercitatione abstineremus. Visus tamen criminis color plausibilis; nec tam crimen, quam occasio in Societatem declamandi, quaerebatur. Hanc illis ante paueos menses Regina, ut memoravimus, ademerat: nunc, tumultum graviorem timens, si regiam pertinacibus comprimendis objiceret auctoritatem; nec dubitans quin Societatis innocentia ex his quoque flammis purior emergeret, disceptandae causae potestatem fecit.

[Note: 92. Petrus Martellerius contra Societatem perorat.] Accusandi partes sumpsit Petrus Martellerius, et incoctam superiorum temporum aceto, salibusque amarissimis, cramben apposuit. Haec promulsis tantum erat. Postridie graviora fercula intulit per horas quatuor. Addidere veluti secundas mensas, et bellaria Hardivillerius, Academiae tunc rector, et Servinus causidicorum regiorum princeps, qui biduo toto disseruit frequenti senatu, et sub uno aspectu posuit quidquid in Societatis doctrinam, mores, ac leges invidiosum et acerbum jactabatur. Aderat P. Christophorus Baltasar Provincialis, cum quinque lectis Patribus, et saniem pestilentium orationum auribus demissis bibebat; nec non sinistras multitudinis, quae ad audiendum undique convolaverat, vociferationes, exturbandam iterum regno Societatem conclamantis. Nihil enim levius ab adversariis petebatur, palam affirmantibus Societatis doctrinam esse libertatibus

Ecclesiae Gallicanae, ut appellant, inimicam: nec stare cum regni legibus ac theologiae placitis unquam posse. Et vero urgere non cessabant, ut plane ac diserte Societatis sententiam exponeremus de sigillo et secreto sacrae confessionis, de Pontificia supra Concilium auctoritate, de civili potestate magistratuum in clericos, et aliis id genus aliquot invidiosis capitibus.

[Note: 93. Quid responsum a Patribus fuerit] Senatus Princeps Provinciali significavit ut responderet. Assurgens Provincialis negavit nos doctrinam invehere novam, sed ab Ecclesia et academiis catholicis accipere: simul eam e nostris regulis, quae id aperte jubet, recitavit: ac proinde, inquit, verendum non est ne in istis, aliisve quibuslibet doctrinae catholicae capitibus a theologica Facultate Parisiensi dissentiamus: nec per me jam Itabit, quin hoc ipsum exaratum scripto, et chirographis munitum nostris, demus. Haec libera Provincialis et vera vox arma de manibus adversariorum extorsit: injecitque illis curam aliquid expiscandi ab antistitibus ac theologis, cui Societa non facile subscriptura videretur. At Cardinalis Perronius, et quicumque tunc Parisiis erant praesules doctoresque celeberrimi, ab iis magnopere invitati, ut aliquid de memoratis capitibus pronunciarent; collatis inter se diu multumque consiliis, responderunt secretum sacrae confessionis, et immunitatem clericorum esse de jure tum Divino, tum naturali. Addiderunt, incolumitati Regum pessime illos consulere, qui docerent infringi posse arcani consignatam sacramento fidem, qua sublata tolleretur omnis et emendandi sceleris, et Principis conservandi locus. Confitentem quippe reum et avocari posse a flagitio, et Principis vitam certis quibusdam rationibus in tuto collocari, tacito nomine parricidae. Quis autem de crimine laesae Majestatis confitebitur, si declaratum fuerit, poenitentem accusari a sacerdote oportere? Denique semel effracto, quacumque de causa, sigillo confessionis, sacramentum ipsum, quod haereticis in voto est, convelli. Ceteris pariter capitibus responsum fuit ab iisdem, nec non a Cardinali Gonzaga, variisque theologis, summa opinionum consensione, et integritate. Postquam intellectum ac pervulgatum fuit doctrinam Societatis cum tantorum virorum judiciis, cum doctotum catholicorum sententia, cum schola Sorbonica congruere, cencidit elusus adversariorum livor, calumnia obmutuit. Nihil jam causae esse dicebatur quin cooptaremur in Academiam. Parisiensem; ut ii coalescercot unum in corpus, quorum una mens et doctrina esset. Attonitus exitu inexpectato Martellerius, ut faventem Societati. famam opprimeret, satyram suam vulgavit; nec eo tamen plausu lectam aiunt, quo fuerat audita: quae calumniae vulgo sors est: fuco pigmentisque oblita placet tantisper, dum novitatis flore vernat; eadem ad solem producta, et hominum jactata manibus, marcescit ac jacet. Sane Rotomagensis senatus multam irrogavit bibliopolae gravem, a quo Martelleriana declamatio fuerat edita. Nec levius certos in homines Ambianensis magistratus animad vertit, qui ejusdem satyrae Spargendae in vulgus ac tuendae provinciarro susceperant. Aquitaniae vero curia bipartita, quae tunc Neraci considebat, infame damnavit scriptum, ac bibliopolam ejus diribitorem in vincula conjecit. Neque vero sentire aliter poterat quilibet prudens rerum aestimator, post editam in lucem vicissim celeberrimi Montholoni, qui causam Societatis defendendam receperat, orationem. Ille Regum, Principum, magistratuum gravissima et locupletissima testimonia, ex omnibus Europae partibus conquisita protulit; quibus tantum addidit splendorem excellentis oratoris eloquentia, ut Martellerii prolixa et veteratoria scriptio exoleverit.

Repressi parumper conatus adversariorum, non penitus compressi sunt. P. Martinus [Note: 94. Martini Becani liber: itemque Francisci Suaris. Quid utroque factum sit.] Becanus librum per idem tempus ediderat de sacramento, quod sibi Rex Angliae dici jubebat, tanquam Ecclesiae in suis regnis capiti et arbitro. Explicabatur hoc in opere Summorum Pontificum ac Regum potestas, suis quaeque discreta limitibus. Inciderat proculdubio ejus argumenti tractatio in alienissimum tempus, licet scribendi necessitatem imposuisse Rex Angliae merito videretur. Conrinuo in librum, et ejus auctorem, omnesque Societatis theologos invecti sunt acriter doctores in academia Paxisina, et senatores in curia: jamque illum rogo, ut reum violatae majestatis regix destinabant; cum Regina edicto vetuit, ne

qua de illo commentario quaestio haberetur. Non tam facile sedata fuit invidiae procella, quam e consimili Francisci Suaris volumine nobis adversarii conflarunt. Scripserat Suares, jubente Paulo V. Defensionem Fidei catholica et Apostolica adversus errores secla Anglicana, cum respotisione ad Aposogiam pro juramento fidelitatis etc. Invisum volumen Jacobus Angliae Rex flammis addixerat: idemque ut in Hispania fieret, egerat apud Philippum: sed nihil apud regem et nomine et re Catholicum assequi potuerat. Plus in Gallia profecit: et erant ejusvotis amica tempora. Multos adhuc habebat haeresis in regno Christianissimo patronos; complures adversarios Societas. Utrique videri gestiebant regiae majestatis vindices, quam a Suare Iaesam arguebant. Ut vero hujus criminationis invidiam certius latiusque diffunderent, decerpserunt ex universa scriptione Suaris [Note: A. C. 1614. Soc. 75.] singulares quosdam locos, quibus, tanquam avulsis a corpore suo membris, atque adeo anima ipsa destitutis, affingi aliena mens et sententia poterat. Truncis ejusmodi partibus in unum arbitrio suo collectis, rotâque Franciâ vulgaois, appellant senatum Parisiensem, urgentque ut de toto volumine pronunciet.

Dictae per biduum integrum in codicem, in ejus auctorem, in Societatem universam sententiae peracerbae; aliis censentibus, ut nobis omni nostra functione interdiceretur; aliis, ut quam late patet senatus Parisini ditio, ea extruderemur; aliis, ut commentarius carnificis manu discerptus palam in infami rogo deflagaret. Hanc in sententiam denique senatus frequens ivit, liberque publice crematus est, quinto Kal. Quintiles MDCXIV. Nec ita multo post gravissimum contra Societatem senatusconsultum exiit, quod in senatu cum recitaretur jussi sunt adesse Patres Ignatius Armandus, Carolus a Turre, Fronto Ducaeus et Jacobus Sirmondus. Denunciatum illis, ac nostris omnibus fuit ut a sententia Suaris, tanquam seditiosa, et regibus regnisque inimica, discederent: illam in templis pro concione insectarentur: libros de hoc scriptos argumento nec haberent penes se domi, nec publice praelegerent: capitale futurum, si quis nostrorum hanc sumeret scribendi materiam aut disputandi. Demum edicebatur, ut quotannis, pridie Nonas Junias, in Parisiensi collegio senatusconsultum publice legeretur. Abunde jam provisum fuerat a Praeposito Generali Societatis ne tractarentur a nostris scriptoribus hujus generis argumenta, e quibus vulgo nihil emolumenti, detrimenti vero plurimum oritur et invidiae. Exstabat editum ante annos quatuor super ea re decretum: quod in Hispaniam tamen et Lusitaniam perlatum non erat, quia nulla ibi lis ejusmodi movebatur: utque decretum Aquavivae a Patribus Gallis fuerat procuratum, sic ad eos proprie pertinere putabatur. Hoc decretum postquam Parisinis senatoribus Patres obtulere, laudata est enimvero Generalis Praepositi prudentia, sed imperatum severe Patribus, ut idem decretum ab Aquaviva instaurandum, ac toti promulgandum Societati curarent; iisque declaratum, fore ut Galli luerent, si quid in hac parte ab exteris deinceps peccaretur. Haud parum ad mitigandam curiam valuit conscripta defensio Societatis primum a P. Ludovico Richeomo, quam ipsi adversarii laudaverunt: deinde a Joanne Penonio, Cardinalis Perronii fratre, ac regio consiliario. Denique patrocinium ejusdem a Paulo V. susceptum. Qui, cum inustam Suaris libro notam, suum quoddam dedecus interpretaretur, graviter apud Regem et Reginam conquestus, enixe institit uti senatus decretum de Suaris libro editum antiquaretur. Et commodum Pontificii Nuncii munere fungebatur in Gallia Robertus Ubaldinus, Leonis XI. sororis filia genitus; praesul, ob exquisiti judicii ac sapientiae laudem, par famae suae; et sacra, quam deinde adeptus est, purpura jam tum dignus. Is pervicit ut senatusconsultum irritum a Rege fieret. Quo tanquam aggere licet inhibitus fuerit inimicorum ardor, qui de Socictate iterum regno pellenda conspiraverant, non tamen incoepto destitit.

Grassari ad ejus perniciem occultiore via decreverunt. Procudunt igitur quandam jurisjurandj formulam, cujus in verba Galli omnes jurare cogerentur. Hanc ita compositam esse plurimi graves et docti viri judicabant, ut per speciem tuendae regiae dignitatis, religionem ac summi Pontificis auctoritatem labefactaret: nec dub itabant adversarii a Patribus idcirco repudiandam, ex quo certissimum illis

[Note: 95. Conflatum Patribus periculum e juramento quodam Fidelitatis, etc.] periculum creatum iri confidebant. Formulam in comitiis regni, quae tunc Parisiiis habebantur, proponere constituunt. Sed cum metuerent ne omnium Ordinum suffragiis non probaretur, eam ordini infimo, qui e populo constat, nec tam acute ac subtiliter de rebus ad religionem pertinentibus judicare solet, obtrudendam curavere. Spes illos sua non fefellit. Probavit populus formulam, ac ratam habuit. Triumphabant tanto praejudicio freti. Omnes conatus adhibent apud nobilitatem, et apud antistites, ut suffragium utriusque illius ordinis obtineant. At mutata brevi scena spes iniquas delusit. Sapientissimis praesulibus visum est indignum facinus, inventos esse qui auderent in sanctissimo consessu attentare integritatem religionis, et novarum architectis opinionum patrocinari. Quare non modo rogationi obstiterunt, sed Cardinales Surdisius et Perronius, qua erant eloquentia et eruditione, gravissimis verbis pro religione, et pro Summi Pontificis auctoritate perorarunt. Cum ceteri praesules sacerdotesque doctissimi apud Regem in aula; in templis apud populum eodem modo dissererent, plerique ex illo tertio comitiorum ordine dedocendos se praebuerunt. At Servinus, qui primas in hac tota tragoedia partes agebat, senatoribus auctor fuit, ut edito statim decreto, jurisjurandi comprobarent formulam, atque ita fluctuantis populi consensum praesenti auctoritate firmarent. Ergo senarusconsuftum tumultuaria suffragatione concipitur, et spargitur in vulgus, ut populari velut sancitum voce, comitiorum approbationem extorqueret. Incoeptum audax tulerunt iniquissime praesules ac nobilitatis ordo: eoque violatum jus comitiorum questi sunt, quae dum habentur, senatui promulgare nihil licet. Suas ad Regem querelas detulere, illumque sunt precati, ut senatusconsultum aeterna oblivione deleretur; ut interdictum curiae foret in posterum omni cognitione rerum ad religionem spectantium; ut Servinus gradu moveretur. Audivit omnia Rex perbenigne, ac diplomate dato, integram hujus causae cognitionem sibi reservavit: sed cum altercatio ingravesceret, solvit comitia et senatusconsultum abrogavit. Idem secundissimis auribus accepit perhonorificum de Societate testimonium, quod in comitiis dedere Clerus, et Nobilitas. Nam inter cetera, quae Regi obtulerunt, postulata, enixe supplicarunt uti non modo restitueretur Parisinum Societatis collegium, sed ut per universum plane regnum liceret nobis novas ducere colonias, et omne genus nostrarum functionum libere obire: utque Rex contra infestas adversariorum molitiones regia nos auctoritate, ac solita benevolentia tueretur.

Antequam comitia solverentur, in quibus Societatis vexabatur doctrina; ejus [Note: 96. Guillelmi Pachelini Protocatastasis quem fuerit exitum sortita.] mores et Instirutum, is qui minime debuisset, oppugnavit. Guillelmus Pachelinus, octodecim annis inter nos versatus, cum ad solennem quatuor votorum professionem non admitteretur, desciverat a Societate. Nactus inde ad malevolorum aures aditum, turbidisque temporibus laetus, lacerare famam illorum aggressus est, quorum aequitatem graviter ferebat. Itaque, adscito Theophili Eugenii nomine, librum evulgavit, quem Protocatastasim, sive, de prima Societatis Jesu institutione restauranda, inscripsit, ac Pontifici Maximo ceterisque Orbis Christiani Principibus dedicavit. Contendebat veterem Ordinis nostri disciplinam penitus corruisse; revocandam pristinum in statum: et haec istius reformationis proponebat capita. Ut nostri omnes solennem votorum quatuor professionem ederent: Ut psalmi a nobis in templo concinerentur: Ut ne arcana sacrae scientiae, vel naturae, traderentur in scholis nostris, sed rudimenta duntaxat Christians doctrinae pueris ac rudibus explicarentur: demum ut nomen Jesu Societati eriperetur. Librum ita conscriptum, et multo condîtum felle, comitiorum ordini tertio proposuit, usus ea, quae comitiorum tempore fiebat omnibus, potestate deferendi quae in publicam rem esse viderentur. Fetum informem produxit Servinus: cujus verbis nonnulli in fraudem inducti, Pachelinum tutabantur. Sed ordo nobilium, itemque praesulum, reprobata populi approbatione, rejccit opus maledicum, et P. Ludovicus Richeomus ineptum correctorem erudito scripto correxit, detectis, quibus liber scatebat, erroribus. Denique a sacris Romae censoribus

infamia notatus deformis ingenii partus, legitimeque vetitus, non ultra ortum vitalis fuit.

Non tamen deterritus insperato successu prolis abortivae parens, aliam edidit scriptionem, sed horoscopo non feliciore natam. Ponebat hoc in libri fronte tanquam cercum, Societatem Jesu perniciosam esse mortalibus: deinde rationem doecre se profitebatur et modum ejus cohibendae tractandaeque, ita ut, quoniam ne nihil ex ea damni caperetur omnino fieri non poterat, minimum certe caperetur. At urbis Parisinae praetor sobolem insulsi obtrectatoris in ipsis typographi cunis praefocavit; inque auctoris nomen et mores inquiri jussit: qui, ut innocentiae, sic impunitati diffisus, clam in natalem Burgundiam profûgit, ubi poenam timens resipuit, et cum Societate rediit in gratiam; cui moriens bibliothecam non contemnendam testamento legavit; ut damnum illi pravis libris illatum, melioribus compensaret.

Regina sedatam, uti prospexerat, tempestatem, et laudatam amplissimo [Note: 97. P. Joan. Suffrenus Reginae a sacris confessionibus.] comitiorum scripto Societatem gratulata, Patrem Joannem Suffrenum, eloquentiae ac virtutis fama insignem, delegit, quem audiret concionantem, et cui arbitrium conscientiae suae deferret. Quod ille munus viginti et sex annorum spatio praeclare gessit. Patrem vero Marguestandum Elisabethae filiae suae, Philippo Hispaniae Principi desponsae, confessionibus audiendis adscivit: denique P. Cotonum, missionem ab aula enixe flagitantem, a filii sui latere discedere vetuit.

Locus hic erat apponendiquaedam instrumenta, et litteras ad causam Societatis in Gallia spectantes: satius visum est eas, cum aliquot aliis ad Transsilvaniam pertinentibus, in hujus duodecimi libri calcem rejicere.

[Note: §. VI. Societas Urbibus Venetorum cedere coacta.] Decem anni fluxerant a Societatis in Gallia clade, cum aliam accepit in Italia haud sane minus acerbam; quippe illatam a Venetis quibuscum aretissimis conjuncta vinculis semper fuit. Nimirum in Serenissimae Reipublicae tutela, patrocinio, ac prope sinu, natam se meminit. Jam tum ab anno MDXXXVII. Ignatius, Xaverius, aliique primores eorum socii, Venetis in urbibus ostendere coeperunt Orbi Christiano, quinam ipsi per se se, ac per suos deinde successores futuri essent. Ipse Societatis parens Venetias tunc ingressus, et a senatore clarissimo Marco Antonio Trivisano perhonorifice acceptus, obstrictam isto quasi [Note: A. C. 1606. Soc. 67.] pignore, civium nobilissimorum benevolentiam in suos habuit. Non destiterunt ejus alumni annis consequentibus Serenissimam Remp. colere omni officio, nec sine summo dolore hujus anni MDCVI. meminerunt, quo suavissima illa vineula, si non abrupta penitus, at interrupta quodammodo sunt; arctius deinde tamen et suavius colliganda.

[Note: 98. Veneti a Paulo V. interdicto feriuntur.] Paulus V. violari libertarem Ecclesiasticam arbitratus, et Sedis Apostolicae jura infringi nonnullis Venetorum legibus, aut recens promulgatis, aut renovatis, quae ad sacerdotum bona et coenobiorum spectabant: nec non, quod canonicum Vicentinum, et Nervesae abbatem, ob gravia quaedam delicta pertraxissent ad judicium senatus, et canonicum etiam in carcerem conjecissent; illos curaverat monendos, ut istas abrogarent leges, et canonicum abbatemque Ecclesiastico foro restituerent: sin minus, communione fidelium prohibendos, et eorum regionem sacrorum interdictione multandam denunciaverat, certo tempore constituto: is dies XV. Kal. Majas anni MDCVI. erat. Veneti reclamarunt acriter, et diuturnam Reipublicae consuetudinem, aliquot regnorum exempla, opiniones doctorum et scripta opposuere. Statimque studia theologorum exarserunt, hinc pro Summo Pontifice, inde pro Venetis dimicantium: ac paucis mensibus tot lucubrationes prodiere, ut Societatis theologus, qui earum texuit indicem, testetur octo et sexaginta in suas unius manus pervenisse. Neque vero tantae controversiae otiosa spectatrix Europa fuit, aut litteraria duntaxat paravit arma: ingentem exercitum Hispania obtulit, ad Ecclesiae tutandam, ut aiebat, auctoristatem: adversas cohortes Respublica strenue conscripsit. At Caesar bello districtus Pannonico; Galliae Rex vixdum emersus ex intestinis bellorum civilium fluctibus; Italiae Principes vicinum incendium pertimescentes, pacem, missis oratoribus et legatis, componere laborarunt. Hanc Veneti sapienter invidioso bello

praeferendam rati, querelis Romanae curiae per suos oratores respondere studuerunt: at Pontifici non satisfecere. Quamobrem die constituto, vocatis Cardinalibus, graviter de Republica conquestus; renunciavit sibi deliberatum esse illam interdicto subjicere. Promulgatur edictum, et solitis in Urbe locis affigitur. Summa edicti erat: Nisi leges abrogarentur, Venetos Fidelium communione prohiberi, post elapsos dies 24. et aliis tribus transactis, eorum regionem interdicto Ecclesiastico multari.

Veneti, ut hujus fulminis declinarent ictum, triplicem velut aggerem objecere. Primo Superos hominesque contestati, denunciarunt sibi ratum esse ac fixum, avitam, Apostolicam, et catholicam religionem, nec non consuetum in Pontifices Romanos obsequium, majorum exemplo retinere. Deinde, ne quid in Divinis Officiis et solito religionis cultu in urbibus suis mutaretur, vetuerunt: ne se, si secus facerent, reos, et Rempublicam noxa obligatam fateri viderentur. Postremo, satis gnari quam sanctum et concitandae multitudini opportunum sit religionis nomen, quo uno satis armatum se populus ad quidvis audendum putat; efficere tentaverunt, ne qua permanaret Venetias, aut in ullam ditionis suae partem, excommunicationis lata Romae lex: aut certe, quoniam id sperare vix licebat, ne quis illam promulgaret. Itaque XIII. Kali. Majas prima luce parochi omnes; sub vesperam autem, praesides religiosorum Ordinum, a tribus e collegio Decem virûm delectis, quibus demandatum erat id negotii, vocantur; ac proposita capitali poena prohibentur promulgare quidquid adversus Rempublicam, quocumque modo in eorum manus venerit. Jubentur praeterea omni ratione providere, ne quid ejusmodi coenobiorum portis vel parietibus templorum affigatur; ac si quid fuerit affixum, avellere statim ac refigere.

[Note: 99. Religiosarum familiarum praesides vetantur morem gerere Pontificio interdicto, ac praecipue Patres Societatis.] Haec mandata quin Ordinum religiosorum alii moderatores essent accepturi minime dubitabant: de Societatis hominibus cura suberat non levis; quos aliqua valere apud cives auctoritate intelligebant; ut quam in partem essent inclinaturi, multos secum possent impellere. Eosdem norant, in capessendis praesidum suorum imperiis, caecam veluti obedientiam profiteri: neque dubium erat, quin illis jussa haud mollia brevi a Romano Pontifice, et a Praeposito Generali Societatis perferrentur. Itaque, cum ex iis, qui aderant, religiosis viris, quidam propiores voce, remotiores alii nutu, se facturos imperata respondissent: conversi subito sunt omnium oculi in Patres Societatis, qui cum P. Bernardino Castorio, praeposito domus Professorum, adstabant; et unus e Decemviris, intendens vocem, Statis etiamnum taciti? ait. Quid animi vobis tandem est? Omnino, retulit Praepositus, certum nobis ac deliberatum est praestare quidquid effici poterit, quo Reipublicae tam bene de nobis meritae satisfiat. Cui Decemvir, Apage, inquit, istud Quicquid effici poterit: postulamus ut id efficiatur quod modo hic audivistis. Minitantem et plura dicere parantem lenivit Praepositus, addens nihil omissum iri, quantum in se ac suis esset, ut mos Reip. gereretur.

[Note: 100. Patrum angustiae ac metus. Urbis trepidatio.] Ex hoc primo velut procellae impendentis fragore intellexerunt Patres, quanta periculi moles immineret. Placuit igitur Patrem toti provinciae praepositum, Ferrariae tunc degentem, admonere: et quia parum tuta sors litterarum erat, exploratoribus portas omnes et vias obsidentibus, ad eundem allegatur XI. Kal. Majas P. Antonius Muffonus, qui coram doceat quid agatur, quid timeatur. Metum auxerant minae per idem tempus a senatu Episcopis intentatae, ac praesulibus, si Divina Officia intermitterent, ac novari quidquam paterentur. Afferebat nobis dubitationem gravissimam, si cedendum urbe foret, praestaretne id sponte facere, an expectare dum exeundi necessitas imponeretur: tum, si venia discedendi peteretur, an esset a senatu concedenda: denique si daretur exeundi locus, an patêret aliquis in posterum redeundi. Obsecrabant amici Societatis, ne quid per imprudentem impetum peccaremus: accepto tanto vulnere, locum remedio vix fore: standum esse, dissimulandum, necessitati serviendum. Quippe in detrectantes obsequi non leniter animadversum iri apparebat, ac praesertim in homines Societatis, quos hoc in negotio alii respectabant; et quorum crimen gravius duceretur, quia gravioris exempli. Interim urbs metu, suspicionibus,

rumoribusque suspensa fluctuabat. Quid enim acrius mortalium animos commovet, quam Religionis discrimen? Trepidae ferebantur per populum voces, et pleraeque nobis funestae. Dicebatur P. Antonius Possevinus Nuncium Apostolicum, a quo frequens arcessebatur, ad deteriora flectere consilia, quamvis de concordia unice cogitaret; ita ut ab eo visendo temperandum Possevino fuerit. Excubiae ad omnes nostrarum aedium aditus dispositae, quis accederet recederetve observabant.

Ecce autem quinto Kal. Majas adest expectatissimus P. Muffonus. Circumstant illum nostri, avidi rescire quid portet. Renunciabat P. Provincialis promulgatam [Note: 101. P. Barisonius Romam Ferraria missus mandata Pontificis cum litteris Praepositi Generalis accipit.] excommunicationem Romae quintodecimo Kal. Majas: quae vim tamen suam nisi post dies quatuor et viginti non esset habitura: discederent, si esset integrum, et Ferrariam se reciperent: si non esset integrum, Sedi Apostolicae parêrent; et interdictum, quovis proposito periculo, servarent. Addebat profectum, jubente se, Romam P. Antonium Barisonium, collegii Ferrariensis rectorem, qui responsum Praepositi Generalis enucleatius referret. Mittendi Romam P. Barisonii causa haec fuerat. Provincialis fasciculum e Romana Professorum domo acceperat, in eoque litteras Praepositi Generalis, et Procuratoris Generalis Societatis: item excommunicationis exempla quinque, cum mandato Summi Pontificis, ut ad Societatis domicilia confestim mitterentur, ibi publicanda et foribus affigenda. Provincialis certior factus quid actum Venetiis fuisset, ac ne quid male festinaret metuens, P. Barisonium continuo Romam ire jusserat, ac docere Aquavivam quem in locum res adducta esset. Romam attigit Barisonius III. Kal. Majas. Rescripsit eodem die Aquaviva: ejusque responsum Ferrariam perlatum, et Provinciali redditum est III. Nonas Maii. Responsi caput erat, si Bullae promulgandae facultas nulla esset, velle ac jubere Summum Pontificem, ut saltem interdicto plane obtemperaremus. Exemplum litterarum Praepositi Generalis conficiendum statim Provincialis curavit, quod primo Patavium, deinde Venetias per PP. Hieronymum Saravallam et Angelum Orimbellum, quanta maxima fieri potuit celeritate delatum est. Antequam Aquavivae responsum Venetias perveniret, decreverant Patres Venetae domus, auditis quae P. Muffonus retulerat, interdicti legem servare, si manendum in urbe foret: abire, si liceret: moras tamen consulto ducere, ne perduellionis quoddam signum extulisse festinato discessu viderentur: et adhuc tredecim, quatuordecimve dies ante praestitutum tempus restabant. Per eos dies tentata varie constantia Patrum fuit.

Ac primo quidem IV. Kal. Maii accitus a Decemviris Praepositus domus Professorum, [Note: 102. Patres arcessuntur à Duce Venetiarum.] audivit Leonardum Donatum Ducem Serenissimae Reipublicae, iterantem gravioribus verbis eadem quae ante decem dies edixerat, et vetantem praeterea ne privatim vel publice, disserendo vel disputando, in controversiam vocaremus causae aequitatem, quam Veneti pro se stare habebant omnino persuasum. Respondit, accepta dicendi venia, Praepositus non esse nostrum interponere nos im Principum causas, et eorum jura disquirere; id legibus Instituti nostri sancte vetitum. Ita se porro, suosque comparatos ad unum omnes esse, nullum ut laborem, periculum nullum defugerent, quo Serenissimae Reipublicae fidem suam et obsequia probarent. Hîc ab aliquo, ut clarius loqueretur admonitus dicitur: perrexitque Dux hortari, ut ne quid in nostrum temere caput strueremus; ut quaecumque intercederet Bulla, quocumque significata modo, non cessaremus Divinis defungi pro more Officiis: si contra fieret, haberemus pro certo eas expetitum iri poenas, quaecumque possent imponi nobis acerbissimae.

Subjecit Praepositus se, ut rebatur, satis clare ac sine ambagibus dixisse datum iri a nobis operam, ne conqueri de Societate, aut ejus desiderare fidem Resp. jure posset. Curatum hactenus domi nostrae, ut ne inter nos quidem sermonem de istis, qui civitate percursabant, rumoribus misceremus: in id unum singulos incumbere, ut pacem a Superis precatione crebra, et ceteris, quas adhibere pietas religiosa solet, artibus exposcerent. Rogavit postremo Ducem Serenissimum, ut ne pronas obtrectatoribus praeberet aures; ac si quid incideret

querelarum aut suspicionis de quopiam nostrorum, facere se certiorem ne gravaretur. Non placebat haec oratio, licet honoris et officii plena. Instabant ut negaret quidpiam distinctius aut affirmaret, atque ad proposita capita pressius accederet. [Note: 103. P. Anton. Possevinus Romam mittitur.] Aliud exprimi nihil potuit; et irati frementesque disceffere. Implevit urbem frigidus extemplo rumor, et malevolorum odia succendit, studia restinxit amicorum. Injecta Patribus solicitudo vehementior, omnia in dies acerbiora fore judicantibus. Et quoniam P. Antonius Possevinus erat spectatae prudentiae, et hujus negotii cumprimis gnarus, optimum factu visum est, ut Patrem Provincialem, imo P. Claudium Aquavivam adiret, ac doceret quam ancipiti ac periculoso loco res tota versaretur; proponeret etiam nonnulla, quae dubios varias in sententias nostrorum animos distrahebant. Fluxere dies aliquot inter hos timores. Nihil ab Urbe litterarum: et jam Venetiis increbrescebat fama, nos ab Aquaviva jussos confestim excedere: nec levis oborta est suspicio interceptam Praepositi Generalis epistolam. Indicia concurrebant non pauca; et erant qui lectam in secreto senatorum, quos Rogatos vocant, consessu dictitarent.

[Note: 104. Mandata per scribam publicum à Senatu data Patribus. Eorum responsa] Id magis ut crederemus fecit scriba Serenissimi Ducis, qui domum Professorum III. Nonas Maii propere ingressus Praepositum vocat, et in remotum ab arbitris locum seducit. Deinde profert e sinu chartam, ac recitat. Rogavit Praepositus ut exemplum sibi chartae traderetur. Negavit scriba id licere: non recusaturum quin legeret, quoties vellet: scripti copiam fieri aliam non posse. Quertus mandati acerbitatem Praepositus, iterum ut legat petit, memoriae imbecillitatem excusans. Tum scriba: Quid Serenissimo Duci respondere me jubes, ait, ac senatoribus illustrissimis, a quibus ad te sum missus? Sane, retulit Pater, scriptum istud, a viris, uti sunt, prudentissimis exaratum ante non est, quam fuerit mature pensitatum. Exemplo sunt quid facere me oporteat, tanto ipsis prudentiâ inferiorem: illos imitabor, et spatium deliberandi sumam; quod confido mihi facile concedendum, pro rei gravitate. Scripti capita erant quatuor. Primum: Ducis ac Reipublicae nomine religiosis omnibus significabatur, eos qui morem gererent, benigne habendos, et in tutela praesidioque Reip. futuros. Alterum: Jubebantur rem, ut prius, divinam facere, et sacramenta ministrare. Tertium: Si quis obsequi detrectans mallet discedere, fiebat copia exeundi; sed spes omnis adimebatur aliquando in Reipublicae urbes redeundi. Quartum: Qui animum inducerent abire, perscriberent nomen suum, cognomen, et patriam; nihil e coenobio vel aede sacra secum asportarent. Sequenti luce, P. Bernardinus Castorius cum Patribus delectis Ducem convenit, et pauca de Reip. promeritis in Societatem, de nostris erga illam vicissim obsequiis praefatur. Inde ad singula capita delapsus, partim gratias agit, partim pollicetur obsecuturum se ac suos, quantum fieri officio salvo potent.

Dux contra pluribus verbis Reip. dignitatem, et beneficia in Sedem Apostolicam prosecutus, graviter de Summo Pontifice expostulavit; ac demum eo devênit, ut explicatius a nobis aliquid dici juberet. Nihil suppetere, quod apertius loqueretur, Praepositus respondit: facturum id se fortasse, si Pontificium diploma perspectum haberet; illud vero neque se vidisse usquam nec legisse; atque adeo distincte ac nominatim pronunciare nihil posse. Si res ita se habet, subjecit Dux vehementer admirans, per me non stabit quin illud jam audiatis: et summa capita Bullaerecenset, irritamque multis argumentis docere conatur; ac tandem concludit, inde nos perspicere quid consilii capere debeamus. Respondent Patres, tandiu se in ejus ac senatus potestate mansuros, quandiu salvis conscientiae legibus liceret. Ibi Dux Serenissimus ita se plane censere dixit; nec vero id agere, ut quidquam admitterent contra religionis pietatisque leges, quas haberet Respublica Veneta, semperque habuisset primas et antiquissimas, ut ipsi testes idonei ac locupletes erant. Addidit multa, cur senatui repugnare Societatem, tantis nominibus illi obstrictam, non deceret; nec dissidere ab aliis Ordinibus religiosis, quos in eandem cum senatu conspirare mentem aiebat: indictam capitis poenam non obsequentibus: id causae satis esse cur tuta conscientia in urbe maneremus: leges enim Ecclesiasticas proposito tam gravi periculo neminem obligare, ut in

confesso apud theologos omnes erat. Cum Patres tacere nihilominus pergerent, Referam, inquit, ad senatum. Videte quid agatis: semel egressis regressus non dabitur. Quod si, ut sentio, perstatis obstinate in consilio discedendi, praestiterit maturare, dum licet. Ad haec Praepositus, nostri nos arbitrii ac juris non esse respondit, quippe religiosis constrictos votis. Oravit spatii paululum, quo certiores facere praesides Societatis, eorumque jussa posset capessere: haec ubi primum essent cognita, nullam interpositum iri moram, quin ea candide renunciaret. Hac ipsa die ingens ad nos concursus amicorum, nobilitaris, et principum feminarum est factus, obtestantium ne plagam immedicabilem toti Societati deterioribus consiliis inferremus: quod si fixum nobis esset publica vota spernere, saltem ut ne dierum paucorum negaremus moram: nihil in mora periculi esse, nihil damni. At senatus vehementer nostra cunctatione ac pertinacia (sic enim loquebantur) commotus, per complures continenter horas sedit, quid agendum esset deliberans: fuitque tunc, ut fama est, agitatum ne, si recederemus, liceret cuiquam de nostro reditu Remp. interpellare; aut ea de re mentionem unquam in senatu facere.

[Note: 105. Pontificis mandata cum litteris Praepositi Generalis Venetias perferuntur.] Summo erant in metu ac trepidatione Patres, quid responderent, si rursum arcesserentur. Jam enim res in longum duci responsis generalibus non posse videbatur: cum subito, Nonis Maii, inclinante in vesperam sole, PP. Hieronymus Saravalla, et Angelus Orimbellus, litteras a Praeposito Societatis scriptas III. Kal. Maii, nomine ac mandato Pontificis, attulerunt. Praecipiebat Pontifex disertis verbis ut Bulla, praesertim ea parte quae interdictum spectabat, sancte a nobis observaretur; neque ullus esset cuilibet praetextui, excusationi, aut argutiis theologicis locus. Si potestas interdicti servandi non fieret, abiremus excutientes pulverem pedum nostrorum. daturum se operam, ut nostrae nos obedientiae nunquam poeniteret. Sin autem egressus obstrueretur, eligeremus mori potius quam peccare. Mentio fiebat in litteris Patris Praepositi Generalis, de quadam epistola, quam a se scriptam affirmabat IV. Kal. Majas: eamque ipsam interceptam fuisse creditum est. Adjunctae Provincialis litterae his erant: hortabatur ut quae jam haberent explorata, fortiter exequerentur; nonnulla praescribebat nominatim; cetera prudentiae Praepositi permittebat.

[Note: 106. Variae Patrum sententiae de responso Senatui dando.] His acceptis, depulsa utcumque fuit solicitudo, propter apertam significationem Pontificiae voluntatis. Sed, ut accidit in malis, quae longe prospecta levius; vicina et impendentia gravius permovent; rursum curae, rursum perturbatio. Ac sane restabat unus multo difficillimus ad explicandum nodus, quemadmodum alloqui Ducem ac senatum oporteret. Locus circuitioni et ambagibus nullus erat; tacêre periculosum; aperte missionem flagitare acerbissimum nobis, quos cum carissimis civibus necessitudo vetus, pietas, beneficia, conjunxerant. Nonnulli e Patribus censebant adhuc procrastinandum; incidere mutationem aliquam posse; rumorem increbrescere de concordia brevi revocanda: nonnihil a P. Possevino, Romam ante dies paucos profecto, fortasse impetratum fuisse, quod scire interesset. Alii ad interpretandam summi Pontificis voluntatem decurrebant. Mentem hanc illius negabant esse, ut vellet obtemperari tanto cum detrimento: nequaquam ipsum moleste ferre posse, nos tot religiosorum Ordinum novissimos, ab iis exemplum sumere. Anxius super his P. Castorius, ac duriorem in partem inclinans, cum potuisset mitiori fortasse via rebus aegris consulere; nostros unum in locum convenire jubet; quid agatur exponit: vocari jam in dubium Summi Pontificis voluntatem non posse: nostrum esse cunctis planum facere, quanta debeatur auctoritati summae reverentia: tempus extractum hactenus fuisse, datis universe ac modeste responsis, ne quid praecipiti temeritate, nondum compertis rebus, peccaretur: nunc propalam tuendas officii et obedientiae partes. Monet deinde omnes ut intentiore cura pacem Superûm exposcant, et animos obfirment ad excipiendum fortiter vulnus, quod eorum nemini non posset accidere peracerbum: sustentarent se fiducia Numinis, et mentis optimae conscientia: non defuturam servis suis benignitatem praepotentis Dei, cui se suaque dudum devovissent, et cujus unam in hoc luctuosissimo casu voluntatem gloriamque sequerentur.

Nec sum, ait, nescius quantum impendeat periculi, si responsum diutius differamus, video nobis exitum, qui nunc patet, occludi posse: nihilominus, ne quid mihi objiciatur; ut amicis satisfaciam; ut nonnullis vestrum obsequar; usque in diem IV. Idus, quo litterae huc Româ perferri solent, praestolabor: si nihil interea novi accidat, statim atque Ducem ac Senatum allocutus fuero, demigrabimus.

[Note: 107. Ultro denunciant certum sibi esse Pontifici obedire, et interdictum servare.] Triduum totum, quod a die septimo ad decimum excurrebat, exactum est in summo spei ac timoris aestu. Sperabatur aliquid foris, quo res ad concordiam adducerentur: timebatur intus a senatu, qui detrectantibus imperium graves irrogaturus poenas narrabatur. Quicumque nostram inibat domum, aut nuncius putabatur novae cladis, aut nostrae voluntatis explorator habebatur: nec temere creditum de nonnullis. Non omittebat vicissim Praepositus prudenter investigare quid senatus ageret, quid caperet consilii. Eam ob causam Regis Franciae, ac reliquos aliorum Principum oratores adiit: quos magnam partem longe aliter, ac res erat, de hoc negotio edoctos comperit. Miratus prae ceteris orator Gulliae, Praepositum rogavit ut ad se redire postridie non moleste ferret. Rediit, ac diutius cum eo disserere coactus est, licet invitus: cum negaret sibi tutum esse, ac rebus nostris opportunum, abesse tandiu domo: expectari nuncium in horas a senatu. Dum haec maxime loquebatur, adest anhelus a Patribus famulus, desiderari Praepositum nomine senatus monentibus. Advolat, cum bona oratoris venia: sed apparitor abscesserat, brevi se reversurum dictitans. Haud sine Numine rem ita contigisse patuit. Suspicatus Praepositus, id quod erat, venisse nimirum apparitorem, ut mandata, quae minime optabamus, ferret; exitumque nobis antea oblatum praecluderet, antevertendum judicavit. Vocatis itaque raptim Patribus primariis, decretum uno consensu est, ut priusquam rediret apparitor, Dux a nobis moneretur quae acceptae litterae, quid captum consilii. Praepositus ad eum intromissus verba facit: Venit domum nostram apparitor, dum abessem; credo, inquit, ut resciret numquid a Praeposito Societatis litterarum accepissemus, et quae staret nobis sententia. Perlatae sunt, expectatae tandiu Praepositi Generalis litterae, et mandata Summi Pontificis: jubemur interdicto morem prorsus gerere: certum est nobis obedire, proposito quolibet, etiam capitis, periculo. Una mihi, ut istud sine circuitione declararem, huc veniendi, quemadmodum promiseram, causa fuit. Dux ad haec placide subjecit, se, quamvis Reipublicae caput esset, nihil decernere tamen solere majoris momenti, sine procerum consilio: monendos illos, et quid censerent auscultandum. Atenim, inquit, non audivistis hodie quae data fuerint vobis, eorumdem jussu ac nomine, mandata? quid illi de vobis constituerint, satis cognoscere potuistis. Negavit Praepositus sibi quidquam, senatus verbis, recens denunciatum fuisse: ceterum in se nihil esse morae quominus eadem, quae ipsi modo significaverat, ad frequentem senatum referrentur. Tum vero Dux mirari se dixit Praepositi Generalis consilium, et Patrum desiderare prudentiam, qui ducerent pro nihilo Remp. destituere, et in aeternum exilium proficisci. Responsum non sine maerore fuit, primam obediendi laudem religiosis viris et curam esse; non debere clarissimos senatores gravate ferre, si eam praesidibus nostris obedientiam praestaremus, quam ipsimet a suis popularibus exigerent: nostrum non esse disceptare aut condemnare latam a Vicario Christi sententiam: relictas nobis duntaxat obsequii partes: communem hanc imponi omnibus, qui sub aliena potestate sunt, legem; quae si tollatur, discindi mortalium inter se concordiam, perverti jura omnia; nec privatam rem duntaxat singulorum, sed publicam, et ipsorum Principum dignitatem auctoritatemque convelli. Nullis parcitum laboribus, quandiu illis uti Reip. visum esset: nihil optatius in posterum fore, quam operam eidem, quantamcumque possemus, navare, quatenus leges divinae paterentur, quibus humana omnia, uti decebat, posteriora duceremus. Neque vero nescire nos quam gravem plagam acciperemus: hanc tamen tanti non fore, ut ulla nos aetas nobilissimae civitatis ac Reip. immemores argueret. Ea dicentem Praepositum Dux interpellans, non lenibus

verbis Patres inerepuit, per quos tam prava exempla reliquis proderentur; celerem ultionem, seram poenitentiam fore. Sic objurgatos ac silentes remisit.

Imperantium delicatissima fastidia sunt. Quemadmodum enim populi obsequio publica res maxime stat, sic nihil offendit Principes gravius, quam cum eorum jussis, praesertim quae justa censent, obsistitur. Vel ipsa parendi mora scelus est. Urebat in primis clarissimos senatores exempli, quod a nobis ederetur, quaedam auctoritas, qua suam premi causam existimabant. Nec nihil dicuntur nocuisse quidam e nostris, dum Pontificiam defendere cenfuram conantur, progressi paulo longius, quam necessitas ac fortasse prudentia requireret. Quod ego etsi de nullo nominatim comperi, facile tamen adducor uti de nonnullis credam. Si quis enim in ingenti hominum vel sapientissimorum familia neminem esse velit, qui offendat in verbo, is plus quidpiam videtur postulare, quam conditio mortalis ferat. Semper id sancte vetabitur a religiosorum Ordinum praesidibus; [Note: 108. Exilium Societatis decernitur in Senatu.] semper aliquis, in eo qui peccet, erit. His inflammati Societatem ita dimittere statuerunt, ut omnem ei reditum intercluderent. Sed, ut res minore invidia conficeretur, omissâ interdicti causâ quaesivere alias, ob quas Societatem jure ablegasse viderentur, longe profecto diversas ab iis, quae sunt a nobis hactenus memoratae, et ab historiae Venetae scriptore notissimo Andrea Mauroceno traditae. Nihil enim Patribus, quorum semper et studium erga religionem, et fidem in Rempublicam laudaverant, objicere potuerunt, praeter vulgatas criminationes ex eo petitas acervo, unde Societatis adversarii tam multa in eam quotidie depromunt. Sane, cum ante paucos dies tantam in eadem retinenda curam ac solicitudinem adhibuissent, parum credibile videtur, tam subito apertos fuisse tot prudentissimorum senatorum oculos, qui prius velut incantati tenebantur, ne maculas ejusmodi tam turpes horridasque cernerent. Ut vero sibi atque adeo posteris omnem adimerent sententiae mutandae locum, sanxerunt ne decretum irrogati nobis exilii abrogare fas esset, nisi quatuor adhibitis conditionibus et conjunctis, quas simul confluere promptum non est. Prima, ut causa Societatis pro more ad senatum referenda, expenderetur in pleno, ut Veneti loquuntur, collegio, quale cogi solet, cum administri Principum et oratores audiuntur, iisque responsa dantur. Secunda, ut Acta et rei gestae series, cum iis, quae dixi modo, criminibus, et causis ejiciendae Societatis, in senatu recitarentur. Tertia, ut senatus esset frequentissimus, in quo scilicet ex iis, quibus ferendi suffragii jus est, non pauciora quam centum octoginta capita censerentur. Quarta denique, ut ex universo coetu, sex in partes diviso, partes quinque reditum Societatis sciscerent.

Postquam haec unanimi consensu sancita sunt, non sine aliqua tamen altercatione, [Note: 109. Patres Venetiis Ferrariam discedunt.] adeo ut sex ipsas horas disceptatam hanc unice causam ferant, domum nostram VII. Idus Maias subiit Patriarchae vicarius, cum duobus canonicis; itemque unus e primariis Reipublicae apparitoribus; qui evocatum Praepositum ita compellavit: Quandoquidem obedire detrectatis, imo etiam excellentissimi Senatorum collegii jussa palam infringitis, adsum huc ab illis, ac denuncio faciendum indicem sacrarii vestri et bibliothecae, ut eorum tutela designandis curatoribus demandetur. Imo, inquit Praepositus, Quia Summi Pontificis jussa nolumus infringere, ut professi hesterna die sumus: hoc ubi testatum et perscriptum fuerit, indicem istum quin exaretis, ac de nostris rebus arbitrio vestro statuatis, nihil moror. Indice confecto, acceptisque clavibus bibliothecae, concessum fuit sacrae supellectilis nonnihil, ad rem Divinam faciendam postero die, quo illis exitus per centurionem est pronunciatus. Igitur, altera post occasum solis hora, cymbae quatuor adfuerunt. Iis impositi spectante ac maerente, quae omnem implebat ripam, incredibili multitudine, inter amicorum propius adire et colloqui vetitorum lacrymas gemitusque discesserunt. Navigatum tota nocte, ac sub meridiem sequentis diei ad Venetae ditionis fines perventum; ubi majorem in naviculam transgressi, reversis qui eos deducebant, militibus, Ferrariam incolumes tenuerunt; et a P. Provinciali ceterisque, summa cum caritate, eoque majori

cum laetitia sunt accepti, quod vehemens incesserat metus ne quid rei pejoris accideret.

[Note: 110. Patavio Societas demigrat.] Ad eundem fere modum ex aliis Veneti status oppidis migratum est. Civitatis Patavinae rectores (sic appellantur gubernatores civitatum Reip. Venetae, qui bini e nobilitate ad eas regendas deliguntur: alter Praetor; alter Praefectus vulgo dicitur) arcessitis oppidi parochis, nec non domorum religiosarum praepositis, et virginum Deo dicatarum confessariis, multa graviter minitati, eadem praeceperunt, quae Venetiis fuisse imperata narravimus. Responsum fuit a Patavinis Patribus, cum omni significatione officii et observantiae: nihil tamen liquido affirmatum, donec Româ litterae Praepositi Generalis afferrentur. Illae ubi primum sunt acceptae, collegii Patavini rector, odoratus mentem magistratuum, qui exitum intercludere obsequi recusantibus decreverant; coepit clam ex urbe illos e nostris educere, qui emitti sine strepitu poterant, praecipue sacerdotes. Igitur Nonis Maii et VIII. Idus, egressi diversis itineribus discessere. Similiter tirones, mutato cultu, partim rheda, partim cymba, Ferrariam avecti: cum iis iter illuc intendit ipse rector, ut Provincialem in ea degentem urbe coram affari, et quae in rem opus erant, consulere posset. Discedens Patri Ascanio Maratsio provinciam dedit, ut magistratum adiret, ac simul excusaret, quod ipse collegii rector non obiret id muneris, cui repentinum iter ac necessarium fuisset Ferrariam ad P. Provincialem, negotii causa. P. Ascanius nactus illo ipso die opportunitatem conveniendi magistratus, aperte illi significat datum nobis mandatum a Praeposito Generali Societatis, nomine Pontificis Maximi, ut interdictum ne violaremus; terrore quolibet, etiam mortis, objecto. Deliberatum esse Patribus jussa Pontificia omnino exequi. Obstupuit civitatis moderator, ac minaci vultu, Tragoediam, ait, inchoatis cujus feralis exitus in vestrum caput recidet: hanc scilicet Reipublicae gratiam refertis? Ad haec Pater, multa et magna tum Reip. tum Patavinae civitatis in Societatem exstare merita confessus, adjecit non posse religiosos viros Summi Pontificis mandata perfringere: suis quemque praesidibus obsequi jus et aequum esse: Id nisi fiat, humanae gubernationis fundamenta subrui. Hac oratione mitigari paulisper ille visus, percontatur num venerit in Patrum manus diploma Pontificium. Negavit Ascanius, ut res erat. Videte igitur, intulit, ut nihil fiat novi, nihil promulgetur, Divina res non intermittatur. Ita senatus jubet. Ascanio contra denunciante nullum periculum fore tantum, ut adigi posset ad celebrandum Divinum sacrificium, ubi praestitutus per Pontificem interdicto dies affulsisset, exarsit graves in iras civitatis rector; et acerbe multa questus, Per me vero, exclamat, non stabit quin vobis oppidi portae pateant; abire satius est, quam exemplo pestilenti ceteros inficere.

Excepit hanc vocem Ascanius, et facturum se imperata dixit. Non potuerunt tamen Patres, pro veteri suo et singulari erga Remp. ac nominatim erga Patavinos studio, non vehementer dolere, quod eos deserere cogerentur, quorum causa per tot annos, tantam corporis animique defatigationem, nec poenitendo fructu, susceperant. Hac una consolatione levari dolorem suum professi sunt, quod sibi probe conscii essent, nihil a se, cur dimitterentur, ortum esse causae. Tum oppidi Duûmvir, non desunt Patavii viri probi doctique, ait, quibus conscientiae jura explorata sint. Neque id inficior, adjecit Pater, sed aliis alia conscientiae lex et norma est. Postea deprecatus ut angustiae temporis ad abitum definiti laxarentur (nam horae tantum quatuor datae fuerant) nihil responsi tulit aliud, nisi aequum esse, ut iis incommodaretur, qui Reipublicae rationibus tantopere incommodarent. Migratum est inter amicorum amplexus et desideria. Cum vero sacerdos e nostris unus gravi languens morbo, exportatus est in lecto per populum; erupit omnium planctus, neque obscura multorum, ob rei atrocitatem, indignatio. Promiscua plebs procidebat in genua, orans ut bene sibi discedentes precarentur. Nec siccis oculis tam effusa populi caritas a Patribus spectari potuit, quibus calamitas sua pristinam erga cives optimos benevolentiam non ademerat. Milites una vecti cymba, tres alias religiosis onustas exulibus deduxerunt usque in Venetorum fines. Ventum pridie Pentecostes in vicinum Ferrariae

pagum, quam in urbem devecto aegroto, ceteri XVI. Kal. Junias Noviilariam sospites inierunt, unde varia sunt in oppida distributi.

Distat Paravio Vicentia, versus occasum, iter fere diei. Domicilium illic [Note: 111. Vicentia et Verona deseruntur.] habebat Societas, et instituendum anno insequente collegium sperabat, concessis a Praeposito Generali scholis, vectigalibus idoneis a civitate attributis. Spes tam laetas evertit hujus anni turbo. Vicentini Patres, acciti ante paucos dies a rectoribus civitatis, et jussi senatus imperia capessere, clam se subduxerunt: percrebuerat enim fama egressum religiosis viris negandum, praesertim sacerdotibus. Reliquere duos rei domesticae adjutores, qui curam aediumac templi gererent. Ii paulo post excedere sunt coacti, quia se stare quoque interdicto velle denunciabant. Procuratio templi urbanis sacerdotibus mandata. Eadem die P. Franciscus Fortetza, qui huic Societatis domicilio praeerat, Ferrariam venit. Sed a Provinciali, qui praecipitem illius profectionem et fugae similem cognoverat, remissus actutum Vicentiam est, ut oppidi rectoribus suae profectionis causas declararet. Eo cum pervenisset, comperit vacuam esse domum, iratos magistratus, omnia intuta: proinde nequaquam opportunum existimans, ut eos conveniret, Ferrariam reversus est. Aliter Verona discessum fuit: haec Vicentiâ non longe abest, Alpes et occasum versus; ingens et populosa civitas; studiosa cum primis Sedis Apostolicae, ac vero Societatis: ut vel ex eo patuit, quod XIV. Kal. Maias, ejusdem urbis moderatores P. Ludovicum Gagliardum collegii praesidem, nondum admonitis religiosarum familiarum praepositis, evocarunt, ac dura Veneti senatus mandata, familiariter tamen et meliora ominantes, aperuerunt. Quibus Pater postquam gratias egit, preces horarum quadraginta indixit in templo nostro, quod exemplum statim imitata civitas est omnibus in templis. Ad haec a nostris privatim susceptae, ut in summo periculo, poenae voluntariae, et jejunium ad multos dies productum. Anxiis ac suspensis ad omnem rumoris auram Patribus dubitationis magnam partem exemit, at cumulavit formidinem, P. Franciscus Furnius, a Provinciali epistolam et mandata, quae supra recitavimus, afferens. Hîc orta inter nostros difficilis altercatio, num periculo capitis proposito, et ceteris, quae imminebant, animarum detrimentis, obtemperari sibi Pontifex Maximus vellet. Quid quod neque legitime facta, neque satis explicata Bullae Pontificiae declaratio habebatur. Denique Brixiani Patres, quorum fuerat rogata sententia, in eam inclinabant partem, ut dicerent omnia prius experienda, quam consilium discedendi capiendum. His erecti, et confirmabant ipsi se se in sententia non deserendae carissimae stationis, et cives amantissimos maximo solatio afficiebant: cum rector collegii optimum factu putavit, si Mantuani collegii rectorem alloqueretur, hominem spectatae prudentiae, et quaestionum ad conscientiam pertinentium eximia cognitione praeditum. Scribit ad eum, et rogat ut certa die non gravetur excurrere Mantua, usque in pagum medio inter Mantuam et Veronam itinere situm; illic se pariter adfuturum. Adest III. Monas Maii. Censuit Mantuanus rector, nisi res certius liquêret, ac majori denunciaretur auctotitate, tandiu nos ad observandum interdictum non teneri, quandiu cathedralis ecclesia non praelucêret exemplo: tunc enim obsequendum, et vitandae offensionis publicae causa, et jubente Clementina sanctione. Addidit alia nonnulla quae in hanc sententiam theologi disputant. Laetos hoc nuncio Patres subitus postridie a civitatis moderatoribus nuncius metusque perculit. Arcessitus collegii rector interrogatur, ubi pridie fuerit, quemnam in pago S. Zenonis (id loco nomen erat) et qua de re sit allocutus; cur Latine? quid illae, quas habebant ambo prae manibus, charrae sibi vellent. Nimirum decreverant Patres in parochi aedibus colloqui: eo tum absente, in aedem sacram secedere cogitaverant: ea obserata, coacti fuerant in publicum diversorium se recipere, ubi per cubiculi rimas observati, et a caupone Bullam ab iis afferri suspicato, ac paenas, si taceret, metuente accusati sunt. Respondit Gagliardus se cum rectore Mantuano de re communi locutum esse. Instantibus acriter, quid illud negotii foret, cur adhibitus Latinus sermo, cur libri: judicavit rem omnem aperiendam, et quae Mantuani rectoris sententia foret, exposuit. Ex quo magistratus intellexit facturos

Patres omnia, quibus probare fidem suam et benevolentiam civitati possent, sineret conscientiae lex. Actae illis gratiae perscriptae Venetias de re tota litterae; notati, qui sententiam rectoris Mantuani confirmabant, libri. Sed, intulit procerum quispiam, quid ad haec dicet Pontifex Maximus? Sane, retulit collegii rector, confidimus nequaquam hanc ejus esse mentem ut rebus, uti sunt modo, stantibus, valere interdictum et excommunicationem velit. At si tamen velit? Volenti jubentique parebitur. Sed, adjecit alius commotior, Quare fert inique Pontifex nos de Rep. statuere arbitratu nostro? Pauca pro re locutus Pater, postremum hoc addidit: nostrum non esse de legibus Apostolicis juribusque sententiam ferre. Laudavit moderationem consessus omnis, utque primariam urbis Eoclesiam ducem sequeremur, enixe hortatus est: ac multo etiam gavisus est magis, cum nos in hanc eandem sententiam locutos cum Patribus Theatinis cognovit.

Haec per urbem jactata, et domi nostrae audita, incredibili gaudio Patres affecere. Non fuit diuturnum. Octavo Idus Maias repente conspecti sunt P. Martinus Tominus, et P. Horatius Marazanus. Mandata paulo ante memorata litterasque P. Praepositi Generalis, afferebant. Tristitiam domo tota sparsit qui legebatur [Note: 112. Patrum Veronensium in discessu maeror.] in amborum vultu, maeror: aiebant conclamanda propere vasa; fugiendum nemine admonito; maturandum; jam abiisse Patavio Sociorum partem haud exiguam: periculum esse, si fieret abeundi mora, ne facultas exeundi postea non fieret. Incessit omnes repentinus dolor: triste collegio toto silentium; feralis admurmuratio. Conturbatus rector, ac negans fugitivorum instar, imo reorum, egredi clanculum oportere, monstrari sibi litteras jussit. Cui P. Martinus Tominus detritam schedulam obtulit, minutis characteribus, sine signo, sine inscriptione exaratam; id quod certo consilio factum esse posterius intellectum est: nomen et manum P. Provincialis agnovit, ac binas esse litteras intellexit, alteram Praepositi Generalis, alteram Generalis Procuratoris, utramque datam III. Kalend. Maias. Divinam voluntatem certo demum indicio manifestam veneratus, mentem aliam omnem penitus exuit, nihil dubitans quin Christi Vicarius longe sagacioribus oculis magna quaedam seu commoda, sive incommoda et detrimenta prospiceret, quae ceterorum aciem fugerent. Adit magistratum extemplo, et certiorem de acceptis litteris mandatisque facit. Stetere proceres amore magis quam ira defixi rogant ut consideret quem in locum ruat praeceps, quam offensionem toti oppido, quam Societati suae cladem struat. Praecepi animo, inquit, omnia: sed parendum est. Atque hîc nonnemo: Age, inquit, si retinere vos amica civitas velit, quis erit interdicti observandi modus? Lenissimus et minime tumultuosus, respondit ille: non efferimus enim mortuos, oleo sacro aegrotos non ungimus, non sacrificamus cum cantu, preces diurnas nocturnasve in choro non recitamus: ministeria docendi nostra, concionandi, mortales ad recte vivendum, ad pie moriendum, cohortandi, vetita interdicto non sunt, acceptissima tamen omnia et utilissima civitati. Placuerat mirifice proceribus responsum, et viam qua possent Patres morari scrutabantur: nihil ausi tamen absque Veneti senatus concessu decernere. Huic jam deliberatum erat Societatem abdicare: ipsumque senatusconsultum Veronam postridie perlatum, et collegii rectori a Duumviris patefactum. Ejus tamen constantiae adhuc periclitandae causa, epistolam a Principe Reip. missam recitari jubent in frequenti corona, illo audiente. Erant epistolae partes duae: prior poenam capitis interdictum amplectentibus irrogabat. Ea perlecta sciscitantur a rectore quid respondeat. Quod jam respondi, ait; nos omnes paratos in utrumque esse, aut tueri interdictum aut mori. Percussit animos responsi fiducia, et aliquibus minas, ac verba duriora excussit. Postquam illum tamen viderunt nec flecti nec frangi posse, innuerunt cancellario, ut posteriorem epistolae partem legeret. Haec Patribus abeundi copiam faciebat, si perstarent in sententia. Discessus ut careret strepitu, et quam sedatissime perageretur, commendatum est; utque non omnes simul, at divisis temporibus locisque abirent. Sic monitum collegii rectorem, et prolixe quae postulabant promittentem, magna honoris et benevolentiae sinificatione prosecuti sunt.

Tam quiete et occulte adornabatur exitus, ut adolescentes nostrae in scholis disciplinae alumnos adhuc lateret: ac ne quid iis suboleret, proficisci placuit sequenti die, quo scholae vacabant: quia vero pomeridianis tantum illas horis vacare mos erat, praecepit scholarum magistris rector, ut mane pariter vacaturas pronunciarent. Inexpectatum beneficium juventus, ignara suae nostraeque calamitatis, accepit non sine gaudio: sed cognito statim carissimorum magistrorum discessu, diem illum inter nefastos et nigro notandos calculo numeravit. Nemo consequi verbis potest quae fuerit civitatis universae comploratio, qui domum nostram concursus omnium ordinum. Duo erant in collegio sodalitia civium. Illi, audita tristi fama, convenerunt ad ducentos; et Patrem, qui ad ipsos verba facere consueverat, evocarunt. Accedentem prostrati suspirantesque exceperunt, vixque impetravit, pauca pro tempore locutus, ut surgerent, ut abire se paterentur. Plurimi ex universa civitate ad oppidi portam, nec pauci ad tertium quartumve lapidem praegressi, abituros praestolabantur, ac bene precati praetereuntibus, eosdem oculis longe lacrymisque sunt secuti. Enituit Patrum constantia in vincendo dolore suo, et ferenda calamitate, cujus magnitudinem e tanto erga se clarissimae urbis amore intelligebant. Nec minimam meretur laudem invictus multorum e nostris animus, qui licet essent cum parentibus, amicis, affinibus, e primaria etiam Veronensi nobilitate, conjuncti, ab iis nihilominus disjungi, quam a Dei voluntate, et debita Sedi Apostolicae reverentia, vel latum unguem [Note: 113. Migratur Brixiâ.] discedere maluerunt. Par Brixianorum exstitit in Societatem caritas; qui cum fructus uberrimos ex ejus laboribus, ac praesertim e P. Bernardi, viri Apostolici concionibus caperent, eam dimittere sine dolore nequiverunt. Pontificiam Bullam, Episcopo monstrante, nostri viderant; voluntatem Summi Pontificis e litteris Praepositi Generalis aperte cognoverant: nihil minarum, periculorum nihil opponi potuit, quin accingerent se ad jacturam vitae potius, quam obedientiae, faciendam. Sexdecim ex illis iter Placentiam versus intenderunt V. Id. Maias: alii octo Mantuam, alii alio deducti. Restiterant duo rei domesticae adjutores, magistratu non invito. Sed, jubente Veneto senatu, per milites immissos abacti sunt.

[Note: 114. Creta Societatem amittit.] Non stetit Societatis calamitas intra fines Italiae: pervasit in Cretam usque insulam, ubi scholas frequentabat juventus non solum Latini ritus, verum etiam Graeci. Nec tantum in urbe praecipua insulae, sed in finitimis oppidis, populi procerumque benevolentia placide fruebamur. Minaces quidam ab Italia, de coorto inter Serenissimam Rempublicam et Pontificem Romanum dissidio fremitus pristinam tranquillitatem paululum turbavere. Ac primo quidem auditi variis e partibus ineunte Maio rumores obscuri et malevoli; facile tamen contempti, quandiu a plebe spargebantur, credula vulgo et maligna. Graviores visi, cum ab ipso Cretensis regni Praefecto Generali, Nicolao Sagredo, sunt nobis renunciati: demum perlata Societatis clades fuit a Cretensi Archiepiscopo. Is profectus ab Italia superiori mense, narravit expulsam Venetis urbibus, ac similiter insula tota exigendam. Cretam peragravit haec momento fama, cujus dum auctores veritatemque disquirit anxie P. Molinus, nostrorum illic praeses, evocatur a Sagredo per centurionem VI. Kal. Jun. et inter undantes poptilo vias deducitur ejus domum, quo proceres convenerant. Ibi excellentissimus Generalis, ore ad severitatem composito; Vellem, inquit, Superi fecissent ut laudare vos potius Respublica, quod hactenus praestitit, quam accusare cogeretur. Sed Venetorum Patrum imprudentia (ne graviori verbo utar) ea fuit, ut urbem, a qua tot beneficiis ornati sunt, non modo primi omnium deseruerint, sed in eandem quoque noxam Capucinos ac Theatinos exempli contage pellexerint. Eam ob rem visum Serenissimo Duci ac sapientissimis Senatoribus est, ut omni Veneta ditione cederet Societas. Invitus idem vobis denuncio, ac ne quis vestrum intra haec moenia pernoctet veto: parata sub vesperam vos omnes excipiet navicula, atque in vicinam arcem S. Theodori deportabit, donec in Italiam trajiciendi opportunitas offeratur. Dubius quid responderet Pater aliquantisper haesit: nihil enim certi de Pontificio diplomate deque Italicis rebus audiverat: unum quod responderet habuit, dolere se Societatis vicem; se suosque in Reip. potestate semper

futuros: cumque tres tantum horae diei superessent, obsecravit ut in diem sequentem prorogari discessum vellet. Obtineri nihil potuit.

[Note: 115. Socii deportantur in desertum seopulum.] Igitur in phaselum impositi, exeunte Junio, et in S. Theodori castellum delati sunt. Exiguum illud munimentum est in conspectu Cretae, scopulo impositum, ad arcendas praedonum hostiumque naves, quae latrociniis olim ac caedibus maritimam oram, et portum Cretensem, infestabant. Illud milites ad quadraginta insident: sterile solum et incultum: calor aestate immodicus. Hunc in carcerem conjecti sunt, in eoque restitere dies quinque et octoginta. Angustum conclave omnes diu noctuque capiebat, cum promiscua militum fece. Instar portenti fuit paucos morbo tentatos, neminem extinctum, in summa rerum omnium penuria. Nec dubium quin tot incommodis par esse nequivisset vita multorum et sanitas, nisi paterna Divini Numinis cura, quae maxime tunc adest, cum reliqua desunt, opem laborantibus attulisset. Rhitymni gubernator summum in istam arcem imperium obtinebat, vir Societati nostrae deditissimus; qui uni e Patribus per Quadragesimam concionanti aures frequens praebuerat in urbe sua. Ille captatâ causâ stipendii militibus persolvendi, et castella invisendi, nos amantissime convênit, sublevavit quibuscumque potuit rebus, et ad iter commodius instituendum multa subministravit. Inchoatum iter medio Septembri: absolutum Kalendis Decembris, inter gravissima tempestatum, et praedonum pericula. Navigium erat vetus, male instructum, et nautis paene nudum, quos etiam scindebat discordia. Haec primarium inter nauclerum et ratis magistrum vehementius accensa moram attulit, amissaque caeli ac maris tempestivitate, navim in hyemem ac procellas conjecit. AEgre ultra Cythera, insulam Peloponneso vicinam, processerat, cum diu fluctibus inimicis obluctata, coepit fatiscere. Ad Leucadem conspecta classis Turcica ingentem incussit metum. Hoc periculum aliud excepit [Note: 116. Inde in Itallam difficili navigatione perveniunt.] longe gravius. Mutato repente vento, mare intumuit majorem in modum, et undarum montes in ratem laceram effudit, quibus ita oppressa est, nullus ut nautarum labor exhauriendae sentinae par esset, ac singulis prope momentis demergenda videretur. Ad haec velum, antennas, malum ipsum turbo subitus abstulit. Tum vero lamentabilis erupit clamor, veniam Superos poscentium, et confusis vocibus plangentium, ut in desperata re. Conceptum uno consensu votum est de visitanda Virginis Deiparae, si evaderent in tutum, aede his in locis percelebri. Non irritae ceciderunt preces. Sedato vento, mare detumuit. Laeti nautae vectoresque respirabant, cum repente velut collectis viribus horribilis Aquilo incubuit miseris; et rudente rupto scapham, in quam recipere se parabant, fluctus hausit. Huc illuc jactati, se ventis ac Superis permiserunt, procella jam artem superante. Demum metu, fame, frigore debilitati; per tenebras, imbres, fulmina deferuntur in Ragusinae orae portum, unde pridie Kal. Novembres vela in Italiam fecere: quam tamen, adversis repulsi ventis, aut in exiguis insulis coacti consistere, non tenuerunt nisi Kalendis Decembr. quibus invecti Barulanum portum, a collegii Patribus excepti sunt eo majori gaudio, quod jam fuerat eorum salus conclamata. Quippe in proximis littoribus naves nuperrime perierant, et earum in sarcinis aestu ad littus ejectis repertae litterae, per quas cognitum de discessu Patrum e Creta insula fuerat; nemo ut dubitaret, quin fracta pariter navi misere periissent. At haec quidem tempestas brevi sedata; non item ea quae Societatem urbibus Italis ejecerat: quae nisi post annos unum et quinquaginta mitigata non est; cum Alexandri VII, fortunato sidere, in portum et in Serenissimae Reipub. gratiam revocati tandem sumus, anno MDCLVII. Nam ut antea restitueremur effici nullo pacto potuit.

[Note: §. VII. SOCIETAS IN URBES VENETAS TARDIUS RESTITUTA.] Hoc quidem anno MDCVI. flagrantibus adhuc odiis, et recenti offensione, spes nulla rei meliorem in locum reponendae affulsit. Nec vero jam inter Venetos ac Pontificem verba et steriles jactabantur minae; sed arma, caedes, funera parabantur. Rogatus a Pontifice per Nuncium Apostolicum Henricus IV. Galliae Rex ut Ecclesiae laboranti succurreret, promisit se quadraginta hominum millia ducturum in Italiam, si res posceret. Adjecit nihilominus praestabilius videri, si Veneti adducerentur ad concordiam, et lis amice componeretur. Reipublicae vicissim

oratori opem, pro veteri necessitudine, postulanti respondit se Reipublicae cui esset addictissimus, causam ita defensurum, si Ecclesiae jura salva essent, cujus se primogenitum esse meminisset: ac prudentissimum senatum rogavit ut, omisso bello, cum Pontifice rediret in gratiam: curaturum se ut honore salvo, ac nullo Reipublicae detrimento, res transigeretur. Neque aliter comparatus Philippus III. Hispaniae Rex erat: uterque vero pacem tanto suadebat enixius, quanto vim periculi majorem intelligebat. Erant in oculis fumantes adhuc luctuosi belli, quo Christianus Orbis tot annos arserat, faces; materiam omnem feralis incendii renovandi, communibus studiis opprimere conabantur. Quo id impensius agerent fecit Jacobus Angliae Rex, qui Majestatis Pontificiae ruinis ac depressione nascentem sectam attollere gestiens, Venetos stimulare non cessabat, ut Summi Pontificis auctoritatem excuterent; hanc magnitudinem animi, hanc libertatem, insidiosis nominibus appellans. Quo graviores isti metus erant, eo Principes Christianos urgebant acrius, ut pacem inter Pontificem, et Venetos conciliare festinarent.

[Note: 117. Causae hujus cunctationis.] Nec Paulum V. leviores premebant curae. Videbat institutas ad remedium censuras in exitium verti. Supremae Sedis venerandam coelo terrisque potestatem adduci sensim in contemptum. Pigebat Ecclesiasticam litem armis persequi. Sumptus ingentes, divinarum et humanarum rerum perturbationem, scelera et sacrilegia, perpetuos belli comites: denique incertos Martis communis exitus, et alia id genus plurima, ipsi a P. Antonio Possevino, quem Romam a Sociis Venetis missum vidimus, et voce et scripto proposita reputabat. Venetos pariter, cum Ecclesia Romana semper conjunctos arctissimis et sanctissimis vinculis, non leviter angebat bellum, ex quo gravia detrimenta, gravior in Rempublicam omnem invidia redundabat. His permoti tum ipsi, tum Paulus V. omissis armis, Principum pacem suadentium precibus aures accommodare statuerunt. Conciliator pacis ac sequester oblatus est a Rege Franciae Cardinalis Franciscus Joyosa, sacri collegii clarissimum lumen, et rerum Gallicarum in Romana curia patronus: a Rege vero Hispaniae Comes Franciscus a Castro, Ducis Lermae nepos, qui principem in regis gratia locum obtinebat. A Venetis promissum est, in gratiam praesertim Henrici IV. fore ut legibus, quae causam dissidio praebuerant, non uterentur, dum lis pendêret: ut canonicus Vicentinus, et Nervesanus abbas in manus Pontificii alicujus administri traderentur: ut Ecclesiastici ac religiosi viri, qui per interdicti causam urbibus Venetis excesserant, restituerentur in integrum; postremo ut scripta, litterae, edicta contra interdictum composita, delerentur.

[Note: 118. Veneti restituere Societatem prorsus abnegant. Paulus V. hanc pacis conditionem omnino postulat.] At ecce nova et inexpectata difficultas, quae propemodum ineluctabilem paci moram injecit. Nemini venerat in dubium quin, ut in ceteris foederibus usuvenit, in isto quoque comprehenderentur utriusque partis sectatores, et communis concordiae conditionibus gauderent. Id Henrico IV. persuasum, et pro ea qua Societatem JESU, nuper a se in regnum revocatam, benevolentia complectebatur, in primis cordi curaeque fuerat. Illam restituere Veneti prorsus abnegant, quamvis de recipiendis in gratiam et urbes suas Theatinis Capucinisque assentirentur: quos aiebant non tam sponte sua, quam alieno inductos exemplo, peccasse. Neque tamen excludi communi beneficio Societatem ob interdictum servatum profitebantur; sed gravibus aliis de causis, quae ad interdicti causam et debitum Summo Pontifici obsequium nihil pertinebant. Reges Galliae et Hispaniae, illorumque administri, qui summae sibi ducebant laudi, si negotium concordiae tam feliciter inchoatum ad optatos exitus perducerent, huc junctis viribus incubuerunt ut obicem istum convellerent. Ac partem illam sumpsere protinus oppugnandam, quae videbatur ad vincendum facilior, nempe Pontificem. Propensus ad quietem Paulus Quintus saevam instantis belli molem aegerrime ferebat. Trepidanti et omnia circumspicienti novos terrores ingerunt; pericula per se jam gravia majorem in modum amplificant. Alteram admovit machinam Joannes Cardinalis Delfinus Venetus, eique persuasit hujus belli flammas a quodam Cardinali, Pontificis ipsius consanguineo, accendi de industria, non ut Romanae Sedis honori consuleret, sed ut suis rationibus et ambitioni velificaretur.

Concussum hac oratione labantemque adhuc sustentabat, abducebatque a pace officii quaedam ratio. Facere non poterat eos ut destitueret, qui omnia potius deserere quam ipsum maluerant; et quorum crimen esse unum intelligebat, quod Sedi Apostolicae fuissent obsequentiores. Quo enim animo futuros in posterum, auctoritatis Pontificiae defensores, cum animadverterent, non solum nullam suarum rerum haberi rationem, verum etiam exitio suo pacem et concordiam redimi? Meminerat quae Patribus Societatis non semel dedisset promissa; et audiebatur saepe cum diceret illorum restitutionem suam esse causam, nec illius conficiendae curam a se, nisi cum ipsa vita, deponendam.

[Note: 119. Quibus artibus victus Pontifex restitutionem Societatis urgêre destiterit.] Incertum Cardinalem Joyosam, quo tandem pacto hunc Pantifici scrupulum eximeret, adjuvit Cardinalis Perronius, qui Romae tunc aderat, seque regiis oratoribus ad promovendum negotium adjunxerat. Paulum V. adit; justum esse negat perturbare Christianum Orbem, Italiam in periculum, Religionem ipsam et Ecclesiam in gravissimum discrimen conjicere, ob privatam aliquorum causam. Posse illorum fidelitatem a Sede Apostolica plerisque aliis modis compensari: restitutionem Societatis in aliud differri tempus sine detrimento posse, pacem non posse: mitigari sensim vel maxime implacabiles iras: senescere ipsa die ac mori, quamvis immortales videantur. Satis auctoritatis in Pontifice, satis in Philippo Rege, satis in Henrico IV. constantiae et fidei fore, ut Societatem quamprimum revocandam curarent. Id instare modo, id caput esse, ut Majestas Pontificia pristinam vim obtineret, ut imminens Romae, Italiae toti, atque Ecclesiae bellum atrox propulsaretur. Pace constituta et confirmata, res ceteras facile impetratum iri. Quamvis haec apposite solerterque dicta essent, nihil tamen efficacius ad expugnandum Paulum V. et illam ingrati animi, quam verebatur, labem abstergendam occurrit Cardinali Joyosae, quam si Patres Societatis, de quibus tantopere Pontifex laborabat, suam ipsi quodammodo causam desererent. Ergo Cardinalis Praepositum Generalem Claudium Aquavivam blando sermone aggreditur: monet esse in ejus unius manu duos potentissimos Principes summo afficere gaudio; Regem Franciae, si gloriam confectae pacis consequatur; Pontificem Maximum, si belli molestissimi onere levetur. Hac ratione ambos in perpetuum Societati suae devinctos habiturum; simulque Christianum Orbem gravissimis corporum et animorum exitiis liberaturum. Tanti operis perfectionem penes illum esse, si optatissimam Pontificem inter et Venetos concordiam sanciri, nulla restituendae Societatis mentione facta, patiatur. Sic intellectum iri sinceram esse ac puram Partum caritatem, quae scilicet non quaereret quae sua sunt; nec frustra vexillum hoc ab iis praeferri, aut hanc tesseram falso jactari, AD MAJOREM DEI GLORIAM. Neque vero damni quidquam propterea imminere Societati. Non enim esse dubitandum quin Henricus IV. pro eo, quo illam complectebatur, studio ejus restitutionem urgetet acriter; et pro summis suis in Rempublicam promeritis obtineret. Hujusce rei fidejussor, Inquit, Regis nomine sponsorque sum. Sic multo majori cum gloria Societas, interposito brevi spatio, revocabitur; nec hujus in Sedem Apostolicam meriti memoria unquam obsolescet.

Ejusmodi promissis Aquaviva utcumque recreatus, intelligensque rem eo provectam esse, ut nec proficere obluctando, nec aliter exsolvere Paulum V. solicitudine dura posset, rem totam ejusdem Pontificis arbitrio permisit. Societatem Divinae gloriae amplificandae, ac Sedi Apostolicae tuendae professus omnino esse deditam: ipsius Pontificis esse dijudicare ubi major Dei gloria, ubi Sedis Romanae dignitas amplior ageretur. Nullam sibi ac suis potiorem, quam obsequendi laudem, unquam fore. Revixit his auditis Pontifex, et Praepositum Generalem humanissime affatus, promissis oneravit amplissimis, pacemque ratam esse statim jussit. Restabat, ut Cardinalis datam Aquavivae, Regis nomine, fidem liberaret. Nec Henricus IV. sponfionem abnuit: ac per eundem Joyosam suosque oratores negotium strenue prosecutus est. Veneti, quos nullus tunc solicitos habebat ab hoste externo timor, neque ulla majoris momenti spes ad Hispanos Gallosve accedere cogebat, Regum curas ac vota in longum duxerunt.

[Note: 120. Paulus Venetus cur Venetos a revocanda Societate unus maxime deterruerit.] Postremam, quae illos a Societate revocanda diu deterruit, causam aliis quae memoratae jam sunt, addo. Erat ea tempestate Venetiis magnum in historia hujus temporis nomen, Paulus Sarpius e sacra Servitarum familia: homo litteris Graecis, Latinis, et praestanti rerum variarum scientia eruditus; nec solum apud suos Servitas insigni florens fama, sed apud ipsam Rempublicam, quae illius doctrina et sagacitate plurimum utebatur. Nondum quippe nota erat hominis indoles ac religio, quam veris postea coloribus expressam ostenderunt Orbi Christiano ipsius epistolae et Historia Concilii Tridentini, a Cardinali Sfortia Pallavicino confutata. Quo magis Venetos devinciret, se Paulum Venetum, paterni velut oblitus nominis, appellabat. Nihil eo fieri poterat magis populate, nihil Reipublicae ac civitatis amantius videbatur. Itaque coorto Romam inter ac Remp. dissidio, praeclaram occasionem tuendae ornandaeque patriae sibi oblatam existimans, non leviter est invectus in Paulum V. ejusque censuras. Excanduit multo acrius cum ab eodem evocatus Romam, detrectavit palam imperium, et anathemate nominatim percussus est. Perrexit omni studio causam tueri, quam susceperat: cui cum adversari Societatem cerneret, nullum finem fecit Serenissimae Reipublicae a nobis abalienandae: id metuens, ne revocata Societas ipsum talem ostenderet aliquando, qualis erat. Absit autem, ut in eum ab hominibus Societatis tale quidpiam susceptum aliquando vel cogitatum sit, quale ab historico recenti memoratur, non alio teste quam Thuano, cujus fides in narrandis rebus nostris quam levis momenti ponderisque sit, satis compertum est. Igitur tandiu dum Paulus Sarpius vixit (vitam autem ad annum usque MDCXXIII. produxit, cum biennio ante Paulus V. obiisset) nullus ad restituendam Societatem patuit locus.

[Note: 121. Henrici Magni judicium de Societatis facto.] Quid a consecutis Paulum V. Pontificibus et ab ipsa deinceps Societate tentatum, et quo successu, fuerit, alias exponetur: nunc attexam coronidis loco Henrici Magni, Christianissimi Regis, vocem: cujus judicium eo majorem habere vim et auctoritatem debet, quo ejus prudentia notior, et in Venetos benevolentia perspectior. Cum igitur aliquando in hunc sermonem, de oborta Pontificem inter et Rempublicam controversia, incidissent proceres audiente Rege; illorum unus, Calvini assecla, Societatem graviter insectari coepit, quod Rempublicam non solum deseruisset in difficillimis ejus temporibus, verum etiam partes Pontificis Romani, contra eandem Rempublicam esset amplexa. Mox ad Regem conversus: Dubium, inquit, non est quin Jesuitae in tua causa, Rex, eosdem se praeberent, et regiis partibus desertis, Pontificias sequerentur. Illi vero, subjecit Henricus, tandiu me non deserent, quandiu ego virtutis iter non deseram: quod si ab eo destecterem, meque cernerem ab iis destitutum, nunquam tamen illos eam ob rem vel odio vel reprehensione dignos arbitrarer. Ad ipsorum cum Venetis causam quantum attinet, quod religiosis viris dignum erat fecerunt, necessitate compulsi; ne scilicet, contempta Petri potestate, Divina celebrare Officia cogerentur. In rebus enim spiritualibus superiori spirituali parendum fuit; sicut in temporalibus, temporali. Ex quo intelligi potest non tam ipsos discessisse a Venetis, quam a Venetis dimissos fuisse.

[Note: 122. Quibus causis impulsus Alexander VII. Societatem restituendam susceperit.] Ea mens Henrici IV. fuit, hoc judicium de causa Societatis. Quae citius fuisset in integrum restituta, si optimi vota Principis, et quae dabat identidem suis apud Venetos oratoribus mandata; si ejus filii Ludovici XIII. obligatam parenti suo fidem reposcentis; si Regum aliorum ac Principum studia conatusque valuissent. Responsum semper a Venetis est, teneri se gravissimis rationibus, et ad Reipublicae dignitatem salutemque spectantibus, ne quid mutatum vellent. Negotium adeo impeditum, ac prope desperatum, Alexandri VII. prudentia feiciter expedivit. Cernebat e diuturno Societatis exilio non modo redundare dedecoris aliquid in Romanam Sdem, quae suos cultores, propter navatam ipsi obedientiam multatos, destituere videretur: sed etiam inde contemptum legibus Ecclesiasticis ac perniciem afferri, quas nemo deinceps, tam gravi poena propofita, sibi observandas judicaret. Illud quoque intelligebat, magnas oriri e scholis Societatis utilitates, quibus Venetam juventutem tandiu carere iniquum esset.

Occurrebat contra difficultas afferendi remedii, cujus ne proponendi quidem relictus erat locus. Societatem sane requirebant non pauci, sed privata vota in publici consessus efferre lucem audebat nemo. Sensim tamen, mitigatis ipsa die offenfionibus, ad leniora consilia flectebantur animi, et materia veluti fiebat aptior accipiendae formae, quam aliqua vis amica manusque potentior induceret. Haec amica vis, haec manus, non alia quam ejusdem Alexandri VII. ut quidem tunc res erant, esse posse videbatur. Illum senatus Venetus propter candidos mores, ac sinceram pietatem, non tam ut Principem de exercenda potestate solicitum, quam optimum parentem de filiorum commodis cogitantem, spectabat: cujus proinde in gratiam aliquid peculiaris obsequii praestare Sedi Apostolicae, nequaquam alienum dignitate Veneta vel libertate censebat. Ad haec in graves angustias ob Turcicum bellum adducta Respublica, quo profugeret, praeter Alexandri sinum, nihil habebat. Caesar vicinum et formidandum hostem metuebat irritare; Polonus externo bello distinebatur; Lusitanus contra Hispanum semper excubare cogebatur; Hispanos et Gallos vetus discordia implicabat. Solus Pontifex secura gaudebat pace: nullus illi a Turca metus: magna defendendae in tanto periculo rei Christianae voluntas, nec facultas minor: eamque spem Venetis fecerat. Existimavit igitur homo prudentissimus, eos per istam temporum difficultatem adduci leniter posse ad id praestandum, quod secundis rebus suis tandiu negaverant. Neque vero ignorabat restituendae Societati locum non fore, dum appositae decreto exilii conditiones manerent: sed illud quoque videbat, iisdem manibus nodos istos, quamvis Gordios, solvi aut scindi posse, quae illos nexuerant: Principes, cum vetant, nequaquam sibi potestatem ac jus permittendi adimere: parem esse posteris senatorum, atque ipsorum majoribus, auctoritatem: ac deponi a Republica necessitatem posse, quam ipsa sibi imposuisse videbatur.

Haec secum reputans Pontifex aggressus est quaedam de Societate, ac pristinis ejus inter Venetos laboribus injicere in sermone cum Venetorum oratoribus Joanne Pisauro, Nicolao Sagredo, aliisque. Egit apertius de hoc eodem argumento Apostolicus Venetiis Nuncius Carolus Caraffa, Episcopus Aversanus, vir mirae dexteritatis et solertiae, cujus egregia dederat apud Helvetios documenta. Ne cui vero suspectus esset, quoniam nobilibus Venetis nefas illic est cum Principum administris privatim habere sermonem, sequestrum atque interpretem adhibebat, praeter quosdam ordinis Ecclesiastici patricios, Joannem Delfinum Coadjutorem designatum Patriarchae Aquileiensis, et in sacrum Cardinalium collegium postea coopratum; facundia pollentem et auctoritate; et quod caput est, publicae utilitatis cupidissimum.

[Note: 123. Captata opportunitas rei consiciendae.] Interim rempus illud, cujus modo meminimus, advênit juvandae contra Turcicos furores Reipublicae. Opem a Venetis expetitam Alexander ultro dedit, nulla restituendae Societatis facta mentione, quamvis ipsa res suaderet, ut qui beneficium dabat, beneficium posceret. Aliter prudenti et magnanimo Pontifici visum: in eoque Sedi Apostolicae consuluit, Venetis, Societati, sibi. Sibi, ne gloriam piae liberalitatis amitteret: Sedi Apostolicae, ne irrogatam Societati multam pendere potius, quam auxilium laboranti Orbi Christiano impendere videretur: Societati, ne per vim forte, et ingratiis restitueretur; aut, si perstarent in pristina sententia obfirmati senatores, turpius et in perpetuum exclusa remaneret: Venetis denique, ut honestius id facerent, grati et memoris animi significandi causa, quam pretio ac mercede velut constricti. Imo illos ea ratione arctius obligatos ad rem secundum sua vota conficiendam habebat. Est enim hoc innatum excelsis et nobilibus ingeniis, ut honestate et gloria maxime ducantur; praesertim quando sic honestum utili junctum est, ut clam haberi utile, honestum palam ferri possit. Animis hunc in modum sapienti consilio delinitis, mittit Alexander, exeunte Julio anni MDCLVI. litteras ad suum Venetiis Nuntium de proponendo, cum opportunum ac tempertivum judicaret, negotio: deinde operam dat, ut Cardinalis Marcus Antonius Bragadinus, quem Respublica post Justiniani oratoris Veneti mortem, suis apud Sedem Apostolicam negotiis praefecerat,

in eandem sententiam ad senatum scribat; obscurius tamen, et quasi tentandi vadi causa. Erat Bragadinus Venetorum Cardinalium antiquissimus; nobilitate, annis, prudentiaque spectatus: etquanto minus artificio illo politicae calliditatis eruditus, tanto ad res gerendas aptior, ob notam integritatem, et expertem fuci ac simulationis probitatem, quae saepe ad persuadendum plus omni artificio valet: idem addictus Societati. Scribit ergo Pontificis nomine Bragadinus primo frigidius, ut in ancipiti negotio: iterum ardentius et pressius. Respondet senatus perplexe; negotii difficultatem significat; postremo negat decerni quidquam posse prius quam litterae Pontificis in frequenti senatu recitentur. Eas Nuncius Pontificius penes se habebat, molles aditus et opportunum tempus ut tuto proponerentur, opperiens. Oblatum credidit sub initium anni MDCLVII. cum essent inituri Collegium viri praestantissimi, et negotio conficiendo aptissimi, ac prae ceteris Pisaurus, qui gravissimam hanc molem unus maxime movit. Certior factus Pontifex, utque omnibus instaret copiis admonitus, agit cum Venetis Cardinalibus, ut rem totam propinquis suis amicisque commendent; revocent illis in memoriam quantum dare Pontifici beneficium possint; quam jure ac merito debeant. Eo scripserunt illi efficacius, quo liberius et apertius. Labantes animos impulit Pontificium diploma Nonis Januarii oblatum senatoribus a Nuncio Apostolico.

[Note: 124. Pontificis litterae ad Senatum.] Sententia diplomatis haec erat. Fieri non posse, ut sapientissimus senatus ignoraret quanto labore, quanto animarum fructu Societas Jesu in colendam Domini vineam incumberet. Pertinere ad curam, munusque Summi Pontificis, ut homines publicis devoti commodis, operam locis omnibus navarent; ac praesertim illis, quae ipse Pontifex singulari caritatis paternae studio complectebatur. Talem nobilissimam Venetorum Rempublicam esse, quam peculiari benevolentia semper prosecutus erat, prout ejusdem Angularis erga Deum pietas, et adversus Apostolicam Sedem observantia merito postulabat. Proinde accidere sibi permolestum, quod illa tot jam annos Ordine religioso tam utili careret. Ostendebat postea quanti Reipublicae interesset aetatem teneram recte institui; quantum ad informandam bonis artibus juventutem haberent facultatis Patres Societatis, tum ob frequentem hujus professionis ac diuturnum usum; tum quod pietatem una cum litteris instillare laborarent: quippe qui spectarent unam Dei gloriam et salutem proximorum; uti satis declarabat illorum ardor in propaganda Fide, in templis ornandis, in spargendo Divini verbi semine, in frequenti sacramentorum usu inducendo, in reliquis demum pietatis Christianae partibus indefessa sedulitate procurandis. Itaque, dignum esse illustrissimi senatus prudentia, dignum religione, dignum observantia erga Sedem Apostolicam, ut aditum Patribus in urbes suae ditionis quamprimum aperiret. Fore id permagni momenti ad opem Divinam impetrandam, nec non ad referendas Numini debitas pro summis ejus in Venetos beneficiis gratias; cui nullum acceptius obsequium, et memoris animi monumentum praestare possent. Nec nihil valiturum ad promerendum Sancti Ignatii patrocinium, cui non deberent minus dediti esse, quam majores sui; apud quos vir sanctus diu commoratus, dum Societatem fundaret, multa reliquerat virtutis eximiae documenta. Quod spectaret ad Pontificem, non recusare illum quin expensum ipsi ferret Respublica, quidquid in Patres beneficii conferret. Sponsionis et fiduciae loco Venetis dare paternam, qua semper illos complexus erat, caritatem, et quam non minorem sua spe haud semel experti erant. Sane illorum contra infensissimos nominis Christiani hostes causam ejusmodi esse, quam Pontifex non tueri omni ope non posset: incitandum tamen illum multo acrius, et stimulandum ad omnes suas vires in iis tuendis ornandisque collocandas, si votis ipsius obsecundarent. Nihil a Republica fieri posse illustrius, quo suam Sedi Apostolicae reverentiam testaretur; nihil, quo Apostolicae vicissim Sedis benevolentiam et officia certius provocaret. Non solum in frequentissimo senatu recitatum hoc Pontificis diploma fuit, sed opera et sedulitate Nuncii manavit per urbem, quo vim suam in omnes amplissimi corporis venas diffunderet; ac vernaculo donatum sermone manus legentium et mentes implevit. Idem Nuncius

Apostolicus cum litteras Pontificias senatui porrigeret, addiderat illis accuratissimam orationem, et arte singulari exposuerat quidquid nec dici ab ipsomet Pontifice, nec scribi decebat; cognosci autem et explicari vehementer ad causam pertinebat. In primis praeteritas lenire offensiones, mitigare superioris decreti acerbitatem et invidiam, Summi denique Pontificis incensum desiderium in omnium auribus mentibusque defigere studuerat. Hoc diplomate, hac oratione concussi animi ad rem e sententia votisque Alexandri conficiendam inclinabant; cum unus quispiam assurgens, ut praecipitantes veluti sisteret, exclamat, omnino fieri quod petebatur non decere; quia Regi Christianissimo negatum id fuerat, imo confirmatum a Republica, fore ut nemini alteri hoc idem concederet. Itaque sine gravi potentissimi Principis injuria fieri non posse, ut vota Summi Pontificis audirentur. Hoc telum Nuncius Apostolicus nescio quo pacto praeviderat: cumque rescivisset oratori Gallo Plessaeo Bezanaeonio commendatam a Cardinali Mazarino Socictatis causam, cui Bezanaeonius ipse sponte sua favebat, oravit ut obicem hunc amoveret. Adfuit orator, palamque est professus pergratum Regi suo fore, si Respublica Pontifici auscultaret.

[Note: 125. Restitutio Societatis in senatu decreta; et feliciter confecta.] Hunc in modum res integra senatui permissa fuit. Ac primo quidem censuere multi proferenda esse in medium Acta, legemque decreti contra Societatem exilii. Confidebant enim Acta haec, utpote perturbatis temporibus et animis confecta, deprehensum iri vitiosa; quo animadverso irrita pronunciarentur, simulque senatus liberaretur odiosa necessitate derogandi perlatae jam et sancitae legi. Displicuit haec via plurimis, non solum quod longioris esset examinis et morae; verum etiam quia, si declararentur Acta vitiosa et irrita, jam aequitari tantum et justitiae locus relinquebatur, nullus beneficio et mutuae in Pontificem liberalitati; quod unum tamen maxime quaerebatur. Itaque aliam inire viam placuit. Omnia vestigantibus et circumspicientibus venit in mentem prohibitum in decreto non esse, ne conditiones illi appositae, et quae illius abrogationem reddebant longe difficillimam, tollerentur etiam interposita Principum deprecatione, quae clausula in plerisque decretis legebatur: neque hanc videri generalibus decreti vocabulis comprehensam ac significatam. Propositum igitur Senatui a Collegio fuit, uti de hoc dubio statueret. Habitus eam ob rem unam et deliberationem senatus est XIV. Kal. Februarias sub vesperam, exelusis pro more, ut suspectis, quibus filii aut fratres e clero essent: obseratis etiam foribus, ne victi taedio senes dilaberentur, quorum auctoritate ac maturitate, juniorum ardor senatorum temperatur. Tenuit horas novem deliberatio: a prima ante solis occasum, ad multam usque noctem. Principio recitata sunt Acta, et eorum indicata quaedam vitia, sed obiter, ne gratia beneficii conferendi exolesceret. Deinde auditae sunt orationes quatuor uberrimae. Dixerunt copiose et ornate pro Societate Joannes Pisaurus et Andreas Contarenus, ambo Equites, quod praecipuae illic dignitatis nomen, et Procuratores S. Marci: totidem alii contrariam in sententiam non minus acriter disputarunt. His auditis, vicit ea pars quae censebat posse tolli ac porro tollendas esse conditiones decreto appositas: qui primus ad reliquam causam aditus fuit, ac plane necessarius. Inde ventum ad negotii caput, et quaesitum, An restituenda in gratiam Summi Pontificis Alexandri VII. Societas videretur. Latis suffragiis, centum et sexdecim in albam conjecta capsam, affirmarunt: tria et quinquaginta in viridem urnam immissa, negaverunt; novemdecim fuere suffragia non sincera, ut Veneti loquuntur, quae neque aiunt quidpiam, neque negant; sed rem in medio, et amplius examinandam relinquunt. Iis excipiendis capsula coloris rubri est destinata.

Die insequenti vocatus in Collegium Nuncius, responsum et exitum expectatissimae deliberationis, privato primum scripto, deinde solennibus ad Summum Pontificem litteris Reipublicae nomine confectis accepit. Litterae statim ad Pontificem missae, ad eundem octavo Kal. Febr. pervenere. Sic magna Alexandri VII. gloria, nec minori laude ac beneficio Reipublicae; maxima Italiae ac totius Orbis Christiani gratulatione, Societas Jesu Reip. Venetae anno MDCLVII. feliciter est restituta.

[Note: §. VIII. VEXATA SOCIETAS IN TRANSSILVANIA.] Transsilvania, licet modicis finibus circumscripta, instar ingentis nihilominus theatri fuit, in quo religio catholica variis jactata casibus, modo ejecta, modo revocata, funesto demum exitu pulsa templis urbibusque cessit. Eandem ac Religio fortunam experta Societas est, ab indigenis, ab Arianis, a Calvinianis; ab ipsis Turcis foede vexata. Juvat statum omnem hujus regionis paulo altius repetere, ut ista quasi fax lucem iis quae dicentur, praeferat.

Transsilvania jacet infra Poloniam: Hungariam habet ab occasu, Moldaviam [Note: 126. Transsilvaniae conspectus.] ab ortu, Valachiam a meridie. Hanc circa annum a Virginis partu millesimum Hunni, qui postea Hungari appellati sunt, e Scythia prorumpentes, occuparunt. Inter septem illorum duces primarios eminebat, ceterisque velut imperitabat Gyula, sancti Stephani Regis Hungarorum primi, avunculus. Quem religioni Christianae in Hungariam recens invectae adversantem, et hostiliter infestum, idem Stephanus debellavit, ac Transsilvaniam regno Christi et suo adjecit. Ab eo tempore paruit Hungariae Regibus Transsilvania, qui per Vaivodas, hoc est praefectos seu gubernatores eam administrabant. Anno MDXXVI. Joannes Zapolya unus ex illis gubernatoribus, mortuo ad oppidum Mohatzium Ludovico II. Rege, principatum invasit, seque Regem Hungariae appellandum ab una procerum parte in comitiis regni curavit. Sed altera meliorque pars comitiorum, Ferdinando Archiduci Austriae, Caroli Caesaris fratri, cui Anna Ludovici II. soror nupserat, regnum detulit. Hinc bellum grave ac diuturnum, quod iis demum legibus compositum fuit, ut Zapolya Transsilvaniam totam, et certam Hungariae partem cum titulo regis, donec suppeditaret vita, retineret: eo mortuo jus nomenque regni ad Ferdinandum rediret. Extinctus est Zapolya anno MDXL. relicto in cunis filio Joanne Sigismundo, quem susceperat ex isabella Sigismundi Regis Poloniae filia. Haec Transsilvaniae possessionem cum sibi arrogaret, Ferdinandi armis victa cogitur in Poloniam se recipere, unde Turcarum opibus in Transsilvaniam reposita est cum filio Sigismundo, qui post obitum matris principatum obtinuit usque ad annum MDLXXI. Tunc proceres Transsilvani Principem sibi imposuerunt, reclamante Rege Hungariae, Stephanum Bathorium. Is postea creatus Poloniae Rex, Transsilvaniam fratri suo Christophoro Bathorio habendam tradidit. Successit Christophoro filius Sigismundus, qui anno MDXCIII. Transsilvaniam Rudolpho II. imperatori cessit certis conditionibus. Sed statim mutata mente, principatum repetens, graves inconstantiae poenas dedit. Post ejus obitum qui anno MDCIII. contigit, Rudolphus Imperator et Rex Hungariae, Transsilvaniam recepit; nec eam tamen diu pacatam habuit. Quippe anno MDCIV. Stephanus BotsKajus collecta seditiosorum ac Turcarum manu, ipsi bellum intulit, et magnam Hungariae partem cum Transsilvania occupavit. BotsKajo suffectus est a Transsilvanis Sigismundus RaKocius, qui turbarum ac bellorum taedio principatum deposuit anno MDCVIII. Eum sibi vindicavit Gabriel Bathorius, ope Turcarum implorata: sed eorumdem auxiliis fretus Gabriel Bethlemus Bathorium acie victum anno MDCXIII. deturbavit, ac Transsilvaniam usque ad annum MDCXXX. tenuit.

[Note: 127. Religionis et Societatis in Transsilvania status, usque ad annum 1616.] Aptus est e principum ac regnorum fortuna ut plurimum status religionis. Florent una, jacentque; perturbantur aut quiescunt. Inter tantos Transsilvaniae motus, tam crebras publicae rei ac procellosas inclinationes, non potuit religio tranquilla consistere. Ac suspicari jure licet internecina bella et civiles discordias, quibus regio miserrima seculo toto laboravit, inde ortas esse, quod susceptam a S. Stephano Rege Hungariae catholicam Fidem, et per quatuor admodum secula feliciter conservatam, abjecisset. Haereseos inducendae hortator atque auctor anno MDXL. exstitit Petrovitius, Joanni Sigismundo tutor datus, ut minorem pueri aetatem, ac Reginae Isabellae consilia regeret: homo clam Lutheranus primum, deinde palam Arianus. Religionis excidium timentes Stephanus Bathorius et Christophorus ejus frater, Societatem Jesu in Transsilvaniam induxerant anno MDLXXIX. collegia Claudiopoli et Albae Juliae fundaverant, magno catholicorum gaudio et emolumento; haereticorum dolore non minori: quorum partes cum in dies numero et viribus augerentur; ab iis publico decreto comitiorum

expulsa Societas Transsilvaniae finibus est, anno MDLXXXVIII. Restituta fuit MDXCV. catholicorum suffragiis. Rursus Albam Juliam coacta deserere MDXCVIII. in eamque post biennium revocata. Sed anno MDCIII. collegium Claudiopolitanum ab Arianis funditus est eversum, homines Societatis expulsi, unus trucidatus. IIlos Georgius Basta, missus a Caesare ad Transsilvaniam recipiendam, in eandem urbem anno sequente restituit; ejecit anno vix elapso senatus Claudiopolitanus, cujus decretum Stephanus BotsKajus et consecuti Principes confirmarunt, ac Societatem tota Transsilvania exegerunt. Remansere tamen aliqui e nostris mutato cultu, ad colligenda religionis naufragia, et catholicos perditissimis temporibus omni ope sublevandos: donec anno MDCLXXXVII. reddita legitimis dominis Transsilvania, et religio meliorem in statum reducta fuit. Jam singula quae ad historiam nostram ab anno MDXCI. ad MDCXVI. pertinent, distinctius evolvenda sunt.

[Note: 128. Vocata in Transsilvaniam Societas: mox ejecta.] Vocata igitur Societas in Transsilvaniam a Stephano Bathorio, ejusque fratre Christophoro Bathorio, anno MDLXXIX. rem catholicam, Deo aspirante, feliciter gerebat, cum extinctus biennio post Christophorus, relicto impubere filio Sigismundo, spem et consilia hostium religionis erexit ad expellendam Societatem. Voti compotes facti sunt anno MDLXXXVIII. et Sigismundus contumacia nobilitatis haereticae minisque fractus Societatem dimittere coactus fuit. Graviter tamen a Sixto V. admonitus, et haereticorum factiones valescere sentiens, eam paulatim revocare aggressus est. Itaque P. Valentinum Ladum anno MDXC. arcessivit Claudiopolim. Anno insequente tres alios e Societate sacerdotes postulavit, in iisque P. Alphonsum Carillium spectatae prudentiae virum, de quo postea saepe mentio recurret. Redditum illis collegium quod habebat antea Societas Albae Juliae; placuit nihilominus ut abstinerent tantisper veste Societatis, et eam induerent, qua canonici vulgo utebantur.

[Note: 129. Illam Sigismundus restituere conatur.] Ut manum ultimam bene coeptis imponeret Sigismundus, comitia omnium Transsilvaniae ordinum in Kalendas Octobres anni MDXCI. indixit, nihil dubitans quin Societatis in integrum restitutionem impetraret. Eam ob rem adjungere sibi studuit animos procerum, qui auctoritate et gratia in haereticorum partibus pollebant. Accivit etiam e Polonia patruelem suum Cardinalem Andream Bathorium, utque ad constitutum diem comitiis adesset rogavit, ignarus quantam religioni catholicae perniciem pararet! Alienum a nobis animum Andreas hauserat paene puer a Societatis adversariis. Accidit etiam perincommode ut sub ipsum [Note: 130. Andreas Bathorius iterum ejiciendam curat.] tempus quo in Transsilvaniam a Sigismundo arcessebatur, Cracoviensis ecclesiae, obitu sui antistitis vacuae, infulas cupidissime ambiret, cum ipse Varmiensem obtineret sedem. Repulsam a Poloniae Rege passus, eam assignavit Bernardo Golinio et Petro Scargae Societatis sacerdotibus, quorum ille a confessionibus, hic a concionibus Regi erat. Excanduit multo magis, cum Scarga evangelium illud, ubi Christus pastorem se bonum nuncupat, exponens, ac de boni pastoris officio inter concionandum, audiente Rege, disserens, nimium venandi studium, et [Note: A. C. 1591. Soc. 52.] alia id genus parum decora praesulibus, incaute reprehenderet. Andreas in se jacta credidit, quia vere dici de se potuisse sentiebat. Inflammatus iracundia properat in Transsilvaniam. Studia procerum ad Societatem restituendam excitata restinguit: accendit haereticorum odia in Patres et in ipsum Sigismundum: queritur inductos ab eo in Transsilvaniam sacerdotes Societatis aliena veste occultatos; attentari publicam libertarem, jura procerum violari. Quamobrem, ductis suffragiis, eo pars comitiorum major incubuit, ut indictum in Megesiensi conventu religioni et Societati exilium novo decreto sanciretur. Datum id Principi duntaxat, ut Albae Juliae templum unum catholicis patêret, itemque unum et alterum aliis quibusdam in oppidis. Eo processit impiorum amentia, ut Transsilvaniam in Turcarum fidem clientelamque conferre cogitarent, potius quam religionem catholicam in ea stare paterentur.

[Note: 131. Sigismundus a Transsilvanis proditur.] Clemens Pontifex infestos religioni conatus procerum inhibere meditans, id enixe P. Alphonso Carillio commendaverat, ut Sigismundum induceret ad feriendum in Turcas cum Rudolpho foedus. Sigismundus, cognita Pontificis voluntate,

arma et consilia cum Caesare, et Austriacis in communem religionis hostem junxit. AEgre adducti sunt Transsilvani, privatis addicti commodis, et a Caesare non minus abhorrentes, quam a catholica religione, ut foedus hoc ratum haberent. Itaque a Turcis invitati, et magnorum spe praemiorum illecti, in impium conspirant foedus: ac de ipso Sigismundo Turcis necive dedendo conjurant. Fingunt se in periculosum deductos locum, ubi sustinere hostium impetus nequeant, nisi suas ipsis cohortes propere submittat. Credidit; robur exercitus ad eosdem misit. Postquam copiis exutum vident, sibi deliberatum esse declarant redire ad partes et amicitiam Turcarum; ac, nisi cum ipsis in hoc foedus juret, nihil ei tutum in Transilvania fore. Quid ageret Sigismundus? Dignum forti et Christiano [Note: A. C. 1594. Soc. 55.] principe consilium capit: negat se illis assentiri posse: malle principatum, quam Caesari datam et Christo fidem abjicere. Sed conjurati cum exercitum haberent in potestate, miserum Principem eo adegerunt, ut fugae consilium inire cogeretur. Discedenti Carillius occurrit: consolatur maestum, jacentem, proditum a suis; et in spem fortunae laetioris erigit. Confirmatus oratione Carillii Sigismundus, omissâ fugâ, scribit ad vicinarum arcium praefectos, opemque ipsorum ac fidem implorat: quorum auxiliis promissisque fretus, revolat Claudiopolim ad comitia, quae factiosi indixerant, novum sibi dominum electuri. Territi [Note: 132. Poenas a prodicoribus repetit.] praesentia Principis (est enim omnis seditio timida, si resistere scias) demittunt animos, ac recens foedus cum Caesare ictum integrari patiuntur. Sigismundus ulterius audendum ratus, introductis in urbem furtim octo militum promptissimorum millibus, conjuratorum duces comprehendit: ex iis quinque palam capite plecti, alios clam tolli de medio, alios in exilium pelli jubet, omnium publicat bona, arces et oppida occupat, demum pia in Turcas arma feliciter convertit: quae si pares initiis secundissimis exitus habuissent, non tam gravis in ipsum fuisset, ob irrogatam tot viris nobilibus poenam, conflata invidia; cujus etiam pars in Carillium redundavit, quasi atrocis auctorem consilii. Sed ille Ratisbonam jam pervenerat, cum haec in Transsilvania de conjuratis supplicia sumerentur: quae sumpta esse suadentibus Gestio, BotsKaio, ac Josica, testatur Pannonicarum rerum scriptor locupletissimus. Sane Cardinalis Bathorius, cum Octobri mense coram senatu Polonico in patruelem invectus est, de Carillio et Societate ne verbum quidem fecit: conjuratos vero jure caesos videri, publico decreto ipsi Transsilvani pronunciarunt.

[Note: 133. Restituitur cum Religione Societas.] Fractis perduellibus, nova lux rebus perturbatissimis affulsit. P. Alphonsus Carillius, post navatam feliciter ad foedus inter Caesarem et Transsilvanos componendum operam, quod foedus cum ceteris legatis subscripserat, Graecium jussu Pontificis profectus est ad maturandas Sigismundi cum Maria Christierna Archiducis filia nuptias, quo vinculo foedus arctissime colligandum putabatur. Inde Albam sub Idus Apriles anni MDXCV. ad regni comitia cum legatis accurrens, in iis primo foedus confirmandum; deinde catholicam religionem vindicandam in libertatem; denique Societatem postliminio restituendam curavit, abrogatis hac in parte comitiorum Megesiensium Actis. Ita VI. Idus Maii redditum nobis fuit [Note: A. C. 1595. Soc. 56.] collegium Glaudiopolitanum. Sigismundus injectas de P. Golinio Regis Poloniae confessario suspiciones, tanquam sibi Polonicis in comitiis adversato, vel neglexit, vel luendam omnibus Societatis hominibus noxam unius esse non judicavit. Malevolorum pariter sermones, qui e Gallorum in Societatem acerbitate odium nobis conflabant Carillius discussit, et res prospere contra Ottomanum gestas Sigismundo gratulatus, missionem ab aula enixe petiit; multum approbante Aquaviva, qui nostros ab aulico tumultu summo studio removebat. Sed utriusque votis adeo non favit Princeps, ut etiam Carillium sibi comitem adsciverit, ad Caesarem properans ut Turcicum urgeret bellum, Polonicum averteret.

Carillii prudentiam et pietatem in constituenda religione, ac Societate restituenda [Note: 134. Obitus P. Joannis Lelesii.] aemulatus P. Joannes Lelesius, quasi votorum summam, hoc duplici opere feliciter absoluto, attigisset, paulo post cessit e vita. Primus e nostris Transsilvaniam ingressus, Societatis in ea collocandae praecipuus auctor exstiterat. Regionis tunc principatum obtinebat Christophorus Bathorius, cumque in septenni

filio Sigismundo magnam spem religionis catholicae aliquando per cum stabiliendae, propter egregias pueri dotes, repositam haberet, ipsi morum ac bonarum artium magistrum tradidit Patrem Lelesium. Ille, ut subditos futuro principi similes pararet, eos ab errorum, qui Transsilvaniam miserrime deformabant, pestibus liberare studuit; effecitque apud regni proceres ut, siquidem suas ipsi tenebras amarent, liberis saltem suis lucem veritatis ne inviderent. Nec difficile persuasit: ea quippe infelicium parentum saepe conditio, vel dementia potius est, ut filiis suis pejores se esse non moleste ferant. Quamobrem regni juventus nobilis, Claudiopolitani collegii non ita pridem constituti, scholas brevi tempore implevit. Interea Principis regii moderator aulam haeresibus Calvini, Lutheri et Arii diligentissime repurgabat; cum ei a foemina primaria, ut plerique tradiderunt, propinatum in convivio venenum est: quo remediis paulum represso, lenta, dum vixit, paralysi constrictus, profligatam valetudinem aegre sustentavit. Pergebat nihilominus exequi consilio et prudentia, quod praestare viribus non ita facile poterat; ac teneram Sigismundi aetatem, usque ad annum duodevigesimum feliciter institutam provexit, donec orta procerum impiorum in religionem conspiratio Societatem, cumque illa Patrem Lelesium Transsilvanis eripuit: Principe nequicquam obluctante, ac magistrum carissimum solita benevolentia et subsidiis omnibus liberaliter prosequente. Viennam Austriae digressus, morbo recrudescente Patavinas aquas adiit, quibus cum minime levaretur, Lauretum devectus est, ubi prope aedem Virginis Matris, et velut in ejus complexu, spiritum ultimum effudit anno MDXCV. Hungarus erat, Quinque-Ecclesiis natus, oriundus tamen Varadino. Annos vitae numerabat septem et quadraginta, Societatis decem et octo. Virtutes duas, in aulico Principum comitatu insigniores, eximie coluerat, castimoniam ab omni vel levissima suspicione intactam, et religiosam paupertatem. Itaque cum Principis opulenti liberalitate ac benevolentia largiter uti posset, nihil ex ea in se derivabat, praeterquam ad usus vitae necessarios. Cultus corporis, victus, ornatus cubiculi nihil ab ea tenuitate ac frugalitate discrepabat, quam nobis Instituti nostri leges praecipiunt.

Patribus Transsilvanis in sedes antiquas restitutis additi sunt nonnulli ex Austria decerpti et Polonia. Eodem accessit P. Joannes Majorius ex Italia, quo se post Gallicum naufragium, contulerat; cum Claudio Vernelio, humaniorum nuper litterarum in collegio Nivernensi professore. Nam (ut id obiter notem) e Patribus Gallia depulsis nullus in Hispaniam, contra quam inimicis persuasum nostris erat; plerique in Lotharingiam, aliqui longius, ultra ipsas Alpes abscesserunt. [Note: 135. P. Carillius aulam frustra deserere nititur.] Ar P. Alphonso Carillio jamdudum in votis erat ipsam Transsilvaniam, et Sigismundi aulam relinquere. Pragam cum illo venerat ineunte Februario anni MDXCVI. unde scribens ad Praepositum Generalem Societatis deplorat sortem suam, qui tandiu jactetur in procelloso aulae pelago. Voti compotem Sigismundus, licet oratus saepe, non fecit; imo Romam ire jussit, petitum a Clemente Pontifice ut legatum in Poloniam mitteret, qui regem ad socianda cum Caesare ac Transsilvanis in Turcas arma hortaretur. Missus est Henricus Cardinalis Caetanus, cui Clemens P. Benedictum Justinianum adjunxit. Carillius vix [Note: A. C. 1594. Soc. 57] Romam ingressus proficisci jubetur in Hispaniam, unde necessaria detulit subsidia, quibus erecti Transsilvani pugnam felicibus auspiciis commisere, quam Hungari a vicino pago Crestesianam, sive Kerestinam, appellarunt; Turcae illi nomen ab Agria, quam haud ita pridem ceperant, et ad quam pugnatum erat, fecere. Deleri poterat Ottomanorum exercitus, et ipse Mahometes conjectus in fugam capi, nisi partam ac prope positam in manibus victoriam amisisset inconsulta praedae cupiditas, et luctuosam in cladem convertisset.

Has inter curas, etsi perutiles religioni ac prope necessarias, Carillius aliud [Note: 136. Episcopatum Transsilvaniae recusat.] majoris ad Ecclesiae Transsilvanicae praesidium ornatumque momenti agitavit, de proprio Episcopo regioni tribuendo; qui sederet Albae Julia, ac Fidem catholicam praesenti majestate atque auctoritate contineret. Consilium approbavit Sigismundus: nec diu deliberavit quem huic muneri destinaret. Ipsum Carillium nominavit. Idem Apostolico Nuncio placebat. Unus dissentiebat Carillius, diffidensque

causam apud utrumque obtinere se posse, Viennam et Pragam alio quodam nomine ac praetextu advolans, perfecit ut Demetrius Napragius ea dignitate, cui parem illum sua virtus fecerat, ornaretur.

Inter haec ingens facta rerum inclinatio. Sigismundus seditionum domesticarum, atque adeo belli taedio victus, et innata ductus inconstantia, de abdicando Transsilvaniae principatu cogitavit; ipsam quoque conjugem, a venencis, ut creditum est, fascinatus, coeperat aversari. Quare Carillium misit Pragam, ad Caesarem de suo deponendi principatus consilio certiorem faciendum. Eodem ipse post paulo profectus, cum perstaret in proposito, affirmaretque se Polonis [Note: A. C. 1598. Soc. 59.] Turcisve possessionem regionis daturum, si de illa transigere secum Caesar abnueret; in istas leges denique ambo convenerunt, ut Transsilvania cederet in Rudolphi jus ac ditionem; ipse Oppolitanum in Silesia Comitatum, et certam nummorum pensionem acciperet. Ejusmodi pactionem anno MDXCVIII. convocatis ineunte Aprili Transsilvaniae comitiis significavit, populumque sacramento solutum, Rudolpho ejusve praefectis parêre jussit; ac demum in Silesiam paucis post diebus secessit. Ibi privatus e Principe, solus, extorris, ignotusque, se respexit, et abjectam temere dignitatem repetere constituit. Ergo, se delusum a Rudolpho questus, redit Claudiopolim exeunte Sextili anni MDXCVIII. et a suis Transsilvanis in principatum restituitur, nonnullis tamen propositis conditionibus, ac [Note: 137. Sigismundus abdicatum Prin cipatum resumit. Societas iterum pellitur.] duabus nominatim; unâ, ut Societas Claudiopoli et Alba Julia pelleretur; alterâ, ut quam Patres habebant aedem sacram Albae, illa haereticis traderetur. De aliis omnibus, praeterquam duabus istis conditionibus Princeps initio consensit. Verum, cum instarent religionis hostes, cedendum ex parte ratus iniquae postulationi ac tempori, templum haereticis tradere omnino renuit; quin Patres Alba Julia recederent ad breve tempus, non recusavit: litteras tamen illis amplissimas innocentiae testes dedit; ac potestatem fruendi vectigalibus collegii, dum abessent, fecit: iis demum anno sequente collegium ipsum restituit.

Quemadmodum Clemens Pontifex abdicationem Sigismundi nunquam probaverat, sic ejusdem in pristinum gradum restitutionem non valde improbavit, modo Caesari, et ejus fratri Maximiliano, cui Caesar Transsilv aniam destinabat, satisfieret. Ad eos igitur Carillium continuo misit, qui Viennae Caesarem, Cassoviae Maximilianum, Sigismundum prope Claudiopolim allocutus, suggessit ea singulis, quae in rem esse videbantur. Apud Caesarem nihil admodum promovit. Is enim, ut Transsilvaniae possessionem iniret ex foedere, parabat bellum: cujus terrore fractus Sigismundus de abdicando iterum principatu cum suis deliberavit. [Note: 138. Cardinalis Bathorius Transsilvaniae Princeps creatur, ac paulo post caeditur.] Illi, quibus invisa domus Austriacae pietas et potentia erat, eum perpulerunt, ut, si principatum deponere statuisset, hunc potius in gentilem suum et patruelem Andream Bathorium Cardinalem transferret, quam alienis manciparet. Accitus confestim Cardinalis, et Transsilvaniae Princeps appellatus, indicit comitia in mensem Octobrem anni MDXCIX. Convenerant haeretici frequentes, ad religionem penitus evertendam conjurati. Impiorum conatus Providentia Numinis inhibuit. Vix inchoatis comitiis, affertur Michaelem Valachiae vaivodam, adesse cum exercitu, ad eam, ut aiebat, Caesari vindicandam; et superatis montium angustiis, imminere. Trepido nuncio consternatus Andreas Cardinalis coetum abrumpit, et collectis raptim sex aut septem armatorum millibus, reliquis quamprimum concurrere ad signa jussis, obviam Vaivodae procurrit. Atrox praelium [Note: A. C. 1599. Soc. 60.] quinto Kalendas Novemb. commissum in campis Cibiniensibus. Victus Cardinalis, et aegre subductus e pugna, dum paucis comitantibus, per avia montium qui Moldaviam et Podoliam a Transsilvania dirimunt, oberrat, ab opilione, sive, ut alii scribunt, ab hostibus fugientis vestigia prementibus obtruncatur, pridie Kalend. Novemb. natus annos tres et triginta. Victor Valachus Albam Juliam triumphantis more est ingressus. Grassantibus per licentiam militarem in sacra pariter ac profana Vaivodae copiis, collegium Albense direptum fuit, ac foede vastatum; excusante Vaivoda temporum acerbitatem, et plura ereptis redditum iri pollicente.

[Note: 139. Societas rursum restituitur: mox ad haereticis vexatur.] Interea monitus ut Transsilvaniam Caesari restitueret, cunctabatur, illius retinendae vias captans. Cunctantem Georgius Basta, Caesariani ductor exercitus, morem gerere coegit, ac religioni favere. Usi opportunitate Patres Valentinus Ladus, et Thomas Domannus, Varadinum sunt profecti, ad opem catholicis ferendam; quibus etiam ut templa duo ab haereticis usurpata redderentur, effecerunt. Vicem reddidere catholici proceres, et in regni comitiis multa laude Societatis modestiam ac patientiam prosecuti, eam in pristinum statum et collegia reposuerunt. Spes laetissimas restituendae similiter ubique religionis inconstantia Sigismundi profligavit. Ille privatam pertaesus vitam, et adversus Austriacos concitatus a suis, rursum Principis nomen et personam sumpsit. Occurrit Georgius Basta, cum Michaele Valacho. Pugna quinto ab Alba Julia lapide committitur. Fusi cum Sigismundo Transsilvani. Victor Caesaris exercitus irrumpit in civitatem. Milites haeretici Michaele, qui partem copiarum ducebat, non invito, cuncta sacrilegiis et caedibus impleverunt. Direpta templa, eversae arae, sacrae imagines laceratae, proculcata sacrosancta mysteria, nec parcitum quietis cineribus monumentisque mortuorum. Remanserant in Albae Juliae collegio sex e nostris. Factus in eos a sceleratis impetus. Spoliati, raptati, vulnerati, pertrahuntur in custodiam, ubi necem et rogos, quibus a Michaele damnati dicebantur, expectabant animi aequitate summa. Sed catholica Belgarum cohors, monito propere Basta, Patres eductos carcere Claudiopolim deducendos curavit. Nec inulta diu scelera Michael tulit. Accusatus ob victoriam superbe et crudeliter exercitam; vocatus etiam in suspicionem initae ad occupandam Transsilvaniam conjurationis, meritas, jubente Basta, poenas Superis hominibusque persolvit. Pacatis tutisque Sociis esse Claudiopoli non licuit. Sigismundus reparato exercitu, et adscito in belli societatem Moyse Siculo (est Siculia Transsilvaniae provincia, Valachiae finitima) duce Arianorum ac patrono, Claudiopolim obsidione cinxit. Hyems erat asperrima: miles disciplinae parum tenax: obsessi strenue repugnabant. Offensus tot rebus adversis Sigismundus, cum Georgio Basta paciscitur, exercituque et principatu in perpetuum relicto, concessit in Bohemiam; ubi quod superfuit vitae privatus egit, clarior et felicior onere deposito, quod humeri ferre non poterant, quam gesto. At Moyses, collectis Arianis, fretus etiam Turcarum ac Tartarorum auxiliis, bellum redintegravit contra Caesarianos; et occupata Transsilvaniae parte, Claudiopolim infestis agminibus petiit. Plurimum in hac urbe ac tota Transsilvania poterant Ariani, et catholicos crudelissime vexabant. Quo pacto regionem hanc et vicinas invaserint, breviter exponam: ab iis enim ortae sunt potissimum calamitates Societatis, quae Christi nomen ac numen praedicandum praecipue sibi sumit.

Arianam haeresim, post octingentos septuaginta annos, quam sepulta videbatur, excitavit initio seculi decimi sexti Michael Servetus, Tarraconensis [Note: 140. Quo pacto in Transsilvaniam irrepserint Ariani.] medicus. Inter varios resurgentis sectae discipulos nactus est Georgium Blandratam Pedemontanum. Is e Ticinensi custodia sacra Inquisitionis elapsus ad Transsilvanos, in aulam Joannis Sigismundi penetravit, artis medicae, quam profitebatur, beneficio. Clam primo quidem irrepserat ac timide, ob Reginae Isabellae metum, atque adeo ipsius Solimanni Turcarum imperatoris; qui, cum per id tempus Sigismundum in Transsilvaniae solium reponeret, novis religionibus pacem et concordiam turbare solitis aditum praecludi omnino jusserat. Solimanno et Isabella extinctis, Blandrata impune sceleratum dogma sparsit; proceres, ipsumque regem induxit, ut ejus patrocinium palam et aperte susciperent. Sic Arii redivivus error in infelicem Transsilvaniam invectus est. Conscripta protinus adversus SS. Trinitatem volumina, corrupti sacri codices, et varias in linguas mendose conversi, praesertim in Hungaricam, ut viritim legi possent a populo, venenumque facillime ab incautis mentibus, aureo sacrarum litterarum poculo propinatum biberetur. Stephanus et Christophorus Bathorii Societatem, quemadmodum supra memoravimus, in Transsilvaniam acciverunt, eo potissimum consilio ut funestum haereseos renascentis incendium extinguerent. Ariani vicissim sociatis cum Lutherano et Calviniano agmine copiis, eam oppugnare non destiterunt.

Magnam illis vexandae religionis facultatem dedit Sigismundi Bathorii, de quo proxime dicebamus, levitas et inconstantia, praesertim cum Moysem, Siculiae Principem, Arianum, auxilio contra Caesarem vocavit. Is enim, postquam Sigismundus bello et principatu deposito, in Bohemiam se recepit, incoepta persequens Claudiopolim obsedit anno MDCIII. Urbem obtinebant magistratus Ariani, qui amicum hostem portis patentibus exceperunt ea conditione, ut liceret ipsis de collegio Societatis arbitratu suo statuere. Quid optatius Ariano duci accidere poterat? Ultro annuit, et in urbem hac lege admissus V. Idus Junias anni MDCIII. collegium immanitati Arianorum permisit. Illi cum Moysis militibus in aedes nostras irrumpunt, antiquo in Dei Filium, ejusque Divinitatis defensores odio incensi.

[Note: §. IX. EMMANUEL NERIUS MACTATUR AB ARIANIS.] Primus impiae crudelitatis furor in templum se effudit. Deiparae sacram imaginem maledicis et contumeliosis confixam vocibus deturbant, proterunt, securibus comminuunt. Violatis pari scelere sanctorum simulacris, in sanctum sanctorum sacrilegas cum horrendis clamoribus injiciunt manus. Divinam hostiam, perfractis arae augustis penetralibus, avellunt, spargunt humi, pedibus proculcant. Non tulit execrandam impietatem Emmanuel Nerius, domesticae rei adjutor, e Societate, et aedis sacrae custos. In medium agmen furentium solus et inermis ruit; ac sceleratos cohibere, demonstrata sacrilegii gravitate conatur. Vociferantem invadunt, idolorum cultorem et Papicolam clamitant; unus fronti [Note: A. C. 1603. Soc. 64.] validam securim impingit: alter glande plumbea transfixum dejicit. Jacuit supra sacrum Domini sui corpus inter adorandi Sacramenti particulas consecratas, quibus stratum pavimentum erat: felix morte sic oppetita, dum Christi Jesu Divinitarem, et coelestis veritatem mysterii propugnat. Annum aetatis attigerat nonum duntaxat et vigesimum. Romam e Pedemontio, quod Illi natale solum fuit, profectus, et Societati adjunctus inter domesticae rei adjutores, anno MDCI. semina optimae indolis coluerat maximarum exercitatione virtutum, ac praesertim ardentissimae caritatis, quae illum dies noctesque stimulabat, ut fusum pro se Christi sanguinem pensaret suo. Hac virtutis ejus fiducia ducti Societatis praesides illum Transsilvanis Sociis, cum maxime flagrarent omnia bellicis terroribus, addere non dubitarunt. Nec solus tamen Arianorum furores ac tela excepit. A templo in collegium reliquum convolantes occurrentem e nostris Georgium Bartolicum male multant fustibus, et ruptis duabus costis semianimem sternunt. Quibus ille vulneribus debilitatus vitam in summis doloribus traxit usque ad annum MDCXV. Patrem Petrum Majorium, virum eximia virtute, qui Claudiopolim nuper incendio et vastitate prohibuerat, graviter vulnerant; aegrotos excutiunt cubilibus, raptantque; ceteros plagis et maledictis extrudunt foras; ac demum direpta et vastata tecta solo aequant: stolide gloriantes expetitas a Numinis violatoribus poenas, et plurium cultores Deorum urbe sua pulsos.

[Note: 141. Claudiopolis de hostibus recepta Pulsi Ariani.] Haud impune scelus impiis stetit. Moyses duplici praelio prossigatus, in acie cecidit, cum praecipua Transsilvaniae nobilitate. Claudiopolis tertio post mense quam venerat in hostium manus, recepta; senator qui nefarium foedus cum Arianis civitati persuaserat, ex infelici arbore suspensus; postremo, in locum eversarum ab iisdem Arianis aedium, alia in urbe domus Societati data. Conjecti fuerant ex impia militum caterva in carcerem plurimi, quorum efferata rabies in templi direptione et gymnasii potissimum desaevierat; ac praeter ceteros ille, qui stillantem Emmanuelis sanguine securim attollens, illatam innocentissimo juveni necem, tanquam facinus inclytum praedicaverat. Sacrilegos egregie ultus est P. Joannes Argentus, qui vices Provincialis obibat in Transsilvania. Evicit enim gratia et precibus apud Bastam, ut omnibus parceretur. Pater vero Majorius, collegii rector, nunquam se induci passus est ut sicarium, a quo gravissimum in capite vulnus acceperat, quamvis probe cognitum, indicaret. Arianis interim diffugientibus, rediit sua catholicae religioni libertas ac securitas. Divinum Christi corpus per festam urbem solenni supplicatione deportatum est. Umbellam gestabat gubernator: praeibant lecti de collegio pueri ducenti, pars angelorum induti cultu, pars onusti floribus, quibus viam consternebant: tota

civitas effusa sequebatur, collacrymantibus plerisque, praesertim senibus, qui eandem caerimoniam ante annos ferme quinquaginta (nam ex eo tempore sublata fuerat) visam a se narrabant et usurpatam; confirmantibusque, cum catholici ritus vigerent in Transsilvania, neque Turcarum in ea nomen auditum, neque infandam, quae tunc saeviebat, famensi aliquando toleratam.

[Note: 142. Fames ac pestilentia Transsilvaniam populantur.] Ea portenti similis fuit. Passim animalium putridis, si qua occurrebant, cadaveribus avidos infigebant dentes, et miseram dapem rabidis canibus praeripiebant. Frater sororis mactatae partem alvo famelicae ingessit, partem in macello venalem proposuit: alius nepotes, alius filios, ut ingluviem diram expleret, trucidavit. Inventus in pago deserto puer prope cadaver humanum, cujus praeter ossa et extremos pedes, reliquum nihil erat: interrogatus cujus esset, maternum respondit, et a se canibusque devoratum. Si quis furcifer tollebatur in patibulum, convolabat pauperum exangue agmen de corpore litigans, quod inter se divisum crudis dentibus in vestigio absumerent. Lupi medias in urbes urgente fame compulsi, filiolos e parentum sinu cunisve rapuerunt. Accedebat, ad mali cumulum, lues tanto pertinacior quanto illam minus Hungari ac Transsilvani cavent. Hanc enim castigandis mortalibus a Deo immitti dictitant, ac proinde nefas arbitrantur idcirco solum vertere, aut pestiferam laborantium consuetudinem vitare. Sic aliqui e nostris extincti, ne darent ansam exprobrandi, quod velut mercenarii pastores, majorem salutis suae, quam alienae curam gererent. Nonnulli, quorum [Note: 143. P. Michael Mardtus à sicariis intersicitur.] opera minus necessaria Claudiopoli videbatur, in Poloniam se receperunt. P. Joannes Argentus collegio Claudiopolitano, post obitum P. Majorii, ac toti deinde provinciae praefuit. Albae Juliae utilitatibus civium impigre serviebat P. Michael Mardtus, unus multorum instar: nam linguas Hungaricam, Germanicam, Graecam, Latinam, Italicam, et Polonicam callebat. Ingenium viri et solertia prae sertim elucebat in sedandis offensionibus mutuis procerum et inimicitiis. Itaque cum ad revocandam duos inter nobiles concordiam iter necessarium suscepisset, incidit in praedonum manus, ab iisque in flumen cum socio dejectus est X. Kal. Maias MDCIV. Nihil de utroque praeterea compertum.

[Note: 144. Stephanus Botskajus Religioni ac Societati bellum indicit.] Transsilvaniam nomine Caesaris administrabat Georgius Basta. Sed proceres, veteri adversus Austriacos et religionem odio incitati, pulso Basta Stephanum Botskaium, Sigismundi Bathorii propinquum, sibi praefecerunt: quem etiam regem Turca dixit anno MDCV. Ille tanto avidior confirmandae auctoritatis et potentiae, quanto deterius parta erat, viribus haereticorum maxime utebatur, quorum partes numero et audacia pollere cernebat. Ut vero catholicos in invidiam adduceret, libellum promulgavit, in quo certis auctoribus exploratum sibi esse affirmabat Summum Pontificem et Caesarem id concordibus animis atque armis moliri, ut omnes a Romana Fide alienos exterminarent, eorum ditescerent bonis, et imperii sui fines ambo proferrent. Ad hoc tam immane periculum propulsandum se arma sumpsisse: ne dubitarent sequi praeeuntem, et sacra patriamque, se duce, defenderent. Hoc veluti classico excitati cum Transsilvanis Hungari corripuere arma, et relicto Caesare Botskaium secuti sunt. Destitutus magna copiarum parte dux Caesarei exercitus Belgioiosa funditur: bellum crudescit. Civitates quae stabant adhuc in Caesarianis partibus, ab iis palam deficiunt: quas inter Claudiopolis ita se Botskaio dedidit, si religionis summam penes Arianos esse unos vellet. Assensit facile Botskaius, incertum Calvinianus an Zuinglianus, parum certe solicitus quae religio, modo ne catholica, regnaret. Statim inter Arianos deliberatum de pellenda Societate. Postulat eorum instinctu Princeps ut bona quaedam et aedificia, oppidanis erepta, ipsis restituantur. Significabat his verbis eam domum, quae post eversum anno MDCIII. collegium, Societati fuerat publice attributa. Vocatus in senatum P. Joannes Argentus, qui collegi et provinciae gerebat curam, respondit causam hanc nequaquam ad se pertinere, qui nemini quidquam rapuisset, aut ereptum teneret; quique ita semper fuisset comparatus, ut amittere sua mallet, quam tollere aliena. Tum vero senatores aperte quaenam aedificia et bona essent illa, declararunt: nempe domum in qua scholas Patres haberent, aedem sacram, et nescio quid praedii. Quibus P. Argentus

praesenti animo: Non video, inquit, qua ratione haec civibus erepta dicatis esse, quae Societati fuerunt a legitimo magistratu, vobis assentientibus, donata. Subjecit non esse alium hujus controversiae judicem quam Principem ipsum, qui juratus promiserit, se in re tanti momenti nihil mutaturum, sed in regni comitiis, utraque parte audita, sententiam dicturum. Ad extremum senatores obsecravit, ut pro sua aequitate perpenderent quid jus et ratio postularet: nonnulla etiam in ipsos et civitatem universam promerita Socictatis exposuit. Movit senatores haec oratio, praesertim catholicos; qui ferentes graviter injuriae indignitatem, senatu palam excesserunt. At eorum discessu ceteri audaciores facti, susceptum Societatis ejiciendae consilium urgere decreverunt. Itaque paucis post horis certos homines allegant ad P. Argentum cum mandatis haud mollibus: Senatum velle, jubere, ut quatriduo aedibus ac civitate cum suis cedat: illis ad quartum usque diem impune fore. Petiit Argentus semel iterumque ut sibi perscriptum hoc mandatum daretur. Cum exorare nihil posset, ad exuenda raptim altaria, et nudandum imaginibus, ne patêrent injuriae, templum se accinxit. Ingemuit quidquid [Note: 145. Societas ejicitur Claudiopoli.] in civitate catholicum ac sanum restabat. Circumfusam plebem consolatus Pater, affirmansque amisso templo Deum non amitti; post lugubres aliquot psalmos ante majoris arae locum recitatos, et infixa pavimento non sine lacrymis oscula, sacram aedem deseruit. Ovantes haeretici, tanquam in arcem deditam ir. ruperunt, et quidquid ornamenti supererat, foede comminuerunt. Nam Ariani sacris in aedibus nihil, praeter suggestum oratoris et auditorum sedilia, esse patiuntur. Argentus iterum senatores allocutus, cumque illis libere non minus quam [Note: A. C. 1605. Soc. 66.] modeste vim illatam questus, nihil praeter superba fastidia et silentium minax retulit; ex quo plane intellexit esse demigrandum. Igitur XIV. Kal. Sextil. vergente in occasum sole, ne dato quidem ad supellectilem domesticam asportandam spatio, abacti Patres, paucis catholicis maerore summo prosequentibus, deducti sunt, ne qua multitudini daretur occasio seditionis, a militum globo in vicinum pagum Monostorum.

[Note: §. X. SOCIETATIS CAUSAIN TRANSSILVANIAE COMITIIS DISCEPTATA.] Botskaius interim sub Idus Sextiles Claudiopolim est ingressus, ut coronam ab Achmete Turcarum imperatore missam acciperet. Eo annuente P. Joannes Argentus medio in consessu procerum et senatorum pro Societate Claudiopolim revocanda peroravit. Ac primo quidem prudenter amolitus, quae in eam falso et invidiose jactabantur, ejusdem statum infelicem ob oculos posuit, cum tamen aliud nihil ipsa, ex quo in Transsilvaniam erat accepta, quaesivisset, nisi ut publicae tranquillitati, saluti civium et commodis, praesertim Claudiopolitanorum, consuleret. Obtestatus deinde Principem est ut ejectam restitueret, ac patrocinio suo tegeret, Gratias egit Botskaius pro tam prolixa Societatis in cives voluntate, et Patrem bono animo esse jussit: quia res tamen majoris momenti videbatur, communicandam dixit cum iis quorum interesset: sibi quidem Societatem cordi semper et curae futuram. Haec ille satis humaniter. Sed verbis facta non responderunt. Et affirmaverat alias ipsi P. Argento, deliberatum sibi esse Societatem exigere, quia catholicam religionem in Transsilvania sustentaret. Tamen causam ad comitia regni, ut promiserat, retulit, eamque ibi disceptari passus est. Ea tunc habita sunt in oppido Medgyesinensi ob loci opportunitatem. Oratores duo, Arianus alter, alter Calvinista, veteres inimicitias et dissidium religionis obliti, convenerunt ut contra Societatem frequentissima concione declamarent. Non deterritus adversariorum pertinacia et atrocitate P. Argentus libellum supplicem comitiis offert: illis praeerat Trausnerus, catholicarum partium defensor acerrimus; qui recitato supplice libello nos, si legibus et aequitate causa penderetur, ejici non posse demonstravit. Collecta suffragia. Victa est numero plurium et improbitate causa; confirmatum Societatis exilium; illique tota Transsilvania interdictum. Existimavit Argentus vivam vocem plus fortasse roboris, quam libellos supplices, habituram. Dicendi veniam impetravit: dixitque per sesquihoram summa omnium Ordinum frequentia, quae solito major eo die convenerat, ad Principem inaugurandum. Viri eloquentiam, constantiam animi, defensionis veritatem omnes laudaverunt. Erecti hac oratione, qui prius conticescebant, catholici

partes nostras publice tutati sunt: cumque de referendis ad Botskaium decretis, ut ea confirmaret, ageretur; tanta est altercatio coorta de illo capite quod Societatem spectabat, ut, quia decîdi nihil poterat, res integra fuerit Principi permissa.

Botskaius dolere se vehementer significavit, quod Claudiopolitanos senatores tam infensos Societas haberet: daturum se operam ne quid in eam praeter jus et aequum statueretur: deliberaturum cum proceribus. Interea cum iter illi esset in Hungariam necessarium, vetuit ne quid novi constitueretur, donec rediret; ac ratum esse jussit quod in comitiis de Societate fuerat sancitum. Cessit illa tum quidem Claudiopoli; in reliqua tamen Transsilvania, praeter omnium opinionem aliquandiu constitit: et religioni catholicae libertas utcumque mansit. Gratias egere praepotenti Deo Patres, et in pago Monostoro eadem quae in civitate munia obierunt, confluente ad eos ex oppido tanta catholicorum multitudine, ut iis capiendis angustus pagus esset. Botskaius in Hungariam accelerans Transsilvaniae praefecit Sigismundum Rakocium, dynasten Hungarum, qui ejusdem Transsilvaniae principatum postea obtinuit. Is Albam Juliam statim profectus, magnum agmen Calvinistarum, quibus Fidei magistris utebatur, secum duxit. Subsecutus est P. Argentus, metuens ne collegium Societatis occuparent, quod aegerrime anno MDCIII. fuerat servatum, quo tempore Moyses Siculus Albam Juliam cum suis Tartaris obsidebat. Erat ea civitas ita composita, ut pars interior muro septa esset, exterior, quae multo latius patebat, moenibus careret. Germani qui pro Caesare urbem praesidio tenebant, cum exteriorem partem defendere non possent, incendio deleverunt, ne hostis illa uteretur. Ignem retorserunt hostes in partem urbis interiorem, tantamque vim ardentium missilium injecere, ut illa quoque pars prope tota dessagraverit. Collegium inter tot busta incolume stetit, quamvis uno die sexies aliquando ignem variis in locis conciperet. Diceres beneficam Numinis Providentiam eo potissimum invigilasse, ut scholas Societatis, quae solae in Transsilvania catholicae tunc erant, quasi religionis seminarium, reservaret. Divino diu frui beneficio per hominum impietatem non licuit.

[Note: A. C. 1606. Soc. 67.] Pertaesus Caesar tot seditionum ac tumultuum, certas conditiones pacis obtulit Botskaio. Eas ille comitiis dedit examinandas. Convenere proceres, nec abfuerunt haereticarum partium ductores praecipui: qui; cum aestuarent odio in Societatem; ejusque fortunis, etsi erant perexiguae, inhiarent; petierunt ut decerneretur ne quis sacerdos ullum in Transsilvania fundum possideret. Rejecit iniquum postulatum catholica nobilitas, ducibus praesertim auctoribusque Trausnero, et Sarmasagio, viris catholicae Fidei deditissimis. De petitione dejecti confugiunt ad Botskajum: refricant veteres adversus Societatem calumnias, multa indignissime comminiscuntur: monent graviora instare pericula, nisi perniciosorum hominum conatus mature coerceat. Botskaius scriptis minacibus ex Hungaria, ubi tum degebat, litteris, Socios omnes Alba Julia, et aliis quibusdam oppidis intra quintumdecimum diem excedere, et in certum, quem iis assignabat, locum se recipere jubet: Patres Joannem Argentum, provinciae Societatis praepositum, et Georgium Kaldum arcessit, rationem de objectis criminibus reddituros. Venere ad eum Cassoviam. Satis benigne in speciem acceptis renunciat Societati cedendum universâ Transsilvaniâ: non posse aliter placari incensa hominum [Note: 146. Botskajus cedere Societatem universa Transsilvania jubet.] in eam odia: se illis hactenus obstitisse; nunc eo rem deductam, ut obniti ultra non possit sine periculo et nostro et suo. P. Argentus refutavit acriter quae objiciebantur: nullam a nobis injuriam neque in Principem, neque in regnum ortam esse demonstravit. Nihil responsi tulit aliud, quam fieri aliter non posse. Perditam nempe jamdiu Societatem Botskaius cupiebat, et quo die de illa pellenda, deliberatum fuit, Franciscum Alaghium catholicum nobilem, arcanorum conscium, admonuit ut abesset a senatu, quia contra Papistas ferenda erat sententia: idque apertius altero post mense declaravit, cum, instante morte, se merito plecti exclamavit, quod Societatem Transsilvania exturbasset. Interim, famam aequitatis ambiens, veniam asportandi quae vellent, Patribus dedit: et praesidio militari stipatos, per infesta latronibus itinera, in Poloniam deduci jussit.

Argentus cum suis Alba Julia discedens, ad infinitam hominum multitudinem pro tempore verba fecit: recitatisque publice precibus, quibus sanctorum opem implorare nominatim Ecclesia consuevit, ad Fidem pacemque retinendam cohortatus est. Gemitus et lacrymae perorantem exceperunt. Collegiorum nostrorum ac templorum bona partim in amicos, partim in pauperes, quantum in Sociis fuit, distributa: cetera direpta et fisco addicta. Patres Cracoviam extremo Decembri pervenere. Superiori mense alii tres Varadino discesserant, post navatam per triennium Belgis et Germanis militibus, qui locum tutabantur pro Caesare contra Botskaium et ejus Hungaros, operam, utilem illam quidem, at laboriosam, inter militares aerumnas, diram famem, ac morborum inauditorum incursus; quibuscum tandiu nequicquam luctandum fuit, dum eorum causa latuit. Detecta tandem est. Sagae amplius quadraginta Varadinum e variis locis accesserant, conjurata in mortalium perniciem cohors. Dicebantur secum invexisso nocte intempesta, unum ex Erebi Principibus, qui aspectabili et regia indutus forma, curru triumphantis in morem vehens, in arcem subierat. Ejus ope aerem, aquas, vias ipsas infecerant. Saeviit biennio toto per omnem exercitum veneficarum immanitas, et hominum duo millia paucis mensibus extinxit. Hos oculorum, illos pedum usu privabat: aliis foede os intumescens putrescebat: aliis collidebantur tremuli artus, nervi contrahebantur; caput pectusque misere debilitabatur. Postquam origo mali cognita fuit ex aliquot veneficis deprehensis ac supplicio affectis, indicta supplicatio solennis est: putei, viae, vestes consuetis lustratae precibus et expiatae. Sic aeri salubritas pristina, sanitas aquis, aegris valetudo, morientibus vira viresque redierunt. Sed cum numerus militum esset majorem in modum imminutus, coacti sunt Caesariani arcem Hungaris Botskaianis permittere, cumque illis Patres Novembri jam senescente demigrarunt.

[Note: §. XI. SIGISMUNDUS RAKOCIUS INDICTUM A BOTSKAIO SOCIETATI EXILIUM CONFIRMAT.] Mortuo Botskaio, infelicis provinciae tot calamitatibus, ob violatam toties Superis fidem, laceratae regimen accepit Sigismundus Rakocius Hungarus Calvinianus, postulantibus Transsilvanis, et Austriacis approbantibus; licet ad eos rediret jure Transsilvania, Botskaio sine liberis mortuo. Sed Rakocii mite ingenium spem fecerat revocandae, atque alendae in Transsilvania et Hungaria pacis, cui jura sua bene condonari Rudolphus Caesar judicavit. Ejus frater Matthias, tunc Archidux Austriae, postea Hungariae et Bohemiae Rex, ac denique imperator, nihil prius a novo Transsilvaniae Principe postulavit, quam ut ejectam a [Note: A. C. 1607. Soc. 68.] Botskaio Societatem Jesu restitueret. Eam ob rem cum ad eundem Rakocium profectus esset P. Argentus, qui Societati praeerat his in locis, respondit ille quidem aequum postulari, sed rem ad comitia, quae Claudiopoli habebantur, esse referendam. Argentus in comitiorum consessum vix admissus, causam Societatis egit. Vicerat, si audiri veritas aequitasque potuissent. Sed adversarii tanto saeviores, quanto minus habebant quod responderent, furere, tumultuari, clamoribus inconditis implere omnia. Cumque essent audacia et numero validiores, [Note: 147. Ejus testimonium de Societate.] Societatem his verbis proscripsere: De religione deliberavimus, ut juxta articulos antea editos, omnes in sua religione sine impedimento conserventur: sed Societatis JESU secta e ditione illustrissmi Principis excedat. Assensit comitiis Princeps, testatus tamen Patres Societatis JESU non ob ullum delictum, verum ad instantiam sequentium contrariam opinionem Romaenae et catholicae Fidei, esse deturbatos. Ejus litteras integras referemus. At catholici, qui comitiis tunc intererant, licet numero impares, palam nihilominus iniquissimo decreto, quantum licuit, obnunciarunt; ac legitima contestatione, quam pariter ad calcem hujus Libriduodecimi descripsimus, facta in senatu et coram Principe, publicis etiam litteris ac tabulis consignata, reclamarunt. Sed aliquid ulterius tentandi pro religione ac Societate, nec iis facultas erat, nec voluntas Principi. Spem nihilominus aliquam faciebat innata ipsi lenitas fore ut catholicis, licet invisis, temperaret, si diutius retinuisset principatum. Sed hunc anno MDCVIII. sponte depositum tradidit Gabrieli Bathorio: cujus odium in catholicos par; indoles longe dissimilis; ferox, inhumana, crudelis: quemadmodum statim patuit.

Nam ut omnem Religioni ac Societati restituendae viam praecluderet, proceres catholicos, quibus utraque nitebatur, perdere statuit. Illos in suum et patriae caput conjurasse fingit. Edicere comitia properat, in quibus variis criminibus per calumniam onerati, publica ordinum omnium voce tanquam perduelles damnarentur. Non latuere catholicos funesta consilia. Obire comitia recusant: alii munitis arcibus includunt sese; alii fugam, alii arma, ut injustam vim repellant, moliuntur. Procerum facile princeps Balthasar Kornisus. Hunc fugientem, [Note: §. XII. GABRIELIS BATHORII CONATUS AD EXTERMINAN DAM CUM RELIGIONE SOCIETATEM.] neque imparatum tamen, aut incomitatum assecutus cum expedita manu Bathorius, concurrit. Atrox oritur pugna. Sustentabat aciem Kornisus, proceribus partim caesis, partim dilapsis; ac solus, instar agminis, cruentam impiorum edebat stragem, cum dejectus equo suffoso et concisus plagis capitur. Perductus ad comitia et indignum in morem habitus, rogat ne indicta saltem causa damnetur. Refutavit imposita sibi crimina; et erat hominis integritas provinciae toti cognita. Movit ipsis hostibus commiserationem memoria pristinae fortunae, conspectusque vulnerum. Stabant omnes maerore defixi tacitique; etiam amici et familiares. Neque enim tutum putabant aliter illum defendere, quam lugubri silentio. Ausus tamen est senex, primariis in regno functus muneribus, innocentiam [Note: A. C. 1610. Soc. 71.] viri et catholicae causae aequitatem voce libera defendere. Sed statim a Bathorii satellitibus comprehensus, et ante civitatis portam suspensus, frustra defendi apud iniquum judicem innocentes docuit. Ne Kornisus e vestigio raperetur ad supplicium obstitit nobilitas, pro viro sibi carissimo supplex, et ad Bathorii pedes advoluta. In longinquam abductus arcem est, ut indessetus et ignotus periret. Sed Religio ejus exemplis illustrata, et auctoritate atque opibus protecta, patroni sui nomen grata semper memoria prosequetur, et merita praedicatione [Note: 148. Balthasaris kornisi dynastae catholici pietas memorabilis.] celebrabit. Singulis Quadragesimae, quam peregit ultimam, hebdomadis ad sacrum accedebat epulum; vino et piscibus, praeterquam diebus Dominicis, abstinebat; saepe cubans humi, et corpus voluntariis discrucians poenis. Cum sacerdotibus prope sacerdotem dixisses, et religiosum cum religiosis viris, adeo studebat mores illorum aemulari et dictorum pietate, et probitate factorum. Nec idcirco tamen minus miles cum milite, duxque in acie strenuus ac fortis erat. Hanc hauserat virtutem potissimum e piis commentationibus a S. Ignatio descriptis in libello Exercitiorum Spiritualium, quibus animum excoluerat Brunsbergae in collegio Societatis: nec dubitaverat, ex Hungaria profectus in Transsilvaniam, secum deducere P. Danielem Washarhelium, et eum domi suae fovere, licet utrumque sancitis nuper legibus vetitum esset: magnum sui erga catholicam religionem ac Societatem nostram studii argumentum.

Funestam patroni tam potentis sortem cognovit P. Washarhelius e duobus ejus famulis ab infelici dilapsis pugna. Tristi confestim ululatu domus tota personuit. Kornisi conjux, frater, et amici nobiles hanc in arcem cum aliquot e nostris confugerant. Fit omnium fuga. Patres (nam eorum caput praecipue petebatur) vitatis Siculiae silvis, per montium invias fauces in Valachiam Numinis ductu pervenerunt III. Nonas Apriles anni MDCX. a Valachiae Principe perhumaniter accepti, ad catholicos Hungarice verba fecerunt summa omnium voluptate: nam concionem ab annis tribus nullam audiverant, sacerdotis, qui linguam calleret, inopia. Inde Moldaviam ingressi, Constantinum Principem egregiae indolis adolescentem adierunt, qui, licet schismaticorum erroribus implicatus, praeclaros exules benignitate singulari detinuit apud se, donec vires debilitatas reficerent; ac discedentes in Poloniam commeatu liberaliter instruxit. Interim Calviniani collegium Societatis Albae Julia occuparunt, ac solenni decreto poenisque gravissimis propositis sanxerunt ne quis deinceps catholicus sacerdos pedem in Transsilvaniam inferret. Hos impiis animos faciebat Gabriel Bathorius, qui caesis fugatisque catholicis primoribus, ut modo diximus, infectum illorum cruore gladium ad Calvinianum antistitem misit, admonens ut hoc exemplo in Papistas saeviret. Neque tamen Bathorio perficere quod maxime moliebatur licuit, ut catholicos penitus sacerdotes amoveret. Non pauci latebris tecti mansere, imo unus Societatis sacerdos in omnium oculis. Ille in aedibus matronae

[Note: 149. Patres ad necem quaesiti profugiunt in Poloniamt aliqui remanent in Transsilvania.] illustrissimae degebat, in arce Somlio Hungariae finitima. Quem in portum jactati tempestate catholici se se recipiebant. Hinc opem in dubiis rebus, hinc sacramenta, et alia Christianae vitae petebant praesidia. Quod cum Bathorius non nesciret, sacerdotem hunc nostrum a comitiis proscribendum curaverat. Mentem ut mutaret, ac proprio diplomate amplam ipsi facultatem remanendi concederet, impetravit matronae frater Paulus Veselenius catholicus, idemque Bathorio in paucis fidus, ac praefectus aerarii, Alius e nostris in Zakmariensem arcem, ab ejus praefecto Andrea Docio catholico evocatus, eo utiliorem navavit operam, quod totum hunc tractum, qui ad Tibiscum flumen late protenditur, obtinerent Calvinistae; nullo sacerdote qui catholicos adjuvaret, relicto.

Sic varias fortunae, nunc secundae, nunc adversae, vices experta Societas in Transsilvania, ad extremum artibus haereticorum, et immanitati cessit. In Anglia vices istae non fuerunt. Bellum continuum et internecinum. Nullus ferme dies fluxit clade aliqua et calamitate non insignitus; nullus fere carcer, quem Societatis homines non subierint; nullae insidiae, quibus appetita libertas illorum et vita non fuerit; nulla civitas alicujus nominis, in qua testimonium Christo et religioni Catholicae, aut illustribus aerumnis, aut nece non dederint. Novam hanc scenam variis intextam casibus, et annos plures complexam, in qua pietas cum impietate, cum astutia simplicitas innocens, patientia cum crudelitate certat, ac vincit, in peculiari explicare libro praestat.

§. XIII. Varia instrumenta, et litterae ad Societatis in Gallia et Transsilvania causam spectantes.

[Note: 150. Contestatio facultatum Parisinae universitatis contra Iacobum Ambosium, ejusdem rectorem, in causa Societatis IESU. Ad num. 4. bujus Libri 12.]

DIe nona Julii anno Domini 1594. cum in cubiculo domini Rectoris Universitatis Parisiensis, in collegio Navarrico, ah ipso essent convocati procuratores nationum dictae Universitatis, et praedictus Dominus Rector de lite intentata Patribus Societatis JESU agere coepisset, procuratores praedicti, ab eo ordine interrogati, protestati sunt se nolle litem ipsis intendere, nisi circa negotium et disciplinam Universitatis. De iis autem aut ex Universitate, aut ex Galliae regno ejiciendis nullo modo cogitasse, nec velle ad id consensum praebere, et suo nomine quidquam hujusmodi contra ipsos agi. In quorum fidem nos praedicti procuratores his subscripsimus. C. le Bel; procurator nationis Pitardiae. Gueroult, procurator Normanniae. G. Creittonius, procurator Germaniae.

[Note: 151. Sorbonae Decretum in eadem causa: sumptum e tabulario Sorbonico. Suprà. Eodem n. 4.]

Die nona Julii anno Domini 1594. viso et audito a sacratissima Facultate theologiae Parisiensis legitime congregata in majori aula collegii Sorbonae, libello supplici a venerabilibus Patribus Societatis JESU ipsi Facultati proposito, quo quidem exposuerunt superioribus mensibus venerabilem dominum Rectorem universitatis, tam suo quam omnium Facultatum nomine libellum supplicem supremae Parlamenti curiae obtulisse, quo petierit ut ipsi eorumque universa Societas ex toto Galliae regno pellerentur; ac credibile non esse sacratissimam Facultatem huic petitioni consensum praebuisse: ac propterea supplicaverunt quatenus placeret dictae Facultati declaratione testificari, hujus petitionis et litis intentatae nullo modo participem esse: ipsa Facultas matura deliberatione super hac re habita in hunc modum censuit: Se quidem censere praedictos Patres Soc. JESU redigendos et recensendos esse in ordinem et disciplinam universitatis, regno autem Galliae esse nullo modo expellendos. Signatum Panet, Bidellus dictae Facultatis.

[Note: 152. Litterae Arnaldi Ossati ad Villaregium: sumptae e Gallica ejus Epistolarum sylva. Lib. III. num. CIX. Ad num. 45. bujus Libri 12.]

HEri convenit me Praepositus Generalis Societatis Jesu, vir spectatissimus, ex Aquavivarum nobili domo, et illustrissimi Cardinalis Aquavivae patruus. Exhibuit mihi Parisiensis curiae decretum XII. Kal. Septemb. editum, quo pracipitur ut primum ejusdem curiae decretum adversus Societatem anno MDXCIV. confectum IV. Kal. Jan. vim suam omnem obtineat: ac proinde interdicitur, ne quis privatus aut magistratum gerens, ne civitas ulla, Societatis presbyteros, aut alios ejusdem alumnos nondum sacris initiatos, gradumve in ea certum adeptos, tametsi ab illa desciverint, ac nuncium professioni pristinae remiserint, praeficiat ulli scholae seu privatae seu publicae, vel praefici patiatur. De hoc postremo Senatusconsulto mecum questus Generalis placidissime (est enim singulari moderatione ac sapientia) exposuit, quam enixe per Cardinalem legatum aliosque petierit a Rege Pontifex ut homines Societatis JESU, saltem non suspecti nominatim, redire sinerentur in Galliam, cum id Ecclesiae, Regis regnique rationibus conduceret. Jam vero non modo non obsecundari Pontificiis votis ac precibus, sed decretum ipsum quo exilium omnibus promiscue irrogatur, comprobari, utque sortiatur exitum, decerni. Fieri non pofse quin ea res Summo Pontifici et cuilibet cordato, vehementissime displiceret, Regisque ac regni hostibus materiam sermonum daret. Questus idem est quod Societas, ejurand secta vocaretur in eodem Decreto, neque aliis, quam quibus haeretici uti solent, vocibus notaretur. Quamobrem oravit me plurimum uti litteras de his ad Regem dare

ne gravarer, illumque obtestari ut modum istis aliquando ac finem imponeret. Legi subinde quod attulerat senatusconsultum, et signisicavi dolere me quod editum in lucem foret; negavi tamen auctore vel conscio rege confeclum, quo scilicet neque rogato neque consulto Parisini senatores, quod videbatur, decernebant: praesertim cum abesset Lutetia, in castris ac medio armorum hostilium metu. Subjeci, quamvis hoc posterius decretum foret iniquum, mihique permolestum accideret, minime tamen mirum videri, stante adhuc, necdum antiquato priori anni MDXCIV. decreto, cui consentaneum esse posterius oportuerit; in quo apparet, aiebam, pristina curiae Parisinae erga vos severitas; et id unum praesertim mihi dolet, nam quid aliud ex hoc decreto in Ordinem vestrum redundare mali possit non video; cum erepta vobis fuerint omnia quae in Parisini senatus ditione erant; neque sit credibile ceteras regni curias in eo servando diligentiores fore quam in primo, vel ob eam unam causam, ne quis putet Parisinae curiae in alias aliquid juris esse. Quod attinet ad convicia quae in edicto notaverat, respondi expectandum non esse aliud loquendi genus ab hominibus tam sinistra opinione de Societatis instituto imbutis, et odio flagrantibus: ceterum sectae nomen in rogatione advocati regii, non in ipso senatusconsulto exstare. Ad extremum bono illum animo esse jussi, clementiam et lenitatem regis, etiam adversus illos a quibus atrociter vexatus fuerat, ostendi: Gallicam indolem universe esse placabilem: expeti Societatem in plerisque Galliae locis: sublatas dissidentiae ac suspicionum causas, rege cum Ecclesia conciliato: nec dubitare me quin rebus pristinum in statum restitutis, pax omnibus et concordia brevi redderetur. Interim laudavi ejus ac suorum moderationem, hortatusque sum ut tales praebere se pergerent, caverentque ne Pontificis aut Cardinalium animos exasperarent. Non solum haec te, inquiebam, tuosque decet moderatio ac tolerantia, sed eadem certissima est conciliandi vobis regem Gallosque via, et id quod quaeritis consequendi. Hoc vero si necdum consecuti estis, haud mirum est: noudum res maturuit. Itaque Pontifici de reditu vestro mecum agenti auctor fui, ut eam non urgeret prius quam Cardinalis legatus obtinuisset alia, quae promissa erant, ubi Rex in gratiam cum Ecclesia rediisset. Quod si pax inter utrumque regem coalescat, momenti plurimum afferet ad negotium Societatis e sententia componendum: quippe non jam vobis id objicietur, quo plurimi causam vestram premunt, cum jactant vos plus nimio deditos Hispanis esse. His erigi vehementer et refici mihi visus est Praepositus Generalis, praesertim ubi affirmavi fore ut nihil novae cladis ab hoc posteriore decreto Gallicis collegiis afferretur, neque illorum de Societate, qui urbes jam obtinerent in quibus nullum Parisino senatui jus est, quemquam ejectum iri. Sane illud confirmare possum, nihil aeque regis negotiis, quantum attinet ad hanc aulam, nociturum, quam si Societas pellatur e locis ubi adhuc sedet. Incredibile est quantum ea res Pontificis animum abalienaret, ac spes nostras infringeret: simulque votis hostium regis ac regni faveret. Romae X. Kalend. Novemb. MDXCVII.

[Note: 153. Litterae Clementis VIII. ad Regem Christianissimum, pro revocanda in Galliam Societate IESU. Supra. num. 46.]

CArissimo in Christo filio nostro Henrico Francorum Regi Christianissimo Clemens PP. VIII. Carissime in Christo fili noster salutem. Novit optime Majestas Tua quanto studio atque ardore a nobis expetitum sit ut in Regno isto Christianissimo, nobisque in visceribus Christi carissimo, fideles vineae Domini operarii clerici Societatis JESU retineantur, atque ubi opus est, restituantur. Saepe enim hoc de genere ad te litteras dedimus, et in forma Brevis et nostra manu sane efficaciter scriptas. Ac licet adhuc in re hac eos solieitudinis et sedulitatis nostrae fructus non perceperimus, quos maxime optabamus, quique merito expectandi videbantur, non tamen aut spe destituimur, aut minus quam solemus, de tua in nos petspecta pietate nobis pollicemur; immo vero tanto magis incendimur, ut hoc ipsum a te quanta possumus contentione flagitemus. Urget enim nos caritas Christi, urget paternus erga Majestatem Tuam amor et Regni istius amplissimi spiritualis utilitas, sic enim intelligimus, ad Dei ipsius honorem et animarum salutem et ad tuam etiam regiam gloiam magnopere pertinere, ut religiosa Societas, de rfide catholica et Ecclesia Dei tam praeclare merita a tuo isto Franciae regno ne excludatur; quin potius in eo, ut olim saluberrime factum est, et amanter retineatur, et ut vitis fructifera sirmiter coalescat. Itaque ut vim desiderii nostri tanto magis exprimamus, hoc quoque ad cetera officia addendum putavimus, ut certum hominem et dignitate personae et meritis idoneum, et nobis in primis gratum, hujus potissimum negotii causa ad Majestatem Tuam mitteremus. Is autem est Venerabilis frater Horatius Montanus Archiepiscopus Arelatensis, Prarlatus noster domesticus, praestanti virtute et vitae integritate, quem eo libentius mittimus, quod illum tuo Regio et Christianissimo nomini addictissimum esse scimus. Hunc utqua soles benignitate audias, fidemque ei cumulate habeas, a te petimus. Nam coram copiose exponet, quantopere haec res cordi nostro haereat, et quanto affectu eandem a te, hoc est, a Rege Christianissimo et filio nostro carissimo obtinere cupiamus. Multa nostri erga te amoris et perpetuae voluntatis extant argumenta, multa vicissim tuae in nos pietatis et observantiae indicia; ut nihil non jure optimo de te nobis polliceri debeamus. Dei est, quod a te quaerimus; Deo acceptum, Regno tuo perutile, tuique animi magnitudine et catholicae religionis zelo plane dignum, et nobis, supra quam exprimere facile possimus, gratum. Quare, fili carissime, imple desiderium nostrum, quod te certe facturum speramus, et ut facias Majestatem Tuam quam efficacissime hortamur. Datum Ferrariae sub Annulo Piscatoris die 25. Nov. MDXCVIII. Pontificatus nostri Anno septimo.

[Note: 154. Ejusdem in eadem Societatis causa litterae ad Cardinalem Gondium.]

DIlecto filio nostro Petro, Venerabili Sanctissimae Trinitatis in monte Pincio presbytero Cardinali Gondio nuncupato Clemens PP. VIII. Dilecte fili noster salutem et c. Anxii valde sumus pro nostro pastorali officio, ut clerici Societatis JESU, viri religiosi et fideles operarii in vinea magni patris familias, in regno Franciae retineantur, et ubi opus est, restituantur. Quae vero nos causae promoveant, ru ipse pro tua prudentia facile aestimare potes, quae sane sunt gravissimae; honor Dei, zelus salutis animarum, et amor paternus noster erga carissimum filium nostrum Regem, et regnum istud Christianissimum. Nam quo magis et Regem et regnum amamus in visceribus caritatis Christi, tanto nos ardentius expetere necesse est, ut servi Dei de catholica religione praeclare semper meriti, in regno catholico, praesertim tam necessario tempore, conserventur. Itaque ea de re saepius per litteras egimus cum eodem filio nostro Henrico Rege; et nunc nominatim, hujus negotii causa, placuit certum hominem mittere, qui vim desiderii nostri tanto efficacius coram exprimat, et quod maxime optamus, Deo auctore, te quoque adjutore, efficiat. Is autem est Venerabilis Frater Horatius Montanus Archiepiscopus Arelatensis, Praelatus noster domesticus, ob vitae integritatem, rerum usum, et spectatam fidem nobis valde gratus, qui cuncta uberius tibi exponet: cui propterea fidem cumulatam habebis. Scimus autem te, pro tua in nos et hanc sanctam Sedem pietate, quacum conjunctissimus es, et pro tua in patriam caritate, stimulis non indigere, ut quae ad Dei gloriam et publicam utilitaem pertinere, quaeque nobis grata et optata esse intelligis, tua opera, gratia, auctoritate, omnique ossicii genere adjuves: sed tamen quia haec res nobis cordi est valde, et quia hoc in primis personam tuam decet, te magnopere

hortamur et requirimus, ut ad tam pium et salutare negotium conficiendum eidem Archiepiscopo et prompte et efficaciter suffrageris. Datum Ferrariae sub Annulo Piscatoris die. Novembris MDXCVIII. Pontificatus nostri anno septimo.

[Note: 155. Henrici IV. litterae ad Praepositam Generalem Societatis IESU.]

DOmine Generalis. Vestrae Religionis restitutionem in meum regnum complexus sum ex animo, impulsus causis Christianissimo dignis Principe, qui Divinam gloriam promoveri et regnum suum florere cupiat. Praeterea bonam in partem accepi, quae locutus es cum cognato meo Cardinali Ossato, cumque meo Oratore, de quibusdam capitibus conditionum huic restitutioni appositarum; nec non epistolam a te mihi scriptam XII. Kal. hujus mensis. Et quoniam uterque illorum meam tibi mentem exponet, pluribus ea de re scribendis supersedebo. Eandem illis ac nobis ipsis, quaeso, adhibeas fidem, tibique persuadeas, hanc vestram restitutionem ita mihi cordi esse, ut ejus operis curam ante depositurus non sim, quam illi manum ultimam addiderim. Quare velim ut bono animo et quieto sis, fretus mea fide ac patrocinio, qui praeter studium bene vobis faciendi, certius etiam quam quisquam alius exploratum habeo, quid res ista poscat. Deum precor, Domine Generalis, ut te salvum et incolumem servet. In regia Fontisbellaquei villa XIII. Kal. Dec. MDCIII.

[Note: l56. Epistola Arnaldi Cardinalis Ossati ad Villaregium Henrici IV. administrum. Lib. IV. ejusdem Ossati Epist. num. CXIX. Supra. num. 42.]

MUltus hic variusque sermo est de regii consilii decreto, quod exeunte Novembri editum fuit contra Patres Societatis, quo jubentur Turnonio ac tota Gallia facessere, post tertium ab decreto ipsis rite significato mensem. Audies commodius a Luxemburgio, quid cum ipso locutus ea de re fuerit Summus Pontifex; qui propere illum idcirco arcessivit die Jovis IV. Kal. Martias, nec sustinuit expectare dum dies Veneris illuxisset, quo die orator Galliae Pontificem adire consuevit. Meminisse potes quid ad te scripserim V. Kal. Novembr. de consimili decreto, et quid a te responsi acceperim pridie Kal. Decemb. Pergam nonnulla hoc de argumento perscribere, quae pro tua prudentia considerabis ipse ac reliqui proceres, qui sanctiori consilio regis intersunt: idque primum omnium profitebor, venerari me quaecumque a sapientissimis viris decernuntur; qui supremas Galliae moderantur curias, ac praesertim ad interiora consilia regis adhibentur: neque me Patribus Societatis esse deditum praeter ceteros, aut eorum causae patrocinari velle. Regis unius causam rationesque specto, quibus obesse graviter hoc decretum potest, praesertim in curia Romana, ubi quae cernantur a nobis et quotidie audiantur, nostri muneris est vos facere certiores. Sentio equidem decreta haec a rege minime proficisci, nihilominus eorum invidia omnis in eum unum, si vim illa suam obtinerent, redundaret, ejusque negotiis certissima inde pernicies crearetur. Sane, si religionem catholicam a puero sectatus esset, non tam facilis praeberetur locus sinistris suspicionibus et interpretationibus, cum aliquid ab eo fit, quo laedi religio censeatur: nunc vero, quia tardius ad Ecclesiam accessit, omnia in deteriorem accipiuntur partem, unde refricari praeteritorum possit memoria, quamvis innocenter ac sine deteriore consilio res gerantur. Grave id in primis videtur, iterum expelli promiscue regno illos, qui existimantur praestare nunc omnibus foctrina, et arte quadam erudiendae juventutis; qui in excipiendis confessionibus, administrandis sacramentis, habendis concionibus, tuenda religione catholica, et auctoritate Sedis Apostolicae, ceteris dicuntur anteire. Expelli vero nulla nova occasione ab illis data, per meram quasi nocendi et vexandi cupiditatem, tertio post editum adversus eosdem decretum anno, et duobus cum dimidio post concessam Regi a Pontifice absolutionem, qua omnes obortae de illis suspiciones conciderunt.

Huc adjice, quod Summus Pontifex apud Regem institit, ut illi etiam, qui pulsi erant ex urbibus ubi jus dicit senatus Parisiensis, in eas restituerentur: adde quod ejiciuntur inspectante Legato Apostolico, regis et regni studiosissimo, per quem rex nomine Pontificis oratus impense fuit, ut eos revocaret: quod ejiciuntur sententia sanctioris Consilii, cujus nullum hactenus extabat in ista causa decretum, senatu Parisiensi uno tragoediam hanc agente; qua uti excusatione solebamus, regem nequaquam auctorem earum rerum esse distitantes. Jam praeclusus omnis est huic responsioni locus. Isthaec omnia plerique hic amplificant, et in pessimam torquent partem: stomachatur praecipue Pontifex, ac summo dolore afficitur; hunc auctoritatis suae, suarum precum, benevolentiae suae contemptum; hanc inustam Sedi Apostolicae maculam interpretans. Sic enim loquitur: et, quod pejus est, suspicatur ac timet ne vere ac sincere conversus ad fidem catholicam Rex non sit: ac majora quaedam Ecclesiae in Galliis pericula et exitia reformidat. Est ejus quoque praecipua quaedam causa, et ratio, praeter Ecclesiae universae, Romanaeque Sedis, detrimentum. Nempe ipse ab Orbe Christiano reus temere absoluti regis et agniti diceretur, et praesertim ab illis, qui eum a rege deceptum iri clamitabant. Et quamvis Pontifici nullum unquam rex locum de se pejus existimandi daturus sit; nihilominus ita fit, cum semel sinistra de Principe opinio mentes, jure an injuria, occupavit, ut ab amore et benevolentia sensim ad odium homines traducantur, et ad partes factiosorum inclinent. Quod cum probe intelligas, tum etiam vides quantum ad regis negotia confirmanda possit afferre momenti Roma: sed multo plus eadem illis afferre damni potest. Docent id satis superque extrema Henrici III. tempora, et qui proxime fluxerunt anni sex. Hispaniae Rex cum suis maritimis ac terrestribus copiis, nobis obesse tantum nequit, quantum Romana Curia sedens et quieta. Quamobrem omnino convenit, ut, quando rex et vos qui illi adestis, aliquid decernitis, oculos reflectatis identidem huc; et quemadmodum accipiendum sit a Pontifice, perpendatis, quemve sint res exitum habiturae. Porro autem non potestis Pontificem et curiam hanc a regis causa longius abducere, quam si jubeatis, ut edicto geratur mos lato contra Societatem JESU anno 1594. XIV. Kal. Januar., cum praesertim ab annis quatuor inciderint tam multa, quae vos ab isto debent consilio penitus deterrere. Neque vero istum Romanae curiae stomachum et aegritudinem lenirent prolixa regis ad expeditionem Ferrariensem adjuvandam promissa: imo vero praeberent causam suspicandi, haec omnia non ab regis in Pontificem et Sedem Apostolicam grato ac memori animo profecta esse, sed potius ab utilitatis propriae studio, ad bellum procul avertendum a Gallia, et commodi quidpiam ex Italiae incommodis capiendum.

Atque haec quidem Romae ab ejusmodi edicto pertimescenda sunt, de quibus sussiceret a me vos moneri, ut officio satisfacerem. Sed longius progredi me cogit regiae famae causaeque studium; ac vobis denunciare, quod haud temere suspicari videor, fore nimirum ut ab hoc edicto non leviter adversus regem commoveantur omnium catholicorum animi, tum Gallorum tum etiam exterorum, prout eorum quisque religioni et Societati studet. Dynastae catholici ac Principes exteri, qui Galliae ac regi nunc favent, remittent ardorem pristinum, ac de rege Gallicisque rebus pejus existimabunt: contra erigent animos Hispani, Dux Sabaudiae, et eorum foederati; novasque spes, nova consilia suscipient. Omitto plerosque alios in ipsa Gallia, qui turbandi occasionem hinc sua sponte sunt arrepturi. Dux Mercorii, cui bellum propediem a vobis indicendum praedicatur, quique hanc unam affert, cur adhuc regem non agnoverit nec posuerit arma, causam, quod religionem nondum videat apud Gallos bene constitiuam, putabit eam se aulae Romanae, ceterisque affatim probavisse. Alii qui cum rege redierunt in gratiam, partim occulta

confirmabunt odia, partim ad antiquas suspiciones, ad pristini foaderis dissidia, et oblitteratas feliciter querelas formidinesque revoluentur. Sin vero per idem tempus haereticis aliquid remitteret condonaretque Rex, quam ei necessitatem imponendam temporum iniquitate, ac majoris mali metu, nonnulli arbitrantur, Jesuitarum exilium seditiosis ac perturbatoribus praeclarum in speciem praetextum offerret, gravissimamque haberet apud Pontificem et catholicos Principes offensionem; qui nunquam inducerent animum, regem id fecisse temporibus coactum, sed impulsum studio haereseos fovendae, ac religionis opprimendae.

Quidquod Patrum Societatis exilio nequaquam haereticorum eorumdem animi arctius adjungerentur ad regias partes, imo illis fierent infestiores. Etsi enim expulsum gauderent Ordinem sibi perquam invisum, nihilominus cum intelligerent, hac regis acerbitate alienatos ab eo tum foris tum in ipsa Gallia, catholicos, majores inde sumerent spiritus, ac minus in potestate ac fide regis forent; cui necessariam esse operam suam intelligerent, et cui minorem viderent suppetere ipsos compescendi, si quid auderent, facultatem. Id vero cernere licuit occupato nuper Hispani regis armis Ambiano, cum Rex eorum opem et arma, ut amplissimam urbem reciperet, excivit. Quam fastidiose, quam cunctanter ad Gallicam rem in tanto discrimine defendendam accesserunt? quam callide opportunitatem hanc petendi quae vellent, et extorquendi, captarunt? Quid? cum Caletum nuper est amissum, Anglis cum instrucia classe spectantibus? an non facile munitissimam hanc arcem Galliae servare, nullo suo detrimento potuissent? Nempe adversis in rebus reges, perinde ac mortales ceteri, amicis et clientibus destituti jacent. Quapropter, quanto arctius Rex catholicis conjunctus erit, tanto vigebit magis ejus auctoritas, tanto fideliores amicioresque non catholicos modo, sed ipsos quoque novae religionis asseclas nanciscetur. Neque video quid opponere istis rationibus possint, qui Societatis homines iterum expulsos volunt. Nam quod dictitant eos esse regis hostes, comptores juventutis, auctores occidendorum regum, Hispanorum speculatores; sane, si est ita, nihil habeo quod defendam; nec illos, uti professus initio sum, si quid peccarunt, excusatos et immunes poenae esse velim: non potest satis magna diligentia in capite regis tuendo, in asserenda regni salute, adhiberi. Sed haec tamen, quae in eos jactantur, non e sermonibus vulgi, sed ex iis quae senatus, quae vos ipsi cognoscere potuistis, judicanda sunt. Illud certe constat, quidquid antea moliti aut locuti fuerint, ideo factum ab iis vel dictum esse, quia rex nondum in Catholicorum receptus fuerat coetum, nondum excommunicationis vinculis exsolutus. At nunc iis locus non est, rege ad Ecclesiae sinum reverso, et censuris absoluto. Societatis JESU alumni peculiarem Pontifici obedientiam prositentur: cavebunt ne quid in eum moliantur, quem a Pontifice receptum in gratiam, et pro rege agnitum intelligunt. lidem suis rebus prudenter et caute norunt consulere, neque committent quidpiam, unde ipsis afferri possit exitium: idque cavebunt multo diligentius, quam alii quidam, non eadem prudentia et sagacitate praediti. Ac sane Jacobus ille Clemens, Jesuita non erat. Huc adde quod in eas modo sunt angustias redacti, ut verendum non sit, ne ad aliquid tentandum, aut pro Hispanis, aut contra regem regiamve stirpem inducantur iis artibus, quibus olim proborum credulitas adversus Henricum IV. est incitata. Denique pollicetur Pontifex daturum se operam, ut amoveantur e Gallia quicumque ex illis in suspicionem aliquam venire poterunt.

Ejusmodi homines igitur, si qui restant adhuc in Gallia, penitus ejicere, non est regis hostes exigere, sed augere: non obesse Hispanis, at prodesse; Gallorumque catholicorum animos a regis causa, tunc maxime cum eorum praesidio indiget, abalienare. Multoque convenientius videtur illi, quam rex erga omnes alios adhibuit, clementiae, nihil negotii facessere istis Societatis in Gallia reliquiis, quae ex atroci mensis Decembris anni 1594. procella evaserunt, casque potius beneficio demereri. Et vero hujus unius Instituti cultores majori pollent industria et dexteritate ad continendum in obedientia, et debita regi fide populum, quam alii fortasse omnes simul Ordines religiosi: idque procul dubio, si eorum adhibeatur opera, facient, tum ut officio fungantur, tum ut inustam suo nomini labem deleant; atque adeo ut eorum e suo numero, qui ex iis, ubi jus dicit senatus Parisinus, locis expulsi sunt, reditum obtineant. Praeterea, si rex postremum hoc edictum irritum esse patiatur, futurum confido ut vehementer confirmet praeclarum de ipso judicium et benevolentiam Summi Pontificis, Romanae curiae, omniumque in Gallia et extra Galliam catholicorum: non sine gravi Hispaniae et aliorum regis regnique hostium, dolore ac damno.

Atenim, inquiunt, irritum esse non debet edictum Parisiensis curiae, multo vero minus edictum sanctioris Consilii. Cur ergo tot alia ejusdem curiae et Conlii edicta jacent irrita? quin eandem adhibent curam et religionem ad ea exequenda, quae profecto cum privatorum complurium, imo regis ac regni universi utilitate sunt conjuncta? Haec in exequendis edictis adhiberi debet regula, ut vim suam obtineant, si ita ferat Principis ac publica res; sin vero nocitura Principi vel populo deprehendantur, quod de isto demonstratum est, abrogentur. Tumquem in eo exequendo servari modum volunt? An a solo Turnonensi collegio Societas exigetur, an ab aliis omnibus? si a solo Turnonensi, quodnam operae pretium fiet? Turnonium provinciae caput non est: nullus ibi senatus, Episcopi sedes nulla, nihil quo ceteris urbibus praeluceat. Nec levior tamen erit catholicorum offensio; sed par metus, ne in omnia similiter collegia tempestas detonet. Id si non fiet, temperatum dicent majoribus oppidis, ne forte mos ab iis edicto non gereretur: sic ad odium contemptus etiam accedet. Quod si collegiis omnibus paratur eadem vastitas, an simul omnibus inferetur? an singulis post triennium, ut Turnonensi? Si omnibus simul, vereor ne populus non obtemperet, ac seditionem moveat; ne curiae reclament. Id in ipso Turnonensi collegio, in urbe minime magna, aut turbulenta, formidatum fuit, ut apparet ex eodem Consilii sanctioris edicto, in quo praecipitur Comiti Turnonio, ut omnem conatum adhibeat ne intercedant edicto cives, ac discessum Societatis ex urbe sua impediant. Ipsemet recordor effici non potuisse, ut Jesuitae Burdigala vicinisque civitatibus excederent, etiam tum, cum detestabile Castelli facinus in mentibus omnium ac paene in oculis adhuc erat: quamvis senatus Burdigalensis a rege staret, ejusque in fide semper manserit: multo igitur minus sperandum est, idem tanto post tempore perfici posse, rebus per se se ad pacem et concordiam adductis. Itaque novissimus error esset pejor priore. Nam remanerent suis in collegiis, neque ulla idcirco regi haberetur gratia: imo premeretur populi odio, quod eos voluisset ejicere; et contemptu, quod non potuisset: eidemque populo accresceret audacia et animus ad edicta posthac publicae rei utilia, perfringenda. Jam, si singillatim et interposito spatio collegia disturbari placet, praeter eadem quae inde nascerentur incommoda, illud etiam accedit, quod obducta vulnera toties refricarentur, redintegrarentur diffidentiae, ac metus; Romae, Pontificis et catholicorum omnium indignatio.

His de causis, videtur omnino satius, intra limites rerum hactenus gestarum continere sese, satisque habere quod edicto Parisiensis curiae obtemperatum fuerit in urbibus, quae ab eadem curia jus petunt. Et vero edicta istius generis asperiora contra Ordinem unum et corpus lata sine discrimine, vix unquam ubique et in omnes universe valuerunt. Partim admissa, partim repudiata fuerunt, prasertim cum, tempore interjecto, datus est cogitandi Iocus, ac temperandae severitatis. Quamobrem auctore S. Ambrosio Theodosius legem sanxit, quae adhuc extat in codice Justinianeo, quaeque praecipit, ut severiores animadversiones et poenae, licet ab ipso imperatore irrogatae, exitum non sortiantur, nisi trigesimo post die. Quo etiam pertinet Artemidori philosophi consilium, Augusto suadentis, ne quid iratus decerneret, nisi recitatis

singillatim litterarum elementis. Tres intercesserunt anni, per quos vobis leniora suscipere consilia licuit: quae si placent, essugietis ea de quibus disserui modo, gravissima detrimenta: et regis causam, salva senatus Parisini et interioris consilii fama, plurimum adjuvabitis. Si nimirum praedicabitis edicta ab iis lata, vim suam fuisse prorsus habitura, nisi rex causae totius cognitionem arbitriumque ad se revocasset, atque in gratiam Summi Pontificis ac Legati Apostolici, partem edictorum, quae perficienda supererat, inhibuisset. Ita plane monent sapientissimi gerendae reipublicae magistri, legum asperiorum invidiam in regum administros derivandam esse: at lenitatis et clementiae partes ab ipsismet regibus obeundas. Vicit se ipsum rex in tot aliis rebus: operae pretium est ut se in ista quoque vincat, ex qua tam gravia, uti dictum est, oriri possunt incommoda. Quod si tum maxime, cum egregia dat quotidie regalis clementiae documenta, pergeret in istos unos durus et inclemens esse, quis non intelligit acerbitatem hanc a Pontifice, et ab aliis omnibus acceptum iri, tanquam signum animi a praestantioribus catholicis alieni, ac forte quidpiam contra religionem ipsam meditantis? Quae cum ita sint, te ac regios administros, quicumque sunt moderatiores, et in prospiciendis rerum eventibus prudentiores, simulque regiae dignitatis communisque boni quam suarum opinionum et cupiditatum amantiores, recte ac sapienter facturos existimo, si detis operam ut rex id concedat famae suae, reditus ad Catholicam Ecclesiam sui sinceritati; reverentiae, amori, precibusque Summi Pontificis; praesentiae ac benevolentiae Nuncii Apostolici; toti sacro Cardinalium collegio; catholicis omnibus, exteris Principibus; studiis votisque Gallorum, hujus negotii exitum summa cum solicitudine expectantium; inimicorum regni ac perturbatorum, pudori ac dolori; necessitati denique temporum, quae monet ita tractandos populi animos, ut ne illi praebeatur ansa offensionis et querelae, unde motus graviores oriantur. Facite ut cogitetis atrocitatem edicti; hujus causas jam sublatas esse; difficilem ejusdem exequendi viam, ac paene nullam; gravia, quae consequerentur, si valeret, pericula. Revocate in memoriam quibus e proecllis Rex et Gallia nuper emersa sit: utriusque tranquillitati, famae, utilitatibus, consulite: nec praesentia tantummodo, sed instantia; non vicina duntaxat, sed remota, considerate. Postremo sic statuite, id omnino consentaneum esse regis clementiae singulari ac bonitati, quae domesticas ejus laudes ac bellicas hactenus incredibili gloria cumulavit. Vale. Romae III. Non. Martii MDXCVIII.

[Note: 157. Decretum Praepositi Generalis Societatis IESU. Ad num. 94.]

CLaudius Aquaviva Praepositus Generalis Societatis JESU. Quandoquidem Societatis scriptoribus, ac Theologis qui docent, cecerisque omnibus operariis haud satis est id solum providere, quod in aliorum scriptorum libris reperitur, sed illud etiam apprime considerandum, sintne opiniones validis nixae fundamentis, tutae, probatae, scandalis aut aliis incommodis minime obnoxiae: Ideo sane justissimas ob causas, quae ad hoc consilii nos impellunt, praesenti decreto praecipimus in virtute sanctae obedientiae sub poena excommunicationis et inhabilitatis ad quaevis officia, suspensionis a Divinis et aliis arbitrio nostro reservatis, ne quis deinceps nostrae Societatis Religiosus publice, aut privatim, praelegendo seu consulendo, multo etiam minus libros conscribendo affirmare praesumat, licitum esse cuicumque personae, quocunque praetextu tyrannidis, Reges aut Principes occidere, seu mortem eis machinari. Ne videlicet isto praetextu ad perniciem Principum aperiatur via, atque ad turbandam pacem, eorumque securitatem in dubium vocandam, quos potius ex divino mandato revereri ac observare oporteat, tanquam personas sacras, a Domino Deo pro felici populorum gubernatione in eo gradu constitutas. Provinciales autem, qui aliquid horum resciverint, nec emendaverint, aut non praevenerint hujusinodi incommoda, efficiendo ut hoc decretum sancte observetur, volumus eos non modo praedictas poenas incurrere; sed etiam officio privari. Ut sic omnes intelligant quis sit ea de re Societatis sensus; neque privati unius error suspectam reddat Societatem universam: quum apud aequos rerum aestimatores certum sit, partis unius aut membri culpam toti corpori reliquo attribui jure non debere. Volumus praeterea, ut Provinciales de hoc accepto decreto certiores nos faciant, idemque per suam quisque Provinciam curent promulgandum, et in singulis domibus et collegiis referendum in libros ordinationum, ad perpetuam ejus memoriam. Datum Romae VIII. Id. Quintil. MDCX.

[Note: 158. Ludovici XIII. Regis Galliae diploma in gratiam Societatis: editum anno MDCX. Ad num. 88.]

LUdovicus, Dei gratia Franciae et Navarrae Rex. Cum Henricus Magnus, dominus et parens noster, ad suum obsequium, et regni sui utilitatem pertinere ac perquam necessarium esse judicasset Patres Societatis JESU inducere suum in regnum, et in omnes ditionis suae civitates, ibique sedem illis fixam ac stabilem ponere; iisdem, de consilio Principum consanguineorum nostrorum, et praecipuorum regni administrorum, concessit sua sponte, pro regia potestate et auctoritate, rebus omnibus accurate discussis et plane cognitis, facultatem in Galliam redeundi, et consistendi tum in iis urbibus quarum mentionem facit promulgatum edictum Septembri mense anni MDCIII. tum in aliis postmodum per litteras regias designandis. Idem edictum in regii senatus nostri Parisiensis tabulas relatum IV. Nonas Januar. anni MDCIV. ex eoque Societas rite restituta fuit, summa Gallorum omnium voluptate, qui votorum compotes facti sunt, cum liberos suos ad pietatem pariter et bonarum artium studia recte institutos habuerunt. Ipsos quidem Societatis Patres dominus idem ac parens noster ita probavit, tamque singulari benevolentia complexus est, ut apud eos cor suum deponere statuerit; quod illis reipsa traditum, et in templum Flexiense delatum est. Ne cui vero mens venire in dubium nostra possit, testatum volumus isto diplomate, nostra manu subscripto, nos re penitus cognita, nostra sponte, pro regia potestate atque auctoritate, iisdem rationibus, quae dominum et parentem nostrum impulere, quaeque adhuc integrae stant, permotos, de sententia dilectissimae et honoratissimae reginae matris nostrae, consanguineorum nostrorum Principum, ac praecipuorum regni nostri ministrorum, laudasse, confirmasse, probavisse ac ratam habuisse; laudare, confirmare, approbare ac ratam habere, receptam in regnum nostrum et in omnes juris ditionisque nostrae provincias, Societatem JESU: et quantum opus est aut erit, denuo concesisse ac permisisse, concedere et permittere, uti degat consistatque in iis, ubi est modo, locis, aut in quibus postea collocabitur: ea observando, quae in memorato anni MDCIII. edicto continentur, aliisque domini ac patris nostri litteris et mandatis. Quibus eam uti et gaudere volumus, eodem pacto quo usa est hactenus, quo nunc utitur et gaudet. Praecipimus nostris ubique administris, ut non obstantibus quibuscumque litteris contrariis, istarum fructu integro, pacato ac perpetuo Societatem impertiant, nullique parcant operae, quo vim suam omnem obtineant.

[Note: 159. Sigismundi Rakocii, Transsilvaniae Principis, de Societate IESV testimonium. Ad num. 147.]

NOs Sigismundus Rakocii, Dei Gratia Princeps Transsilvaniae, partium Regni Hungariae dominus, Siculorum Comes et c. Significamus tenore praesentium,

quibus expedit universis, quod superioribus diebus R. P. D. Joannes Argentus Societatis JESU ahtea in Transsilvaniae Provincialis, in hoc regnum Transsilvaniae eam ob causam venisset, ut a nobis et subditis nostris, in dicto regno nostro Transiilvaniae et partibus Hungariae ditioni nostrae subjectis, impetraret ut in priora residentiae suae loca, olim a D. Stephano Rege Poloniae, Magno Duce Lituaniae, ac Principe tunc memorati regni Transsilvaniae fundata, simul cum reliquis Patribus acMagistris ejus Ordinis, regredi liceret. Eam rem in comitiis Generalibus Claudiopoli ad decimam diem Mensi Junii praesenti anno celebratis diu multumque agitatam, numero et multitudine catholici ab adversariis eorum superati consequi non potuerunt. Unde nos praesentibus nostris testificamur, eosdem Patres Societatis JESU, ut bonos et morum integritate graves viros, ex suis collegiis bonisque, non oh ullum delictum aut notae alicujus vitium; verum ad instantiam Romanae et catholicae Fidei contrariam opinionem sequentium, esse deturbatos, exclusos, et in alia loca demigrare coactos: prout testificamur harum nostrarum vigore, et testimonio litterarum mediante. Dat. in civitate nostra Colosvar, die 26. Junii Anno MDCVII.

Sigismundus Rakocii m. p.

[Note: 160. Contestatio Catholicorum Transsilvaniae contra decretum ab haereticis conditum aedversus Societatem. Ad num. 147.]

NOs subscripti, in unitate Fidei catholicae Romanae Ecclesiae consentientes, Regni Transsilvaniae, partiumque eidem adnexarum, tum incolae, tum in eadem iisdemque possessionati, ad universorum tam praesentium quam futurorum notitiam harum serie volumus pervenire: Quod nobis una cum aliis sectariis, puta Lutheranis, Calvinistis, Arianis, aliisque privatae opinionis assertoribus; non desiniendae religionis causa, vel ad exterminationem Societatis JESU, verum pro tractandis aliis cum privatis tum publicis regni negotiis, huc Claudiopolim ad Generalem Diaetam congregatis; cum R. P. Joannes Argentus, ejusdem Societatis sacerdos, et in hac Transsilvania Vice-Provincialis, qui non tam pridem a Serenissimo Principe Stephano Bockai proprio arbitrio, absque regnicolarum consensu, violenter e bonis propriis et stabilibus residentiis, cum sociis aliis ejectus fuerat; defendendae propriae innocentiae causa, et intervenientibus etiam commendatitiis Serenissimi Principis, et Domini D. Matthiae Archiducis Austriae, et c. juxta mentem sacratissimae Majestatis Caesareae emanatis, coram statibus et universis Ordinibus hujus regni, in templo Arianorum ad longum auditus fuisset; suique adventus causam, innocentiam, doctrinae veritatem, morum integritatem abunde demonstrando, justitiam implorasset; et, si qui essent qui his contrarium tum rationibus, tum veris testibus docerent, prodire flagitasset; idipsum nos omnes catholici ab adversariis contra Patres Societatis tantum mutua conspiratione unitis postulassemus; quod videlicet indicta causa nullis testibus convicti e propriis sedibus et bonis Patres Societatis non modo non exturbarentur; verum contra omnem aequitatem a Serenissimo Stephano Bokai ejecti, suis locis juribus et liberis catholicae religionis exercitiis restituerentur. Ubi adversarii se causam desperatam tueri, nec rationibus aut aequitate quicquam se consequi posse animad vertissent; obstinata pertinacia et tumultuario clamore in id consensissent, ut Patres Societatis ex hac Provincia penitus eliminarent; cui sententiae uti contra equitatem et communem justitiam, quae sua cuique reddi, nec quemquam inauditum, non convictum, non sententiatum damnari suo jure postulat, subscribere haud potuimus; verum omnium nostrum nomine, tam praesentium quam absentium Catholicorum, fratrum nostrorum successorumque nostrorum, de hac indigna, inaudita, juribusque regni contraria sententia in publica Diaeta, tam coram universis contrariis statibus et Ordinibus regni, quam coram ipsomet moderno Principe nostro Illustrissimo Domino Sigismundo Rakocii, adjunctisque consiliariis eiusdem, solemniter protestati, eidem contradiximus; nunquam huic sententiae, Patrumque Societatis JESU ejectioni, bonorum juriumque eorundem ablationi, consentire volentes: Siquidem a piis legitimisque hujus regni Principibus fundationes suas, privilegia sua, confirmationesve habeant; neque alicujus vel levissimi criminis, cur ea de jure amittere potuissent, unquam convicti fuissent; prout contradicimus praesetium per vigorem. Datum Claudiopoli 20. Junii Anno Domini MDCVII. Franciscus Daroczy de Deregnyco, Sacrae Caesareae et Regiae Majestatis Consiliarius. Balthasar Kornis Consiliarius Illustrissimi Principis. Balthasar Sylvasi Consiliarius Illustrissimi Principis. Lucas Trausner Kolusvarius de Hadreno, Illustrissimi Principis Transsilvaniae Consiliarius, et in Sede Judiciaria praesidens. Sigismundus Kornis de Rusca. Benedictus Mindzenu, Comes Comitatus Dobok. Sigismundus Sarmasaghi, Comes Comitatus Thordensis. Pancratius Sennei. Stephanus Huszar. Petrus Banffi de Losinez. Joannes Kalnaki. Clemens Beldi. Blasius Kamuty. Gregorius Bornemissa, Juris utriusque Doctor, et Sedis Judiciariae Illustrissimi Principis assessor. Simon Lody. Paulus Koncz. Ladislaus Kraynik. Georgius Nagy. Melchior Beteniei.

LIBER XIII. PARTIS V. HISTORIAE SOCIETATIS IESU.

Argumentum et Synopsis Libri XIII. Vexata Societas in Anglia, Scotia, et Hibernia, AB ANNO MDXCI. AD MDCXVI.

[Note: 1.] PRima causa vexatae in Anglia Societatis, odium Religionis Catholicae. Ob eam causam conjectus in carcerem P. Thomas Mettamus, arumnis in eo toleratis extinguitur. P. Ioannes Cornelius Dorcestriae; P. Robertus Southwellus Londini, interficiuntur. P. Ioannes Gerardius dire cruciatur. PP. Henricus Walpolus, Rogerius Filkockius, Franciscus Pagius, in patibulum tolluntur. Nicolaus Ouvenius tormentorum vi disrumpitur: P. Thomas Strangeus excarnificatur. II. Secunda causa vexatae in Anglia Societatis, quorumdam sacerdotum Cleri Anglicani abalienatio a Societate. Illis regendis et pacandis praeficitur Archipresbyter a Summo Pontifice. Quinam Appellantes, et unde sic dicti. Mors Elizabethae. III. Tertia vexatae in Anglia Societatis causa, Iacobi I. erga Catholicos acerbitas. In eum proceres aliqui conjurant. Accusantur Societatis homines tanquam auctores conjurationis, aut saltem conscii et participes. Id conjurati palam et constanter negant. Inde tamen quaesita causa necis inferendae Patribus Henrico Garneto, et Eduardo Oldcorno. Quae fides habenda sit Actis Londinensis fori tum editis. IV. Quarta vexationis causa subdolum Fidelitatis Iusjurandum catholicis a Rege propositum, et imperatum: prohibitum a Summo Pontifice: cujus sententiam dum tuentur Socii variis arumnis afficiuntur, et P. Thomas Garnetus necatur. V. P. Robertus Personius Angliam deserere coactus diem supremum obit Romae. Ejus vitae, virtutum, laborumque summa. VI. Patrum Guillelmi Balduini, Ioannis Blacfanni, Ioannis Perceii, et Thomae Laythvayti dimicationes, arumnae, victoriae. De Anglorum Episcoporum legitima et Apostolica successione falso ab iis venditata. VII. Liber P. Francisci Suaris contra Fidelitatis Iuratmentum scriptus stammis addicitur a Rege Angliae. VIII. Societas laboranti Scotiae succurrit. Parrii sycophantae historia. IX. P. Ioannes Ogilbaeus gloriosa nece religionem illustrat. Collegii Scotorum in Urbe cura Societati data. X. Periclitantem in Hibernia Fidem Societas defendit. XI. P. Edmundus Donatus caeditur: item Dominicus Ocolinus. Aliorum varii et fructuosi labores. XII. Ad conservandam in majori Britannia religionem Seminaria instituuntur in Belgio, Hispania, et Italia. Conatus Anglorum ad ea evertenda. XIII. Turbae difficiles eorumdem opera excitatae in Seminario Anglicano Romae. XIV. Carcer Wisbicensis. Leodiense Anglorum collegium. XV. Aliquot Socii, post arumnas graves in Anglia toleratas, placide ac pie mortui.

[Note: 1. Libri XIII. prospectus.] HENRICUS VIII. Angliae Rex, edito contra Lutherum egregio scripto praeclarum defensoris Fidei titulum meruerat anno MDXXI. Sed Annae Bolenae pellicis amore captus, Catharinam Aragoniam, Caroli V. materteram, repudiavit anno MDXXXIII. Ob id Clementis VII. sententia notatus, se ab ejus communione regnumque suum divulsit, ac sibi principatum Ecclesiae Anglicanae arrogavit: denique obfirmatus in schismate obiit anno MDXLVII. Tres habuit liberos: Mariam e Catharina, Elisabetham ex Anna, et Eduardum e Joanna. Semeira; quam, Annâ Bolenâ ob adulterium capite plexâ, uxorem duxerat. Eduardum successorem testamento dixit, illique Mariam, Mariae Elisabetham substituit. Sed Eduardus, ejus appellationis Rex Angliae VI. patri superstes septem tantum annis fuit. Quare, illo extincto, regnum capessivit anno MDLIII. Maria, et arcessito Cardinali Reginaldo Polo, propinquo suo, totam insulam Fidei communionique Romanae restituit. Erepta vivis est anno, quam regnare coeperat, quinto; citius quam religioni et Angliae expediebat. Elisabetha quippe revocavit haeresim, bellum immane catholicis indixit; neque finem in eos saeviendi prius, quam vivendi fecit. Inde causas odii, quo Romanam ac veram Fidem Anglia prosequebatur, intelligere promptum est. Elisabetham stimulabat ultionis cupiditas; proceres inescabat avaritia; populum erroris licentia fascinabat. Elisabetha memor anathematis, quo per Romanum Pontificem fuerar percussa, muliebres iras fovebat, quas nulla temporis diuturnitas mitigavit. Proceres saginati exuviis templorum ac spoliis sacerdotum, utili gaudebant impietate: populus a caecis ducibus in vitiorum et haereseos barathrum conjectus, errorem cupiditati amicum et licentiae non modo deponere non curabat; verum etiam melioribus ducibus ac magistris infensus, eos in hostium numero ac perduellium habebat. Praeter hanc praecipuam vexandae Societatis causam, a religionis odio ductam, quae latissime patet, exortae sunt aliae hisce postremis Claudii Aquavivae annis; secularium nempe sacerdotum aemulatio quaedam, et abalienatio a Societate: suspicio nefandae conjurationis in nostros conjecta; propositum denique catholicis insidiosum Fidelitatis juramentum. Quid ab his quatuor causis in Societatem periculi et exitii profectum sit ab anno MDXCI. ad MDCXVI. hic liber singillatim exponet.

[Note: §. I. PRIMA CAUSA VEXATAE SOCIETATIS IN ANGLIA, CATHOLICAE RELIGIONIS ODIUM.] STATIM atque nata Societas est, Angliae laboranti subvenire studuit. Venêre auxilio catholicis popularibus suis Patres Campianus, Briantus, et Cottamus: necem loco mercedis retulerunt. Adhuc fumabat platea Londinensis illorum sanguine, cum P. Thomas Mettamus aerumnis in ergastulo crudeli toleratis extinctus est. Deseruerat Angliam, et claram genere opibusque domum, ne Fidem catholicam deserere cogeretur. In patriam nihilominus redire cogitans, litteris animum diligenter excoluit, non profanis tai tum, sed multo magis etiam sacris. Philosophiae igitur ac theologiae, linguarum Craecae atque Hebraicae praesidiis [Note: 2. P. Thomas Mettamus aerumnis in diuturno carcere toleratis extinctus.] instructus; praeterea sacerdotio auctus, in Angliam renavigavit sub annum MDLXXV. Agnitus in ipso aditu, et Londinensem in turrim conjectus, ibi haesit fere quadriennium. Sed cum paedore ac situ carceris confectus extabesceret, abductus inde fuit in varias custodias Londinenses, non ut mitius viveret, sed ut lentius moreretur. Jamdudum aggregari ad Societatem percupiens, et scribendi facultatem demum nactus, dat litteras ad P. Thomam Darbishirum, Lutetiae tunc degentem, amicum et popularem suum, ut ea de re cum Praeposito Generali agat. Is ad Everardum Mercurianum Societatis moderatorem; Everardus ad Mettamum scribit, eumque in Societatem cooptat anno MDLXXIX. quarto Nonas Maii: ut constat ex ipsius Everardi litteris, quae in Romanae Professorum domus tabulario servantur; non anno MDLXXXIII. ut alicubi legitur. Ita auctoratus Mettamus continuo se Societatis alumnum, et bonum Christi IESV militem praebuit. Ex ipsis vinculis verba faciebat ad eos, qui recentes quotidie in eandem custodiam detrudebantur: alios ad veritatem, alios ad virtutem amplectendam perducebat; haeresis etiam ministrorum, si qui accederent, inscitiam coarguebat. His permoti satellites Erroris in remotum et horridum carcerem Mettamum compingunt, Abest ille Londino passuum millia ferme quinquaginta,

olim Eliensium Episcoporum castrum: sed propter caeli gravitatem desertum, rudera duntaxat ac parietinas habebat, muris undique fatiscentibus, tectisque dirutis. Wisbicum loco nomen est, inter Comitatus Norfolciensem et Lincolniensem. Vastum et palustre solum, stagnantibus aquis, ac turpi uligine [Note: A. C. 1592. Soc. 53.] deforme. Hanc sedem, seu sepulcrum potius, delegerant religionis hostes enecandis, citra caedis invidiam, catholicis quinque et triginta, quos e variis custodiis illuc transtulerant. Singuli suum in cavum inclusi, frigore, aestu, solitudine, fame, tenebris et squalore foetido cruciabantur. Excubiae (tortores verius dixeris) intus et foris pervigiles ac perpetuae, ne quod undecunque solatium aerumnarum aut levamentum, ac ne testis quidem, aspiraret. Tot malis accedebat quasi ad cumulum praefectus carceris Grayus, homo ferox et insigniter barbarus, odio in catholicos tam capitali, ut profiteretur demens, si salutis aeternae spes nusquam nisi apud Papistas constaret, malle se ab illis disjunctum perire sempiterno exitio, quam iisdem junctum coelo donari. Et execrabilis voti compotem fuisse luctuosa mors indicavit, quae filiam ipsius ita perculit, ut haeresim detestata converterit se ad catholicos, et cum illis salutem consequi, quam cum patre aeternum interire, meliore ac sanctiore voto maluerit. Extincto Grayo, mitescere custodum feritas paulisper visa; facta vinctis potestas colloquendi; laxatae excubiae. Otium illud improvisum et inexpectatum Mettamus utiliter collocaturus, diem in certas pietatis exercitationes descripsit: eadem constitnit omnibus, signo dato, surgendi, orandi, legendi, tempora, et sacerdotibus sacrificandi. Statis horis explicabantur placita Fidei catholicae, in controversiam apud haereticos vocari solita: explanabantur sacrae scripturae loci difficiliores, adhibitis linguarum Graecae et Hebraicae, quae Mettamo erant notissimae, subsidiis. Ergastulum coenobio mutatum diceres: adeo ut jam Angliâ totâ Wisbicensis carcer, tanquam virtutis et eruditionis palaestra, celebraretur. Urebat erroris ministros haec fama, nimirum innocentiae Mettami testis clarissima et certissima. Itaque, cum e variis carceribus sacerdotes amplius septuaginta, Elisabethae jussu donarentur exilio, Mettamus exsors hujus, sive beneficii, sive mitioris poenae, fuit; licet in vinculis jam annos undecim teneretur. Interea debilitatis viribus, quas etiam poenis voluntariis afflixerat, non alio morbo quam decem et octo annorum gravissimis aerumnis oppressus, perceptis insigni pietate sacramentis, in libertatem sempiternam a Deo vindicatus est, annos fere sexaginta natus.

Annus MDXCII. qui finem longi laboris Mettamo dedit, idem dedit initium P. Roberto Southwello poenae acerbioris, licet non ita diuturnae. Ortus in Anglia claro genere, ex eaque ob Fidem catholicam profugus, bonas artes Duaci [Note: 3. P. Roberti Southvvelli accessus ad Societatem et in Angliam reditus.] didicit. Inde contendit Romam, ut in Societatem admitteretur, in qua sperabat, praeter virginitatis coronam, et sacri lauream doctoris, se quoque martyrii palmam posse consequi. Admissus et sacris Ordinibus initiatus, ut erat ingenti animo, ultimam Indiam et Orbis ignoti fines Christo subjicere ardebat. Verum, postquam promptiorem ac faciliorem fundendi pro Fide sanguinis in patria opportunitatem agnovit, eo totus ferri coepit, ac summis precibus id a moderatoribus efflagitare: quorum concessu comes additus P. Henrico Garneto, Roma transmisit in Angliam anno MDLXXXVI. aetatis quinto circiter et vigesimo.

Delitescebat plurimum in pago Uxendenio, prope Londinum, apud Anglum nobilem Bellamaeum, cujus familiam catholicam excolebat. Ejusdem filia Anna, quae Southwellum de rebus divinis verba facientem saepe audierat; ob catholicam Fidem comprehensa, in carcerem Westmonasteriensis, ut vocant, Portae conjecta fuerat. Huic praeerat carceri Topcliffus, impurus homo, atque impius; nec minus ferox et immanis, eoque reginae administris carus. Ille, ut Fidem virgini eriperet, pudicitiam delusae ac volenti eripuit. Sunt enim religio et castimonia inter se se arctissimo conjunctae vinculo, ut qui unam perdiderit, alteram non facile retineat. Corruptam puellam Topcliffus, ut inultum lateret flagitium, uni e suis famulis uxorem dedit. Puella infelix gemino sceleri ejuratae religionis et projecti pudoris, addidit tertium proditionis ac perfidiae. Nam, cum se Patrimonium degeneri matrimonio amisisse, dotemque sibi negari a parentibus

cerneret, jacturam hanc sarcire deferendis ac detegendis catholicis sacerdotibus decrevit, quae tunc artes erant in primis quaestuosae. Venit illi in mentem Southwellus, in quo prodendo ingens lucrum faceret; nihil pensi habens paternam domum, parentes et propinquos certum in exitium, si apud eos inventus ille foret, conjicere. Laeta virum adit, monet opimam sibi esse in manibus praedam: scire ubi Southwellus lateat. Certior de re tanta factus a famulo Topcliffus, ampla pollicetur praemia, si rem conficiat. Continuo mittit obscena doli machinatrix notum hominem ad Southwellum, rogans ut condicta die venite [Note: 4. Comprehenditur, et Londinum abductus torquetur.] ne gravetur in paternas Bellamaeorum aedes: habere se quidpiam gravioris momenti, quod ibi cum illo communicatum velit. Southwellus, sive mulieris a Fide catholica defectionem ignoraret, sive resipuisse crederet; promisit omnino se adfuturum: nec dubitavit perfida mulier, quin adesset constituta die. Itaque Topcliffo, quid egerit, quid facto sit opus, narrat: latebras ipsi accurate describit, in quas abdere se Soutwellus consueverat, indeprehensas hactenus et inextricabiles. Topcliffus cum expedita latronum manu advolat Uxendenium, domum Bellamaeam petit nocte intempesta; clausasque fores magno tumultu quatiens, Reginae jussu ac nomine venire se denunciat. Paucis ante horis advenerat Southwellus, sermonemque de rebus piis ad congregatam in conclavi familiam habebat. Audito tumultu omnes diffugere, Pater sacram colligere supellectilem, et subterraneum in specum se projicere, dum a famulis, quasi evigilantibus, et fores operose de industria reserantibus, morae nectuntur. Irrumpit medius in armatorum satellitum globo Topcliffus, et minas ac caedem ore torvo spirans, obviam nobilem matronam, Annae matrem, rogat ubi sacerdos Societatis delitescat. Quem tu vero sacerdotem, ait illa, occinis? quousque nos vanis terroribus ludificari perges? Cui Topcliffus, esse non vanos hodie scies: et indicia data secutus, ad locum praemonstratum, attonitis omnibus, pergit. Consistit ad latebras, operculum nexu inobservabili pavimento consertum revellit: Southwellum bis terque compellans ac deridens, educit, ac vinctum vilique jumento impositum recta Londinum deportat.

Ingentem Elisabethae administris haec praeda laetitiam attulit: dubitationem tamen ac solicitudinem duo injecere. Primum, quod immanes illi cruciatus et carnificinae, quas in catholicos sacerdotes ad hanc diem adhibuerant, magnam Reginae conflarent invidiam: alterum, quod Roberti pater Richardus Southwellus, homo domi nobilis et in aula gratiosus esset: cujus etiam uxor ipsi Elisabethae cara et familiaris. Hanc igitur viam inierunt, ut in ipsius Topcliffi aedibus, quasi libera in custodia, servaretur: quod valeret ad lenitatis et clementiae famam; ac majorem daret facultatem Topcliffo exsculpendi, quibuscumque vellet modis a Sothwello earum rerum confessionem, quas rescire interesset. Nihil accidere poterat Topcliffo jucundius, qui palam praedicabat tum se regnare demum ac vivere, cum sacerdotem haberet in manibus, torquendum arbitratu suo. Et vero aiebat esse domi suae machinam admirabilem a se excogitatam, prae qua illi vulgares equulei, cippi, trochleae, ludus ac puerulorum crepitacula mera jure censerentur; quodque caput erat, suam unius manum, nemine alio teste aut conscio, huic machinae tractandae et reo admovendae satis superque esse.

Huic Phalaridi deditus est Southxellus. Quid immanitatis in eum deprompserit homo ferreus, promptum est ex iis, quae diximus, suspicari. Abreptum exuit vestibus, pedes et crura retro adducta, coxisque arctissime adjuncta constringit. Tum extremis brachiis, qua manus carpo committitur, induit armillas quasdam, lato ferro et intrinsecus exsertis cuspidibus horrente. Brachia hunc in modum ornata defixis in muro clavis trabalibus alligat divaricata et distracta, quam longissime abjungi poterant. Ita, retortis ad tergum pedibus, et cingulo tenus revinctis, suspensum tandiu tenebat, dum illum paene vita deficeret. Nervorum contentio, artuum luxatorum dolor, punctio aculeorum quibus erant praefixae manicae lacertis inditae, ipso pondere corporis majorem in modum augebantur. Septem et plures aliquando pendebat horas, visente interdum Topcliffo, et nunquidnam fateri vellet, minaciter inclamante. Cum exhaustum et semianimem

intuebatur, demittebat; ac fomentis quibusdam recreatum, eidem postridie reddebat cruci. Adfuit interdum ipse Guillelmus Cecilius, et invictum animi robur admirans, non se tenuit, quin supplicii diritatem cuidam amico denarrans, inventos diceret in Anglia tandem heroas, qui priscis illis heroibus non concederent. Nihilominus laudabatur Londini Reginae clementia, quae Societatis hominem in manifesto crimine deprehensum urbano ac miti teneret hospitio. Sed quodnam esset isthuc lenitatis et hospitii genus, brevi patuit. Post dies admodum undecim, cum nihil proficeret Topcliffus, Southvvellum ipse ad regium tribunal (Scamnum appellant) deducit. Ibi ex formula interrogatus, Quis esset, unde venisset; an, et cur legibus proscriptam religionem in Anglia disseminaret; respondit se Societatis Jesu sacerdotem esse: venisse, ut catholicam religionem, Romano ex fonte haustam, explicaret civibus suis; et sanguine, si esset opus, consignaret. Si necis causam quaeritis, ait, haec abunde vobis est; mactate: sic mihi, sic Reginae satisfiet. Ceterum parcite, obsecro, inauditis suppliciis humanas tentare vires: intra mortalis patientiae modum saevire vobis libeat. Nolite infandam vestro nomini, aetati vestrae ac genti labem crudelitatis inurere. Deum judicem denique cogitate. Hîc Eduardus CooKius admiranti similis, ut advocati regii gerebat munus, interfatur; et, Quo, inquit, pertinet haec invidiosa mentio novae feritatis? Hanc Reginae scilicet gratiam refers, quae majestatis et proditionis reum tam clementer habet. Meam igitut domum, carcerem et officinam crudelitatis vocas? adjecit Topcliffus. Imo, carcere quolibet diriorem, retulit Southvvellus. Quem in-ea vidisti equuleum? Quos in ea cruciatus, omni catasta et equuleo immaniores, non pertuli, tortore te? Illi, quibus vix insisto, pedes; illae ferreis cuspidibus lancinatae manus; ille, quo madet adhuc pavimentum tuum, sanguis, hujus tui hospitii et animi lenitatem loquuntur. Simul cruenta exserebat ac tumentia livore foedo brachia, seriemque teterrimi cruciatus aperiebat intermortuâ, sed verâ tamen et constanti voce. Topcliffus omnium se signari oculis et indignatione premi videns, erupit: et, Quod feci, ait, jure feci; nec facti poenitet. Statim prolatam e sinu syngrapham recitat, qua potestas ipsi ab Reginae administris summa et liberrima fiebat Southvvelli ad arbitrium suum cruciandi. Enimvero, addidit CooKius, tam improbum genus estis Jesuitae, ut nova et inusitata in vobis torquendis exempla edere fas piumque sit. Qua voce erectus Topcliffus, quanta potuit maxima contentione succlamat, cupere se quantum Jesuitarum orbe toto esset, in unum fascem habere collectum, ut stirpem nefandam flammis universam absumeret, ac cineres ventis ludibria spargeret. Sic inflammatus rabie, Southvvellum in aedes suas reducit, ubi liberas sacerdotis modestissimi voces immanibus, quos jam decies in eum exercuerat, cruciatibus, majori crudelitate repetitis ultus ad satietatem est.

[Note: 5. Southvvellus in tetro carcere maceratus, a parente suo vix agnoscitur.] Interim, vulgatâ per urbem famâ, infremuere omnes, etiam Haeretici; gravesque ad magistratus regios, et primarium Elisabethae administrum Guillelmum Cecilium, querelas detulere tam acri convicio, ut offensionis publicae mitigandae causa, Cecilius lictoribus immissis Topcliffum, quasi potestatis datae limites egressum, aut etiam ementitae syngraphae nefarium artificem, vinculis mandaverit; quibus brevi, sedatâ nimirum invidiâ; solutus est. Idem Southvvellum in carcerem Westmonasteriensis portae traduxit, ubi detrusus in foedissimum custodiae angulum, aerumnis, inedia, paedore propemodum est extinctus. Itaque, altero mense vix elapso, in eorum qui carceres, ut fit, lustrabant productus conspectum, adeo miserabilis apparuit, vix ut hominem agnoverint: facie cadaverosa, dejectis ac tabentibus genis, putrefacta veste, toto corpore vermibus olidis cooperto. Admonitus Richardus Southvvelli pater senex accurrit, ac filium macie et illuvie tetra deformem, seminudum, semivivum, cernens, dolore vocem opprimente, ad ejus pedes flens et exanimatus corruit. Mox ad Reginam adit supplex, et obsecrans ut Patris, ut filii miserescat: avitam nobilitatem, nonnulla sua in publicam rem merita commemorat: filium accusari posse; damnari etiam, si reus sit: at aequum non esse ut indemnatus, indictâ causâ, poenas tam crudeles dependere jubeatur. Haec lacrymis perfusus orabat pro hato parens, idque

in magni benesicii loco visus est impetrasse, ut liceret ipsi filium vestire suis sumptibus, et parce ac duriter alere. Tantum immanitatis cultissimae Anglorum genti suadere falsa religio potuit! Southwellus postea in arcem Londinensem est perductus: ac post menses fere triginta patibulum, triennii tot in aerumnis confecti praemium ingens, tulit. Sed (ut cetera quae ad heroem Christianum pertinent eodem filo et loco pertexamus) antequam pretiosa morte donaretur, Londinensem turrim, expleto illic biennio, sexque admodum mensibus, rursum tristiori carcere mutaverat. Erat is carcer unus omnium, qui duodecim Londini tunc erant, longe teterrimus: Portae Novae illi nomen est; Anglis, Nevvgate; sicariis et sacrilegis addictus. Ejus pars quaedam depressior, nempe fovea sub terram alte defossa, arcta, pestilens, aeternis damnata tenebris, sentina et cloaca foedissima, quem Limbum idcirco appellabant, Southwello destinatur. In id barathrum demersus, cibi, lucis, somni, solatii omnis expers, lenta conficiebatur nece. At Deus, qui cum illo descenderat in foveam, dedit ei gratiam in conspectu principis carceris. Uni e custodibus, homini haeretico, e grege Puritanorum, sacerdotibus et Societati praeter ceteros infensorum, haec data erat cura ut Southvvello frustulum mucidi panis, et aquae scyphum in sporta demitteret. Cum nullas ejus querelas, ut vulgus reorum solet, ac ne gemitum quidem exaudiret, incessit cupido propius observandi quid rerum ageret. Ergo ad illud antrum tenebricosum, admoto clam lumine, improvisus adest. Videt jacentem ore tranquillo ac sereno; blande renidentibus oculis; toto corpore tam singularem spirante modestiam, ut ea specie raptus in admirationem virtutis, victum liberalius deinceps indulserit; culcitam intromiserit; lampadem, foculum, libros, et alia id genus fomenta, subministrari passus sit. Adeo suaves illecebras, vel in hoste posita, virtus habet!

[Note: 6. Producitur in judicium, et capitis damnatur.] Petierat Southvvellus a Cecilio, ut sibi vel mori, vel objecta purgare crimina liceret; promiseratque Cecilius ipsum necis, quam ambiret, compotem brevi fore. Igitur VI. Nonas Martii, sive, ut Angli numerant, IX. Kal. ejusdem mensis anni MDXCV. conveniunt judices, Joanne Poppamo consilii principe. Is primo Decretum recitari jussit, quo sibi extraordinarium hoc judicium demandabatur: deinde protulit sancitas a Regina legs quarum aequitatem pluribus verbis demonstrare conatus est: demum rogavit ut ante ceteras perduellium causas, Jesuitarum causa dijudicaretur, quos omnium seditionum domesticarum, ex quo pedem in Angliam intulerant, imo bellorum externorum, unos auctores et architectos fuisse contendebat. Sub haec advocatus regius Cookius porrigit libellum, quo totius accusationis capita continebantur. Libelli summa haec erat: Robertum Southvvellum natum in Anglia, factum et ordinatum fuisse sacerdotem, per auctoritatem derivatam et praetensam a Sede Romana. Apud Uxenden, in Comitatu Midlesex, proditorie, et ut proditorem Reginae, fuisse et remansisse, contra formam Statuti in ejusmodi casu edili, et contra pacem dictae dominae Reginae, coronam et dignitates. Libello recitato, secessêre judices deliberandi causa: dixit testimonium in Southvvellum Anna Bellamaea, cujus indicio detectus fuerat: ipse demum adducitur et objecta sibi crimina audire jussus, fatetur se catholicum sacerdotem: Uxendenii fuisse non negat: sed proditionem ullam in regnum reginamve tentatam a se aliquando, vel commissam, pernegat; Deumque, nisi loquatur vera, testem ac vindicem sancte appellat. Tum Poppamus, Diserte respondeas oportet, inquit, reusne sis an non. Et ille: Non sum proditionis reus. Cum adigeretur, ut vellet ejus rei judicium Deo patriaeque permittere, respondit, se injustis legibus juste judicari non posse: tamen, quando ita vellent, non recusare Dei patriaeque judicium: viderent modo ne quid in Divinas peccarent leges.

Lecti subinde judices duodecim (Juratos vocant) qui decretoriam sententiam dicerent. In illorum consessu exposita et explicata rursus a CooKio causa; et crimen aliquod proditionis aut violatae majestatis, quo sententia niteretur, quaesitum: hoc enim Angli magno fugiebant opere, ne propter catholicam religionem illata mors cuiquam diceretur. In eo igitur capite laboratum est, ut Southvvellus proditor, et laesae majestatis reus videretur. Petebant cur in Angliam

sacramenta catholicis ministratum venisset, vetantibus id regni legibus? Respondebat, itidem ut Apostoli, verbum Dei praedicare similiter vetiti, magis oportere Deo, quam hominibus, obedire. Rogabant ecquid meminisset Divinae vocis, quae sunt Caesaris reddere Caesaris jubentis? Eadem voce praecipi dicebat ut quae sunt Dei, Deo redhibeantur. Idola secum detulisse Topcliffus affirmavit (sacras imagines ita per inscitiam vocabat.) Negavit, et futilem accusationem neglexit. At hoc certe non inficiaberis, subdidit Cookius, te auctorem fuisse Annae Bellamaeae ut, si quaereretur ex ea num domi suae sacerdos celaretur, quem ibi occultatum sciret, id pemegaret. Ad haec Southvvellus de mendacio, quod nunquam est licitum; de veritate, quam interdum celare fas est, breviter et apposite disseruit: mox Cookium intuens, Quaeso, inquit, si Regina (quod avertant Superi) bello victa et fugere coacta, in latebras se abdidisset tibi notas uni, et a te quispiam sciscitaretur ubi lateret; quid ageres? Sileres? at Reginam silentio isto proderes. Negares igitur scirete, ubi esset abdita. Cookius inexpectata interrogatione conturbatus, haesit. Alia ejus generis objiciebant nonnulla, quae cum facile dissolveret, furebant obmutescere coacti. Eo crimen igitur omne recidebat, quod contra edictum fecisset, quo vetitum erat ne Angli sacerdotio initiarentur auctoritate Romani Pontificis; aut post illud susceptum, in Anglia morarentur. Ea duo ad crimen proditionis et majestatis pertinere judicatum fuit; ac Southvvellus perduellionis reus a Duodecim-viris est pronunciatus. Postulante regio advocato ut ferretur sententia, rogatus Pater, pro gentis more, numquid haberet praeterea quod pro se diceret: Hoc unum, inquit, ut ignoscat iis Deus, quicumque mihi necem moliuntur. Quid enim aliud apud eos loqueretur, qui declinaverant oculos suos ut non viderent coelum, neque recordarentur judiciorum justorum? Sic in Southvvellum sententiam capitis Poppamus dixit: hanc sacerdos innocens, ut votorum summam, accepit incredibili perfusus gaudio, quod in ore atque oculis eminebat.

[Note: 7. Raptatur ad patibulum, et suspenditur.] Postero die, quinto Non. Mart. anni MDXCV. custodi carceris supremam illi lucem adesse nuncianti, capitis tegmen munusculi loco dedit: quod ille tanquam rem sacram et retinuit, et ut amitteret quovis oblato pretio nunquam adduci potuit: imo, cum ad patibulum raptandus esset, suum crati vimineae instravit pallium, virtutis veneratione. Ad hunc modum, spectante ac mirante populo, qui tota ex urhe confluxerat, in sordida crate, tanquam in triumphali curru, nobilis Christi athleta vectus est ad Tiburnum (id plateae nomen, ubi de sontibus sumitur publice supplicium) obtutu sereno coelum suspiciens, et has identidem mittens voces: Deus praepotens, tali me honore non dignor.

Ut in conspectu Tiburni fuit, eminus patibulum, vultu ad laetitiam exporrecto, salutavit. Ab crate subvectus in plaustrum, inde ad populum verba fecit, argumento dicendi sumpto ab his Pauli vocibus, sive vivimus, Deo vivimus; sive morimur, Domino morimur. Cum interpellans lictor juberet longam orationem praecidere, moneretque veniam duntaxat a Deo et Regina postulandam, professus est nihil proditionis admissum, cur veniam a Regina peteret; ac porro pergens, Ecclesiae Romanae sacerdotem, et Societatis JESU alumnum se esse declaravit. Mox fausta omnia Reginae, patriae carissimae, civibus suis precatus, omnes, qui sacro quodam silentio defixi audiebant, ad catholicam fidem amplectendam est cohortatus. Dum laqueus collo inseritur, beatissimam Virginem sanctosque auxilio vocare, salutari signo crucis frontem pectusque munire, ac piis precationibus extrema vitae momenta consecrare non destitit. Subducto plaustro aliquandiu pependit. Dereptum e patibulo cadaver, quadrifariam, ut mos est, dissectum, et pro urbis portis affixum.

[Note: 8. Ejus vitae, virtutumque summa.] Annos quatuor ac triginta confecerat, quorum septem ac decem exegerat in Societate. Natus in pago S. Fidei, haud procul Norvico, et anno aetatis XV. Parisios missus, Societatem ibi nosse primum atque amare coepit. Hanc ut facilius obtineret, contendit Romam, ibique tirocinium, annos decem et octo natus posuit, non totum, propter aestuosi caeli gravitatem ipsius valetudini adversam: partem in Belgio transegit. Confirmata valetudine, Romam repetens, theologiae

operam dedit. Anno demum MDLXXXVI. rediit in Angliam, eodem coelesti succensus igne, quo flagrabat martyr Ignatius, cum paratos sibi leonum rictus adeo non extimesechat, ut etiam irritaturum se et instigaturum dictitaret. Exstat hic ejus animus, periculis omnibus et morte ipsa major, in epistola, quam ad P. Dekerium, sacerdotem e Societate scripsit XVIII. Kal. Sext. MDLXXXVI. Non tantum docendo, administrandis sacramentis, ac ceteris evangelii praedicandi laboribus impigre obeundis proderat popularibus suis: sed etiam utilissimis libellis, ubi quid otii dabatur, conseribendis. Videbat libros quosdam parum pudicos, erroribus etiam infectos. certissimas religionis ac morum pestes, circumferri. Hac via nimirum celerrime grassari solet Haeresis ad perniciem animarum. Stili suavitate delinitus lector, venenum in oblito melle poculo incautus haurit. Eos ut e manibus hominum excuteret, elucubrabat scriptiunculas plenas pietatis, soluta vinctaque numeris oratione, quanta posset maxima linguae vernaculae, in qua longe disertissimus erat, elegantia. Spargebantur illae per Angliam incredibili fructu legentium, nec minori auctoris fama; quem (tametsi abesset a libris nomen) orationis lepos indicabat. Satis constat ab ipsa Regina lectas non semel ac laudatas. At scriptores pestilentium nugarum, ubi suas negligi merces viderunt, in Southvvelli exitium prae ceteris conjurasse traduntur. Dici non potest quanti faceret Societatem, quanto se affectum beneficio duceret, quod vocatus a Deo, quod aggregatus ad eam fuisset. Hinc stimulos, hinc incitamenta potentissima petebat enitendi ad summas virtutes; atque ita saepe tacitus secum: Quem te tandem esse decet, qui tanto fruaris bono? quanto Dei amore succensum, quam beneficii memorem? Conversos in te puta mortalium oculos, qui dum te propter vitae hujus institutum observant, a te majorem quoque solidae virtutis fructum expectant: fac igitur illorum expectationi respondeas. Considera, quibus armatum esse virtutum praesidiis deceat Societatis JESU alumnum, ut inter probitatis ac religionis hostes, inter ethnicos, barbaros, haereticos, non modo sine clade, sed etiam cum laude victoriaque versetur: ut conjectus in vincula, raptatus ad tribunalia; fame, siti, ferro tortus, tentatus illecebris, concussus terroribus, omnibus quasi telis appetitus, non frangatur tamen ac succumbat? Plurimum in sui cognitione ac despicientia temporis ponebat ac studii: nec immerito, cum ceterarum illa sit custos, et nutricula virtutum. Quo loco non pigebit ipsissima illius, quae huc spectant, referre verba, quibus meditandis et revolvendis assueverat. Quid fui, Domine, quid sum, et quid ero? Fui nihil, nihil sum, et ero forte nihilo pejor. Sic fui, ut damnari possem: sic sum, ut salvari vix possim: ero in aeternum damnatus, aut in aternum salvus. Quid fuerim scio, quod fui pessimus: quid sim nescio, quia de gratia incertus: quid futurus sim ignoro, quia, de salute dubius. Quod fui, Domine, ignosce: quod sum corrige: quod ero, dirige. Dirige, inquam, a malo praeterito, in bono praesenti, ad praemium futurum.

[Note: 9. P. Joannes Cornelius Dorcestriae nocatur.] Hoc maxime modo se comparabat Southvvellus ad gloriosam in Anglia mortem, quam anno tantum MDXCV. fortiter obiit. Sed ejus carcerem cum nece junximus, ut narratio non interrupta texeretur. Illi praeivit anno MDXCIV. P. Joannes Cornelius, quem Cornubia, extremae ad occidentem et Austrum Angliae provincia, ediderat, Hibernorum parentum prolem unicam: Oxonium, ejusdem Angliae academia celeberrima, litteris Latinis, Graecis, et Hebraicis instruxerat. Oxonio Remos in Galliam profectus philosophos audiit: demum Romae in Anglicano Seminario theologiam profanis disciplinis quasi cumulum addidit. In patriam regressus anno MDLXXXIII. haeresim ac vitia paratis usu longo armis debellare coepit, nondum cooptatus in Societatem; quamvis eam jam tum ambiret, nostrorumque consiliis omnem vitre suae rationem gubernaret. Carus fuerat a prima aetate Comiti Joanni Arundelio, qui adolescentem, in re non valde lauta natum, pia liberalitate adjuvabat ut bonas artes facilius condisceret. Erat Arundelius nobilitate, opibus, ac ceteris ornamentis, nulli Anglorum secundus; in primis autem catholicae religionis servantissimus. Quod cum intelligeret Elisabetha, illum cum omni familia migrare Londinum jusserat, verita ne quid ab

homine praepotente, in remotiori provincia tutharum oriretur. Ad hunc statim Cornelius Londinum venit, ejusque familiam, accepti olim beneficii memor, excolere coepit. Inde ad quaerendas animas ac sublevandas procurrebat; idque tam feliciter, ut primis tribus annis trecentas amplius familias errori abstulerit. Novum hostem in Cornelio sensit Haeresis; neque contemnendum esse, tot repentinis [Note: A. C. 1594. Soc. 55.] experta damnis, intellexit. Furit igitur, et arma, lictores, exploratores expedit. Diu non sine peculiari Providentia Numinis latuit, etsi versaretur saepe in oculis amplissimae civitatis. Satis constat irrupisse aliquando milites in viri nobilis et catholici domum, ubi sedebat in conclavi solus, nescio quid scriptitans. Videt armatam satellitum manum, nec videtur: haerent, quasi vacuo cubiculo, et circumspiciunt: ipse per medios, neque advertentes, neque moram injicientes ullam, fugit; obstupescente familia et gratulante, quae captum jam ac perditum lugebat.

[Note: 10. Proditus a famulo incidit in satellitum manus.] Sed quid a proditione tutum esse potest? Ejusdem familiae Arundelianae mediastinus, a Cornelio increpitus, objurgationem ulcisci ejus nece statuit. Latebrarum quas detexerat, facit indicium regiis administris, Georgio Trencero et Rudolpho Horsaeo, Duumviris capitalibus, ex eorum numero quos vulgo justitiarios, sive Irenarchas, quasi pacis custodes et praesides, vocant Angli. Adsunt ipso Paschatis die, quo nempe sacrificium a catholico sacerdote non omittendum arbitrabantur: ante lucem multo milite domus tota cingitur. At serius: nam Cornelius hora post, mediam noctem prima, peracto rite sacrificio dilapsus, abdiderat se in dumeta: unde in pagum vicinum profugiens, catholicos in horreum agricolae congregatos Divinis mysteriis ac verbi coelestis pane reficiebat. Satellitium, a proditore monitum de fuga sacerdotis, abscessit. Reversus domum sacerdos rem Divinam octavo post Paschale festum die faciebat. Miles, accepto indicio, timens ne iterum luderet operam, strictis ensibus in trepidantem familiam ante noctem involat. Orto clamore, Cornelius proripit se in paratam cryptam. Vestigantur omnes anguli; parietes perfodiuntur; evertuntur aut franguntur quaecumque suspicionem facere poterant latebrarum; sed irrito conatu. Ita enim scite atque affabre compactum erat latibulum, ut, nisi ab gnaro et experto non posset cognosci. Necdum se aperiebat proditor, cui data nempe fuerat fides, ipsum, nisi res cogeret, nequaquam detectum iri. Jamque furens Trencerus recedebat, nihil ex tumultu tanto praeter libellos pios, ac nescio quid sacrae supellectilis reportans, irridentibus etiam domesticis, quasi discusso periculo: cum ille sannas prosequentium non ferens, retorsit se: et arrepto, qui ceteros inter famulos velut innoxius adstabat, proditore; Agesis, inquit, latebras promissas indica. Eo duce redit; muroque perrupto, apparet Cornelius orans, genibus nixus, et inter cachinnos satellitum, inter familiae scelesti mancipii perfidiam detestantis ejulatus, a triumphante Trencero protrahitur. Interrogatus de nomine, de vitae instituto, de variis, quae ipsum privatim aut catholicos spectabant, rebus, ore tam sereno, tam modesta gravitate, alia confessus est, alia reticuit, ut admirationem patiter et amorem moveret. Duo e famulis comprehensi, qui se ministerii quidpiam illi praestitisse confessi sunt. Aderat forte in corona satellitum Thomas Bosgravius, sororis Arundelii filius, cernensque Cornelium in protervo militum grege stantem capite nudato, suum ipsi petasum imposuit. Cui Trencerus: Hunccine perduelli honorem habes, inquit? Bosgravius perduellem negans esse, confestim liberae vocis mercedem tulit, captus cum aliis, et in aedes Trenceri VIII. Kal. Maias, sive, ut Angli numerant, XVIII. inde Londinum est deductus. Ibi quaestio instituitur.

Productus Cornelius sciscitantibus apud quos receptum catholicos et asylum [Note: 11. Admittitur in Societatem, et vota nuncupat in carcere.] tot annis habuisset, respondet nefas esse aperire quod innocentibus fraudi esse possit: nihilque a viro forti et prudente vel promissis, vel minis expressum aliud est. Demum interrogant, quid facturus porro foret, si Angliam in vaderent Hispani: et ille; Quod a viro catholico, et Reginae fidelissimo fieri decêret. Reductus in carcerem, tunc demum advenisse tempus credidit consequendae, quod hactenus expetierat, et ineundae Societatis; ut in ea si minus vivere, mori saltem posset.

Nec abnuit Garnetus, et carcerem pro domo probationis habere jussit, dignum Ignatii milite tirocinium: paucisque post diebus, ibidem se religiosis votis Deo et Societati consecravit. Interim, dum causa necis capto inferendae, dum criminis color quaeritur, ille commodum oblatus est. Edictum a regio senatu contra quoslibet, ac praecipue Societatis, sacerdotes a triennio promulgatum Personius refutaverat, sub nomine Andreae Philopatri. Hujus libelli ac refutationis paginae quaedam in Cornelis scrinio repertae fuerant: satis id esse visum ut libelli auctor diceretur: eoque nomine in eum plebs Dorcestriae, quo in oppido captus fuerat, concitata necem ipsius deposcebat. Illuc itaque remissus, postulante Mortono qui Dorcestriae praeerat, arcessitur Majestatis, quod contra decreta regni, sacerdos cum esset, mansisset in Anglia, quod Papistica celebrasset mysteria, quod sacramenta ministrasset. Quae confessus ultro, et capitis continuo damnatus est. Nam quod objiciebatur de libello contra senatus edictum conscripto, itemque de consuetudine parum honesta cum Dorothea virgine, Arundelii filia castissima, quam ipse ad pietatem impensius colendam adjuvabat, quaeque postea Bruxellis, in coenobio virginum Divi Benedicti profitentium instituta, consenuit, facile purgavit. Dicta est capitalis quoque sententia in famulos, qui Cornelio aliquam navarant operam: cumque ad ejus pedes venerabundi procidissent, laetitiam hilari promentes vultu, populus a lacrymis non temperavit.

[Note: 12. Damnatus capitis oblatum effugium respuit, et suspenditur.] Noctem in pia precatione mutuisque cohortationibus Christiani pugiles duxere pervigilem. Sub lucem accurrit mercator dives, et grandi pecuniae summa oblata, se vitam Cornelii non difficile redempturum spopondit. Cui Pater maximas egit gratias, et pecuniam ut in alios usus impenderet, rogavit. Pedem efferens e custodia; Quam gloriosus est, inquit, a cruce ad Christum transitus!. Jacebat humi viminea crates, cui pro more impositus traheretur: illi applicuit se se alacer; ac, dum raptatur, socios qui pedites ducebantur, identidem ad constantiam accendebat; alios quosdam e circumfusa multitudine, appositis vocibus hortabatur ad complectendam Fidei veritatem. Eâdem cum illo poena, licet disparem longe ob causam, damnatus trahebatur sicarius, palam ejurans haeresim, et tanti beneficii praedicans auctorem: nam eum in carcere Cornelius expiatum Ecclesiae conciliaverat, imitator Christi felix; quippe qui latronem quoque pium ac poenitentem supplicii socium haberet. Hic primus in patibulum sublatus fuit; deinde Arundeliani duo famuli: successit Thomas Bosgravius; et ferali e plaustro graviter ac pie, ut erat homo nobilis nec indoctus, ad populum stupentem silentemque verba fecit. Postremus iniit certamen Cornelius, filiis veluti ad triumphum praemissis, quorum pendentium exosculatus pedes, et felicem arborem arcte complexus, O bona Crux, exclamavit, diu desiderata: tum reliquas Andreae Apostoli voces subtexuit. Plura disserere vetitus, quamvis plebs admurmuratione secundissima dicentem prosequeretur, hoc unum contenta voce proclamavit, se sacerdotem, deque JESU Societate esse: preces pro Regina suisque civibus addidit, et porrectum laqueum suaviatus, pependit. Cor, cum intestinis, adhuc spiranti, ut quidam prodiderunt, ereptum: corpus in quatuor partes dissectum, aliquandiu fuit spectaculo: donec sub noctem terrae mandatum est, cum Bosgravii famulorumque corporibus. Restabat caput in summo adhuc fixum patibulo: sed hinc brevi detractum, populo urgente, propter insanam vim imbrium, quae maturis segetibus gravissimam calamitatem attulit, et ultorem innoxii sanguinis per scelus effusi Deum esse demonstravit.

[Note: 13. P. Cornelii virtutes praecipuae.] Alia nonnulla referuntur e quibus intelligere liceat pretiosam in conspestu Domini Patris Cornelii mortem exstitisse: sed nullum certius argumentum, quam ex ejusdem vita, peti debet, omnibus ornata religiosi viri virtutibus, et morti consentanea. Quaternos hebdomadae dies vulgo jejunus transigebat: utebatur cilicio, genuum tenus promisso, tamque aspero, ut vel spectantium oculcs cruciaret. Coelestibus gaudiis inter sacrificandum sic affluebat, ut sacrificium sibi esse instar paradisi diecret. Repertus aliquando est animo a sensibus abstracto, et in rerum Divinarum coutemplationem sic immerso, ut clamore multo ad se revocandus fuerit. Nullum periculum, facies laboris nulla, quamlibet horrida, magnanimum

pectus deterrebat, si qua spes alienae salutis affulgêret. Popularis quaedam lues Dorcestriam, cum ibi versaretur, invasit. Adhuc servabat hanc e ritibus catholicis populus, avitae religionis desertor, consuetudinem, ut signum aere campano daret, quando quispiam cum proxima morte luctabatur. Eo signo admonitus Cornelius accurrebat, nec paucos in extremo illo discrimine, sempiternae morti ereptos, Ecclesiae caeloque transcripsit: ac praesertim senem ab omnibus destitutum ob inopiam; ob squalorem et illuviem; ob fetorem immundae casae, quem nullae nares perferre poterant. Subiit Pater triste tugurium, in eoque pernoctavit: audivit confitentem, et catholicis procuratum caerimoniis Lazarum hunc in Abrahae, uti spes est, sinum dimisit. Amicum sacerdotem vis morbi oppresserat, jamque diem integrum jacuerat sermonis expers: excitavit morientem Cornelius, eique vocis usuram tandiu reddidit, dum animae labes confessione sacra purgaret. Sacrificanti Arundelianis in aedibus lurida quaedam species objecta est medio in sacrificio. Sylvam videre videbatur undantem flammis, in eaque Joannis Sturtoni nuper demortui animam dire tortam, et miserabili ejulatu auxilium implorantem. Is Annae Stanlaeae uxoris Arundelii filius, ex priori marito susceptus, in catholica, quam profitebatur, Fide nonnunquam dissimulanda timidior, et in condemnanda etiam Scotiae Regina adjutor exstiterat. Ob eas praesertim noxas, licet salutari deletas ante mortem poenitentia, graves dependere se poenas vociferans, lugubre carmen illud identidem iterabat: Miseremini mei, Miseremini mei. Horrenda specie attonitus haerebat Pater: stupebat sacri minister, ex iis unus famulis, qui cum Cornelio fuere suspensi, cujus oculis obversabatur eadem imago: ceteris, qui sacrificio dabant operam, pars quaedam arae apparebat pallenti fumo suffusa. Peracta re Divina, familiam quae octoginta facile capitum erat, coegit unum in locum Cornelius, eique rem omnem, non sine lacrymis, exposuit. Nec raro piorum animas, ad ejus opem efflagitandam emersisse tradunt, quarum in gratiam quater singulis hebdomadis facere consueverat. Imo, ut id obiter notem, quoties abluebat manus, psalmum, qui pro defunctis vulgo recitatur, submissa voce pronunciabat; dictitans, ut manus aqua, sic animas precatione refrigerari ac purgari. At ejus conspectum occursumque Tartarea monstra fugiebant, quae illius nomen haereticis primo ediderunt, cum obsessis corporibus, victa ejus precibus et pulsa decederent. Aiunt unum ex istis inferorum malis hospitibus, cum de possessione dejiceretur invitus, restem illi, qua post annum e patibulo penderet, interminatum esse, et sestertios duos, quibus hanc emeret, per jocum minime mendacem, obtulisse; sive praescius futuri eventus; sive illius jam tum, Deo permittente, machinator. Cum plurimum in altero ejiciendo laborasset, neque occupata domo pelli tristis inquilinus posset, fertur Deum orasse inter sacrificandum, ut deleretur potius de libro vitae, quam Ecclesiae potestas et catholicae veritas Fidei propterea in dubium veniret: qua prece debellatus hostis erupit, se Cornelii caritate deturbatum exclamans.

Sic in P. Cornelium cruce ac ferro saevitum: in alios e Socictate sacerdotes, [Note: 14. P. Joannes Gerardius Londini capitur.] hoc quidem anno MDXCIV. edictis duntaxat, carceribus, et probris. Deprehensus tandem fuit qui exploratorum insidias non semel per anuos admodum sex eluserat, Joannes Gerardius, quem vulgo Tomsonum vocabant: animarum venator sagacissimus, sive diris Iuporum faucibus eripiendae essent, sive inter eorumdem hiantes rictus, innocentes victimae confirmandae, et equuleis patibulisque praeparandae. Angliam, ubi Fidem a parentibus, doctrinam a magistris non vulgarem hauserat, deserere coactus, quia communionis sacramentum sumere de profana Calvinistae manu recusaret, venerat Remos; ubi consilium ineundae Societatis cepit. Inde Rotomagum profectus ad P. Robertum Personium, quo sequestro compotem se voti facilius futurum confidebat, eodem auctore in patriam rediit, ad componendam rem domesticam; ut iis vinculis exsolutus liberiorem Christo servitutem serviret. Rebus e sententia compositis, repetebat Galliam, cum foeda tempestate in Anglicum littus rejicitur. Se professus ultro catholicum, traditur Anglo nobili, avunculo suo, qui constantiam adolescentis infringeret; sed ab eo nunquam adduci potuit, uti vel semel in haereticorum templum pedem inserret.

Hoc idem, sed frustra, tentavit Londinensis pseudo-episcopus. Itaque abreptus in custodiam, mox ad judicum tribunal bis productus, cum de Fidei constantia dimoveri non posset, grandi pecunia et perpetuo carcere multatur.

Annus abierat, cum potentium amicorum ope, vinculis ea lege fuit emissus, ut vadem daret, qui judicibus ipsum, quandocumque videretur, sisteret. Oblatus est id qui sponderet, vir apprime catholicus, apud quem moratus aliquandiu Gerardius fugam, illo annuente, captavit, ac Romam in Seminarium Anglorum, inde in Societatem, transivit. Nec ita multo post in Angliam ab Aquaviva remeare jussus, Londinum, Deo quasi manu illum inter satellitum excubias deducente, pervenit. Ibi obvium habuit amicum senem, virum optimum, cujus indicio contulit se ad dynasten catholicum; apud quem per sex admodum annos ita latuit, ut se in omnem vicinam regionem effunderet, ubicumque catholicorum utilitas ejus opem postulasset. Ac foris quidem omnia satis fuere tuta; domi non item.

Ternis fere in aedibus per vices degebat, unis Londini, ruri aliis, quae [Note: 15. Proditus a famulo diligentiam satellitum in latebris aliquandiu eludit.] omnes ad catholicum hunc nobilem pertinebant. In ingenti familia nihil aeque timendum est atque ipsi famuli, quorum opera ut semper est necessaria, sic temporibus malis est periculosissima. Id non nesciens Gerardius cavebat in primis ne cui servo vel minimam suspicandi quis esset ansam daret. Honor illi haberi solitus ab hospite catholico, ejus diligentiam et cautionem fefellit. Latebat inter servitia perfidum caput, venalem animam ore blando tegens et officiosa sedulitate. Inhiabat jamdudum herili auro, cujus partem ad se derivandam non ignorabat, si dominum ad judices deferret occultati sacerdotis reum: quod crimen capitale, ac delatoribus quaestuosum. Hunc vero sacerdotem esse sibi omnino persuaserat, quem coli tam religiose, ac lares mutare trepide anxieque cernebat. Adit Yungum, e rerum capitalium judicibus unum, et catholici nominis atrocissimum vexatorem: huic suas suspiciones aperit, et Gerardium certa die, ut audierat, domi adfuturum monet. Sed propitio factum Numine est, ut Patri facultas veniendi non foret. Arrepti quatuor catholici per immissos satellites, ac tetrum in morem excruciati, ut indicarent ubi delitesceret, constantissima pietate siluerunt. Instat proditor, et rusticanas aedes lustrari jubet. Lustrantur, excutiuntur, ubique perfodiuntur. Neque illic Gerardius tunc noster erat. Detonuit in ejus hospitem elusus impiorum furor: comprehendunt illum tanquam catholicorum receptatorem. Abducitur Londinum, solus, egens, fortunis spoliatus: datum beneficii loco, ut unum servaret sibi famulum: retinuit eum ipsum, cujus proditione ac perfidia peribat. Ille tanto crudelius nocens, quanto occultius, e litteris herilibus, quas tanquam vetus et spectatae fidei mancipium, deferebat, cognoscit Patrem secunda Paschatis feria condixisse certam in domum, ut sacrâ litaret hostiâ. Jamque ad aram procedebat, cum auditus clamor militum irruentium, eundem coegit abdere se in latebras. Eae binae erant: major altera, semper instructa vino et pane: altera minor; incommoda, hisque praesidiis destituta: in hanc, Deo sic providente, se projicit. Ejus aditus erat in suprema domus contignatione, in vacuo et patente cubiculo, sub foculo camini, lignis et cineribus ad fallendum cooperto. Satelles malleis vectibusque ferreis omnes aedium sinus explorat, adhibet etiam tintinnabula, ut aes campanum pavimentis et parietibus admotum, sono variante, indicaret si quid excavatum et non solidum soret. Incassum artes et molimina cecidere toto triduo.

Defessi furentesque, dominam aedium, ut hospitam sacerdotis, avehere in carecrem parant. Illa proditori famulo, quem fidissimum rebatur, in aurem insusurrat, quo in conclavi lateat Pater: ejus ut absente se curam gerat, etiam atque etiam obtestatur ac praecipit: et facturum se vir bonus omnino pollicetur. Ignorabat tamen aditum osque latibuli. Satis interim sibi esse ratus, quod cubiculum nosset, satellites clam revocat, affirmans jam sibi notas ferae latebras. Redeunt: rimantur et pervertunt cubiculum. Die per hunc laborem consumpto, pernoctare ibidem statuunt, neque ante discedere, quam lapides omnes singillatim loco suo moverint. Porro caminum, et ligna conspicati, ignem subjiciunt.

De se confabulantes audiebat Gerardius, ipsi propemodum suppositus foco; contractus, ut antri cogebant angustiae, et immotus. Famem et sitim jam a diebus quatuor tolerabat. Illi tamen certum erat potius emori, quam carissimis hospitibus detrimenti quidpiam afferre. Exustis lignis, calidus per rimas laterculorum, quibus stratum foci pavimentum erat, cinis depluebat in caput humerosque Gerardii: rimas animadvertit miles, et rem prima luce, postquam somno paulisper indulsisset, examinare constituit. Vix illuxerat, relicti satellites in inferiori contignatione, malleos et ferramenta rursus per domum totam vagantes exercebant, cum in majus illud antrum inciderunt vino, ut dixi, liberaliter instructum; quo dum benigne se proluunt conclamant repertum latibulum, at vacuum: evasisse praedam. Exciti qui fatale cubiculum obtinebant, descendunt; et obliti rimas ac focum explorare, addunt se sociis potantibus, et ovantes pastique discedunt. Enimvero ringi proditor, ac tacitus disrumpi. Prodit ex antro suo semianimis, ac semiustulatus sacerdos: cibo refectus, illico avolat. Accurrens ore ad laetitiam composito furcifer servus gratulatur, simulque proficiscentem Londinum caute, ac velut aliud agens, secutus, aedes haeretici cauponis, quas Gerardius ingrediebatur, observat; conclave, lectos, et alia id genus vafre notat. Compertis omnibus, arcessit satellites, a quibus Pater est comprehensus. Ferreis onustus manicis rapitur in jus, ultroque se sacerdotem Societatis Jesu confitetur. Paucis diebus interjectis iterum ab Yungo et Topcliffo interrogatur. Admirationi constantia, contemptorque mortis animus fuit. Ex horrido ac foetido carcere, in quo tres menses haesit fame, ferro, squalore exanimatus, ad mitiorem translatus est, amicorum deprecatione, atque adeo pecuniâ, quae carcerum ferratos postes amat perrumpere. Ex illo tamen ac postmodum Anglia tota incolumis excessit, ut postea referemus.

Personium non lenius profecto tractassent, si hominem habuissent in potestate. [Note: 16. Famosus liber falso attributus P. Roberto Personio. Ejus in honore fugiendo modestia.] Cum ille rem catholicam, non modo erigendis ubique ac stabiliendis Anglorum Seminariis adjuvaret, verum etiam lucubrationibus pie docteque conscribendis; ipsi attributus est scriptoris ignoti, qui se Robertum Dolemanum nominabat, liber, Essexio Comiti nuncupatus, in quo agebatur de jure quod in regnum Angliae futurum esset variis Europae principibus, post Elisabethae obitum. Argumentum haereticis majoris Britanniae, juxta et catholicis, odiosum. Hunc infelicem fetum sibi a Personio suppositum existimans Albanus Doleman, sacerdos Anglus, eum palam calumniatorem, proditorem patriae, sycophantam impudentissimum appellabat, approbante passim populo, et eadem convicia ingerente: Credibile vero est hujus libelli auctorem, quisquis ille demum fuit, non tam certi hominis nomen voluisse sibi adsciscere, quam Anglicae vocis Doleman spectasse significationem. Haec enim apud Anglos distributorem ac divisorem sonat: eoque in libro sua singulis principibus in Angliae regnum jura quasi tribuebantur et assignabantur. Non defuere qui hoc opusculum ascriberent, alii Alano Cardinali, alii Inglefieldo, nobili Anglo. Minime omnium quidem certe Personio conveniebat, qui tam lubricum et invidiosum tractare argumentum, homo sapiens et consideratus noluisset: nec attingere ausus esset vetitum nostris legibus, in Congregatione Generali quinta nuper confirmatis. Longe aliter, atque Anglia, de Personio Roma existimabat; quem hoc eodem anno MDXCIV. Sanctae Romanae Ecclesiae purpuratis Patribus addendum fama tulit; et in locum Alani Cardinalis Angli paulo ante extincti sufficiendum, ut patriae ob religionem vexatae causam Romae fulciret; gratus videlicet Philippo regi Catholico, popularibus acceptus; pietate, facundia, prudentia pollens. Simul atque hoc innotuit Patribus Societatis, eo consilia rationesque suas omnes contulerunt, ut rem disturbarent: statimque Manareus Provincialis in Belgio, ubi Angli catholici plurimum degebant, certiorem de re tota Aquavivam fecit: et Personium graviter est adhortatus, ut Orbi testatam faceret. integritatem suam, ac fidem erga Societatem. Quod egregie Personius praestitit, ut apparet ex ejus litteris, tum ad Manareum, tum ad Praepositum Generalem scriptis: necnon ad Franciscum Inglefieldum, qui gratulatus ipsi honore tanto jam erat. Praeterea diligenter egit cum Joanne

Idiaquezio Philippi administro, ut Regem ab ea mente penitus avocaret; eique Anglos alios huic dignitati pares et idoneos suggessit, Josephum Cresvvellum, qui Madriti curabat Anglorum negotia; Franciscum Inglefieldum, Thomam Stapletonum; omnes doctrina, probitate, fide in Regem conspicuos. Sed nullus intentiore cura in hoc negotium incubuit, quam Praepositus Societatis, qui Clementem enixe deprecatus procellam impendentem plane discussit.

Quam acer ac diligens Personius in honore detrectando fuit; tam promptus [Note: A. C. 1595. Soc. 56.] et alacer exstitit P. Henricus Walpolus ad ambiendam et obeundam necem. In Norfolcia, Angliae provincia, patre catholico et nobili genitus, mitiora litterarum humaniorum, et asperiora Dialecticae studia degustaverat Cantabrigiae: animum deinde ad Anglicum jus legesque perdiscendas adjunxerat Londini. Sed multo majorem curam adhibuit in cognoscenda penitus religione catholica, et iis doctrinae capitibus percipiendis, quae a veritatis hostibus in controversiam vocantur. Quo in studio magnos brevi progressus fecit: utque ad intelligendum erat perspicax, ad instandum acer, ad religionem tutandam inffammatus disputare militariter in circulis, pertinaces revincere, urgere victos, et jugo Fidei subdere vel reluctantes coepit. Sic ferme vicenos e patria nobilitate in ditionem [Note: 17. P. Henrici V Valpoli natales, adolescentia, ingressus in Societatem.] Ecclesiae reduxit, quorum alii ad Seminaria profecti, alii strictiorem vivendi rationem Secuti, alii domisartes in Fide veritatem, quam ejus hortatu amplexi erant, tutati sunt. Plus habuit negotii cum uno e suis propinquis Eduardo Walpolo, eximiae indolis adolescente, qui non solum obfirmatus erat in errore, sed etiam haereseos arma tractare didicerat a parente suo, Puritanorum, hoc est purioris in Anglia Calvinismi patronorum, antesignano. Adolescentis pertinaciam Henricus Walpolus biennio toto sic agitavit, sic omnibus telis impugnavit, ut expugnaverit denique. Rem aegerrime tulit Eduardi pater, adeo ut apud senatum regium graviter questus, Henrico Walpolo diem dixerit tanquam perduellionis reo, et eum latebras captare coegerit. Dum interim filium suum misere depravatum, ut aiebat, collectis undique doctoribus retrahere nititur ad haeresim, eundem confirmavit in catholica veritate: imo ejus praeconem fecit. Is enim in Societatem nostram adscriptus, et ad populares suos regressus, religionem strenue per annos quadraginta propugnavit. Praeter hanc ereptam haeresi ab Henrico Walpolo praedam, accendebat alia Reginae satellites in illum causa, quod in laudem P. Campiani scripsisse jactaretur quoddam Anglicum carmen. Quippe adfuerat cum interrogaretur a judicibus Campianus, cum disputaret, cum torqueretur; et egregiam viri eruditionem in refutandis errorum magistris, in cruciatibus perferendis fortitudinem, in subeunda morte constantiam suspexerat: eamque jam tum statuerat imitari, postquam necessaria litterarum ac virtutum praesidia comparasset; perire sic dulce ac decorum putans, modo similiter triumpharet. Eo consilio trajecit in Galliam, et Remis in Anglorum Seminario theologiae operam dedit: inde Romam petens, et aliquandiu in Anglicano collegio demoratus, iniit Socieratem pridie Nonas Febr. anni MDLXXXIV. aetatis quintum ac vigesimum emensus. Primum tirocinii tempus Romae, reliquum valetudinis causa Viroduni exegit; curriculum theologicum Remis inchoatum absolvit Mussiponti, ac Lutetiae initiatus sacerdotio, destinatus est juvandis in Belgio Alexandri Farnesii Ducis Parmensis militibus. Ibi curas apostolicas in Anglos, Italos, Hispanos, Gallos, aliosque divisit, unus multis sacerdotibus par, ob linguarum quinque, quas callebat, notitiam. Dum ultro citroque commeat, incidit in Anglorum manus, qui perduellibus Batavis adversus Philippum II. Regem Catholicum favebant, et Flessingam ab iis perductus, ut anno MDLXXXIX. memoratum est, quinis fere mensibus durissimi carceris acerbitatem pertulit.

Orta inter Anglos a quibus fuerat captus rixa, aliis non leve lucrum ex [Note: 18. Conjectus in carcerem ab Anglis, liberatur a fratre.] ejus capitis pretio sperantibus, aliis abducendum in Angliam contendentibus; nonnulli, ad componendum facilius jurgium, eundem clam tollere de medio decreverunt: utque res certius conficeretur, hominem facinorosum eodem conclusum carcere inducunt, ut dormientem jugulet, citra clamorem ac tumultum; spargatque famam, ipsum sibi violentas manus attulisse. Quod cum Henrico suboluisset,

vigilare multas continenter noctes coactus est, tanto labore atque aerumna, ut mortem quamlibet hac perenni vigilia sibi deinde diceret futuram fuisse leviorem. Suscepta videlicet contra somnum, hostem necessarium et intestinum, pugna erat gravior, quam contra inediam, frigus, solitudinem carceris et fetorem, quibuscum assidue conflictabatur. Instabat diu noctuque additus lateri sicarius cum expedito pugione, quem in Walpoli pectus adigeret, si demitteret oculos, si paulisper dormitaret. Perstabat ille contra vigil, experrectus, movens jactansque se totam noctem, ne quam somni suspicionem praeberet. Jam ipsum vires exhaustae vigilando deficiebant, cum ejus frater Christophorus Walpolus, de fraterno carcere admonitus, Flessingam accurrit ex Anglia, nomine dissimulato, quasi stipendia voluntaria facturus in cohorte Walsingami, qui Flessingano praesidio tunc praeerat. Haesit aliquandiu fratris amantissimi primo aspectu, atque adeo mirabili patientia stupefactus, vixque lacrymas et gemitus, quos naturae vis arcana eliciebat, repressit. Suavissime velut amicum veterem complectitur; cibum subministrat; somnum, amoto sicario; et cum somno vitam reducit: ut liberalius a centurione carceris praefecto habeatur, obtinet; denique pretio repenso carissimum germanum in libertatem vindicat. Sed mansit in ejus mente fraternae virtutis tam alte defixa species, ut eam excutere non posset. Mirabatur, quem ingenii praefervidi ac ferocioris naturae olim noverat, hunc adeo mitem, adeo placidum, adeo sui tot in molestiis, in tanta rerum omnium et commodorum penuria, compotem et securum. Recursabat animo illa rerum humanarum desplcientia, illa perferendorum pro Christo laborum sitis. Fraterna consequi vestigia statuit, easdemque virtutes ut in eadem schola perdisceret, ad Societatem se aggregavit anno MDXCII. in qua per annos quatuordecim coelestem scientiam non didicit modo, sed alios etiam docuit. Redditus sibi ac Societati Henricus noster, et suam hanc veluti secundam vitam ejus auctori praepotenti Deo perfectius consecrare gestiens, Bruxellas ineunte anno MDXC. et consueta munia, majori alacritate repetiit. Tornaci tertium subinde probationis, quem vocamus, annum peregit; ubi pristinum ardorem continua coelestium rerum meditatione vehementius accendit: statimque Brugas reversus, conceptum pietatis ignem in Anglos et Scotos, qui frequentes ibi erant, sparsit. Sed angustiis unius urbis constrictus ingens animus aestuabat, evolare in Angliam cupiens, et laboriosae missionis aerumnas ac patibula suspirans, suis se cruciabat pascebatque votis, nutum tamen moderatorum et occasionem fortunatam opperiens. Haec praeter spem oblata sic fuit. Expetierat Personius ejus operam ad augenda et firmanda tum pietate tum litteris Anglica, quae per Hispaniam florebant, Seminaria; ejusque industriam et virtutem Hispali ac Vallisoleti feliciter adhibuerat; quando periclitari graviter Anglorum in Belgio Seminarium audivit, nuperrime conditum in oppido S. Audomari. Census illi attributos regii per Belgium administri conferre cunctabantur, brevique contubernium illud, jam Anglica refertum nobilitate; convellendum ac disturbandum videbatur. Quaerenti Personio cuinam hoc difficillimum negotium committeret, visus est Henricus Walpolus unus omnium ad eam rem aptissimus. Madritum igitur missus novas a Rege Catholico litteras obtinet; eas desert in Belgium; destinata Seminario vectigalia suppeditantur; morae omnes et impedimenta perrumpuntur, summa Personii voluptate, majore ipsius Henrici; qui rei prudenter gestae praemium unicum postulavit a Personio et impetravit, facultatem in Angliam transmittendi.

Non hibernis, quae infestum habebant mare, procellis; non pestilentiae, quae [Note: 19. Repetit Angliam, eamque vix ingressus, iterum capitur.] Londinum peregrinis claudebat, metu retardari potuit, quin primam navigandi occasionem arriperet. Tres in Dunkercano portu stabant naves ad belli usum paratae, et satis firmae: accingebant se nautae ad lustrandam Angliae maritimam oram, praedae studio. Ita contemptrix periculorum ac tempestatum avaritia suadebat. Cum eorum uno paciscitur Walpolus ea lege, ut se in desertum littus aliquod exponat. Expositus pridie Non. Decembris anni MDXCIII. in vicos mari vicinos processit, cum Anglo ignoto; qui suspicatus sacerdotem, indicium magistratui fecit. Monitus Comes Huntingtonus provinciae praefectus et catholicorum

professus hostis, illum in diversorio nec opinantem invadit, ac triduo post Eboracum ducit. Eboraci conditus in teterrimum ergastulum, ibi perstitit usque ad exeuntem anni MDXCIV. Februarium: neque tamen ita obstructas omnes custodiae seras habuit, quin ex ea quaedam ejus ad amicos litterae prorepserint, praesertim ad P. Richardum Holtbeyum: e quibus comperta magnam partem sunt quae de ipso narrabimus. Postquam Londini cognitum fuit quis esset, quemadmodum e Belgio in Hispaniam allegatus, in Madritensem admissus aulam, cum regiis administris collocutus; enimvero suspicati sunt arcana, in Angliae perniciem, mandata illi negotia fuisse: quae ut expiscarentur, summum in cruciandi catholicos arte Topcliffum elegerunt. Antequam homini barbaro torquendus dederetur, effugii spem et copiam amici obtulere. Walpolum ancipitem gemina cogitatio et cupiditas trahebat in contrarias partes; hinc sanguinis Fidei causa profundendi; inde patriam adjuvandi, servatâ, quae suppeteret in labores longos utilesque, vitâ. Hinc videbatur illorum, quos vitae suae arbitros habebat, voluntas innuere ut viveret: inde Numinis gloria et providentia ut moreretur imperare. Haesitanti placuit consulere P. Richardum Holtbeyum. Ad eum scribit, seque permittit ipsi totum; paratus in utrumque, seu vivere seu mori jubeat. Richardus, consulto diligenter Deo, respondit videri sibi fugae consilio prorsus abstinendum, ne, quam habebat in manibus, martyrii palmam amitteret, neve proderet exemplum ovibus Christi perniciosum. Si consilium fugae non succederet, multum probri ac detrimenti fore: si succederet e sententia, nihilominus additum iri stimulos vexatoribus catholicorum, ad augendam investigandi diligentiam, et immanitatem saeviendi. Hoc responsum, velut oraculum divinitus editum, Walpolus excepit: se ita quidem censuisse dictitans, amicorum tamen precibus dedisse ut alienam sententiam exquireret; qua percepta fidentius libentiusque moreretur.

[Note: 20. Londinum ductus dire torquetur. Reductus Eboracum damnatur.] Interea Topcliffus custodiam ingressus, a Walpolo blande percontatur unde venerit, ubi versatus sit, quae itineris causa Belgici, quae Hispani. Respondet ad omnia fidenter Walpolus et candide. Speravit Topcliffus inusitatis cruciatibus posse aliud extundi. Ergo Walpolum Eboraco Londinum transfert, omnibus, quas itinere bene longo praetervolabat, urbibus, tanquam proditorem et sicarium ad necandam Reginam submissum ostentans, ac populi concurrentis maledictis opprobriisque lacerandum objiciens; donec ipse artus innocentissimos omni tormentorum genere laniaret. Nec diu voluptate crudeli caruit. Cum tamen illum cruciatuum acerbitate, fame, ac frigore videret emori, nonnihil stramenti per noctem indulsit; misericordia motus, an potius ingenio crudelitatis? ut haberet annum ad iterandos cruciatus integrum. Et habuit: nec tamen exprimere quidquam unquam potuit, quo vel ipsum sontem probaret, vel resciret catholicos cum eodem amicitia, contubernio, et sacrorum communione conjunctos. Quibus maxime modis tortus a scelesto carnifice fuerit, exploratum non est: quater ac decies cruciatum se fuisse palam ipse in judicio affirmavit: apparetque ipsum saepius suspenso e pollicibus corpore pependisse, quia pollices, quoad vixit, mancos distortosque habuit. Ceterum cum frangi suppliciorum diritate constantia virilis animi non posset, instarentque comitia Eboracensis provinciae, revectus eodem fuit circiter Idus Martias anni MDXCV. majori apparatu condemnandus, ad incutiendum catholicis terrorem; quorum in dies augeri numerum et animos crescere dolebant. Ineunte Aprili productus in consessum judicum, qui Londino delecti advenerant, compedibus ferreis onustus ac manicis, et inter facinorosos complures medius, interrogatur solenni formula, et nomen edere, patriam, genus, jubetur. Ad singula priusquam responderet, signum crucis a fronte ad pectus humerosque produxit, fremente coetu haeretico, et innocentiae religiosae fiduciam admirante. Dein recitata sunt quae imponebantur illi crimina, quod sacerdotio esset initiatus Romano ritu; quod in Angliam regressus; quod regni proditor ac perduellis. Hoc vero ultimum cum pernegaret, dicta nihilominus in eum sententia est, tanquam proditionis ac perduellionis convictum. Caput accusationis erat, quod Societatis alumnus, et Ecclesiae Romanae sacerdos, rediisset in regnum, lege id ne fieret vetante, nisi quis intra triduum alicui legitimo

judici se sisteret. Atqui, subjecit Walpolus, contra legem hanc a me nihil peccatum fuit, qui primo die proditus captusque sum. Obmutuit, qui judicio praeerat, Belmontius; et coronae circumstantis risus promptam Henrici responsionem laudavit. Tum Elvinus judicum unus, ut nodum solveret, quo sodales suos implicatos et sane conturbatos mussare inter se se aspiciebat; Bene est, inquit; legis beneficio te defendis, Walpole: gratulor, et eodem in tuam gratiam uti volo: per me, perque istos, non stabit quin vivas, si modo Reginae in sacris rebus principatum, ut lex imperat, agnoscis. Cui Pater: Prohibeant Superi ne huic vestrae legi morem geram, qua Dei Majestas lexque sanctissima proculcatur. Nec plura: capitis illico damnatus, ad carcerem, quia dies inclinabat in vesperam, reducitur, obvios quoslibet humanissime compellans, et eam ore toto spirans laetitiam, quae datum beneficium, non irrogatum supplicium, ostenderet. Litteras etiam misit domum, rogans ut patrimonii sibi, tanquam primogenito, debiti pars seponeretur, inter suos custodes, lictores, tortoresque dividenda.

[Note: 21. Suspenditur et evisceratur.] Advenerat faustus, ac dudum expetitus dies quintusdecimus Kalend. Maias. Imponitut vimineae crati, raptandus ad patibulum, cum Alexandro Raulino, sacerdote Oxoniensi, qui nostris in Seminariis olim institutus, pari judicio parem ob causam damnatus, et priore loco necatus est. Spectavit pendentem Walpolus, evisceratum, dissectum, non siccis modo sed laetis etiam oculis: jamque laqueum stringere ac osculari coeperat, cum populi subitus erupit clamor, obsecrantis ut sibi, ut vitae consulere aliquando veliet, reginamque Anglicanae caput Ecclesiae profiteri. Vocem impiam exsecratus, facturum se negavit. Oratus saltem ut suas cum ipsis conjungeret preces, respondit precari se quidem pro omnibus, atque adeo pro illis, quibus acceptam ferebat necem: quominus vero cum ipsis jungeret preces, religione impediri. Et porrecta manu, quantum vincula sinebant, Vos, inquit, quicumque adestis catholicae religionis cultores, mecum ac pro me, quaeso, precamini, et pro communi Fide morientem votis communibus adjuvate. Tum oculis, et quoad poterat, manibus in caelum erectis, orationem Dominicam voce contenta recitavit. Angelicam addebat salutationem, cum iratus carnifex, jubente magistratu, vocem ac spiritum interclusit. Cadaver solita laniena quatuor in partes divisum est, non sine populi comploratione, meliorem (tanta caecitas erat!) tam praeclarae indoli virtutique sortem adprecantis: quasi vitae per annos sex et triginta, quorum fere duodecim egerat in Societate, pios inter labores et maximarum documenta virtutum decursae, praemium illustrius tam forti et gloriosa nece, consequi potuisset. Quam incenso studio et quare mortem potissimum optaret, ex ejus quadam scriptiuncula intelligitur. O beatos, aiebat, aulae coelestis incolas, quibus datum est ut aeternas divini amoris flammas alant, quas nec sopire intermissio, nec offensio extinguere ulla potest! Praeclarum est, fateor, multa pro Christo pati, propagare illius regnum, hostes debellare, amplissimam laborum mercedem promereri: at quam durum est eundem offendere et quotidianis delictis, quibus omnino vacare mortalis nequit imbecillitas, tantam majeflatem bonitatemque violare! Ego vero mallem istis carere praemiis, quam ream tot peccatorum vitam vivere. Labores non recuso, tormenta non deprecor: placet quamlibet horrida mors, quae flagitiis meis et piaculum et finem dabit. Haec e multis, quae subjungit in eandem sententiam, excerpta, satis docent quam libenter, quantâ demissione animi, quantâ caritate vitam Deo in odorem suavitatis obtulerit.

[Note: 22. P. F. obertus Jones et P. Guillelmus Balduinus Angliam subeunt.] Neque illam non obtulissent ardore consimili, si Deus poposcisset, Pater Robertus Jonesus et P. Guillelmus Balduinus; qui eodem anno MDXCV. in Angliam solventes gravissimis periculis perfuncti sunt. Jonesus Salopiensis, Romae in Societatem cooptatus anno MDLXXXII. philosophiam ibidem triennio docuerat. Postulanti Garneto, Sociorum in Anglia praesidi, concessus, post foedissimam in ipso littore procellam dierum sex, Londinum appulit, nemine moras injiciente. Balduinus Cornubiensis, ex academia Oxoniensi Remos, conservandae religionis studio; postea Romam profectus, decursis in Anglicano Seminario philosophiae ac theologiae spatiis, et sacris initiatus, nomen dederat Societati anno MDXC. Missus in Belgium valetudinis causa theologiam docuerat cum P. Leonardo Lessio; et

Dekerium successorem nactus, in Hispaniam ibat, ut Anglica inspiceret Seminaria. Eunti affertur esse in portu Caletensi sex adolescentes Anglos, recentes e Seminario Audomarensi, Olisipponem primum, deinde Hispalim, quammox vela facturos: posse, si acceleret, cum iis navigare. Invitatus ea spe accurrit Caletum; et ad fallendos, qui mare incursabant, Anglos, nomen Octaviani Fuscinelli, cultum vero Itali mercatoris sumit. Solventes e portu Caletensi tempestas foeda excipit; et quamlibet invitos ac male metuentes, ad Angliae littus applicat. Ad cumulum infortunii accidit, ut in duas Elisabethae naves incurrerent. Continuo navarchus adolescentes sibi praecipue commendatos nauticâ veste raptim induit. Balduinus conjicit se in sentinam. Prodit Anglicae ratis magister, utque anavarcho certius extundat quid praedae portet, abducit illum in suam navim, illique dulce, sed invictum tormentum admovet, quo certissime veritas exprimitur, vinum. Generoso delibutus mero naviculator, fatetur esse quosdam inter vectores valde sibi commendatos; ne quid iis inferatur damni, rogat. Promissis bonis oneratus redit, ac laeta suis omnia tutaque renunciat. Vestem alienam adolescentes ac metum exuebant; prodierat e latebris Balduinus; cum adest Anglus explorator, et ad confabulantes juvenes cum Patre de periculo feliciter, ut putabant, discusso recta pergens, Balduinum, qui se Italum mercatorem ferebat, Hispano sermone compellans, esse dejerat Hispanum. Italice respondentem, arrepto vecte, ut linguam vernaculam repentinus timor eliceret, adoritur. Balduinus consilium ex re sumens, ensem vicissim arripit, ac minas Italicas reponit irato similis, rixamque ferro dirimere paranti. Qua fiducia conterritus explorator, quiritantem et contumaciter bacchantem, abducit cum adolescentibus. In iis diu haesitatum non est: ultro quinam essent aperuere.

[Note: 23. Balduinus exploratores bellissime ludit, et in libertatem se vindicat.] De Balduino major est orta controversia, aliis eum ductorem copiarum Italum, Hispanumve, dictitantibus: hanc enim speciem statura, et militaris quidam ardor praeferebat. Eundem alii juvenibus moderatorem datum suspicabantur: praefectus regiae navis, sacerdotem, et fortasse Anglum, esse certius divinabat. Quae cum audiret Balduinus, ac porro intelligeret, nescire tamen se quid agitarent simulans, Italicas voces ignaris oggerebat. Ad interrogandos juvenes conversi, primum universos, deinde singulos alloquuntur, minis ac promissis urgent; sed frustra. Ubi videt praefectus Anglus ea via nihil exsculpi, Balduinum seducit; hortatur, quantum assequi et explicare nutu ac vocibus partim Anglicis, partim Italicis poterat, ut ipse verum ne dissimulet: jam adolescentum indicio compertum esse quis sit: multo mitius cum ipso actum iri, si fateatur sponte se sacerdotem Anglum esse, uti constabat. Haerere ad haec ille, et quasi quid diceretur non caperet, aliena penitus a proposito responsa Italica dare, intermistis aliquot Latinis vocibus inconditis ac barbaris, personam adscititiam belle sustinens. Quatriduo post, captiva navis Tamesim invehitur. Londinum appulsi deducuntur juvenes quidem domum Cantuariensis antistitis: Balduinus in custodiam, quem S. Birgittae puteum vocant. Avelli ab eo non potuerunt sine lacrymis: nec periculo caruere lacrymae. Amor tegi vix patiens, et singulari quadam reverentia temperatus, suspicionem de Balduino primum susceptam renovavit. E repetitis interrogationibus elapsus feliciter, in carcerem reducitur. Duos in assignato sibi ergastulo comites habuit, unum haereseos ministrum, sceleris nescio cujus reum; alterum catholicum miserabiliter lamentantem. Datus enim in quaestionem, et vi tormentorum victus, accusaverat sacerdotem, eique necem insonti consciverat. Attonitus criminis conscientia presbyterum, cui peccatum aperiret, eo vehementius expetebat, quod iterum in quaestionem abripiendus, animam sibi diritate supplicii eripiendam minime dubitaret. Deridens catholici religionem ac metum procax haereticorum grex, ejus luctum incendebat; ita ut prae ira et desperatione furere, ac sui vix compos esse videretur. Habebat remedium in promptu Balduinus, sed alloqui hominem, seque indicare verebatur. Adrepit igitur ad eum noctu, et clam in aurem insusurrat bono animo sit: scire se sacerdotem non procul: daturum operam ut adsit proxima nocte. Et ipse adfuit, absolutumque de peccatis, ad Fidem et constantiam sic excitavit, ut animam laetus in tormentis,

quemadmodum praedixerat, posuerit. Balduinus interim, uni e custodibus nonnihil pecuniae pollicetur, si per eum adipisci libertatem queat. Neque ille respuebat conditionem, si modo inveniri quispiam posset, qui testaretur Balduinum ex Italia profectum esse. Habeo, inquit Pater, hujus rei testem idoneum, Joannem Gerardium. Is, sacerdos e Societate, captus anno MDXCLV. tenebatur in Wintoniensi atrio: et Balduinum Romae viderat. Adductum coram agnoscit, et a se Romae visum affirmat. Quo testimonio fretus Balduinus, publica fide accepta, dimissus est: non autem cum Haukino, sive Hawkinsio (cujus libertas sex aureorum millibus aestimata fuerat) commutatus, ut nonnulli tradidere. Ita enim narrat ipse in ea, quam ad Provincialem Belgii Durasium scripsit epistola, unde haec breviter descripsimus. Ne quid gravius in adolescentes statueretur fecit illorum aetas, candor, constantia. Bini etiam fuga elapsi Vallisoletum tenuerunt.

In reliquos interea catholicos atrociter saeviebatur, qui haereticorum sacris [Note: 24. Haereticorum templa. Thomas Bellus. P. Henricus Druraeus.] interesse, adire profana templa, impiasque caerimonias usurpare detrectabant; quique idcirco Recusantes vocabantur. Plena lictoribus ac delatoribus littora, domus, templa; plena patibulis oppida, vinctis carceres, reis subsellia. Cognati a se invicem, a filiis parentes, a parentibus filii, prodebantur. Satis constat mulierem gravidam, cum a marito traheretur ad haereticam concionem, horrore perculsam, in ipso templi profani limine immaturum fetum ejecisse. Ne tamen suppliciorum duntaxat acerbitate, sed ratione ac veritate pugnare viderentur, hanc opinionem sedulo spargebant in vulgus fas esse catholicis quaelibet frequentare templa, etiam eorum, a quibus in religione dissiderent. Id fieri sine delicto posse modo recta mens ac tuta esset. Errorem hunc, a P. Personio jampridem aliisque refutatum excitabat ac tuebatur Thomas Bellus, qui doctrinam ejusmodi se hausisse ab ipsa urbe Roma impudentissime praedicabat; nimirum inter Anglicani Seminarii alumnos educatus: sed adeo illorum, quae in hac virtutis religionisque schola didicerat, adeo suimet oblitus, ut etiam aperte ad haereticorum partes defecerit. Eo pejore loco Christiana res erat, quod plerisque catholicis haec doctrina non displiceret; idque fieri crederent impune posse, quia cupiebant. Hinc etiam acrior conquisitio et vexatio sacerdotum, quicumque doctrinam exitialem condemnabant. Eorum unum tecto cum excepisset Anglus nobilis Henricus Druraeus, in carcerem conjectus est. Inde tamen amicorum potentium operâ eductus (nam Guillelmum Hiberniae proregem patruum habuerat) nova sibi religiosae vitae vincula ultro induit, ac Societatem ingressus lautum patrimonium alendis Evangelii per Angliam praeconibus addixit. Tornacum petiturus, ubi tirocinium poneret, acuta febri corripitur, et solutus corporis custodia in plenissimam filiorum Dei libertatem evolavit.

Custodia quoque Londinensi, post exhaustos cruciatus acerbissimos, feliciter, nec sine Numine, liberatus est is, de quo paulo ante meminimus, Pater Joannes Gerardius. In atrio Wintoniensi, ut vocant, asservabatur, sed laxa tamen ac paene libera custodia. Sacerdos eodem inclusus carcere, gratiam apud [Note: A. C. 1597. Soc. 58.] reginae administros captans, ac fortasse innocentis exitio in libertatem vindicare se cupiens, certiores illos facit secum esse Joannem Gerardium Societatis sacerdotem: sed a carceris praefecto, pecuniâ corrupto, haberi quasi liberum: ejus copiam promiscue universis fieri, etiam ignotis, et sine teste: deferri ad eundem litteras a P. Garneto scriptas. Gratissimus accidit ille nuncius regiis ministris, arbitrantibus hinc fieri posse indicium aliquod de Garneto, quem terra marique incassum perquirebant. Submittuntur ab iis extemplo certi homines, qui Gerardium nec opinantem aggressi, cubiculum, lectum, supellectilem, vestes, latebras omnes et angulos excutiant. Spe sua falsi pertrahunt vinctum in Londinensem turrim. Sciscitantur an publica regni attigerit negotia. Negavit, ac sui Ordinis legibus id sibi esse graviter interdictum renunciavit. Cur in Angliam [Note: 25. P. Joannes Gerardius excruciatur.] venerit: Nimirum, inquit, ut popularibus meis viam vitae ac veritatis ostendam. Quid litterarum acceperit a Garneto: accepisse se non inficiatus est, sed quae ad domesticam duntaxat Societatis pertinerent administrationem, cujus cura Garneto demandata per Angliam erat. Ubi esset ille quaerentibus respondit nescire

se; ac si porro sciret, non commissurum ut indicaret, cum id facere non posset salvis conscientiae legibus. Minitantibus inaudita supplicia, In potestate, inquit, vestra sum: confido fore ut Deus mihi sufficiat vires cruciatibus ferendis et innocentiae retinendae pares. Vix ea prolocutus rapitur in immanem specom, ubi ferales inter malignae lucis tenebras equulei, catastae, trochleae, unci ferrei, stipites humi per intervalla desixi, et adhuc infecti sanguine, animos intuentium ipso aspectu vulnerabant. Hujus carnificinae scena horribili haudquaquam territus Gerardius procidit in genua, et opem Divinam brevi precatione suppliciter imploravit. Arreptum tortores erigunt ad alteram e duabus, quae tectum fulciebant, columnis ligneis, et brachia inserunt arctissime ferreis annulis ea parte qua brachio manus committitur; tanto totius corporis dolore ut lacertis intumescentibus caro livida ferreos annulos integeret, ac sanguis per imos digitos exsudaret. Ita pendentem urgent regii quaesitores, ut de Garnero quae novit aperiat. Silentem pendêre tandiu jubent, dum exhalet animam, aut arcanum promat. Aderat relictus cum lictoribus tribus custos carceris, et sudorem abstergens exangui e vultu, rogabat identidem ut ne se ipse perderet. Sacra Jesu ac Mariae nomina intermortuis vocibus appellantem animus, ac paene vita, defecit. Laxatus ac sublevatus paulisper, animum recepit: sed tacere pergens, iterum sublime tollitur, donec similiter vox animusque deficeret. Hunc in modum octies per quinque horas repetitus idem est cruciatus. Interim Guillelmus Wadeus, huic praepositus quaestioni, superveniens, an imperata facere tandem velit percontatur. Gerardius nihil habere se, quod de Garneto dicat, respondet. Cui Wadeus, Pendebis igitur tandiu dum hic putrescas: et ad tortorem truculento vultu conversus, Cruciabis hunc, ait, donec aut medius crepet, aut quod quaerimus denique respondeat. Nec segnius factum a carnifice. Mutantur et augentur ferrei annuli, quod priores brachia foede tumentia complecti non possent. Luxatis artubus, convulso pectore, cum languebat extremo paene confectus spiritu, demittebatur, et infusa in os aegre diductum calidâ, recreabatur. Vix respirare coeperat, supplicium integrabant. Berkieius (praeerat is turri Londinensi) cum hora integra pendentem vidisset, commiseratione motus deponi jussit, et paucis post mensibus tristem arcis praefecturam ultro abdieavit. Quantam esse oportuit immanitatem supplicii, cujus procurationem, ac ne aspectum quidem ferre homines crudelissimi potuerint? At custos carceris tam insigni patientia conciliatus, eum cibo, ut infantibus solet, in os ingesto, pavit: nam brachiis manibusque liberior motus, nisi sexto post mense, non rediit. Libros etiam pios subministravit, quibus instructus Pater ad necem se comparabat: hanc enim instare sibi cognoverat, brevi a judicibus irrogandam. Atramenti copiâ per eundem custodem factâ, litteras missitavit ad amicos, et ab iis vicissim accepit, internuncio et sequestro Joanne praesertim Lillio, qui Patris Gerardii olim aedituus, postea socius in carcere; at liberatus catholicorum pecunia, singulari semper fide in eum ac Societatem nostram fuit.

[Note: 26. Evadit e custodia Londinensi.] Jam ad Gerardium regius venerat advocatus, ut ex ejus responsis per scribam publicum exceptis conficeret formulam sententiae in eum ferendae; laetusque vicinam necem aspectabat Christi servus; cum fugae ac salutis occasionem omnino inexpectatam Deus obtulit. Non procul ab ejus carcere turricula erat, arcis moenibus et fossae circum arcem ductae imminens. Hanc turriculam insidebat ab annis decem Anglus nobilis Ardenus, ob Fidem catholicam neci jampridem addictus, in eoque sepulcro, ut sensim periret, relictus. Oraverat Gerardius facultatem ejus invisendi. Custos multa prece ac pretio victus illum deducit in Ardeni carcerem; et obseratis diligenter foribus, noctis unius cum eo traducendae potestatem facit. Ea nox in Divino sacrificio, ad quod celebrandum necessariam supellectilem sacram Gerardius attulerat, et in Dei laudibus est collocata: pastus etiam coelesti pane Ardenus, quem ab annis decem non gustaverat. Gerardius voti compos, ac nihil quidquam aliud cogitans, discedebat. Sed, dum custodem a quo reduceretur, expectat; dum ambo circumspiciunt otiose, animadvertunt incumbere muro et fluvio turriculam: ex ea facilem (si consilium et externa

quaedam adminicula non desint) aperiri posse fugam. Et Ardeno assentiebatur Gerardius, si Garnetus annueret: hunc per litteras consulere placuit. Respondit ille, sibi et catholicis, quos habebat secum, ita videri sane, modo res confici tuto ac sine cujusquam damno posset. Reductus in suum carcerem Gerardius scribit ad Richardum Fulwoodium et Joannem Lillium, homines fidos, et perspectae probitatis pariter atque industriae. Cum iis ita convênit: adfuturos noctu in lembo piscatorio, qua parte flumen muros arcis alluebat, assuta vestibus lacinia candidi lini, ut internosci per tenebras possent: oblatum per funem delapsuros Gerardium et Ardenum. Condicta nox aderat: impetrat Pater iterum a carceris custode facultatem pernoctandi cum Ardeno. Subeunt prono Tamesi Fulwoodius et Lillius, piscatorum cultu nocturnam praedam scrutantium: sic arcis moenibus adrepunt. Vidit ex adversa ripa procedentem scapham nescio quis, et clamorem edidit. Illi se detectos ab excubitoribus arbitrati, omissa ripa recedunt celeriter in medium Tamesim, et fugam capessunt: sed fluminis vorticibus abrepti deferuntur in trabes ponti praetentas, quibus illisa navicula frangitur. Actum de illis erat, nisi clamore pereuntium excitata, quae in proximo stabat, navis major accurrisset, ac paene undis haustos jactis funibus eduxisset. Spectabant e summa turri cum fluctibus et morte luctantes Gerardius Ardenusque, ac miserorum ejulatus audiebant; taciti tamen, ne quis excubitor voces ipsorum aut gemitus sublgeret. Rati ambos periisse, a se invicem divelluntur illacrymantes, ac Divinae providentiae arcana venerantes consilia.

Redditus ergastulo suo Gerardius, et ad necem se denuo comparans, postridie accipit a Lillio epistola; cognoscit salvos et incolumes evasisse; redituros nocte insequenti, eodem apparatu, eadem spe, animo ad subeunda quaevis pericula majori. Laetus inexpectato nuncio laborabat quemadmodum carceris praefectum deliniret, ac tertiae noctis cum Ardeno transigendae veniam obtineret: nescio quid causae profert; auget pretium; exorat. Sub mediam noctem allabuntur tacita devecti cymbula Lillius et Fulwoodius: alligant crassi rudentis imam partem arboris trunco prope muralem fossam; partem alteram ad se trahit Gerardius ope funiculi, cujus caput plumbeo involutum globulo illis projecerat; eamque tormento bellico, in arce summa, valide innectit. Per nauticum hunc funem, instar pontis pensilis, ab arcis moenibus trans ejus fossam ductum, prior librat se Ardenus, et ad terram impune devolvitur. Sequitur Gerardius, ac dimidiam ferme viam erat emensus, partim inequitans pronus, partim pedibus manibusque funem supinus stringens, cum brachia cruciatibus, quos diximus, debilitata pendulum deficere coeperunt. In fossam subjectam interfluente plenam aqua praeceps ruebat, cum, collectis viribus, et invocato Numine, hortantibus et insusurrantibus sociis ut adniteretur, funi rursum se arctius applicat; tantumque spatii confecit aegre, quantum fuit satis ut pedes ipsius extremos possent Lillius ac Fulwoodius contingere: quibus illum apprehensum tandem adduxere semianimem, et leviter cibo refectum una cum Ardeno equis paratis imposuerunt: ipsi rudentem abscindunt, et suam repetunt cymbam. Scripserat Gerardius antequam ex arce discederet litteras tres, et in ipso reliquerat carcere. Unis custodem ergastuli admonebat de fuga, simulque significabat daturum se operam ne quid in eum mali inde redundaret. Alteris praefectum arcis rogabat ne periculum sua causa custodi carceris facesseret, quem hujus effugii conscium aut participem nullo esse pacto testabatur. Tertias litteras inscripserat senatui: ac primo quidem arcis prafectum et carceris custodem omni culpa liberabat; deinde consilii sui ac fugae causas exponens negabat impulsum se fuisse mortis metu, quam ingenti lucro et gloriae apponeret, sed mortis iniquissima causa, quippe quam idcirco sibi videret intentari, quod recusaret prodere Garnetum, sacerdotem integerrimum, deque patria optime semper meritum: se usum fuisse jure, quod innocentibus natura tribuit: salutem quaesivisse fuga, ut plurimis saluti foret: ceterum haberent pro certo se ab omnibus negotiis quae ad rem publicam spectarent plane temperaturum, ut ab iisdem hactenus sancte abstinuerat. Praeter has tres litteras in custodia relictas, quartam in tuto jam positus dedit perferendam ad custodem carceris. Hortabatur

ut subduceret se periculo et neci, quam, licet innocens, effugere vix poterat: componeret illico si quid urgeret negotii: conferret se certam in domum, quam indicabat: illic praesto fore equum et viae ducem, a quo in eum locum deduceretur, ubi nihil ad vitam commode agitandam desideraret. Haec epistola custodi redditur intempesta nocte: qua perlecta diriguit. Oblatam fugae nihilominus facultatem haud cunctanter amplexus, et in equum paratum insiliens, deducitur in aedes viri nobilis, apud quem tandiu substitit, dum uxor ipsum conveniret: cum qua in extremum provinciae remotioris angulum prbfûgit; et reliquam aetatem inter catholicos catholicus exegit.

At Londini, ubi primum illuxit, rudentisque pendens e bellico tormento fragmentum apparuit, cursitatum illico est in arcem. Sine custode custodia, sine vinctis carcer; litterae tres in vacuo ergastulo repertae. Furit arcis praefectus, et custode frustra investigato, litteras ad Consilium regium defert: ac ne parum fidus Reginae, aut facinoris particeps videatur vel conscius, vociferatur, petitque ut in urbem quamprimum lictores dimittantur, qui domos omnes scrutentur, et perduelles retrahant e fuga. Risere senatores; quasi, quibus tantum amicorum, animi tantum et industriae fuisset ad fugiendum, non iis tantumdem ad latendum, et vitam in tuto collocandam foret. Imo fuit qui Gerardio gratularetur, et eum [Note: 27. Londini abditus maner. Gravi periculo liberatur.] gauderet procul esse, ne senatui necessitas imponeretur innocentis condemnandi.

Nec longe tamen aberat ille, aut inertes latebras captaverat. Londinum confestim reversus, catholicorum lustrare domos, confirmare nutantes, lapsos erigere, sacramentis aegros valentesque recreare perrexit: laqueos ubique paratos singulari Numinis beneficio semper evolans, donec post annos demum novem, ut persequentium furori paulisper locum daret, ex Anglia secessit.

Sed quod exitium non poterant Gerardio struere hostes religionis, id ejusdem amicis, ac praesertim iis, quos fugam ejus adjuvisse suspicabantur, machinati sunt. Ac Fulwoodius quidem proscriptum se videns, et addictum grandi pretio suum caput, vixque ullum tot inter indagatores, odore mercedis illectos, saluti locum esse; mutato cultu evasit in Belgium, ubi se totum curandis Anglicanae Missionis rebus et commodis impendit. Animosior Lillius non sustinuit a Gerardio suo divelli: dedidit se illi tanquam famulum; eundemque rursus periculo suo servavit. Nobilium adolescentum selectam turmam sacris meditationibus excolendam (quae S. Ignatii Exercitia Spiritualia vulgo nuncupantur) duxerat Gerardius in aedes catholici dynastae. Quinto die flagitiosi servi perfidiâ proditus, videt subire duos apparitores. Improviso aspectu conturbatus, vestem religiosam primum deponit raptim, deinde cubiculi fores obfirmat: sed spe diu latendi aut fallendi nulla; neque enim suberat ibi latibulum quo se abderet: quinimo vicinum conclave, in quo rem Divinam facturus erat, sacra ornatum eleganter supellectile manifestum sacerdotis indicium faciebat. Satellites ad Gerardii cubiculum, lustratis obiter aliis, quae patebant, adveniunt; pulsant fores; solicitant seram; obnituntur vehementius; resistente intus oppositis humeris, et obluctante clam Gerardio. Cunctantibus, et vectem aut malleos quaeritantibus pollicetur matrona prudens daturam se clavim: et praeit; hoc agens scilicet, ut eos a foribus istis avelleret. Sequuntur, quasi ad capiendam clavim: evadit Pater in aliud cubiculum et latebra se includit; Lillium, idem ut faceret, adhortans. At ille: Dubitare non possunt, inquit, quin hic lateat sacerdos quispiam: hoc loquitur sacellum, et iste apparatus: non recedent, quin eversa domo te comprehendant. Lateas, obsecro, mi Pater, et quiescas: ego tuas obibo partes.

[Note: 28. Joannes Lillius pro P. Gerardio capitur: fugit e carcere; in Societatem admittitur.] Dixit, et conclave, unde discesserat Gerardius, subit. Redeuntibus, non reperta scilicet clave, apparitoribus, et ferire januam pergentibus, prodit; ac firma voce constantique vultu, coram se sistit. Rogitantibus quisnam esset; Sum, inquit, is ipse quem cernitis. Num sacerdos? Et ille, vestrum est hoc probare; dicere non est meum. Prostabant in mensa chartae quaedam; eas evoluunt; meditationes esse, concionesque deprehendunt; ac talarem nigram vestem in cathedra conspicati, nihil dubitarunt quin esset ille tota quaesitus dudum Anglia Gerardius; nam de facie cognitum non habebant: quod Lillius statim sensit, eoque audentius susceptam

personam sustinuit. Injiciunt vincula ipsi, duobusque famulis; perduellem clamitant; domum ac rem omnem familiarem fisco addicunt; colligunt scripta in fasciculum; et conclave regio sigillo, ne cui pateat, communiunt.

Expectabant in aula inferiori tragoediae feralis exitum nobiles matronae complures, inde efferre pedem prius vetitae, quam pervestigata domus foret. In hanc aulam Lillius introducitur. Qui coram illis antea non apparebat, nisi stans et aperto demissoque capite, instar famuli; jam gressu composito, erectoque vultu, data salute, ut gravis sacerdos, coram omnibus sedere coepit. Fraudem intellexere; ac prae gaudio nonnullae collacrymantes, et triumphantes in sinu, ploratum ediderunt. Quod aliam in partem interprerati satellites, laeti Lillium abducunt. Postridie in senatum frequentem productus Londini, deprehenditur laicus esse, non sacerdos; Lillius, non Gerardius. Pudore et iracundia efferati, redire domum carervam satellitum jubent, ac verum Gerardium comprehendere: sed ille jam procul abscesserat. Lillium jampridem neci destinaverant, eam ob causam, quod uxor custodis ergastuli, unde fugerat Gerardius, interrogata de architectis illius fugae, praecipuum ejus administrum dixerat fuisse Lillium. Hunc igitur eo crimine nunc urgent. Fatetur ultro, et proclamat suum hoc esse unius meritum ac decus; hujus vel sola recordatione maximam haurire animo voluptatem; idem se facturum, si res in integro sit. Atenim nosti, inquiunt, ubi Gerardius modo sit. Ego vero neque scio, retulit Lillius; neque, si sciam, ex me unquam audietis. Huic a septem fere annis operam fidelem navavi: tantam in homine probitatem, sapientiam, pietatem comperi, ut inexpiabile scelus a me susceptum iri putem, hunc si vobis dedam: priusque in frusta me comminui patiar, quam ulla mihi vox praeter officii mei fidem excidat. Exterruit ea judices constantia, quam cum inter diros cruciatus Lillio pariter adesse cernerent, illum tetro carceri, paedore macerandum ac fame, mandarunt. Sed qui facilem Gerardio fugam explicuerat, sibi non defuit. Evadendi cum uno sacerdote catholico viam excogitavit, ipsumque Gerardium incredibili affecit gaudio, cum ex improviso liber et incolumis, atque ad majora pericula subeunda praeparatus, apparuit. Praemium hujus fortitudinis, et aliarum, quibus erat ornatus, virtutum tulit Societatem, quam dudum ambiebat. Missus ad Garnetum ac postea Romam ad Personium, illam iniit anno MDCII. et inter domesticos adjutores numeratus est. Septem post annis lenta jactatus febri, Londinumque, ut patrio coelo revalesceret, profectus, ibi religiose obiit. Mercaturam Londini primum fecerat: ubi, dum artem parandi medicamenta tractaret, curam gerebat majorem animarum; remedia errori sanando, et haeresi deponendae suggerens, Eo nomine delatus ad magistratum, in eundem cum P. Gerardio carcerem inclusus fuerat. Communicatis ambo consiliis Atrium Wintoniense (id carceri nomen) converterunt in sacellum, delinitis custodibus, quorum ope data catholicis est venia intro subeundi: quos Gerardius audiebat confitentes, erudiebat concionibus, piis denique meditationibus excolebat. Idem aliquanto post effecit per amicos ut Lillius, cujus pietatem industriamque perspexerat, pretio persoluto vinculis eximeretur. Ille, beneficii memor, totum se Gerardio mancipavit, eumque gravissimis, uti narravimus, periculis felici solertia liberavit.

[Note: §. II. SECUNDA VEXATAE IN ANGLIA SOCIETATIS CAUSA.] SIC innocentibus dolis vigilantiam hostium fallebant defensores pietatis; sic patientiâ crudelitatem superabant. Sed cruciatuum nihilominus acerbitate ac diligentia investigandi parum profecisset Haeresis, nisi ejus conatus discordia catholicorum et invidia promovissent. Sacerdotes aliquot Angli, praesertim qui e Romano Anglorum Seminario in patriam dimissi fuerant; cum viderent Societatis homines aliqua florere apud populares suos gratia, seque negligi arbitrarentur, [Note: 29. Sacerdotum aliquot Anglorum coitio contra Societatem.] instituerunt se ab illis segregare, ac sodalitatem moliri constantem e solis secularibus presbyteris. Hujus sodalitii geminum praefectum creavere: alterum, qui obtineret Angliae Septentrionalem plagam; alterum, qui Australem. Hanc tribuebant ambobus potestatem, ut sacerdotibus omnibus, etiam religiosis, in suo tractu versantibus imperitarent, nemo ut ipsorum injussu confessiones exciperet, aut aliis ministeriis defungeretur, quacumque esset praeditus a Summis Pontificisbus

facultate ac privilegio. Coitionem hanc haeretici fovere decreverunt, parum soliciti quorum manu auctoritas Pontificia labefactaretur: nec alia via certius et honestius ad exscindendam religionem grassari se posse rati, quam ipsorum catholicorum dissidio. At sacerdotes foederati cavebant diligenter ne quam suae [Note: Consule Apologiam pro Hierarchia Ecclesiastica apud Anglos instituta.] mentis et consilii suspicionem Pontifici facerent: leges duntaxat quasdam a se huic recenti, ut appellabant, sodalitio praestitutas ostendebant, eximiam spirantes pietatem, atque ob illas confirmandum auctoritate Romana suum foedus arbitrabantur. Sed Clemens VIII. quid ageretur intellexit e litteris nonnullorum Angliae catholicorum, qui sibi paulatim adimi facultatem, quibus vellent, peccata confitendi, et domos suas velut obsideri ab ejusmodi presbyteris questi erant. Hoc ipsum apertius ex uno istorum sacerdotum cognovit. Prodierat ab illis anno MDXCVII. liber contra Socieratem. Hunc Roberto Fishero in Belgium aliasque trans mare provincias, ac demum in Urbem deferendum tradiderunt. Ad Romanae curiae lucem calumnia, quae provincias aliquot ementito splendore fefellerat, expalluit. Fisherus seu fraudis conscientia, sive metu poenae, foedus inter perturbatores ictum; ejus causas, consilia, et modos omnes apud Acarisium Squarcionium, isti cognitioni a Pontifice praepositum, juratus exposuit.

Remedium postea malo quaesitum. Ac primo quidem visum est aliquem ex [Note: 30. Deliberatur an cathòlicis in Anglia praesiciendi sint Episcopi.] ipsa gente Anglica sacerdotem non religiosum aliis praficiendum esse, ut Socieratis Patres eâ levarentur invidiâ, qua dominari ceteris, et principatum quendam ambire jactabantur. Disputatum deinde fuit ac diutius, quae potestas, quod nomen huic sacerdoti donaretur: an illum ex Episcoporum ordine, an ex inferiori et simplici sacerdotum numero sumere conveniret. Censebant nonnulli creandos, qui catholicum in Anglia clerum regerent, Episcopos, solenni Ecclesiae more atque instituto: plenum auctoritatis ac dignitatis aiebant esse nomen: officium necessarium, ut catholici sacro Confirmationis chrismate ungerentur; tanto illic opportuno magis, quanto certamen gravius eorum virtuti propositum erat. Addebant a Jacobo rege aliquam ostendi spem conserendae catholicos inter et haereticos disputationis. Id si fieret, non esse dubium quin Ecclesiae Anglicanae pseudoepiscopi suorum causam defensuri essent, quibus omnino par erat opponi vicissim Episcopos; ne disputantium imparitas causam recusandi certaminis plausibilem adversariis praeberet. Praeterea tot lites domesticas, quibus catholicus Angliae clerus discerpebatur, quibus Pontifex et Cardinales obtundebantur, alia auctoritate nulla facilius et citius, quam Episcopi, componendas. Adducebant exemplum Hiberniae, quam a tot annis praesules summa in pace pulcherrime gubernarent. Quibus contraria placebat sententia, metuebant ne inde novam vexandae religionis materiam arriperent tum pseudoepiscopi Anglicani, tum Reginae administri. Deinde quis in Anglia catholicus Episcopos illos excipiet domi suae? Nam eos praecipua investigari cura certo quisque sciet: nec dubitabit instare sibi gravissimum fortunarum et capitis discrimen, si apud se deprehendantur. Sed esto; reperiatur aliquis, ubi consistant, locus: satisne liber ac tutus catholicis ad eos aditus erit? quo tandem pacto, quanto periculo, praesulem convenient? Ergo latebunt Episcopi, paucis, ut eorum et catholicorum incolumitati consulatur, cogniti: mutare domos saepissime cogentur: atque adeo vix ullus ex eorum sacro ministerio capi fructus poterit: multo vero minor, si comprehendantur, si [Note: A. C. 1598. Soc. 59.] carcere claudantur; id quod effugere nulla cura poterit: pernicies autem longe maxima creapitur, si cruciatuum acerbitate fracti, aliquid admittant indignum gradu suo. Quibus incedent laetitiis, id si accidat, Ecclesiae hostes? quos triumphos agent? Quae omnia in ordinis inferioris sacerdote sunt multo leviora. Denique, unus, an plures creabuntur Episcopi? Unus haudquaquam tanto par gregi erit, praesertim in latebras abditus ut plurimum ac retrusus: si plures erunt, fieri vix poterit quin aliquando in tanta rerum perturbatione a se invicem dissentiant, unde catholicorum orientur nova dissidia: sic in eadem incommoda religio revolvetur. Quod spectat ad Hiberniam, cujus exemplum objicitur, in ea per annos aliquot remanserunt Episcopi, remoti scilicet in ultimas insulae partes, quo persequentium furor penetrare non poterat: unde tamen postmodum sunt expulsi, et insulam

prorsus deserere coacti. Demum creandis Episcopis Elisabetha unice favet, ejusque satellites: ex quo suspicari non immerito licet, magnum aliquod exitium inde rebus catholicorum ab iis parari. Qui vero sacerdotes eam praecipue causam urgent, et Episcopos tanto ambitu postulant, magnis neque occultis cum eadem Regina ejusque consilio vinculis colligati sunt: iidem rerum novarum cupidi, honoris appetentes, et suis commodis addicti.

[Note: 31. Archipresbyter qui Clerum Anglicanum regeret, creatus.] His omnibus expensis, mediam inire viam placuit; et Archipresbyterum, qui Anglos catholicos regeret, creare: additis, consilii capiendi causa, duodecim Assistentibus. Constitutum est, ut Archipresbyter a Cardinali Angliae protectore legeretur: ut ab eodem Cardinali et Apostolica Sede proxime pendêret; cujus omnes observaret nutus, et quam de statu rei catholicae in Anglia saepe ac diligenter faceret certiorem. Vetitum, ne quid majoris momenti statueret, nisi prius consulto Cardinali Protectore, ejusque sententia expectata. Quae omnia fusius in Clementis diplomate anni MDCII. explicantur: et in altero Pauli V. anni MDCV. His ita provisis, renunciatus est Archipresbyter Georgius Blakuellus. Pulcherrimas de re tota in Angliam litteras, Pontificis mandato, Cardinalis Caetanus, gentis patronus, Nonis Martii misit; addita gravi cohortatione ad pacem atque concordiam.

[Note: 32. Nonnulli sacerdotes Angli respuunt Archipresbyterum, et Romam petunt.] Sed quis esse locus concordiae possit inter avidos imperandi, et alienae laudis invidos? Aliquot sacerdotes doluerunt se ne consultos quidem in tam gravi causa fuisse; nullam sui rationem habitam in eligendis Archipresbyteri Assistentibus. Romanam appellare Sedem decreverunt, eamque ob rem illis Appellantium deinde nomen haesit. Rationes sibi ab haereticis, qui viam fovendae inter catholicos sacerdotes discordiae primum initam sedulo insistebant, subministratas congesserunt, quibus Episcopos Angliae omnino necessarios esse ostenderent. Criminabantur Archipresbyteri nomen, ut novum: Georgium Blakuellum, quem modo diximus hoc nomine ac munere insignitum, negabant jure ac legibus creatum fuisse, quem suis eligi nimirum oportuisse suffragiis contendebant. Mandatum Pontificis malis artibus et falsa rerum narratione jactabant impetratum; praeterea non rite denunciatum, sed indicatum duntaxat per litteras Cardinalis Caetani; ac proinde nullam obligandi vim habere. Haec omnia gemino consignata commentario in vulgus ediderunt, altero Anglice, altero Latine conscripto. In utroque Archipresbyterum, quem interim indignis vexabant modis, Patres Societatis, Cardinalem Protectorem, ipsam Sedem Apostolicam proterve insectabantur. Denique duos e suo delectos coetu miserunt in Urbem, qui cum Clemente VIII. tanquam de injuria expostularent. Illos, ubi Romam attigere, asservari Pontifex jussit in Anglicano collegio, donec omnis causa diligenter cognosceretur. Ea cognita, Cardinales Cactanus et Burghesius, ad quos hoc judicium Clemens detulerat, pronunciarunt nequaquam expedire ut isti legati redirent in Angliam; jussique sunt in Gallia aut Lotharingia consistere. Confectum deinde Apostolicum diploma, et munus Archipresbyteri, quod antea Clementis jussu per Cardinalem Protectorem significatum Anglis fuerat, litteris Pontificiis confirmatum est. At illi duo sacerdotes Angli Romam ab Appellantibus missi, quamvis jurati promisissent se ab hujusmodi factione penitus recessuros, neque redituros in Angliam, fidem tamen in utroque fefellerunt. In patriam paulo post, et ad pristinos reversi sunt mores: ex quo intelligi potuit qua mente Romam accessissent. Atque ut eodem loco prosequamur quae deinceps contigere, in Angliam regressi veteris discordiae incendium vehementius excitarunt. Praeter multa, quae objiciebant Archipresbytero, illud in primis querebantur, quod ab illo tanquam schismatici haberentur. Corrogatis igitur triginta sacerdotum suffragiis, novam appellationem machinati sunt, communicato prius cum Elisabethae primariis [Note: A. C. 1599. Soc. 60.] administris consilio, a quibus jussus est Bancroftius, pseudoepiscopus Londinensis, Appellantes quibuscumque rebus posset, adjuvare: quod ille tam aperte faciebat, ut palam cum iisdem versaretur, et eorum aliquos domi haberet. Occultius cum Elisabetha ipsa locutus est Bluettus, inter Appellantes non postremus: ac per eam datum est Calvini asseclis in Belgio, Gallia, et Italia negotium,

ut Appellantium causam omni ope tuerentur. Ex eorumdem grege vinculis emissi sunt Regina: jussu quatuor sacerdotes; Bluettus, de quo modo memini, Bagshaus, Ciampneus et Barnbeus, ut Romam (quam vis id legibus Anglicis gravissime vetitum foret) profecti, Pontificem adirent, urgerentque negotium: darae illis litterae a primoribus magistratibus, quibus freti concursabant Angliam impune, et partes suas impigre fulciebant: dum alii sacerdotes, qui ad istud sedus recusarent accedere, conquirebantur atrociter, durius tractabantur in custodiis, omni poenarum genere cruciabantur.

[Note: 33. Quid responderit Clemens VIII. Appellantibus.] Quatuor igitur isti e foederatorum sacerdotum lecti grege, dum Romanum capessunt iter, in Galliam devenere, ac litteras commendatitias oratori Anglo Parisiis degenti detulerunt: aliasque Regi Christianissimo ab ipsa scriptas Elisabetha, quibus litteris vafra mulier persuadere conabatur, sacerdotes quosdam catholicos permiscere Angliam; eos nequaquam studio religionis incitari; meram ab iis dari fabulam, cujus partes primas agerent Jesuitae; cujus nodus et consilium esset unicum, ut Hispana res augeretur ac floreret. In eandem sententiam locuti cum Rege isti affirmarunt Romam se pergere, ut Pontificem edocerent. Sic litteras elicuerunt, quibus eos Rex Christianissimus oratori suo commendabat. Romam ut venere anno MDCII. invitati sunt ad collegium Anglorum a P. Personio, ut in eo degerent tanquam domi suae. Non modo abnuerunt, sed ne semel quidem in ejus templo sunt conspecti. Neque se tantum a Patribus Societatis segregabant, verum ab aliis etiam quicumque morem Archipresbytero, uti decebat, gererent. Rogantibus quid causae esset, respondebant se Hispanae factioni non favere. Iidem haereticis, praesertim Anglis, Anglorumve studiosis, aperte ac perquamfamiliariter utebantur; multaque cum illis struebant in religionis et catholicorum perniciem. Clemens Pontifex, plerisque rebus Apostolica benignitate dissimulatis, remisit illos in patriam, jussos rebus pridem constitutis acquiescere, nihilque novi deinceps moliri: severe praecepit ut exitiali cum haereticis commercio abstinerent, obsequerentur Archipresbytero, pacem cum fratribus sancte colerent. Illi primum omnium Roma Lutetiam profecti rationem suae legationis oratori Elisabethae reddiderunt, ac per eum pseudoepiscopo Londinensi, qui totius negotii patrocinium, jubente senatu, susceperat: et quem, in Angliam paulo post reversi adjerunt, ut renunciarent quid actum Romae ruisset, quid scriptum; quid spei, quid metus et periculi, ostenderetur. Ut vero senatum sibi magis devincirent, fabricati sunt juramenti formulam, illi persimilem quae postmodum catholicis in Anglia fuit proposita, contra Sedis Apostolicae autoritarem. Huic formulae duodecim ex ipsis nomina sua et chirographa subjecerunt. Quin etiam Anglis, Benedictinae familiae alumnis, in Anglia et Hispania, virus suum et odium in Societatem afflaverant: qui tamen a Pontifice admoniti veterem concordiam brevi nobiscum redintegrarunt.

[Note: 34. Quid iisdem responderit Paulus V.] Moritur interim Elisabetha ineunte anno MDCIII. Jacobum regem illi suffectum convenere sacerdotes inquieti, ut eum suas in partes pertraherent. Duriorem senserunt proprer gravia quaedam ipsorum crimina, quorum poenas duo, publice affecti supplicio, dedere. Romanam iterum curiam tentare sunt aggressi. Spem illis rei melius gerendae fecerat Clementis VIII. obitus. Igitur ad ejus successorem Paulum V. allegant Cecilium et Ciampneum. Causae cognitio demandata Cardinali Innocentio Bubalo, tunc gerenti Protectoris Anglorum vices, absente Cardinali Farnesio. Ab eo saepius, et a Congregatione S. Officii auditi sunt: cumque veteres de creandis Episcopis, et mutanda cleri Anglicani gubernandi ratione querelas iterarent; idem illis a Paulo V. quod a Clemente VIII. responsum est. Imperatum praeterea ne litem istam amplius moverent, aut Romam idcirco reverterentur; studerent paci, concordiam retinerent. Addidit Summus Pontifex nihil Se concessurum, nisi quod unanimi consensu catholici Anglise postularent. Hoc enim denique intellectum fuerat, nihil aliud Ecclesiae hostibus fuisse propositum, nisi ut catholicos a se invicem disjungerent: hanc omnem controversiae tam diuturnae machinam, hanc de creandis Episcopis solicitudinem ab iis non Appellantium studio, sed omnium catholicorum odio comparatam: nec

laborasse Reginam ut idoneos ovili Christi prospiceret pastores; sed ut, corruptis vel divisis pastoribus, gregem facilius laniaret. Elisabethae vestigia persecuti, qui Angliam Jacobo rege administrabant, Appellantibus persuaserunt Paulum V. non locutum e sua mente, sed e sententia Patris Personii; quem pessime oderant, quia optatissimam intulerat Romano Anglorum collegio concordiam, et alebat. Itaque Archipresbyter, ut rem pernosceret, facultatem a Summo Pontifice petiit mittendi Romam procuratoris, qui Sanctitatis Suae mentem de creandis Episcopis certo resciret. Iterum edixit Pontifex, nihil ut ea de re proponeretur, nisi de communi consensu catholicorum. Paucissimi ab Appellantibus, post omnem industriam adhibitam, reperti sunt qui cum ipsis sentirent. Imo catholicorum Anglorum spectatissimi, datis ad Pontificem litteris eundem obsecrarunt, ut Episcopis creandis abstineret, si salvam in Anglia religionem vellet. Quamobrem rejecta penitus Appellantium fuere postulata.

[Note: 35. Georgius Birkettus, in locum Georgii Blakuelli exauctorati subrogatus.] Haec illi cum haudquaquam pari, ac sperabant, exitu viderent gesta, neque spem ullam Archipresbyteri abrogandi cernerent; alia via occultiore quo tendebant perrexerunt. Suffectus erat in Blaicuelli Archipresbyteri, qui causam religionis prodiderat, locum Georgius Birkettus anno MDCVIII. vir sane probus, at paulo candidior, ac proinde istorum insidiis opportunus. Hujus nomine atque auctoritate, tanquam persona tragica, uti decreverunt; ita ut Archipresbyteri quidem retineretur nomen, potestatem vero et regimen cleri Anglicani totum ipsimet obtinerent: ac religiosos sacerdotes omni administratione submoverent. Hac mente Birketto subjiciunt speciosa consilia: palpantur homini minime malo: certas rei catholicae in Anglia gubernandae rationes suis consiliis accommodatas proponunt; easque ut a Pontifice comprobari petat, persuadent. Birkettus confirmandae pacis, quam unam loquebantur, cupidus; ac ceteros ex indole sua proba rectaque aestimans, duos deligit qui Romam contendant, Fitzherbertum et Smithaeum. Utrique impense mandat nihil ut moliantur, nisi communicatis cum P. Roberto Personio consiliis. Ac Fitzherbertus quidem non invitus, quod jubebatur, praestitit: Smithaeus omnia de Appellantium sententia gerere instituit, a quibus etiam se missum non obscure venditabat; Archipresbyteri tamen ubique nomen et mandata obtendens, eamque velut escam Romanae curiae solerter objiciens. At seniores nonnulli Cardinales hominem propius interiusque contemplati, perspexere quo tenderet: rursumque vetuit Pontifex, ne quid in posterum de ulla re alicujus momenti proponeretur aut statueretur, imo vocaretur in deliberationem, nisi de communi catholicorum Angliae sententia.

[Note: 36. Novae Appellantium turbae. Roberti Cecilii vox memorabilis.] Nec ideirco tamen Appellantes incoepto destitere. Pergit in Belgium Smithaeus, postulat a Nuncio Apostolico facultatem deliberandi cum amicis sacerdotibus de rebus ad concordiam in clero Anglicano sanciendam spectantibus. Actum in eo coetu de novo capite seu moderatore cleri constituendo; de legibus condendis ad gubernanda Seminaria; de adversariorum infringenda potestate. Smithaeus clandestini hujus coetus consilia et leges secutus optimos sacerdotes et Sedi Apostolicae addictissimos, qui juventutem Anglicam in officio et pacc continebant partim vexavit, partim curavit exigendos: adolescentes cum ipsis, et inter se collisit; Patres Societatis quibus conscientiae rectoribus Duacenum Seminarium utebatur, illi eripere variis artibus tentavit. Ejus conatibus obstitit acriter Societas, ac paci et concordiae fovendae tanto diligentius studuit, quanto acrius ad illam evertendam Appellantes conspirabant. Romana vero curia deduci se passa non est a pristina sententia rejiciendi quidquid communi Anglorum catholicorum consensu approbatum non foret. Sic elusae spes iniquissimae, discussumque periculum, quo haud scio an Anglia catholica ullum gravius adierit. Si enim res Appellantibus e voto cessisset, nunquam iis repugnare ausus esset Archipresbyter; ita illum habebant in potestate: neque potuissent ipsi haereticorum blanditiis resistere vel minis, pro ea, qua erant cum iis familiaritate conjuncti. Nec dubium erat quin magna catholicorum pars duces caecos secuta, e schismate in haereseos barathrum fuisset prolapsura. Viderat hoc Robertus Cecilius, quo immaniorem hostem religio catholica vix habuit; cum Regem moriens admonuit

ut, si consultum sibi et posteris vellet, catholicos cum catholicis, sacerdotes cum sacerdotibus, religiosos viros cum populo committeret. Res tibi cum hoste gemino est, inquiebat; cum Puritanis et catholicis. A Puritanis nihil est periculi, quia ducem externum inventuri facile non sunt: a Catholicis tandiu nihil erit metuendum, quandiu ipsis inter se non conveniet.

[Note: 37. P. Rogerius Filkockius Londini captus, et condemnatus.] Dum haec inter catholicos componuntur, quies ab haereticis fuit, sed non diuturna. Ubi enim cognitum est Romanam curiam a sententia fovendae concordis dimoveri non posse, ad ingenium crudelitatis redierunt. Illam expertus est anno MDCI. P. Rogerius Filkochius; olim Duaci, postea Vallisoleti educatus in Anglicano Societatis Seminario. Inde in patriam transmisit, sacerdotio et armis theologicis instructus. Post biennium certando vincendoque feliciter consumptum, in Socictatem adscriptus est. Vix religiosae militiae sacramentum dixerat, cum interceptus a Reginae satellitibus breve tirocinium posuit in ergastulo Portae, ut appellant, Novae. Interposito non amplius biduo, insontem capite damnarunt, nullo teste audito, nullo judicio instituto: sacerdotem suspicabantur esse: suspicio satis noxae fuit. Socium gloriosae mortis habuit Patrem Marcum Barkworthum, a S. Marco vulgo dictum, monachum Benedictinum, veteri cum ipso amicitia conjunctum: qui Filkockium vocat in quibusdam litteris virum insigniter humilem, eximia caritate, patientia et pietate praeditum; dignum cujus vita proponeretur omnibus, tanquam exemplar vivendi et norma. Ambo eidem crati vimineae impositi ad supplicium raptabantur, concinentes illud Davidicum, Hac dies quam fecit Dominus, exultemus et latemur in ea: cum triste, an potius laetum? oculis spectaculum objicitur. Vident pendentem e patibulo nobilem macronam, catholicorum paene omnium, studio et cura matrem, Annam Linam, prognatam e clarissima Heighamorum stirpe: quae a parente suo [Note: A. C. 1601. Soc. 62.] Calvinista obstinatissimo fortunis omnibus exuta, totam se pietati dediderat, ac Patrum Societatis obsequio. AEdes, ubi rem divinam facerent, custodiebat; mutabat illas identidem, ut fucum delatoribus impiis faceret; in eas catholicos perducebat. Deprehensa, cum P. Franc. Pagius sacrificium perageret, satis habuit spatii ut illi aperiret effugium, non item ut vestes sacras occultaret: quo indicio, tanquam hospita presbyterorum, in jus rapitur. Illa vero non modo non negavit, Sed ultro etiam quod quaerebatur confessa, subdidit se id unum dolere, quod reeipere plures ac fovere nequivisset. Stomachatus judex feminae fortis liberam vocem, eo duci jussit ubi sonres et facinorosi plectuntur, licet aegram et annis morbisque obsitam, vix ut pedibus insisteret. Ad ejus conspectum exiluit P. Filkockius, et restem jam collo inserebat, cum lictores in Patrem Marcum ferociter invecti, quia judices catholica libertate perstrinxerat, primum illum corripiunt. Vix illigato faucibus laqueo pependerat, dejiciunt adhuc spirantem; dissecant alvum; et raptis intestinis, pectus lato vulnere perfodiunt. Cum avellerent cor, immissis in patentem et cruentum pectoris lacerati sinum manibus, audira vox est ingemiscentis, ac divinam implorantis opem. Subjecit Filkockius apposita, quibus morientem excitaret, verba, et praeeuntem fortiter est consecutus. Majorem in Anglis praedonibus marieimis humanitatem expertisunt viginti homines Societatis Lusitani, petentes Brasiliam, praeside P. Joanne Madureria. In Anglicas naves duas inciderunt. Commisso certamine, hostiles impetus navis Belgica, qua vehebantur, diu sustinuit: demum coacta deditionem facere, victoribus se permisit. Patres in puppis reductam partem placide semoti, et injuria prohibiti, mensa etiam laute acliberaliter excepti fuere. Nonnullos ex iisdem permutavit gubernator Anglus cum suis popularibus, qui Olisippone capti tenebantur: alios in terram expositos et viatico instructos, in patriam, cum Londinum ipse peteret, dimisit. Aliquos tamen secum in Angliam deportavit: ac rogatus cur eos non perinde ac ceteros abire liberos pateretur, respondit se id quidem alias fecisse, verum a Reginae administris graviter fuisse objurgatum: quippe qui dicerent satius esse unum capi Jesuitam, quam decem aureorum millia in fiscum inferri. Idem ille anno millesimo sexcentesimo quinto maritima pugua victus et in Hispaniam perductus, testabatur non sine lacrymis, nihil sibi e

sententia successisse post illum diem, quo Patres in Angliam abduxerat. Conjectum in vincula Socii peramanter adiere: quorum ope vinculis haereseos et criminum solutus, indictum supplicium aequissimo animo pertulit, magna salutis aeternae spe. Tam insigne beneficium credi merito potest adeptus patrocinio Patris Madureriae, quem singulari humanitate prosecutus erat, morbo languentem, quo demum absumptus est undecimo post die, quam in praedonum manus inciderat, Vir fuit egregiis dotibus ornatus, quarum haud vulgare specimen ediderat in variis Societatis domibus gubernandis. Unum de illo referam unde conjectura facile de reliquis ejus virtutibus fiet. Erat magno in pretio apud plerosque proceres Lusitanos, qui eo rectore morum utebantur. Statim atque rescitum est illum in Brasiliam proficisci, regiam statuerunt auctoritatem interponere, ne abiret. Madureria, nemine monito, insalutatis amicis, in navim subito se conjecit: relicto posteris insigni documento quemadmodum vocanti Deo sit obtemperandum; neglectis, si res poscat, quibusdam legibus urbanitatis, in quas ne peccent aliqui, maxima et gravissima primarum virtutum officia corrumpunt.

[Note: 38. P. Franc. Pagius ab haeresi revocatus, et perductus in Societatem.] Nondum annus fluxerat ab interitu P. Filkockii, cum eadem P. Francisco Pagio praeclara sors obtigit. Illum perspecta Missionis Anglicanae utiliras ad Societatem ineundam induxerat. Post confecta Londini litterarum leviorum studia, totum se cognoscendis patriae legibus dediderat: quas ut usu ipso experientiaque condisceret, erudiendum se tradidit celebri jurisperito. Huic erat filia nubilis, quae adolescentis moribus et ingenio capta, illum sibi sponsum optavit. Unum votis obstabat, religio dispar. Pagius enim novam Calvini doctrinam; illa veterem Christi et Ecclesiae sequebatur. Venit in spem posse juvenem ad catholicorum adduci partes, si Patrem Gerardium Tomsonum, in carcere Londinensi liberius vinctum, audiret: persuadet uti hominem conveniat. Adit illum Pagius; audit, imbuitur piis meditationibus; et spem puellae vicit. Neque enim tantum inter catholicos, secundum ejus vota, nomen scribi suum voluit; sed, quod ipsa minime cupiebat, adeo exarsit coelestium rerum amore, ut conjugii opumque oblitus, spes caducas et bonorum infimorum cupiditatem penitus abjecerit. Frequens cum Gerardio esse; illi in omnibus auscultare; adjuvare cultores animarum, eorumque piis laboribus et gloriae invidere. Interim ex illa liberiore custodia P. Gerardius Tomsonus in Londinensem turrim et arctiora vincula traducitur. Orbatus hominis amicissimi consuetudine Pagius maerorem suum illius saltem aspectu solabatur, inambulans quotidie ad eam Tamesis ripam, in quam e Gerardii carcere prospectus patebat. Ibi spatiabatur tandiu, dum Pater ipsum consalutans, nutu aut manu bene precaretur. Observatum id ab exploratoribus, quorum plena omnia. Invadunt nec opinantem; percontantur quid agat hic rerum totos dies, tam prope a turri, tandiu, tam solus. Enimvero deambulare se ad auram frigidiorem captandam respondet. Non contenti responso pertrahunt ad rerum capitalium praetorem; versant in omnem partem variis interrogationibus; componunt cum ipso P. Gerardio: cumque nihil exsculperent, multa pecuniaria imposita dimittunt. Pagius, degustato laborum Apostolicorum hoc veluti experimento, sanctam illo cibo famem explere statuit, quo Christus ipse pascebatur, cum se animarum salute ac lucro ali et refici diceret. Ergo Belgium, ubi centum quadraginta juvenes Angli excolebantur in Audomarensi Seminario, petit ad sacrarum litterarum comparanda praesidia: sacerdotio initiatur, et patriam revisit. Continuo sacramenta catholicis ministrantem propemodum oppressit militum armata cohors. In aedes Annae Linae nobilis matronae, cum numerosa catholicorum manu concesserat, divinam rem facturus. Jam sacerdotali ornatus cultu ad aram constiterat, cum armata legio fores emovet. Clamor, tumultus trepida concursatio, Vix spatium illi fuit exuendi sacras vestes, et in turbam se recipiendi prope cubiculi ostium; quo forte, dum trepidatur, recluso subduxit se, ac notas in latebras conjecit. Satellites laeti arâ deprehensa, et certo sacerdotis indicio, triumphabant; cum opportune procurrens nescio quis, omnino rem ita se habere confitetur, convenisse catholicos ad sacrificium, paratas vestes, expectari sacerdotem qui jam esset adfuturus. Credito utcumque dolo dum pars militum

excurrit in viciniam, pars domum scrutatur, infecta re discessum est. Abducta nihilominus et damnata capitis, quod recipere sacerdotes et occultare se fateretur, Anna Pagii felix hospita caritatis et constantiae praemium fortiter cadendo, ut proxime narravimus, tulit.

[Note: 39. Quomodo captus, et capitis damnatus.] Pagius, hoc periculo similibusque nonnullis haud improspere declinatis, ut ad ea lacessenda novo esset auctoramento paratior ac fortior, ad Socictatem se aggregavit. In Belgium propediem cogitabat, ubi tirocinium poneret, cum debitam veteranis lauream tironi strenuo Deus repraesentavit. Recipiebat se domum aliquando sub noctem, solitis laboribus defessus: respicit instare sibi a tergo mulierem, olim catholicam, sed ejurata Fide, quaestum prodendis sacerdotibus facere tunc assuetam. Maturat gradum: sequitur improba, vestigiis inhaerens, et nomine inclamans, usque dum Pagius in obvias irrumpens aedes, ostio intus obserato, sequentem elusit. Patremfamilias orat, ut emittere se per postîcum ne gravetur. Jam exoraverat, jam postîcum tenebat; cum herus, audito clamore, quem edebat in vico venefica fores utrâque manu pulsans, et latêre intus sacerdotem vociferans, admonetur a famulo quid rei sit; ac poenam timens retractum subito Pagium producit: quem lictor comprehensum sistit Poppamo, Poppamus in custodiam dat. Crimen capto intenditur, quod natus in Anglia, et Romano ritu sacerdos creatus, revenerit in patriam spretis, quae id vetabant, legibus. Negavit Pagius teneri se illa lege, utpote extra fines Angliae in Belgio natum. Legitima erat ac vera defensio: sed qui hanc audiret, non erat. Nemo tunc scilicet sacerdos Romanus innocens, nemo cruce non dignus. Hanc irrogati supplicii causam illustrissimam incredibili gaudio Pagius accepit: eoque perductus, ubi spectante populo necaretur, se sacerdotem clara professus voce, addidit nuper [Note: A. C. 1602. Soc. 63.] ascriptum in Societatem Jesu, cujus novae militiae sacramentum libens moriendo sanciret. Statimque dejectus e scalis, suspensus, dissectusque est, anno MDCII. tertio Kal. Maias. Aiunt illum, priusquam infame plaustrum quo sontes devehi solent, conscenderet, divinis, quibus in carcere circumssuebat, gaudiis deliciisque destitutum, repentino metu ac tristitia obriguisse. Quod cum Henrico Floydo egregio sacerdori, qui tenebatur eodem ergastulo, aperuisset, ejus cohortatione ac precibus confirmatus est, ut acerbissimam carnis cum spiritu, Christi exemplo, sustineret luctationem; donec pristina lux oborta noctem hanc depelleret. Ita suos saepe milites imperator coelestis exercet, tum ut coronam augeat, tum ut intelligatur cujus copiis auspiciisque vincant.

[Note: 40. Mors Elisabethae.] Respirare visa est Anglia catholica post Elisabethae mortem. Haec in Aprilenvanni MDCIII. incidit. Solium Angliae tenuerat annos tres et quadragiuta; diutius quam expediret religioni, cujus in perniciem statim ab inito regno conjuraverat; antca ejus quidem hostis, at occulta; tunc vero palam inimicitias professa et odium capitale, quod nunquam deposuit. Cum enim nata esset ex Anna Bolena, quam Henricus VIII. Angliae Rex contra jus fasque in tori consortium adsciverat, superstite legitima conjuge; cerneretque incestas nuptias a [Note: A. C. 1603. Soc. 64.] Romano Pontifice condemnatas, ejus auctoritatem et obsequium abdicavit. Quare anno MDLIX. solenni senatus Anglici decreto spuria mulier, et solio per leges patrias vel eo nomine prohibita, sibi jus summum et potestatem in res et causas Ecclesiasticas arrogavit, seque caput Ecclesiae Anglicanae dici jussit: quamvis initio, quia femineum Ecclesia caput multis adhuc displicebat, se gubernatricem duntaxat Ecclesiae nominaret. Inde sacrosanctum Missae sacrisicium, et quas libuit caerimonias abrogavit; Episcopos catholicos gradu motos conjecit in vincula; bona Ecclesiastica fisco addixit; multa pietatis antiquae vestigia, quibus Henrici VIII. furor pepercerat, petulantissime protrivit; Summorum Pontificum monita, minas, anathemata sprevit; religionis monstrum e Luthero, Calvino, Zuinglio, magis tamen e Calvino, concretum fabricata est. A sanctorum sacris cineribus, quos ludibrio habuit, vexandis, ad vivorum corpora fortunasque lacerandas progrediens, divitibus catholicis nummos, libertatem integris, magistros veritatis plebi, honores nobilitati, vitam innumeris, eripuit. Scotos intestinis collisit discordiis, et adversus Mariam Stuartam, ipsorum reginam, cujus in Angliae regnum

jura non erant obscura, incitare non destitit. Ipsam autem Mariam ad se confugientem, habuit in durissima custodia per annos undeviginti; ac demum ferro carnificis, ut regnare tutius posset, subjecit. Ut vero pacem retineret domi, alebat bella inter vicinos Principes, quorum alios nuptiarum dotalisque regni spe, alios armorum metu deludebat; sua commoda ex illorum credulitate incommomodisque comparans; quam ob solertiam, nec paucas ingenii et eruditionis dotes mirantur illam et praedicant infelices quaedam et curva in terras anima: cum vera imperii gubernandi ratio, a probitate vera et religione non possit esse disjuncta. Senectutem suspicionibus inquietam aegre traxit, iis diffidens et invisa, quos habuerat aliquando carissimos. Ex eo numero cum Essexiae Comitem capite damnahec, tantum inde maerorem hausit, ut Martio exeunte inciderit in morbum, cui levando secessit in regiam villam. Ibi se destitutam desertamque subito sensit ab iis, a quibus antea colebatur; more Prineipum senescentium, quos aula sua deserit; orientem, uti dicitur, solem respicere solita, despicere occidentem. Tum enimvero dolori se ac fastidio dedere; erumpere in miseros ejulatus; medentium aspectum et curationem fugere; lucem ipsam aversari. De successore interrogata, Jacobum Scotiae regem, Mariae, quam interfecerat, filium nominavit; duabusque ante mediam noctem horis, nullo dato pietatis aut poenitentiae signo, regno et vita cessit.

[Note: 41. P. Guillelmus V Vestonus, et Rudolphus Emersonus exilio donati.] Post ejus obitum Angliae proceres, ut praeteritae notas crudelitatis abolerent, neve Jacobi regis, qui primus omnium Angliam, Scotiam, et Hiberniam unius diadematis vinculo conjungebat, fausta primordia tot innocentium luctu funestarent, recludi carceres, frangi vincula, equuleos et patibula removeri jussere. Prodierunt ex omnibus Angliae provinciis (quis enim locus carcere, quis carcer catholicis vacabat?) Christi milites fortissimi, gloriosa militiae suae monumenta in attritis corporibus praeferentes, paedore obsiti, debilitati cruciatibus, inedia, macieque deformes; at hoc solatio laeti, cum in exilium proficisecrentur, quod patriam carissimam tot obrutam calamitatibus, et rursum in haeresim ac pristina revolvendam mala, non viderent. In iis qui Audomaropolim appulerunt, quinque Societatis homines numerabantur: duo insignes prae ceteris, P. Guillelmus Westonus, et Rudolphus Emersonus: qui per viginti fere annos in luridis et tenebricosis sepulti ergastulis, ad novam lucem, verius dixerim ad vitam e diuturna morte revocati, et a Sociis gratulantibus accepti sunt. P. Guillelmus, seu Edmundus Westonus, in carcere Wisbicensi per annos decem jacuerat, cum ob novas suspiciones deportatus Londinum fuit: ubi annis admodum quatuor in antro tam pestilenti habitare coactus est, ut affirmaret, quidquid antea dolorum et morborum toleraverat, non fuisse cum diurno hujus ergastuli cruciatu comparandum. Tot malis undique obsessa viri fortis constantia perstabat invicta, et ipso eminebat in vultu: eamque carceris custos, licet ferus et immitis, admirari et praedicare non cessabat. Quamobrem, cum primum est emissus e custodia, illum adhibuit domi suae convivam, et omni honoris significatione discedentem prosecutus est. Par erga eundem aliorum haereticorum, ob virtutis famam, exstitit veneratio: catholicorum etiam major, qui effusi certatim in littus, utque bene ipsis precaretur orantes, vix abeundi copiam fecere. Caletum a regiis custodibus deductus, inde Fanum S. Audomari, postea Vallisoletum tenuit: qua in urbe Seminarii Anglicani curam gerens, vitam produxit usque ad annum MDEXV.

Rudolphus Emersonus unus e tribus, qui omnium primi ad Anglicanae missionis expeditionem delecti sunt, P. Edmundo Campiano datus comes, eo gloriosa defuncto nece, PP. Crittonium et Holtum in seotiam est secutus. Galliam postea repetiit: unde cum P. Westono ad Anglicos labores ac pericula revertens, in ipso aditu deprehensus est, librorum piorum indicio, quos catholicorum in usum bene multos ferebat. Mutatis identidem carceribus, vitam in squalore ac tenebris per annos viginti laetusexegit. Ita illum P. Gerardius deseribit; Rudolphus Emersonus, inquit in quadam epistola, staturâ pusillus fuit, animo excelsus; malorum tolerantissimus; valde pius, et germanus Societatis alumnus. Ab algore carcerum et cetero vitae laboriosissimae cruciatu paralysim contraxerat; novisque

constrictus molestissimi morbi vinculis, et dimidia sui parte diu mortuus, totam retinuit semper ingentis animi, angusto in corpore ac fracto, vim et libertatem, quam ipsi plenissimam fortunata mors attulit Audomaropoli, paulo postquam in hanc urbem generosus exul advenisset.

[Note: §. III. TERTIA VEXATAE IN ANGLIA SOCIETATIS CAUSA.] Magnam spem catholicis Anglis faciebat Jacobi Scotiae regis optatus ad solium Anglicanum accessus; tum ob Mariae Stuartae, ejus matris, a qua sancte fuerat educatus, pietatem; tum quia palam se catholicorum defensorem fore professus erat. Incautam adolescentis Principis mentem abalienare coepetat a Romana Fide ac ritibus Elisabetha; cujus inter ceteras regnandi artes ea peculiaris fuit, ut Scotiam addictam sibi ac pacatam teneret. Hanc triplici vinculo quasi adstrictam, dum viveret, habuit: haeresi primum inducta et corroborata: deinde incusfo Anglicae potentiae metu: tum largitionibus et auro, quo proceres ipsumque Regem Scotiae demulcebat. Accessit alia, quae Regem a catholicis abduxit, causa; nempe regni Anglicani aliquando possidendi spes et cupiditas: qua usque eo incensus ferebatur, ut in solium scandere, calcata religione catholica, non dubitaturus esset; illiusque cultores eatenus amaret, ut illos ad regnandum haberet adjutores; Principum nonnullorum more, qui rerum dominam Religionem servire suis commodis ac sceleribus saepe cogunt. At vero cum se compotem voti, haeresimque dominantem in Anglia jam sua vidit; ratus eam sibi ad retinendum regnum necessariam, totum se illi dedidit. Intervânit hortator haud levis, Robertus Cecilius: qui aulicis artibus gratiam Elisabethae aucupatus, ad summam auctoritatem obrepserat, eamque astu non dissimili retinuit sub Jacobo. Vafrum hominis ingenium; odium catholici nominis inexpiabile; odio potentia par. Itaque serendis in loco sermonibus ambiguis, suspicionibus incutiendis ac terroribus, adeo invisos Regi catholicos reddidit, ut eos radicitus exterminare decreverit, tanquam veritatis hostes et suos. Novos currenti stimulos addidit [Note: 42. Jacobus Angliae Rex. Angli Puritani. Vexatio Catholicorum.] magistratuum avaritia multorum et improbitas. Illis hortantibus publico edicto prohibuit alterius cujuslibet, praeterquam Parlamentariae, ut vocant, religionis usum. Perlatum hoc edictum exeunte septembri anni MDCV. Proscripti fuere sacerdotes, quod abducerent homines a Fide, quam rex profitebatur. Tum dicebantur civilem gubernationem perturbare. Nempe catholici suarum litium arbitria nonnunquam ad sacerdotes deferebant. Quaestum hunc perire sibi doluerunt jurisperiti et forenses operae; quae, ut medici funeribus ac morbis, ita civium dissidiis et litibus aluntur. Nec nihil momenti ad inflammandam in pietatis cultores Regis iraeundiam attulit impius scriptoris Puritani liber. Puritanos Angli vocant Calvinistarum quoddam genus, puriorem et severiorem Calvini doctrinam profitentium. Illi non solum catholicos angue pejus et cane, uti dicitur, fugiunt; sed receptam quoque in Anglia disciplinae Ecclesiasticae imaginem, auctoritatem Episcoporum et regimen, liturgiam, et alia quae Romanos olere purant ritus, detestantur. Viguerunt maxime in Scotia; unde in Angliam progressi gravissimas seditiones conciverunt. Ex hoc igitur grege scriptor impurus edito libro conabatur ostendere catholicos, eo solo nomine quod essent catholici, censendos proditores ac reos majestatis. Hoc virulento scripto imbutus Princeps priseas leges contra illos ab Elisabetha latas recentibus durioribusque cumulavit: eosdem tributis oppressit, vexandos et spoliandos impune delatoribus objecit: demum [Note: A. C. 1606. Soc. 67.] frequenti senatu in Romanam invectus Ecclesiam et Fidem, ei nullum deinceps in Anglia, se vivo locum fore denunciavit. Neque aliter ac denunciaverat, fecit: tamque miserabilis evasit repente catholicorum conditio, ut Elisabetha desideraretur. Sed erumpit saepe in furorem victa malis patientia: nec populorum rectoribus quidquam aeque videndum est, atque ut imperium exerecant leniter; seque dominos quidem suorum, at simul patres esse meminerint. Documento est Regii Vatis nepos, juvenili deceptus consilio: ac simile quidpiam Angliae regi fortasse contigisset, nisi Providentia Numinis, regnorum ac regum arbitra, fabricatam in ejus exitium conjurationem disjecisset.

Robertus Catesbyus, juvenis genere, opibus, ingenio ac vetustae studio religionis praestans, miseram catholicorum vicem tanto dolebat impensius, quanto

in dies magis illam ingravescere cernebat. Idem cum eo dolehant ejus amici, maxime Thomas Winterus, Thomas Perceyus, et Joannes Wirightus. Saepe aggiessi Regem odio Romana: Ecclesiae flagrantem mitigare; conati etiam efficere, ut in scribendis conditionibus pacis Angliam inter et Hispaniam compositae, aliqua ratio catholicorum haberetur: ubi proficere se nihil vident, ad immane facinus et catholicis indignum mentem appulerunt. Indicta fuerant anno MDCV. ordinum regni comitia (Parlamentum Angli vocant) in V. Non. Octob. Londinum undique confluebant proceres, et quidquid in Anglia inimicum praecipue catholicis atque infestum erat. Igitur subter ingentem aulam, in quam senatus congregari solet, acto clam cuniculo, magnam vim nitrati pulveris congerunt; et igne subjecto domum, Regem, omnem consessum perdere constituunt. Arcessunt e Belgio cuniculi militaris componendi peritissimum artificem, Guidonem Faukessium; funesti operis laborem et partes inter se describunt, idque in primis cavent, ne qua feralis incoepti suspicio permanare ad Patres possit, quorum scilicet mentes ab ejusmodi consiliis prorsus abhorrere intelligebant. Fallere tamen omnino Garnetum non potuerunt. Exstant magnorum facinorum in ipso vultu indicia, et latentis animi proditores oculi sunt. Ex abruptis Catesbyi sermonibus, ex ore turbido ac trepidatione illius sociorum, truci denique silentio, sensit aliquid ab iis publicam in perniciem moveri. Neque vero ipsum latebat communis catholicorum in tot malis dolor, vix oneri jam ferendo par.

[Note: 44. P. Henricus Garnetus illam subodoratur, et impedire modis omnibus tentat.] Cum tamen nihil certi deprehenderet, omnesque ad investigandum quod quaerebat, aditus videret obstructos; huc animum et cohortationes contulit, ut cunctos ad patientiam et obsequium universe accenderet; ut fortunam et calamita. tem, quaecumque esset, vincere fortiter sustinendo, quam ferociter et inconlulte repugnando excutere mallent. Istas cohortationes permoleste Catesbyus tulit; vel quod notari se crederet; vel quod timeret vehementer, ne qua parte facinus audax perluceret; neve conjuratos retardaret metus quispiam ac dubitatio. Quin etiam Patres Societatis tanquam rationibus catholicorum adversarentur, ac nullo tantarum calamitatum sensu moverentur, accusavit. Hoc ubi Garnetus animadvertit, porentiorem adhibere machinam statuit frenandae adolescentum impotentiae; Romani scilicet Pontificis auctoritatem, qua nulla in terris sanctior. Itaque litteras Romam arcanis conscriptas notis mittit; quibus significabat catholicos fere omnes in delperationem actos: jam illos de Societatis hominibus conqueri, per quos stare dicerent quominus jugum durissimae servitutis a proborum cervicibus dejiceretur: vereri se ne in terrum aliquod facinus compressa diu odia prorumperent. Reseripsit Garneto Claudius Aquaviva, omnibus viribus enitendum esse, ut violenta consilia catholici deponerent, ipsis ac religioni funesta, et Societati etiam nostrae, quae illorum auctor aut particeps diceretur. Ita sentire Sumroum Pontificem, ita velle. In eandem fententiam scripsit Pontificis nomine Personius. Has Catesbyo litteras Garnetus ostendit: orat, obtestaturque ut, si quid per vim ac tumultum moliantur, absistant incoepto: sic jubere Pontificem Maximum, quem vices Christi gerentem in terris audiri a catholicis omnibus aequum sit. Catesbyus multa dissimulanter causatus, respondet cerrum sibi esse Pontificis mentem exquirere diligentius, ac porro quodcumque jusserit exequi. Accidit opportune ut in Belgium ad Alberti Archiducis castra profectionem adornaret Edmundus Baynhamus, Anglicarum rerum scientissimus, idemque religionis studiosissimus. Hunc idoneum putavit Garnetus, qui ad Nuncium Apostoli cum in Belgio degentem, imo etiam ad Pontificem Romain usque, si esset opus, excurreret. Non modo probare visus est Garneti mentem Catesbyus, verum etiam quo longius eum ab omni suspicione veri, quod animo tegebat, consilii abdu ceret, ad eadem Archiducis castra velle se proficisci assirmat: equos, milires, arma parat (quibus nimirum ad facinus destinatum, cum res matura esset, uteretur) tanquam profecturus brevi, ut omnes rebantur, utque ipse passim vulgabat, in Belgium ad opem Alberto contra foederaros Batavos ferendam; sancita nuper Anglos inter et Hispanos pace. Urebat nihilominus adolescentem hic scrupulus, et interdum animo anxie recursabat; futuros in eodem loco et comitiorum

coetu, cum hostibus Fidei, plurimos catholicos sibi ac religion amicissimos: nec pauciores spectandi duntaxat studio adductos. AEquitati parum videbatur esse consentaneum, tot innocentes, tot amicos, eodem cum inimicis et sontibus exitio involvere. Hunc scrupulum ut sibi demeret, Garnetum adit; ac sermone de Belgicis rebus injecto, Quid faciendum censes, inquit, si Batavi petduelles in aciem secum educant milites catholicos? an illos cum Batavis pariter, si res aliter geri et victoria parari nequeat, occidi posse? Cum Garnetus, quo per tinerent ista non videns, candide quod res postulabat, quodque alii Catesbyo sacerdotes omnes ad unum asserebant, respondisset; transtulit responsionem Catesbyus ad id quod animo volvebat seque in proposito magis obfirmavit: parum sane consideratus (et alioqui caecus est omnis ingens, in sua praesertim causa, dolor) qui non videret longe aliud esse perduellium exercitum concidere justo, et indicto publica auctoritate bello; aliud, vim et arma in Regem legitimum ejusque regnum, privata potestate consilioque vertere.

[Note: 45. Conjuratio aperitur P. Garneto, sed interposito sacrae Confessionis arcano.] Opprimere increpantis conseientiae vocem difficile est, nisi quis efflictim ac perdite sceleratus sensum omnem probitatis abjecerit. Catesbyus secum reputans magnitudinem designati facinoris; Pontificis jussa; periculi, si res male caderet, graviratem, discruciabatur animo, quod Garnetum rem tantam celavisset, cujus arbitrio hactenus omnia sua permittere ac moderari esset solitus. Subibat ea cogitatio, non esse metuendum ne sacerdos arcani violaret fidem, si aperiretur conjuratio in sacro tribunali confessionis; aut ne veritatem dissimularet, si quid ipsi pugnare cum aequitate videretur. Latêre aliquid in ejusmodi consilio posse, quod adversaretur Divinae legi, quodque aciem hominum vulgari praeditorum eruditione ac virtute fugeret, Id si esset ita, incoepto desistendum; si secus, majori cum fiducia prosequendum. Hoc jactatus aestu existimavit consultius fore ac tutius, Garnetum non proxime ac per se alioqui, sed veluti procul ac per interpretem. Igitur Grienwello, uni e nostris sacerdotibus, dum apud eum peccata deponeret, meditatum facinus, inrerposita sacramenti religione, confitetur; diuque illi gravissimis rationibus dissuadenti reluctatus, ad extremum facit potestatem negotii cum Garneto communicandi; ea tamen conditione, inquit, ut neuter vestrûm aperire, quod modo tecum loquor, possit ante quam id aliunde sit vobis compertum; ac tandiu arcani sacra lege uterque teneatur, donec tota res patefacta fuerit. Garnetus supra quam credi potest expavit. Eo jubente Grienwellus redit ad Catesbyum, nihilque intentatum relinquit, quo flecti frangique obstinatum juvenem posse crederet. Id unum visus est obtinere, ut quiesceret donec e Belgio Baynhamus reverteretur. Instabant nihilominus operi diu noctuque conjurati. Murum immanem, quo nitebatur aula comitiorum, perfodiunt: coemunt vicinas aedes, et rebus omnibus instruunt; ita ut sub finem Aprilis anni MDCV. parata ferali machina, nihil nisi diem comitiorum opperirentur. Ea varias ob causas usque in sequentem annum fuere dilata, Socios ipsi novem alios adsciscunt, accinctique ad diem dictam omnes excubant. Interim delecti tota ex Anglia proceres Londiruim confluebant, devotae flammis victimae, Aliter Numini visum. Treshamus, e conjuratis unus Baroni Montaquilae familiari suo miserat epistolam, qua breviter amicum admonebat, ne accederet ad comitium, si capiti consultum suo vellet, Ille, ut erant plena delatorum et insidiarum tempora, ne quid periculi ab hac epistola sibi crearetur metuens, eam e vestigio defert ad Robertum Cecilium; Cecilius ad Regem: qui non aspernandum indicium ratus, et ingenio per se acer, atque ipso metu factus acrior, dum singulos epistolae apices expendit, suspicacus est id quod erat, sibi ac suis pestem cuniculo parari. Jubet actutum lustrari, clam tamen et dissimulato consilio, vicinas aulae quo senatus conveniebat, aedes et subjectas parietibus cellas. Magna vis lignorum congesta reperitur in Thomae Perceyi domo, unius e conjuratis, Fecit incendii parati suspicionem strues tanta lignorum. Ad ea evolvenda submissi certi homines ante lucem, ipso die ad primum senatus consessum destinato (Nonae Novembres erant) deprehendunt Guidonem Faukesium abditum in angulo, cum ardente lucernula, cum funiculis stupeis sulphure intinctis, et horologio ex arena: praeterea ocreatum,

ut, igne supposito, in paratum equum insiliret. Involant improviso, comprehendunt, vinciuntque. Remotis lignis apparuere doliola septem et triginta [Note: 46. Detecti conjurati partim fugiunt, partim comprehenduntur.] nitrato reserta pulvere. Productus ad regii consilii proceres Faukesius, ubi vidit negandi non esse locum, se famulum Perceyi ultro confitetur: nec modo non inficiatur factum, verum etiam defendit; in eoque mali nihil esse affirmat, nisi quod infectum sit. De conjuratis interrogatus in saevissima, qua tortus fuit, quaestione, omnino siluit. Neque ab eo quidquam unquam expressum de illis ante fuit, quam ipsi se aperuerunt. Quippe Londino mature digressi, palam ad arma conclamantes, collecta manu constiterunt ad centesimum ab urbe lapidem, in Hunfredi Littletoni catholici nobilis aedibus: ut ibi se contra regios, qui instabant, satellites tutarentur. Inde prorumpentes in armatam, et circumfufam aedibus cohortem Catesbyus et alii tres conjurationis principes concisi militum gladiis ceciderunt: reliqui palantes temere, aut vulnerati, Londinum redueuntur, ubi lata in eos sententia capitis est. Sententiae, ut fit, praeponebatur rei gestae narratio. Rogati an veram agnoscerent, negarunt; propterea quod multa essent immista de Societatis Patribus, veluti consciis auctoribusve conjurationis, quae scirent esse falsissima. Id a regiis administris de industria factum. Sperabant fore ut conjurati, confirmando quae suam ad causam proprie pertinebant, quaeque jam fuerant confessi, praeterirent imprudentes illa, quae subtiliter intexta de Patribus erant; qui deinde pro legitime convictis ubique gentium haberentur. Spes illos sua fefellit. Neque tamen destiterunt Garnetum aliosque palam traducere, tanquam participes, imo architectos conjurationis. Aiebant credibile non videri catholicos facinus tantum esse aggressos iis non consultis, aut invitis. Proferebant verba quaedam Thomae Batesii, in quibus satis argumenti putabant esse ad eosdem in hujus criminis [Note: 47. Jesuitae falso de coujuratione accusati.] conscientiam et partem vocandos. Erat Batesius Catesbyi servus, in consilii societatem ab hero adscitus, proprer indolem impigram, et perspectam domino fidem. Ille renunciaverat Patres Garnetum, Grienwellum et Gerardium, solitos esse tribus conjuratorum ducibus aures, cum peccata sacramento expiarent, dare, Addiderat, non ita pridem vidisse se Garnetum cum Catesbyo colloquentem, alteriusque ad alterum epistolas tulisse; in quibus tamen quid esset scriptum nesciret. Item Garnetum esse Wintero uni e conjuratis, addictissimum. Quae ut vera essent omnia, nihil inde colligi tamen poterat, quo quisquam e Patribus conjurationis vel auctor vel conscius probaretur. Ausus quinetiam Faukesius exprobare in os judicibus malam fidem, qui Societatis homines eo implicarent facinore, cujus nos, inquiebat, inventores soli ac ministri exstitimus: prodeat si quis illos accusat, ac testimonium dicat. Obmutuisse judicum calliditatem liberis perstrictam vocibus constat: et unum e regiis causidicis, ne nihil diceretur, respondisse hunc esse fori usum ut in exponendis causis appellarentur nominatim omnes, in quos aliqua suspicio conveniret. Subjunxit plura Cookius fisci advocatus, e medio conviciorum acervo sumpta; quae nihil ad rem pertinebant. Accessit aliud Patrum innocentiae luculentum testimonium. Thomas enim Batesius, cujus modo meminimus, cum se delusum vidit, ademptamque necis vitandae [Note: Recitat integram Morus Lib. XII. n 22. et Eudaem. cap. I.] spem qua lactatus erat, misit moriturus ad amicum sacerdotem epistolam sua conscriptam manu, cujus et autographum passim legebatur, etexempla deinde sexcenta per totam dissipata sunt Angliam. Hac in epistola veniam petebat a Deo supplex, quod in P. Grienwellum, five Osuvaldum Tesmundum (nam hoc nomine inter Anglos notus erat) dixisset nonnihil, unde cognita fuisse Patri conjuratio videretur: inductum ad id se fuisse promissis eorum qui prarerant quaestioni.

[Note: 48. PP. Garnetus Gerardius, et Grienvvellus proscribuntur.] Patrem Gerardium Everardus Digbyus nominatim purgavit. Hunc tamen Robertus Cecilius perditum misere cupiens, tanquam unum e prarcipuis auctoribus conjurationis, conquiri tanto furore jussit, ut coactus fuerit silvarum invios recessus captare, in quibus diu latuit, a feris quam ab hominibus tutior; et in antrum quoddam se abdere, ubi fame et frigore propemodum enectus est. Hinc nihilominus innocentiam suam tot appetitam telis defendit, scriptis litteris tribus ad primarios regni administros Ludovicum Stuartum, Henricum Houvardum, et eundem Robertum Cecilium. Houvardus epistolam ad se missam ostendit Regi:

qui cum eam attente perlegisset, professus est, alio argumento nequaquam opus esse ad probandam P. Gerardii innocentiam. AEstuabat Cecilius, cui Patres Societatis certum erat perdere. Sperabat etiam ab iisdem, si comprehensi forent rescire se posse quorumdam nomina conjuratorum, quos de sua prae ceteris nece conspirasse suspicabatur. Itaque Regem urgere non cessavit, Anglicanae religionis famam, Principis dignitatem et caput periclitari clamitans, nisi reos conjurationis atque auctores esse denunciaret PP. Gerardium, Garnetum et Grienwellum. Edictum ergo conscribitur. In eo singulorum pingebatur statuta, vultus capillorum color, ac totjus oris conformatio: addebatur merces ampla, si quis illos comprehenderet: poena, si quis exciperet occultaretve: mandatum, ut omnes omnem ad comprehendendos operam et conatum afferrent. Tot inter oculos, ad sacerdotum trium perniciem ubique apertos; inter tot imminentium proditorum manus, evasit impune P. Gerardius in portum, unde Belgii et Hispaniae legati solvebant; cumque illis Flandriam incolumis tenuit. Grienwellus, quod erat audacissimum, id tutissimum ratus, mutato quantum potuit ore cultuque, via regia Londinum ingressius est. Ibi promiscua multitudine permistus propositum contra se edictum otiose legebat cum observatum inspectumque diligentius nebulo circumforaneus agnovit; et injecta manu, Nosco te, inquit: sequere hinc recta in carcerem; ita Rex jubet. Pater, sedato vultu, alium atque esset existimari se dictitans, altercansque leniter, sequitur; quoad ventum est in vicum infrequentem ac paene desertum. Illic enimvero cum ductore suo strenue colluctatus, ab eo se expedivit, ac nota per diverticula suffugiens, Londino statim, pauloque post Anglia tota, excessit.

[Note: 49. PP. Henricus Garnetus, et Eduardus Oldcornus capiuntur.] Unus, qui omnium instar erat, Garnetus nefaria proditione nobilis catholici, decidit in paratos diu laqueos, et impiorum gaudia cumulavit. Nempe sic habebant persuasum, hunc solum plus valere ad catholicam rem consilio, verbis et exemplis sustentandam, quam valerent ipsi ad eam edictis cruciatibusque labefactandam. Nullus torquebatur ab annis decem et octo catholicus, nullus rapiebatur in jus, quin primum illud ab eo quaereretur, nossetne Garnetum, ubi Garnetus esset, ecquid de Garneto resciret; quis ei amicus, quis hospes, quae latebra. Saepe accidit ut, dum effugeret per posticum, milites immissi domum adversa subirent porta. Saepe, dum nostros unum in locum magno numero collectos haberet deliberandi vel precandi causa, subitus adfuit ab urbe nuncius, qui exploratores instare admoneret. Garnetus receptui statim canens, tanquam providus imperator, singulis certas catholicorum domos, quo se reciperent, assignabat, ipse omnium postremus consulebat sibi. Per annos fere octo tranquillus ac tutus in Londini luce oculisque civium versatus est. Villicum Angli nobilis et actotem tota credebat vicinia; tam graphice in hanc speciem se assimulaverat! Nihilominus personam tot annos bellissime gestam deponere, notamque domum deserere coactus est exploratoris, a quo se curiosius vidit observatum, metu. Extrusum statione diuturna, et incertum quo se verteret, Pater Eduardus Oldcornus in aedes Abingtonorum, ubi jamdudum ipse considebat, invitavit. Castellum erat amplum, ad tertium ab urbe Vigornia lapidem: Henlipum vocabant. Variae, ut in ingenti domo, partes, sed pervio usu ita inter se nexae, ut labyrinthum diceres: quem satellites ingressi saepe ad sacerdotes investigandos, inextricabili conclavium errore defatigati abscesserant. Hoc in castello, ut in arce firmissima, jam ab annis sexdecim religionem tutabatur P. Eduardus Oldcornus, quem Hallum vulgo appellabant: quo nomine, tanquam affinis et propinquus Abingtoni, non solum catholicis, sed ipsis quoque haereticis notus et carus, propter mores suavissimos, erat. Huc e tota provincia confluebat pietatis ergo oatholica nobilitas; et Oldcorno sacramenta ministranti, concionanti, sacrificanti operam dabat. Illic saepe cum ceteris adfuerat Hunfredus Littletonus ille, qui conjuratos egressos urbe statim post detectam conjurationem, uti praediximus, acceperat in suas aedes. Eam ob rem conjectus in vincula, et morte multandus, existimavit infelix veniae locum fore, si Patrum latebras indicaret. Abingtoni domum nominat: ibi cum Oldcorno Garnetum docet habitare. Tam optato

indicio incredibilem in modum exultans, advolat cum ducentis equitibus Henricus Bromleyus, Puritanorum longe impurissimus, huic negotio praepositus a senatu, et Abingtoni praediis suo fundo vicinis jampridem inhians. Castri muros parte militum cingit: partem secum ducit ad valvas: quae dum tardius de industria reserantur, postes januae disjicit, ac per muri labem irrumpens, claves domus accipit; et ubique, ut in capta urbe, praesidia disponit. Diebus octo scrutatus omnia, cum caecos latibulorum aditus arte nulla deprehenderet, decrevit ad extremum pro scalis, cubiculis, angulis excubare tandiu, dum fames ubicumque indusos aut conficeret, aut cogeret erumpere. Nec abfuit consilio successus. Duo famuli enecti propemodum fame, ac Patribus quos inedia brevi perituros videbant, consulere cupientes, emergunt e latibulo in quod se cum illis trepide conjecerant. Statim comprehensi, alter se Oldcornum, alter Garnetum esse mentiuntur: nimirum arbitrati se confestim abducendos, et Patres periculo liberandos. Sed admoto lumine propius attentiusque inspecti, vocatis qui utrumque sacerdotem norant, detecta fraus est, ac redintegrata quaerendi cura. Aliquot praeterea dies consumpti evertendis parietibus, frangendis tabulatis, deturbandis laquearibus, quorum in uno egregie picto reperta demum, quae tot labores bene [Note: 50. P. Eduardus Oldcornus capite damnatur.] pensabat, praeda. Rem feliciter gestam fausti plausus consecuti. Advenit nova Londino satellitum cohors: quibus in mediis Garnetus et Oldcornus, velut in triumpho, deportati sunt. Quamquam hic verius patientiae, modestiae, et caritatis triumphus fuit: quarum virtutum odore suavissimo delibuti sensim Bromleyus ac nobiles plurimi, qui se Bromleyo comites addiderant honoris aut praesidii causa, Garnetum praesertim, ejusque doctrinam, pietatem, moderationem mire praedicabant: ac triduo post, cum e carcere productus primum est, eundem inusitata quadam honoris significatione sunt prosecuti. Ejus vero primoribus responsis ita, deliniti fuere judices, ut eorum unus dicere palam non dubitaverit, in tam egregii viri moribus et causa nihil esse posse, praeter doctrinam Papisticam, quod severitatem judicum reformidaret. Sed quia deliberatum catholicae religionis hostibus erat Garnetum nomine conjurationis necare, quaerendus accusationis modus et color fuit. Is nisi post quatuor menses repertus non est. Oldcorni causa quia erat expeditior, prius decisa. Tria illi objiciebantur. Primum, quod P. Garnetum invitasset ad latebras in Abingtoni domo captandas: alterum, quod similiter duos e conjuratis occultandos Patri Joneso per litteras commendasset: tertium, quod conjurationem suis responsis approbare visus esset. Horum trium unus proferebatur testis ac delator, spe vitae ac veniae ad accusandum inductus, Hunfredus ille Littletonus. Primum caput Oldcornus ita purgabat: invitatum quidem a se Garnetum ad latebras; sed ante quam id vetitum edicto fuisset. Ad secundum caput quod attinet, negabat ullas a se ad P. Jonesum scriptas, ad commendandos illi conjuratos, litteras, De conjuratione, quod tertium erat, ita se locutum affirmabat cum Hunfredo Littletono, ut eam minime approbaret: ac si quid obscurius dixisset, nec satis enucleate, idcirco se ita locutum fuisse, quod timeret ne insidiose interrogaretur. Cum ea responsio judicibus non satisfaceret, aliam exprimere multo cruciatu conati frustra sunt; eoque demum coacti devenire, ut dicerent Oldcornum ex animi sui sententia nequaquam locutum esse: verbo conjurationem improbasse, quam animo approbaret: ac innocentem quidem ex iis quae palam enuntiasset, apparere; at ex iis quae animo celasset, perspicue reum esse. Omitto alia ejusdem generis inepta, falsa, et ab omni non aequitate solum sed etiam ratione aliena, quae in Actis et narratione totius causae per eos in lucem editâ leguntur: quale est istud, exempli causa, quod affirmate ibi dicitur, a nemine reorum quaesitam tormentis veritatem; ab ipsismet declaratam ultro, et ipsorum ab ore per scribas publicos exceptam. Vidit Londinum conjuratos, cum traherentur ad supplicium, ita cruciatibus debilitatos, vix ut proferre gradum possent: ipse Oldcornus, quem profecto decebat mitius haberi, quippe qui levissima tantum conjectura premeretur, audiente omni populo affirmavit se quinquies tortum; ac semel per horas quinque continuas ita discruciatum, ut animus ipsum ac paene vita deficeret. Cui contestationi nullus judicum qui aderant,

quidquam oppofuit: ac, si quid opposuisset, abunde refutatum ipsius Oldcorni tacito aspectu fuisset. Dissoluta brachia, luxatae manus, crudelitatem impiam satis redarguebant. Itaque ferali sententiae nomen suum subscribere nequivit, inserensque calamum inter emortuos ejus digitos appatitor, manum duxit languidam, et incompositas aliquot voces exaravit.

[Note: 51. Dire cruciatus abducitur Vigorniam, ibique suspenditur.] At judices verecundia deterriti, cum sententiae contra P. Oldcornum latae iniquitatem jurisperiti Londinenses permulti haud obscure arguerent, eum Vigorniam, ubi minore invidia periret, amandarunt. Ductus cum illo pariter est Thomas Abingtonus; item Winterus, unus e conjuratis. Littletonus mori cum illis jussus, postquam se deceptum et vitae spem ereptam vidit, palam de proditione confessus est: ac merito se mori declaravit, quod Oldcornum et Garnetum insontes neci objecisset. Ab Oldcorno petiit supplex veniam falsi, quod contra ipsum dixerat, testimonii, perfidiam publice detestatus. Maximo P. Oldcornum solatio affecit non haec solum hominis catholici poenitentia; sed etiam Calvinistae juvenis perditissimi, ad meliores transeuntis partes, repentina mutatio. Eodem atque Oldcornus carcere inclusus debitas sceleribus suis poenas postridie daturus erat. Ea Calvini doctrina est, nemini, qui modo retineat fidem in Christum, periculi quidquam aut exitii post mortem imminere: expuncta nimirum satis superque nostra omnia nomina per Christum Servatorem; cui proinde faciat injuriam quisquis necessariam adhuc illis delendis poenitentiam arbitretur. Hac inani fiducia fretus adolescens catholicos, pie ad mortem se comparantes, stolide ridebat, saltitans tota nocte cantitansque. Sed illum, post oblatas impensius Deo preces, adortus blande Oldcornus dedocuit, et ad scelerum detestationem impulit: postremo cum Ecclesia reconciliatum, abjectis erroribus, cum Deo quoque in gratiam sacrae confessionis beneficio reduxit. Laetus ea victoria processit ad supplicii, vel potius gloriae, theatrum VII. Id. April. Ut ventum est in conspectum populi, elata voce Deum testem fecit, duas ob causas mortem irrogari sibi; unam quod ministeria sacerdotum in patria exercuisset; alteram quod hospitio Garnetum, licet nondum edicto proscriptum, excepisset, Interpellatus a forensi magistratu cur tertiam, imo primariam reticêret causam, de conjuratione; negavit causam hanc ad se se ullo pacto pertinere, qui neque dixisset quidquam fecissetve, quo reus conjurationis merito censeretur. Sub haec pie Superos deprecatus, carnifici se permisit, a quo suspensus dissectusque est. Cor cum intestinis in ignem pro more conjectum. Ex eo loco, ubi viscera fuere defossa, flammae diebus totis sexdecim eruperunt, quas imber copiosus extinguere non potuit. Concurrit quasi ad portentum Vigornia: et magistratus istis flammis elucêre suam iniquitatem videns, non abstitit prius, quam eas ingesta, ritu montis, humo penitus obrueret. Sed viri praestantis memoriam perinde non obruit.

[Note: 52. P. Eduardi Oldcorni praecipuae virtutes; ac res in Anglia gestae.] Eum certe Vigornia velut apostolum suum intuebatur: ad hunc, tanquam ad oraculum, catholici omnes confugiebant, cujus regerentur sapientia, et caritate foverentur. Abingtoni domum, tanquam in portum, jactati saevis temporum difficillimorum fluctibus laici sacerdotesque conveniebant; ex eo potissimum tempore, quo Dorotheam, Abingtoni sororem, Oldcornus ab haeresi vindicatam catholicis addiderat. Vix alia res clarius vel divinae gratiae vim admirabilem, vel probitatem Oldcorni ostendit, quam hujus matronae ad meliores partes conversio. Adoleverat in Elisabethae aula, et in haereseos prope sinu: nec pertinaciter tantum ac muliebriter adversabatur disputantibus catholicis; verum etiam sagaciter, ut quidem rebatur, ac valde theologice respondebat. Visus Garneto est Oldcornus unus omnium maxime idoneus, qui femineos spiritus aut eruditione frangeret, aut molliret humanitate. Cecidit incassum primus labor. Tela rationum, si repellere vi non poterat, eludebat astu, pervicacia refringebat; semper invicta, quia victam se confiteri vel semel pudebat. Quid ageret Oldcornus? Subiit animum Christi vox dicentis genus quoddam esse daemoniorum, quod non possit exire nisi in oratione et jejunio. Disputatione omissa, instat orationi; dies quatuor jejunus perseverat. Utebatur hospitio et mensa Dorotheae. Illum biduo toto non vesci mirata, morbum primo suspicari: quem ubi nullum videt; ac tertium,

mox quartum diem omni cibo apstinere comperit, sciscitatur causam, Re cognita, caritatem viri suspiciens, ac permota divinitus, se ad ejus pedes abjicit; antea pertinax arroganter, nunc modeste humilis: modo erroris magistra, nunc discipula veritatis, Docetur per biduum, haeresim abjurat, cum tota familia: ejusque domus, expulso mendacii daemonio, facta est domicilium probitatis ac veritatis. In ea per annos sexdecim Oldcornus constitit, saepe manifesto Numine protectus ab insidiis exploratorum. Monitus aliquando Bromleius illum intus esse, quam minimo tumultu accesserat cum tacito milite; ac superato muro descenderat in hortum, ubi Oldcornus forte spatiabatur. Inambulantem conspicati satellites salutant comiter ac praetereunt. Oldcornus confestim dilapsus abdit se in latebras. Diu multumque investigatus, cum nusquam apparêret, incidit alicui suspicio illum ipsum forsan esse, quem deambulantem in horto conspexissent. Illuc recurrunt: jam abjerat. Elapsum fuga nemo non credidit. Quo id crederent magis fecit equus, quem paulo ante viderant in stabulo, quique jam nullus conspiciebatur, Sic, incerti qua fugisset, infecto negotio abstiterunt. Equus in vicino prato pascens postea inventus est; a quo deductus, qua egressus janua, nulli compertum. Alias non tam cito discesserunt. Certissimis indiciis cognoverant eum ibi latêre. Castellum corona militari cingunt: mox domum totam tribus totis diebus totidemque noctibus lacerant, ac locis plus viginti perfodiunt. Denique ad eum perveniunt parietem in quo erat abditus: pulsant malleis saxa singula, partim ut emoveant, partim ut explorent sonum: qui si raucus et surdus redditur, indicium alicujus cavi facit. Oldcornus ad singulos ictus opponebat signum crucis, quo lapides ita muniti sunt, ut nihil nisi solidum clarumque resonarent, ac duriores adamante viderentur. Omissus igitur labor, et indagandi satietate discessum est. Nec minorem Oldcorni curam Superi gerebant, cum ex arce illa cogebatur paulum evagari, quo salus animarum invitabat. Noctu iter cum sociis aliquot ingressus, a lictorum turma occupatur, et ad vicinum judicem pertrahitur. Continuo quis sit, cur iis in locis iter teneat, cur intempesta nocte, quaeritur. Ecce autem adstitit ex improviso senex ignotus, qui pro illo tam apposita oratione peroravit, ut judici plane satisfaceret. Ergo dimittitur cum honoris significatione, non excussis sarcinis, in quibus si supellex rei divinae deprehensa et sacerdotales libri sorent, effugere non poterat quin agnitus, sine ulla cunctatione damnaretur. Hunc in modum ejus vitae Superi praesentes consulebant. Jam antea valetudini consuluerant, singulari beneficio. Cum enim nullum faceret finem sui voluntariis poenis discruciandi (in quo modum sancti vix tenent) ruptâ pectoris venâ vim magnam sanguinis effundebat, adeo ut viribus saepe destitutus et semianimis jaceret. Ad haec, ulcus in ore putridum, et immedicabilis cancer natus. Sacram ad S. Venefridae fanum, quod in Wallia visitur, suscepit peregrinationem: et utroque morbo liberatus rediit.

Non indignum se tali Superûm patrocinio praebuerat peculiari studio eosdem et colendi et imitandi. Eboraco, ubi lucem hauserat, Remos in Galliam a parentibus missus, biennio post venit Romam, desiderio Societatis ineundae, annum agens aetatis primum et vicesimum. Illic per annos fere septem philosophiae ac theologiae magistris operam dedit. Sacris Ordinibus initiatus, et adscitus in Societatem, remissus illico in Angliam est, cum P. Joanne Gerardio. In desertum littus ambo expositi, aliquandiu erravere defensi tenebris, per noctem caecam et multo foedam imbre. Sub lucem pagum proximum introgressi, allatrantibus ad hospitum novitatem undique molossis, veriti ne a rusticis deprehenderentur, in vicinam silvam refugiunt. Hic a se divulsi Londinum itinere diverso petere constituunt. Oldcornus recta pergit ad mare: nec multum processerat, cum navim modicam aspicit vela explicantem, Londinum versus. Festinus accurrit, quasi opportunitatem transmittendi expectans, et negotii causa Londinum ex interiore Anglia profecturus. Admiscet se nautis, et eos innata comitate sic demulcet, ut una cum iis in urbem, nulli suspectus, et quasi pridem notus, admittatur. Continuo in mediam dimicationem a Garneto conjectus, insignes eo duce ac magistro victorias de vitiis et haeresi reportavit. Iis addidit cumulum

gloriosa morte, quam cum fortiter obiret, unus hic illum angebat dolor, quod eidem duci ac magistro suo amantissimo, causa necis quodammodo exstitisset. Id quo pacto acciderit explicandum resat.

[Note: 53. P. Henricus Garnetus ter et vicies causam dicit. Quid iili objectum.] Perductus Londinum, ut retuli, Garnetus ter et vicies vocatus ad dicendam causam fuit. Quaestioni praeerant selecti ex aula et foro judices, ut populo persuaderetur agi rem magnae molis, et in qua regni salus verteretur. Interim rumores de Garneto, ad conflandam catholicis omnibus invidiam, dedita opera disseminabantur; illum conjurationis infandae unum esse auctorem: ab illo facinus excogitatum, incitatos conjuratos et impulsos: demum exteros Principes ad occupandam, sublato Rege, Angliam invitatos ea lege, ut Papistica servitus revocaretur. Haec omnia rite esse confessum aiebant partim tormentis urgentibus, partim premente conscientia. Quae cum palam affirmarent viri ea gravitate, splendore, amplitudine praediti; non tantum credula plebs adjungebat fidem, sed etiam oratores Principum et administri tanquam certissima scribebant, Europamque omnem fama tristis pervaserat. Addebatur, illum impatientia maeroris ac poenarum expectatione conturbatum, pristinae mentis vigorem sanitatemque amisisse; neque jam ut reum, sed ut mente captum et furiosum, catenis attineri. Silebat oppressus dolore grex catholicorum: adversarii triumphabant. Sed mutata brevi scena his inanem Iaetitiam, illis maerorem et metum excussit. Reus pro more in publicum producendus erat. Dicta dies V. Kal. April. Tota concurrit Anglia ut Garnetum confitentem, abjectum, convictum aspiceret. Utque talis reipsa videretur judices diu multumque laboraverant, intentandis terroribus, cruciatibus adhibendis, intexendis arte veteratoria interrogationibus. Nihil tamen exprimi, nihil quod sceleris umbram prae se ferret deprehendi, vel ipso Poppamo [reading uncertain: page damaged] teste, potuit.

Promptum illud quidem erat damnare sacerdotem et Jesuitam: at satis hoc esse non censebatur, ad inurendam catholico nomini, quod unum maxime quaerebant, notam perduellionis. Faciendum sibi omnino putaverunt ut Garnetus conjuratorum dux, quemadmodum splendide promiserant, renunciaretur, eoque crimine damnaretur. Ad novas artes igitur, ut aliquid ab eo extunderent confugerunt. Duos carceres medius paries dividebat, vacuus certo in loco, et hominum aliquot capax. Eodem in pariete rima, seu foramen erat de industria pertusum, ita tamen ut vitiosi muri fortuitus hiatus videretur. Per hanc rimam commeare vox ab uno ergastulo poterat in alterum ipsi adjunctum; et simul excipi facile ab iis qui latêrent in excavato pariete. In uno ex istis carceribus P. Henricus Garnetus tenebatur: in alterum transferunt P. Eduardum Oldcornum. Doli admonitus Garneti custos illum certiorem facit in proxima custodia esse P. Oldcornum; rimam ostendit; per hanc colloquendi cum eo copiam fore: det operam ut id raro et caute faciat, in primis vero caveat ne quis id resciat; curaturum se ut Oldcornus idoneo tempore succedat ad rimam. Gratias agit ingentes Garnetus: mox ad foramen adrepens alloquitur Oldcornum; et sciscitanti quid ageretur, quonam ipsius causa loco esset, respondet nihil adhuc inventum esse, quo probaretur conjurationis fuisse conscius, nec porro inveniri posse: unum in terris hominem exstare, qui jam Anglia excessisset; a quo impium facinus deliberatum se non consulto ac prope perfectum, cognoverit; sed ita, ut facere indicium nequiret. Haec postrema verba sunt ab iis excepta qui latebant in caecis insidiosi muri penetralibus, ac statim ad judices delata. Evocatur Garnetus: objicitur colloquium illi suum cum Oldcorno: quis ille tandem sit unus conjurationis conscius ex quo illam cognoverit, edicere jubetur. Sensit se proditum. Ergo sine tergiversatione confitetur ad se missum a Catesbyo Patrem Grienwellum, qui suam de conjuratione jam deliberata et confecta sententiam exquireret: sed interposito sacra: confessionis sigillo, cujus arcani religione tandiu teneretur, dum illa publicam in lucem erumperet. Nihil a se praetermissum fuisse ut machinatorem tetri facinoris deterreret: jussum Grienwellum idem omni ope praestare: Summum Pontificem a se oratum multis precibus ut catholicos omnes, etiam proposita excomunicationis poena, vetaret moliri quidpiam adversus Regem et regnum. Visum esse Catesbyum saniora cepisse consilia: quin, promisisse nihil a se tentatum iri,

donec ab Urbe responsum afferretur; nec sese quidquam, nisi probante Pontifice, aggressurum.

[Note: 54. Accusatorum solicitudo, improbitas, strophae.] Hac tam Candida, tam sancta denunciatione judices attoniti, haesere distractis in diversas partes sententiis. Erant qui satis crederent esse criminis, quod conjurationem cognitam non detulisset: nullam esse tantam illius sacramenti, et sigilli religionem rati, quantam catholici jactabant. Alii, quamvis nihil religiosi arcani, ac ne sacramentum quidem ullum in Poenitentiae tribunali, ut Haeresis falso docet, agnoscerent; non poterant tamen non laudare doctrinae catholicae tum aequitatem, tum sanctimoniam: simulque fatebantur servandi arcani necessitatem ineluctabilem, si sacramentum admittatur, sacerdotibus esse impositam; quod religio piis, ratio peritis, ipsa natura indoctis persuadet. Quocirca ejus arcani defendendi causa toleratam necem non dedecori, sed honori catholicis fore praedicabant. Itaque novis et exquisitis cruciatibus conati sunt ab eo exsculpere, ut conjurationem fuisse sibi aliunde, quam e sacra Confessione, cognitam, aut ejus etiam partem aliquam ad se pertinuisse diceret. Id cum constantissime inficiaretur, affirmare tamen illud ipsum ac disseminare decernunt: quia simile vero non erat, ut aiebant, catholicos Garneto non assentiente rem tantam esse molitos. Prodiit in hanc sententiam conscriptus primum Anglice, postea Latine, liber hoc titulo insignitus: Actio in Henricum Garnetum Societatis Jesuiticae in Anglia superiorem, et oeteros proditores. Totus huc spectat, ut Garneti ac Sociorum opera dirum facinus designatum et perfectum fuisse doceat. Male coagmentatum opus egregio commentario P. Andreas Eudaemon Joannes disjecit. Re ad hunc modum constituta devehitur curru, velis undique obducto, in ingentem aulam, cui a vexillis nomen est. Populus, proceres, legati oratoresque Principum exterorum aderant; ipse Rex post aulaeum latens, cum praecipuis regni administris, auscultabat: tanta erat illius judicii expectatio! Praelusit advocatus fisci CooKius, et per sex horas integras virulentam orationem maledictis et probris in Pontificem, Papistas, Garnetum refertam habuit: de ipso crimine, de conjuratione, quam idem Garnetus persuasisse Catesbyo; quam in Regem, senatum, regnum machinatus dicebatur, pauca; nihil testibus probatum, nihil demonstratum argumentis attulit. Hoc idcirco fieri putabant omnes, quia confessum ab ipso reo crimen jactabatur, nihilque praestolabantur aliud, quam ut Garnetus lamentabili voce, vera dici agnosceret; suoque testimonio, nomine, chirographo convictus, obtorto collo ad patibulum e vestigio raperetur. Processit in medium, ore ad modestiam et humanitatem composito: reum se clara constantique voce pernegavit: refellit inanes Cookii conjecturas: maledicta exprobravit, ac neglexit. Tum vero ex omni parte dissonus oriri clamor; triumphare gaudio catholici; fremere adversarii; legati Principum indignari, quod sibi tam inepte ac pueriliter factus tandiu fucus foret; dedocere scriptis epistolis Europam; sacerdotis catholici religionem, modestiam, integritatem praedicare.

[Note: 55. Garnetus jubetur mori. Suam innocentiam populo applaudenti probat.] Excanduit accusatorum deprehensa iniquitas et audacia; ipse Rex discedens auditus est cum diceret factum esse pessime, quod interpellatus toties fuisset Garnetus, qui tam commode dissereret. Sed judices, quorum erant odia tanto acriora, quanto injustiora, cum paulisper, ut mos est, secessissent; regressi Garnetum, quamvis non sua modo sed publica prope voce esset absolutus, majestatis reum, auctorem et architectum conjurationis certissimum pronunciant, ac perduellionis evidenter convictum. Addiderunt nihilominus quaedam flagitia, tam a veritate, quam a spectatis integerrimi viri moribus abhorrentia. Ausi etiam promulgare, Garnetum in Calvini jurasse verba; idque palam in oculis civitatis quinto Nonas Maii, quo die necandus erat, denunciaturum. Hic rumor tota sparsus urbe tantam excivit populi multitudinem, ut angusta foret platea ingens, in qua Divi Pauli templum insigne visitur: ibi enim patibulum in theatridio quodam collocari placuerat, propter loci celebritatem et amplitudinem. Plenae spectantium viae, domus, fenestrae: unde transeuntem inclamabant alii, alii fausta comprecatione perhumaniter salutabant. Resalutabat omnes, praesertim catholicos, eorumque preces in hoc ultimo discrimine postulabat: sed ore tam laeto

ac soluto, ut facile cerneres ad praemium vocari, non duci ad supplicium. Eodem vultu ferale tabulatum ascendit; eodem apparatum instantis carnificinae, cultros dissecando quadrifariam corpori, focos cremandis visceribus, aspexit. Inde circumferens oculos, arrectam hiantemque turbam innumerabilem placidissime salutavit. A regiis, qui simul conscenderant, ministris et proceribus interpellatus ut de conjuratione aliquando fateretur, et veniam a Rege peteret: Nihil inquit, habeo cujus mihi sit a Rege petenda venia: quem adeo non laesi, ut nihil praetermiserim, quo ejus vitae consulerem, et conjuratos a nefario consilio dimoverem. Negas igitur, subjecit Montacutius, tibi conjurationem extra confessionis sacramentum a Catesbyo fuisse detectam; quasi hoc pridem a te confessum non haberemus, atque chirographo etiam testatum tuo? Quin igitur, intulit Garnetus, chirographum illud meum profers? Inanem peram frustra excutiens Montacutius, et famulum, ut Garneti chirographum promeret, inclamans, ludibrio fuit, cunctis insulsitatem strophae cernentibus. Perrexit Garnetus magna voce inficiari quod saepius negaverat: seque ex animo, citra ullam verborum ambiguitatem loqui professus, testem sincerae mentis Deum sancte appellavit. Hîc e populo nescio quis vocem attollens; Garnete, exclamat, nunc tempus est palam declarandi, uti es pollicitus, te idem nobiscum sentire, eandem sequi fidem. Ad haec amaro risu Dei servus reclamans: Ego vero, ait, mille prius mortes oppererem, quam a catholica desciscerem Fide: ita sim aeternum salvus, ut hanc unam patêre viam ad salutem credo, profiteor, atque omnibus denuncio. Tum ad rabulati marginem, post rejectas ministrorum erroris aniles naenias, accedens, ea dixit per dimidiam ferme horam, quae miros in animis motus excitarunt: catholicos ad obedientiam ac tolerantiam, alios ad avitam religionem repetendam cohortatus, Romanam laudavit Fidem; pro cujus sanctissimis legibus mori se libenter, ac millies, si liceret, moriturum testatus est. Hanc adhortationem exceperunt preces pro Rege, pro senatu, pro carissima patria, pro se: quibus peractis scalam patibulo admotam subiit, incredibili serenitate; quam dejectus pendensque, imo demortuus retinuit in abscisso capite: adeo ut multi ad visendum propius concurrerent. Ingemuit multitudo: cumque tortor succidere pararet restem, antequam animam efflasset, clamore sublato prohibuit. Eodem vero carnifice avulsum cor cruentis manibus monstrante, ut assolet, nemo consuetas retulit voces, Vivat rex: at lugubri et eloquenti silentio innocentiam optimi sacerdotis unusquisque praedicavit; aut si qua vox audita est, eorum fuit qui dicerent nequaquam hanc proditoris mortem esse.

[Note: 56. Vultus Garneti depictus in spica illius sanguine recenti oblita.] Certatum est pie a catholicis ut ejus vestes deriperent, aut sanguinem sudariis, dum corpus proscindebatur, exciperent. Aderat inter ceteros juvenis e media plebe, Joannes WilKinsonus: qui cum arderet cupiditate reportandi aliquid e dulcibus reliquiis, accessit proxime ad plaustrum, in quod dissecta corporis membra projiciebantur una cum stramine, cui cadaver impositum, ut laniaretur, fuerat. Ex illo stramine excidit spica in ejus manus, recenti cruore imbuta. Laetus hanc defert ad Mariam Bellamyam, Hugonis Grissiti conjugem, gratissimum catholicae matronae munus; quae spicam theca inclusit crystallina, et amicis ostendit. Ecce autem, defixis in illam attentius oculis, expressum in grani cruento folliculo Garneti vultum unus itemque alter, tum alii complures observarunt; lineamentis omnibus tam nitide, tam solerter, in tantulo spatio depictis, ut nequaquam mortali manu opus elaboratum appareret. Vulgata re tantus ad Griffitum concursus est factus, ut ab haereticis sibi metuens, spicam apud regis Hispaniae oratorem deposuerit. Is copiam videndi passim fecit. Magistratus, proceres, catholicis permisti haeretici, rei novitate perculsi, urbem fama impleverunt. Rex moleste tulit, quem ut proditorem necasset, ut sanctum miraculis celebrari, et apud Hispanum oratorem questus est graviter: egitque cum ilio Robertus Cecilius ut Regi spica prodigiosa monstraretur. Negavit orator penes se illam esse; jam enim ut ad Leodiense collegium Societatis deferretur curaverat: et Wilkinsonus, ne quid sibi crearetur periculi metuens, transmiserat in Belgium: ubi coufirmata jurejurando rei totius, uti modo retulimus, narratione mortem

[Note: Audomaropoli Vide plura apud Alegamb. pag. 710.] pie anno insequenti obiit. Interim instituendam de miraculo quaestionem Cantuariensis antistes, quoniam fori ecclesiastici causa erat, suscepit. In carcerem conjecti sunt alii atque alii, ad quos pervenisse spicam compertum erat: quaesiti deinde qui dicerent Garneti effigiem in spica non exstare: merum esse commentum a Papistis excogitatum. Sed cum nemo reperiretur, qui gratiae plus vel timori, quam suis oculis et veritati tribueret, eo delapsus est Cantuariensis, ut nihil esse in eo prodigii jactaret: Garneti faciem sic depictam delicatiori penicillo fuisse. Verum arcessiti pictores, qui spicam antea inspexerant, licet pretio ad fallendum inducti, negarunt humanam artem simile quidquam moliri posse: ac nonnulli rem tentare ausi, frustra fuerunt. Igitur, quod unum restabat osoribus miraculorum et innocentiae, scriptis libellis ac stilo spicam lacerarunt, quam manibus non poterant; novisque calumniis Garneti nomen obscurare conati sunt, quod Superi pergebant illustrare novis prodigiis. Nam ejusdem spicae beneficio parturientem aegre feminam facili defunctam esse partu: alteram gravi laborantem morbo, pristinae valetudini restitutam, constabat. Multo felicius et sanctius exercuit stilum in hoc eodem argumento catholicus poeta, qui in istis vocibus, Pater Enricus Garnetius, sententiam hanc luculento anagrammate, ne litterula quidem mutata, reperit: Pingêre cruentus aristâ.

[Note: 57. P. Garneti aetas virtutes, labores.] AEtatis annum agebat Garnetus quinquagesimum primum; trigesimum primum in Societate, vigesimum a suo in patriam reditu; in qua per decem et octo annos Sociis praefuerat, singulari prudentia. In eo licebat admirari dissimillimas virtutes arctissimo inter se vinculo conjunctas: animum ingentem et periculorum omnium contemptorem, cum insigni humilitate; qua in primis fiebat ut sentententiam aliorum in agendis rebus libenter exquireret, ac facillime praeponeret suae: fiduciam divinae tutelae incredibilem, cum pari sedulitate ad cautiones omnes et artes vitandi periculi adhibendas: curam et studium tuendae in nostris religiosae disciplinae alendaeque pietatis, cum simplicitate minime fucata et candore. Quippe animam, id quod Sapiens de se olim affirmabat, bonam, dotesque sortitus erat egregias, quibus haeresim frui par non erat. In ea educatus, simul atque verum a falso secernere potuit, egressus de terra sua et cognatione sua, petiit Romam; ibique ad Societatem aggregatus, excellentis ingenii vim ac subtilitatem exprompsit: quae dubitationem injecit Romanis Patribus, an illum retineri praestaret Romae, docendisque sacris litteris, aut mathematicis arcanis, quorum erat longe peritissimus, evolvendis occupari. Hunc quidem P. Christophorus Clavius, longo docendi labore debilitatus, successorem dari sibi vehementer cupiebat. Vicit felicitas Angliae, quam vita sanctissime ac sapientissime transacta ornavit; magis etiam morte fortiter obita, ut ipsimet haeretici agnoverunt.

E multis, quae miraculis haud absimilia de illo narrantur, unum alterumve referam. Gaditani civis primarii filius aestuosa laborans febri medicos in summam solicitudinem adduxerat. Id cum uni e nostris maestus pueri parens renunciasset, protulit sacerdos linteolum Henrici Garneti cruore conspersum: quod simul atque puer admovit pectori, sic recreatus est, ut postridie sanus integerque surrexerit. Garneti gratiae apud Deum et meritis acceptum retulit P. Gerardius, quod ex Anglia incolumis evaserit. In eam una cum P. Oldcorno ingressus, ac variis defunctus [Note: 58. P. Joannes Gerardius elabitur ex Anglia. Ejus industria in haereticis conciliandis.] periculis, demum proscriptus cum P. Henrico Garneto et e manibus exploratoris feliciter elapsus, portum attigerat, unde Hispaniae ac Belgii legati solvebant. De naulo cum magistris navigii facile convenerat: nec dubitaverat se indicare legatis. At illi, contra quam sperabat, omnino recusant eum in navim admittere, stomachum Regis veriti, si servatum per eos hominem resciret, quem ipse proscripsisset. Dies tertius Maii erat, et hora ipsa qua Garnetus animam pro religione ponebat: hunc tacitus orat enixe ut amotis obicibus aditum in navim explicet sibi. Vix ejusmodi preces conceperat, cum legati arcessunt ultro, utque admittatur imperant: imo quasi unum e suis comitibus, induunt certis vestibus, et eo nomine securum sistunt in Belgio. Itaque Garneto se debere annos unum et triginta quos deinde vixit, semper est professus: operarius impiger, mire natus ad conciliandos sibi animos, ut eos Deo ac religioni redonaret.

Si quos nanciscebatur cupidiores veritatis, et ad eam per se se vestigandam idoneos, magnopere illis suadebat, ut sedulo apud se reputarent rationes, quae veram Dei Ecclesiam commonstrant, easque suis singulas momentis librarent. Deinde illorum voluntatem, ne pravis inescata cupiditatibus mentem retardaret, abducebat a mendacibus rerum fluxarum illecebris, ope Spiritualium Exercitationum: quarum vim admirabilem mutationes animorum seriae constantesque ostendebant. Jam vero, ut aditum sibi aperiret in hominum coetus, personam catholici nobilis induebat; ac, pro re nata, proferebat argumenta validissima, et ad persuadendum maxime apta; sine verborum fuco, quasi ab aliis audita, aut a se lecta. Quibus cum facile respondere non possent qui audiebant, rogabatur interdum clam et remotis arbitris, ut sacerdotem acciret, a quo plenius eadem docerentur et Ecclesiae restituerentur. Nec dubitabat iisdem in loco indicare se, ac personam deponere, si dignum et opportunum duceret. Documento id erit. Degebat in aedibus haeretici dynastae, cujus uxor clam Romana colebat sacra, quae vir palam detestabatur. Gerardius non alias gerebat partes quam hominis eruditi, et venatoris egregii: sic familia tota existimabat. Nihilo tamen minus, ut erat venator animarum etiam peritior quam ferarum, incumbebat in eam curam ut matronae virum expugnaret: nam lucri plurimum fieri convertendis ad Fidem familiarum capitibus, experientiâ noverat. Huc demum, aliud agendo, perduxit hominem, ut peccata confiteri, et catholicis annumerari constitueret. Pollicetur Gerardius adfore sacerdotem probe sibi cognitum: oraret interim, seque ad sacram confessionem compararet; cujus leges omnes illi minutatim explicuit. Nocte concubia, cum familia omnis somnos carperet, adest improvisus, et Societatis talari veste indutus. Quem ubi paulisper cunctatus dynastes agnovit, suavissime complexus, totum se illi tradidit, eumque deinceps in patris et amici loco semper habuit.

[Note: 59. Doctoris haeretici misera mors.] Cum erroris ministris, et facinorosis haereticis, dissimili ratione pugnabat. In iis voluntatem et vitia primum studebat profligare: haec enim labes mali prima, et in ejusmodi hominibus a voluntate mens vulgo depravatur. Multo plus autem erat laboris in superanda voluntate, quam in mente debellanda; nec semper victor ex acie discedebat: ut patuit in magistro impietatis, saepe monito de moribus ad bonam revocandis frugem. Ille consulenti aliquando matronae nobili, ac per Superos omnes obtestanti, verum ut sibi de religione diceret, cujus ipsa tot formas tam dissimiles vel unica in Anglia conspiceret, responderat: Vive cum Calvino, cum catholicis morere: seque ita vivere, ita mori velle, affirmabat. Demens! qui Deo sic illudi putaret posse; nec videret in nostra non esse manu mortem, sed fugientis vitae momentum praesens: quod ipsum paene dum oritur, moritur; et saepe, velut intercisa subito catena, ruptum ludit miseros mortales, incautosque destituit. Hoc ipsemet est expertus malo suo. Cum enim ab opipara rediret cena temulentus, non habuit moriens spatium de se cogitandi, qui dum viveret oblitus erat Dei. Edocta melius a Gerardio eadem matrona, cum catholicis vivere sapienter instituit, ut cum catholicis moreretur. Similes isti praedas retulit non semel Gerardius, idque in ipsis plerumque carceribus, ubi per custodes comitate ac probitate conciliatos, licebat illi sacra ministeria exercere. Mutatum templo carcerem crederes; adeo multi conveniebant ad usurpanda sacramenta, auscultandas conciones, operam divinae rei dandam. Custodes ipsi evadebant non jam custodes catholicorum ad poenam, sed ad securitatem; multosque domi suae celabant. Solenne Gerardio, quoad licebat, fuit adire P. Garnetum Anglicae Missioni praepositum, bis saltem quotannis, ubicumque tandem versaretur; ei conscientiae rationem reddere; ejus excipere consilia, et alia comparare aut renovare virtutis praesidia, pro more Societatis: quibus incredibiliter se defendi ac muniri confirmabat. Eum Anglia excedentem secuta sunt odia tum Regis, tum vero ministrorum haereseos: quae ut nominis mutatione falleret, in Belgio Tomsoni nomen sumpsit.

Tales e Garneti schola discipuli prodibant. Eorum unum adhuc alterumve idem iste annus MDCVl. in gravissimis tormentis invictos exhibet. Operam Garneto

[Note: 60. Nicolaus Odoenus vi tormentorum disrumpitur.] et catholicis pridem navabat, instar famuli, Nicolaus Odoenus sive Owenius, Anglus; qui nomen Joannis adsciverat, ut facilius lateret, ac vulgo Joannes exiguus, a statura breviore, vocabatur. Non alius eo peritior feliciorque ad excogitandas latebras, et subterraneos recessus ac vivorum sepulcra, in quae abditi sacerdotes lynceos vel acutissimi exploratoris oculos fugiebant. Vix unum ex illis erat reperire, qui non Odoeno salutem suam saepius acceptam ferret. Obibat nobilium catholicorum domos, et omnia diligenter contemplatus, inextricabiles labyrinthos fabricabat, nullo socio laboris aut conscio: quamvis perfodiendi saepe forent parietes crassi solidique, alta humus egerenda, vectahdi lapides: ut portenti simile videretur homunculum tanto labori parem esse. Et additas divinitus fuisse vires persuadent sacra Eucharistia et oratio, a quibus laborandi faciebat initium. Sui vero laboris aliam mercedem capiebat nullam, praeter merituro Christianae caritatis; et sacerdotum, quibus tutandis operam devovebat, preces. Id cum percrebuisset, incredibili studio ad eum comprehendendum excubabat satellitum industria, qui multos hoc uno capto perditos captosque judicabant; quippe qui omnia pernosset latibula: et illis patefactis, nihil morae futurum arbitrabantur, quin sacerdotes plerique omnes aut comprehenderentur, aut Anglia excederent. Itaque postquam detectus et comprehensus ipse cum Patribus Oldcorno et Garneto fuit, exclamavit Cecilius, triumphantis in morem, nunc denique refossa talparum cubilia, nunc patêre latebras sacerdotum: explicandam vim omnem tormentorum ut Odoenus indicare, quae norat, cogeretur. Nec mitiora dictis fuere facta. Pertractus in cruciatuum officinam, nunc sublime attollitur, molari saxo pedibus alligato; nunc in equuleo distenditur, idque aliquando per septem horas continenter; quamvis hernia gravissime laboraret: quo affecti morbo, eximuntur per leges ejusmodi cruciatu. Veriti tortores ne illi, ut postea contigit, ilia rumperentur, ventrem ferreo circulo substrinxere, ut diuturnae morti fufficere vita posset. Nulla vox interim nisi suavissimum Jesu nomen excipiebatur, quo dolores acerbissimos Dei famulus leniebat. Dolens ab homuncione sua tormenta seque vinci Wadeus, huic praepositus quaestioni; Quandiu cessabitis? exclamat tortores increpitans. Non vestrae vos lenitatis pudet? Sic homulus vobis mihique illuserit? Stimulati crudelibus jussis carnifices, contendunt brachia, adducunt equulei fidiculas tanta vi, ut lacerato pectore, prorumpentibusque intestinis, Joannes exanimis jacuerit.

Non aliud ad vitandam tetri facinoris invidiam effugium Wadeo patuit, quam ut jactaret Odoenum sibi necem, adacto in viscera cultello, conscivisse tormenti gravioris metu. Fidem ut fabulae faceret, cadaver visceribus vacuum illudenti plebeculae objecit. Exstitere tamen vindices veritatis, qui rem, ut gesta et explorata sibi erat, palam testati sunt; eo facilius crediti, quod abrepti statim in carcerem fuerint, ut liberam ac veram vocem ergastulum opprimeret. Priusquam adscriberetur Odoenus a Garneto in Societatem, operam Campiano [Note: 61. Ejus vita in Societate ac virtus.] dederat. Cumque ejus virtutes ac mortem heroe Christiano dignam, audacius quam inter haereticos tutum erat, dilaudaret, conjectus est in vincula; in iisque diu mansit onustus ferro, colaphis per ludibrium caesus, inedia maceratus, coopertus ita vermiculis foedissimis et adesus, ut moveret commiserationem, ac vivum cadaver, osseamque compagem, intuentibus offerret. Addebat his miseriis cilicium asperrimum, quod exuit deinde nunquam; tanta erat patiendi pro Christo sitis! Ex hac immani custodia, credo quia vivere non posse diutius putabatur, eductus adjunxit se Patri Joanni Gerardio; quem tutis non raro clausum latibulis, incolumem ad magnos labores servavit. Captus cum illo subinde, tortus, excarnificatus, cum nullius rei faceret indicium, libertate donatus est. Hanc in obsequio P. Garneti per annos complures utiliter impendit, servandis corporibus catholicorum, et animis bono Christi odore imbuendis; quem ubique diffundebant ejus modestia, patientia, humilitas, singulare studium castimoniae: ut quamvis religiosum nescires (nam id occultari oportebat) alumnum tamen Societatis isti mores demonstrarent: essetque in honore ac pretio apud proceres

catholicos; et sacerdotum vel praestantissimorum famam, licet eo dignitatis careret gradu, opinione probitatis adaequaret.

[Note: 62. Sacerdotes Anglia in exilium pulsi. P. Thomas Strangeus discruciatur.] Post dejectum ingens religionis in Anglia columen, P. Henricum Garnetum, sacerdotes facessere insula sunt jussi, gravissimis poenis, ni morem gererent, constitutis: nonnulli carceribus emissi, et in navim, ut exulatum abirent, impositi. Remanserunt non pauci caritate patriae, religionis studio. Ex iis captus P. Thomas Strangeus, tam diros cruciatus pertulit, ut debilitato corpore, manibus pedibusque distortis, delumbatus inutilisque, totis triginta, quos praeterea vixit, annis languerit. Non ausi tamen tantae crudelitatis auctores eundem in Anglia retinere: ne deforme spectaculum circumferret, ac populos doceret quid esset de Anglicana, quae praedicabatur ambitiose, clementia sentiendum. Vivere illum coegerunt, quia nihil in eo fere perimendum restabat: liberum esse, quia nihil reliquerant ei liberum et integrum, praeter vocem et constantiam. In equuleo cum distenderetur, aiunt accessisse theologum e Calvini schola, disputare gestientem: cui Strangeus. Scande, inquit, mecum in hoc pulpitum, ut aequo marte pugnemus. Rursus, cum praefectus arcis Londinensis, attonitus viri fortitudine rumorem dissipasset, ipsum sensus expertem et mente captum esse: Si falsum est, quod de me jactatis, inquit, cur mendacii vos non pudet? si verum, cur hominem mente captum cruciare et lacerare pergitis?

[Note: §. IV. QUARTA SOCIETATIS INANGLIA VEXATAE CAUSA.] Pulsis magnam partem sacerdotibus, adhibita est, velut aries bellicus, Jurisjurandi quaedam formula (Juramentum Fidelitatis appellabant) ad labefactandam laicorum patientiam. Fingebat Rex catholicorum fidelitatem, post illud conjurationis portentum, merito sibi esse suspectam. Ergo, ut illos arctius sibi, quod aiebat, obligatos haberet, singulos in certa jurare verba jussit, quibus eam Summo Pontifici auctoritatem abrogabat, quam inesse illi confitentur quicumque ipsum Christi Vicarium et Summum Ecclesiae Pastorem agnoscunt: quam Christianus orbis in concilio Lateranensi congregatus ipsi concessam professus est. Quae vero mens Anglorum esset, cum hoc Fidelitatis Juramentum proponebant, ipse titulus indicabat, in quo appellabatur Tessera Fidei, ad internoscendos Papistas necessaria: quamvis Rex palam praedicaret, nihil a se ultra civile obsequium exigi. Qui sacramentum hoc dicere abnuerent, spoliabantur bonis, sepeliebantur carceribus, ad ignominiam nudi et egentes, amissis cum avita nobilitate opibus, traducebantur.

Volitabant omnem in partem diu noctuque catervae satellitum, gladiis, uncis ferreis, vectibus et malleis armatae, ut adigerent catholicos impio sacramento, ac latitantes ab ipsis, si fieri posset, inferis extraherent. Consternati hac temporum diritate veritatis defensores effugium aliquod circumspicere coeperunt. Adeunt Patrem Richardum Holtbeium, qui ad gubernandos in Anglia Societatis homines Patri Garneto subrogatus fuerat: quid de jurejurando fidelitatis sentiat, percontantur. Ille, quamvis nefas omnino censeret in formulae propositae verba jurare; tamen, cum discrepantes catholicorum sententias videret, primo vetuit ne quid nostri pronunciarent: deinde juramenti exemplar misit Romam, responsum ab oraculo petiturus: demum peritissimos circa Londinum sacerdotes, modo singulos, modo in Archipresbyteri aedibus congregatos, rogavit quid sentiendum, quid catholicis respondendum judicarent. Parum concordes animadvertit. Ipse Blakuellus Archipresbyter, an poenarum metu, an commiseratione tot infelicium victimarum, quas cruciatibus ac neci dedendas, si regia detrectarent imperia, cernebat? putavit fas esse aliqua interpretatione adhibita, Regi obsequi: tamen quaerendum censuit quid Romae videretur.

Pontifex rescripsit neminem, salva Fide catholica, et sine detrimento aeternae salutis, obligare se perfido sacramento posse. Pontificis mentem ita Blakuellus explicuit, [Note: 63. Blakuellus Archipresbyter foede labitur, et in verba Regis jurat.] ut diceret datum ab eo consilium, non praeceptum impositum: quasi libera potestas dari possit faciendae rei vel omittendae, quae impia et cum exitio sempiterno conjuncta esse declaretur. Huc igitur delapsi sunt Blakuelli adstipulatores, ut jactarent causam non satis Pontifici explicatam et cognitam fuisse; deceptum a Jesuitis et inductum ut hunc in modum responderet. Alteras itaque litteras

anno sequente MDCVII. decimo Kal. Septemb. Paulus V. dedit, quibus ex animi sui sententia se locutum esse, causa diligenter cognita et expensa, denunciat; ac stricte praecepisse ne quis ejusmodi juramentum praestaret: tum, ne quis in posterum liena interpretatione judicium Sedis Apostolicae clevet infringatve omnino prohibet. Serius in Angliam hae litterae perlatae sunt, cum jam Archipresbyter comprehensus et in vincula conjectus, tormentorum aspectu et dolis sceleratissimi Bancroftii Cantuariensis pseudoarchiepiscopi concussus, non modo jusjurandum ediderat, verum etiam catholicis ubique significaverat ne se praeeuntem sequi dubitarent.

Rex pastore profligato laetus, gregem catholicum ferocius invasit. Incendebant illum Parlamentarii; sic appellant unam, e sexcentis quae Angliam infelicem convellunt, praepotentem sectam. Haec Regis ac Parlamenti, sive Senatus, auctoritatem amplectitur, neque aliam ferme religionis ac Fidei normam habet. Episcoporum nomen et caerimonias Romanis simillimas usurpat. Puritani contra (quae altera inter ceteras eminet secta) leges ac dominationem omnem spernunt. Decretis consistorialibus, quae vocant, reguntur: ab Ecclesiae Romanae caerimoniis quam longissime se removent: universum regimen esse volunt penes seniores et majores natu, quos Graeci [Gap desc: Greek words] nominant: inde Puritanis Presbyterianorum quoque nomen inditum. Hos Jacobus antea coluerat: nam in Scotia, ubi regnabat, plurimum vigent: postea, tanquam regum ac regnorum hostes, insectatus est. Illi vociferabantur defecisse Regem ad catholicos, minas jactabant palam, insidias clam agitabant. Jacobus, inquietam gentem ut placaret, odium in eam conceptum effudit in catholicos. Praeter multam ducentorum florenorum in singulos menses irrogatam recusantibus adire populi templa, duas tertias partes bonorum omnium quae possiderent, fisco addixit. Si quis vero frequentare profana templa solitus, mutaret sententiam, sexcentis florenis multabatur. Praecipua pars atrocitatis in exigendo fidelitatis Juramento. Quicumque illud semel iterumque respuebat, capite luebat constantiam. Sancitum etiam fuit, ut qui abirent peregre Principibus exteris militatum, eodem adigerentur sacramento. Jidem jurare cogebantur, duobus testibus ac fidejussoribus interpositis, nunquam se in gratiam cum Romano Pontifice redituros. Hae leges anno MDCVI. latae omnia metu, delatoribus, et periculis implebant. Sed cum regiorum diligentia severitasque ministrorum, imo etiam praesulum, qui lictorum prope partibus in hoc negotio fungebantur, ingentem Regi conflaret invidiam; non dubitavit ipse conscribere Juramenti defensionem, quasi mere civilem obedientiam, et cuilibet Principi debitam, reposceret a catholicis. Regio libello titulus praefixus erat: [Note: A. C. 1607. Soc. 68.] Triplici nodo triplex cuneus: sive, Apologia pro Juramento Fidelitatis. Regis nomen ipsum non exstabat. Huic apologiae responsum est, primo quidem Anglice a P. Roberto Personio: postea Latine a Cardinali Roberto Bellarmino, sub nomine Matthaei Torti. Utramque lucubrationem Paulus V. adjunxit suis ad catholicos Anglos litteris, quibus eos certiores faciebat de veritate Pontificii diplomatis ad ipsos anno superiore missi. Ac Robertum quidem Personium Rex visus est contempsisse, restem illi minitari contentus: de Bellarmino questus graviter, [Note: 64. Bellarmini opuscuium contra Juramentum Anglicanae fidelitatis.] conscripsit ad Imperatorem aliosque Principes Christianos epistolam, seu Praefationem monitoriam, ut vocat; in qua se auctorem prioris libelli non obscure prodit: hortaturque omnes ad excutiendum Romani Pontificis jugum, quem appellat Apostatam, Tyrannum, Antichristum. Istas voces hauserat a suis magistris, regiae dignitatis ac moderationis oblitus. Opusculum Bellarmini oppugnavit scriptor Anglus, qui se L. Cicestrensem dixt. Titulum lucubrationi fecit, Tortura Torti. Hanc Torturam graviter et copiose torsit P. Andreas Eudaemon Joannes, Societatis theologus; qui multa in nos ab isto Cicestrensi Tortore (Is pseudoepiscopus Cicestrensis erat) conficta egregie refellit. Bellarminus Regem, cui non satis regium nomen erat, nisi etiam doctoris et Pontificis titulos adscisceret, altero scripto uberiore docuit continere se intra regiae potestatis ac scientiae limites. Idem scripsit IV. Kal. Octob. insignem epistolam ad Georgium Blakuellum Archipresbyrum; qui juramentum fidelitatis, ut antea dictum est, mortis metu subscripserat.

Hominem multis hortabatur ad poenitentiam. Sed frustra: nullis vel precibus, vel objurgationibus adduci potuit ut mutaret sententiam; ac ne ut litteras quidem Bellarmini, nec non Cardinalis Arigonii legeret, aut legi sibi pateretur. Quin eo devênit infelix, ut palam cultum sacris imaginibus adhibere, ac solita catholicae religionis obire munia formidaret. Quam senior sacerdos constantiam abjecit, hanc tres adolescentes laici aetate ac genere florentes praestiterunt. Illis nomen Gageis, aeterna celebrandum laude. Hospites prius Blakuelli, et amicitia cum eo diuturna conjuncti, abrumpere haec dulcissima vincula maluerunt, quam a Christo disjungi. His accessit Thomas Matteius, Eboracensis pseudoarchiepiscopi filius, qui P. Roberti Personii operâ, Catholicorum partes Romae amplexus, ac reversus Londinum, Pontificiam, Anglia stupente, causam strenue propugnavit; primum verbis coram pseudoarchiepiscopo Cantuariensi, quem, licet haud imparatum, non semel conturbavit; deinde factis, et acerbi carceris, in quem cum Gageis abreptus est, tolerantia.

[Note: 65. P. Guillelmi V Vrigthi concertatio cum pseudoarchiepiscopo Cantuariensi.] Praeivit generosis adolescentibus, nec leve ad catholicam causam tuendam momentum attulit P. Guillelmus Wrigthus, qui paulo post captum Blakuellum, in exploratorum laqueos inciderat. Natus Eboraci, ad Anglicanum Romae Seminarium anno MDLXXXI. confugerat, tanquam ad asylum veritatis et innocentiae. Ibi acceptus in Societatem, sacram de Deo scientiam annis admodum vicenis in Germania docuit: de patria tamen semper anxius, quam tristi errorum jugo videbat oppressam. Neque porro quievit, donec facultatem ejus revisendae adeptus est anno MDCVI. cum jam luctuosus Archipresbyteri lapsus haereticos laetitia, catholicos maerore incredibili affecisset. Delitescebat Londini apud Eduardum Gageum. Extractus e latebris diligentia exploratorum octavo postquam ingressus etat Angliam mense, ad Vadeum, turris Londinensis praefectum, inde ad Cecilium Regis administrum deducitur. Sed cum nullum in eo sceleris vestigium deprehenderent, ad quod adhaerescere posset ipsorum immanitas, maxime perduellionis (nam id unice sectabantur) illum remiserunt ad Richardum Bancrostium Cantuariensem pseudoarchiepiscopum, ut veterator senex inveniret aliquid, pro ea qua valebat arte, unde strui capitale periculum innocenti posset. Nec eorum votis ille defuit. Materia criminis oblata statim est, quae omnibus tunc in ore, Juramentum fidelitatis. Supervênit novus Patri Guillelmo adversarius, quem minime decebat, germanus ipsius frater; et Cantuariensis domesticus sacerdos, idemque Juramenti propugnator acerrimus. Hic Bancroftio adjunctus, arma omnia in fratrem expedivit; sed ab omni parte tutum, et cataphractum, a quo multis uterque vulneribus debilitatus recessit. Nec animi tamen semel, iterum, ac tertio victis ceciderunt. Rursum igitur accitum e carcere Wrigthum dolosus praesul mollioribus verbis, mutata pugnandi ratione ut peritis ducibus mos, aggreditur. Quaerit quid tantum flagitii videat in hoc sacramento praestando. Quia, inquit Wrigthus, summam Ecclesiae regendae ac defendendae potestatem Petro ejusque successoribus Christus demandavit: quae potestas cum ejusmodi jurejurando stare nequit, quo Regi obedientiam nullis circumscriptam limitibus spondere quisque cogitur. [reading uncertain: page damaged] Quid enim, si Pontifex edicat nefas esse adire templa haereticorum, et sacris etiam [reading uncertain: page damaged] interesse; Rex contra declaret esse fas ac jubeat, moremne gerendum Regi dices, non Pontifici? Attamen suo quemque Principi necesse est obedire. Sane, dum se intra regiae potestatis continet fines; dum sacra, in quae nihil juris habet, profanis manibus non attrectat. Regem ergo summam in Anglia auctoritatem obtinere negas? Imo summam Romano Pontifici auctoritatem in Ecclesia gubernanda esse contendo. Ea sacerdos catholicus, prolatis e veteri novoque Testamento rationibus et exemplis, comprobavit. Ad quae Bancroftius ira exaestuans, cum nihil haberet opponendum, convicia, minas et vincula reposuit.

[Note: 66. Catholicorum astu vinculis eximitur.] Pervasit Angliam haec omnem fama, et mentes catholicorum defectione Blakuelli dejectas erexit. Magni ad invictum pugilem continuo, e remotissimis etiam locis, fieri concursus non gratulantium modo proborum, sed haereticorum etiam doceri vel disputare studentium. Wrigthus omnes comiter, ut solebat, accipiens,

sublustrem inanium rationum umbram, et argutiarum fumos discutiebat: deinde solem perspicuae veritatis ingerebat oculis mirantibus: quo fructu, brevi patuit. Nam unus inter mendacii magistros celebratissimus, depositis magisterii opulenti lautis insignibus, et locuplete censu, procul abiit cum'omni familia in eum, ubi regnabat catholica Fides, locum. Alter quaestuosam ministri Erroris professionem palam abdicare non dubitavit. Mitto sexcentos alios inferioris notae. Quibus auditis Rex, etsi magno dolore affectus, ne tamen tortores in Wrigthum illico immitteret, deterritus est: primum, quia Juramenti causam omnem professus erat manifestis niti rationibus; ne tormentis eam probare velle videretur, timuit: deinde speravit fore ut commodius et occultius periret in carcere, oppressus aerumnis ac pestilentia, cui jam strages aliquot per Angliam edenti, aditus in Londinensem custodiam idcirco negatus valde non est. Ea dum in olenti ergastulo liberius bacchatur, Wrigthus periculum lacessere, juvandis aegrotantibus, ac duplicem honestae mortis titulum promereri, ardebat; nec paucos haeresi liberatos sacris caerimoniis expiavit. Adiere Cantuariensem catholici supplices, obtestatique sunt ut Patrem vinculis tantisper educi pateretur, pestilentia sedata redhibendum: seque pro illo vades et fidejussores, multos pro uno, certatim obtulerunt. Repulit orantes inexorabilis senex, id unum occinens: Eligat Juramentum, aut pestem, aut Tartarum. Jam carcerem continua funera exhauserant. Restabat Wrightus noster cum duobus haereticis, quorum alter brevi extinctus est: alter Ecclesiae catholicae clam redonatus, adjutor ipsi, sequester et interpres fuit, sive ad eum mitterentur litterae, sive cum exteris agendum quidpiam foret: quippe nulli suspectus. Carceris custodes partim lue sublati, partim implicatimalo, ac de propria salute magis, quam de vinctorum custodia soliciti, vacuum paene ergastulum servabant negligentius. Id catholici cum animadvertissent, qui omnem servandi cari capitis occasionem aucupabantur, effigiem clavis, qua carcer claudebatur, in cera molli vel argilla expressam deferunt ab fabrum ferrarium, et simillimam verae clavim effingunt. Mox, custode ad potitandum invitato, Wrightum per tenebras emissum in provinciam Leicestrensem transtulerunt; ubi annos complures patriae juvandae feliciter impendit. Bancroftius maerore amissae talis praedae exanimatus, eam sarcire laboravit investigandis et comprehendendis Patribus Societatis: qui amplius quinquaginta per Angliam sparsi, ejus tamen insidias, et lictorum ac delatorum acutas aures oculosque perspicacissimos tenebris, fuga, divinae tutelae scuto tecti, fefellerunt.

Elapsus quoque feliciter anno superiore P. Gerardius et in Belgium delatus, [Note: 67. PP. Gerardius, Balduinus, Garnetus, etc. falso accusati.] fabricata in Anglicis officinis contra se tela retundebat. Non cessabant eum nefandae conjurationis, cui a pulvere nitrato nomen haesit, accusare. Quod etsi regis ipsius testimonio satis refutatum videretur, ut antea docuimus; tamen insectari hominem, et veterem longo intervallo calumniam reponere pergebant. Sacerdos etiam producebatur nescio quis, affirmans auditum a se Gerardium, qui gloriaretur humum e cuniculo, cum dolia sulphureo gravida pulvere infoderentur, a se egestam et exportatam fuisse. Hanc fabulam datis ad Richardum Smitheum litteris, quae ab Italo rerum Societatis in Anglia gestarum scriptore proseruntur, Gerardius fuse refellit, et objectas sibi suspiciones alias purgavit. Non sum equidem nescius, in Actis, seu narratione conjurationis, judicum auctoritate conscripta, Gerardium poni ut istius sceleris reum, manifestis convictum argumentis, perinde atque Garnetum et alios Societatis Patres; sed quanta debeatur ejusmodi Actis fides, posteritati constabit ex iis quae sum dicturus. P. Guillelmum Balduinum Angli pessime oderant hoc nomine, quod ab eorum insidiis et manibus, innocenti dolo fuerat anno MDXCV. vindicatus. Hunc in eadem conjuratione anni MDCVI. et ista ferali tragoedia primarum actorem partium exstitisse; ac patriae perniciem e Belgio, quo profugerat, moliri clamitabant. Ille Romam, praesidum suorum accitu qui nihil ipsi tutum etiam in Belgio videbant esse, profectus est. Agnitus in itinere, comprehensusque a Frederici Electoris Palatini militibus, oneratur catenis; traditur Eduardo Cecilio Roberti Cecilii germano; et in Angliam deportatur. Hunc ab Archiduce Alberto Jacobus enixe postulaverat, quem

suppliciis omnibus excruciaret, quippe reum, ut aiebat, conjurationis, ac proditorem notissimum: id quod omnes ex Actis conjurationis testibusque luculentis constare praedicabant. Albertus, ubi captum Balduinum cognovit, scriptis ad Regem haud mollibus litteris, ut sibi redderetur flagitavit. Promisit Rex daturum se operam ne qua fraus interveniret: nec reo molestiae quidquam aut periculi creandum, si probaretur innocens. Causa instruitur; et quidem bona fide, uti Rex promiserat, caveratque sedulo. Acta proferuntur; excutiuntur apices vel minimi; argumenta, testimonia inter se componuntur. Non modo certi nihil inventum, sed ne probabile quidem ad legitimam accusationem informandam. Neque id satis; collectum ex iisdem fuit quidquid movere vel levissimam suspicionem posset; examinatum in frequenti senatorum gravissimorum et praesulum, illius necem anhelantium, consessu; oblatumque Regi. Ab eo pronunciatum denique est, Balduinum totius ignarum fuisse conjurationis, et omni suspicione absolvendum videri. Hoc amplius: ipsemet Balduinus productus in judicium, audivit quidquid vel excogitari subtiliter, vel insidiose objici poterat. Sic omnia diluit, explicuit, demonstravit, ut Jacobus (nam interfuerat tenui discretus velo) innocentem, laudatis ejus responsis, declaraverit. Assensit Regi coetus omnis, et sententiam secundum Balduinum, publicis litteris consignatam, dixit. Liberatus tamen nisi anno MDCXVIII. non est. En quibus Actis freti Casaubonus, Abbottius, Lancellottus, aliiqae scriptores ignominiam et crimen perduellionis ac proditionis hominibus Societatis impingere non destiterunt!

[Note: 68. Acta Londinensis fori contra Jesuitas quo in pretio et numero habenda.] Quod si quis uberiorem P. Henrici Garneti desensionem, et aliorum e nostris, qui eodem ac Balduinus crimine insimulabantur, desiderat; habet egregiam P. Andreae EudaemonJoannis, Societatis theologi, lucubrationem: in qua pariter labes aliquas, allini doctrinae Societatis solitas ex occasione istorum temporum et illius decantatae conjurationis, luculenter abstergit. Nec moror etiam propudiosa Tortoris Cicestrensis, quem idem Eudaemon Joannes multo sale defricuit, commenta: quale est illud quod asserit, intercessisse ad consilium hoc (nefariae conjurationis) et rem totam procurasse presbyteros et Iesuitas, qui sceleratis illis Eucharistiam porrexerant; idque ad ipsorum animos atque fidem ad hanc actionem tampiam confirmandam. Haec ipsa sunt audacissimi scriptoris verba, quibus non homines nostros tantum, sed alios etiam presbyteros in invidiam, et communionem nefandi consilii vocat: cum tamen neque in edictis, neque in Actione conscripta fiat ulla presbyterorum aliorum, praeter Jesuitas, mentio. Ex ipsa vero in Garnetum nominatim actione compositâ patet, ad Societatis sacerdotes notitiam conjurationis, nisi multo post tempore, quam inita fuerat, non pervenisse. Denique libellus Anglicanus de reorum confessionibus, editus publica auctoritate itemque alter hujus feralis tragoediae locuples commentarius, conjuratos affirmant diserte in judicio negavisse Societatis homines ejus consilii fuisse conscios. Unus Batesius Catesbyi servus dixit duntaxat suspicari se P. Grienwellum rei alicujus fuisse non ignarum; quod hero suo esset a confessionibus, et familiaritate ipsi conjunctus. Quam tamen vocem postea recantavit, confessus sibi extortam oblata spe impunitatis: ut supra monuimus. Garneto quidem certe nihil fuisse objectum, quod alicujus momenti foret, Comes Salisburiensis ingenue testatus est; praeter hoc unum, quod diceretur conjurationem, interposito sacrae confessionis arcano cognitam, non indicasse. Hujus unius rei causa Majestatis arcessitus est, sive quod haeretici homines nullam esse tantam sacri arcani religionem existimarent; sive quod augustum sacramenti nomen ad velandam fraudulentam machinationem obtendi arbitrarentur. Huc igitur tota recidebat accusatio, tenereturne sacramentalis arcani religione Garnetus: deinde utrum conjurationis particeps aliter aut conscius exstitisset. Horum alterum apud catholicos, atque adeo apud quoslibet rerum aestimatores aequos, difficultatis nihil habet vel criminis: alterum nullo unquam argumento probatum est: Quid, quod in Actis Gallice per id tempus editis, atque ex Anglico sermone ad verbum, ut ipse titulus praefert, conversis nulla fit mentio Garneti, propter arcanum sacrae confessionis sancte servatum, accusati; neque ob eam rem capitalis in eum sententia lata dicitur:

sed propterea tantummodo, quod de principatu Regis in Ecclesiam Anglicanam interrogatus, responderit se judicio Ecclesiae Romanae stare. Hinc suspicati sunt nonnulli colloquium P. Garneti cum P. Oldcorno per vitiosi et intus excavati parietis rimam habitum, meram esse fabulam; aut certe nullius momenti ad Garneti damnationem fuisse ab adversariis judicatum. Id si ita est, laudo illorum prudentiam, qui argumentum futile reticendum in hoc scripto censuerint.

[Note: 69. Praefectus Anglicae Missionis. Libri quidam a P. Personio scripti.] Quo gravioribus in Anglia periculis exposita Societas erat, eo firmioribus muniendam praesidiis Praepositus Generalis Societatis existimavit: cumque nondum esset constituta Angliae provincia, quae a suo provinciali regeretur (id enim nisi post annos triginta factum non est) placuit nihilominus creare praefectum Anglicae Missionis, qui curam ad omnes e Societate, partim in Anglia, partim in Seminariis degentes extenderet. Ea praefectura Patri Roberto Personio demandari coepta est anno MDXCVI. Anglotum in Urbe Seminarium regebat magna cum prudentiae laude, res Anglicas apprime callebat, et Societatem in ea insula difficillimis temporibus felicissime gubernaverat. Pontifex novam hanc praefecturam approbavit: eidem certas leges Aquaviva praescripsit. Personius, praeter cetera tuendae Missionis augendaeque adminicula, dedit operam diligenter ut ingens ederetur in lucem copia librorum, quibus catholica Fides defenditur aut illustratur. Nec paucos ipse conscripsit; illum in primis quo vetustissimam in Anglia fuisse docet Romanae Sedis tum doctrinam, tum disciplinam. Errorum, qui deinde irrepserunt, pudendus natales, manifestam novitatem; ac seriem nullo temporum, vel dogmatum, vel denique pastorum, nexu et successione colligatam, ostendit. Nihil huic libro ab adversariis responsum est, uti nec aliis pluribus ab eodem doctissimo viro editis: vix enim ullus abibat annus, quin aliquo ejusmodi telo vel ipse, vel amici, eo impulsore, Haeresim vulnerarent.

[Note: 70. Litterae Praepositi Generalis ad Sacerdotes Societatis in Anglicanavinea laborantes.] Non contentus Aquaviva praefectum Anglicae Missionis, et alumnos Seminariorum praeclaris legibus instruxisse; scripsit ad universos, qui evangelicum opus in Anglia faciebant, sacerdotes Societatis, in haec fere verba. Facere, inquit, non possum, quin vos ineunte anno meis litteris conveniam, praesertim post atrocissimam tempestatem, quae vos anno superiori exercuit, ut misericordiae divinae sit omnino tribuendum, quod ea consumpti non fueritis. De quo tam singulari beneficio gratias illi agimus immortales, hortamurque ut eodem caelesti patrocinio freti, constanter in civium vestrorum salutem incumbatis; habeatisque pro certo nunquam illud vobis defuturum, si vicissim ea praestare studeatis, quae vestrarum sunt partium, et quae a vobis praestari confido. Pro nostri tamen muneris ratione, quaedam, consolandi potius quam cohortandi causa, in memoriam vobis revocanda duxi. Admonet illos deinde ut Societatis Constitutiones, earumve compendium, identidem legant, eaque lectione informent animis imaginem vitae religiosae, Instituto nostro congruentem. Commendat postea studium obedientiae, ut hostium omnes impetus non sustinere modo possint, sed etiam perrumpere, sacro isto vinculo conjuncti cum suis ducibus. Repetit, quod saepe testatur a se praescriptum, ut a rebus politicis tractandis abducant se se quam longissime, imo curent reipublicae perturbatores omni ope compescere; et pacem inter se se, cumque externis concordiam fovere. Subjungit nonnulla de religiosa paupertate, cujus genuinum amorem cupit ab iis ostendi parcimoniae studio, moderatione in cultu corporis, in victu, et cetero usu quotidianae vitae: laudat vocem Apostoli: Habentes alimenta et quibus tegamur, his contenti simus. Hujus autem virtutis colendae necessitatem petit ab ipso voto, a crebris ejus negligendae occasionibus, a catholicorum sensu, quibus vitae superbia in hominibus religiosis, et oneri et offensioni est. Subjicit praesidia quaedam tuendae castitatis, cujus custodia tanto difficilior, quanto acriores hostium intus et foris conatus ad eam expugnandam. Antevertant igitur vel minimas illorum molitiones, et crebro conscientiae examine detegant, retundant oratione, eludant fuga; carnis maceratione et sobrietate frangant. Abstineant vero ab accipiendis muneribus, maxime feminarum, erga quas severitatem potius, quam indulgentiam studeant adhibere, ut regulae nostrae volunt. Significat optatissimum sibi esse, ut bini una

degant: aut saltem alter ab altero non ita longe absit, quin facile in eundem ambo convenire locum possint. Quod si ne id quidem licet, detur negotium alicui e Sociis spectatae virtutis et prudentiae, ut ceteros invisat, cum iis agat de rebus divinis; eorumdem vota, cum renovabuntur, excipiat; invigilet omnibus denique ac prospiciat, praesertim si fuerint a Missionis praeside longius disjuncti. Claudit epistolam his Pauli verbis: Spestaculum facti sumus mundo, et Angelis, et hominibus itemque istis Petri: Vigilate, quia adversarius vester circuit quaerens quem devoret. Quae fusius exponens oratione sacri ardoris plena novam omnium animis alacritatem addit. Sane, si de unoquoque Christianorum vere pronunciari potest, In medio laqueorum ingredieris: ea vox in eos maxime sacerdotes cadit, qui inter assidua, non corporum magis, quam animorum, discrimina versantur: idque unius e nostris exemplo periculoso confirmare licet: ex quo intelligetur quam temere faciant, qui suo potius, quam praesidum ductu res, etiam ad fructum pietatis splendidas, aggrediuntur.

[Note: 71. P. Iacobus Sharpus immane periculum adit a parentibus.] Is erat P. Jacobus Sharpus (Pollardum alio nomine vocatum invenio.) In Angliam e Belgio proxime superioribus annis redux, nihil sibi faciendum prius putaverat, quam ut parentes suos ab haeresi traduceret ad veram Fidem. Ut vero colloqui cum iis liberius posset, hortatus illos est ut aedibus relictis, et natali solo, commigrarent in aliquem, ubi frequentes catholici degerent, locum. Assentiuntur: commigrant. Filius paternis in aedibus, ubi se tutissimum rebatur, sensit divini oraculi veritatem, Inimici hominis domestici ejus. Conjurant in filium parentes clam, et eum a catholica Fide divellere constituunt. Admonent irenarcham; et cum illo consilia de pervertendo filio conferunt. Irenarcha, Graeca vox, praesidem pacis sonat. Id nominis in Anglia certis magistratibus datum, ut antea retulimus. Adest irenarcha, velut ex improviso: conspicatus Sharpum minaci vultu quaerit quid istic rerum agat, cujas sit, cujus religionis et instituti. Parentes filium fatentur: cetera dolose silent. Urget irenarcha, et sacerdotem esse contendit, illumque custodiae parentum, donec omnia plenius examinentur, committit, exitium interminatus patri, si filium elabi patiatur: simul duos assignat e familia servos, qui satellitum ritu, ab ejus latere non discedant. Parentes in speciem et ore tenus maesti, intus laeti successu, filium bono animo esse jubent; pollicentur se periculi quidquid instaret, depulsuros; pecuniam, corporis lautiorem ornatum, et alia id genus, emolliendis animis opportuna prolixe subministrant. Olfecit infandam artem Christi miles, et ingenium ad fugae consilia vertit. Interea domum ventitabant submissi a parentibus doctores haeretici, et ex insidiis committebant varium de religione certamen, modo apertius, modo tectius, ut res poscebat. Et fuit qui justae conditionem pugnae ac locum offerret in victoris partes concessurum se, si vinceretur, affirmans. Accepit conditionem Sharpus, ut a custodiendi anxia solicitudine parentes paulisper averteret. Fingit se de uno illo certamine cogitare, cum totus esset in meditanda fuga. Quid multa? Equum ab amicis obtinet: ac per tenebras evolat. Sed arrecta, quae semper excubias agebat, familia prosilit, insequitur, reducit. Lamentari enimvero mater pater acerbius conqueri: illa interdiu filium asservare, hic noctu dormientem habere in eodem secum lecto. Januae multis clavibus obserantur, fenestrae omnes ferreis muniuntur vectibus; nemo ad colloquium admittitur, ne consanguineus quidem. Tentavere aditum catholici dolo: certum hominem mendici cultu mittunt, qui exploret quo res loco sit, ac si qua recludat aditus molles via, alloquatur. Deprehensus explorator pius, regiis satellitibus traditur, vinculisque mandatur. Tunc parentes, deposita quasi persona, rem agere palam; filium disputantibus debellandum objicere; nihil quietis induciarumve concedere, ut saltem defatigatione frangeretur. Id ubi parum proficit, amplam hereditatem proponere, nobilem sponsam, opulentam domum. Addebat mater precibus lacrymas: gladium etiam offerebat, orans ut maternum peteret sinum, si pergeret aversari preces: ambo deinde ad filii pedes, profusis lacrymis, accidebant. Stabat immobilis, licet acri dolore saucius in tam difficili pugna, filius; secum istas revolvens Christi voces: Qui amat patrem aut matrem plus quam

me, non est me dignus: Nec non istas Hieronymi: Si mater sparso crine, scissis vestibus, ostendat ubera: si pater in limine jaceat; per calcatum perge patrem. Solum pietatis genus est in hac re esse crudelem. Neque tamen omittebat rationibus et argumentis patrem urgere, quibus cum non esset senex respondendo par, ad suos theologos filium revocat, rursumque in mediam disputationem conjicit. Invitantur sectae proceres, magistratus etiam admonetur: conseruntur manus in haereticorum frequenti et catholicorum consessu, parente utroque non spectante modo, sed adversarios stimulante. Tanto furore victum et perditum filium cupiebant. Sed hic ipse illorum ardor excussit ipsis praedam e manibus, et filio denique effugium aperuit. Dum acriter decertat, adversariosque punctim, ut dicitur, et caesim ferit, exclamant sacerdotem esse, ac theologum Papistam; neminem alium arma sacrarum litterarum tractare tam feliciter ac scienter posse. Sharpus adhuc se sacerdotem esse omnino celaverat: verum postquam rescivit edicto regio datam sacerdotibus catholicis liberam discedendi ex Anglia potestatem, et perpetuo fruendi exilio; unam hanc sibi restare viam, qua vim injustam effugeret, cernens, ultro se sacerdotem confitetur, et exilii jus reposcit. Hîc repente mutata scena: parentes metu attoniti obriguere: doctores haeretici vociferantur sumendum de Papista supplicium: magistratus injicit sacerdoti manus: Eboracum abducitur in vincula. Duos menses in carcere jam haeserat, id agentibus apud regium Consilium parentibus ut perpetua custodia teneretur potius, quam exilii frueretur beneficio, dum sperant aliquando expugnari posse, ejusque saltem conspectu in mitiore custodia se beandos confidunt. Neque recusarunt judices, modo non abnueret interesse concionibus publicis, et Juramentum Fidelitatis Anglis omnibus oblatum, edere. Sharpus beneficium legis opponit, copiam exulandi, quae sacerdotibus omnibus fieret, negari sibi non posse pugnat. Vicit, insalutatisque parentibus ex insula se proripuit. In eam denuo reversus, infidam domum, et blandos hostes fugiens operam utilem navavit alienis, quam in suis tanto periculo luserat. Decimo sexto circiter post hunc MDCVII. anno in Societate decessit.

[Note: 72. Domus probationis Anglicana in Belgio.] Hi sunt illi scopuli, ad quos interdum, etiam defuncta gravissimis procellis, virtus adhaerescit, nisi regatur obedientia, nisi Dei timore muniatur. Quod Personius sapienter prospiciens, agitabat animo jamdudum, ut domum aliquam probationis in Belgio constitueret, in qua Seminariorum alumni, qui Societatem ambiebant, aliique ex Anglia sacerdotes, ejusdem candidati, condiscerent arma coelestis militiae tractare per otium, et ad ejusmodi pericula fortiter ac tuto subeunda pararentur. Etsi enim in vicinarum provinciarum tirociniis instituebantur, minus tamen commode id fiebat, eorumque numerus oneri jam coeperat esse provinciis. Ad propriam domum illis aedificandam plurimum adjuvit liberalitas Hispanae virginis Aloysiae Caravajaliae. Haec ab Aragoniis orta regibus, totam se dederat studiis pietatis: et, sublatis morte parentibus, sui juris facta, vindicatam ab injusti tutoris avaritia dotem tradidit in P. Josephi Creswelli manus, qui vices praefecti Anglicanae Missionis gerebat in Hispania. Perlecta Patrum Edmundi Campiani, nec non Henrici Walpoli mors; tum meditatio rerum coelestium, ex qua maxime intelligitur quantum sit vel unius animae pretium, ita nobile virginis pectus accenderant, ut non suas duntaxat fortunas, sed se ipsam, si res tulisset, tutandae in Anglia religioni, quam diris vexari modis saepe audiebat, consecrare percuperet. Ergo pecuniae summam hanc aedificandae domui Societatis in gratiam tironum Anglorum destinavit, ubicumque P. Roberto Personio videretur. Ac Patri quidem Creswello placuerat, annuente Philippo III. domum istam ponere Flaviobrigae (Bilbaum vulgo vocant) in Cantabria. Sed praeter coelum non usquequaque Anglis amicum, aliasque gravioris momenti difficultates, ipsa loci longinquitas, itinerumque sumptus et pericula Personium deterrebant. Sedem aliquam in Belgio, vicinam Seminariis Anglicanis, circumspicienti obtulit sese in finibus Flandriae et Artesiae pagus Watenensis. Ei pago imminet collis, in quo Clementia Flandriae Comes templum olim et coenobium condiderat, certisque dotaverat praediis, in Episcopi deinde Audomaropolitani

jus et mensam, ut vocant, a Pio V. translatis. Erat Jacobus Blasaeus ejus urbis antistes, e sacra D. Francisci familia. Qui cum religionis in Anglia Belgioque strages prae oculis haberet, novum aliquod praesidium tot damnis et cladibus opponere cogitabat. Ea secum reputantem P. AEgidius Schondonchus, Audomarensis Anglorum Seminarii moderator, convenit: acceptas nuper litteras a Personio, locum ubi tirocinium Anglicum poneretur investigante, ostendit. Cui antistes es religiosissimus; Venisti huc non sine Numine, inquit: in ea ipsa constituendi uspiam hujus tirocinii cogitatione defixus eram: et occurrebat Watenenso monasterium hisce consiliis peridoneum. Haeresi opponenda est haec munitio. Probavit mentem praesulis Scondonchus: liberalitatem Personius laudavit, et gratias ingentes egit. Paulus V. ratam illam esse jussit. Rex Catholicus negotium Alberto Archiduci Belgium gubernanti enixe per litteras commendavit.

Agebat Bruxellis Angliae regis orator apud Archiducem. Is litterarum ejusmodi rumore commotus, et veteri Anglorum Calvinistarum in haec Seminaria odio incitatus; praesertim cum vigeret adhuc recens memoria illius tetrae conjurationis, quae tantam catholicis conflaverat invidiam, trepidus ad Albertum accurrit. Rem enimvero molestissimam Jacobo Regi fore significat; obtestatur ne illam Belgico Consilio proponi patiatur; minas precibus admiscet. Conturbatus Archidux litteras Philippi ac Pontificis ad Consilium Belgicum non retulit. Urgebat Albertum Blasaeus, regia auctoritate ac mandato fretus. Visum est placari oratorem Anglum posse, si nulla fieret in Pauli V. litteris Angliae mentio. Itaque, cum esset in diplomate Pontificio scriptum, institui a Patribus Societatis hanc domum probationis, ut non tantum regionem illam (Belgium) plurimum in Domino consolari possint, sed vicinum etiam Angliae regnum et catholicos ejusdem, Fidei causa in eo laborantes spiritualibus juvare subsidiis, etc. Item, ut in ea domo, donec regnum Angliae ad Fidem catholicam revertatur, ac collegia et domus dictae Societatis in eo erigantur; nobiles Angli, et alii pro missionibus ad dictum regnum pro tempore destinati, praecipue admitti possint. His verbis deletis, reposita sunt sequentia: Ut dictae domus probationis Societatis JESU religiosi vicina oppida et vicos obeundo, pro instituti sui ratione, non tantum regionem illam plurimum consolari possint; sed vicinas etiam provincias et regna, et catholicos eorumdem, spiritualibus subsidiis, pro loci propinquitate et opportunitate, plurimum juvare valeant. Hac mutatione mitigatus est orator Anglus, et monasterii Watenensis inita rite possessio. Neque tamen adduci unquam Albertus potuit, ut eo in loco familiam tironum considere pateretur. Domum initio pauci coluerunt Angli; rem familiarem Belgae Patres administrabant. Ergo quaesita sedes alia tironibus, et collocata Lovanii primum anno MDCVII. deinde, propter Angli Oratoris querelas, et aerem novitiis parum aequum, Leodii anno MDCXIV. exeunte: traductis tamen ad eas domos vectigalibus e Watenensi praepositura colligi solitis. Quemadmodum Watenas revocatum fuerit idem tirocinium dicetur inferius. Timuerat Antistes Audomaropolitanus ne mutatio in litteras Pontificias inducta pristinis suis de Anglia unice juvanda consiliis obesset. Accessit alius subinde metus e Belgicae provinciae partitione in duas, unam Flandrobelgicam, alteram Gallobelgicam. Petiit a Praeposito Generali, ut quaecumque tandem incideret mutatio, non traderetur coenobium ejusque proventus aliis quam Anglis tironibus: itaque sancitum est.

[Note: A. C. 1608. Soc. 69.] Dum Anglicanis tironibus paratur domus, miles veteranus ex eadem gente P. Thomas Garnetus emeritae militiae praemium accepit anno MDCVIII. Erat P. Henrici Garneti nepos, quem anno MDCVI. egregia morte perfunctum vidimus; filius vero Richardi Garneti, cujus celebre apud Anglos catholicos nomen propter insigne studium religionis. Ineuntem aetatem exegerat in Seminariis Audomarensi et Vallisoletano. Sacris excultus Iitteris, et auctus sacerdotio, rediit in Angliam, animas, aerumnas, necem quaesiturus. Probavit industriam per aunos sex in Evangelico ministerio consumptos, et ab Henrico Garneto in Societatem acceptus est. Ibat in Belgium tirocinii ponendi causa, cum Catesbyana conjuratio erupit. Occlusis portubus, itineribus obsessis, dum oberrat anxius, capitur. Nec ita multo post Henricus Garnetus est comprehensus Ambo Londinum

[Note: 73. P. Thomas Garnetus capitur.] perducti, et disjunctis carceribus inclusi sunt. Henricus in Turri Londinensi asservatus viam, qua nepotem carissimum per litteras conveniret, reperit. Sed intercepta epistola Thomam in gravissimum adduxi periculum. Hoc enim indicio vocatus in suspicionem Catesbyanae conjurationis, in eandem Turrim cum Henrico, cui crimen istuc objiciebatur, tanquam sceleris nesandi conscius particepsque, pertractus est. Productis P. Henrici litteris, nihil repertum quod valeret ad firmandam suspicionem; pernegante acriter ac refellente quidquid opponebatur, Thoma. Ego vero, exclamat atroci voce Cecilius, exsculpam quod impudenter negas: ferrum, trochleas, equuleos expedite. Nihil equuleo ceterisque crudelitatis ingeniosae artibus expressum est. Itaque in ergastuli fetentis cavum retractus, novem paene mensibus ibi jacuit, eosque collegit morbos ac dolores, quos sola denique mors sanavit. Interim cuncti sacerdotes ex Anglia impune facessere jussi sunt edicto regio. Exilii beneficio Thomas noster vincula deposuit, et oscula patrio solo figens Lovanium se contulit, ibi prima religiosae vitae rudimenta positurus; nam Lovanii recens collocatam Probationis domum proxime diximus. Perfectae virtutis culmen attigisse deprehensus est qui venerat ut primos ejus gradus ascenderet. Quamobrem paucis mensibus elapsis, recurrit in pristinam arenam; firmaturus catholicorum in impio juramento recusando constantiam non verbis et concionibus, sed tormentis et morte. Vix littus Anglicum tetigerat, cum obtulit se Rovvseus sacerdos, hostilem animum amico vultu tegens, catholicae religionis desertor, lupus sub ovilla pelle. Ab eo in satellitum manus perductus, Londinum deportatur. Erat Londini Thomas Ravisus antistes, qui religionis causam hanc ratus, cujus proinde cognitio ad se pertineret, Thomam Garnetum evocat.

[Note: 74. Juramentum subdolum sidelitatis edere abnuit.] Multa sciscitatus, quae perfacilem habebant defensionem, delabitur ad Juramentum Fidelitatis, quo tanquam Gordio nodo implicandum sperabat. Nunc datur locus, inquit, ubi probes tuam Regi fidem: tuumque simul caput ac libertatem in tuto colloces. Quid dubitas debitum Regi obsequium juratus profiteri? In me vero, Garnetus retulit, nihil est morae, quin jusjurandum fidelitatis edam; sed quo debet subditus modo, quo catholicus potest. Sua sint sacerdotio et imperio, civili et Ecclesiasticae potestati, jura salva. Cur hanc destruitis, ut illam adstruatis? Reddite quae sunt Caesaris Caesari; at quae sunt Dei, Deo ne detrahite. Ravisus iram simulata lenitate premens: Confido, ait, quae tua est prudentia, futurum ut melius tibimet ipse consulas, re maturius expensa. Deliberandi spatium do, menses quatuor: poteris interim Blakuellum Archipresbyterum consulere, virum insigni pietate ac doctrina praeditum, tuamque sententiam ex ejus consiliis moderari. Mihi, respondit Garnetus, neque consilio neque tempore opus. Deliberatum et fixum est quid sentiam: et in religionis causa neminem, praeter Pontificem Romanum, audio. Aderat Raviso Wadeus, catholicorum Phalaris. Excanduit ad liberas sacerdotis generosi voces; et Episcopum inclamans; Hunc vero, inquit, nisi statim ad crucem rapi jubes, nunquam huc pedem inferam. Cui praesul; Rem arbitratu tuo gere: per me non stat quin iste male pereat. Nec per me stat, subjecit Garnetus, quin illico fortunata nece defungar, cui vivere Christus est et mori lucrum. Exarsit graviores in iras Wadeus, et in Garnetum ac Religionem impotentis stomachi virus proletariis maledictis effudit. Lenius mulro egit antistes: ejus ingenium, mores optimos, laudavit, quos e multis cognovisse se narrabat. Nisi forte, inquit, illud est quod vulgo perhibent, Jesuitas, cum semel vestem Societatis induunt, exuere simul ceteras dotes, quibus antea erant ornati. Nos vero, intulit Garnetus, ita religiosas virtutes induimus cum hac veste, ut civiles et humanas, ac praesertim debitam legitimae potestati obedientiam non exuamus. Multis ultro citroque in hanc sententiam agitatis, Pater in carcerem Novae Portae, unde brevissimum ad necem et solenne iter est, ducitur. Nactus illic opportunitatem scribendi ad P. Holtbeyum, Missionis praesidem, exposuit quae gesta erant: tum juramenti quandam formulam exaravit, qua depelleretur calumnia hominibus Societatis impingi solita, quasi minus Principi fidelibus. Juramentum his conceptum verbis erat:

Ego Thomas Garnetus profiteor ex animo, sinceritatisque meae Superos facio testes, certum mihi esse obsequi Regi meo legitimo Jacobo; eique fidelitatem omnem praestare, quam ipsi deberi naturalis, divina, et Ecclesiae verae lex docet. Ac si quid ulterius a me postulatur contestor omnibusque rerum aequis aestimatoribus denuncio, majorem a Rege nullo flagitari fidelitatem eâ posse, quam divina lex imperat: nec majorem a subdito posse praestari aut jurari, quam quae ab Ecclesia Christi probatur. Sic censeo: sic me Deus in suprema vitae meta juvet. In âadem epistola rogabat Holtbeyum etiam atque etiam, ne quid sineret ab amicis tentari ut vinculis eximeretur aut nece: omnino futurum sperare, ut catholicae rei plus multo prodesset properata morte, quam producta longius vita.

[Note: 75. Crimina quatuor illi objecta.] Hinc illa nimirum alacritas, quae in ipsius vultu emicuit, cum quatriduo post in judicum consessu causam publice dicturus constitit. Capita quatuor et scelera, ut vocabantur, objecit Montacutius. Primum, quo Romanus esset sacerdos: alterum, quod e Societate Jesu religiosus. Utrumque antea, cum fuit captus, consulto reticuerat: tum ne accusatorum partes munusque praeverteret, quorum est probare crimina, quae reis imponunt: tum, quod saepius audierat conquestos esse regios senatores de nonnullorum sacerdotum imprudentia; qui cum se temere aperirent, necessitatem judicibus afferebant in ipsos agendi lege ac saeviendi. Hoc vero ne quis metu factum a Garneto suspicaretur, ipse majoribus litteris in carceris pariete suum nomen exaraverat, addito sacerdotis titulo. Id custodes carceris testabantur, et Wadei satellites: quia tamen ad fidem faciendam satis argumenti hoc non erat; si Garnetus videlicet a se negaret scriptum, non negavit: et, cum jactam esse vidit feliciter aleam, utrumque istud caput palam est et aperte confessus. Tertium, quod catholicos seduceret, omnino inficiatus est, immanemque calumniam diligentissime refutavit. Quartum, quod sacramentum Fidelitatis dicere abnueret. Id vero ita concessit, ut simul inficiaretur quidquam a se contra debitam Regi fidelitatem peccari; statimque chartam e sinu prompsit, in qua juramentum fidelitatis, quod modo recitavimus, conscripserat. Erepta illi de manibus; ipse a judicibus perduellionis reus pronunciatus fuit. Extemplo retrahitur in infimum carceris horridi specum, et catenis oneratur. Frequentes adiere catholici, ut ejus fausta precatione fruerentur, exuviasque tenues, tanquam sacra monumenta, deriperent. Quos ille increpitans et flens, Quid agitis? inquiebat: nondum stadii metam attigi. Captus, judicatus, condemnatus sum; restat ultimus tamen gradus, quem ut conscendam, orate, quaeso, caelites; neve meis votis moram ullam opponite. Exacto biduo educitur laetitia gestiens: properare ad epulas, ad regnum, diceres. Obvium habuit Thomam Cecilium, Regi ab interioribus consiliis; et cum eo demissa voce disseruit per horam fere dimidiam. Id agebat Cecilius magna contentione, ut eum ad sacramentum Regi dicendum induceret: pugnabat exemplo catholicorum aliquot, etiam sacerdotum, a quibus dictum fuerat: opes, libertatem, Regis gratiam offerebat. Vexatus inutili oratione Garnetus, Non faciam, inquit; non si mille vitas et sexcenta regna meream. Aversoque ore in plaustrum patibulo subjectum insiluit.

[Note: 76. E ferali plaustro populum alloquitur.] Ex hoc pulpito civitatem, quae ad spectandum convenerat, intuens ore blando; Sacerdos, ait, Ecclesiae catholicae sum, et Societatis Jesu religiosus, omnium qui censentur in eadem infimus; hodie tamen omnium, meo quidem judicio, fortunatissimus; cui datum sit pro veritate ac debita Romano Pontifici obedientia mori. Audiebat haec molestissime rabula Calvinianus a tergo stans: et, Num, inquit, vere ac citra omnem ambiguitatem loqueris? Ego vero, inquit Garnetus, hic simulare nihil aut dissimulare possum. Instante nescio quo ut, siquidem esset ipsi deliberatum mori, Calvinum sequeretur ducem ad beatam vitam certissimum; leniter hominem palpans deridensque, loqui cum populo perrexit, et contestari, se remotissimum semper fuisse, ab omni, quod contra Regem initum esset, foedere et machinatione: ita vixisse in patria, ut in una salute animarum curas omnes suas et cogitationes defigeret, catholicosque ad pacem et patientiam hortaretur. Postea pronunciavit formulam juramenti a se exaratam; et rationes

cur aliam edere catholicus nemo posset, breviter subtexuit: oculis demum ac manibus in caelum sublatis, egit immortales Superis pro sorte felicissima gratias; ac Deum enixe precatus est, ut justas adversus regnum iras poneret; nec Regi, ceterisve suae necis auctoribus, eam fraudi ac damno esse vellet. Monitus ut finem dicendi faceret, osculum patibulo, resti osculum suave fixit: eamque collo inserens, ac rogatis ut secum precarentur catholicis, orationem Dominicam, Angelicam salutationem, symbolum Apostolicum, hymnum Veni Creator, alta voce recitavit: hisque in vocibus, Sermone ditans guttura, subducto curru, pependit. [Note: 77. Post obitum Iaudatur ab haereticis.] Vetuit Thomas Cecilius, itemque populus, ne restim ante scinderet carnifex, quam exspirasset.

Celebrata diu omnium, etiam haereticorum, sermone fuit sacerdotis invicti fortitudo; qui religionem et obsequium Summo Pontifici debitum retinere, quam libertatem vitamque maluisset. Cum tortor divisa quatuor in partes membra corporis asportaret, figenda pro urbis portis, Anglus nobilis Guillelmus AtKinsonus vestes partemque corporis haud modicam, oblatâ tortoribus pecuniae summâ non levi, abstulit. Haud inutilem impensam hanc fuisse paulo post comperit. Gravi enim conflictatus morbo, salute jam desperata, jussit afferri sibi dulces amici reliquias: et a salutari cadavere vitam hausit, subito sanatus, viribusque tam integris, ut postridie iter negotii obeundi causa olim destinatum et necessarium ingressus sit. Annum agebat Garnetus quartum et trigesimum, dignus qui longiore gauderet vita: illustriori certe fato mori non potuit. Ejus memoria legitur Anglicis annalibus Stowii cum hoc elogio consignata: Nono Kal. Quintiles anno hujus seculi octavo, Jacobi regis sexto, Thomas Garnetus morte ad Tiburnum affectus est; oblatâ vitâ, si juramentum edere voluisset: sed utrumque recusavit. Illud quoque traditur, Jacobum audita Garneti nece, et, quemadmodum foederatorum impia consilia detestatus, pro Rege regnoque pie Superos ac publice comprecatus esset, succensuisse graviter antistitibus Cantuariensi et Londinensi; qui reos tales eligerent ad poenas recusati Juramenti luendas, quorum mors tam illustre populo praeberet spectaculum, et fidem ipsi Juramento auctoritatemque derogaret. Certe ab eo tempore vexatio catholicorum haud parum remisit. Neque solum confirmati fuerunt tam illustri exemplo nutantes catholici, verum etiam haeretici amplius ducenti ad Ecclesiae sinum revocati, a quo nulla deinde fortunarum et ipsius vitae jactura divelli potuerunt. Haeresim exosam praeterea fecerat [Note: A. C. 1609. Soc. 70.] regis ministrorum avaritia et crudelitas, etiam Episcoporum, qui saevam exercebant nundinationem, et bona catholicorum sic rapiebant, ut redimendorum facerent potestatem: redempta rursum invadebant; adeo ut iuventus sit qui sua septies redemerit. Valuit etiam ad asserendam vetustae veraeque religionis fidem refossum per idem tempus in Londinensi S. Pauli templo sepulcrum militis, in eoque repertae litterae Bonifacii Summi Pontificis, quae concessam a Sede Apostolica militi et ejus uxori delictorum veniam testabantur.

Haec et alia id genus catholicae veritatis argumenta quo plus auctoritatis Errori [Note: 78. P. Jonesi ad Socios epistola.] detrahebant, eo vehementius efferabant ejus defensores. Itaque nostros per litteras cohortandos duxit qui praeerat Anglicae Mission P. Robertus Jonesus. In hanc epistolam conjecit quae um longo cognita notaverat. In primis commendat illis orationis studium. Hunc ait esse clypeum, quo muniantur; hoc oraculum, quod consulant; hanc arcem, quo se recipiant. Jam, si quid suppetat otii post solitos labores, illud suadet impendant in studia sacrarum praecipue litterarum, non inutili concursatione disperdant. Post multa de paupertate, quae viros apostolicos deceat, fuse graviterque dicta; subdit cavendum ne quid nimis comptum et elegans in corporis cultu appareat. Nullum, inquit, audivi quem offenderet prudens quaedam in eo genere negligentia: multos, quibus valde displiceret quidquid in victu cultuque prodiret vel leviter extra modum. Postea commemorat solita castitatis praesidia, fugam, orationem, metum sapientem et suis viribus diffidentem. Epistolam claudit pia Divi Thomae precatione, cujus partes singulas uberius explicat. Da mibi, Domine Deus, cor pervigil, quod nulla abducat a te curiosa cogitatio; da nobile, quod nulla deorsum trahat indigna affectio: da

rectum, quod nulla obliquet sinistra intentio: da invictum, quod nulla frangat tribulato: da liberum, quod nulla sibi vindicet perversa et violenta affectio. Quod si tempus ullum exstitit, quo salutaribus id genus monitis locus esset, annus profecto millesimus sexcentesimus decimus fuit, quo Ecclesiae catholicae vexatio in Anglia recruduit. Novae sancitae leges, praesertim tres. Prima, ut Fidelitaris Juramentum bis anno quolibet ab omnibus ederetur. Secunda, ut singuli ad cenam Calvinisticam compellerentur. Tertia, ut investigarentur acerrime catholici, qui, ne fortunis spoliarentur, eas deponerent apud amicos haereticos: utrisque poenae gravissimae sunt constitutae. Hinc piorum facta tristis undique fuga. Multi nihil tutum inter homines rati, ferarum latibula captaverunt, ac diripiendas lictoribus domos permisere. Angli proceres missos fecerunt quos habebant in familia catholicos, Regis iram veriti: vixque orator Gallus interesse rei divinae furtim domi suae paucos patiebatur. Novi carceribus vectes additi, novae acerbitates; ac nescio quis ergastuli custos suo inclusus ipse carcere est, quia duos sacerdotes colloqui simul passus erat.

[Note: 79. Catholici constantes. Sicariorum fortunata mors.] Eluxit in his tenebris multorum virtus ac fides: neque in catholicorum duntaxat constantiâ trimnphavit gratiae coelestis invictum robur, sed etiam in haereticorum aliquot sancta defectione ab impiorum consortio. In iis merito numerari potest par sceleratorum: si tamen eos hoc nomine convenit appellare, qui sceleratam ac turpem vitam pulcra et pia morte feliciter emendaverint. Vincti eadem catena tenebantur in carcere. Necis vicinae metus injecit illorum alteri salutis curam, et catholicae religionis amplectendae voluntatem; in qua certam omnium consensu, etiam haereticorum, salutem esse audierat. Sacerdotem, a quo expiaretur, anxie perscrutanti, commodum oblatus est unus, hoc ipso tempore conjectus in idem ergastulum. Ardebat hominem convenire: custodes vetabant: prohibebat etiam haereticus pertinax et stolide imperitus, cum quo eâdem catena junctus erat, licet animo disjunctissimus. Hunc vincere ac docere aggreditur. Morimur, inquit, o bone: et, nisi providemus, aeterna mors crastinam excipiet. Quin saltem hac necessaria morte vitam nobis sempiternam comparamus? Hac oratione motus alter, audit, excitatur, docetur, vincitur. Ambo innuunt sacerdoti; qui scelerum et haereseos vinculis utrumque solvit. Ductis ad patibulum postridie minister de Calvini grege praesto est, cum inani jocularis cenae frusto. Rident hominem ac respuunt. Ubi esse catholicos, et priscam Angliae religionem laudare cognovit, indignum ratus homines indoctos tam fidenter doctori vetulo insultare, alios quosdam e suis sodalibus evocat. Conveniunt theologi primores scholae Calvinisticae, multa deblaterant: incassum. Respondent felices sicarii se, dum novam religionem sequuntur, ab ea ductos ad patibulum fuisse: nequaquam posse fieri, ut ab eadem e patibulo in coelum ducantur. Laudavit populus responsum; et erroris ministros attonitos trepidantesque risit. Non abludit ab eo responso vox alterius cujusdam, qui rogatus ab iisdem cur ad catholicorum transiret castra; Quia, inquit, observavi vobis ea omnia odio esse, quae diabolus execratur; crucem nimirum, aquam consecratam, sanctorum nomina. [Note: 80. Fructus ingens e P. Personii liaris captus.] Inde vos nimium ipsi esse familiares et amicos intellexi.

Nemini pariter catholico deerat quod instantibus adversariis responderet, quicumque libros a religionis doctoribus editos perlegerat; ac praesertim eos qui erant a P. Roberto Personio conscripti. Magnam ex illis capiebant utilitatem erroris aeque ac veritatis cultores; hi ut plenius docerentur; illi ut facilius dedocerentur. Atque haud scio an ulla res alia majorem eâ tempestate vim habuerit ad sustinendos a lapsu plurimos, qui ruebant in haeresim praecipites. Unum aut alterum exempli causa ponam. Franciscus Walsinghamius cum Londini floreret eruditionis fama inter doctores Ecclesiae, ut isti vocant, reformatae, id maxime laborabat, ut ad eam quamplurimos alliceret. Incidit aliquando in juvenem, Calvini asseclam illum quidem, sed catholicorum partibus non nimis infensum. Confirmare nutantem studuit petitis ex intimo theologiae Calvinisticae penu argumentis. Ubi rem non satis procedere videt e sententia, librum ei tradit in manus, certissimum antidotum, inquiebat, contra doctrinae Papisticae virus. Accipit adolescens,

ac vicissim illi porrigit conscriptum a Personio libellum, et mutuam sponsionem exigit ut legat. Legit, primo quidem per ludum et jocum: scilicet haeretico supercilio despiciens omnes catholicorum fetus: nihilominus unam alteramve paginam versans, ea offendit quae legendi sitim accenderent. Pergit; inque illum incurrit locum, ubi Personius Lutherum, Calvinum et eorum gregales veris nativisque depingebat coloribus. Tum secum: Male profecto nobiscum agitur, si tales isti revera sunt, quales hic pinguntur. Domi non erant in promptu volumina, quibus Papisticum scriptorem coargui putabat posse. Alium atque alium dissimulato consilio doctorem consulit: verba sibi dari ab omnibus perspicit. Igitur Londinum excurrit; amplissimas bibliothecas perlustrat; confert citatos in libello, unde sumpta erant argumenta, locos: nihil depravatum, nihil dissonum deprehendit. Stupenti atque anxio venit in mentem ipsum Ecclesiae Anglicanae, si Superis placet, caput adire, ac judicem proinde controversiarum, Regem. Adit; quid petat, quorsum veniat, exponit; ac ipsum Personii librum, [Note: A. C. 1610. Soc. 71.] fontem scrupulorum suorum, ostendit. Agnovit stilum Personii Rex, agnovit Bancroftius pseudoarchiepiscopus Cantuariensis; et in auctorem libri fremens, invisam scriptionem a se traditam publice flammis testatur, scriptorem non lenius habiturus, si veniret in manus suas. Cui Walsinghamius; De auctore libri, inquit, nec mihi liquet, nec investigare animus est: quid dicat, quam vera scribat, quaero. Nam si vera sunt quae de Lutheri, Bezae, Calvini flagitiis, fraudibus, et mala in scripturis citandis atque explicandis fide disserit; non potest pejore loco nostra causa et religio esse, quam nunc est, qui hosce magistros habeamus. Quaero quis huic libro responderit; quid responsi datum sit, rescire percupio. Papistas execror, Romam horreo, veritatem scrutor. Fiet tibi satis, excepit Baucrostius: tu modo ad me cras veni. Crastinus dies illuxerat. Cantuariensis, sive negotio praepeditus, sive de industria, hominem uni de suis sacerdotibus et discipulis tradit erudiendum. Proferuntur Lutheri et Calvini scripta: perleguntur. Vera quae scripserat Personius reperiuntur. Revisit Cantuariensem Walsinghamius; [Note: 81. Franc. VV alsinghamius haeresi deposita Societatem amplexus] quid acciderit narrat. Jocos et convicia pro responso reportat: ac legere jubetur libros a Thoma Bello conscriptos. Legit. Declamatorem furiosum, non justae causae defensorem, respuit. Inde ad evolvendos doctores catholicos conversus, ipsos inter se melius, et cum veritate convenire sensit: nihilque cunctatus ad eorum transivit partes; ac Romam elapsus nomen Societati dedit anno MDCX. edita mutatae Fidei et religionis historia, quae multis facem ad imitandum praetulit.

Non felicior Angliae Rex fuit in catholico nobili, qui profanis litteris tinctus leviter, sacrarum rudis, ambitione prava ductus decreverat, avita religione deserta, doctoris et ministri Calviniani locum occupare vacuum per eos dies et opulentum. Incidit in librum Personii. Eo lecto refrixit ambitionis ardor; invasit animum dubitatio. Locos aliquot insigniores excerpsit e toto volumine, quibus falsitas Calviniani dogmatis plane ostendebatur. Consuluit Regem, qui eruditus et esse et dici amabat. Ille, cum nobili satisfacere non ita commode posset, eum ad pseudoarchiepiscopum Cantuariensem rejecit, aliosque suos theologos. Propositae dubitandi rationes, et saepius in medium allatae sunt. Urgebat laicus sacerdotes, paratos imparatus; ac saepe in eum, unde non possent referre pedem, locum adigebat. Ipsorum inscitiâ non minus quam eruditione Personii profecit; atque in retinendae religionis catholicae proposito confirmatus, deposuit consilium quod avaritia et ambitio suggesserant, ac rei totius seriem memoriae prodidit. Non dissimilem e Personii libris fructum percepit haereseos minister inclytus, cujus exstant apud nos litterae, ad ipsum scriptae Personium, in haec fere verba. Miraris, inquit, quod ignotus ignotum interpellem, imo nuper infensum, et paene abominatum. Sed tunc in te ac tuam Societatem dicebam probra, ut haereticus; sentiebam ut. parvulus: nunc Superi meliora. Gratiae miraculum vides. His te litteris affatur Minister Anglicanus, opimo beneficio Ecclesiastico instructus, natus in haeresi, redivivus in Sacrosancta Ecclesia catholica; in qua et vivere et mori apud me statuo. Hoc fecit in me, qui facit mirabilia: quem et laudo, et precor ut quod coepit opus bonum, ipse perficiat. Tibi vero secundum Deum gratia debetur a

[Note: 82. Litterae ministri haereseos ad P. Personium.] me multo maxima, cujus libris tenebras meas dispuli: libros dico Christianae resolutionis, et Triplicis Angliae conversionis. Rem breviter ab ipsa repetam origine. Ante annos duodecim, cum ad theologiam me penitus applicuissem, cura fuit prima, ut sacros codices perlegerem: adhibui nostrorum commentarios. Illam obscuram deprehendi: hos obscuriores, et inter se dissidentes. Obstupui. Verti me ad alterius generis libros, de moribus et vita scilicet emendanda compositos. Venit prae ceteris in meas manus tuum de Resolutione opusculum. Quod cum volutarem, ita saepe mecum: Quonam fieri pacto potest, ut qui tam sedulo et sancte bona praecipiunt facienda; iidem tam nequiter ac foede, ut nostri affirmant, falsa proponant credenda? Id animo reputans, Bellarmini vestri, ac nostri Stapletoni scripta quaedam percurro, et doctissimi Melchioris Cani locos theologicos. Rem habere se aliter, atque vulgo apud nos jactatur, intellexi, et illico sententiam de nonnullis capitibus pristinam mutavi: in plurimis adhuc aectuabam incertus. Fluctuanti auctor fuit D. Castletonus, vir singulari prudentia, quo multum et familiariter utebar, ut scholasticos theologos adirem. Parui. Mire affectus sum D. Thoma Aquinate, in quo vim rationum, doctrinae ordinem, omnia suspexi, etiam quae minus capiebam. Incidit statim suspicio fucum nobis a nostris doctoribus fieri. Hoc multo sum arbitratus magis, cum recentes catholicos a veteribus nulla in re cognovi discrepare in Fidei dogmatis: nec tenere me potui, quin palam aliqua propugnarem; caute nihilominus, ne quam inimicis ansam darem. Plurimum apud me quoque valuit catholicorum probitas et patientia, quorum aliquos carcere inclusos conveni maxima cum voluptate. Ibi offendi sacerdotem e Societate vestra: cujus in congressu cum valde acquiescerem, ille, Regina extincta, exilio multatus, incertum me et in multis caligantem deserere coactus fuit. Longum est dicere quo jactatus fuerim animi aestu, quibus molestiis curisque vexatus. Jam eo delapsus eram diabolica fraude, ut crederem Romanam et Anglicanam Ecclesias, in capitibus Fidei necessariis consentire; in utraque saluti sempiternae locum esse. Sic annus abiit. Periclitanti ac paene lapso subvenisti, mi Pater. Oblatus felici fato mihi fuit liber tuus: De Triplici Anglorum conversione. Hic dormitantem excitavit, traxit reluctantem. Perspexi laqueos, et fugi. Nunc me in sinum Ecclesiae catholicae recipio. Quaero latebras ubi paulisper delitescam, donec aes alienum meum dissolvero. Quidquid interim occurrer periculorum et aerumnarum, certum est perferre citius ac pati, quam obligatam Deo fidem frangere. Vale, et haec tacita, quaeso, tecum habe; usque eo dum aperire omnia maturum sit. Evasit ille paulo post cum Oratore Anglo in Hispaniam, ubi Fidem catholicam est professus; et habuit a [Note: §. V. P. ROBERTI PERSONII OBITUS, ET VITAE SUMMA.] Regis vere Catholici liberalitate, unde cum liberis et conjuge aleretur.

SIC P. Robertus Personius, etsi Romae degeret, Angliam tamen docebat absens; ac porro docere librorum operâ perrexit, etiam post obitum, qui incidit in XVII. Kal. Maias anni MDCX. Ortus in Anglia, et litteris excultus, artem dicendi ac disserendi professus est in Oxoniensi academia; catholicam religionem, quam a piis hauserat parentibus, animo retinens ille quidem: abreptus tamen aestu ambitionis et profano metu, sacramentum impium, quo se obstringebant doctores gradum et insignia litterariae dignitatis accepturi, dixit. Brevi poenituit hominem erroris; ac tandiu porro, dum suppeditavit vita, poenituit. Ac primo quidem oblatam inter evangelii Calvinistici praecones locupletem cathedram repudiavit: deinde liberius coepit catholica dogmata tueri, ac discipulis insinuare. Doctorem suspectum expulit Oxoniensis academia: Belgium excepit [Note: 83. In Societatem admissus repetit Angliam.] voluntarium exulem: Roma in Societatem admisit anno MDLXXV. Societas, jubente Pontifice, divinis litteris ac virtutibus armatum Angliae remisit, anno MDLXXX. Comes illi additus P. Edmundus Campianus, cum Rudolpho Emersono. Audomaropolim progressos, paene in conspectu Angliae, funesti rumores paulum distinuerunt. Jam enim enim Personii, jam Campiani praevolaverat fama. Narrabatur quemadmodum ab Archiepiscopo Mediolanensi S. Carolo Borromaeo accepti, quam honorifice deducti fuissent. Eorumdem faustas cum Beza dimicationes, dum Genevâ transirent, multi referebant. Itaque utriusque vultus

publice descriptus in portubus, et in compitis propositus, ut agniti statim comprehenderentur. Personius sibi levius quam Campiano metuens, praeire solus in Angliam statuit, aleamque tentare. Bellatoris cultum et arma sumit; seque sic fidenter gubernatori Dubrensi sistit. Orat negotium det, ut ne mercatorem Hibernum, Patritium nomine, biduo adfuturum e Flandria portitores morentur, (is Campianus erat:) sua plurimum interesse, ut Londini quamprimum adsit. Gubernatore omnia, quae penes se forent, pollicito, Campianum admonet: qui statim advolans, impune permeavit.

Personius Londinum recta pergens, custodiam petit, in qua Thomas Poundus, Societati Jesu a biennio in vinculis adscriptus, tenebatur. Socium et commilitonem fortissimum suo et Praepositi Generalis nomine amplectitur, inflammat, consolatur. Evocatus a Poundo clam nobilis adolescens Georgius Gilbertus, quo multum catholici utebantur, ita commotus est amborum suavissima caritate; ut relicta, quam illo ipso die ducturus erat, sponsa, totum se Christo Patribusque dediderit, ac religionem non fortunis duntaxat, sed laboribus ac periculis juvare perrexerit. Personio deinde curae fuit ut sacerdotes catholicos in unum congregaret locum. Omnes in vetustum Divae Mariae trans Tamesim, desertumque templum convenere. Illis, cur venisset, quid ageret, aperuit. Solam animarum salutem propositam sibi esse: vetitum ne publici negotii partem ullam capesseret: recitavitque interdictum Praepositi Generalis gravissimum, quo nostris hominibus prohibebatur, ne de rebus hujusmodi vel sermonem coram se haberi paterentur. Id vero a se omnibusque Sociis observatum iri sancte confirmavit. Hoc eo faciebat, quod Elisabetha non aliâ magis plausibili ad insectandam religionem oratione utebatur, quam cum Evangelii praecones ad perturbandum Angliae statum a Pontifice submissos promulgaret. Quo nomine publicatum contra Seminariorum alumnos edictum atrocissimum per eos dies fuit. Itaque Personius mature Londino demigravit, libello edito suae mentis interprete, obside fidelitatis. In eo suspiciones, et crimina in catholicos et Societatem conjecta, quae legebantur in edicto Reginae, confutabat. Demque semovit Campianum ab urbe regia: ipse in insulae partes obeunti soli subjectas procul recessit. Regina postquam elapsos Londino Personium et Campianum audiit, furore accensa, novum tribunal, novos judices, constituit; quibus unica sacerdotes, praesertim Societatis, investigandi cura incumberet. Subita crudelisque lictorum, delatorum, excubitorum phalanx in agros, oppida, domos, silvas et ferarum ipsa latibula, sese effudit. Unius mensis spatio perhibentur quinquaginta catholicorum millia capite damnata, exuta bonis, carceribus inclusa; nec cito mori, praeter paucos, jussa, sed diu. Nihilominus, quemadmodum solet oppositis molibus aquarum vis increbrescere, haud ita multis mensibus amplius decem Anglorum millia errorem abjecerunt, plerique doctrina et genere insignes; nec pauci in ipsa Reginae aula. Nam huc Personius penetraverat, nullo consistens loco, omnibus fere praesens, et quo non poterat per se ipse, illuc librorum suorum ope pervadens.

[Note: 84. Langdalli librum de templis haereticorum frequentandis, refellit.] In iis libris admodum tempestivus exiit, quem contra Langdallum, doctorem Anglum scripsit. Is prolixa lucubratione veterem controversiam instauraverat, liecretne catholicis templa Protestantium et sacra frequentare. Licere censebant etiam e piorum grege multi, quia optabant. Quid enim vetat, inquiebant, si quis et sibi, ne labatur; et aliis, ne justa laedantur offensione, caveat. Serpebat malum in dies latius. Occurrit imminenti periculo Personius, ac luculento scripto docuit nequaquam istud innocens et mere civile obsequium esse; quemadmodum Reginae satellites pervulgabant; sed impium, et catholicae religioni prorsus inimicum. Id agere scilicet, id moliri patronos erroris, ut oves insidiosa luporum familiaritate deceptae, tanto ab illis facilius laniarentur, quanto se ipsis confidentius immiscuissent. Hoc luctuosis multorum exemplis confirmabat. Nec vero tantum agi salutem catholicorum, quae certum in periculum vocabatur; sed religionis decus, cui gravis inurebatur impio commercio ignominia. Hanc defectionem esse, hanc proditionem; nec tacitam, sed apertam. Nullum hic relictum dissimulationi locum, siquidem haec sacrorum communio tanquam

signum impietatis ac tessera esset consilio publico praestituta: neque occultari sic Fidem; sed haeresim suscipi. Hanc ipsam esse judicum et magistratuum mentem, qui plurimos Fidei catholicae nomine accusatos, jamque solitis ac diris mactandos modis, repente liberos et incolumes abire paterentur, simul atque populi templis ac sacris se interfuturos promitterent. Jam, quod aliqui decantatum Naamani exemplum proferebant, disparem illius et catholicorum esse causam demonstrabat: cum Naamanus hero suo tantum adesset honoris et obsequii causa; neque ullam rei sacrae aut caerimoniae partem, qua falso numini cultus adhiberi existimaretur, attingeret. Ad extremum subjunxit gravissimam concilii Tridentini et Summorum Pontificum auctoritatem. Cum enim dudum senatus Anglicanus multam nummûm circiter octogenûm in singulos menses fisco persolvendam imposuisset catholicis recusantibus haereticorum adire templa, eaque lex pauperes aeque ac divites premeret; istis aegre tributum atrox pensitantibus; illis vero coactis in carcere jactura libertatis luere, quod aere solvere non poterant: visum fuerat orthodoxis sententiam concilii Tridentini, quod tunc habebatur, exquirere. Quippe in Anglia catholici sacerdotes responsa nec eadem omnes, nec plerique satis explicata dabant; vel metu, vel rei gravitate ac rationum diversis ponderibus impulsi. E Tridentinis Patribus delecti decem, qui causam expenderent, Archiepiscopi duo, Episcopi totidem, theologi sex. Illi quaestionem e sacris codicibus, et veteris Ecclesiae memoria, traditionis vestigiis, momentis argumentorum, diligentissime scrutati; responderant uno consensu, nefas esse Anglis catholicis Protestantium templis sacrisque interesse. Haec Pio IV. Pontifice Maximo gesta. In eandem postea sententiam locutus est Pius V. ac postremo Paulus V. cujus haec ipsa sunt in diplomate ad catholicos Anglos dato verba: Zelo pastoralis officii nostri impulsi et pro paterna solicitudine, qua de salute animarum vestrarum assidue laboramus, cogimur monere vos atque obtestari, ut nullo pasto ad haeticorum templa accedatis, aut eorum conciones audiatis, vel cum ipsis in ritibus communicetis; ne in Dei iram incurratis. Non enim vobis licet haecfacere, sine detrimento divini cultus et vestrae salutis.

[Note: 85. Anglia excedere cogitur: patriam absens juvat.] Id cum Societatis Patres, ac Personius in primis, palam constanterque praedicarent, ut mutos nutantes confirmarunt, sic nonnullorum effugere offensionem et invidiam nequiverunt. Vulgatum Personii volumen hostes religionis irritavit: nihil artis dolive praetermissum ut ne posset elabi. Constituta indicantibus aut prodentibus praemia multo maxima: ejus amici, hospites, socii comprehensi tortique: partim affecti nece. Tot periculis insidiisque circumventus non cessisset tamen, nisi eum preces catholicorum, atque adeo querelae permovissent, lamentantium sibi omnibus propter ipsum unum, tanquam ejus amicis et receptatoribus, ubique perniciem inferri. Subduxit igitur se se, rediturus ut sperabat, sedata tempestate. Praelum typographicum Rotomagi collocavit, ut alloqui populares eminus, et erudire posset; expertus quantum in ejusmodi mutis doctoribus esset, ad retinendam Fidem pietatemque, praeSidii. Statimque produxit ex hoc armamentario Directorium Christianum a se conscriptum: mox Testamentum Novum, Anglice ab Alano Cardinali redditum: et alia subinde arma, quibus et se tuerentur catholici, et adversarios lacesserent. Praeterea novum in eadem Normannia Seminarium fundavit Augi, Guisiorum Principum liberalitate: Remensis, in Campania, proventus auxit. Sed istis Seminariis bello civili Gallico prostratis, aliud quo hanc jacturam compensaret, in Belgio erexit Audomaropoli. Alumnos vero Seminarii Remensis Duacum reversos aluit regis Catholici beneficiis et munificentia. Neque his contentus, eundem Regem, cui propter pietatem et prudentiam erat acceptissimus, nec non Hispaniae primores impulit, ut similia laboranti Angliae subsidia in Catholico regno pararent Hispali, et Vallisoleti. Ibi juvenum florens examen erudiebatur, unde supplementum Anglicanae Ecclesiae militibus scriberetur. Juvabat cernere adolescentes optimae indolis, jacentis ac prope fuccisae in patriâ Fidei felices surculos, qui Personii hortatu, monitis, exemplis fovebant spem ac vota martyrii; quique non aliter, cum prodirent in publicum, appellabantur, quam martyrii candidati. Certum singulis annis diem elegerant,

quo ante aras, populo spectante, provoluti, votum repetendae post susceptum sacerdotium, patriae, renovabant; ac sanguinis pro religione, si Superi annuerent, libentissime profundendi. Nihil non tentavit Elisabetha, ut haec praedara Personii consilia, illas pietatis arces, everteret. Neque aliud expectandum ab ea fuit. Illud mireris ac merito doleas, inventos fuisse catholicos, qui tantam Personii apud Christianos Principes gratiam aegre ferentes, illi conflare invidiam apud Summos Pontifices Gregorium XIII. Sixtum V. Clementem VIII. apud Reges, Catholicum et Christianissimum, non semel conati sint, atque adeo postulare ut Societatis hominibus omnis in Angliam aditus prohiberetur. Sane vix quemquam ea tempestate reperire est, cujus nomen, existimatio, scripta, pluribus appetita telis fuerint. Sed haec virtutis verae merces et gloria; qua invitatus Christi miles potius, quam deterritus, majora quaedam agitare animo coeperat, de Scotia nimirum in Fidei Romanae libertatem asserenda. Igitur cum Jacobo Rege per certos agere instituit, eoque rem felici prudentia promoverat, ut libera Patribus Societatis in Scotiam subeundi facultas, et oppressis Calvinistarum jugo catholicis quies concederetur. At Rex ab hostibus Ecclesiae interim occupatus, illis rerum summam, seque totum ipse permisit; mos ad Angliae solium evectus, tam pulcram afflixit spem, et immedicabili plaga religionem vulneravit. Hinc illa tot legum et edictorum acerbitas, illud perfidum fidelitatis Juramentum, quod peculiari scripto Personius refutandum sumpsit; nec deinde cessavit emittere varios pietatis et ingenii partus, quibus hoc est assecutus multorum jndicio, ut, si nihil aliud in publicam Angliae utilitatem perfecisset, plus tamen laborasse, quam quisquam alius Anglicanae vineae cultor, non injuria censeretur.

[Note: 86. Pie moritur. Alani Cardinalis de illo vox.] Maximos saepe viros obscuravit honor, quos calamitas illustrabat. Idem in utraque sorte Personius exstitit. Vicerat invidiam ejus virtus, et Romana donandam purpura consentiens fama jactabat. Vidimus quanta contentione, quibus lacrymis, honoris gradum eminentem deprecatus sit. Igitur periculo vitato laetus, Romae consedit in Anglorum Seminario, cujus ad regimen ab Aquaviva fuerat evocatus. Inde in Ecclesiae Anglicanae commoda, tanquam ex Orbis terrarum arce, vigiles curas extendens, veram hanc Alani Cardinalis vocem probavit: P. Roberti Personii industria, prudentia, zelus, in scribendo et agendo dexteritas, omnem superat fidem. Non destitit extremo spiritu eandem pro carissima patria curam gerere. Gravi morbo correptus dictavit litteras ad Episcopum Audomarensem, Anglici in ea urbe Seminarii patronum ac parentem: alteras ad Archipresbyterum Angliae Birketum, ejusque clerum: tertias ad Socios per Angliam sparsos, quibus post novissima quae tenerrimam pietatem spirant verba, unice commendat germanum, ut ait, Christi discipulorum charactêrem, mutuam nempe caritatem, cujus ea praecipue vis est, ut unusquisque infimum sibi locum deposcat; primas aliis ultro deferat. Exaravit etiam in peculiari scheda quaecumque ad Societatem in Anglia tutandam idonea munimenta diuturno usu didicerat, eaque Praeposito Generali descripta tradidit. Supremum instare tempus sentiens protulit fidiculas, quibus ejus sodalis carissimus Edmundus Campianus in equuleo tortus fuerat, easque peramanter deosculatus, collo implicuit, beatam Campiani sortem negatam sibi vehementer dolens; idem tamen Superis gratias egit, quod suos annorum triginta in juvandis pro virili duobus Angliae et Scotiae regnis labores dedignati non essent. Corpus in templo Anglicani Romae Seminarii sepultum est, addito elogio. Annos expleverat quatuor et sexaginta; quorum triginta sex in Societate vixerat. A concitato et turbulento rerum gerendarum modo plurimum abhorrebat: quam suavis ac paene tardus in deliberando, tam strenuus et impiger in exequendo. Sermo illi efficax, et ad persuadendum appositus, quippe qui rationibus optimis niteretur; et vias rei, quam persuadere vellet, conficiendae planissimas aperiret. Nihil habebat antiquius, quam ut mortales omnes qualicumque posset beneficio devinciret; crebro vocem Apostolicam usurpans, Dum tempus babemus operemur bonum: tempore enim suo metemus non deficientes.

[Note: §. VI. SOCIORUM ALIQUOT AERUMNAE, DIMICATIONES, VICTORIAE.] Dum vincula mortalitatis exuebat Personius, et hostium Religionis vota explebat, qui se gravissimo liberatos adversario laetabantur; ab iis captus, et in Portam West monasteriensem conjectus est P. Joannes Blacfannus. Statim de illo necando deliberatum. Oblatam gaudebant victimam, quam in locum P. Personii sibi erepti substituerent. Quaesitum est crimen: nam quod sacerdos, quod religiosus, quod Jesuita foret, quamvis ea capitalia illorum judicio essent scelera, minus tamen videbantur invidiosa, jamque gloriosa censebantur. Ergo falsos testes [Note: 87. Imposita P. Joanni Blacfanno calumnia.] apponunt, qui denuncient auditum Antuerpiae Blacfannum pollicentem aurifici millia nummorum octo, si Regem e medio tollendum curaret. Appellabatur nomen aurificis, locus, tempus, adjuncta cetera diserte notabantur. Blacfannus horribili calumnia perculsus, scribit subito ad amicum Belgam; qui Antuerpiam properans, aurificem coram magistratu interrogat: ejusque testimonium publico civitatis ac judicum sigillo munitum ad Blacfannum mittit. Revicta evidenti argumento perfidia erubuit. Sexcenta sunt ejus generis in nostros homines conficta, et conjecta: quae si excutere singillatim velimus ac refellere, non historiam scribere, sed apologiam videbimur: et omnium ejusmodi criminum brevis est ac vera defensio, inficiatio facti. Nonnulla tamen, ut res tulit, exempla identidem subjecimus, e quibus appareat, ut ista, sic alia pariter eodem filo et artificio ab iisdem fuisse contexta. Insontem Blacfannum, detectâ calumniâ, neci dedere non sunt ausi: diuturno carcere maceratum exilio multaverunt. Reversus postea in patriam totum se illi excolendae devovit, quoad vita suppeditavit, quam ad octogesimum prope annum perduxit. Bonis artibus in academia Cantabrigiensi eruditus, earum lauream et magistri nomen erat consecutus. Augustino legendo et catholicorum libris, tenebras haereseos dispicere coeperat, qui primus ad lucem veritatis aspiciendam gradus est. Obdormiscebat nihilominus liberioris vitae oblectamentis, et fascinatione nugacitatis, ut Sapiens loquitur, incantatus; donec somnio perterritus, et e veterno exitiali suscitatus est. Oblata illi secundum quietem fuit species Christi judicis formidolosa. Objurgatus ab eo graviter quod exequi cunctaretur quae facienda cognoverat, lacerari saevis torminibus sensit viscera. Expergefactus irrogatam sibi merito poenam agnovit, ac voluntario multorum dietum jejunio, repetitis precibus, in primis autem ejurata statim haeresi, placare judicem studuit. Admissus inde in Societatem, post aliquot annos in Romano Seminario transactos, in Angliam se retulit, ubi comitem carceris et exilii nactus est P. Joannem Perceyum, Fischerum vulgo, ut facilius lateret, appellatum; cujus pariter ad Fidem carholicam et Societatem accessus memorabile quiddam habet.

[Note: 88. P. Joannes Perceyus ad Fidem catholicam et Societatem vocatus.] Haeresim cum lacte nutricis Eboraci, seu Dunelmae, ut alii scribunt, suxerat. Accidit singulari Numinis beneficio ut annos quatuordecim natus deduceretur in contubernium, cui praeerat matrona catholica. Ejus ope atque hortatu libros catholicorum legit, et a frequentandis haereticorum templis deterritus est. Eandem aliquando pie precantem contemplatus socium se precationis obtulit. Sed repulsus non sine probro, tanquam ab Ecclesiae ac fidelium communione segregatus, in genua seorsum procidit, obtestans Deum ut religionem veram ostendere sibi dignaretur. Nec piis precibus Deus abfuit. Sensit impelli se ut sacerdotem catholicum adiret: qui a matrona eadem arcessitus paratum quidem puerum ad abjiciendam haeresim deprehendit, nihilominus adhuc id aetatis, ut morae nonnihil interponendum judicaret. Atenim, inquit puer, si dum vota mea differs, ego interea moriar, quid animâ meâ fiet? Responsi candorem et veritatem sacerdos admiratus confestim expiatum Ecclesiae restituit. Erat Perceyo haereticus frater, qui fratrem a proposito retinendae religionis dimovere frustra conatus, illum in Galliam abducendum curavit, de propinquorum sententia, metuentium ne quid periculi toti familiae crearetur. Rotomagum primo, inde Remos veniens dicendi artem, et elementa philosophiae in Seminario percepit. Romam postea profectus, gravioribus sanctioribusque studiis operam in Anglorum collegio dedit, in iisque tantum brevi profecit, ut sacerdotio initiatus, et canonica solutus aetatis lege fuerit, quod praecipuis quibusdam Seminarii alumnis Clemens Pontifex non invitus concedebat. Hîc animum ad Societatem adjunxit; ac Tornaci

tirocinium posuit. Non raro contingit ut impetus pietatis in tironibus vehementior sit, et modum vix teneat; praesertim si accedat gustus rerum divinarum suavior, in quem se improvida mens velut ingurgitet. Obtudit Perceyus caput, nimia contentione; adeoque cerebrum labefactavit, ut illud sanitati restituendum medici diffiderent; nec aliud remedium occurreret, nisi patrium ac natale coelum. Igitur in Angliam reversurus Flessingam contendit. Vultus, vox, pietas fecero suspicionem Anglis militibus: inspiciunt hominem, scrutantur, et sacerdotem Anglum e repertis epistolis deprehendunt. Obstinate silentem et cruciatus omnes ultro deposcentem vinciunt, retortis post tergum manibus; tum nautico fune frontem ac tempora colligant arctissime. Mirum! capitis diuturnus dolor, qui nullis curari potuerat remediis, isto fune velut abactus, subito diffugit: sive fibras cerebri per immodicam meditandi contentionem constrictas laxaverit vehemens ista jactatio; sive calor externus intestinum exciverit, atque effuderit, qui velut inclusus antea cerebrum urebat. Ut ut est, Perceyus tanto per illos tortores affectus beneficio, quantum ab amicis capere nullum poterat, cum nihil praeter voces quasdam pias et gratiarum actionem referret, Londinum abductus conjicitur in carcerem. Sex totis mensibus graves pertulit aerumnas, quibus non modo retardatus non est, sed etiam accensus ad dicendum religiose vitae sacramentum: quod ne faceret, prohibuerat antea insidens capiti dolor, per quem ipsi non licebat animum ad rem ullam serio cogitandam appellere. Jam, onere isto liberatus, receptam cogitandi facultatem ad meditandum effugium contulit: et nocte intempesta per custodiae fastigium, cum duobus sacerdotibus ac septem laicis delapsus, evolavit ad Garnetum: apud quem posito virtutum et laborum Apostolicorum tirocinio, certamen adversus haeresim feliciter auspicatus est, ereptis illi matre, sororibus, et propinquis.

[Note: 89. Idem semel, iterum, tertio, quarto, captus.] Datus aliquanto post P. Joanni Gerardio socius insignem operam per annos complures navavit catholicis in provincia Northantoniensi. Erupit interim a pulvere dicta conjuratio; quae cum exploratorum ubique solertiam acuisset, Perceyus cum P. Nicolao Harto captus est, ac Londinum abductus. Multa utrique incessit cum doctoribus indoctis disputatio. Ab eorum uno quaesivit Hartus an Deum nosset. Omnino, inquit ille. Pergit Hartus: Servasne Dei mandata, aut ea servari a te posse putas? Negavit. Mentiris igitur, si qua est Apostolo Joanni fides, cum Deum te nosse praedicas. Qui dicit se nosse Deum, et mandata ejus non custodit, mendax est. Conturbatus hoc argumento doctor, et adstantium risu salibusque perfusus, abscessit. Londinum perductos carcer duodecim fere mensibus coercuit: non ita severis tamen adstrictos vinculis, quin exciperent adeuntes, et multos in libertatem filiorum Dei vindicarent. Ea demum fregit Catholici regis orator. Huic ambo donati Belgium reviserunt. Perceyus otii ac libertatis impatiens, et praeclarum illud, quo Paulus gloriabatur nomen, cum se Vinctum Christi Jesu nuncupabat, libertati vel innocentissimae anteponens, remigravit in Angliam. Rursum comprehensus, in carcerem ad ripam Tamesis rapitur. Hic tantam rei bene gerendae facultatem est nactus, ut quamvis evadendi potestas esset, ultro nihilominus per triennium in vinculis restiterit; ibique centum quinquaginta populares suos Ecclesiae catholicae redonaverit: praeter innumerabilem catholicorum turbam solitis praesidiis confirmatam. Haec vero ingenua dexteritate, prudentique silentio sic administrabat, ut nemini valde suspectus, imo probis juxta improbisque carus esset. Latêre tamen omnino non potuit. Venerat Londinum doctor e schola recens, Calvinistarum alpha. Quaerenti hostem quicum consereret avidas pugnae manus et victoriae, audit de Perceyo. Placuit adversarius: accenduntur haereticorum pariterque catholicorum studia; res defertur ad Regem. Ille vero non modo se arbitrum certaminis libens offert, verum etiam socium; ac pugnae pars prima et maxima dubio procul fuit. Descendunt in arenam, hinc Perceyus pulcro multorum carcerum pulvere sordidus; inde Calvinista politulus et calamistratus: adstat selecta nobilitas, pugnae testis, deque exitu anxia.

In amplissimo consessu aderat Comitissa Buckingamia, Ducis mater: quae fugitantem Calvinistam, labantem, ac foede interdum ruentem aspiciens, quamvis

[Note: 90. Cum doctore Calvinista dimicat, Rege ipso spectante ac pugnante.] eum Rex acriter dimicans sustineret; male fultam detestata doctrinam est, et ad partes catholici doctoris magna omnium admiratione transiit. Fusus fugatusque Calvini signifer, dimicationis fortunam iterum tentavit, sive potius ipse Rex: qui se doctore suo longe doctiorem arbitratus, per horas ipsas quatuor cum Perceyo digladiatus est, summa contentione; omnia tamen perstringens ac delibans, nihil urgens ad plenum et exhauriens. Veniam petiit Perceyus, si ardore disputandi longius esset provectus, quam Majestatis reverentia sinebat. Imo, inquit Rex, placuisti; et rem bene ac sortiter gessisti. Postridie Perceyo chartam mittit, hoc notatam titulo: Puncta quaedam praecipua, quae meam unionem cum Romana Ecclesia impediunt, donec ipsa se reformet, aut possit mihi satisfacere. Ea novem erant: his ferme concepta verbis. Cultus imaginum. Preces et oblationes factae Beatae Virgini Mariae. Cultus et invocatio Sanctorum et Angelorum. Liturgia et preces privatae illiteratorum Latino sermone scriptae. Repetitiones orationis Dominicae, salutationis Angelicae, et Symboli; praesertim si in earum numero ratio aliqua meriti statuatur. Transsubstantiatio. Communio sub una specie, et doctrina concomitantiae. Opera supererogationis. Potestas papae ad reges deponendos directe vel indirecte, et ad disponendum de eorum regnis. Suscepit ea tractanda et explicanda Perceyus. Eruditam scriptiunculam exacto mense absolvit. Oblata est Regi; et ab ejus quodam theologo, sed leviter, oppugnata. Eadem paulo post, addito Joannis Floydi commentario, prodiit. Haec sacerdotis catholici victoria non pudorem duntaxat incussit victis, sed etiam metum. Duplicata igitur victori vincula, geminatae serae, aditus ad illum omnes obstructi. Ecce autem (ut cetera quae Perceyum spectant referamus) nova recuperandae praeter expectationem libertatis occasio. Gallus orator amplissimam pro sacerdotibus viginti, ac Perceyo nominatim, veniam ab Rege impetrat. Liberatus custodia et regiis munitus litteris, illustrem veritatis et religionis quasi triumphum circumferre videbatur. Non tulere hanc speciem. Rapitur in jus, causam dicere jubetur. Profert litteras; tuetur se beneficio Regis. Affirmat senatus veniam tantum praeteritorum datam: contendit Perceyus concessam sibi liberam agendi vivendique arbitratu suo potestatem: citat ipsa regii diplomatis verba, Vt eximeretur vinculis; ut ne quis ullam ipsi molestiam facesseret; ut plena demum et integra pace frueretur. Laudabat etiam axioma juris; ac si quid oriretur dubitationis, in mitiorem eundum esse partem asserebat. Parum haec valuerunt apud iratos et infensos. Supervênit Cantuariensis antistes, denunciavitque Regem velle ac jubere ut exularet, fidemque daret se nunquam reversurum. Reclamavit incassum Perceyus, contestatus sui se juris non esse, nec posse sacramentum hoc dicere: imo rediturum, si juberent ii quorum in potestate esset. Ergo in carcerem reducitur. Ibi octo mensibus ea pertulit, quibus pertinaciam, ut aiebant, frangendam arbitrabantur. Iis quoque malis Regina finem imposuit, Perceyum a senatu deprecata. Donatus libertate cavit ne se in discrimen temere conjiceret: incolumisque diu superfuit: donec, ereptis ab errorum servitute quamplurimis, et propugnata scriptis eruditis Fide, ad sempiternam, uti confidimus, plenamque coelestis patriae libertatem septuagenario major excessit.

[Note: 91. P. Thomae Laythvvayti, sive Scotti, carceres varii, et pericula.] Incidit in hoc idem tempus geminus carcer simillimumque periculum Patris Thomae Laythwayti: quem vulgo Scottum appellabant. Proditione Atkinsoni sacerdotis Fidei desertoris captus, et in Portam Novam conjectus fuerat. Deprecante Sabaudiae Ducis oratore, vincula deposuit, ea lege ut insula demigraret. Rejectus casu, an tempestate? in littus Anglicum, ejusdem Atkinsoni proditoris indicio iterum comprehenditur, et Westmonasteriensi custodia includitur. Ibi cum custos barbarus saeviret invinctos, ineunt consilium de fuga. Res successit. Evolavit cum ceteris noster, et in amicam catholici nobilis domum se recepit; ubi ejus liberos in pietate ac litteris occultus per annos complures instituit: excurrens nihilominus quo salus animarum vocabat. Non pigebit, opinor, egregii viri prima quasi vestigia relegere. Domestica disciplina liberaliter educatus contulerat se Hispalim, philosophiae perdiscendae ac theologiae causa. Inde in patriam regressus inciderat in Warwicum Helem, acerrimum haereticum,

et irenarcham. Ab eo rogatus ut Regem Anglicanae principem et caput Ecclesiae agnosceret; negavit enimvero, seque catholicum professus est. Offensus irenarcha responsi libertate, in haereticorum templum ire jubet: recusantem ergastulo damnat. Custos carceris venientem sannis et conviciis accipit, utque toti custodiae det ludos, imponit arboris trunco, qui forte tunc in atrio jacebat. Hic ut constitit, in oculis procacis turbae, sustulit vocem; et manu significans, Plerosque hunc in locum, inquit, sua flagitia perduxerunt: me flagitii fuga, vel potius gloriosi facinoris confessio. Meum scelus est catholica religio, quam certum est mihi, dum vivam, retinere. Hac oratione conversis a risu et ludibrio ad maledicta omnibus, contruditur in infimum ergastuli antrum, facinorosae plenum fecis: ubi a vermium turpi grege depastus, et olida mephiti sic immutatus est, vix ut agnosceretur. Os, manus, pedes foede intumuerant; et animam aegre ducebat in aere tam pestilenti: cum venit ad eum junior ipsius frater, adolescens haeresi perdite addictus. Qui ut fratrem vidit tot miseriis oppressum, risit; et, Factum bene, ait, quod meritas insaniae poenas luis. Ferocem juvenis animum paulatim fregit Scottus, nec fregit tantum, sed etiam imbuit docilitate Christiana, erudivitque ut insanientis sectae cerneret praestigias et horreret. Mox Duacum dimisit ad studia litterarum; ubi postea Societatem amplexus reduxque in Angliam, fraterna exempla imitatus est. Neque is duntaxat, sed alii tres ejusdem fratres, in Societatem postea similiter admissi, et Kensingtoni vulgo nominati. Sic vinctus Scottus vincebat, ac triumphis proludebat majoribus. Ampliorem enim rei bene gerendae facultatem illi obtulit suffectus priori carceris custodi alter humanior. Accidit ut capitis sententia in haereticum e vinctis unum ferretur. Hanc reus tam graviter tulit, ut ipsa mortis imminentis cogitatione exanimaretur; ac flebili ululatu horrendisque clamoribus locum omnem compleret. Quaerebat aliquem carceris custos, qui solaretur miserum, qui morituro adesset. Adfuturum se Scottus promisit: ac paucis horis hominem retraxit ab haeresi, expiavit, tantaque perfudit laetitia, ut exiliret prae gaudio, et Fidem catholicam e patibulo profiteretur. Scottus opimis tot spoliis onustus, e vinculis ope fratrum expedivit se se, adscriptusque Societati concessit in Belgium, unde repetens Angliam, iterum captus est, ac deprecante, ut modo narravimus, Ducis Sabaudiae oratore, in libertatem est vindicatus. Ea frui diu non licuit. Rursum captus, ut [Note: A. C. 1614. Soc. 75.] eodem loco dictum, tenebatur in carcere Westmonasteriensi cum P. Alexandro Fayrcliffo. Utrumque Cantuariensis antistes evocavit certam ob causam, quae multorum tunc sermonibus jactata quomodo se habuerit referre non erit alienum.

Sub ipsa regni Elisabethae primordia sic Fidem Catholicam abjecerunt Angli, ut ejus quaedam vestigia, et externa quasi lineamenta retinerent, ac praecipue Episcoporum nomina, certasque functiones. Ita populo illudebant, cui relinquebatur adhuc religionis cadaver anima destitutum, nempe Fide, quae per caritatem operatur. Porro nihil venditabant ambitiosius, quam antistitum suorum auctoritatem, ab Apostolis continua succellione derivatam: quod plane videbant [Note: 92. De Anglicanorum Episcoporum Apostolica successione falso jactata.] esse necessarium, ut sacerdotalis jurisdictio constaret. Hoc pernegabant catholici doctores, contendebantque Parkerum, primum ipsorum pseudopraesulem Cantuariensem, nequaquam per catholicos praesules fuisse initiatum. Imo fama erat ab idoneis ducta auctoribus, tres quatuorve Calviniani dogmatis ministros inter vina se invicem Episcopos consecrasse: ab iis postea Parkerum Cantuariensi Sedi praepositum. Contra pugnabant Angli exstare gravissima monumenta, quibus probaretur Parkerum a quatuor Episcopis catholicis consecratum. Postulabant catholici ut haec praeclara monumenta proferrentur in lucem, ut tribus saltem aut quatuor testibus locupletibus ostenderentur. Patêre omnibus tabularia Vaticana, unde Fidei Apostolicae argumenta certissima peterentur. Angli diu multumque tergiversati, ne causae suae diffidere viderentur, responderunt nihil in se futurum morae, quin istorum copiam monumentorum facerent, etiam Societatis JESU theologis; quibus in hoc negotio maxime credi par foret. Igitur pridie Idus Majas anni MDCXIV. Cantuariensis Patres Fayrcliffum et Laythuaytum arcessit e carcete, cum aliis duobus sacerdotibus: exponit cur ipsos acciverit.

Ambigitur, inquit, num Parkerus ab episcopis catholicis rite consecratus fuerit: rem per se manifestam revocavit in dubium edito libro Romanus scriptor, et ostendi monumenta quibus hoc probetur, petiit. Delegi vos, quibus facti hujus memoriam commentariis certissimis proditam ostenderem. Nemo, ut opinor, vobis id affirmantibus quod visuri modo estis, non credet. Continuo promit volumen immane; illudque ut inspiciant, et excutiant accurate, ne qua doli suspicio lateat, jubet. Deinde signatum de Parkeri consecratione locum P. Fayrcliffus clara voce recitavit. Ibi legitime consecratus a quatuor Episcopis catholicis narrabatur. Tum gestiens Cantuariensis rogavit ecquid ipsis videretur. Cui Fayrcliffus, Merito, inquit, de his commentariis dubitatum fuit, exstarent necne, quorum nemo hactenus mentionem fecit. Poterant doctores Angli Hardingo, Stapletono, et reliquis e catholica schola theologis, opponere istud volumen; et litem molestam hoc uno testimonio, si verum est, secare. Rogavit subinde Cantuariensis Keakum et Colletonum, sacerdores duos non religiosos, qui cum Patribus, uti diximus, aderant, quid sentirent. Illi cunctanter et ambigue responderunt. At P. Laythvaytus negavit se quidquam pronunciare certo posse: optimum videri ut narratio integra describeretur, et per otium examinaretur. Exscribendam promisit Cantuariensis. Gratias egere Patres, et in suum remissi sunt ergastulum. Diebus paucis interjectis petierunt ut narrationem describendam, quemadmodum promiserat, curaret. Distulit semper in commodiorem, uti praedicabat, occasionem: ac rursum illis haud semel idem flagitantibus verba dedit. Nec aliud profecto dare poterat. Quippe constat ex illius aevi scriptoribus Episcopos omnes catholicos, qui temporibus Elisabethae in Anglia versabantur, stabiles in Fide Romana permansisse; neque ut schismaticis Episcopis manus imponerent, unquam adduci potuisse. Unus duntaxat operam ad id suam promiserat, verum ab aliis deterritus mutavit mentem, et facturum se negavit. Addit Sanderus mercenarios ejusmodi pastores, cum neminem a quo consecrarentur potuissent invenire, ac munia tamen Episcoporum obire non dubitassent, licet omni legitima ordinatione destituti, confugisse ad Parlamentum ut veniam delicti peterent, et in pristina dignitate, quantumvis contra jus fasque usurpata, confirmarentur. Parkerum haud aliter atque istos creatum fuisse antistitem Bristous docet. Ceteri deinceps ad eundem modum instituti cum urgerentur identidem a doctoribus catholicis nt se jure atque ordine consecratos probarent, id unum responsi dabant, nequaquam sibi opus esse nostris caerimoniis et unctionibus, ut Episcoporum nomen atque auctoritatem obtinerent. Ac sane legitimum et necessarium ad creandos Episcopos vel sacerdotes ritum minime servare perhibentur: quo etiam nomine consecratio, licet a catholicis praesulibus adhibita, esset irrita. Denique Anglis omnibus adeo persuasum est ipsos nihil nisi umbram sacerdotii, et inane ac vacuum habere nomen, ut eorum sacerdotes, cum deponunt haeresim, et ad catholicorum partes transeunt, omnino et citra ullam conditionem sacris ordinibus ita se initiari jubeant, ut si nunquam fuissent consecrati.

[Note: 93. Eduardus Cookius. Legum in catholicos latarum acerbitas.] Doluit vehementer Cantuariensis ultimam hanc stropham, totque susceptas identidem de religione disputationes, tam parum suis respondere votis. Retulit se ad notas crudelitatis artes, quibus inesse majorem ad probandum vim intelligebat. Ejus et Regis praecipuus administer Eduardus Cookius; causidicus olim in Londinensi foro, deinde minorum subselliorum judex, denique summam juris dicundi praefecturam et auctoritatem adeptus: quo accusante plerique homines Societatis gloriosum veritati testimonium non oris modo, sed etiam sanguinis voce reddiderunt. Elisabethae, primum ac postea Jacobo Regi, propter veteratoriam legum ac juris Anglici exercitationem, odiumque Fidei Romanae carus, tantos ab utriusque gratia spiritus, tantum audaciae sumpserat, ut in foro regnaret. Ne tamen privata malignitate ductus, inique cum catholicis agere videretur, leges omnes contra ipsos latas indagavit, renovavit obsoletas, recentes confirmavit, amplificavitque. Illo suadente, atque instante sancitum, ut qui cum sacerdote in Angliam adducto commercii quidpiam habuisse deprehenderetur, is fortunis omnibus spoliatus, perduellionis poena plecteretur. Ut qui matrimonia.

in haereticorum delubro non contraherent, praeter quadringentorum aureorum multam, nefarii concubinatus infamia notarentur. Qui recentes partus domi salutaribus baptismi lymphis abluerent, eandem pecuniae summam pensitarent. Qui catholicum domi suae retinerent, licet consanguineum aut famulum, quadringentis in singulos menses aureis officium impensum consanguineo, et acceptum a famulo obsequium luerent. Ut vero non deessent delatores, despicatissimum quemque Cookius invitaverat, oblata parte multarum tertia. Illae infelices locustae in omnem evolabant partem, comminuebant omnia et devorabant. Cum autem intellexisset Regi unice in votis esse ut ab omnibus Juramentum, quod appellabant Fidelitatis, ederetur; vix credi potest quot machinas adhibuerit, ut impio sacramento catholicos adigeret. Tertio quoque mense illos Londinum properare tota ex insula compellebat, nullo sexus, aetatis, conditionisve discrimine: per hiberna frigora, per latronum insidias, et aperta valetudinis fortunarumque pericula; ut in urbe regia nomen suum profiterentur: spoliandi, si secus facerent, bonis et libertate. Multis, quos animus ad ferendam acerbitatem tantam defecerat, in infanda verba jurantibus apponebantur custodes et fidejussores; ut omnis ad pietatem ac Fidem regressus clauderetur. In hac tam indigna temporum atrocitate, pro domo Dei depugnabant anno MDCXIV. homines Societatis octo et quinquaginta. Quatuor in vinculis tenebantur: P. Guillelmus Balduinus, de quo facta jam non semel est mentio: P. Alexander Fayrcliffus, sub finem anni MDCXIII. per natalitias Christi ferias comprehensus: et P. Thomas Laythwaytus. Quartus P. Gervasius Polus per hunc modum in exploratores incidit. Ejus frater sacerdos deprehensus a lictoribus paucis, ducebatur Londinum, non onustus vinculis, non armatis septus; sed velut inter familiares adequitans. Talem credidit frater, et salutaturus accessit. Subeuntem satellites occupant, et inexpectata praeda laetissimi, dum illi vincula injiciunt, ejusdem frater sacerdos ex ipsorum manibus et oculis evolavit. Duplici voluptate affectus est Pater, et quod libertatem attulisset fratri, et quod nulli catholico perniciem aut periculum creavissiet; ut iis accidebat, quorum in aedibus sacerdotes comprehendebantur.

[Note: 94. P. Michael VValpolus gravi periculo liberatur.] Ne iis quatuor adderetur quintus, Numinis beneficio et Hispani oratoris arte perfectum est. Destinatus fuerat a Praeposito Generali Societatis P. Michael Walpolus in Angliam, ut Sociis ibi praeesset. Permanavit haec ad Anglos fama. Iniquissime tulerunt Regis administri, hominem ab annis quatuor exilio damnatum, ac redire vetitum propositis, quaecumque possunt excogitari gravissimae, poenis et cruciatibus, rursum in Angliam aditum tentare. Omnem contendere diligentiam statuerunt, ne indeprehensus rediret. Nec minorem adhibebat Walpolus, ne deprehenderetur. Omnia indaganti occurrit una domus longe tutissima, in ipsius Londini sinu. Erat haec Ludovicae Catavajaliae, Hispanae virginis, quae ut Missionem Anglicanam non solum opibus et lauto patrimonio juvaret (quod illam fecisse narravimus) sed ipsa coram promoveret, in Angliam trajecerat. Ibi conductis in aedibus, sine sumptu ac splendore degebat. Illam nomen Hispanum legibus solvebat, quibus Angli catholici premebantur: tenuitas familiae ab invidia et satellitum cupiditate vindicabat: nota virginis nobilitas, et apud Hispani Regis oratorem gratia, religionis vexatores ab ejusdem aedibus submovebat. Tutas his de causis apud eam latebras sacerdotes Societatis habebant. Suberat alia quoque Walpolo causa peculiaris cur illas prae ceteris optaret, quod Caravajaliae conscientiam ac pietatem in Hispania moderatus olim erat. Id nescio quo pacto indicatum exploratoribus. Quamobrem nihil dubitavere quin illius hospitio redux uteretur. Observato igitur tempore quo e Flandria solverat; et [Note: 95. Ludovica Caravajalia de Anglica Missione bene merita.] adhibitis, qui aedes Caravajaliae circumirent, speculatoribus; cum intus illum esse conjecissent, effringunt fores et irrumpunt. Ad clamorem evigilans Ludovica, primum epistolas quas habebat a Patribus Societatis comburit: mox Principis Alberti oratorem propere monendum curat. Adest ille, ac furentem turbam aedesque disturbantem, oratione blanda paulum demulcet: inde conspicatus P. Walpolum, quem probe norat, capite aperto, obsoleta veste, personam famuli belle sustinentem, ad se ferociter vocat; ac nonnulla sermone Hispano,

quem callebat Walpolus, praecipit, tanquam mandata ad heram deferenda. Cum bis terque responsa mutua retulisset, creditus est Hispanus famulus ex oratoris comitatu. Postquam fabulam recte compositam orator sensit; abeuntibus, sacerdote non reperto, licet illum prae oculis haberent, lictoribus, Patrem quasi unum e suis abducit secum. Evaserat, cum satellitum quispiam exclamat sacerdotem effugisse. Rogatus quî sciret: Quia, inquit, animadverti nescio quem exivisse cum oratoris Belgici famulis, quem cum ipso non intrasse certo scio. Serum indicium erat. Visum tamen est ipsam Ludovicam pertentare, si quid forte ex illa, cognosceretur. Adeunt oratorem trepidi; mandata Regis exponunt, orant ne moleste ferat Caravajaliam abduci, cum tribus quas domi habebat, virginibus: habitum iri rationem ejus dignitatis, ac nihil gravius in eam decernendum. Avehitur in rheda, quam orator cum famulis submiserat, et ad Cantuariensem antistitem ducitur. Multis interrogationibus lacessita, jocis etiam illiberalibus agitata, in carcerem cum puella comite conjicitur; aliis duabus aliud in ergastulum abductis: quarum una morbo jam debilitata, et armatorum satellitum, cum aedes invaderent, exanimata metu, postridie obiit in carcere. Ipsa Caravajalia, deprecantibus Hispaniae, Belgii, et Galliae oratoribus, vinculis eximitur. Sed ob incommoda in carcere tolerata cum ei deterius in dies fieret, e vinculis corporis excessit, Ecclesiae praesidiis omnibus eo tempore necessariis instructa per sacerdotem Societatis. Digna virgo quae ad veteres Paulas, Marcellasque adscribatur. Novem annos Londini versata, ut catholicorum aerumnis propius mederetur, vinctis ministrabat, firmabat nutantes, abjectos in gradum reponebat; catholicos juvenes transmittebat in Seminaria, virgines in coenobia. Tantus in casto pectore amor Christi religionisque flagrabat!

[Note: 96. Aliqui fructus Anglicae Missionis.] Quaenam inter istos Angliae tribulos collecta fuerit ab evangelicis messoribus seges, et in Patris-familias horreum illata, parcius proditum litteris est, non tam scriptorum negligentia, quam prudenti metu: cum virtus cognita sceleris nomen ac poenam ferret. Paucos, quibus impune nominari tunc licuit, memoratos invenio: in primis doctorem Caritrum, Jacobo Regi a concionibus, et eloquentiae fama clarum. Nostrorum hortatu, desertis haereticorum castris, militiam meliorem secutus, in Belgium per causam curandae Spadanis aquis aegrae valetudinis; inde Parisios, ubi supremum diem clausit anno MDCXIV. concesserat. Peragravit Angliam nobilis exempli fama: quippe non haeresi tantum, sed maximis honoribus opibusque nuncium remiserat. Facti sui rationem per litteras Regi reddidit; a quo in Angliam, amplissimo Episcopi gradu promisso, sed frustra, est invitatus. Haud minorem Christo gloriam, et fructum catholicis attulit Roventreus, concionator alter dicendi egregia facultate praeditus. Olim a Calvinianis desciverat: sed quia cum vera Fide non conjunxerat humilitatem Christianam, in idem barathrum fuerat revolutus. Ex eo per Societatis sacerdotem feliciter eductus, defectionis impiae maculam insigni veritatis confessione delevit. Nam Eboracensi antistiti obtulit se, non sine lacrymis, paratissimum ad quoslibet cruciatus; et ad ejus pedes diplomata duo projecit: altero condonaverat ipsi Rex capitalem noxam, quam Ecclesiae Romanae partes amplectendo commeruisse dicebatur; altero potestatem amplissimam de rebus divinis ad populum dicendi ab Eboracensi antistite acceperat. Raptatur confestim in vincula, ubi disputantes Calvini theologos male multavit. Quamvis autem nemini catholicarum partium aditus ad illum pateret, eo tamen penetravit e nostris unus; a quo in bonam, unde fuerat excisus, olivam rursum insertus est. Exquisito mactandus supplicio credebatur: invidiam veriti judices ac famam, illum Anglia clam ejecerunt.

Enituit etiam septuagenarii senis digna splendore natalium et majorum pietate virtus. Rogatus quid de Juramento Fidelitatis sentiret, respondit probari sibi nihil posse, quod Ecclesia improbaret, magistra veritatis. Cum in hanc sententiam loqui pergeret, Nihil verbis opus, ait judex: aut edendum conceptis verbis juramentum, aut libertas cum fortunis amittenda. Fortunarum sane partem mearum Rex habet, retulit senex, reliquas quin invadat nihil veto. Corpus etiam vinculis dedo lubens: animam hanc neque tu, neque Rex, habebitis; sed

qui redemit illam, Christus. Ea Iocutum lictores in imum carcerem detrusere, plenum illustribus victimis, quae longa morte mactabantur. Non licebat illis oblatas ab amicis inferre culcitas aut storeas: jacendum in humido et frigido solo inter sordes, quae nunquam exportabantur. Si quid subministraretur cibi, avertebat inhumanus custos, ita jussus a Rege, catholicos consumptum iri sic facilius existimante, nulla sua invidia, nulla ipsorum gloria.

[Note: 97. Impiorum Iuctuosae mortes.] Hanc inter tot mala constantiam catholicorum et patientiam illustrarunt impiorum calamitates divinitus, ut apparet, inflictae; ac nonnullorum luctuosae mortes. Memorabilis exstitit gemini lictoris, a quo P. Henricus Garnetus comprehensus olim fuerat, exitus. Alter e statu vitae satis commodo redactus ad summam egestatem, Deum coelitesque vocibus contumeliosis moriens lacessivit, affirmans jure ac merito se addici cruciatibus sempiternis. Alter insanabili deformis ulcere, in omnium odio et summis doloribus contabuit. Vidua opulenta jacturam salutis et Fidei, ut opes conservaret, fecerat: quinetiam liberos in sui criminis communionem traxerat. Oppressa repentino, morbo cum, famulis duobus comitata, reverteretur domum, in limine animam exhalavit. Satelles catholicis omnibus ac praecipue Societati nostrae infestissimus, cum incaluisset vino in cauponula, commisit rixam cum ganeonibus, et cantharo gravi percussus, cerebri partem ac vitam infelix amisit. Baro Sheffeldus humanae gloriae cupidior quam divinae, statim atque Christo exuto Calvinum induit, orbatum se liberis sex aetate, indole, robore florentibus, ingemuit. Unus insolito morbi genere periit: alter peregre profectus occubuit: tertius ferocientis jumenti calcibus obtritus est: reliqui tres, dum in ingenti scapha fluvium transmittunt, orto inter efferatos equos tumultu, excussi cum universo comitatu in flumen ac demersi sunt. Bacloum, Lincolniensem pseudoepiscopum, in quem P. Robertus Personius ultimum suum de religione opus elaboravit, asperi mores et immitis natura non alienis modo, sed amicis, uxori, liberis invisum effecerant atque intolerabilem. Ludo somnoque fatigatus cum in lectulum se projecisset, morte repentina oppressus est. Conjux nuncio laeta, hoc viro elogium dixit: Si quis est in caelo Deus, si quis in inferis tortor, vicem tibi, de nobis tam praeclare merito, referant.

Haec divinae severitatis in impios exempla quantum terroris injecerunt improbis, tantum alacritatis atque constantiae piis ac probis attulerunt ad superandas durissimi temporis difficultates, cum atrociter Juramentum Fidelitatis exigeretur, et nonnullorum concussa tot aerumnis virtus fatisceret. Id cernens Summus Pontifex Paulus V. occurrendum grassanti malo, pro sua in commissum gregem [Note: §. VII. LIBER A PAT. FRANC. SUARE CONTRA ERRORES ANGLICANAE SECTAE CONSCRIPTUS.] vigilantia, et comprimendam graviore aliquo scripto pestiferae luis contagionem censuit. Perspecta illi erat Francisci Suaris eruditio, pietas, fama. Hunc per Cardinalem Carafam, suum in Hispania legatum, admonendum curavit ut scribendi provinciam susciperet. Satis ad incitandum Suarem erat ipsa per se se causae gravitas et justitia: quippe qui labores eruditos, et sua studia religioni tutandae atque omandae addixisset. Novum illi calcar Pontificis nutus addidit. Paucis mensibus interpositis volumen ab eo prodiit, inscriptum Defensio Fidei Catholicae et Apostolicae, adversus errores sectae Anglicanae: cum responsione ad Apologiam pro Iuramento Fidelitatis, et ad Praefationem Monitoriam Serenissimi Jacobi Magnae Britanniae regis. Opus Christianis dedicavit Principibus, ut iidem opportuno munirentur antidoto, quibus venenum fuerat propinatum. Partes operis sex. Docetur in prima, quam longe recedat Anglica haeresis a vera Fide: cujus tamen se patronum ac vindicem Rex Angliae jactabat. Ostenditur in secunda, catholicae religionis dogmatibus consensum vetustatis, et Sanctorum Partum, suffragari. In tertia, demonstratur suprema Pontificis in spirituali regimine auctoritas, cui subjecti et obsequentes esse debeant Principes Christiani. In quarta, clericorum ab alio tribunali et foro, quam ab Ecclesiastico, immunitas declaratur. De Antichristo disputat quinta, et quam immerito ignominiosum id nomen Pontifici Romano tribuatur, probat. Sexta demum expendit Anglicani Juramenti formaulam, et quid speciosa frons doli tegat, planum facit. Lucet in opere toto singularis candor, et nervorum plena modestia, sine felle, sine aculeo.

Sentias auctorem agere cum amicis, quos sanatos; non cum hostibus, quos vulneratos, velit. Conimbricae primum liber exiit anno MDCXIII. postea Coloniae et alibi passim, est excusus. Pontifex, datis V. Idus Septemb. litteris, tam bene merito de Ecclesia catholica scriptori gratulatus est.

[Note: 98. Hunc in Anglia et in Gallia comburendum Angliae Rex curat.] Longe dissimilis animus Angliae Regis fuit. Quam adversus molestum scriptorem iram conceperat, in librum effudit. Hunc in Londinensi foro, ante valvas basilicae D. Pauli flammis absumi jussit. Hujus incendii fumus ubi primum Suarem afflavit, oculis in coelum sublatis exclamasse fertur: Utinam vero eadem mihi, quae libro meo, praeclara fors eveniat, ac sanguine isto testari Fidem merear, quam calamo propugnavi! Interim cognovit Anglus Suaris librum suis illustratum potius flammis, quam extinctum fuisse. Terebatur omnium manibus; multis lucem, errore discusso, et salutem afferebat. Eundem iterum notare ignominia, et severis edictis prohibere ne quis legerer, ne quis pe nes se haberet, instituit. Neque id satis. Scripsit ad Philippum Regem Hispaniae, cum eoque graviter expostulavit, quod scriptorem perditissimum, ut ajebat; hostem professum regiae dignitatis, vivere pateretur; a se quidem exitialem ejus librum flammis addictum: Philippi jam partes esse, ut ne inultum scelus auctor ipse ferret. Intellexit facile Rex Catholicus, quibus e fontibus manarent ejusmodi querelae: ne nihil tamen Regi, majestatem laesam conquerenti, annueret; utque nancisceretur aditum aliquem ad-saniora consilia ipsi subjicienda, negotium dedit doctissimis praesulibus ac theologis, ut examinarent accurate volumen totum, et quidquid in eo notassent censura dignum, ad se singillatim referrent. Concors omnium sententia fuit integerrimam libri esse doctrinam, sacrarum litterarum oraculis, decretis conciliorum, et Patrum effatis, nixam. Eandem Principum rationibus nulla ex parte adversari, cum per legitimum erga Summum Pontificem obsequium nequaquam minuatur illorum auctoritas, sed muniatur salus: et quidquid ad religionem tuendam pertinet, communi Principum populique bono serviat. Delectatus hoc judicio Philippus dignam Catholici Regis pietate ad Jacobum epistolam misit. In ea Suaris doctrinam a criminibus objectis vindicat: deinde vero ipsum Regem hortatur graviter ut eam teneat Fidem, quam suos majores a tot seculis coluisse perspicit: quam ipse a sanctissima religiosissimae parentis disciplina hausit. Cavendum ne caeco libertatis studio inductus in fraudem, se suosque gravissimis calamitatibus et periculis implicet; non obstrui sic aditum factionibus, verum aperiri: cum nemo fas sibi non putet esse Principibus frangere fidem, qui fregerint eam Deo. Nimis verum augurem Philippum exstitisse consequentia tempora docuerunt. Quod parum feliciter in Hispania molitus erar Angliae Rex, hoc magis e sententia tentavit in Gallia. Liber Francisci Suaris publice combustus est Parisini senatus edicto. Credi vix potest quibus incesserint laetitiis Angli: quot exempla Parisiensis edicti, in vernaculum conversa sermonem, per Angliam disseminata fuerint; cum interpretis epistola edicto praefixa, in Societatem pro more declamantis, imo etiam affirmantis approbatum fuisse a Patribus Societatis in Gallia Juramentum Fidelitatis.

[Note: §. VIII. SOCIETATIS LABORES IN SCOTIA.] ANGLIAE Scotiam, Scotiae Hiberniam subjungimus, ut ejusdem principatus, ita haereseos communione junctas. Post luctuosam Henrici VIII. ab Ecclesia catholica defectionem, Scotia per aliquot annos integritatem Fidei retinuit, Jacobi V. Scotiae regis studio, qui pestiferae novitatis semina igne ac ferro succidere laboravit. Post ejus mortem, quae in annum MDXLII. incidit, regni administrationem et Mariae Stuartae recens natae tutelam suscepit Jacobus Hamiltonius, Comes Araniae, ac dicendi agendique licentiam novae doctrinae cupidis dedit: repugnante vehementer Regina matre, Guisiorum sorore. Haec religioni catholicae coasultum volens, adduci nunquam potuit ut Mariam filiam Anglis educandam traderet, quam Henricus VIII. uxorem filio suo petebat: imo egit cum Scotiae proceribus ut eam Francisco Galliae Delphino darent conjugem. Ducta in Galliam nupsit decem post annis eidem Francisco, et Scotiae regnum matri gubernandum tradidit. Quae vires haereseos validiores cernens, quam ut eas commode posset infringere, catholicam rem aegre sustentavit contra regni ac religionis hostes.

Addidit iis animos et arma subministravit Elisabetha, quam Angli solio imposuerant, infensa Mariae Stuartae ob eam in primis causam, quod Stuarta jus in Angliae regnum, ut Henrici VIII. heres, sibi arrogaret, cujus etiam titulum et insignia statim ab obitu Mariae, ejusdem Henrici filiae, sumpserat. Mortua Stuartae matre, haeretici liberas velut habenas nacti, duce atque auctore praecipuo Moraviae Comite, divina omnia et humana jura proculcarunt. Interim Maria Stuarta, extincto Galliae Rege Francisco II. cui nupserat, in Scotiam suam rediit, ut religionem restitueret. Haereticorum factio, viris armisque praevalida, piis Reginae consiliis obstitit. Contumeliis affectam conjiciunt in carcerem. Ex eo feliciter elapsa confugit ad Elisabetham. Loco asyli, quod quaerebat, vincula necemque demum invenit. Successit Elisabethae Jacobus sextus, Scotiae, et primus Angliae, Scotiae et Hiberniae Rex, Mariae Stuartae filius degener; qui regnantem in Anglia haeresim, confirmavit in Scotia. Non destiterunt Romani Pontifices quamcumque poterant opem regno miserrimo impendere; submissis, praesertim e Societate, sacerdotibus, qui catholicorum foverent reliquias, et oppressam tristi jugo veritatem assererent. Vix Apostolicis confirmata litteris erat Societas, cum Alfonsus Salmeron et Paschasius Broetus, duo e primis Ignatii sociis, in Hiberniam a Paulo III. missi, eâ lustratâ in Scotiam se contulere. Sed cum nihil pacatum, nihil tutum reperissent, in Italiam sunt revocati. Neque plus admodum profecerunt PP. Nicolaus Gaudanus, Edmundus Haius, Henricus Samerius, aliique deinceps in eandem Scotiam profecti. Cum vero Jacobus Scotiae Rex initio magnam religionis catholicae propugnadae spem fecisset, placuit rursum pristinos conatus instaurare. Igitur anno MDLXXXII. Scotiam ingressus est P. Guillelmus Crittonius, ut narratur Libro II. hujus V. Partis. Inde Romam petiit, ut Summum Pontificem de re tota faceret certiorem. Spes optimas Elisabetha solitis artibus evertit. Rursum anno MDLXXXIV. in eandem Scotiam navigavit P. Guillelmus Crittonius, cum P. Jacobo Gordono-Huntlaeo. Mercatoris proditione ambo detecti, et a Batavis capti sunt. Gordonus in gratiam suorum affinium, quorum praecipua inter Scotos nobilitas erat, libertate donatus est: Crittonius ductus Ostendam, Batavici tunc juris urbem, Elisabethae petenti ab Hollandis donatus, et abductus Londinum: ubi, cum varias interrogationes captiose ac fraudulenter propositas dissolvisset, in Londinensem turrim fuit inclusus. [Note: 99. P. Guillelmus Crittonius in vincula conjectus, accusatus, et absolutus.] Venerat per id tempus a Jacobo Rege Scotiae legatus in Angliam Patricius Graius: illi Maria Stuarta enixe commendaverat, ut Crittonium in libertarem vindicaret; eundem Crittonius, ut Mariae negotia diligenter curaret, per litteras rogaverat. Graius, insigni perfidia, utriusque epistolas exhibuit Elisabethae, ejusque administris. Rumor extemplo diditur Crittonium fuisse participem conjurationis, quam pro Maria contra Elisabetham Pagettus aliique viri nobiles inierant. Id aiebant esse compertum non modo ex istis Crittonii litteris Londini scriptis; sed etiam ex aliis, dum caperetur, laceratis ab eodem et projectis in mare, sed casu mirabili, a vento rejectis in navim, apteque postea conglutinatis. Nam istis artibus et litteris ementitis, ut Cambdenus ipse profitetur, Elisabethae praeco verius quam historicus, exitium plurimis creabatur. Quamvis autem Crittonius demonstraret se Parisiis, dum haec ibi conspiratio conflabatur, abfuisse; nihilominus in gravissimo discrimine versabatur, nisi ejus innocentiam testis inexpectatus et minime suspectus comprobasset: nempe Guillelmus Parrius, qui conjurationis contra Reginam initae convictus, consultum a se de nefario, quod meditatus erat, facinore Crittonium dixit: at simul assirmavit, se ab illo deterritum et graviter objurgatum fuisse.

Hujus Parrii (quoniam ex illo quoque invidia Societati quaesita est) consilia [Note: 100. Parrii Sycophantae historia.] et eorum exitum breviter expediam. Is facinorosus et egens, cum a juris scientia, quam profitebatur, nihil admodum lucri colligeret, animum appulit ad publicae rei negotia, vulgo quaestuosa; seque obtulit Reginae adminstris navum, ut aiebat, exploratorem, et strenuum. Ea mente, post acceptum aliquod ad rem bene gerendam stipendium, in Galliam venit; ibique statuit exercere susceptam exploratoris artem, ejusque facere periculum in P. Guillelmo Crittonio. Hunc

ut facilius in laqueos induceret, fingit se Calvini toxicum vetus exspuere velle, ac Fidei veritatem puris e fontibus haurire. Acceptus benigne a Crittonio, et Fidem catholicam professus ore, simulat sibi esse in animo Angliae Reginam e medio tollere, et uno vulnere tot catholicorum sanare vulnera: percontatur ecquid officio salvo fas sit. Nefas omnino esse Crittonius respondet, ac perfidum caput procul jubet facessere. Sycophanta praeter spem repulsus tam duriter, speravit se alios sacerdotes Societatis faciliores inventurum: et catholici persona tectus, pergensque Venetias, cum P. Benedicto Palmio loquitur (non tam aperte quam cum Crittonio, in quo luserat operam, sed per ambages) de grandi quodam consilio, quod moliebatur ad liberandos Calviniana servitute in Anglia catholicos. Palmius hominem nihil moratus remittit ad Nuncium Pontificium: cui Parrius litteras dat, obsecrans ut Romam quamprimum perferendas ad Summum Pontificem curet. Petebat iis litteris ut in Italiam tuto venire posset, cum ipso Clemente de magna quadam et arcana re acturus: pro qua feliciter exequenda delictorum indulgentiam ab eo flagitabat. Dum a Pontifice responsum expectat, Lutetiam evadit; ea mente ut aliquem ibi Societatis theologum inveniret, qui hamum voraret insidiosum. P. Robertum Personium adire non sustinuit, cujus integritarem noverat. Apud P. Annibalem Codretum dicitur confessus de peccatis: sed de isto certe crimine aut siluit; aut, quae par erat, audivit. Aliquot alios sacerdotes Anglos allocutus, neminem qui verbo vel nutu faveret, deprehendere potuit, ut ipse in judicio testatus est. Magnum fidelitatis erga Principes, quam catholica religio, quam Societas nostra praecipit, documentum! quod a Cambdeno, nisi tempori plus, quam veritati serviret, omissum non oportebat: nec levius argumentum adversus eos, qui Anglis sacerdotibus perfidiae in Reginam ac perduellionis crimen inferre non cessabant.

Rediit interea Parrius in Angliam. Reginam convenit: significat se ad eam occidendam destinatum a Jesuitis et ab ipso Romano Pontifice; a quo etiam brevi litteras accepturus sit, ac plenam peccatorum veniam, pro tanto facinore sibi concessam. Dicentem excepit Elisabetha sedate, seu timorem dissimulans, sive quia nebulonem norat; et quietum esse jussit: postremo penitus cognitum neglexit. Ille montes aureos sibi pollicitus, ubi se spretum vidit, arbitratus est nummos a catholicis consequi se posse, vero scelere patrato, quos impetrare falsa delatione a Regina nequiverat. In eam igitur ipsam scelerata vertit consilia: sed a socio conjurationis proditus, et confessus crimen, merito supplicio affectus est. Dum ejus causa Londini agitabatur, eo delatus fuerat P. Critonius: et quoniam ab eodem Parrio inter illos, quibus aliquid indicasset consilii sui, fuerat appellatus, venit in suspicionem ejusdem criminis. Hanc brevi diluit Parii confessio, contestantis repulsum se a Crittonio fuisse, facinus impium abhorrente. Nihilominus Crittonium placuit seorsum et accuratius interrogare. Igitur Walsinghamus, quasi aliud agens, ab illo sciscitatur num locutus olim cum Parrio Lutetiae fuerit. Negavit, sive rem non satis subito recordatus; sive etiam quia reipsa non Lutetiae, sed Lugduni Parrium viderat. Auxit suspicionem haec oratio Crittonii; jamque in illum gravior quaestio parabatur: sed attentius postea cogitanti, Lugdunensis illius cum Parrio colloquii memoria ipsi recurrit: statimque litteras ad Walsinghamum e carcere conscripsit, quibus negotii totius seriem distinctius explicabat. Eas Daniel Bartolus noster integras refert. Postquam id Elisabethae renunciatum fuit, vehementer est admirata hominis e Societate, Scoti, et degentis in alieno regno, ubi liberius loqui poterat, aequitatem ac fidem: in easque voces erupit: Haeccine illa tandem est jactata toties Jesuitarum perfidia, capiti nostro terra marique insidiantium? En iste armatis in me sicariis ferrum conatus est e manibus extorquere! nec moram ullam interposuit quin epistolam Crittonii toto spargi regno juberet: haud quidem de fama nostra magnopere, ut opinor, laborans, quos pessime oderat: sed securitati suae consulens ac vitae, quam putabat fore tutiorem, etiam apud catholicos, si doctrina Societatis et auctoritate muniretur.

Ut ut est, certe perhonorificum nobis debet esse hoc Reginae testimonium: cui multo plus quam adversariorum calunmiis, toties ad invidiam nobis conflandam repetitis, credi par est. Sed nimirum idem accidit Elisabethae, quod olim Sauli: qui, tametsi Davidis innocentiam perspectam haberet, ac porro splendide palamque praedicasset; eundem nihilo secius persequi ac vexare tanquam proditorem non destitit, quem servatorem agnoverat, quem filium appellarat. Hinc illud est quod Crittonium tunc vinculis ac periculo solutum fuisse nonnulli scripserunt: quippe rati nullum aliud levius beneficium homini de se tam bene merito rependi a Regina debuisse. Sed constat hunc ante Mariae Stuartae necem, quae annis post duobus contigit, non fuisse liberatum: forte quia verebatur Elisabetha, ne quid ille pro suae Reginae salute et capite in Scotia vel Gallia conaretur. Sed quam opem Mariae conferre non potuit Crittonius, hanc abunde in ipso carcere, quem exinde liberiorem habuit, navavit catholicis, partim consilio partim sacramentorum administratione confirmandis, et ad ferenda fortiter supplicia erigendis: donec tandem Christophorus Hattonus, pro sua singulari apud Elisabetham gratia, fecit ut libertare donaretur. Emissum custodia idem Hattonus familiariter, ut solebat, et amice domi fertur interrogasse, quid de se Jesuitae et Catholici sentirent? Cui Pater, Idem quod de coelis vulgo dicitur; quos astronomi docent motu proprio in orientem ferri, sed alieno et fortiori abripi in occidentem. Sensit Hattonus quid hoc sibi vellet: neque tamen eo perductus est, ut veritati divinae potius, quam humanis rationibus commodisque auscultaret. Crittonium subinde, viatico liberaliter instructum, dimisit in Belgium, unde Romam ille se contulit.

Interea Gordonus, quem in Scotiam solvisse cum Crittonio diximus, ibi [Note: 101. P. Gordonus Huntlmus, et alii de Societate rem strenue gerunt in Scotia.] strenuam navabat operam. Sororis suae filium, Huntlaei Comitem, ad Ecclesiae partes ab haeresi revocavit: dimicationem cum haereticis, interdum coram Rege suscepit. Sed quia parum Edimburgi proficiebat apud male pervicaces, in Scotiam interiorem ad Septemtriones penetravit; ubi facilior messis et maturior. Venerunt ei deinde suppetias anno MDLXXXV. e Sociis duo P. Emundus Haius, et Toannes Duraeus: ambo Robertum quendam Bruccium sacerdotem Scotum, tanquam herum famuli, sequebantur, ut laterent. Et quidem Rex de tota re monitus, siluit; sed Anglos fallere non potuerunt. Itaque cum Jacobus Elisabethae litteras accepisset in hanc sententiam, ut si foedus initum nuper, esse ratum vellet, sacerdotes omnes, praesertim e Societate Jesu, comprehendi juberet, aut in exilium amandari; promulgatum est edictum quo Socii omnes, nominatim Haius ac Duraeus, regno excedere jubebantur, poenâ capitis, si cunctarentur, indictâ. Quamobrem latebras ac fugam coacti captare, fines Scotiae avios incultosque lustrarunt, minori periculo, majore fructu. Quo tempore Gordonus Georgium Haium, apud haereticos eruditionis famâ celebrem, frequenti catholicorum coetu plaudente, coarguit. Cum enim ille, Gordonum ignorans, et Graecarum litterarum scientia inflatus, multos veterum Patrum locos Graece, ac memoriter plerosque, recitasset; eos Gordonus praesenti animo colligens explicansque, vitiatos et mendose citatos, ipsis codicibus prolatis, ostendit. Celebritatem ea res magnam fructumque habuit, plurimis in illa Scotiae parte ad Fidem avitam reductis, aut in ipsa corroboratis. In priorum numero Franciscus fuit Erroliae Comes, et regii stabuli praefectus. Interim P. Joannes Duraeus totam paene urbem Dunfreiam, urbisque et provinciae gubernatorem Maxwellium reddidit Ecclesiae: qui deinde tamen errorem aut repetens, aut simulans, in pugna caesus est, abscissa manu, quam antea dictitare solitus erat sibi praecidendam si haeresi sub scriberet. Ausi deinde sunt Socii parumper e latebris suis prodire, cum Jacobus infandam matris necem ulcisci velle visus est: cum oratorem, ab Elisabetha deprecandae invidiae et facinoris excusandi causâ missum, repudiavit; cum Patricio Graio Catholicorum hosti, cujus perfidiam cognoverat, dignitatem abrogavit; cum denique Dumblanensem Episcopum sedi suae restituit. Utinam Elisabethae blanditias et insidiosas artes Princeps infelix perinde superare valuisset, nec in gratiam cum ea redire properasset! Paululum nihilominus catholica

res propter oblatam spem sortunae melioris respiravit: quâ opportunitate usi Patres, labore aucto, Socios quibuscum eundem partirentur, accivere. Quocirca remissus in Scotiam est Roma Crittonius; adscitus e Lotharingia Georgius Duraeus, Joannis Duraei frater. Eodem venerunt e Polonia Robertus Abircrombius et Guillelmus Ogilbaeus; quorum adventus eo magis fuit necessarius, quod Joannes Duraeus aerumnis et morbo succubuerat. Non diu securis et pacatis illis esse per Elisabetham licuit. Metu Hispanorum liberata, imo bellum iis vicissim inferre meditans; ne quid haberet a Scotis metuendum, catholicos per ipsum Regem oppugnare statuit. Eum igitur invidiosis sermonibus in illos vafra mulier exstimulat, simultates et odia serit; nec irrito conatu. Postquam enim regni Scotici primores arceri se ab aula; variis eriminibus, ut perduelles, onerari; vexari clientes suos, viderunt: corripiunt arma, Regis copias fundunt fugantque. Hujus quoque belli causa Patribus, ut omnium tumultuum architectis, adscripta est. Itaque in Belgium Crittonius, Haius in Galliam, ambo mos in Italiam remigrarunt: [Note: 102. P. Robertus Abircrombius Reginam Scotiae ab haeresi revocat.] restitêre clam Abircrombius, Ogilbaeus, et Gordonus.

Ecce autem nova rerum facies. Scoti proceres cum Jacobo, qui nuptias agitans pacatam cupiebat habere Scotiam, in gratiam redeunt. Rex, pace composita, pergit in Norvegiam, inde sponsam petiturus. Eam domum anno insequente, cumque illa spes laetissimas duxit. Rursum quies ab Haereticis, et otium. Quamvis enim sponsa regia, e Danico esset prognata genere, ac Lutheranis imbuta fabulis, tamen catholicis favebat, et arcessitum saepe P. Abircrombium libenter audiebat. A quo demum edocta Lutherum abdicavit, et in Ecclesiae Christi sinu supremum postea diem clausit. Parem navavit operam Abircrombius multis proceribus eodem infectis veneno: Rege, qui norat hominem, dissimulante, et eum palam aucupii regalis praefectum vocitante. In aula quippe degebat, quasi regiorum accipitrum moderator et cussos, quod munus nobiles aulici sustinere solent. Regis dissimulatione ac Reginae benevolentia illectus P. Alexander Macurraeus Mussiponto advolavit in Scotiam, ad religionem cum Sociis, dum tempus favebat, excolendam. Sed quid aulâ Principum instabilius, praesertim cum huic mari per se jam infido haeresis incubuit? Rex praeconum erroris clamoribus ac minis territus causam religionis et suam deseruit. Ejus facilitate ac metu facti confidentiores improb, ausi sunt moliri multa contra regiam auctoritatem; clandestinos habere coetus, seditionum faces accendere, omnia sibi contra jus fasque arrogare: adeo ut Rex, tantum licere vilissmis capitibus indigne ferens, abjectas catholicorum partes erigere de integro statuerit. Eam ob rem jussus a proceribus est Gordonus Romam properare clam, ut certiorem de re tota faceiet Pontificem, ac necessaria religioni pristinum in statum revocandae subsidia conquireret. Rem e sententia confecerat, cum in Scotiam revertens anno MDXCIV. exeunte, mutatum Elisabethae solitis artibus Regem deprehendit, iratumque catholicis; quasi Scotiam et Angliam Hispanis prodere conarentur: hoc enim terriculo Principem incautum callida mulier ludificabatur. Regni comitia convocantur, ac sententiam ferre de addictis Romano Pontifici proceribus jubentur. Adfuit rara nobilitas; cumque sententiam dicere abnueret, nihilominus ministrorum impietatis, et nonnullorum id genus suffragiis, dynastae catholici proscripti sunt. Illi collectis actutum copiis immissum ab Angliae Regina exercitum prossigant.

[Note: 103. P. Gordonus iterum Scotia ejicitur. Alii de Societate subeunt. Seminarium Scoticum.] Eâ clade efferati religionis hostes Jacobum urgere non cessarunt, ut saltem P. Gordonum, feralis belli, ut aiebant, auctorem exilio plecteret. Quem Rex, ob mores placidos et fidem in patriam laudans, abire tamen compulit; hoc unum petentem prius et obsecrantem, ut liceret sibi cum doctoribus haereticis manus coram ipso ac senatu conserere; vitam se professus deponere, si vinecretur; modo errorem deponerent, si vinceret. Tam aequas ut acciperent conditiones adduci nunquam potuerunt; veriti ne turpius etiam argumentis catholicorum quam armis superarentur. Victor hac adversariorum fugâ, et imbecillitatis confessione Gordonus, patria praeclarus exul cessit. In ejus locum irrepserunt Guillelmus Murdochus, Mussiponto missus ante menses aliquot; et Joannes Myrtonus, Scotus:

sed hic Statim agnitus captusque; mox, jubente Rege, liberatus, et in Belgium est remissus: Murdochus et Abircrombius (nam videtur hoc fere tempore mortuus Guillelmus Ogilbaeus) ad colligendas catholici naufragii tristes reliquias, in latebris subsederunt. Crittonius in Belgium e Scotia compulsus Seminarium Scoticum Duaci collocavit. Fuerat illud a Maria Stuarta fundatum Mussiponti, et Pontificis liberalitate sustentatum. Visum est postea satius ut in aliquo Hispanae ditionis oppido, nec procul ab occano Britannico, poneretur. Id anno MDXCIII. Crittonius perfecit, et alumnos Duacum transtulit. Qua in urbe Seminarium hodieque floret, concurrentibus in hoc asylum tum nostris c Scotia cedere coactis, tum juvenibus Scotis, domo plerumque ob religionem profugis.

[Note: 104. Gordonus Scotiam repetit. Pulsus redit, et pugnae copiam liaereticis facit.] Interim cum acerbior in dies causa religionis in Scotia fieret, Gordonus aditum in eam rursus tentavit ineunte Junio anni MDXCVII. Statim edictum atrox et immane conscribitur, ne quis illum tecto accipiat, ne quis vivere patiatur. Mitigatum paulo post edictum est opera Huntlaei Comitis, qui P. Gordoni propinquus gratia valebat apud Regem. Praestituti dies pauci, quibus elapsis Scotia in perpetuum cederet. Satis otii putavit sibi Gordonus esse in his. temporis ad manendum concessi angustiis, ut aliquam haeresi plagam imponeret. Scribit ad Regem, et facultatem disputandi cum novitiae religionis magistris, coram ipso regnique proceribus, flagitat. Detrectare palam certamen tam splendide ac fidenter oblatum ausi non sunt. Respondent se adfuturos, ubi primum peracta synodus nationis fuisset, quae in proximam indicta diem erat. Ita extrahebant tempus, effugium captantes. Tandiuque illa synodus procrastinata est, donce praefinita Gordono lux ad discedendum affulsit. Tunc enimvero dolere se significant quod congredi non liceat; posse illum nihilominus antequam discedat, publice verba facere. Annuit, modo ad frequentem dicere populum liceret. Dedere fidem, et fefellere. Exclusus populus, et res a seditione parum abfuit; quam ne conscivisse Gordonus videretur, discessit; et in Norvegiam delatus, inde Hafniam, denique Hamburgum venit, amplissimum Germaniae ad flumen Albim emporium; sed haeresis incendio ab annis fere sexaginta misere deformatum. Unum catholicis non paucis, commercii causa ibi degentibus, praesidium, ac solatium erat pius sacerdos; quem gravi morbo implicitum supremis sacramentis opportune adveniens communivit. Ejus locum ut acciperet ab iisdem oratus catholicis, quibus sacerdos moriens vehementer fuerat auctor ut Patres Societatis arcesserent; ea de re ad Nuncium in provinciis Rhenanis Apostolicum, praesidesque Societatis, scripsit. Ipse in omnem revisendae Scotiae occasionem imminens, rursum commisit se mari. Tempestate abreptus in Frisiam, inde in Hollandiam rejectus, quassatam et armamentis omnibus exutam navim aegre appulit Enchusam: ubi gravissimum a praefecto urbis haeretico periculum adiit. Eo liberatus denique patriam anno MDXCIX. quarto Id. Decemb. tenuit. Quamvis ad publicam disputationem Calvini doctores non semel provocasset, ipsumque Regem certaminis testem depoposcisset, nihilominus jactaverant more suo, Gordonum disputationis metu profugisse, captare latebras, Principis ac senatus oculos judiciumque declinare. Rumor indignissimus illi stimulos addidit, ut quam celerrime remigraret, ac modis omnibus adversarios ad certamen eliceret: nec desperabat assentientem ac praesentem habere se Regem posse, cui carus et notus erat. Hunc statim adire constituit, lucemque veritatis ingerere vel invito. Nec sane fuisset ausus divertere ad quemlibet alium, etiam e prima nobilitate: siquidem edicto cautum fuerat, capitale ut esset, si quis ipsum tecto acciperet. Ergo sub noctem egressus Litha (oppidum est vicinum Ebimburgo) tendit recta in regiam; et ipsum Regem admonendum curat. Sacerdotis amici periculo et fiducia Rex attonitus, eum in arcem remisit, regia expectaturum jussa. Interrogatus postridie, respondit se Regis aequitate fretum et clementia venisse, ut omnes intelligerent se nequaquam defugere certamen de religione publicum, cujus copiam ante biennium adversariis fecisset: adesse paratum ad conserendas manus, audiente Rege. Si, peracta disputatione, constaret quidquam a se prolatum, quod veritati ac Dei verbo adversaretur, nullum se supplicium deprecari.

[Note: 105. Conjurant in illum haeretici, et Scotiam deserere iterum cogunt.] Consternati hac denunciatione ductores Calviniani agminis, palam in eum debacchari coeperunt, nec de disputatione laborandum dicere, sed de poena proditori ac perduelli confestim irroganda. Non unum illum venisse; missos cum eo pariter a Pontifice complures e Societate, qui praecipuos Europae Principes veneno vel ferro tollerent. His accensa plebs conjurabat in capur innocentis: nefarios impetus inopina res compescuit. Faces populo furenti subjiciebat, inter ceteros haeresis ministros, unus propter ventosam doctrinae famam auctoritatemque Regi et proceribus non tam acceptus, quam formidatus; collegii, quod recens Edimburgi datum alumnis novae doctrinae fuerat, moderator. Is in arenam cum Gordono visus est velle descendere, modo privatim certaretur: materiam quoque disputandi proposuit, sumptam e libro a se nuper edito contra Bellarminum: de quo rogavit Gordonum, ut mentem suam scripto explicaret. Verba enim, inquiebat, praetervolant; tenentur scripta et manent. Non recusavit conditionem catholicus pugil: exaravit libri refutationem minime verbosam, at rationibus argumentisque gravem. Opus ea non fuit. Nam libri pestilentis auctor, paucis post diebus, quum multa contumeliose in Gordonum, impie in Superos evomuisset, inter acerrimos dolores, arcana percussus manu, animam infelicem exhalavit. Hoc veluti Goliatho cadente, cecidere ducibus partium reliquis animi: nemo qui Gordoni scripto responderet, nemo qui dimicationi se committeret, fuit. Auditi plurimi partim clamitantes veneficio et cantionibus magicis extinctum ab eo lumen Calvinianae scholae; partim Regem orantes ut nemini fas esset veteratorem improbissimum alloqui; ut morte, aut saltem exilio, poenas daret. Rex vocatis proceribus, quid de Gordono censerent quaesivit. Omnes, uno excepto, vacare culpa censuerunt, quia se Regi credidisset; quia de una veritate investiganda solicitus, negotia publica non attingeret; quia demum doceri, si qui disputare vellent, non defugeret. Rex valde illis assensus est, furentibus mendacii praeconibus, quos ne iratos haberet, daturum se operam dixit ut Gordonus, cum primum esset commodum, renavigaret in Hollandiam: interim in arce haberetur, omni civium alloquio prohibitus: quam tamen conditionem abrogandam curavit Comes Huntlaeus, Gordoni fratris filius, cui Scotiae pars septentrionalis parebat. Itaque ab arce in civitatem descendit, ingensque ad eum factus catholicorum concursus, nec minor haereticorum: quorum magistros iterum provocavit ad pugnam. Diu tergiversati, alias ex aliis nectendo moras, tandem responderunt Gordonum nimis pertinacem esse, neque ad veritatem amplectendam adduci posse. Nonnulli se congressuros polliciti, Rege annuente, hora constituta, designato loco, sedentibus et collectis omnium ordinum auditoribus, expectati perdiu, nusquam apparuerunt. Hunc in modum, quinque mensibus in Scotia consumptis, commendatitiis a Rege et Regina litteris instructus, in Daniam, ubi tempora expectaret commodiora, et ubi jam fructus colligere non poenitendos coeperat, se retulit. Catholicos interim e latebris adjuvabant tres Societatis sacerdotes, Robertus Abircrombius, Guillelmus Murdochus, et Alexander Macurraeus. Nam Georgius Christius (aliter Elphinstonus) qui subierat in Scotiam anno MDXCVI. proditus, et ad regem perductus, ab eo quidem exceptus fuerat humaniter; at egredi regno jussus, abscesserat in Belgium.

[Note: 106. In Scotia catholicam Fidem consirmant miracula.] Dum sanam doctrinam Scotia respuit, eam prodigia non uno in loco edita testabantur. Adolescens oculis captus parentem haereticum summo afficiebat maerore. Auctores illi fuerunt amici catholici, ut filium sacerdoti Societatis erudiendum daret: esse in religione catholica miraculorum vim effectricem, testem veritatis, argumentum praesentis Numinis certissimum. Ille, quamvis Calvino arctissimis vinculis obstrictus, et odio nostrae Societatis ardens; tamen, ut est melioris consilii facile patiens calamitas, annuit. Eruditur adolescens, et ad lucem Fidei aspiciendam conversus divino sacrificio interest. Attollente sacram hostiam sacerdote, subito exclamat videre se. Accurrit parens cum omni familia; filium attonitus complectitur, ab eo nunquam ante conspectus: simulque detestatus priscum errorem, illos quibus nihil nisi Calvinum videbat, amisit oculos; alios, quibus veram deinceps religionem videret, accepit. Vetulam in iisdem finibus

gravis urgebat morbus: arcessit haereseos ministrum, et Viaticum moritura postulat. Minister Puritanus (haec secta caerimoniam hanc, ut inutilem, contemnit) bonis anum anxiam verbis consolatus abit. Indignata mulier fremebat; cum Societatis sacerdos, cognita re, captavit occasionem; et stomachantem allocutus revocat ab haeresi, confitentem audit, sacro Viatico morientem donat.

Plus admirationis habet quod uni pariter e nostris sacerdotibus contigit. Nobilis Scotus uxorem morbo et haeresi oppressam, duplici morte perituram summo suo dolore cernebat; apprime scilicet catholicus. Jam medici corpus aegrum deposuerant: restabat una infelicis animae cura, sed eo difficilior, quod mulier curari omnino recusabat. Maritus igitur astu ratus utendum esse, sacerdotem Societatis induit veste medici. Prodit ille velut medicus peregrinus, et moribundam contemplans, meliora sperare jubet: notum sibi morbi genus, paratum remedium. Laetari familia, laudare medicum, et e jubentis nutu pendere. Ille nescio quod ptisanarium imperat: certam feminae salutem, hoc si haurire possit, spondet: ac subinde multa de arcanis herbarum virtutibus erudite disserit; merum Hippoctatem diceres. Dum potio imperata conficitur, ipse ih conclave secretum se recipit, Deum pia precatione placaturus: quae remedii praecipua vis, at occulta, erat. Redit cum eleganti pyxide, quam adstantibus ostentans, latâre pulverem in hoc vasculo mirificum affirmat, panaceam adversus omnes morbos, quam vulgus medicorum ignoraret. Erant in pyxide sacri cineres, e tumulo Sancti Patritii Hibernorum apostoli. Ex iis paulum instillavit in cyathum argenteum, ptisana ferventi plenum. Ecce autem, mulier quae totam se in medici potestate futuram promiserat, ac potionis summam paulo ante cupiditatem prae se tulerat; ut in cyathum sacer pulvis infusus est, horrore concuti repentino, aversari poculum, jactare inquietos artus, oculos feroces tetrum ac terribilem in modum [Note: 107. Reliquiarum sacrarum virtus.] convolvere. Sensit sacerdos Tartareas artes, et tacita prece nequissimos spiritus per Dei veri nomen adjuravit. AEgra furere desiit, ac poculum satis quieta hausit. Mox, tanquam evigilans, ubi versor? ait: quis pertinaciam animo, quis offusam oculis caliginem eripit? Attonitus maritus omnes e cubiculo jubet facessere: uxorem jam audientem, compellat de abjicienda tandem haeresi: rogat sacerdos, ecquid redire ad Ecclesiam catholicam velit, cujus in sinu majores ipsius omnes vitam deposuerant. Nihil se malle respondet. Igitur excommunicationis et peccatorum vinculis exempta, postridie in plenam, ut spes est, filiorum Dei libertatem excessit.

Alium in eadem Scotia virum natalibus insignem cupido incesserat erroris deponendi. Jampridem illum veneficae magicis artibus vexabant: et ceream ipsius confecerant imaginem, quam admotam igni pungebant, lancinabantque. Ea porro vis et ars veneficorum est, ut quidquid in hujusmodi experiuntur imaginibus, hoc ipsum, Deo sic interdum permittente, in se perferant ac patiantur illi, quorum istae sunt imagines. Tristis nobilem hunc experientia graviter exercebat. Uri se sentiebat absque foco, pungi sine stimulis, vinciri sine funibus, sine laqueo praefocari. Nulla suppetebant remedia; cum nulla mali appareret causa. Negabant medici ullas in suis nartheciis, ac ne in tota quidem natura vires contra genus hoc morborum esse. Subiit nobilem cogitatio, suam in amplectenda Fide catholica cunctationem sic a Deo plecti. Sacerdotem arcessit, ejurat errorem. Mirum! Hoc ipso temporis puncto, imago cerea inter veneficarum manus, ut ipsae postea captae tortaeque retulerunt, dissiluit, neque illam deinde ullo pacto refingere et committere potuerunt. Fontes quosdam prisca religione sacros sive ob divorum memoriam, sive ob aliud monumentum catholicae pietatis, a populo frequentari aegerrime ferebantii, qui nihil aeque oderunt atque indicia vetustae religionis. Ad unum ex istis fontibus adducta virgo in Scotiae tractu, quem Strathauniam vocant, oculos quibus dudum nihil cernebat, salutari lympha sanos recepit. Alter Divo Finlano consecratus, prope ipsius templum, ad lacum Tavi fluminis in Atholia, rustico septem jam annos luminibus orbato, lucem optatissimam restituit. Calvini doctor, cum rationibus ineptis abducere populum ab aliquo ex ejusmodi fontibus non posset; illum sordibus inquinavit. Corripitur alvi profluvio pertinacissimo; diris torminibus excruciatur; neque

morbi levamentum invenit, donec ipsum fontem religiose reverenterque purgaret. Alius simillimi flagitii graviorem poenam tulit; usura brachiorum et manuum sex totis annis, quos consecuta mors est, penitus amissa. Mulier virum annuo confectum morbo detulerat ad sacellum Divo Nimano sacrum. Sopor aegrum occupat. Oblata quiescenti species venerandi senis jubet surgere, ac redire domum. Surrexit incolumis; ac domum rediit. AEdiculam D. Nicolao dicatam piscator temerarius invaserat, eaque pro aedibus utebatur; parte una sibi et familiae, altera jumentis addicta. Subitum incendium aedes et jumenta consumpsit: piscator aegre, ac semiustus, emersit. Illud universe observatum, et sexcentis testatum exemplis, nemini fuisse impune, qui sacras aedes vel diruisset, vel earum bonis fortunas auxisset suas. Elgiae quae civitas Episcopi sedes est in Moravia, Scotiae septentrionalis provincia, coenobium Franciscanorum fuit. Iis, dum sacra omnia haeresis vastabat expulsis, aedificia et praedia nobilis catholicus, tanquam a suis fundata et concessa majoribus, vindicavit sibi, atque haeretico vendidit. Hic ad summam brevi redactus egestatem: ille falso crimine accusatus, et capite plexus est. Cuprense monasterium in provincia Angusiae ab alumnis Divi Bernardi olim tenebatur. Direpta domo, spoliato templo, restabat imago lignea Christi crucifixi. Hanc ut vidit faber ferrarius, Restas hic solus? inquit irridens: et comportatis instrumentis effigiem dimovet. Quae corruens impium oppressit caput, et excusso sacrilegi cerebro parietem ac pavimentum respersit. Nobilis adolescens in provincia Fifae, imaginem Beatissimae Virginis e ligno, concîdit et injecit foco. Ignis exarsit tanta vi, ut domum omnem concremaverit, multis incendio violatis. Sancita etiam est poenis praesentibus dierum festorum, quos praeter Dominicum Calvinistae passim expungunt, reverentia. Mulierem in agrum, ut opus faceret, egressam die festo, rustici praetereuntes toto corpore laceratam et seminecem invenere. Famuli ab hero coacti solum aratro invertere, sacra Natalis Dominici luce, boves junxerant: vix ductis primoribus sulcis, immissus derepente bobus furor alios dispersit, alios in confragosa raptos loca obtrivit.

[Note: 108. Matronae catholicae cum doctore haeretico lepidum certamen.] His admoniti catholici sacros Ecclesiae ritus observarunt accuratius: haeretici stupentes obmutuere. Sed quos prodigia non expugnabant, illos saepe Deus vincendos mulierculis objiciebat. Unam reformidabant prae ceteris, genere, moribus, ingenio praestantem; quodque ipsos magis urebat, suarum olim partium errorumque studiosam. Ad hanc ovem pristinum in ovile Calvini revocandam missus est ab Episcopo vetus miseri gregis pastor, qui mentem femineam rationum pondere domaret. Hunc matrona ut vidit, Egregiam vero laudem, inquit, et spolia ampla referes, si feminam indoctam vir doctus, et in hac disputandi palaestra tot annos exercitatus, viceris! Meum disputare non est; regere familiam; victum etiam, siquidem omnia eripuistis, labore quaerere; istae partes meae sunt. Cum instaret ille, ac molles ad docendum aditus captaret, Per me vero, ait matrona sapiens, non stabit quin me uberius et arbitratu tuo doceas, si unum mihi expedias nodum: quo soluto, alios feliciter, ut spero, explicabis. Rescire cupio in qua sacrorum codicum pagina tradatur et constet, vos a Deo esse ad docendum et sacramenta ministranda missos. Nam Petro, ejusque sociis et successoribus datam a Christo facultatem hanc et provinciam, liquido ex iisdem paginis evangelicis constat. Illorum vero, subjecit Minister, fuit ordinaria missio; nostra extraordinaria: illi struxerunt formaruntque Christi Ecclesiam, nos destructam deformatamque reformavimus. Hoc ipsum, excepit illa, quaero; quis nempe librorum sacrorum locus vestram hanc missionem extraordinariam testetur. Sane, quin extraordinarii sitis ministri Christi negare non possum; tam multa extra communem Ecclesiae et sacerdotum catholicorum usum atque ordinem facitis et docetis: tollitis jejunia; illi servant: ducitis uxores; illi abstinent: doctrinam extraordinariam, extraordinaria Biblia, sacramenta extraordinaria, traditis: itaque extra ordinem vos missos haud miror; illud quaero, a quo fueritis missi. An a Deo? Id vero peto ubi sit declaratum in sacris litteris. Commotus hoc disputationis exordio theologus proferre locum qui petebatur, qui hoc doceret, non potuit. Cum abiret ad alia diversus, ut molestam declinaret interrogationem.

Esto, inquit illa, locum e Bibliis proferre nullum potes: at hoc certe non negabis cum homines extraordinarios Deus orbi donat, solitum esse pariter illos ornare quibusdam insignibus et notis, e quibus agnoscant mortales missionem extraordinariam. Hujus generis sunt splendida miracula, vitae austeritas, morum praecipua sanctimonia. Id exemplis e novo et veteri testamento petitis demonstrabat. Age, ubi Calvini tui miracula? ubi austeritas vitae? ubi morum integritas? Quod responderet adversarius non habehat, jamque circumstantis coronae sinistra admurmuratione premebatur. Nutantem impulit acris et contorta mulieris interrogatio. Missum se a Deo Lutherus affirmat: idem affirmat Calvinus: hoc ipsum Zuinglius clamat: clamabant olim Ariani, et quicumque novam invexere doctrinam. Dissident inter se tamen: docent pugnantia frontibus adversis: [Note: 109. Haeretici à Deo nequaquam missi.] ex quo perspici manifeste potest aliquos ex ipsis a Deo non fuisse missos. Quos dicis? Quo tandem argumento praeconem Dei et ministrum veritatis Calvinum esse doces, Lutherum aut Zuinglium negas? Aut cur illis, missionem tuam falsam et commentitiam vociferantibus, abrogare me fidem jubes? Haec eo fidentius mulier, in his contentionibus minime rudis, pronunciabat, quo demissius agere cernebat adversarium: sive pudor illum prohibebat pugnare cum femina vehementius; sive conturbabat inopia bonae rationis, et loci evangelici, ad quem laudandum et citandum, si quis esset, usque usque vocabatur. Sudantem, et de receptu cogitantem, joco etiam illusit matrona. Si missionem vobis extraordinariam arrogatis, inquiebat, eandem sibi vestrae uxores pari jure vindicabunt. Quod enim Deus conjunxit, homo non separet. Nec tantum igneas in Apostolorum vertice linguas consedisse legimus, verum etiam mulierum, quae in eodem sacro consessu et cenaculo aderant bene multae. Quod si vestris uxoribus conceditur jus et facultas praedicandi docendique; mihi, quaeso, concedatur saltem venia interrogandi. Alios quaeram qui mihi commodius satisfaciant. At tu, facesse, amabo; neque mihi praeterea molestus esse cum tuis blateronibus perge. Vestras minas non facio nauci: diras et excommunicationes omni laude potiores duco: ne bonorum jacturam timere praeterea possem effecistis. Unum mihi dolet, serius vos cognovi. Hos flores, hanc animi excelsitatem educant haereseos pvuinae: haec lilia inter spinas adolescunt, singulari Divinae Providentiae ac Justitiae, consilio; ut virorum perfidia et levitas fide mulierum et constantia coarguatur. Quanto vero tardius ad Fidem catholicam accesserat haec matrona, tanto impensius addebat gradum, ut (quemadmodum aiebat) evangelicae voci faceret fidem, monenti primos postremos fore, novissimos primos. Magnam diei partem ducebat precando; multa erat in sanctis omni officio colendis, praesentem illorum tutelam saepius experta, praesertim Divi Ignatii, cujus ope morbum gravem ac periculosum depulerat.

[Note: §. IX. P. JOANNES OGILBAEUS IN SCOTIA SUSPENSUS.] SIC verbis et vitâ veritatem Fidei mulier fortis asserebat, quam paulo post P. Joannes Ogilbaeus, Scotus, sanguine etiam ac morte defendit. Splendorem generis ornabat optima indoles, praecipue vero studium insigne catholicae religionis: quam cum videret satis tutam habere se non posse domi, perfugit in Germaniam, et Olomucium urbem Moraviae primariam profectus, constitit in Seminario, quod Gregorius XIII. alendae nationum variarum juventuti fundaverat. Ibi confecto bonarum artium curriculo, animum ad Societatem appulit: ac tirocinio perfunctus Brunae, perceptis Graecii in Styria philosophorum arcanis, docuit aliquandiu litteras Viennae in Austria. Postea sacris theologorum imbutus mysteriis, et sacerdotio insignitus, ad opem patriae laboranti ferendam, quo ejus aspirabant vota, properavit; ac metam, peracto vix biennio, id est, gloriosum Christi causa patibulum attigit, annos tantum quatuor et triginta natus. Glasquum urbs est Scotiae mediterranea, ad ejus oram occidentalem, e regione Edimburgi. Huc Ogilbaeus, procerum aliquot accitu, venerat: qui nuncio novis opinionibus remisso, antiquae veritati assenserant. Sed, quam difficile est religionis integritatem retinere, si morum sanctimoniam perdideris! Unus ex illis flagitii gravis reus, ut ejus impunitatem impetraret, prodere Ogilbaeum constituit. Insinuat se in ejus familiaritatem, tanto ad nocendum aptior, quanto occultior. Invitat

domum: mittit duos ex amicis, quasi ut ipsum tuto deducant. Sequitur Ogilbaeus, fraudis ignarus. Ventum erat in bivium; alter ex illis amicis rogat ut ad se ne gravetur paulisper divertere; negat alter se paffurum, sed recta ut pergat, neque moram interponat ullam, obtestatur. Instant ambo utrimque vehementius. Pater amicam, ut putabat, litem componere nititur. Fit civium ac lictorum, qui ex composito aderant, concursus, et impetus in Ogilbaeum. Prottuditur, et in aedes praetoris urbani abripitur a multitudine, vim frustra inclaman, ac Superum hominumque appellans fidem.

[Note: 110. Proditus captusque illuditur à plebecula, interrogatur à judicibus.] Monitus confestim Glasquensis pseudoarchiepiscopus accurrit; vixque sui compos prae gaudio, ut primum accessit propius, sacerdotis innocentissimi vultum porrecta manu ferit; increpans atrociter, quod catholicus sacerdos in urbe reformata rem divinam facere ausus esset. Non aliud huic tam benignae salutationi responsum dedit Christi discipulus, quam sui magistri voces, cum alapa divinum os caederetur. Hoc sublato quasi signo, et facta potestate saeviendi, omnis in Ogilbaeum effudit se multitudinis circumfusae furor. Alii colaphis caput tundere; alii pugnos in pectus ingerere; barbam alii capillosque vellere; vestes plerique detrahere, subucula vix relicta: ulteriusque processisset impotentis plebeculae rabies, nisi Comes Flimingius indignitate rei motus insaniam furentium compressisset. Ista prolusione crudelitatis speraverant subigendum ac domandum, ut metu fractus imperata faceret. Verum ab eo nihil extorsere praeter contemptum suppliciorum, licet acerbiora minarentur; cumque diutius ferre constantiam interriti vultus et animi non possent, in vincula conjectus est. Postero die palam interrogandus e carcere in aedes antistitis producitur; quo magnus, procerum et populi numerus convenerat. Ibi generosus athleta, quamquam corpore vehementer debilitato, difficillimam ac diuturnam luctationem animo tam praesenti, tam forti, sustinuit, ut adversarios ira pariter et admiratione perculerit. Nec modo fortiter, sed cum urbanitate quadam et palaestra, excepit petitiones ac tela pugnantium aperte, vel subdole grassantium: hoc unice cavens, ne quam daret ansam objiciendi sibi cujuspiam ficti falsique criminis; cum unico et vero nomine reus esset, catholicae nimirum religionis professae ac promulgatae. Quaesitum ex eo fuit ubi et quando fecisset rem divinam. Id si vitio vertitur, ait, testibus est probandum: eos cum proferetis, respondebo: nunc verba perdere, otium et animus non est. Quae legibus dicere jubebor, ea liberaliter et cum fide dicam; tacebo cetera. Rogatus ecquem Scotiae Regem agnosceret, Jacobum reipsa Regem esse respondit. Cur in Scotiam venisset: Ut vestrae, inquit, omnium saluti consulerem. Unde sibi sacrorum jus arrogaret, quod neque a Rege, neque ab antistite Scotorum, accepisset. Neque Regi, neque falso pastori, jus ullum in res sacras esse ostendit; eosque facultatem, quam haberent ipsi nullam, aliis impertiri non posse. At se Christi sacerdotio initiatum a legitimo ejus vicario, Petri successore, penes quem sacrorum potestas unum esset. Hanc in sententiam cum vehementius disputaret, evinceretque Romano Pontifici, in ea quae ad religionem pertinent, ubique locorum imperium esse; sciscitati sunt num doctrinam hanc suo chirographo paratus esset obsignare. Imo, inquit, sanguine. Veteres de conjuratione pulverea naenias objecerunt. Explosit calumniam, et Societatis homines extra culpam hanc semper fuisse docuit: deinde veris conjurationibus, quas ipsimet in Regem conflavissent, prolatis, crimen in convictos et obmutescentes retorsit. Jam horas complures consumpserant interrogando, neque tamen quidquam promoverant: cum Ogilbaeum ab horis quatuor et viginti impastum et languentem subitae febris horror invasit. Admotum foco Calvinista inhumanus conviciis et probris lacessivit: vixque sibi temperavit quin praecipitem illum jaceret in focum, cui assidebat. Id cum saepius minitaretur: Mihi vero, subjecit Ogilbaeus, [Note: 111. Edimburgum deducitur. Ocreae tormenti genus. Crudelis vig ilia.] in praesentia quidem nihil accidere potest optatius, ut frigus istud, quo totus algeo, depellam: tuque augebis tuum nunc focum, qui tam maligne ac parce ardet. Interea Londino afferuntur litterae quibus Edimburgum, Scotiae caput, deportari jubebatur, et novo cruciatu (Ocreas vocant) torqueri; ut catholicorum nomina proderet, quibuscum esset aliquando versatus. Rursum igitur fatigatur

interrogationibus partim insulsis, partim gravibus; ac de rebus contrariis, nunc separatim, nunc conjuctim, ut caperetur in sermone. Captantibus semper est elapsus. Mutata pugnae ratione, blanditiis aggrediuntur, sed ridentem et vicissim blandientem. Minas ostentant, ac ferales illas ocreas: crura porrigit, et se ocreas habiles pedibus inducere solitum dictitat. Sunt autem illae, quas appellant, ocreae, lignei asserculi, qui a genibus ad talos usque crura sic ambiunt et arctissime constringunt ut, confractis ossibus, interdum expressa per rimas medulla exstillet. Non placebat judicibus hoc tormenti genus, quia crudelitatis diuturna vestigia relinquebat: eamque sedulo famam fugiebant barbarae immanitatis, qua novitatis setatores vulgo laborant; quos cum religione humanitatem credas penitus exuisse. Sed dum crudelitatis nomen umbramque isti fugiunt, rem ipsam retinuere. Vetus supplicium instaurarunt, quo non tam inviso sacerdoti vitam eriperent, quam constantiam et mentem. Octo diebus totidemque noctibus vigilare sine ulla intermissione coegerunt. Stabant appositi satellites, qui alii alios, integri fessos exciperent. Pungebant stilis ferreis ac veruculis totum corpus, ne qua parte somnus obreperet. Saepe vocibus inconditis implebant aures; saepe brachia correpta pedesque distorquebant: raptabant prostratum humi; caput pectusque instar tympani tundebant. Ea vis hujus tormenti fuit, ut superveniens nocte nona medicus, et vitam fugientem ex intermortuo venae micantis pulsu sentiens, ultra tres horas vivere hominem posse negaverit. Igitur, ne citius quam vellent periret, paucas indulserunt ad quietem tamdiu negatam horas; ac summo mane judicibus obtulerunt oppressum, fractum, ac defatigatum, adeo ut animam singulis momentis acturus putaretur. Hic placebat hominis status. Excitant, urgent, interrogant, minantur, palpant. Sed incredibili dolore suo, vigilantem, et eodem animi robore praeditum senserunt. Cum vero ipsos, etiam vigilantes, somniare in religionis negotio; cum insanire, cum pugnantia loqui et facere, manifestis argumentis demonstraret; molestum doctorem remisere Glasquum, ut pudorem suum saltem ejus absentia levarent.

[Note: 112. Glasquum reductus graves sustinet cruciaciatus, et morte gloriosa superat.] Ibi aliis et exquisitis suppliciis eodem successu tortus est, semper victor, semper sui potens, et fracto in corpore Fidem mentemque vegetam servans. Denique, urgente antistite, qui necem ejus decreverat, eumque falsis apud Regem oneraverat criminibus, capitis condemnatur. Tunc demum respirare et quiescere est visus: pedes abluit, vultum paedore sordibusque carceris marcentem, et vi tormentorum contractum, explicuit; amicos ad suas, ut vocabat, nuptias invitavit. Noctis partem a tumultu satellitum vacuam nactus, precationi dedit. Prima luce confluxit civitas omnis, visura hominem, cujus constantiam dolis doloribusque majorem livor ipse laudabat, pietatem ipsa venerabatur impietas. Quocumque triumphalis potius quam feralis pompa ducebatur, exaudiebantur palam voces bene precantium, nec sine lacrimis commiserantium. Ipse carnificem timide accedentem amice complexus, bono animo esse, et facere fortiter imperata, jussit. Ne populum, ut mos erat, alloqueretur prohibitus est: temperare tamen sibi non potuit, quin erroris praeconem et ministrum, nescio quid de crimine laesae majestatis vociferantem, imperioso nutu, cui vim orationis causae bonitas et conscientiae fiducia dabant, refutaret. Ogilbaeo assensi sunt omnes: nec silentio solum, sed admurmuratione secundissima, religionis catholicae nomen illius unum esse crimen agnoverunt. Quod cum altius ceteris praedicaret Joannes Albergrombius, vir nobilis, et Ogilbaeo non sanguine magis quam religione conjunctus, a satellitibus deturbatus est e theatro, quod, ut morienti propior adesset, ascenderat cum aliis aliquot amicis: fregissetque cervicem proculdubio, nisi supra confertam multitudinem corruisset, non sine aliquorum damno.

At Ogilbaeus sancte Superos omnes testatus nihil dictum a se factumve, quo majestas regia vel patriae caritas laedi posset, alacer evasit in patibulum: et Beatissimam Virginem, caelitesque ceteros pie precatus, spem suam omnem in Christi meritis et morte sitam esse pronunciavit Latina primum lingua, deinde vernacula: pergebatque catholicos, qui latebant in hac turba, hortari; cum tortor a magistratu increpitus quod cessaret, invita manu et aversante facinus, Ogilbaeum

e scalis deturbavit. Ingens repente omnium gemitus, et qui panegyrici locum obtineret clamor, erupit, detestantium palam injustum judicium, et orantium aequitatem Supremi Numinis, ut parricidii poenam ab immerenti et innoxio populo in sceleris auctores converteret. Quas vulgi querelas etsi placare studuerunt erroris ministri, nihil tamen aliud consecuti sunt, quam ut invidiam in se merito conflatam inflammarent. Itaque in mortuum, ut solebant, saevire non sunt ausi. Exportatum cadaver et contectum tumulo sub vesperam est: sed a catholicis, ut perhibent, refossum per tenebras, et abreptum. Quod cum rescivisset magistratus, rem silentio pressit, ne furorem multitudinis, nondum sopitum, periculosius accenderet. Dum Ogilbaei causam et innocentiam tuetur populus, in ejus proditorem Adamum Boidium Deus ultor incubuit. Desertus ab omnibus, omnibus suspectus, nec alio quam proditoris nomine insignitus, in summam decidit egestatem. Hanc furtis cum levaret, deprehensus et in vinculis habitus est: ubi a furiis ultricibus, et spectris occursantibus, agitatus, diro terrore mentem ream quatiente, sibi tanquam tortori omnium teterrimo permissus, et aliquandiu superstes, fuit. Unus ex Ogilbaei judicibus, qui pertinacissime conjuraverat in insontis exitium, Regis gratiâ, quam innocente condemnando male quaesiverat, paulo post excidit, ac repentino interitu periit; aut veneno, ut alii narrant, sponte sumpto. Guillelmum Hartum, ejusdem judicii praesidem, et injustae sententiae architectum, poena facinoris non tardo pede secuta est. Cum enim sederet pro tribunali, eo ipso in loco, ubi sacerdotem integerrimum vita privandum edixerat, sensibus alienatus, officio spoliatus, ejectus foro, in tenebris luctuque contabuit. Neque in privatos tantum edita sunt exempla divinae severitatis, sed in regionem universam. Nam hoc ipso anno MDCXV. tanta vis nivium Scotiam opplevit, ut maxima quadrupedum pars interierit, hyemisque asperitatem summam annonae diuturna caritas exceperit.

[Note: 113. Collegium Scotorum in Urbe.] At Paulus V. gravissima Scotorum catholicorum, pericula secum reputans, collegium iis Romae assignatum novis auxit beneficiis, ejusque curam Societati imposuit. Instituerat illud Clemens VIII. anno MDC. ut in eo Scoticae nationis adolescentes litteris ac moribus nomine catholico dignis imbuerentur; et privilegiis omnibus, quae sunt Pontificiis collegiis concessa, ditaverat. Ac primo quidem ei regendo praepositi fuere sacerdotes nullius Ordinis religiosi legibus adstricti; vocato nihilominus in curae partem rectore collegii Societatis Maronitarum: demum anno MDCXV. egit apud Summum Pontificem Maphaeus Cardinalis Barberinus, collegii protector, ut ejus omnis administratio Societati demandaretur; ac leges alumnis observandas tradidit, illudque in primis sanxit, ut jurati promitterent se, confecto studiorum curriculo, post susceptos rite sacros Ordines, redituros in Scotiam; in eaque vitam sacramentis ministrandis, confirmandis catholicis, haereticis confutandis, traducturos. Certam istius jurisjurandi formulam Alexander VII. anno MDCLX. praescripsit, eaque nunc ab alumnis usurpatur. Anno MDCLXV. aedificatum est templum collegii, et S. Andreae Scotorum patrono dedicatum. Ex hoc collegio prodiere plurimi sacerdotes egregii, ornamenta patriae, lumina et propugnacula religionis, quam in Scotia sudoribus, aerumnis, sanguine, testati fortiter ac tutati sunt, ac tueri modo pergunt.

[Note: §. X. SOCIETAS OPPUGNATAM IN HIBERNIA FIDEM CATHCLICAM PROPUGNAT.] LAUDATA semper est Hibernorum pietas in catholica Fide retinenda. Operam illis vixdum nata Societas navavit, missis Alfonso Salmerone, ac Paschasio Broeto, primis Ignatii sodalibus. Alii subinde in eorum locum et labores evangelicos successere: quos inter praeteritum nostris in annalibus miror Patrem Edmundum Donatum (Donaldum alii vocant:) qui in Hiberniae, quo illum Gregorius XIII. miserat, ipso ingressu deprehensus, et Limericum abductus est, unde oriundus erat. Ibi vinculis, probris, cruciatibus maceratur. Sed cum a Fidei constantia dimoveri non posset, Corcagiam necandus pertrahitur. Tria illi crimina objecta. Primum, quod in Fidei catholicae ab Elisabetha damnatae confessione perseveraret: alterum, quod ejusdem Fidei praedicandae ac propagandae studio in Hiberniam venisset: Tertium quod Reginam Ecclesiae Anglicanae caput agnoscere ac profiteri recusaret. Excepit capitalem sententiam animo non solum aequissimo,

[Note: 114. P. Edmundus Donatus neci deditus.] verum etiam laetissimo; et collo felicem laqueum impiger innexuit. Quem in annum ejus gloriosa mors inciderit, certo non constat. Multi sesquimillesimum octogesimum assignant. Spem reducendae meliorem in statum religionis fecerat anno MDXCV. Hugo Tiroeniae Comes, qui armis illam defendete aggressus, Ultonia prope tota, et Connacia potitus erat. Ea spe accensi proceres Hiberniae catholici, apud Cardinalem Matthaeium gentis patronum, et Praepositum Generalem Societatis egerunt, ut aliqui e nostris in Hiberniam mitterentur. Destinati P. Jacobus Arcerus, Hibernorum Seminarii Salmanticensis moderator; et P. Henricus Fitzsimon philosophiae professor Duaci. Ex eorum litteris apparet operae pretium ab ipsis factum esse minime contemnendum. Quibus Aquaviva respondens anno MDXCVII. gratulatur; ac simul monet ut locorum, in quibus versantur, temporumque meminerint, neque moliantur quidquam unde catholicis periculum creari possit.

[Note: 115. PP. Christophorus Helivodius; Richardus Fildius, Henricus Ficzsimon capti.] Iis adjutor et rector datus est anno MDXCIX. P. Christophorus Helivodius. Dubrim mercatoris habitu venit, multis gravibusque periculis, et insidiis superatis. Sperabat in celebritate ac frequentia tot advenarum illuc undique confluentium latere se posse commodius. Sed per eos dies novum a regio consilio ad omnes portuum, viarum, pontiumque custodes edictum fuerat perlatum, quo jubebantur curare diligenter ut quicumque foris adveherentur, solenne jusjurandum ederent, quod supremae jurisdictionis appellant. Id sacramentum rogatus Helivodius, sine tergiversatione respondit sibi fas non esse in ea jurare verba, quibus summa in religionem perinde ac rempublicam potestas feminae tribueretur. Itaque vinculis constrictus Londinum avehitur. Ibi ardens cupiditate martyrii, se sacer dotem ac religiosum Societatis JESU, tetra nimirum et capitalia crimina, confitetur. Miratus alacritatem Robertus Cecilius, Regina a secretis et religionis oppugnator acerrimus; Quid nobis, inquit, vestra opera tandem opus est? nonne Christiani sumus? Atqui hoc neutiquam satis est, nisi catholici quoque sitis, subjecit intrepidus sacerdos. Neque vobis satis est, reposuit Cecilius, sacerdotes ac religiosos esse, nisi regnorum quoque tractetis negotia; et in rempublicam gubernandam vestra judicia curasque interponatis. Ego vero, ait Helivodius, istis negotiis nuncium pridem remisi; neque, si maxime velim, illis implicare me per instituta mei Ordinis licet. Responsi libertate ac veritate irricatus Anglus, multa in Societatem dixit atrociter, et Helivodium in teterrimum carcerem amandavit. Inde in ergastulum Wisbicense deportatus, in eo quadriennium exegit. Ejus in locum suffectus Richardus Fildius Sociis in Hibernia praefuit: homo navus et prudens, cujus ad conciones, colloquia, consilia, cum permisti catholicis haeretici passim et schismatici convolarent, perniciosam illi famam conciliarunt: qua exploratores admoniti, capto vincula injecere, cum incautius per urbem regni primariam Dublinum incederet. P. Jacobus Arcerus Romam paulo post accitus est a Pontifice, ut eum de statu religionis in Hibernia edoceret. Clemens catholicorum constantia delectatus, P. Ludovicum Mansonium ad eos consolandos legavit: sed rebus brevi pejorem in locum prolapsis, Mansonius obstructos aditus, et bellico tumultu omnia circumstrepere cernens, in Urbem reversus est.

Rediit in Hiberniam Arcerus anno MDCI. cum Regis Catholici classe, quae Hibernis subsidio mittebatur. Ea tamen parum profecit. Expeditionis caput erat, ut in unum copiae omnes tum indigenarum, tum Hispanorum, coirent. Id ne fieret locorum intercapedo, et anni tempus hybernum prohibuit. Hispani foris ab hoste et hyeme, intus a morbis obsessi, reddere Kinsaliam, quam primo aditu occupaverant, et honeste pacisci de reditu maluerunt, quam temere ac frustra perire. In Hibernia remansit Arcerus, seque adjunxit aliis quinque Societatis sacerdotibus, qui tunc in ea degebant. Horum unus P. Henricus Fitzsimon, ab exploratoribus Elisabethae interceptus, Dublinensi custodia tenebatur. Ibi praeter asperrimam vexationem, imposita quoque illi calumnia fuerat, quasi religionem catholicam abjecisset in carcere. Hoc ille reliquis tormentis aegrius ferens, summam aedium contignationem ascendit, unde prospectus in subjectam plateam frequenti refertam populo patebat: inde ad multitudinem conversus, calumniam

refutavit oratione luculentâ. Quin Ericium, doctorem inter haereticos primae notae ac famae, ausus provocare ad disputationem, quia conserere cominus manum adversarius negabas, libello velut eminus vulneravit. Ultus ille molestum scriptorem est aucta carceris immanitate, cujus aerumnas cum P. Fitzsimon quinquennio toto pertulisset, vindicatus fuit in libertatem, et praemium praeclarae confessionis exilium tulit, Elisabetha e vivis sublata.

[Note: §. XI. DOMINICUS OCOLINUS MACTATUR.] Venerat in Hiberniam cum P. Jacobo Arcero Hispanisque navibus frater Dominicus Colinus, sive Ocolinus, Hibernus. Solent enim Hiberni certarum familiarum nominibus litteram O praefigere, praecipuae nobilitatis notam. Hic, dum Hispani bellum pro catholica religione gerunt, eandem gloriosa nece confirmavit. A parentibus apprime catholicis ad omne pietatis officium institutus, cum aetas accessit militiae matura, transmisit in Galliam, religionis in regno Christianissimo et facilius conservandae, et armis etiam tutandae studio. Quippe tunc bellum grave in Gallia gerebatur a Catholicis contra Calvini discipulos; non jam stilo, ut alias, et scriptis; at ferro et acie dimicantes. Eo in bello inter primarios centuriones meruit, ac Fidem Romanam propugnare coepit, quam armis postea sanctioribus defensurus erat. Galliae bellis feliciter confectis, et Henrico IV. ad avita sacra revocato, Colinus in Hispaniam trajecit incensus militaris gloriae cupiditate. In regiam classem, et inter primos ejus ductores acceptus, digna suo genere fecit stipendia; et in Coronensi Gallaeciae portu octonos fere annos exegit. Iilic adjecit animum impensius ad studia pietatis: vicuusque a bellicis curis, dum fluxarum rerum inanitatem sedulo contemplatur, mortalia despexit, ut immortalia coelestis militiae praemia sequeretur. Hoc animo Societatem expetivit, ejusque infimum optavit gradum, inter illos, qui sacerdotii expertes domesticae rei ministeriis occupantur. Neque ad eum tamen facile ac statim admissus fuit. Adolescentis ingenium, corporis procêri dignitas natalibus par, et animi quaedam elatio, nobilitatis ferme comes, injiciebant metum, ne conditionis in religiosa vita infimae humilitas constantiam ejus tentaret. Accidit enim aliquando, ut sensim intepescente sacro divini spiritus ardore, quo succensa mens attollebatur ad coelestia, relabatur humi natura mortalis; et tenebras humilitatis Christianae, quibus antea gloriabatur, oderit. Hoc metu ducti e nostris nonnulli juvenem hortabantur, ut alium Ordinem religiosum, in quo facilior ad sacerdotium patexet aditus, capesseret. Alii moram ejus petitioni objiciendam censuerunt, ad probandam voluntatem, aut deterrendam. Anno igitur exacto, cum perseveraret nihilominus instaretque, sic est admissus, ut mensibus aliquot domi nostrae haberetur externo in habitu, necdum in tironum adlectus gregem; ad periclitandam paulisper et experiundam in domesticis laboribus obeundis ejus indolem. Ibi enimvero virtutis egregiae specimen ingens praebuit; cum collegium Compostellanum populata lues materiam illustrem et laboriosam illius patientiae et caritati dedit.

[Note: 116. Ejus in Societatem ingressus: in morte constautia.] Eo perfunctus experimento, ac subinde reliquis consimili virtute decursis, vota nuncupavit; visusque jam est operi evangelico maturus: tanta lucebit in eo sui rerumque humanarum despicientia, tantus animi ad summa quaeque nati vigor! Ergo impositus Hispanae classi in Hiberniam solventi, ut erat militarium animorum et operum probe gnarus, facillime classiarios, tum in itinere maritimo, tum postquam expositi fuere, tractabat; et, quocumque officia Christianae pietatis vocarent, ducebat. Id feliciter cum praestaret in arce Dombugensi, ad eam repente hostium religionis acies constitit. Par obsidioni tolerandae locus non erat, neque a natura neque ab arte praesidioque satis munitus: pacisci placuit honestis conditionibus. Ad transigendum cum obsessoribus, omnium consensu Colinus deligitur. Quem ubi hostes habuerunt in potestate, fas omne jusque gentium abrumpunt; injiciunt illi vincula; oppidanis, praesidiariisque militibus parcunt. Unus e Societate tam nullo negotio captus, satis praedae, victoriae satis visus. Corcagiam abductus haesit in vinculis tres totos menses, carceris aerumnas voluntaria corporis maceratione, assiduisque cum Deo colloquiis leniens. Habent sua statis temporibus Hiberni comitia: in quibus cum publica et graviora disceptantur negotia,

tum etiam eorum causae, qui asservantur in custodiis, cognoscuntur. Indictis per id tempus comitiis praefuit Monsoyus Anglus, Hiberniae prorex, et Anglici exercitus ductor, idemque catholicae Fidei cultoribus infensissimus. Productum ad tribunal e carcere Colinum paucis percontatur: nam in religiosa ejus veste crimen ipsius abunde legebatur, eaque indutus consulto prodierat, ne quid alieni criminis sibi dolus vel improbitas adversariorum affingeret. Fatentem ultro, seque catholicum et religiosum Societatis praedicantem, urget prorex, et omnes in partes astute versat; nunc pollicitationibus, nunc minis quatit. Pectus machinis omnibus inconcussum generosus Christi miles objecit. Alias amici, blandas quidem, at nihilo metuendas minus artes admoverunt; orantes id unum, ut dissimularet. Imo, inquit, quod sum, prae me semper, vel in media nece, feram. Ubi operam inanem sumi vidit Monsoyus, capitis in eum sententiam tulit, et diem qua necaretur, constituit. Antea tamen cruciatu repetito labefactare invictum pectus, at frustra, tentavit. Quamobrem pridie Kal. Novembr. rapi ad patibulum, inserta collo reste, jussit. Processit Colinus alacer, et et ferali plaustro ad circumfusam multitudinem verba, et verbis fidem morte fecit, anno MDCII. aetatis XXXV. Societatis initae IV. Dissectum, avulsis praecordiis, corpus catholici per noctem in vicino sacello terrae mandarunt.

[Note: 117. In Hibernia mores emendati.] Quam gloriosa nece religionem Colinus testabatur, eandem catholici moribus, ac vitae integritate comprobabant: auditique sunt haeretici cum faterentur, paucorum Ecclesiae Romanae sacerdotum operâ totam insulam expurgatam vitiis, et meliorem in statum repositam fuisse. Hoc uno argumento, nisi eos malitia excaecaret sua, videre poterant ab utrâ parte Fides vera staret. Non aliis fuit opus miraculis; etsi alia quoque non defuerunt, ac manifesta pluribus in locis documenta caelestis irae: quibus tamen deterriti non sunt Numinis contemptores, quin promulgarent Dublini edictum atrox in catholicos. Illi vero ardore novo pietatis inde concepto, frequentius quam antea convenerunt ad sacras conciones, et divina mysteria privatis in aedibus usurpanda: nec dubitarunt aliqui testimonium religioni tribuere amplissimum et verbis et factis. Patritius quidem Mapersus, cum Vicecomitis iniret munus (sunt illi praetoris assessores et legum administri) non modo impium edere sacramentum recusavit, sed etiam proregem, cancellarium, proceresque ceteros ad valvas haeretici fani prosecutus obedientiae civilis causa, ibi constitit: neque ullis conviciis ac minis, ut ingtederetur moveri potuit. Magistratu spoliatus graviores poenas effûgit latebris, in [Note: 118. Concordiae inter catholicos fovendae cura.] ejusque locum sartor e Protestantium fece subrogatus est. Quantum lucri factum sit in moribus emendandis conjici etiam potest e regiorum administrorum et libellionum querelis, lamentantium frigêre judicia, inanem litium curiam, nihil e foro lucri fieri: quia nimirum nullae inter catholicos rixae, aut, si qua oriebatur, amicorum arbitrio statim erat composita. Quin etiam, si qua forte uni cuipiam illorum irrogata fuerat a magistratu multa propter officium aliquod Christianae pietatis, hanc inter se se alii partiebantur ex aequo, ut ad omnes et poenae meritum, et caritatis gloria pertineret. In hortis patentibus dicendum saepe fuit, ut multitudini satisfieret: neque suus concionem ullam fructus, ac memorabilis, secutus non est. Non enim ad inanem pompam compositus sermo mulcendis auribus dabatur, sed cum vitiis gravioribus quasi manus conserebantur.

Ita pietatem alebant viginti homines Societatis per insulam sparsi, exiguus [Note: 119. Viginti Societatis sacerdotes per Hiberniam sparsi rem catholicam bene gerunt.] numerus pro catholicorum concursu et studio. Convenerant per sacrum tempus Dominici Adventus ad sacerdotem fere quingenti. Metum incussit turba, quae latêre diu satellites ubique in insidiis collocatos non poterat. Omittere metum jubent plurimi nobiles, qui aderant; simul delectam vigilum manum imponunt iis locis, per quos iter exploratoribus esse poterat, ut si quid ingrueret periculi mature praemonerentur. Hac alacritate laetus sacerdos in concionem prodiit, ac sermonem de novissimo judicio produxit ad tres horas, nemine non attentissimo, plerisque etiam ubertim collacrimantibus. Sed nihil apertius divinae gratiae vim demonstrabat, quam publica et constans flagitiorum emendatio, quorum veniam a conferta multitudine suppliciter postulare sontes non erubescebant, ac

polliciti meliora, promissorum fidem splendida morum mutatione sanciebant. lidem labores repetiti sunt anno MDCXIII. iidem collecti fructus, eo etiam uberiores quod aucta sex operariis Hibernica Missio fuit. Sed illorum ardentibus ad juvandas animas studiis moram injecit asperitas temporum. Si quis Romani sacerdotis ministerio contraxisset matrimonium, si baptizasset infantem, hac poena multabatur ut frequenti mercatu staret per biduum in medio foro sola tectus subucula: tertio autem die veniam a populo publice in templo postularet. Inventum etiam illud in Comitatu Dublinensi, ut quater anno quolibet catholici vocarentur in jus, ut eorum Fides novis artibus tentaretur, aut novis suppliciis torqueretur. Piget omnia referre quibus id agere videbantur vexatores religionis ut mortalibus non tantum coelum, sed ipsam quoque terram eriperent. His in angustiis latendum Sociis, aut ultro citroque fugiendum fuit. Unus per eam occasionem trajecit in Scoticas insulas, ibique rem Divinam fecit, qua populus catholicus ab annis quinquaginta caruerat, ac necessariam gravissimis animarum vulneribus adhibuit medicinam. Afflavit haec Reginae satellites fama. Redeunti in Hiberniam insidias struunt: quas ut declinaret, in ultimos provinciae fines abscessit, seu potius a Numine deductus est, ut salutem plurimis afferret. Inter ceteros ministri haereseos filius combustis pravae doctrinae codicibus, Romanam est amplexus Fidem, ac docendis publice puerulis operam ultro suam addixit, ut quam perniciem viris attulerat, puerorum saltem pia institutione sarciret. Puellis eandem praestitit operam femina, quae dynastae liberos educaverat, iisque cum lacte virus haereseos instillaverat.

[Note: 120. Corcagia, et vicinus ager excultus. Catholicorum constantia.] Hactenus nemo Societatis sacerdos inire Corcagiam ausus erat, quae primaria est Comitatus cognominis civitas, aut ibi consistere potuerat; ubi scilicet provinciae praeses degebat, ubi regium consilium, et doctores Calviniani permulti. Refracta sunt omnia denique repagula. Sacerdos impavidus, contempto periculo, urbem ingressus, catholicos certiores de suo adventu fecit. Ad illum in editiora domorum cenacula; per obscuram noctem omnis aetatis ordinisque cives confluxerunt. Ab urbe procurrit in vicinos pagos, ubi tanta mortales incultos obsidebat inscitia, ut non pauci annos ipsos septuaginta, et plures, nati signum crucis ducere manu nescirent, ac prima elementa Dominicae precationis appellare. Fuit qui accedentem ad epulum coeleste turbam temere secutus, cum ceteris accumberet. Huic porrecta hostia sacrosancta ore excidit. Sacerdos casu factum ratus, Divini panis particulam colligit, orique rursum infert; rursum excidit. Idem cum tertio tentasset, nunquam, hianti licet apertoque, ori potuit inseri. Attonitum ac trepidantem interrogat num conscientiae labes sacramento deterserit. At ille quasi ad rem inauditam aures arrigens, negat se scire quid sacramenti hoc sit: et annos quadraginta jam expleverat. Dimissus, ut per otium erudiretur, postquam totius vitae delicta explicuit sacerdoti, ad sacram mensam impune, nimirum veste nuptiali ornatus, accubuit. In Momonia orientali et dioecesi Dublinensi, vicinisque locis, major copia sacerdotum, atque adeo coelestis doctrinae lux uberior: quamvis non deessent solita pericula, et aerumnae, in quibus fortiter ferendis eluxit non modo virorum constantia, sed etiam puerorum. Erat pseudoarchiepiscopo Dublinensi filius. Is catholicam religionem colebat, patre vel inscio, vel dissimulante. Accusatur impietatis. Judices sciscitantur cur parenti morem gerere abnuat, nec sacris cum illo iisdem utatur ac templis. Tum adolescens, veniam, quod libere loqueretur, praefatus; Parens meus, inquit, patris sui, avi, et majorum vestigia Fidemque deseruit: boni consulite, si ejus vestigia non sequor. Repetat avitam religionem filium habebit obsequentissimum; quandiu exemplis ejus regor, succensere mihi nequit. Judicibus, quod responderent, nihil fuit. Ad ejus patrem (nam inter ipsos sedebat) conversi, grariter cum eo questi sunt, quod tam male liberos suos erudiret.

Hoc pueri facinus praeclarum: isthuc viri. Erat inter inquisitores examinandis catholicorum causis praepositos in Comitatu Tiperariensi catholicus, regiis administris plus aequo indulgens; et in pios, quorum deferebantur nomina, paene crudelis: metuens videlicet, ne se proderet intempestiva lenitate, agnitusque

illorum aleam et infortunia subiret. A sacerdote Societatis reprehensus semel iterumque; ab illo demum exclusus aede sacra, et proborum communione prohibitus est. Humanum timorem divinus vicit. Supplex sacerdoti se sistit; orat veniam, ac meliora sponder. Haud minor fuit in praestanda emendatione, quam in promittenda, fides. Catholicorum paulo ante vexator, jam patronus, illorum causas contra vim et avaritiam acerrime tuebatur. Miratus mutatum hominem regius praetor interrogat, num idem ille sit Regi nuper tam fidus. Imo, inquit, ille sum Deo perfidus, dum Regi nimium esse fidus volui. Idem, aliusque sum; delictum agnosco et detestor: vosque catholici, qui adestis, precor ut ignoscatis dolenti et fatenti reo. Perculit libera vox praetorem: diris hunc et universos Romanae Fidei cultores devovet, illique vadimonium ad supremi tribunalis judices obeundum certa die constituit; quorum sententia graviores poenas dependeret. Sed eum beata mors, velut appellatione ab iniqui edicto judicis interpositâ, vadata est ad summum judicem, a quo praemium defensae veritatis acciperet. Vix enim e conspectu discesserat, cum correptus morbo, sacramentis munitus, et gloriosa Fidei professione laetus, vivere desiit. His exemplis catholicos Deus confirmabat: interdum etiam prodigiis. Imbres continui spem messis ademerant. Tristes coloni sacerdotem Societatis adeunt. Ille supplicationem indicit in proximam diem. Procedunt, et particulam adorandae Crucis, ac divorum sacra pignora circumferunt. Fugere nubes, rediit sol, et aestivus calor spem messis prope perditam excitavit. Anno MDCXV. sacerdos Societatis maritimam oram pererrans in triginta jam grandes natu viros, ex iis qui Scoti Hibernici vocantur, incidit. Orabant baptismum, affirmantes nullum apud se sacerdotem, ac ne ministrum quidem haereseos esse, qui natos infantes ablueret: se tamen a catholicis quibusdam audivisse sacramentum hoc ad salutem esse necessarium. Pater inscitiam miserorum et solitudinem miseratus, doctrina salutari praeparatos [Note: 121. P. Nicolaus Nugentius in vincula conjectus.] fonte sacro lavit. Eidem plagae septentrionali destinatus erat P. Nicolaus Nugentius, e Lusitania nuper delatus in Hiberniam navigatione difficili. Egressum navi excepit vir nobilis ipsius propinquus: apud quem dum longiorem trahit moram, catholicis ad oblatum ex improviso sacerdotem accurrentibus, gliscente rei fama comprehensus Dublinum perducitur. Ibi a prorege ceterisque regni moderatoribus interrogatus, ita candide modesteque respondit, ut nihil sit inventum, in quo dentem figeret judicum severitas. Quare in carcerem conjectus est, in quo saluti multis fuit.

[Note: §. XII. AD TUTANDAM IN ANGLIA RELIGIONEM ERIGUNTUR SEMINARIA.] LABORANTI per Angliam, Scotiam, et Hiberniam, Religioni succurrere non tantum per se ipsi Societatis homines studuerunt, verum etiam per sacerdotes in Seminariis institutos, et ad omnem juvandarum animarum artem informatos. Erecta primum fuerunt illa Seminaria in Belgio, Duaci; in Gallia, Remis et Augi; in Hispania, Vallisoleti; in Italia, Romae. Aucta sunt eadem et amplificata his postremis Aquavivae temporibus. Ibat Hispalim anno MDXCI. Robertus Personius, et e Vallisoletano Seminario secum ducebat octo sacerdotes, emenso studiorum curriculo jam idoneos qui transmitterent in Angliam. Subsistere paulisper Hispali coacti sunt, navis opportunitatem praestolantes, non tamen otiosi. Nam repertos in classe regiâ captivos, populares suos, ita coeperunt excolere, ut statim octoginta, mox etiam plures ad ejurandam haeresim adduxerint: quo specimine caritatis et industriae magnum sibi conciliarunt Hispalensium favorem. [Note: 122. Seminarium Anglorum Hispalense: Hibernorum Salmanticense, et Olisipponense.] Erat inde non procul vetus templum Divo Georgio martyri sacrum; olim, dum religio staret in Anglia, celebratum ab Anglis, hanc in urbem commercii causa commeantibus; desertum postea et incultum. Illud Personius ab Hispalensi Cardinali Roderico de Castro, et Methinae Asidoniae Duce impetravit, et Anglorum catholicorum stationem in ea quoque civitate collocavit. Eam Annae Spinosae liberalitas, ejusque fratrum Petri Turrii et Joannis Castellam majorem in modum auxit ornavitque. Philippus quoque II. probe intelligens quanta in religionem utilitas e Seminariis redundaret, eadem tueri et amplificare pergebat. Cumque anno MDXCII. Vallisoletanum Anglorum nuper a se conditum inviseret, adeo delectatus est illorum ingenio, indole liberali, eruditione ac tota Seminarii disciplina,

ut Hibernis quoque domum ponere Salmanticae instituerit. Hiberni complures Vallisoletum confluebant ab aliquot annis, haeresim et patriam fugere coacti. Vicatim obibant urbem, vitam et studendi laborem stipe corrogata aegre tolerantes. Vidit hoc sacerdos grandaevus Thomas Vitus. Unum sub tectum collegit praeclaros exules, et aluit tantisper, dum aliqua spes rei melioris affulgeret. Venit ipsi in mentem illos omnes adPhilippum Regem deducere in regiam S. Laurentii villam. Deducit. Oblatos Rex bonis verbis, et lauta etiam eleemosyna est prosecutus. Non contentus eo Vitus, illos iterum Philippo supplices sistit; domum et vectigal orat, exoratque. Salmanticam jubentur proficisci: conditur Seminarium, ejusque cura Societati demandatur. Thomas, ubi suum illud agmen in manibus Patrum deposuit, ipse Societati, quod jamdudum habebat in votis, se se dedit. Alterum iisdem Hibernis positum est Seminarium Olisippone Anno MDXCIII. Ibi degebat P. Joannes Houlingus Hibernus; et quam poterat operam navabat popularibus suis, cum Olisipponem, aut religionis ergo profugi, aut capti a praedonibus, advehebantur. Aliquot ex Hibernia naves portum subierant ineunte anno MDXCIII. Continuo advolat, majori studio, quam institor quilibet avidus lucri. Enimvero quas unice vestigabat merces invênit, catholicorum ingentem numerum; qui ab Anglorum praefectis vexati tranquillum exilium, perturbatae patriae; et curam Fidei retinendae, fortunis patrimoniisque servandis, praetulerant. Excepit illustrem turbam, erudivit, mysteriis expiavit; e vectoribus etiam haereticos quinquaginta, et in iis magistros navium quatuor, Ecclesiae redonavit. Sed nihil aeque illius vel dolorem accendit, vel curam juvandi et solicitudinem stimulavit, quam conspectus adolescentum plurimorum; qui tenella in aetate, parentibus, patria, opibus relictis, ex academia Dublinensi profugerant. Hanc olim academiam, a Romanis Pontificibus institutam, deinde temporum injuriâ collapsam, Elisabetha nuper instauraverat, eo consilio ut esset in Hibernia propugnaculum erroris et simul armamentarium: invitaverat parentes, etiam catholicos, ut eo liberos mitterent, erudiendos gratis et alendos. Ea spes orthodoxos aliquot allexerat, quibus frigidior caritas, et res familiaris angustior. Sed liberi, parentibus sapientiores, magistros exosi lupos, scholam erroris unanimi consensu deseruerant; et ad littus ignotum advecti, rebus omnibus destituti consederant. Fecit Houlingi sedulitas ut in exilio patriam, parentes, et fortunas quodammodo recuperarent. Huc omnes curas cogitationesque contulit, ut primo certum larem ejectis errantibusque conquireret: deinde ut iisdem meliorem academiam Olissipone conderet, insignitam Sancti Patritii nomine: excitatis ad opus egregium civibus praecipuis; qui dum corporibus alimenta praebent, ipse animarum curam gessit.

[Note: 123. Anglicanum Seminarium Audomaropoli: Scoticum Duaci positum.] Eodem anno MDXCIII. ejusdem Philippi munificentia constitutum est Audomaropoli Anglicanum Seminarium. Jampridem id agebat Personius, ut Anglicae juventuti sedem aliquam in Belgio, Angliae vicino, reperiret: praesertim ex quo Seminarium Augense, in limite Normanniae positum, eâdem cum Guisiis conditoribus suis ruina conciderat. Rogavit Philippum, cujus tam multa jam exstabant in Anglos Hibernosque beneficia, ut hunc suae liberalitati cumulum adderet. Annuit Rex, et censum alendis sexdecim minimum pueris assignavit. Gratias ingentes egit Personius, et S. Audomari Fanum elegit, urbem Belgii, sitam haud procul Caleto, Gravelinga, et DunKerca; unde brevis et frequens trajectus in Angliam. Auctum brevi Seminarium est numero lectissimae juventutis; ejusque nomen omnium fama et approbatione percrebuit, propter eximiam alumnorum eruditionem ac pietatem. Non defuere gravissimae difficultates, ut rerum optimarum principia fere sunt ardua; sed eas Personius felici constantia superavit, misso cum amplissimis Philippi ad regios in Belgio administros litteris, P. Henrico Walpolo. At Scoticum Seminarium, quod P. Crittonii cura Duaci collocatum, ibique per P. Hippolytum Curlaum, Scotum, quasi fundatum de integro fuerat, Lovanii, ut in quietiore a bellis loco, positum est anno MDXCVII. Postea tamen, sedato bello, Duacum remigravit. Ibi selecti juvenes litteris excoluntur et moribus, eorumque multi quietum religiosae vitae portum subeunt; plurimi sacris Ordinibus

initiati, et in patriam reduces, eruditione praeclarisque laboribus catholicam inter saevas haerefeos procellas tutantur Fidem. Quo ex numero, dum haec scribimus, nostra Societas amplius quadraginta strenuos operarios habet, omnes hujus Duaceni Seminarii quondam alumnos. Adde tot nobiles adolescentes, qui pietate diligenter imbuti eandem propâgant in familias, quarum deinde capita sunt, et Christi bonum odorem singulari morum probitate, Necmiori religionis gloria, late spargunt.

[Note: §. XIII. TURBAE AB HAERETICIS IN ROMANO ANGLORUM SEMINARIO CONCITATAE.] Florebat Romae Anglorum prae ceteris Seminarium, cum ejus tranquillitatem quorumdam alumnorum pervicacia, et intestinus veluti tumultus perturbavit. Domesticarum ejusmodi seditionum, quae identidem in Anglicano Romae Seminario contigerunt, causas altius repetere non erit alienum: quas annis superioribus video praetermissas, aut strictim indicatas. Non enim puerorum illae duntaxat molitiones fuerunt, ut prima fronte intuentibus apparet, aut Romae primum natae. Illos quoque fetus haeresis fuisse, haec ad exscindendam in Anglia religionem, consilia ex intimo Elisabethae artificio deprompta, facile perspicietur ex iis qua? modo referentur. Ubi revocatam et regnantem cum Elisabetha haeresim complures Angli sacerdotes doctrina et pietate praestantes conspexere, in Belgium, Galliam, et Hispaniam ultro se receperunt; ut eruditis lucubrationibus exagitatam impie religionem liberius tutarentur, simulque illius in patria retinendae rationem inirent. Nulla occurrit commodior et certior, quam si permultos egregiae indolis juvenes, qui pariter ex Anglia profugerant, colligerent, formarentque ad studia pietatis ac litterarum: ut initiati deinde sacris Ordinibus, revenirent in patriam, atque haeresi bellum clam, palam, feliciter inferrent. Hanc ipsis mentem divinitus injectam fuisse cum exitus comprobavit, tum etiam Daniae ac vicinarum calamitas regionum persuasit, quae pastoribus extinctis, sacramentorum ac divini verbi praesidio sposuatae jacent. Inter Anglos sacerdotes, revocandae in patriam religionis cupidissimos, ceteris praelucebat non modo splendore generis, verum etiam eruditione, Guillelmus Alanus, Eboracensis ecclesiae canonicus. Ab eo conditum est Anglorum Seminarium in urbe Duacena anno MDLXVIII. Inde statim prodiere doctores et martyres, qui patriam verbo, moribus, nece, in Romanae fidei obsequio confirmarunt. Sensit Regina letiferam, quae infligebatur falsae religioni, plagam. Natum in haereseos perniciem Seminarium evertere properavit. Alanum Duaco, adjuvantibus novarum opinionum in Belgio architectis, exturbat cum suis alumnis. Aliud igitur illi quaerendum exilium, alia sedes fuit. Hanc Remis, in urbe Galliae, patrocinium Guisiorum Principum obtulit; ac brevi coaluit Seminarium Remense: nec ita multo post erectum Roma collegium Anglorum munificentia Gregorii XIII. Pontificis Maximi, studio ejusdem Alani, nec non Audoeni Ludovici, pariter Angli, tunc Archidiaconi Cameracensis, postca Cassanensis Episcopi.

[Note: 124. Elisabethae artes ad exscindenda Seminaria.] Obstupuit Elisabetha tot adversus Anglicanam novitatem extructas paucis annis arces: omni ope ad eas dejiciendas incubuit. Immisit impios veteratores, qui a Seminariis adolescentes abducerent, aut in eadem receptos depravarent: veneficos, qui pestiferis artibus valetudinem ipsis ac vitam eriperent. Baynus quidam inter ceteros id sibi sumpsit, ut in Remense Seminarium admissus Guillelmum Alanum ejus praesidem veneno tolleret, id quod ipsemet postea captus et conjectus in carcerem, ultro confessus est. Cum nihilominus ea ratione lenius ac lentius Elisabethae consilia procederent, edictis acerrimis id agere studuit, ut aditum in Angliam sacerdotibus e Semiriariorum schola profectis intercluderet. Promulgatae in eos graves poenae, tanquam in perduelles, et manifestos Regina regnique proditores. Ad extremum supplicia Diocletianis olim ac Deciis familiaria novis et inusitatis cumulata. Stetit catholicorum sacerdotum, hausta in Seminariis, Fidei constantia eo erectior, quo majori pondere premebatur. Invenit artem Regina, in religionis perniciem sagax, veneficiis oinnibus et suppliciis potentiorem. Iis ipsis uti Seminariis ad evertenda Seminaria decrevit; serendo discordias; sacerdotes sacerdotibus, juventutem Anglicanam suis moderatoribus, opponendo. Supererant adhuc antiquiores quidam in Anglia presbyteri, qui sub

Maria Regina floruerant, cum restituta per eam Fides catholica paululum respiravit: quos Marianos idcirco dixere. Hos dedita opera fovit Elisabetha, et immunes earum legum ac poenarum esse voluit, quae Seminariorum alumnis erant propositae. Apparuit extemplo pestilentis consilii virus. Mariani quippe sacerdotes reliquos e Seminariis advectos in Angliam coeperunt tanquam aemulos importunos ihsectari, et expellere: soli catholicorum domos tenere, ac dominari velle. Vidit hoc Alanus, videre Societatis Planes, quibus Anglicani Romae collegii cura commissa per Pontificem paulo ante fuerat. Senserunt extinguendam brevi religionem in Anglia, extinctis nimirum senibus illis sacerdotum Marianorum reliquiis, et Seminariorum alumnis accessu adituque patriae prohibitis. Itaque Societatem in Angliam inducere statuerunt: quam ipsi sacerdotes Angli, olim in Seminariis educati, quique tunc in Anglia versabantur, subsidio vocabant. Nec suam illis operam negare potuit Societas, quos Roma, quos aliis in locis, tam feliciter ad pietatem et litteras informaverat. Instituta est Anglicana Missio: communibus votis ac studiis in vinea Domini laboratum.

Non omisit solitas artes Elisabetha. Curam ad Seminariorum alumnos cum Socictatis Patribus committendos collidendosque vertit: ut mutuis odiis distracti ac depugnantes conciderent: aut saltem ut divisos facilius frangeret, quos evertere conjunctos non poterat. Certos igitur homines in Hispaniam dimittit, qui juvenes Anglos alienarent a Societate: qui eos conturbarent in Seminariis, ibi Regis Catholici liberalitate florentibus; aut ab iisdem avulsos in D. Benedicti novum Ordinem induecrent, quem odio Societatis, ac novitatis studio insicere tentabat; quo consilio hunc Ordinem religiosum reipsa unus ex illis exploratoribus est amplexus ad breve tempus, per impiam simulationem: alter in Angliam reversus, quae de catholicis sacerdotibus noverat, Elisabethae satellitibus aperuit. Eidem negotio, nimirum alendae discordiae, praefecit Regina Carolum Pagettum nobilem Anglum; et Thomam Morganum item Anglum, ingenii perspicacis juxta et inquieti, maxime autem ab Alano aversi, a quo se minus honorifice tractatum olim existimabat. Quare, ut illi aegre faceret, totum se dedidit ejus aemulo Audoeno Ludovico; inter quem et Alanum nescio quid offensionis ac simulratis ortum erat. Moleste ferebat Audoenus datam Patribus Societatis adnitente Alano, collegii Anglorum in Urbe administrationem; et ab ea remotum doctorem Mauritium Klenokium, cui unice favebat: nec non dimissum ex eodem collegio sororis suae filium, tanquam pacis domesticae perturbatorem: denique omnia, quae ad rem Anglicam pertinerent, uni Alano deferri querebatur. Latere ac tegi non potuit haec ab Alano Audoeni alienatio: ad ejus etiam amicos tacita contage permanavit. Brevi conflata quaedam est Anglorum coitio adversus Alanum et Patres Societatis ipsi conjunctissimos; pervasit Angliam; in Galliam et Belgium usque proserpsit. Romae radices egit altiores, ubi adolescentibus, qui alebantur in Seminario, promptas aures ac patrocinium praebebat Audoenus, si quid de Alano et Patribus quererentur. Hinc illae lites exortae sub Sixto V. de quibus ad annum MDLXXXV. historia nostra meminit.

Tam praeclaram occasionem elabi nequaquam passi sunt Elisabethae administri. [Note: 125. Discordia Seminariorum alumnis injecta.] Franciscus Walsinghamus, Reginae ab epistolis et interioribus consiliis, idemque catholicorum professus hostis, Gilbertum Giffordum, Guillelmum Giffordum, et Eduardum Gratleum, Anglos Audoeno addictos, promissis allicit ad ventilandum hoc incendium: subministrat pecuniam, qua plurimos in suas partes trahant: submittit ex eadem factione alios in Flandriam, alios in Germaniam, qui easdem spargant faces; quosdam in ipsa Seminaria curat admittendos, lupos ovium pelle tectos: omnibus persuadet ut Alanum Patresque Societatis non dubitent infamare suspicionibus movendis, jactandis contumeliis, sceleribus imponendis, scriptis denique maledicis proscindere: id quod Gilbertus Giffordus, et Eduardus Gratleus gemino volumine tunc edito, et eorum gregales disseminatis per totam Europam epistolis, quae etiamnum exstant, et libellis praestirerunt. Hujus porro turbarores inter et Walsinghamum commercii sequester atque interpres erat Salomon Alredus, catholicus Anglus, qui sarcinatoris artem in Gallia, Lugduni

factitaverat. Inde Romam veniens, Audoeni liberalitate sustentatus, et in Angliam negotii causa missus, ab eodem Walsinghamo. ingenium hominis odorato, Romam remissus fuerat, cum grandi pecunia: ut aureis vinculis quoscumque posset Reginae devinciret. Tantamque auctoritatem largitionibus ac fidem collegerat homo ceteroquin obscurus, ut nemo ad depravandos juvenum animos majorem vim habuerit, Commeabat identidem in Angliam, ut Walsinghamo catholicorum consilia, quae illi per hanc insidiosam liberalitatem ac beneficentiam patebant, referret. Detectus denique ac poenam timens profugit ad cundem Walsinghamum, et in ejus familiam adscriptus haeresim publice professus est. Earum rerum famâ Romam perlatâ conquisiti proditores: comprehensi Gilbertus Giffordus et Eduardus Gratleus. Fassus est Giffordus eo spectasse sua cum Walsinghamo consilia, ut Societas ex Anglia ejiceretur: eamque ob causam ad eum navigasse, ut ipsi viam perficiendae rei commonstraret. Captis discordiae concitoribus praecipuis, et Alano sacra purpura ornato, quievere paulisper satores discordiae. Nec parum valuit ad fovendam pacem ira Numinis justa, et perspicuis declarata signis adversus concordiae hostes: quorum alii luctuosos exitus vitae sortiti, alii etiam a Fide catholica defecerunt. Nihilominus, ut vivacia manent simultatum semina, et facile, quamvis obruta et sepulta, progerminant; non tam cito exstirpari seges infelix potuit. Hanc intulit in carcerem Wisbicensem Christophorus Bagshaus; eadem, Blakuello Archipresbytero, ut narratum est, creato, in Anglia repullulavit: illustri documento, nullos hostes aeque metuendos esse viris etiam probis, quam ipsos sibi, cum abest concordia; quae rerum bene constitutarum stabile vinculum est.

Quod attinet ad alumnos Romani Anglorum Seminarii, eos Alanus dum vixit, auctoritate sua et prudentia in officio continuit. Post ejus obitum qui anno MDXCIV. in XVII, Kal. Novembr. Incidit, veteres moverunt querelas; ac postularunt ut Audoeno amplissima in Seminarium potestas, atque adeo in Anglicana religionis negotia, demandaretur. At Pontifex procurationem hanc, et potestatem censuit eripi recte non posse Cardinali Caetano Angliae ac Seminarii patrono. Audoeno extincto pridie Id. Octobr. MDXCV. novas expostulandi de Patribus Socictatis causas invenerunt. Querebantur asperiorem esse domesticam Seminarii disciplinam, quae grandiores adolescentes minime deceret; multovero minus sacerdotes, quales erant ipsorum plurimi. Praeterea, reditus a Gregorio Pontifice concessos impendi perperam, ac nullo paene fructu, Interior alia quaedam [Note: 126. Turbarum in Romano Anglorum Seminario causae, remedia, etc.] latebat causa. Plerique ferebant permoleste quod, ut auctor P. Personius fuerat, promittere alumni omnes juberentur, etiam interposito jurejurando, nihil futurum in se morae quominus sacris Ordinibus initiati redirent in Angliam juvandae rei catholicae gratiâ, quando Pontifici videretur. Haec eos lex, inquam, et conditio, maxime si qui solutiores erant, male habebat; ob eamque reeusatam, dimissi fuerant aliqui. Complures id genus querimonias ad Clementem VIII. detulerunt mense Maio auni MDXCVI. atrocissimo libello adversus Praepositum Generalem et Patres Seminarii moderatores conscripto. Pontifex Bernardino Morrae, Secretario, ut appellant, Congregationis familiarum religiosarum causis praepositae, dat negotium, ut illico de re tota cognoscat. Conjurationem ille puerilem ac proterviam deprehendit. Quia vero, cum verecundiae frenos abrupit semel impatiens jugi adolescentia, coerceri nisi remediis acrioribus nequit; primum omnium censuit alios ab aliis secernendos, et in separatis habendos cubiculis; tum ut ne integri a deterioribus promiscua consuetudine depravarentur, tum ut amputaret coitiones quae facile inter multos, collatis capitibus, existunt. Durissimum id factiosis accidit, qui consilium ejusmodi a P. Edmundo Harewoldo profectum arbitrati (secundum is a rectore locum obtinebat in Seminario) ut amoveretur petierunt adeo procaciter, ut de abdicandâ Seminarii curâ Societatis Praepositus deliberaret. Sed vetuit Pontifex; et Aquavivam ad onus istud aequo animo ferendum, ac juveniles aestus, donec tempore ipso deferbuissent, tolerandos cohortatus; jussit inspici Seminarium (quoniam ejus patronus Cardinalis

Caetanus aberat) a Cardinali Philippo Segâ, et auctoritate Apostolica pacari. Comperit sega nonnullorum hominum, quos hic appellare necesse non est, instinctu adolescentes adversus Societatem stimulatos fuisse: alieno enim consilio ferme regitur juventus, cum careat per aetatem suo; et rudibus animis annisque deteriora consilia tenacius adhaerescunt. Laxari arctiorem, quae semper in Seminario floruerat, disciplinam cupiebant: praefectos cubiculorum, itemque confessarios, e suo sibi numero ac natione dari; lautius indulgentiusque tractari. Objiciebant nostris dominandi cupiditatem, qui Anglos omnes sacerdotes suas. In leges adigerent: idque in carcere Wisbicensi nuper patuisse praedicabant. Cum cetera facile purgabant Socii, tum ad carecrem illum Wisbicensem quod spectat, allatae sunt etiam Anglorum hoc ipso tempore litterae complurium, qua: Patres omni culpa liberabant. Quis fuerit ille carcer, quid ex illo in nos conflatum invidiae, quia jam ab aliis fusius expositum est, paucis exequar.

Wisbici carcer in Anglia erat, quemadmodum alias diximus, locus teter [Note: §. XIV. CARCER VVISBICENSIS.] et horridus, in quem conjecti fuerant sacerdotes catholici bene multi; ut loci squalore, et gravitate coeli, occultius perirent. Subiit in eundem locum tetrius omnibus aerumnis malum, Discordia. Illam invexit praecipue Christophorus Bagshaus, olim propter indolem asperam et inimicam pacis e Romano Anglorum Seminario dimiflus; deinde cum in patriam rediret captus, et ab arce Londinensi ad hanc Wisbicensem custodiam traductus. Ibi, motâ rixâ, catholicus nescio quis sacerdotem palam graviterque percusserat. Hunc sancita per canones sacros poena teneri; communique consortio, donec absolveretur, arcendum sentiebant ceteri, praesertim P. Guillelmus Westonus qui se Edmundum Westonum, in gratiam et honorem Patris Edmundi Campiani, vocitabat. Dissensit acriter Bagshaus et alii, principio pauci, mox plures; ut fieri vulgo inter altercantes solet. Accessit ad eorum sententiam carceris praefectus, homo haereticus, et Bagshao suffragatus est; idoneus videlicet ejusmodi causae arbiter. Solutus ab eodem ideirco custodiae rigor, perque illam licentiam catholici cum haereticis permisti, etiam feminis, in gravi animarum periculo versabantur. Timuit Westonus ne reliquos ea labes inficeret, neve improborum approbare delicta videretur; aut certe, ne flagitia paucorum, ad omnium pertinerent infamiam. Ergo quandam vivendi normam descripsit, de sententia illorum, qui adhuc integri et sani restabant omnino decem et novein, e triginta duobus Wisbicensi carcere conclusis. Nemo, qui regulam hanc sequi vellet, exclusus. Addidit quasdam leges, quae maxime visae sunt idoneae ad retinendam pietatem pristinam, et pacem. Dux et moderator qui leges istas tueretur, quaesitusest. Conspirabant omnes in Westonum; repugnabat ipse unus: neque prius flecti potuit, quam ad Henricum Gametum consignatae omnium testimonio litterae sunt perlatae. Garnetus votis illorum annuens, id muneris Westono imposuit, ea conditione, ut ceteris superior nec vocaretur nec censeretur; nihilque nisi communibus suffragiis decerneret, inquibus suum ipse haberet nullum. Id ubi senserunt osores pacis primo Westonum et alios ei conjunctos, e communi triclinio ejecere: deinde minis, terroribus, sannis et obtrectationibus, dissipatis ad extremum iniquissimis et falsissimis libellis, pium illud [Note: 127. Per quos inducta in hunc carcerem discordia.] agmen insectati sunt. Nihilominus, cum omnes reducendae concordiae vias tentaret Westonus, placuit, annuentibus etiam adversariis, arbitros deligere; quorum judicio et sententia staretur. Ab iis novae conditae sunt leges, acceptae ab omnibus, chirographo singulorum et nomine firmatae; confecto duplici scripta, cujus exemplum pars utraque servaret. Sancita sic feliciter concordia videbatur. Sed raro jugum denuo subit, quod semel exeussit, licentia. Vix mensis abierat, cum adversarii molestas perfringere coeperunt leges, de quibus tamen ultro consenserant, et se funestam in libertatem vindicare. Instauratae ab illis continuo adversus alios, qui stare constitutis legibus pergebant, calumniae: erepta charta, fidei et nominum custos, quae penes Westonum erat: repetitae criminationes atrocissimae; adeo ut non dubitarint illos initae contra patriam conjurationis reos facere: quo nomine Westonus Londinum cum duobus aliis sacerdotibus sub annum

MDXCIX. evocatus fuit, ac novis periculis objectus, usque ad annum MDCIII. quo, Elisabetha mortua, in exilium e durissimo carcere est expulsus.

Interim haudquaquam siluit amator concordiae ac scelerum ultor Deus. Joannes Nordenus flagitiosae turbae antesignanus, qui prolixum jam codicem calumniis refertum confecerat, ac brevi edendum in lucem minabatur, mentem subito cum voce perdidit. Oberrans per carcerem, et amputata quaedam verba rationis frugisque expertia balbutiens, deforme per dies aliquot spectaculum praebuit: donec morbo correptus jacuit instar trunci, mutaeve pecudis: ac nullo bonae mentis, nedum pietatis, indicio dato, periit. Rudolphus Ithel, actor illius tragoediae non ultimus, descivit ad Calvinianos; et apertum catholicis omnibus bellum indixit, qui diu privatum aluerat. Alii discordes inter se ac divisi, foedis accusati criminibus, affecti supplicio, ignominia notati sunt. Quatuor tamen collegerunt se se aliquando, etimpium detestati gregem, ad meliores partes transierunt. Hic ille carcer Wisbicensis est, toties decantatus: illa Westoni ambitio, a Bagshao ejusque amicis, et a variis subinde scriptoribus, in crimen, atque invidiam vocata. Quod crimen ut Westonus dilueret, Claudium Aquavivam per litteras, et ipsum Pontificem per certum hominem, coactus est docere quas ob causas onus illud, et qualemcumque pii carceris praefecturam suscepisset. Hoc ipsum praestiterunt octodecim ejusdem carceris catholici, sacris omnes, uno excepto, ordinibus initiati, datis ad eundem Clementem ex eadem custodia Wisbicensi litteris, et suo chirographo munitis, sancte affirmantes delectum a se fuisse P. Westonum, licet reluctantom, ut ejus prudentia regerentur. Haec illa dominandi cupiditas est, quam Romani Anglorum Seminarii Patribus alumni seditiosi objectabant. Eos Cardinalis Sega diligenter auditos nihil afferre deprehendit, quo defendi vel excusari possent: itaque in Patrum potestate esse jussit, nihilque de pristinis Seminarii legibus videri mutandum Clementi retulit: dimittendos tantummodo seditiosorum duces; alios ab Anglorum externorum, qui essent in Urbe, commercio et familiaritate arcendos. Haec ille sapienter provisa ne posset exequi morte prohibitus est, quae virum prudentissimum et gravissimis negotiis integerrime perfunctum abstulit mense Maio anni MDXCVI.

[Note: 128. Anglicani Seminarii perturbatio ingravescit. P. Robertus Personius concordiam revocat.] Ejus obitus animos turbatoribus fecit. Edictum ab illo affixum in aula collegii refigunt, ac discerpunt: conflatum initio foedus arctius colligant, addito in haec verba jurejurando, ut qui ab eo recederent foedere; aut ad obsequium redirent, infames ac patriae proditores haberentur. Profectus in Poloniam erat Cardinalis Caetanus Seminarii patronus. Vicariam ejus tutelam ac patrocinium interea suscepit Cardinalis Toletus, qui dum monstratam a Philippo Sega viam, et a Pontifice probatam, deserit, gravissimum in discrimen rem totam adduxit. Seditionis ductores placari sensim posse judicans, non dimisit; imo unum ex illis, paci et Patribus infestissimum, praefecit audiendis reliquorum confessionibus: eidem conessit ut litteras daret acciperetque nullo conscio et arbitro, utquo hanc scribendi similiter facultatem, cui videretur, tribueret. Rectorem Seminarii P. Floravantium, ut iisdem gratificaretur, amovit: deroum impetravit a Clemente VIII. diploma, quo Seminarium Anglicanum omni ex parte eximeretur obedientia, cura, et administratione Societatis; ipsique Toleto, nulla re penitus excepta, gubernandum dederetur. Sed parum in eo certe Toletus, ceteroqui perspicax et acutus, videbat; qui crederet factiones turbasque puerorum, indulgentia et ratione mera posse componi; aut malum rescindi, non praecisis fontibus mali. Jamque a Seminario contages et pervicacia manabat in Societatem; quod Claudius Aquaviva timuerat. Sed ne serperet longius, mors Toleti paucis post mensibus consecuta fecit. Seminarii patronum, Toleto mortuo, Clemens Pontifex Cardinalem Burghesium dixit. Paulum postea hujus nominis V. Eo auctore Praeposirus Societatis omnem tam foedi tumultus aliquando comprimendi rationem indagans, Personium ab ultima vocat Hispania: cujus auctoritas apud Anglos magna, experta in rebus gerendis fides, apud Romanos proceres gratia singularis, et probata saepe in tractandis hominum mentibus dexteritas. Nec sua Claudium spes fefellit. Arbitrio Personii causam integram Pontifex permisit, summa

ipsorum alumnorum voluntate. Personius benigne singulos allocutus, et leviora quaedam haud gravate concedens, pestem ab ipsis radicibus exstirpare aggressus est. Seditiosi agminis duces observans, eos ipsorum vestigiis clam persequitur: nec longe est secutus. Die Dominica in duabus cauponis pergraecantes mane deprehensi sunt ab urbanis satellitibus. Unus ex illis sacerdos conjicitur in custodiam: ceteri domum reducuntur, et separatis includuntur cubiculis. Sub noctem Mutius Vitellescus, quem sibi rectorem dari petierant, alios qui domi versabantur, congregat: et sodalium intemperantia graviter exposita, Cardinalis Burghesii litteras cum mandatis Pontificiis recitat, quibus vetabatur ne bini domo in posterum prodirent, aut comites eligerent arbitratu suo: tum a Summo Pontifice quaesitor assignabatur, qui sontes interrogaret. Producti singillatim sic responderunt, ut Patrum in administrando Seminario patefacerent aequitatem, et multa detegerent, propter quae gravior ipsis poena merito decernenda esse videbatur. Sed eam deprecatus enixe Personius, obtinuit ut in alia Seminaria nonnulli dimitterentur, et Roma discederent. Decem in Duacense Seminarium, tres in Hispana procul ablegati. Ea partim severitate, partim clementia reliqui territi devinctique omnino quieverunt; ac pacatam domum Personius idem complures annos felicissime gubernavit.

Admonet me hujus Anglorum quasi privatae, et Romani Seminarii parietibus [Note: 129. P. Guillelmus Holtus de quadam inter Anglos in Belgio dissensione insimulatus.] circumscriptae, dissensionis facta mentio, ut nonnihil hic attexam de graviori et late per Belgium, fuso eorumdem Anglorum catholicorum dissidio; quod aliqua ex parte ad quosdam e Societate nostra sacerdotes pertinuit. Erant in Belgio Anglorum ob Fidem exulum quasi factiones duae: una dicta vulgo Scotica sive quod Scoti proceres ei faverent; sive, quia id agitabat ea maximae factio, ut Jacobus Scotiae Rex Elisabethae succederet. Altera dicebatur Anglica, quod ab ea praesertim Angli starent, et quidem sacerdotes eximiae pietatis, qui regnum Anglicum tradi maluissent alteri cuipiam Principi catholico, cujus nota jam esset religio ac fides. Habebat eadem addictos sibi nobiles non paucos; Guillelmum Stanleium, legionis Anglicae pro rege Hispano praefectum, et alios earumdem copiarum duces; interque ceteros Hugonem Odoenum. Hic Scoticae factioni cumprimis erat invisus; quasi per calumniam et malas artes exitium multis strueret, ac Regis Catholici et Archiducis beneficia, quae dividere in viros genere ac meritis praestantes debuisset, in homines obscuros, sibi privatim deditos, effunderet. Carus erat Odoeno, ac proinde a Scoticis partibus alienus putabatur, P. Guillelmus Holtus Anglus; qui Audomarensis ac Duacensis Anglorum Seminarii negotia procurabat in Belgio. Illum Scoticae factionis primores inde amoveri vehementer ab Claudio Aquaviva flagitarunt; per hunc maxime stare causati, ne pax et concordia inter Anglos exules coalesceret. Eundem, tanquam unicum Anglicae Missionis praesidium, retinere Stanleius, Odoenus, ac Societatis Patres conabantur. Praepositus Generalis Patrem Oliverium Manareum inquirere de illo diligenter, et quae cognoverit ad se perscribere, imperat. Rescribit virum esse bonum, at ingenii paulo durioris, qui nihil simulare, ac ne dissimulare quidem, nosset: hinc abalienatam nobilitatem: videri amovendum. Contra Holtus reclamabat acriter, et se patrocinio quorumdam procerum tutabatur. Invalescebat discordia, neque Albertum Archiducem latere potuit, aut summo maerore non afficere. Ille socium Patri Manareo adjunxit Joannem Baptistam Taxium, qui Regi a consiliis erat, ad pacem communibus consiliis, quam minimo fieri posset strepitu, componendam. Ambo querelas utriusque partis exceperunt. Triginta contra P. Holtum accusationis capita proferebantur. Respondit Holtus, et se extra culpam esse docuit. Rogatus Archidux ut ejus innocentiam testimonio suo confirmare ne gravaretur, scripsit Holtum religiosissimum esse virum, eique impactas ab Anglis aliquibus calumnias nullo fundamento niti. Sic retentus ille tum quidem est in Belgio; monitus tamen ab Aquaviva, ut quam animo insitam caritatem habebat, ore ipso ac sermone promeret; acerbitatemque indolis humanitate deinceps et lenitate condîret.

[Note: 130. Collegium Anglorum Leodiense.] Novum Anglis catholicis praesidium in Belgio datum est anno MDCXlI. nova juventuti academia posita. Ejus condendae occasio haec fuit. Jacobus Angliae Rex, Bancroftii pseudo Cantuarienlis antistitis hortatu, induxerat animum academiam instituere, in qua doctores novi evangelii, sumptu publico alerentur. Hoc armamentarium volebat esse, ubi et arma contra catholicam Fidem procuderentur; et magistri erudirentur, qui haec scienter tractare condiscerent. Jam assurgebat aedificatio in agro Londinensi ad villam Chelsaeam: jam ex Anglia universa novum doctorum agmen ad regale collegium frequentandum concurrebat; cum nobili catholico mens injecta divinitus est, ut huic impietatis lycêo, gymnasium pietaris opponeret, omnibusque instrucret subsidiis quae ad conserendas cum erroris magistris manus esse necessaria viderentur. Certa dos constituta III. Id. Octob. et collegii Anglorum primordia Lovanii posita sunt in ea domo, quam tirones Societatis incolebant. Bancrostius rem indigne tulit. Mittit apparitorem ex Anglia, qui diem dicat nobilibus aliquot Anglis, Lovanium ad nos e patria profectis, imperetque ut quamprimum redeant in Angliam, sistantque se magistratui: si secus faxint, fortunis omnibus exuendos denunciat. Hoc metu sperabat Bancroftius deterrendos Anglos, et collegium recens in cunis extinguendum. Spes illum sua lusit. Hispanus orator apud Jacobum Regem questus est graviter. Negavit Rex id suo jussu factum. Deprehensus apparitor, et Lovanio ejectus apparêre desiit. Adolevit interim gymnasium catholicum. Erroris vero academia, mortuo Bancroftio, concidit, nacta dignum auctore suo exitum; et in infame lustrum, ut memorant, conversa. Non cessabat nihilominus orator Anglus apud Archiduces Belgii gubernatores conqueri, quod Brabantia et Flandria Seminariis catholicorum Anglorum, et collegiis implerentur; quod perduellibus receptus praeberetur, foverentur seditiones, Anglia in discrimen conjiceretur. Id in causa fuit cur Lovaniense collegium in Leodiensem urbem immigraverit anno MDCXXII. Attributa fuit illi domus, quam Leodii habitabant Angli tirones, qui Watenas demum, ut olim placuerat, deducti fuere. Porro nemini collegium hoc Anglorum Leodiense plus debet, quam Maximiliano, Comiti Palatino Rheni, et Duci utriusque Bavariae, qui ejus alter parens merito dici potest.

Anno MDCXIII. Scoticum Seminarium, Duaci positum, valde ornavit liberalitas Catholici Regis: cujus pietati ut nullae praescriptae videbantur metae, sic [Note: 131. P. Jacobus Muffetus captus, damnatusque liberatur.] nulla par commendatio potest inveniri. Tanto erat major hujus Duacensis domicilii stabiliendi necessitas, quanto acrius bellum religioni passim in Scotia inferebatur. Quo in bello dum rem bene ac fortiter gerit P. Jacobus Muffettus incidit in manus Gladstansi. Erat ille pseudoarchiepiscopi Andreapolitani filius et impositas a patre lictoris partes acque exploratoris non segniter obibat. Ab eo Muffettus Edimburgum perducitur, ac sine ulla cunctatione addicitur neci. Eadem indicta catholicis duobus proceribus est poena, quod sacrificanti adfuissent. Productus e carcere in ferale suggestum, unde illius resecta cervix ostentaretur populo ad terrorem et ludibrium, expectabat felicem et crebris vocatam votis horam. Jam pendebat in ictum carnifex, cum subito clamor tollitur, et vita gloriosis Christi testibus concessa, deprecante Christianissimi Regis oratore pronunciatur. Maesti omnes discesserunt: isti quod vetarentur saevire; illi quod vivere juberentur.

§. XV. Aliquot homines Societatis, post graves aerumnas in Anglia toleratas, pie placideque mortui, ab anno MDXCI. ad MDCXVI.

CLaudet hanc Societatis in Anglia per hos XXV. annos vexatas scenam obitus aliquot Anglorum ejusdem nostre Societatis, qui licet sanguinem, ut alii prius memorati non fuderint, magna pars tamen periculorum et vexationis fuerunt.

[Note: 132. P. GASPAR HAYVODUS.]

P. Gasparem Hayvodum annus 1598. diuturnis terumnis liberavit. Ineuntem aetatem Anglica in aula traduxerat inter pueros nobiles Elisabethae. Inde ad studia bonarum artium ac Societatem se contulit, in quam est adscriptus Roma anno 1562. aetatis septimo ac vigesimo. Conscientiae quaestiones, et controversa cum haereticis dogmata explicuit Dilingae per annos septemdecim. A Personio expetitus ut Angliae laboranti succurreret, eo destinatus est a Summo Pontifice Gregorio XIII. cujus exstant litterae anno 1581. datae. Quam de se concitaverat expectationem egregie sustinuit in patria. Omnibus utilis et carus ita se in vinctos, egentes, afflictos, in haeresim lapsos, partiebatur, ut nulli deesset. Ejus eruditione, solertia, et pietate multo plures, quam annis superioribus, ad gremium Ecclesiae reducti perhibentur; atque inter illos genere, ac toleratis pro Christo aerumnis clarissimus Henricus Northumbriae Comes; itemque Comes Arundelii Philippus Havvardus; aliique tam multi, ut Gabriel Alanus fratri suo Guillelmo Alano, postea Cardinali, scriberet stupere se in captura piscium (Luc. 5.) quam Hayvodus quotidie caperet.

Inter haec incidit non levis in Anglia disceptatio, qua catholicorum sententias distraxit. Mos erat jam inde a temporibus Sancti Augustini Angliae apostoli susceptus, ut praeter solemnia jejunia, Ecclesiae legibus indicta, servarentur alia quaedam; ut, feria sexta cujusvis hebdomadae; alicubi etiam quarta: nec non pridie festorum Deiparae; itemque tribus, quae dicuntur, Rogationum feriis. Placebat nonnullis tolli et abrogari penitus haec jejunia extraordinaria: ceteri servanda judicabant (P. V. Hist. ad an. 1583. n. 98. 99.) eam praesertim ob causam, ut longissime recederetur ab haereticorum moribus et institutis, qui jejunio minime delectantur. Personius in catholicorum sacerdotum consessu sapienter decreverat, ut quibus in provinciis ea consuetudo vigeret, ibi retineretur: aliae communibus Ecclesiae legibus uterentur. Ad hanc sententiam licet Hayvodus postmodum accesserit; nihilominus, Personio Angliam relinquere coacto, cum eadem controversia recrudesceret, concordiae studio, ut quidem putabat, et propter nonnullorum querelas catholicorum, ejusmodi jejunia moleste ferentium, antiquare illa conatus est, et ad communem Ecclesiae ritum omnia revocare. Quo facto in magnam apud rigidiores quosdam catholicos invidiam et offensionem incurrit. (Bart. Lib. IV. c. 6. 9.) In quo si quid peccavit, merito dici potest culpam eluisse praeclaris heroicae patientiae documentis; quibus et virtutem probavit suam, et multos in avita Fide consirmavit.

Cum enim articulari morbo plane ponstrictus, pristinis Iaboribus jam par non esset, ex Anglia revocatus est anno 1584. Sed in eam reflante vento rejectus, captus et agnitus, Londinum in vincula ducitur. Promissis illic minisque tentatus, ut pestifera simulatione religionem saltem occultaret, invictus stetit. Ergo ad audiendam capitis sententiam cum aliquot fortissimorum sacerdotum turma pertrahitur. Ab iis tamen subito sejunctus amandatur in vicinas aedes, et clam in Turrim Londinensem includitur. Id factum eo consilio, ut ejus eruditione atque adhortationibus destituti sacerdotes facilius vincerentur, et a Fidei constantia desciscerent: qua tamen spe frustrata est impietas. Fieri etiam posse confidebant Reginae administri, ut crederetur per istam secessionem Hayvodus religionem catholicam ejurasse, vel certe dissimulasse. Urebat enim illos, ut alias monui, tot Christi martyrum fortitudo, tot testium consignata sanguine veritas, et major tormentis patientia.

Sed falso ista credi, jactarique de Hayvodo brevi compertum est, cum percrebuit quam forti pectore sustineret molestissimi carceris cruciatum; quem cum acerrimis podagrae doloribus, per septemdecim menses toleravit. Pari fiducia non modo magistrorum haereseos captiosas interrogationes elusit; sed tenebricosam eorumdem inscitiam ad lucem publicae disputationis provocavit. Nemo cum illo conferre manum ausus, nemo provocationem admittere. Creverunt animi catholicorum, et veriti Elisabethae actores ne, ut cruciando, sic disputando victi discederent, aucupari famam clementiae, pulso in exilium Hayvodo cum sacerdotibus amplius septuaginta, maluerunt quam periculosae concertationis aleam subire. Delatum in Burgundiam e patria Hayvodum nova in collegio Dolano pugna excepit, cum hoste Tartareo. Subibat saepe in ejus cubiculum intempesta nocte malus daemon, et in jacentem irruens, miris atque immanibus modis saeviebat, ut labefactaret patientiam athletae Christi; quem ille clypeum nunquam tamen eripi sibi est passus. Quadriennio post Romam, inde Neapolim concessit: ubi Deus illum singulari piarum lacrymarum dono dignatus est, ita ut, sive sacrificaret, sive de rebus divinis misceret sermonem, liquescente suavissimis affectibus animo, uberrimus ros ex oculis deplueret. Supremum fugiente vita certamen ceteris gravius iniit cum spiritibus nefariis, quos, veluti post inducias, redire ad pugnam atrociores sensit: auditusque est cum iis altercari, et objecta crimina diluere. Demum, quasi victoriam adeptus, clara voce B. Virginem, tanquam ejus auctorem, compellans; eique gratias, quod hostes infesissimos propulsasset, agens, exspiravit, quinto Idus Januar. 1598. emensus annos tres et sexaginta.

[Note: 133. P. THOMAS DARBISHIRUS.]

P. Thomas Darbishirus, Anglus, emeritam senectutem feliciter clausit Mussiponti octavo Id. April. 1604. Religionis olim causam in Anglia impigre tueri coeperat, cum Edmundi Bonneri Episcopi Londinensis, avunculi sui, pietatem aemulatus, cancellarii munere apud eum fungebatur: doctrina utriusque juris, prudentia et morum integritate prastans. Gravissimos cum eodem labores exhausit, ut haeresim felicibus Mariae Reginae, quae Eduardo successerat, auspiciis convelli coeptam, penitus exscinderet: nec non, ut eandem sub Elisabetha renascentem comprimeret. Eam ob causam dignitatis et fortunarum jacturam, vincula insuper carceresque sustinuit. Cum autem apud catholicos praeclara doctrinae et probitatis existimatione floreret, ab iis allegatus fuit ad Concilium Tridentinum, sententiam Patrum rogaturus, liceretne ipsis templa hereticorum et sacra frequentare, cum in recusantes impia Reginae satellitum crudelitas desaeviret. Responsum Concilii retulit, negantis omnino id licere; simulque catholicos ad perferendam difficillimi temporis acerbitatem, verbis exemploque est cohortatus. Sic odia improborum in se concitavit. Ergo in tetrum ergastulum contruditur, non ut viveret, sed ut diutius et occultius moreretur. Maerentem aliquando, et taedio prope victum, Christus JESUS erexit. Videre sibi visus est ejus imaginem in pariete, recenti sanguine perfusam, qualis erat, cum in cruce pro nobis animam posuit. Mairorem depulit, ac novos addidit animos Servatoris amantissimi conspectus: nec aliud in votis deinceps habuit, quam ut ejus causa vel crudelissimam obiret necem, cujus nece redemptus vireret. Itaque invitus carcerem exilio mutavit. Martyrii

tamen aliquando consequendi spe, Societatem JESU ingredi meditans, venit Tridentum: ubi P. Jacobo Laynio, inter Pontificios theologos oatholicam rem gerenti, se obtulit. Ab eo missus Romam, et nostro additus Ordini, anno 1563. aetatis 45. cum in Angliam redeundi nulla spes affulgeret, in Galliam proficiscitur, ac Billomi tironibus regendis adhibetur.

Neque illic defuit ea, quam in patriae latebris quaerebat, cum Errore dimicandi occasio. Gallia luctuosis domestici belli, atque intestinarum discordiarum fluctibus jactabatur; Calvini secta partium studiis ac factionibus haud minus, quam pestilentis doctrinae veneno metuenda, passim armis virisque praevalida volitabat. Hic enimvero Thomae nostri eluxit industria, in revocandis ad catholicorum castra desertoribus. Arma veritatis tractabat insigni comitate, adeo ut certantes ultro se victori dederent, adductaque ad suas partes voluntate, intelligentiam jugo fidei facillime subderet. Quid quod ipsos Anglos (nam illi tum in Gallia frequentes occurrebant) quamplurimos expugnavit. In iis Georgius ille Gilbertus memoratur, qui Personium et Campianum postea duces secutus, signa toties victricia cum haeresi contulit. Interim satis gnarus quantum habeat momenti rudium institutio ad retinendam Fidem, infimae plebi erudiendae totum se dedit; quamvis inter eximios numerari concionatores posset. Servi sui humilitatem Deus carere praemio passus non est. Ad eum audiendum confluebant non modo plebs et juventus rudis, verum etiam corona procerum, ac theologi non ignobles: qui haud semel Mussiponti conspecti sunt ejus verba, tanquam totidem oracula scripto excipere, ac dolere quid ista in majori theatro non proponerentur. Sed catholico doctori satis magnum theatrum facit spectator Deus, et praemii satis est anima vel una salutaribus praeceptis insormanda.

Venerat in dubium ejus valetudo et salus vitiato crure, quod medicis, post alia remedia nequicquam tentata, visum est resecandum. Adfuere coelestes et potentiores medici Petrus ac Paulus; quorum ad ventu fugit morbus, periculum evanuit. Antequam Societatem ingrederetur, cum anxius fluctuaret quodnam potissimum amplecteretur e variis religiosorum hominum institutis, inclinaretque in illud vitae genus quod contemplatione ac secessu gaudet; audita vox, incertum unde, ad aliam vitae viam eapessendam eum impulit. Tu sane, inquiebat illa, otio bono, ac tibi utili perfrueris; interim animabus, quae pereunt catervatim, quid fiet?

[Note: 134. P. ROBERTUS ABIRCROMBIUS.]

Laboriosa pariter et illustri militia defunctus P. Robertus Abircrombius, rudem et coronam ab eodem coelesti, ut confidere licet, imperatore accepit, in Brunsbergensi collegio, anno MDCXIII. Ibi non multo post initam Societatem, annos tres et viginti adjuvandis catholicis, et nostris tironibus instituendis impenderat. Postea per annos undeviginti versatus in Scotica Missione, dici vix potest quot carceres adierit, quot pertulerit incommoda, quantam evangelici tritici vim in horreum Domini congregaverit. Edicto regio pronunciatum fuerat nummorum decies mille praemium ei, a quo comprehenderetur. Non levis est gloria tanti fuisse estimatum ab hostibus religionis: nec minor illius fortitudo, quod post hauc denunciationem non arripuerit fugam, neque aliter vitae consuluerit, quam se novis ac majoribus periculis objectando; felicitas vero, seu potius Dei tutela non vulgaris, lictorum oculos ac Iaqueos tot annis essugisse. Accidit aliquando ut immissi satellites domum catholicam, ubi versabatur, obsiderent. Conjicitur subito per summam trepidationem, quae locum deliberandi non dabat, in vacuam et patentem arcam: scrutis quibusdam ac frivolis operitur. Tota domo susque deque proturbata, repertus non est. Senio debilitatum accepit Brunsberga, et octogenarium vitae meliori dedit. (Plura de illo vide supra, n. 102.)

[Note: 135. P. GUILLELMUS BATHEUS.]

Allapsa divinitus, ut habebat persuasum, voce ad Societatem vocatus est P. Guilleimus Batheus, Hibernus. Catholicis ortus parentibus Fidem ab iis traditam constanter in patria coluit; omnibus propter generis nobilitatem, et mores optimos acceptissimus. etiam iis qui religione ab eo dissidebant. Itaque Hiberniae prorex non dubitavit illum deligere oratorem ad Elisabetham, de gravibus quibusdam negotiis: quae dum prudentia singulari, annosque longe superante, feliciter explicat, Reginae admodum satisfecit. Blandientis aulae splendor; illecebrae voluptatum; propositae, cum rediit in patriam, florentes nuptiae, generosam mentem de recta virtutis via dimovere non potuerunt. Imo caducorum inanitatem bonorum eo reputans attentius, quo ipsam propius introspexerat, longum illis vale dicere constituit, Deoque se totum mancipare. Cum vero in genere vitae amplectendo hanc prudentiae legem maxime valere intelligeret, quae monet, priusquam incipias, consulto; ubi consulueris, mature facto opus esse; statim atque Dublinum attigit, jura primogeniti stranstulit in minorem natu fratrem: et abdicato ditionis amplae dominio, contulit se Oxonium; ubi Divinae pariter et humanae sapientiae studuit. Jam illi certum erat religiosum vitae institutum sequi: at incertus quodnam capesseret, angebatur animo et pendebat. Hinc dulces solitudinis ac tutae latebrae, nec non amor vitae severioris, ac poenitentiae; inde prohibendarum sempiterno exitio animarum cupiditas, dubium varias in partes trahebant. Hunc in modum estuans audire visus est istas voces e Joannis Evangelio depromptas (cap. 10.) Ingredietur, et egredietur, et pascua inveniet. Haec verba quid sibi vellent, et quorsum pertinerent, non assequebatur. Ergo ad orandum conversus, hanc esse vim illorum et sententiam intellexit, ut ingressus ille egressusque vitam activam designaret, quae ad praedas animarum colligendas ultro citroque commeat: illa vero pascua suavitatem divinae contemplationis indicarent, qua pascuntur anime inter assiduos pro salute proximorum labores, et veluti saginantur.

Hac interiori luce perfusus venit in Belgium, et actuosae Societatis militiae nomen Tornaci dedit anno MDXCVI. aetatis primo et trigesimo. Biennio tirocinii confecto, curam gessit Angliae juventutis, quae Audomaropoli, tanquam subsidiaria cohors tutandae in Anglia religioni, educabatur. Illi Batheus pares ergastulis et equuleis popularibus animos aspiravit: eoque igne juvenibus incensis nihil erat longius quam repagula, quibus adhuc per aetatem constricti tenebantur, perrumpere, ut laboranti patriae, quam promiserant, opem ferrent. Crevit sacer Bathei ardor, suscepto sacerdotio. Excubabat in omnem alienae salutis occasionem, diu, noctu, domi et foris; ad omnia, quaecumque se offerrent ubicumque pericula, molestias, et labores paratissimus. Sed illum tamen sanctus amor natalis soli vehementius ac suavius rapiebat, clades religionis sarcire cupientem. Quamobrem summa est affectus laetitia, cum datus fuit ab Aquaviva comes P. Ludovico Mansonio (Supra. n. 115.) quem Pontifex Nuncium Apostolicum, ad consolandum gregem catholicum destinabat in Hiberniam. Ambo Hispaniam primum petierant, mandata quaedam a Rege Catholico accepturi; cum repente mutata rerum facies legationem disturbavit. Relictus in Hispania Batheus reperit ingentem campum, in quo excurreret minore periculo, fructu non dispari.

Enituit ejus in primis pietas et industria Salmanticae, in tradendis S. Ignatii spiritualibus exercitiis. Hinc mirae morum secutae mutationes, in civibus, in nobilitate, in juventute academica; quae in hoc bonarum artium domicilium e tota Hispania concurrit. Paucis mensibus amplius trecenti e famosis magnorum scelerum actoribus et patronis, partes virtutis, et patrocinium susceperunt, stupente civitate.

Neque ipse parcius pias ejusmodi mentis exercitationes, aut segnius usurpabat, quam tradebat aliis. Ter anno quolibet solidos decem dies illis impendebat. Praeterea singulis mensibus lucem unam transigebat omnis expertem cibi. Tunc mensem praeteritum, quotidianas actiones, negotiorum tractationem, statum denique animi sui universum recognoscens, et in futurum prospiciens; novum ad ea quae instabant agenda, vel toleranda, velut impetum capessebat. Hunc suae resormationis appellabat diem. Haec illa sunt pascua opima, quibus fortes animae saturantur,

et vigent: dum in se, vel potius in potentias Domini, ut Regius Vates canit (Psal. 70.) ingrediuntur; et inde ad opem mortalibus ferendam egrediuntur, tanquam sumpto excellente cibo, valentes et robustae. Neque duntaxat oratione pascuntur et corroborantur, sed ipsa mortisicatione; qua, dum atteritur corpus, mens valescit. Batheus cilicio utebatur asperrimo, quotidianis flagellis se cruentabat, somnum jacens in tabula, vestitusque carpebat: et quamvis ingentem egenorum turbam aleret, pauperum paene omnium procurator et pater; ipsum tamen pecuniae pretium, ac prope nomen, ignorabat. Eodem studio salutis aliene incitatus instituit Salmanticae sodalitatem nobilium, et numero et pietatis exemplo florentissimam: promovit Seminarium Hibernicum, unde in hanc insulam praesidiis salutaribus adjuvandam egregii sacerdotes, religiosi viri, et doctores; sanctorum denique et martyrum agmina prodierunt. His rebus praeclare gestis cum ejus nomen increbresceret, accitus est Madritum; ut fructum e tanta virtute atque industria civitas regni primaria caperet. Piis consiliis immatura mors intervenit: quae illuc adventantem sustulit XV. Kal. Quintil. MDCXIV. annos emensum octo et quadraginta, illi certe optanda, ne infelicis patriae videret exterminium, quam infesta religioni catholicae procerum odia in summas angustias conjecerant.

[Note: 136. P. GUILLELMUS VESTONUS.]

Hujus infandi quod Anglia sacris inferebat, belli vim omnem per annos complures summa felicitate pariter ac fortitudine sustinuit P. Guillelmus Vestonus, Anglus Cantuariensis. Adolescentiam traduxerat in Oxoniensi academia: ubi perspecta haereseos fraude ac malignitate, ab ea descivit; Romamque proficiscens, post emensum Duaci theologiae curriculum, cooptatus est in Societatem anno MDLXXV. aetatis 25. Inde in Hispaniam delatus, auctusque sacerdotio, navavit Gadibus et Hispali operam utilem popularibus suis, eo religionis aut commercii causa confluentibus. Hunc Anno MDLXXXII. P. Robertus Personius, perduellionis damnatua post necem P. Edmundi Campiani, et in Galliam fugiens, sibi successorem, qui nostros in Anglia regeret, ab Aquaviva impetravit. Quare Parisios evocatum, et opportunis ad rem bene gerendam praesidiis instructum, in Angliam dimisit, comite fratre Rudolpho Emersono, rerum et locorum perito: quippe qui diu Campiani socius, et pars periculorum aerumnarumque ab eo exhaustarum magna exstiterat. Postquam Anglicum portum tenuere, Vestonus in certas aedes, non procul Londino diverterat, Emersono in navi, ad custodiendas sarcinas, relicto. In illis reperti a portitoribus pii quidam libri Emersonum in grave periculum adduxerunt. Vinctus tortusque haesit annum integrum in carcere. Destitutus carissimo socio et itinerum duce Vestonus, in Divinae Providentiae sinum tanto fidentius se conjecit, quanto acrius in ejus caput undique struebantur insidiae. Nam simul atque de illius in Angliam adventu fama percrebuit, nulli parcitum est diligentiae, fallaciae, sumptui, ut comprehenderetux. Ille, primum omnium sibi visendum et consolandum in Turre Londinensi putavit P. Hayvodum, cui ad carceris incommoda molestissimus articulorum dolor accesserat. Medici cultu ac nomine penetravit in ergastulum; et praeclarum Fidei defensorem amantissime complexus summa voluptate affecit, ex eoque multa cognovit, quae ad religionis in Anglia statum, et catholicorum in tantis angustiis juvandorum artes innocuas pertinebant. Quas deinde tum innata solertia, tum vero coelesti ope, Vestonus adeo feliciter adhibuit, ut ejus ignoti latentisque nomen toto regno vulgaretur; jactarentque alterum in eo revixisse Edmundum Campianum. Sane illius vestigia cum sectari studebat, tum etiam nomen adscivit, seque deinceps Edmundum Vestonum appellari voluit. Dum Angliam, nullo diu consistens loco, pervolat; dum ita studet externorum saluti, ut nostrorum incolumitati et religiosae perfectioni diligentissime consulat; mirum est quot effugerit insidias, quot labores adierit; quam saepe in sublerraneos specus, ut exploratores falleret, detrusus; aut in silvas feris ipsis inaccessas abditus sit: quoties quasi captus capi non potuerit; quoties visus et praesens. videntes praesentesque veluti longe absens essugerit. Aures plerumque dabat confitentibus inter ambulandum, tanquam in familiari colloquio; et discedentes comiter, ut fit, salutans, de peccatis absolvebat. Divinum panem in publicis diversoriis, ut a suspicione remotioribus, aut in silvis ministrabat, Sed illi tamen hujus qualiscumque libertatis et utiliter agendi tempus, exiguis limitibus desinitum a Superis fuit; fortiter vero patiendi multo longioribus. Cum in eum unum investigandum conversi velut essent Angliae universae oculi, pedem non proferebat, quin lateri proditor adstaret: nec tam stupendum est illum fuisse aliquando deprehensum, quam tandiu tot imminentes manus, tot oculos apertos declinare potuisse. Vocatus Londinum a catholica familia, dum pulsat fores, respicit nescio quem ad se contento cursu ferri. Ab eo prehensus, sequi jubetur nomine Reginae. Dum restitat, et hominem excutere nititur, eumque se, qui putaretur, esse dissimulat; Imo, inquit alter, novi te Edmundum Vestonum, sacerdotem catholicum et Jesuitam; clamoremque tollit. Accurrit vicinia. Vestonus ad Valsinghamum; a Valsinghamo in carcerem abripitur.

137. Conficta fuerat per eos dies ab Elisabethae administris, ad quaerendam in catholicos, tanquam regni Regineque hostes, invidiam fabula. Eos aiebant conjurasse de Regina perdenda; de Maria Stuarta eximenda vinculis, et in ejus locum subroganda; de restituendo catholicis regno; denique de Edmundo Vestono in sede Londinensis Episcopi collocando. Huic tabulae et conjurationi fidem ut faceret Valsinghamus, atque ad ferendam aequiore animo Mariae Stuartae necem, quae paucis post mensibus contigit, populum compararet (quod parricidium nulla tam sera posteritas obliviscetur, nulla non detestabitur) ejusmodi stropham composuit. Erat in Anglia nobilis adolescens Antonius Babingtonus, ingenio, litteris, opibus, religionis catholicae studio praestans. Hunc statuit fabulosae conjurationis ducem facere. Igitur duos veteratores delegit, qui adolescentem in paratas insidias perducerent. Adrepunt in ejus familiaritatem; catholicarum se partium studiosos profitentur; et ad eas amplectendas, si detur locus, promptos. Deplorant identidem illarum statum miserabilem: de remediis sermonem paulatim inferunt: unum sibi videri facillimum certissimumque, si Maria Stuarta ex arce, ubi detinebatur, erepta transmittatur in Gallias ad Guisios Principes ipsius propinquos. Valde illis assensus est Babingtonus: imo, de eorum sententia, rationes rei conficiendae intre cum amicis tredecim, idem sentientibus, coepit. Ubi sic affectum adolescentem proditores cernunt, admonent Valsinghamum, cujus jussu comprehenditur (Anno 1586. Septemb.) una cum istis tredecim amicis: qui nihil in Elisabethae caput nefarie cogitasse deprehensi sunt, neque de Maria in solium invehenda, sed vinculis duntaxat emittenda, conspirasse. (Bartol. Lib. IV. c. 13.) Quaesitum ab iis diligenter de P. Vestono, ut ejus conjurationis particeps diceretur. Negarunt una et constanti voce omnes eum vel auctorem sui consilii vel conscium exstitisse. Alias atroces calumnias eidem Vestono ac Societatis Patribus impositas Vatsonus et Clarkus palam recantarunt, cum ad supplicium raperentur, tanto veriori testimonio, quanto minor tunc erat simulandi aut dissimulandi locus. Non destiterunt nihilominus judices callidi reos, quicumque producebantur, subdolis interrogatiunculis, minis, tormentisque fatigare, ut vel syllabam ab iis expiscarentur, aut conjecturam, unde suspicio in Vestonum excerpi posset. Ea spe dejecti, adeunt ipsummet in carcere: injiciunt sermonem de Babingtono, quasi aliud agentes. Sed cum Patris prudentia nullum captiosis petitionibus aditum daret, eductum ex ergastulo transducunt in consessum lectissimorum virorum; ubi honore non solito acceptum sedere jubent, et operto capite respondere. Hic de principatu Ecclesiae Anglicanae, quem Elisabetha sibi arrogabat; de nuptiis Henrici VIII. de Regina Scotiae, ceterisque id genus invidiosis capitibus, multa vatre solerterque sciscitantur. Sed Vestonus in respondendo cautior, quam illi acutiores in interroqando, vorbum

excidere passus est nullum, quo sibi aliisve detrimentum crearetur: imo tantam moderationem singulari prudentia et humanitate conjunctam pre se tulit, ut audita sit Elisabetha cum diceret Jesuitam Vestonum probatre perspestreque innocentire virum esse.

138. Ea vox ad catholicorum aures perlata magnam illis et cupiditatem et spem injecit liberandi hominis, quem Regina innocentem fatebatur, quem ipsimet non aliter venerabantur ac patrem. Frequentes in aulam concurrunt: orant primores aulicos ut innocentis causam agere apud Elisabetham velint. Nemo, id qui suscipere auderet, inventus est. Unus etiam sic eos allocutus fertur: Si pro latrone, homicida, et sicario rogaretis, auderem; et confici rem posse non diffiderem: pro Jesuita dicere nemo apud Reginam impune ausit. Neque inanis hic metus erat. Tanto siquidem odio hujus nominis Elisabetha flagrabat, ut cum legatus Christianissimi Regis summo studio ageret cum Turcarum imperatore Constantinopoli, de retinendis in hac urbe imperii Turcici primaria Societatis hominibus; Elisabetha per suum oratorem de iisdem inde ejiciendis unice laboraret. Quid ab illa expectares domi suae, quae domi alienae, tam procul, tam infensa nobis erat? Sed ubi Vestonus studia catholicae nobilitatis, quae ad se redimendum, collata etiam grandi pecuniae summa, exarserant, cognovit; rogare singulos vehementer institit, eam ut mentem deponerent; et contra rem suam spemque fundendi pro Christo sanguinis venire desinerent.

Pergebant interim judices, conjurati ad ejus perniciem maturandam, vestigare omnia unde speciosam in vulgus necis causam invenirent. Rursum ad examen vocatur ex improviso. Proponuntur Biblia ex editione Calvini, jubetur iis admovere manum, ac sancte jurare se clare, atque ingenue ad interrogata responsurum. Negavit se juraturum, ne profani tribunalis auctoritatem sacerdos agnoscere, ac jurejurando sancire, videretur. Ceterum, inquit, quod jurem nihil est: fidem do, quanta potest esse sacerdoti maxima et firmissima, me candide responsurum in omnibus, quae cum aequitate ac religione non pugnabunt. In ceteris taciturum denuncio: nec verbum a me contra conscientiae ac justitiae leges ulla vis exprimet. Haec dicendi libertas ne judices ulterius instandum putarent, fecit. Ad pugnam ergo spsam procurritur. Quatuor dimicatum est horis. Vestonus ab omni parte, palam et aperto Marte, clam et per cuniculos lacesitus; per omnes forensium cavillationum ac tendicularum ambages circumductus, impulsus jactatusque, in gradu stetit; nec dimoveri de statione veritatis ulla vi, dolove potuit. Ne sic quidem cessit animus obstinatissimis adversariis, et spes vincendi Vix reductus in custodiam fuerat, cum adest vir nobilis, cum erroris praecone; theologo scilicet majorum gentium, et Calvinianae scholae capite. Tum nobilis: Quoniam, inquit, de religione inter nos controversia est, hunc tibi doctorem adduxi; ex quo fortasse quae parum hactenus cognovisti, audies. Cui Vestonus: Hoc certamen si mea unius causa instituitur, tempus et opera perditur: si queritur veritas, haec in lucem publice disputationis proferenda est, non angustiis ergastuli constringenda. Nonnulla in hanc sententiam locutus erat, cum discedens nobilis, ostio clauso relinquit solos. In his quoque custodiae tenebris eluxit religionis divinae lumen, et erroris minister qui venerat, recessit propemodum praeco veritatis. Hunc enim ita jactavit catholicus doctor, tam acribus argumentis aestuantem perculit, ut paene caperetur qui capturus subierat; reversusque post horas complures nobilis, illum ex iniqua pugna dimidio minus Calvinistam, quam ante fuerat, subduxerit. Ad clamorem disputantium excitati qui tenebantur vicino carcere sacerdotes duo, aurem admoverunt. Illos metus tormentorum, et praemiorum ostentata spes, jam paene desertores fecerat; ambosque, velut ampla religionis triumphatae spolia, hostes pietatis propediem educere parabant, magno catholicorum dolore ac dedecore. Audiebant quid haereticus theologaster proponeret; quid vicissim reponeret Vestonus: tantaque lux oculis, animo tanta vis infusa derepente fuit; ut parum abesset, quin e suis latebris exclamantes abrumperent disputationem, seque ad victoris pedes abjicerent. Obstupuit delusa impietas, dumque victos proferre populo ad triumphum putat, victam se sensit. Sacerdotum alter statim inconstantiae labem sanguine dato fortiter eluit: alter, etsi non eandem semper fortitudinem retinuit, ad extremum tamen e manibus adversariorum per catholicos ereptus, ac transmissus in Belgium, diem inter pios obiit.

139. At Vestonus arctiori clausus custodia; et, ne cui prodesset, omnium alloquio prohibitus est. Sed ignem frustra concludas: erumpit sponte sua, et negatam sibi viam facit. Non poterant non eum adire interdum famuli custodis. tres ex illis salutaribus documentis imbutos ad Ecclesiae sinum adduxit: itemque nautam, qui capitis condemnatus, et quaesitus ad cenam Calvinisticam cum ceteris facinorosis sumendam, Calvino nuncium remisit: et quamvis incolumitas cum libertate ad haeresim revertenti offerretur, perstitit in proposito; ac mortalem vitam magna spe immortalis vitae clausit. Quin etiam Vestonus indusos variis ergastuli partibus catholicos in eum, ubi jacebat ipse, locum collegit Natalitia Christi nocte: ubi multis cum lacrymis, et alacritate sancta, terno sacrificio adfuere omnes, expiati et caelesti ferculo pasti; tum suo quemque cavo ante lucem restituit. Ad eam rem usus erat ingenio, et manu cujusdam haeretici, quem in ovile Christi reduxerat. Huic nullae fores erant clausae: seras omnes peculiari quadam arte reserabat. Eodem igitur artificio pie usus opportunitatem sociis obtulit divina mysteria, nemine custodum conscio, usurpandi. Exinde alii mores in Omnibus vinctis observati; diffugêre vitia. quae in mediis carcerum vinculis infanda libertate frui solent: ipsius Vestoni fama in totum ergastulum, ex ergastulo in omnem Angliam permanavit.

Angebant haec reginae administros. Cur virum probum, spectatae innocentiae et eruditionis, neci dederent, causae nihil satis apparebat. Tum etiam irritare Catholicos non erat consilii, adventante Hispanorum classe, et ingruente atroci bello. Igitur amovere illum a civium oculis et frequentia, simulque lenta et obscura morte absumere decreverunt. Huic rei destinatum ab iis fuit castellum Visbicum in regni situm finibus, loco insalubri et pestilenti. Antequam eo deportaretur, facta est illi potestas viaticum ab amicis conquirendi; addito milite, qui ab ejus latere nunquam discederet. Sed Vestoni sanctimoniae ac fidelitatis tanta erat apud omnes opinio, ut miles eum libere triduo toto urbem concursare passus fuerit, modo ante noctem solito se carceri redderet. Nec fidem haeretici militis probitas viri fefellit: qui per eam occasionem impune per catholicorum domos effusus, stantes confirmavit, erexit labantes; trepidis metum, anxiis dubitationem, exemit; omnes animis ingentibus implevit, ad acerbissimi temporis difficultatem Christiana patientia superandam. Sed nulli felicior extitit ejus aspectus et industria, quam nobili catholico, qui nunquam adduci potuerat, ut medicis animorum aperiret sceleratae conscientiae vulnera omnia: quorum haec natura est, ut si unum celaveris, alia penitus incurata remansant. Obversabantur ejus oculis spectra immania, daemonum formae luridae, qui mancipio suo injiciebant manus; jamque, velut parta praeda triumphantes, in conclavi subsiliebant. Vestonus hominem blande adortus, et multa circuitione usus, de peccatis, modo his, modo illis, percontatur: tum eorum foeditatem, Dei majestatem violatam, bonitatem tandiu expestantis et veniam offerentis, demonstravit. Sic detectis paulatim vulneribus medicinam poenitenti fecit. Cernebat aeger hostes Tartareos paulatim discedere; minari aliquando, sed procul: donec peracta confessione universos conclavi exclusos, et pro foribus maestos respectare laetus vidit: ac spei bonae, post acceptum Viaticum plenus, e vita cessit.

140. Neque hic silebo tamen divinae justitiae memorabile, quod idem Vestonus identidem narrabat exemplum. Senem inprimis lautum et locupletem, juris eundem peritissimum, diu conatus erat ab errore in veritatis viam revocare. Idque eo sperabat magis, quod senex in catholica doctrina probe versatus,

eam intelligebat esse multo verissimam ac certissimam; malebatque haereticus videri, quam esse. Ne tamen partas diuturno labore opes amitteret, ita censuit eas cum haereseos professione retinendas, ut simul sempiternae saluti consuleret. Ergo, cum duas alternis et statis anni vicibus incoleret domos, alteram Londini, alteram suburbanam; in utraque sacerdotem alebat: qui, si morbus ingrueret paulo gravior, presto esset morienti; et de perfidia simulatae haeresis absolutum, coelo nimirum inferret. Miserum cautio vana lusit. Dum ex una domo in alteram commigrat, morbo corripitur. Accitus e viciniore domo sacerdos festinus accurrit, sed tardius: jam enim infelicem animam exhalaverat.

Perductus Visbicum Vestonus tres ibi Socios reperit, P. Thomam Mettamum, quem pestilentis loci aerumnae consumpserunt: (Supra n. 2.) Thomam Poundum, anno MDCXV. in Anglia mortuum, ut modo referemus; et Robertum Bicklegum Societatis novitium. Jacuit ipse in hoc sepulcro verius quam carcere, annos decem. Brevi tamen factum est ejus prudentia, ut ignotus antea et infamis locus, in scholam sacrae doctrinae ac pietatis mutaretur; ad quam ex Anglia tota catholici concurrebant: imo ipsimet haeretici, pars visendi, pars disputandi studio. Invidit hominum hostis; et splendorem illum immissa per turbulentos quosdam catholicos discordia parumper obscuravit, ut antea narratum est. (Supra n. 127.) Accusatus ergo ab iis perturbatoribus Vestonus, quasi conjurasset in Reginae caput, Londinum deportatur anno MDLXXXVII. ubi usque ad ejusdem Reginae mortem restitit.

Ac primo quidem biennio in tam horridum carceris infimi spelaeum est conjectus, ut odoris graveolentia spiritum singulis momentis praecluderet, ac somnum eriperet: quem per dies quinquaginta vix horis decem vidisse se scribebat: oculorum vero aciem maligna lux, per angustam aegre rimam intermicans, propemodum obtuderit. Reliquis annis facultas identidem ex isto specu prorependi concessa. Ceteris molestiis cumulum addebant hostes humani generis: qui non tantum tetris cogitationibus injectis, sed objectis quoque spectris horrificis, incussisque verberibus, extorquere patientiam, et in desperationis barathrum urgere praecipitem conabantur. Illuxit annus denique MDCIII. obiit Elisabetha. Solio Angliae universae impositus fuit Jacobus Stuartus. Visum est indignum, in communi laetitia partem Angliae magnam jacere in squalore ac luctu ergastulorum, quibus regnum impleverat Elisabethae immanitas. Recludi carceres, perfringi tot innocentium vincula placuit: Oblata illis facultas in patria manendi, modo communia cum populo templa frequentare non recusarent: sin minus, jussi sunt regno excedere. Excessere plerique omnes, in iisque Vestonus; paulo tamen, quam alii, serius (die 3. Maii, anno 1603.) e custodia emissus; senatoribus libertatis ejus edictum subscribere cunctantibus. Demum post annos undeviginti transactos in patria, quorum septemdecim variis in ergastulis contriverat, discessit inter catholicorum lacrymantium complexus, et ipsorum haereticorum laudes, testimonium palam virtuti tandiu probatae reddentium: adeo ut, quemadmodum in scribendo Personii gravitas, in dicendo Campiani copia; sic in vivendo Vestoni pietas in proverbium cederet. (P. Henric. Morus Lib. IV. num. 25. Bartol. Lib. VI. c. i.) Caletum, quae Galliae civitas Angliae obversa est, a regiis tribus curtodibus delatus, inde in Hispaniam se contulit: ubi duodecim superstes annis, usque ad aetatis sexagesimum quintum vixit, Vallisoleti praecipue; Anglorum Seminarii curam gerens, omnibus curus aeque propter morum suavitatem, ac propter virtutem venerandus, cujus ad praemium evocatus a Deo est V. Idus Apriles MDCXV.

[Note: 141. P P. ROBERTUS JONES, ET ROGERIUS LEA.]

Vestono duos e nostris, gravium aerumnarum perpessione, graviorum desiderio illustres subiungam, P. Robertum Jonem et P. Rogerium Leam: utrumque Anglum. Jones annum habuit supremum vitae quinquagesimum quartum, Societatis initae tertium et trigesimum, laboris in Anglica vinea fructuose collocati vigesimum. In ea parte Angliae, quae Vallia dicitur, plurimum erat versatus: neque aestivis caloribus aut hyemis inclementia deterrebatur, quin eam assidue perlustraret; contigitque non raro ut per altam nivem carperet iter pedes, quo a regia deflectens via, subiret aedes catholicorum inobservatus. Ibi sub dio perstabat aliquando complures horas, fame confectus et frigore: saepe ad mediam usque noctem, donec haeretici, qui erant intus, dilaberentur, aut familia esset in lecto. Inde graves contraxit morbos, et articulorum saevos cruciatus: quos inedia voluntaria, vigiliis, aliisque incommodis augebat. Ad infantem sacro lustrandum fonte, nocte intempesta, profectus ruit in tenebris, et crus illisum saxo graviter offendit. Vix obducto vulnere ad aegrotum procul arcessitus, ivit. Recruduit vulnus, pede iterum ad saxa offensante. Plaga per inscitiam chirurgi, quia peritiores alios adire tuto non poterat, male curata morbum, morbus mortem conscivit. Unius e nostris aspectu, ad aegrotum accurrentis, mirifice recreatus, ab eoque postremis morientium praesidiis instructus, in Domino placide obdormivit.

Rogerium Leam P. Gerardius piis exercitatum meditationibus, ita cupiditate servandarum animarum accenderat, ut etiam, antequam in Societatem cooptaretur, totus in hoc esse studio videretur. Cum porro id se facturum in Societate commodius tutiusque speraret, illam expetiit: et Romae aliquandiu moratum in Seminario Anglicano, admisit Aquaviva, anno MDC. cum annum ageret ipse 32. Romanum coelum valetudini suae infestum expertus, in Belgium, auctoribus medicis, transiit; Anglicamque juventutem Audomaropoli in collegio Societatis excoluit; inducto praesertim usu Spiritualium Exercitationum, e quibus tantum se fructum hausisse cognoverat. Ex ea P. Rogerii schola praecones Evangelicae doctrinae ac Fidei catholicae defensores in Angliam eductos ferunt numeris omnibus absolutos. Piis quoque legibus instruxit sodalitatem quandam sacrarum virginum: quae, curis mortalibus abdicatis, studia sua conferunt in puellas bonis moribus et omni, quae feminis congruit, disciplina informandas. Haec sodalitas per id tempus nata, brevi adolevit, et per Austriam, Bohemiam, Poloniam, Hungariam, Italiam, ac fere omnes Europae partes propagata est. Has inter curas debilitata Rogerii valetudo, quem Zelus domus Dei dies noctesque absumebat, coegit illum Angliam repetere, ut patrio coelo convalesceret. Ingenti affectus est laetitia, quod speraret pares beatis laboribus, ac morti pro Christo subeundae, refici paulatim vires posse. Haec secum agitans Dunkercam properabat; cum, redintegrato morbo, ad portum vitae melioris appulit.

[Note: 142. THOMAS POUNDUS.]

Fluctibus variis ac procellis per annos amplius 30. jactatus, ad eundem portum nonnisi anno aetatis 76. pervenit: nec immerito gloriari cum Apostolo potuit se fuisse in laboribus plurimis, in carceribus abundantius, in plagis supra modum, in mortibus frequenter. (II. Corint. II.) Primus omnium e Societate JESU, in Anglia, catenis pro nomine JESU est oneratus; ac felici omine carceres, quos illa postmodum erat impletura, veluti consecravit. Priores vitae annos multo dissimiles posterioribus habuit: atque haud scio an quemquam alium reperire sit, in quo divina benignitas electos suos ab inani rerum caducarum amore mirabiliter avocans, clarius eluceat. Natus Belmontii (31. Maii 1539.) in Anglia, parentibus genere ac virtute inclytis, primam aetatem litteris politioribus dedit in academia Vintoniensi: cumque Latini sermonis et poeseos non vulgari laude floreret, eam ob causam est delectus e nobili juventutis grege, qui Elisabethae Vintoniam primum subeunti, totius academiae nomine salutem diceret. Inde Londinum ad regni jura legesque cognoscendas profectus, patre interim mortuo, scholam mutavit aula: quo eum dignitas, opes, amici, omnia invitabant. Brevi oculos procerum in se convertit. Stipatus adolescentum laeto agmine, quorum in oblectationes Patrimonium amplum splendide profundebat, omnium sibi benevolentiam ac stridia conciliavit: parum interim de religione catholica

Palam et pie profitenda solicitus, quam satis habebat animo retinere.

143. Diem Christi natalem, aliosque per annum insignibus mysteriis solennes et festos, Anglica anla (nimirum reformata e Calvini praescripto) celebrabat choreis, ludis scenicis, ac theatri licentia sumptuosa. Ejusmodi ludorum administratio uni cuipiam ex aulica nobilitate demandabatur a Regina. Obtigit ista procuratio Thomae Poundo anno 1569. Eam sibi perhonorificam duxit, tum quod regalis benevolentiae non leve argumentum esset, tum quod sumptum libenter et commode faceret. Quid quod partem in hoc ludicro magnam se habiturum sperabat: nam arte saltandi et corporis elegantia aquales facile vincebat. Nec ipsum sua fefellit spes. Tam decore, tam scite pedes ad numeros, aula plaudente, movit; ut assurgens Regina, manu coram omnibus prehensum laudaverit, ac petasum Leicestriae Comiti dereptum, ejus capiti, ut aestu ac sudore diffluebat, imposuerit. Sed mutata brevi scena longo diversum actori superbo plausum dedit. Vix paululum interquieverat, rursus ad repetendam saltationem invitatur a Regina. Tota cavea faustis vocibus personat. Prodit. Artus habiles modo rotat in multiplices gyros, modo sublimes tollit incredibili celeritate: nunc compositos gressus glomerat; nunc dividit ac diducit paribus intervallis: demum primoribus digitis unius pedis insistens, eo velut cardine molem suspensi corporis libratam, in orbes alios ex allis agilitate venustissima circinat. Ecce autem oculis offunditur subita caligo; et transmissa in caput a pedibus vertigine, pronus humi ruit. Admirationi risus, laudibus ludibria, Reginae approbationi amara cavillatio successit. Qua percitus adolescens, aula et urbe relictis, in oppidum natale Belmontium se recepit. Hic rerum humanarum vanitatem, inconstantiam, et simillimam pictae fallacique scenae pompam intuens, ingemuit; et annos nummosque tot fustra collocatos dolens, Mene, inquiebat, tam delusum hactenus, tam immemorem mei vixisse! Ubi tot sumptus in pueriles facti ludos? Ubi tot dies aulicae servituti dati, tot vigilatae in obsequio Principis mortalis, ac mecum aliquando periturae, noctes? Ubi spes opum et bonorum? Quonam illa Reginae et amicorum promissa reciderunt? Explosus irrisusque pellor. Hoc illud erat, cujus gratia religionem haustam a parentibus dissimulavi, falsam impiamque simulavi, animae curam abjeci, salutem sempiternam in discrimen adduxi? Sed redeamus in viam. Errasse ac cecidisse profuerit. Dixit; et a catholica Fide aperte profitenda exorsus, disjunxit se ab haereticorum familiaritate pestifera. Mox oratione ac meditatione, quam ad sex aut septem producebat horas; jejunio; lectitandis SS. Patrum lucubrationibus; usurpandis crebro sacramentis, praeterita sarcire damna non sine foenore studuit.

Cum vero intelligeret nulla re alia facilius et citius operiri multitudinem peccatorum (I. Petr. 4.) quam caritate et salutis alienae cura, in eam toto pectore incubuit: illud unum dies noctesque cogitans, quo pacto abduceret ab haeresi et scelere quamplurimos. Opes, quas a parentibus habebat magnas, et majores quotidie faciebat parcimoniâ, dividebat in egentes catholicos, quorum paupertatem insidiosae pollicitationes impiorum ad religionem deserendam solicitabant; deinde in haereticos, ut beneficiis provocatos alliceret ad amplectendam veritatem: ac demum in vinctos et ergastula, ubi religionis egregii defensores summa rerum omnium egestate premebantur; omnibus, praeterquam Christo, spoliati. Ea servandarum animarum fitis, qua Poundus flagrabat, carissimam illi Societatem JESU fecit; postquam ejus institutum cognovit ex Henrico Alvaro, sacerdote Anglo, recens in patriam ex Italia reverso. Igitur ut in Angliam illa inveheretur laboravit: egitque propterea diligenter cum doctore Guillelmo Alano, postea purpuratis Patribus adscripto, ut Robertus Personius et Edmundus Campianus secuturis eadem per vestigia commilitonibus praeirent. Quo rumore conturbati haereseos patroni, cum de utroque tetra sparsissent editis libellis crimina, ut illis auctoritatem et famam prius, quam vitam eriperent; Poundus auctor nostris fuit, ut necessariam operi Evangelico existimationem adversus improborum calumnias tutarentur: quod Personius egregie praestitit. Campianus vero ad disputationem doctores Calvini provocavit luculentâ, et nunquam satis laudatâ, scriptiunculâ: in qua decem rationes proponit, ob quas haeresi fides omnis et auctoritas abroganda merito sit. Hanc scriptionem deposuit apud Poundum, rogavitque ut, si comprehenderetur, illam evulgaret. Poundus praeclarum eloquentiae Christianae fetum continuo in lucem edidit: atque haud seio an quidquam aliud unquam acciderit opportunius ad Societatem, vel potius Fidem catholicam, in Anglia illustrandam: audaciamque et inscitiam adversariorum coarguendam.

144. Non contentus eo Poundus, ambire Societatem vehementer coepit, imo ad eam adducere lectam juvenum, quos devinxerat sibi arctius, manum. In iis fuit ille Thomas Stephani, qui deinde navigavit in Indiam, collegio Salsettano praesuit, ac totum illum orae Goanae tractum per annos quadraginta excoluit. Cum his adolescentibus Romam proficisci decreverat. Diem condixerant, quo descenderent ad mare secundo Tamesi. Sed priusquam illucesseret, in Londinensem, ad quam Poundus diverterat, domum irrupit concuia nocte lictorum cohors, ac Poundo manus injecit. Crimen illi geminum imponebatur. Primum, quod populares suos ubique a Reginae obsequio averteret, hoc est, in Apostolica religione confirmaret: alterum, quod relicta patria in catholicorum regna dissugeret. Ad utrumque accusationis caput ita respondit, ut neque territaretur saevientium minis, neque blandientium insidiis captaretur: cumque id ab eo peterent unum, saltem uc in urbana concione cum populo vel semel appareret, recusavit. Quamobrem ductus in vincula, in iis fuit per sex menses; donec Suthamptoniae Comes vadem se pro illo judicibus obtulit, ac spopondit neque patria excessurum, neque deinceps de religione concertaturum. Hac fiducia Belmontium est dimissus. Nequaquam tamen se continuit, quin vehementius, quam antea, erroris defensores lacesseret; ac veritatis partes acrius, in ore omnium oculisque, defenderet. Rursum igitur injiciuntur illi manus, et ad tribunal Horni Episcopi Vintoniensis rapitur. Ibi orta disputatione, cum Episcopum in magnas conjecisset angustias (erat enim et ingenio et studio ad haec certamina paratissimus) damnatur tanquam pervicax, et Londinum ad causam in suprema regni curia dicendam, amandatur. Intellexit longiorem in carcere Londinensi moram, nec facilem exitum inde, fore. Quare familiarem suum Thomam Stephani, Romam ad Praepositum Societatis misit, anno 1575. qui sua illi vota exponeret. Rem e sententia Thomas confecit: suamque et amici causam ita sedulo egit, ut Everardus Mercurianus utrumque in Societatem acceperit. Monuit nihilominus Poundum per litteras, ut veste Societatis abstineret tantisper, dum acerbitas illa temporum mitesceret: aliaque nonnulla in rem opportuna subjecit.

145. Hoc beneficio, his litteris accensus Poundus, dignum corpore, cui erat insertus, membrum se, invicta patientia, maximisque ceterarum virtutum exemplis, praebuit; ingentem animum et cruciatibus omnibus aerumnisque majorem per undecim carceres, in quibus per annos triginta vixit, circumferens. Septem aunis in arce Londinensi constrictus mansit: quatuor in ea custodia, quam Marescalli sedem vocant: sesquianno in Storfordiensi: decem in VVisbicensi: tribus in Framingamia: reliquis annis huc illuc deportatus est, eo duriore martyrio, quo longiore. Id causae fuit, cur sacerdotio nunquam initiatus, in infimo Societatis gradu constiterit. Macerandum domandumque tot malis Elisabetha judicabat, eique mortis obeundae pro Christo gloriam, ut audita est non semel profiteri, pertinaciter negabat. Mitto dicere, quam saepe interrogatus, affectus ignominia, supplicio tortus fuerit: quam multis, in ipsa ergastulorum nocte, lucem verae Fidei attulerit: adeo ut pseudo-episcopi nihil saepius quererentur, quam ab eo carceres in templa et coenobia converti. Ab uno exemplo de reliquis facile conjectura fiet.

Cum in subterraneum Storfordiae antrum immitteretur, adfuit ferrarius faber, qui compedes pedibus inderet. Eas ut exoscularetur Poundus, demisit vultum. ld faber atrox et inhumanus in ludibrium et contumeliam accipiens, ferreos annulos ipsi tam duriter incussit, ut e fronte sanguis copiosus eruperit. Tum Poundus blanda voce, Ah! utinam, inquit, sanguis ille mihi ex omnibus membris manaret! quam libenter totum pro tam bona causa profunderem! Miratus faber tantam moriendi cupiditatem, quaerit quid id rei sit; quae causa catholicis hanc fiduciam afferat, ac moriendi libidinem. Ingressus data occasione Poundus in sermonem de religione, tenebras dispulit, quas ejus menti rerum inscitia offuderat: simulque tantum catholicae veritatis amorem excitavit, ut eam aperte fuerit professus; ac vicissim fortunata vincula ultro sibi passus induci, in iis mortuus deinde sit.

146. Post obitum Elisabethae affulserat spes fortunae melioris. Ausus est Poundus Jacobo Regi, ex ipsis vinculis, libellum offerre supplicem; ac pro se, catholicisque, perorare. Sed Regem deteriora consilia jam subverterant. Itaque Poundus, multatur grandi pecuniae summa, et perpetuus ipsi carcer, in quo sepeliatur ante mortem, constituitur: additur poenae ignominia, ut inserto publicas in numellas collo, prostet in frequenti foro, et ambae illi praecidantur auriculae. Sic peragitur illud supplicii perquamignominiosi genus, Stat in platea stipes praealtus: in suprema ejus parte protenditur lata e ligno tabula transversa, tribus distincta foraminibus; duobus hinc inde minoribus, in quae manus inseruntur; medio uno et majore, quo collum stringitur, exstante supra tabulam sontis capite; aures eidem tabulae clavis affiguntur. Visa res indigna non catholicis modo, sed haereticis etiam proceribus, hominem spectatae nobilitatis et probitatis, eodem atque despicatissimos ganeones ac latrunculos, affici publice cruciatu. Quamobrem, ut Poundi auribus carnifex temperaret obtinuerunt: deinde etiam cum Oratoribus Gallo et Veneto egerunt, ut Regem adirent, qui eorum deprecatione motus, annuit ut Poundus vincula denique deponeret. Doluit vir fortis oblatam toties sibi palmam in manibus infringi, et aetatis senio laboribusque fractae tristes reliquias in otio consumi. Quamquam minime otiosam senectutem transegit, animabus ab interitu vindicandis, ut semper, deditus; poenisque voluntariis, oratione, ac jejunio, aerumnas carcerum, et prioris vitae acerbitatem compensans; semper abstemius, semper e Patrum, qui Societati praeerant in Anglia, nutu suspensus: et nunquam, ut ipse ad P. Robertum Personium scribit, se arbitrans comprehendisse, sed ad destinatum persequens, ad bravium supernae vocationis Dei, (Ad Philipp. 3.) quod anno demum MDCXV. a brabeuta Christo, pyctes emeritus accepit Idibus Martii.

147. E Sociis octo et sexaginta, quot in Anglia numerabantur eodem anno MDCXV. sex in vinculis tenebantur. Tribus enim, qui jam erant annis superioribus comprehensi, tres idem annus addidit, nimirum PP. Antonium Tilneum, Laurentium VVorthingtonium, et Francisum Yongum. P. Guillelmus Balduinus quintum jam annum in arce Londinensi jacebat. Patres Gervasium Polum, et Alexandrum Fayrclyssum in eandem inclusos antea meminimus. Illi nominis et instituti sui memores, impediri arte nulla potuerunt, quin evangelicam docendi, disputandi, et adversarios pudore ac vulneribus afficiendi libertatem in custodia retinerent. Orator Belgicus pro libertate P. Alexandri Fayrclyssi accessit ad Regem deprecator mulestus et irritus. Cum tamen instare pergeret, ne nihil ei Rex concederet, P. Gervasium Polum, P. Fayrclyssi loco, liberum esse jussit. Is traductus in Belgium, anno vertente reversus est in Angliam. Interim alii Societatis sacerdotes impigre curas omnes ad firmandam religionem intendebant: praesertim vero ad auferendam fidem juramento Fidelitatis. Illud a Paulo V. prohibitum disertis verbis fuerat. Quia perspicuum est, inquit in suis ad Anglos catholicos litteris, datis V. Kal. Octob. anno 1606. quod hujusmodi juramentum salva Fide catholica et salute animarum vestrarum praestari non potest, cum multa contineat quae Fidei, atque saluti aperte adversantur. Quam jure ac merito fuisset ita definitum a Summo Pontifice ostenderant eruditis scriptis viri doctissimi, ac praesertim Cardinalis Bellarminus, qui lucubrationem suam ediderat sub nomine Matthaei Torti. Erat iste domesticus ejusdem Cardinalis sacerdos, et illius sacelli custos. Respondendi Bellarmino partes imposuit Angliae Rex Lancillotto, tunc antistiti Cicestrensi. Personius quoque Juramentum egregia lucubratione oppugnaverat; quam Rex initio neglectam, postea tamen refutandam dedit Episcopis Lincolniae et Bathoniae. Ex istis doctorum virorum scriptis abunde patebat iniquitas Juramenti et periculum. Catholici nihilominus aliqui per nomen insidiosae pacis illud defendere non cessabant; exemplo etiam Galliae freti, cujus in comitiis proposita fuerat per idem tempus (Lib. XII. num. 96.) jurisjurandi formula, illi Anglicanae non absimilis, ut multi existimabant. Hanc certe Rex favere sibi haud dubitans, triumphabat. Non passus est illum injusta diu frui laetitia consensus comitiorum Regni Christianissimi, a quibus haec formula statim repudiata fuit. Graviter tulit Gallorum pietatem Anglus, et in eas erupisse voces fertur, Galliae Regnum contage Jesuitica inquinatum esse: simulque provinciam dedit Calvinistae Gallo, elucubrandi commentarii, cui suum ipse Rex nomen praescripsit. Vox quidem ac nomen Jacobi, manus autem Mullenii Calvinistae fuit. Nec satis habuit tueri juramentum Anglicanum scripto, sed poenas graviores prioribus adjunxit.

[Note: 148. Litterae Roberti Cardinalis Bellarmini ad Regem Scotiae.]

JAcobo Scotorum Regi. Serenissime Rex. Per Doctorem Drumondum, qui Romam Jubilei causa venit, accepi litteras Majestatis tuae plenas humanitatis, et officii. Ex ipso autem D. Drumondo cognovi quam praeclaro ingenio, quam maturo judicio, et quam insigni ac vere regia benignitate, acque clementia Deus noster Majestatem tuam ornaverit: cujus clementiae participes etiam esse audio maxima cum animi mei laetitia eos, qui Religionem catholicae Romanae Ecclesiae colunt: ob quae omnia in spem veni facile fore, ut Majestas tua serio aliquando animum applicet ad id, quod est super omnia maxime necessarium, id est ad veram Ecclesiam cognoscendam. Nam neque extra Ecclesiam salus esse potest: et Majestas tua ex Evangelio novit, nihil nomini profuturum, si universum mundum lucretur, animae vero suae detrimentum patiatur Sceptrum, et diadema, purpura quoque, et opes regiae, res temporariae sunt, quas nec in hunc mundum, cum nasceremur, intulimus, neque potest ullus eas post obitum retinere. Vera fides, quae per caritatem operatur, aeternae virae, sempiternaeque felicitatis participes nos facit. Majestas tua parentes catholicos Romanaeque Ecclesiae addictissimos habuit, educatores vero ab eadem Romana Ecclesia alienos. Parentum ne, an educatorum Ecclesia verior sit, non difficulter intelliget, si vel ea verae Ecclesiae signa paulo diligentius considerare voluerit, quae Sanctus Augustinus describit, cum in libro, quem scripsit adversus Epistolam Manichaei, sic ait: Multa sunt, quae in Ecclesiae gremio me justissime teneant: tenet consensio populorum atque gentium: tenet austoritas miraculis inchoata, spe nutrita, caritate aucta, vetustate firmata: tenet ab ipsa Sede Apostoli Petri, cui pascendas oves suas post resurrectionem Dominus commendavit, usque ad praesentem Episcopatum successio sacerdotum: tenet posiremo ipsum catholicae nomen, quod non sine causa inter tam multas haereses sic ista sola Ecclesia obtinuit, ut cum omnes haeretici se catholicos dici velint; quaerenti tamen peregrino alicui, ubi ad Catholicam conveniatur; nullus haereticorum vel basilicam suam, vel domum audeat ostendere. Haec certe omnia, quae Sanctus Augustinus enumerat, ita quadrant in Romanam Ecclesiam, ut coetibus hominum ab ea disjunctis nullo pacto accommodari possint. Consensio populorum, atque gentium

in coetum Calvinianorum, ut de illo solo interim loquamur, nulla est, cum is coetus in Asia, atque Africa, et in maxima Europae parte Iocum nullum habeat. Auctoritas miraculis inchoata, qualis apud Calvinianos esse potest, apud quos miracula visa sunt nunquam? De vetustate nihil est quod dicamus, cum nostra memovia Calviniani exorti sint. Successio numquam interrupta sacerdotum ab ipsa Petri Sede, usque ad praesentem Episcopatum ne fingi quidem potest ulli Ecclesiae convenire, nisi Romanae. Denique ipsum Catholicae nomen ita eminet, ac semper eminuit in Ecclesia Romana, ut nulla secta illud sibi tribuere unquam ausa sit. Scio multa narrari, vel potius fingi a Ministris de doctrina catholica longe aliter, quam veritas se habeat: quae est potissima causa, cur multi populi lucem veritatis aspicere non possint: sed Majestas tua eo judicio, atque ingenio, per Dei gratiam, praedita est, ut si velit, facile possit eorum fraudes detegere. Ac ne longius eamus, relatum est mihi a viris fide dignis, Ministros Calvinianos in Regno Majestatis tuae publice e suggesto inter concionandum non semel dixisse, me revocasse omnia, quae in libris meis pro Fide catholica adversus Lutheranos, et Calvinianos disputavi, atque adeo factum esse Calvinianum, et quod mirabilius est, Romae a Summo Pontifice propterea comprehensum, judicatum, damnatum, extremo supplicio misere periisse. Quod si ejusmodi mendacia, quae multis millibus testium refelli possunt, Ministri confingere audent; quid in rebus obscuris, et antiquis non audebunt? Ego enim per Dei gratiam, ne syllabam quidem revocavi eorum, quae scripsi adversus Lutheranos, et Calvinianos: et, Deo bene juvante, non solum non revocabo, sed usque ad extremum spiritum Fidem catholicam Romanae Ecclesiae animo retinebo: nec solum vivo, sed vivo in oculis Urbis, cum dignitate longe majore, quam voluissem: elegeram enim abjectus esse in domo Dei mei; sed placuit ei, cui obtemperare necesse habeo, dicere mihi nil tale cupienti, vel quaerenti, quin potius resugienti, et recusanti, Ascende superius. Sed nolo diutius abuti benignitate Majestatis tuae. Longius provectus sum scribendo, quam cogitaveram; sed id fecit ardens desiderium, quo vere teneor, ne Rex tantae expectationis, tam excellentis ingenii, tam praeclarae indolis, ex catholicis parentibus natus, extra sinum Ecclesiae catholicae, idest extra sortem Sanctorum, in die Domini reperiatur. Quod ad negotium attinet Episcopi Vasionensis; nunc quidem justis de causis nihil obtineri potuit; sed si Majestas tua ad Fidem catholicam propius accesserit; nihil erit tam arduum, quod de Summo Pontifice, et de nobis omnibus sibi polliceri non possit. Valeat Majestas tua felicissime. Romae die 1. Junii 1600.

[Note: 149. Litterae Cardinalis Bellarmini ad Blakuellum. (Ad num. 64.)]

GEorgio Blakuello Archipresbytero Anglorum. Venerabilis in Christo Domine Frater. Anni sunt ferme quadraginta, quod invicem nos viderimus: sed ego tamen veteris nostrae consuetudinis nunquam oblitus sum, teque in vinea Domini strenue laborantem, quando aliter non potui, orationibus Deo commendare non destiti: me quoque in tua memoria toto hoc rempore vixisse, et in tuis orationibus ad altaria Domini locum aliquem habuisse non dubito. Ita igitur ad hoc usque tempus non verbis, aut Iitteris; sed opere, et veritate, ut Sanctus Joannes loquitur, alter in alterius dilectione permansimus. Sed hoc silentinm rumpere coegit nuncius, qui diebus istis de tuis vinculis et carcere ad nos venit: qui quidem nuncius, etsi tristis videri poterat, ob jacturam pastoralis tuae solicitudinis, quam Ecclesia ista fecit; tamen laetus quoque videbatur, quoniam ad martyrii gloriam, quo dono Dei nullum est felicius, propinquabas; ut qui tot annis gregem tuum verbo et doctrina pavisses; nunc exemplo patientiae gloriosius pasceres. Verum hanc laetitiam non mediocriter interturbavit, ac fere corrupit tristis alius nuncius, qui de constantia tua in recusando illicito juramento ab adversariis tentata, forte etiam labefactata, et prostrata successit. Neque enim, frater carissime, juramentum illud ideo licitum esse potuit, quod aliquo modo temperatum, et modificatum offerebatur: scis enim ejusmodi modificationes nihil esse aliud, quam Satanae dolos, atque versutias, ut Fides catholica de primatu Sedis Apostolicae vel aperte, vel obscure petatur; pro qua Fide tot inclyti martyres in ista ipsa Anglia ad sanguinem usque pugnarunt. Certe enim quibuscumque verbis juramentum ab adversariis Fidei concipiatur in regno isto, eo tendit, ut auctoritas capitis Ecclesiae e successore Sancti Petri ad successorem Henrici Octavi in Anglia transferatur. Quod enim obtenditur de pericuto vitae Regis, si Summus Pontifex eam in Anglia potestatem habeat, quam in aliis omnibus Christianis Regnis habet; inane prorsus esse omnes qui sunt aliqua prudentia praediti, facile vident: neque enim auditum est unquam ab initio nascentis Ecclesiae, usque ad haec nostra tempora, ut ullus Pontifex maximus Principem ullum, quamvis haereticum, quamvis ethnicum, quamvis persecutorem, caedi mandaverit, aut caedem forte ab aliquo patratam probaverit. Et cur, quaeso, unus Rex Angliae timet, quod ex tot Christianis Principibus nullus timuit? Sed, ut dixi, vani isti praetextus decipulae sunt, et stratagemata Satanae, qualia non pauca in histonis veterum temporum inveniuntur, quae facile referre possem, si non epistolan, sed librum integrum scribendum suscepissem. Unum tantum, exempli gratia, ad memoriam tibi revocabo. Scribit Sanctus Gregorius Nazianzenus in prima oratione in Julianum Imperatorem, illum, ut fimplicibus Christianis imponeret, in imaginibus Imperatoriis, quas Romani civili quodam genere honoris pro more adorabant, imagines Deorum falsorum admiscuisse, ut nemo posset Imperatoris imaginem adorare, quin simul Deorum simulacris cultum adhiberet. Hinc nimirum fiebat, ut plurimi deciperentur: et si qui forte fraudem subodorati, Imperatoris imaginem venerari recusarent; ii gravissime punirentur, ut qui Caesarem in sua imagine contempsissent. Tale aliquid in juramento vobis oblato mihi videre videor: quod ea fraude compositum est, ut nemo possit proditionem in Regem detestari, civilemque subjectionem profiteri; quin primatum Sedis Apostolicae fervide abnegare cogatur. Sed Christi servi, ac praesertim primarii Domini sacerdotes, ubi periculum Fidei subesse possit, tantum abesse debent a susceptione illiciti juramenti; ut ab omni etiam suspicione simulationis praestiti juramenti cavere debeant, ne fidelibus populis ullum praevaricationis exemplum reliquisse videantur. Quod egregie praestitit insignis ille Eleazarus, qui neque porcinas carnes comedere, neque simulare voluit comedisse, quamvis gravissima tormenta sibi cerneret imminere: ne, ut ipse ait in secundo libro Machabaeorum, multi juvenum per eam simulationem ad legis praevaricationem animarentur. Neque minus fortiter Magnus Basilius, et exemplo ad res nostras magis accommodato, cum Valente Imperatore se gessit: nam ut in historia scribit Theodoretus, cum Praesectus Imperatoris haeretici hortaretur Sanctum Basilium, ut non vellet propter parvam dogmatum subtilitatem Imperatori resistere; respondit vir ille sanctissimus et prudentissimus non esse ferendum, ut de divinis dogmatibus vel una syllaba corrumpatur, sed potius pro eorum defensione omne genus supplicii amplectendum. Equidem arbitror non deesse apud vos, qui dogmatum subtilitatem esse dicant, quae in juramento catholicis hominibus proposito continentur, et non esse propter rem tam parvam Regis imperio reluctandum. Sed non deerunt etiam viri sancti, ac Magno Basilio similes, qui palam affirmabunt, non esse de divinis dogmatibus vel minimam aliquam syllabam corrumperidam; etiam si tormenta, et mors ipsa toleranda proponatur. Inter hos unum, vel potius horum principem, atque antesignanum te esse par est. Et quamvis vel inopinata comprehensio, vel acerbitas persequutionis, vel senectutis imbecillitas, vel quid aliud in causa fuerit, ut constantia titubaverit; confidimus tamen de Domini pietate, et diuturna

tua virtute fore, ut qui Sancti Petri, et Sancti Marcellini casum aliqua ex parte imitatus videris; eorumdem fortitudinem, in reparandis viribus, et veritate asserenda, feliciter imiteris: Nam si rem totam diligenter apud te cogitare volueris; videbis profecto non esse rem parvam, quae ob juramentum istud in discrimen adducitur, sed unum ex praecipuis fidei nostrae capitibus ac religionis catholicae fundamentis. Audi enim quid Apostolus vester Magnus Gregorius in epistola 42. libri undecimi scribat: Apostolrcae Sedis reverentia nullius praesumptione turbetur: tunc enim membrorum status integer perseverat; si caput fidei nulla pulsetur injuria. Itaque, Sancto Gregorio teste, cum de primatu Sedis Apostolicae vel turbando, vel minuendo, vel tollendo satagitur; de ipso capite fidei amputando, et de totius corporis, omniumque membrorum statu dissipando satagitur. Quod ipsum Sanctus Leo confirmat in sermone de assumptione sua ad Pontificatum, cum ait: Specialis cura Petri a Domino suscipitur et pro Fide Petri proprie supplicatur, tanquam aliorum status certior sit futurus, si mens Principis victa non fuerit. Ex quo idem ipse in Epistola ad Episcopos Viennensis provinciae affirmare non dubitat necesse esse exsortem illum mysterii esse divini, qui ausus fuerit a Petri soliditate recedere: qui rursum ait: Quisquis huic sedi principatum existimat denegandum; illius quidem nullo modo potest minuere dignitatem, sed inflatus spiritu superbiae suae semetipsum in inferna demergit. Atque haec quidem, et alia ejusdem generis multa tibi notissima esse certo scio, qui praeter ceteros libros Invisibilem Monarchiam Sanderi tui, scriptoris diligentissimi, et de Ecclesia Anglicana optime meriti, saepe legisti; quique ignorare non potes sanctissmos viros, eosdemque doctissimos Joannem Roffensem, et Thomam Morum pro hoc uno gravissimo dogmate duces ad martyrium plurimis aliis, cum ingenti Anglicae nationis gloria, nostra memoria fuisse, Sed ad memoriam tibi revocare volui, ut colligas te, et magnitudinem rei considerans non tuo judicio nimium fidas, neque plus sapias, quam oportet sapere: et, si forte lapsus tuus non ex inconsideratione, sed ex infirmitate humana, ex metu carceris et suppliciorum profectus est; non anteponas libertatem temporalem libertati gloriae siliorum Dei: neque ob momentaneam, et levem tribulationem fugiendam, amittere velis aeternum gloriae pondus, quod ipsa tribulatio operatur in te. Bonum certamen diu certasti; cursum ferme consummasti, fidem tot annis servasti; noli igitur tantorum laborum praemia tam facile perdere: noli corona justitiae, quae tibi jamdudum paratur, te ipse privare: noli tot fratrum, et filiorum tuorum vultus confundere: in te sunt hoc tempore conjecti oculi totius Ecclesiae, quin etiam spectaculum factus es mundo, Angelis, et hominibus: noli in extremo actu ita te gerere, ut et tuis luctum, et gaudium hostibus, relinquas: sed contra potius, quod omnino speramus et pro quo ad Deum nostrum assidue preces fundimus, vexillum Fidei gloriose erigas, et quam contristaveras, laetam facias Ecclesiam: nec jam solum veniam merearis a Domino, sed coronam. Vale: viriliter age, et confortetur cor tuum. Romae, die 28. Septembris 1607.

Hanc Bellarmini ad Blakuellum epistolam, quae in manibus omnium brevi fuit, aegre admodum tulit Angliae Rex: cumque suum Fidelitatis Juramentum duplici Pontisicio diplomate, atque istis eruditi juxta piique Cardinalis litteris, tanquam triplici nodo constringi graviter ac plane strangulari cerneret, opposuit eam lucubrationem, de qua mentionem antea fecimus, (Num. 63.) et cui titulus erat praefixus, Triplici nodo triplex cuneus: id scilicet innuens, scriptionem suam instar cunei fore, quo nodus ille triplex scinderetur, et argumenta sive Pontificis sive Bellarmini dissolverentur. Quantum allucinatus fuerit, ex ejusdem Bellarmini et aliorum responsis, quae indicavimus eodem loco, patet.

[Note: 150. Excerptum e litteris Cardinalis Caetani, Angliae Protectoris, ad Sacerdotes Anglos. (Ad num. 32.)]

SCire debetis, quod jam supra attigimus, praecipuam Sanctitatis D. N. meamque his in rebus intentionem eo ferri, ut disciplina Ecclesiastica, quantum per temporum hominumque rationes istic fieri possit, conservetur, et prae ceteris pax unioque animorum atque concordia inter fratres ac sacerdotes, nominatim etiam cum Patribus Societatis JESU, qui una vobiscum laborant in eadem vinea: quod Sanctitas Sua dignata est quibusdam sacerdotibus hinc in Angliam decedentibus nuper ore proprio, me praesente, serio ac instanter praecipere, neque hoc sine justissima causa. Nam cum Patres illi non solum hic et alibi strenue impigreque laborent pro causa Anglicana sustinenda, fundandis Seminariis, juventute instruenda, egenis fovendis, aliisque mediis plurimis; verum etiam in Anglia quoque eadem charitatis opera prosequantur, hocque ad sanguinis usque profusionem, ut eventis factisque ipsis demonstratum est: cumque nullam ipsi habeant, neque habere praetendant in sacerdotes saeculares, jurisdictionis aut potestatis partem, neque ullam illis molestiam exhibere, manifesta sane hostis astutia, ac diaboli fraus censenda videtur, ad universum opus Anglicanum evertendum comparata, ut quisquam catholicus aemulationem in eos exerceat, vel excitet; cum contra potius omni amore ac reverentia prosequendi sint, quo ipsi majori alacritate sacerdotes reliquos, ut hactenus, officiis, beneficiis, ac paterna plane caritate complecantur: et sic conjunctis animis operisque; opus hoc sanctissimim promoveatur. Unde si quis fuerit, qui hanc concordiam labefactare studeat, eum juxta Apostoli praeceptum et Apostolicae Sedis intentionem, notare debetis, ut vel admonitione corrigatur; vel poena coerceatur. . . Vestris orationibus me ex animo commendo Patres, Fratresque amantissimi. Romae 7. Martii 1598.

LIBER XIV. PARTIS V. HISTORIAE SOCIETATIS IESU.

Argumentum et Synopsis Libri XIV. SOCIETAS IESU in variis Europae locis vexata AB ANNO MDXCI. AD MDCXVI.

[Note: 1.] SOcietatis institutum reprehensum; praesertim quod spectat vota simplicia in eo usurpari solita. II. Societatis fama calumniis varie appetita. Nonnullae recensentur, ac praecipue fabula a Batavis conficta, et per Europam late disseminata. III. Minifleria Societatis interturbata, et disturbata. IV. Domicilia direpta et vastata. Bohemicae tempestatis initium: exitus Polonicae. V. Vita nostrorum attentata ferro et veneno: nonnullis vi erepta. PP. Petrus Cotonus, et Andreas Teratsus a sicariis vulnerati. P. Iacobus Salesius cum Socio ab haereticis trucidatus. Ab iisdem necati PP. Carolus Sagerius, Nicolaus Montanus, Michael Brilmacherus, Petrus Buselinus, Otho Campensis, Laurentius Everardus, et Martinus Laterna. VI. Variae de doctrina dimicationes.

EST hoc Societatis nostrae quasi fatum ut illi ubique contradicatur. Sed eam consolatur praeclara vox Principis Apostolorum: Si exprobamini in nomine Christi, beati eritis. Graviora quaedam pericula et detrimenta superioribus complexi libris sumus: alia nunc prosequimur aut brevioribus temporis locive circumscripta spatiis, aut certis duntaxat Societatis partibus ac membris importata; vel demum exitu laetiore finita. Ea vero in quatuor aut quinque classes, ordinis ac perspicuitatis causa, partiemur. Primo loco vexatum Societatis Institutum videbimus: deinde famam ejus calumniis appetitam: tum ejusdem ministeria interturbata: postea clades domiciliis illatas: denique corpora ipsa Sociorum vulneribus debilitata, ferro et veneno consumpta. Integritatem doctrinae oppugnatam in postremam classem conjiciemus.

[Note: §. I. SOCIETATIS INSTITUTUM VEXATUM.] Societatis institutum edito pestilenti libro vexatum fuit anno MDXCIII. Libri titulus et frons erat: Historia Ordinis Iesuitici. Edidit hunc libellum, et suo nomine inscripsit Polycarpus quidam Leyserus, haereticae minister sectae: eundem conscripserat Elias Hasenmullerus, qui prope biennium in Societate,

[Note: 1. Historia Ordinis Jesuitiei à quo scripta et refutata.] explorator verius, quam novitius, transegerat. Cum vota nuncupandi tempus adventaret; Augustam Vindelicorum, ad Lutheranos Lanspergâ fugit, impium in ipsorum castris sacramentum dicturus. Inde Witembergam pergens, unum in volumen collegit, quae vel didicerat a Societatis adversariis; vel e famosis libellis corraserat; vel etiam a se, dum esset nobiscum, conspecta mentiebatur. Non diu facinus inultum ganeo sceleratus tulit; repentinâ sublatus morte, inter diros animi furentis ac desperantis ejulatus. Nec deterruit ultio Numinis adeo manifesta Leyserum, quin posthumum scriptoris improbi fetum in lucem ederet. In quo licet male consuta mendacia refellerentur ipsa per se se, tamen refutandum peculiari scripto librum sumpsit P. Petrus Stevartius, qui sacras in collegio Ingolstadiensi litteras interpretabatur; idemque non ita multo post Jacobus Gretserus erudito volumine praestitit.

Non uno tantum libello, sed famosis scriptis huc illuc disseminandis, sed habendis e superiore loco ad populum concionibus, vellicare Societatis Institutum in Hispania conati sunt alumni quidam Ordinis religiosi, quem Societas reveretur et colit. Haec tamen vulnera refricare parcimus, quae non solum obducta sunt vetustate, verum etiam adeo feliciter sanata, ut ad firmandam inter utrumque Ordinem concordiam valuerint, eorum auctoribus ad laudandam ultro [Note: 2. Vota simplicia Societatis oppugnata.] Societatis aequitatem et caritatem perductis. Eadem tempestate pars Instituti nostri gravissima non leviter oppugnata fuit. De tribus votis simplicibus agebatur; quae a nostris tironibus fiunt cum promissione accipiendi arbitrio Praepositi Generalis, vel gradus Professorum, vel gradus Coadiutorum Formatorum: ut habetur distinctius explicatum Lib. XI. Eadem vota nostrorum simplicia Libro XII. nec non varii gradus ac membra Societatis fusius exponuntur. Porro istud Instituti nostri caput jam inde ab anno MDLXXXII. theologi quidam oppugnaverant ac palam negabant illos, qui simplicibus ita devincti votis essent, nequaquam religiosos dici oportere: quin etiam posse sine consensu et injuria Societatis, ab ea, cum libuerit, recedere. Is rumor cum per Hispaniam serperet, occurrere grassanti malo Claudius Aquaviva properavit; neque Pontifex, perspecta periculi gravitate, moram ullam interposuit, quin de hoc proprie argumento Constitutionem ederet, quae incipit ab his vocibus: Quanto fructuesius. Videbatur extinctum in ortu feliciter incendium, quod acrius ob eam, quae dicetur modo, causam, exarsit. Rodericus de Cardenas, adolescens loco in primis nobili natus in Hispania, Societati nomen dederat, ac litteris navabat operam. Accidit sub idem tempus ut ejus frater natu major, sine liberis moriens, domum viduam, et caducam hereditatem, relinqueret. Una spes restabat afflictis parentibus in Roderico filio, natu minori. Advolat Vallisoletum pater, et per speciem consolandae uxoris, petit a Provinciali Antonio Marcenio, ut filium sibi liceat abducere paulisper in paternas aedes. Suspicatus id quod erat Provincialis, consultius existimavit, si maestam matrem Rodericus per litteras solaretur. Id aegre ferens pater filium abducit invito Provinciali; eundemque paulo post exutum religiosa veste, conjugio mater illigat, quamvis infaustas nuptias conciliare parochi, cognita re, detrectassent. Interim a regio praerore comprehensus adolescens, et Vallisoletum deductus, nobis redditur: donec parente ac filio noxam confitentibus, effectum est ejus affinium et virorum principum deprecatione, ut vinculo votorum solutus, e Societate dimitteretur. Resedit nihilominus in propinquorum animis aliquid in Societatem acerbitatis, ac tacitus maeror, ob inustam familiae suae labem, cum isti Ordinis religiosi desertores male vulgo apud omnes audiant. Id prae ceteris dolebat, et cum amico theologiae professore, questus est aliquando amarius Franciscus de Avila, unus e Roderici consanguineis, sacra postmodum ornatus purpura, tunc in Toletanae civitatis templo principe Archidiaconus. Hujus maerorem abstergere theologus cupiens monet, votis simplicibus, quae tirones nostri post biennium edunt, neminem ita ligari, ut religiosus dici propterea debeat, aut impediri quominus matrimonium legitime contrahat; atque adeo nihil e Roderici fuga, et conjugio, redundare in familiam dedecoris posse: paratum se id publice demonstrare, si dicendi fiat

copia. Neque vero obstare novam, quae jactabatur, Gregoril Constitutionem, quam multis nominibus vitiosam esse certo sciret. Amicum audivit non invitus de Avila, legum ceteroqui nostrarum rudis; et quidquid in se esset auctoritatis, gratiaeque, liberaliter est pollicitus. Hac oratione, promissisque, confirmatus theologus materiam de votis simplicibus tractare aggreditur in schola sua theologica: et aditum in istam disputationem percommodum offerebat secunda pars secundae partis Summae D. Thomae, quam tunc explicabat. Multa permiscuit adversus Societatis Institutum et Bullas Pontificias, ac demum diserte negavit quemquam per vota simplicia religiosum effici vere posse. Haec doctrina continuo per Hispaniam vulgata, et perlata Romam est. Datum negotium Apostolico Nuncio, ut ejus auctorem graviter objurgatum coerceret: simulque prodiit altera Gregorii XIII. Constitutio, Societatis Institutum, ejusque vota simplicia nominatim confirmans. Eadem causa rursum anno. MDLXXXIX. Romam ad sacrum Inquisitionis tribunal, jubente Sixto V. delata; rursum adjudicata Societati fuit, et Gregorii XIII. Constitutiones duae vim suam obtinuerunt. Paucos post dies, cum proposita fuisset in academia Salmenticensi haec thesis: In his (tribus religiosorum votis) substantia religionis consistit, dummodo solennl voto firmentur, quod fit per solam professionem in religione approbata. Thesim Nuncius Apostolicus condemnavit. Doctores Salmanticenses a Pontifice petierunt num liceret propositam thesim in disputationem publicam vocare. Sixtus Pontifex vocari posse respondit, si adderetur haec vocula, Regulariter; hunc in modum: Substantia vel natura religionis constituitur per vota Paupertatis, Castitatis et Obedientiae, quibus religiosi abstrahuntur a rebus mundanis, quod regulariter fit per professionem solennem.

[Note: 3. Vita Societatis reprehensa, ut minus austera.] Non ita multo post ejusdem Salmanticensis academiae doctor haud ignobilis cum in edito libro scripsisset, Eos qui magnam caritatis perfectionem assequi desiderent, oportere etiam plurimum crucis amplecti: religiosorum hominum Institutum carpebat, in cujus professione et Constitutionibus minor austeritas invenitur, quantumlibet illa religio finem excellentissimum, vel contemplationis, vel salutis animarum, profiteatur. Quibus verbis haud ambigue vellicabat Societatem, quae nullas graviores corporis afflictationes lege certa praescribit, quamvis det suis facultatem eas usurpandi, quae ad fovendam augendamque virtutem, ipsis convenire, cum bona moderatorum suorum venia, videbuntur; et moderatoribus, eas imponendi, quas expedire censuerint. In quo dici vere potest, alumnos Societatis freno, ut dicitur, magis, quam calcaribus, semper indiguisse: quemadmodum ex annalibus nostris patet. Idem doctor theologus aliquanto post, cum prodiisset Suaris nostri secundus in tertiam D. Thomae partem tomus, in quo docet ex mente doctoris Angelici, non oportuisse ut Christus austerum vitae genus profiteretur; id in se jactum credidit: quare in molliorem doctrinam Societatis, ut aiebat, et vitam, occulte est invectus, eoque argumento litterae quaedam in vulgus tunc emanarunt; quas serius ad se perlatas, non nisi anno MDXCIV. Suares contrariis litteris, ad Nuncium Apostolicum datis, copiose refutavit.

[Note: §. II. VEXATA SOCIETATIS FAMA.] Infinitus sim, referre si aggrediar singillatim calumnias et commenta, quibus appetita per istos quinque et viginti annos fama Societatis fuit. Unum alterumve exempli loco ponam. Insignis fuit anno MDXCVIII. Europamque omnem implevit a Batavis inventa et promulgata fabula de immisso a nobis ad interficiendum [Note: 4. Fabula de percussore à Jesuiticis in Comitem Nassavium immisso.] Comitem Nassavium sicario. Narrationem ipsius facti, ut exponitur in sententia contra fictum hunc percussorem a judicibus, Lugduni Batavorum lata, et saepius in lucem edita, referam: deinde rem, uti plane gesta est, exponam. Opifex, inquiunt, Iprensis (Petrum Pannium vocant) solebat annonam domesticam collegio Duacensi Societatis Jesu providere. Hunc ut de re quapiam ad eandem annonam spectante admoneret, profectus est Ipras diebus paucis ante Bacchanalia Melchior a Valle, Patrum Duacensium famulus, cum ipso Pannio affinitate et necessitudine conjunctus. Sed cum Petrus Pannius domi non esset, ejus uxori Mariae Buvetsiae, mulieri valde piae, ac Societatis studiosae, consilium necandi Comitis Mauritii clam, et per ambages, indicavit. Hoc idem

reverso domum Pannio clare, ac sine ambagibus aperuit: facinoris utilitatem proposuit, quo patrato repente dives ac beatus evaderet; nec dissolveret modo alienum aes, quo graviter premebatur; sed vitam commodis omnibus affluentem viveret. Cunctantem uxor incitavit, nihil in homine uno perdendo sceleris esse dictitans, qui tot animas quotidie perderet. Petrus tamen facti atrocitate perculsus, neutri adhuc assentiebatur, et Melchior a Valle Duacum revertens, id unum ab eo exoravit, ut Patres Societatis Duacenses consuleret, nec dubitaret amplecti quod suaderent. Promisit. Duacum Ipris venit, iis diebus, quos vulgo ferias Rogationum appellant. Patres, Provincialem, Praefectum, et collegii Rectorem, alloquitur. Ab iis ter, quaterve, adhibetur ad mensam; duas supra quinquaginta libras Flandricas accipit. Sic eum nullo negotio ad Mauritii caedem impellunt: hortantur ut pergat in Hollandiam, artem doliarii consuetam exerceat, captet occasionem rei conficiendae, diu noctuve, domi vel foris; coemat sclopetum, et caligis inserat; facinore patrato modum evadendi quaerat. Quo magis hominem confirmet Provincialis, oratione prolixa docet quanto donandus a Superis praemio sit ob heroicum facinus, in quo emori nemo catholicus ingenti lucro non apponat: illum immortali gloria, illum sempiterna felicitate munerandum: nec animam ejus tantum, sed ipsum corpus coelo statim inferendum, Spem futurae mercedis cumulat praesentibus donis: tradit syngrapham, ex qua sumat Antuerpiae duodecim libras Flandricas, a Francisco Thibaldo, cujus domus vicina coenobio Dominicanorum. Adhaec, nummorum ingentem summam ipsimet, re perfecta, numerandam; opimum filio beneficium Ecclesiasticum, canonicatum Tornacensem, spondet: postremo sacrae confessionis et Eucharistiae sacramento, ut certissimis pignoribus, fidem ejus quam arctissime obstringit. His omnino confirmatus Antuerpiam se confert. Ibi pecuniam in syngrapha designatam accipit, ac X. Kal. Jun. Lugdunum Batavorum ingreditur. Conturbatus imagine sceleris, dum trepidat, comprehenditur, in carcerem conjicitur, confitetur omnia ultro, rogat veniam, funesta consilia damnat, demum diebus decem ac pluribus interpositis, eadem affirmare constanter pergit. Non sunt arbitrati judices (haec perscriptae sententiae clausula est) ullum in tanto scelere lenitati locum esse; ac pestilentem Jesuitarum sectam execrati, exemplum edere statuerunt, quo admonerentur omnes, ut ab hominibus tam nefariis caverent. Itaque infelix Pannius capite plexus; dissectum in partes quatuor cadaver, et ad portas urbis suffixum est.

[Note: 5. Narrationis fictae falsitas demonstratur.] In hac narratione tametsi omnia minutatim recensentur, quod valet ad faciendam imperitis fidem, multa nihilominus adhuc omittuntur, quae nequaquam erant praetereunda. Nimirum quis esset ille Pannius explicandum erat; quam dignus cui fides tam tetra proferenti, nullo teste, nullo argumento, haberetur. Poterant adjuncta rei, loca, tempora, conferri; et alia id genus conquiri testimonia, unde veritas eruitur. Nihil horum. Sed quod ab adversariis omissum est, veritatis metu, hoc ejusdem veritatis studio, a nobis diligentissime curatum fuit, ac rescitum primo quidem isto Petro Pannio nihil fuisse levius, nihil scurrilius; profusum nepotem, ebrietati, ac nequitiae deditum; impium, sacrilegum, et religionis verae contemptorem extirisse: mentis denique parum sanae. Deinde vero singula narrationis capita fuerunt excussa, et eorum falsitas deprehensa testimoniis, et litteris publica auctoritate perscriptis, civitatum Iprensis, Antuerpiensis, Montensis, Duacensis, et Bruxellensis, quae in Latinum sermonem e Teutonico, Gallico, et Brabantino, conversae recitantur in libello qui Sica Tragica inscribitur, primum edito Germanice a P. Francisco Costero: tum Latine a P. AEgidio Scondoncho, anno MDXCIX.

Praetor, senatores, et consilium civitatis Iprensis, denunciant, post adhibitam omnem in inquirenda veritate diligentiam; post interrogatos, modo conjunctim, modo separatim, et jurejurando adstrictos testes idoneos, compertum sibi esse, neque Mariam Buvetsiam, neque Melchiorem a Valle, ullum unquam de isto necandi Mauritii consilio, vel inter se se, vel cum Petro Pannio sermonem habuisse: Melchiorem hunc a Valle, neque affinitate cum isto Petro conjunctum,

neque famulum Patrum Duacensium exstitisse. Lignarium esse fabrum, Ipris cum uxore et familia commorantem: qui Duacum biennio toto non viderit, neque profectus eo sit circa Bacchanalia anni MDXCVIII. sed tantum IX. Kal. Quinct. neque Duacense collegium ingressus fuerit unquam, nisi semel, ante quinquennium. Quae singula frontibus adversis pugnant cum Batavica facti narratione. Docent iidem Iprenses suis in litteris Mariam Buvetsiam adeo non studiosam fuisse Societatis, quemadmodum narratur, ut nunquam apud Patres pecoata deposuerit; nec eorum sacram aedem frequentarit. Ejus vero maritum Petrum Pannium non fuisse solitum annonam ullam domesticam collegio Duacensi procurare, aut quidquam commercii cum illo habere: idque non modo ex ipsa ejus vidua cognitum, sed multo magis ex accepti et expensi codice ipsius Pannii, quem a se accurate inspectum iidem praetor Iprensis, et senatores testantur. Postremo describunt totum nebulonis iter ab ineunte Quadragesima, cum domo discessit, usque ad X. Kal. Quintiles, quo die supplicio est affectus; et hominem ipsius vestigiis persequuntur, corrogantem quicquid posset a debitoribus, quod statim in pocula, et alia flagitia, effunderet; ubique aes alienum contrahentem, idque cum dissolvere non posset, semel iterumque in vincula conjectum.

In eadem narratione dicitur a Batavis Pannius venisse Antuerpiam, ibique certam pecuniae summam sumpsisse a Francisco Thibaldo, e syngrapha ipsi per Patres Duacenses data. Praetor, consules, senatores urbis Antuerpiensis, habita quaestione, declarant id omnino falsum esse, neque Thibaldum, aut syngrapham hanc vidisse, aut ex ea pecuniam Pannio dedisse. At, quod accusatores jugulat, senatores urbis Duacensis, Rector et Universitas ejusdem civitatis, testibus auditis, et examinatis, pronunciant P. Oliverium Manareum, Provincialem, quicum locutus feriis Rogationum Petrus Pannius affirmatur, non fuisse Duaci per eos dies. Tribus totis mensibus antea egressum Duaco, et a X. Kal. Maii ad V. Nonas Maias Bruxellis visum, conventum, auditum fuisse, senatores et consilium urbis Bruxellensis suis litteris testificantur. Rectori vero collegii Duacensis, P. Philippo Frumaldio nunquam, ne per somnium quidem, cognitus Pannius fuit. Piget alios Batavae sententiae locos excutere, quorum ineptias et falsitatem facile quisque persentiscit. Tale est illud, quod inducunt Patres Duacenses hortantes Pannium ut minorem ferream fistulam coemat, eamque caligis inserat. Viderunt postea rem facilius confici sica potuisse; itaque percussorem in excusa imagine pugione armaverunt. Deinde, quam obesae naris bonos illos Patres esse oportuit, qui rem tantam committerent servo inchoandam, tractandam feminae, perficiendam stulto? Istud etiam ineptius, quod auctores Pannio fuisse dicuntur, ut effugium quaereret patrato facinore, neque se comprehendi, aut necari pateretur. Tum, quod pollicentur ipsum, et anima, et corpore, ad Superos evolaturum. Rursum, quod promittunt Tornacensem canonicatum Pannii filio, qui puerulus vix alterum a decimo annum excesserat. Ruunt similiter illa omnia quae de confessione facta Patri Provinciali, de porrecta sacrosancta Eucharistia, de jurejurando detestabili, comminiscuntur; siquidem P. Provincialem Duaco tunc abfuisse probatum est.

[Note: 6. Rei gestae vera narratio.] Jam, ut falsitate demonstrata, quid veri lateat in hac fabula ostendamus, ita se res habuit; quemadmodum ex hominibus probis, sapientibusque, rescitum est. Cum Petrus Pannius, post illos errores, et concursationes, quas retulimus, Lugdunum Batavorum esset ingressus, quaerere coepit ab iis qui sedebant pro porta, sive innata levitate, seu vino madidus, ut solebat; ubi esset Mauritius, ecquando venturus? respondentibus nescire se, Qui fieri potest, inquit, ut id ignoretis, quod Bruxellis nemo nescit? His auditis capitur, minae intentantur, interrogatur quid agatur Bruxellis, quid de Mauritio cives cogitent, num quis illi struat insidias? Trepidantem urgent, adiguntque, ut dicat cives duos primarios Bruxellenses in Mauritii necem conspirasse. Societatis hostes putarunt oblatam sibi praeclaram occasionem totum istud crimen in eam derivandi. Ergo praetermissis illis, quos a Pannio nonnulli cupiebant accusari, civibus, eundem perducunt, ut dicat se a Patribus fuisse submissum ad inferendam Mauritio necem.

Eliciunt nullo negotio quaecumque ad coagmentandam fabulam opus erant, promissa incolumitate et libertate. Qua spe lactatus plura etiam dixit, quam rogabatur, His peractis, ne detegi falsum posset, capite miserum damnant. Qui ubi vidit sibi ademptam vitae spem, revocavit omnia quae de Patribus Societatis falso dixerat. Vocem, secto capite oppresserunt, Haec paulo fusius libuit exponere propterea quod hac fabulâ, et Batavorum judicum sententiâ, tanquam certissimo telo, Societatis nostrae nomen scriptores malevoli vulnerare non semel conati sunt. Illustrata commentariis, seu potius commentis deformata, variis temporibus locisque prodiit. Gaspar Grevinchovius, minister Roterodamensis, in pestilenti, quem contra catholicam Ecclesiam edidit libro, integram sententiam recitat, utque novi aliquid dicat, quod judicum aciem fugerit, Patrem Provincialem, quo impulsore susceptum ait sacrilegum nefas, vocatum Jacobum Colenium affirmat. Quid hoc sycophanta facias, aut quid illis credas, qui tam impudenter mentiri non dubitant? Ex quo Societas in Belgium pedem intulit, nullus e Societate fuerat hoc nomine, multo minus Provincialis. Qui tunc Belgicam Societatem administrabat Oliverius Manareus vocabatur. Alios qui praeiverunt, vel qui sunt consecuti, appellare, si esset necesse, possemus. Haec ab illis tam putide conficta esse nemo mirabitur qui alia ejusdem generis pleraque meminerit. Unum ex illo depromam acervo, et similitudine facinoris et ipso tempore proximum. Anno MDXCVI. finxere duos e Societate percussores ingenti pecunia incitatos a Romano Pontifice in eodem Belgio, ut Elisabetham Anglorum Reginam e medio tollerent. Appellabant eorum nomina, Hieronymum Tavernerium, et Antonium Rosum; patriam declarabant: litteras etiam ostendebant Pontificias ad eos missas Antuerpiam: denique summam pecuniae datam iisdem ad iter Anglicanum numerabant. Constat nullos de Societate in Belgio tunc fuisse, quibus id nomen esset. Litteras Pontificis tam insulse scriptas proferebant, ut moverent risum. Sed interim popellus in Jesuitas et catholicos incenditur; os illi sublinitur impune. Id unum volunt.

Hanc de Pannio fabulam avide arripuerunt in Gallia Calvinistae, postquam [Note: 7. Eadem fabula a Calvinistis Gallis reformata.] Henricum IV. ad avitam, hoc est, catholicam religionem revocatum, id senserunt agitare ut Societatem JESU, Lutetia et aliis quibusdam urbibus Galliae ejectam, in regnum Christianissimum restitueret. Nihil invenere praesentius ad eum ab hoc deducendum consilio, quam fabulosam hanc narrationem. Utque hoc telo Regis animum ferirent acrius, imaginem editae anno MDXCVIII. narrationi praefixerunt, quae strictum pugionem exhibebat, tanquam a Jesuitis in Principum perniciem expeditum. Perculit Regem haec imago; necdum enim satis fuerat nobis otii ad conquirenda testimonia et argumenta, quae modo protulimus, unde mendacii tam insolentis dementia coargueretur: idque praesertim in mora fuit, cur Henricus Societatem tardius restituerit, ut Libro XII. retulimus. In Gallica tamen facti hujus narratione quaedam fuerunt aliter scripta, quam in Batavico exemplari habentur. Nam P. Praefecti nomen, quod irrepserat in Batavum exemplar, prudenter omissum est. Desiderantur in eâdem haec verba: conservatio Christianae reformatae religionis, ad excutiendum Hispanae tyrannidis dominium: et alia nonnulla, quae Gallis haud placitura putavere. Nullam quoque faciunt de Pannii poenitentia mentionem, quem Batavica sententia diserte ait flexisse animum, et sceleratum consilium exhorruisse. Iidem Calvinistae Galli, Batavis istis paulo subtiliores, nihil habent de Provinciali, et Rectore Duacensi, fortasse quia Provincialem tunc Bruxellis, non Duaci, fuisse cognoverant. Aiunt igitur duos homines Societatis, obviam factos Pannio, hunc ad suscipiendum scelus acriter instigasse. Illis facile credidisse Pannium, et ad immane facinus patrandum subito se accinxisse. Paulo commodius explicant quemadmodum captus postea, et in jus pertractus fuerit. Addunt inventas in ejus pera litteras, e quibus arcana Societatis consilia patuerint. Mirum Batavos judices id ignorasse! Potuissent uno isto litterarum artificio pleraque mendacia, in quibus deprehensi turpiter sunt, occultare. Denique sclopetum Pannio non tribuunt, sed sicam quadrifidam. Hanc narrant ab ipso, cum est comprchensus, abjcetam in eum locum fuisse, ubi

a nemine reperiri aut cerni potuerit. Illam tamen in limine narrationis, quemadmodum antea dixi, pinxerunt adeo affabre, ut non solum eam vidisse, sed fabricasse merito renseantur. Si me audiunt, cum fingent aliquid, dabunt operam ut, si non vera, saltem propiora veris, dicant.

[Note: 8. Calumniae quaedam convictae et compressae.] Ex eadem mendacii officina prodiit in P. Franc. SulgaKum, egregium concionatorem, ab haereticis eodem anno MDXCVIII. conjecta calumnia, Claudiopoli. Hac in urbe cum aegrotantem matronam invisisset, adjuncto qui ab ejus latere conspectuque nusquam abscesserat, comite (hoc enim solenne nostris hominibus, et legibus Societatis sanctissime cautum est) turpissimam de illo fabulam osores pudicitiae non minus, quam religionis, evulgarunt. Calumniam vita Patris, et notus matronae pudor, satis refellebant. Nihilominus Claudiopolitani rector collegii P. Majorius, ne adversariorum telis pateret impune nostrorum innocentia, judicium rite institui voluit. Citati auctores turpis commenti quatuor, nihil nisi castum et sanctum sibi de Patribus compertum esse jurati affirmarunt. Pari prudentia sapientissimi Venetae Reipublicae senatores impudentis sycophantae audaciam retuderunt. Miles haud ignobilis, scripserat ad Senatum iniri clam consilia de Brixiana urbe tradenda Regi Catholico. Seriem consilii, et modos exponebat, auctores clare non appellabat, hortabatur duntaxat Rempublicam, ut caveret ab hominibus Societatis, tanquam ab Hispanorum stipendiariis. Senatores evocant hominem, attineri jubent. Collegium Brixianam, ac singulos Patres explorant, et scrutantur accuratissime: indicia data expendunt. Quae postquam falsa et inania esse cognoverunt, conjectus est in custodiam delator improbus, et confesso crimine, strangulatus. Leviori paena, nec dissimili prudentia, obtrectatorem biennio ante coercuerat coenobii moderator sapiens, in Hispania. Dicebat ad populum anno MDXCI. in primario urbis Valentinae templo orator sacer e religiosa familia. Is, ante Dominicam a Pentecoste sextam decimam, auditores admonuit, ut frequentiores solito convenirent, ea se dicturum, quae illos audivisse non poeniteret. Adsunt frequentissimi. Concionator, injecta inter dicendum de Sinis et Japonibus mentione, multa jactavit adversus Societatem et nostros sacerdotes, qui lumen Evangelii per istas regiones barbaras magno labore spargebant. Eorum porro, quae diceret, auctorem locupletissimum laudabat religiosum virum, nuper e Philippinis insulis appulsum, cum litteris Episcopi partium illarum, quibus haec omnia planissime confirmari asserebat. Obtrectationem intempestivam aegre coetus omnis accepit: aegerrime omnium Archiepiscopus, qui a P. Villalba Provinciali nostro certior factus, oratorem antea curaverat commonendum, ut nihil iniquius proferret in Societatem. Quaesitum subinde malo remedium. Nihil visum est opportunius, quam ut Ludovicus Pratus, Societatis sacerdos, qui Dominica sequente verba facturus erat in eodem templo, calumniam pro concione depelleret. Huic Villalba certas voces quas recitaret, exaratas scripto, meditatasque, tradit. Eas cum fide orator inserit concioni, veritatem aperit, obtrectatorem ipsum non appellat. Placuit omnibus haec moderatio, et animos plane demeruit. Gerebat per id tempus in eodem Valentino coenobio Commissarii, ut appellant, munus vir singulari prudentia, nec sui Ordinis, quam veritatis et caritatis, amantior. Ille concionatorem suum, cognita re, statim a concionandi munere depulsum conjicit in custodiam. Appetente sacra Divo Francisco die, oratorem e Societate petit, qui panegyricam pro more orationem habeat: ad extremum invitat Provincialem, ut cum delectis e collegio Sociis, in coenobio cibum die condicta sumere ne gravetur. Gratiis sub prandium Deo persolutis, ipse consurgens, et ad suos conversus, multa de Societatis laudibus dixit, multa de consensione et caritate, quae religiosos Ordines sanctissimo devincire nexu debet. Proinde (subjecit) Sanctae Obedientiae nomine jubeo, et anathematis latae sententiae poenâ delinquentibus constitutâ veto, ne quis vestrum simile quidquam in posterum audeat. Sic restituta in integrum fuit pristina concordia, datumque exemplum, quod coenobiorum rectores sequantur. Qui secus faciunt, ostendunt se suorum delicta vel emendare non posse, vel nolle; quorum alterum imbecillitatis, alterum pravitatis est.

Periculi plus fuit Caesaraugustanis Sociis ab unius alteriusve nostrorum sermone incauto, quam Valentinis ab istius oratoris invidiosa concione. Conscripserat Philippus Hispaniae Rex numerosum exercitum: qui cum in Gallias mittendus putaretur, aut in Belgium, repente in Aragoniam perductus, et Caesaraugustae admotus est. Hinc populi tumultus, et procerum querela, conclamantium regni Aragonii jura, ob exercitum in suos fines inductum, violata. Extemplo Villalba, provinciae praepositus, nostros admonet, caveant ne cui vel ob studium patriae, vel per imprudentiam, aliquid perperam excidat; ac ne suum quidem de istis rebus judicium verbo vel facto significent. Satis illis esse, si pacem a coelitibus exposcant, et populum ad praestandum regi magistratibusque obsequium cohortentur. Eandem in sententiam ad illos Roma litteras Aquaviva dedit. Fieri tamen haud potuit (adeo dissicile est in verbo non offendere: adeo multorum in nos intentae aures oculique sunt!) quin exciperentur voces aliquorum e nostris, et in regiam deferrentur, sive parum prudenter prolatae; sive in pejorem detortae sensum, ut existimare, licet ex eo, quod illos e Sociis qui erant delati, Rex audiri jusserit: deinde suspicione omni, et pericuio solutos, Caesaraugustam, [Note: 9. Castigatus obtrectator Societatis et emendatus.] unde amandati fuerant, revocari, si Provinciali videretur, voluerit.

Graves, at sibi salutares, in urbe Insulensi poenas ultori Deo dedit Societatis obtrectator, et illius olim desertor, parochus aedis sacrae D. Mauritii. Hanc paroeciam commendatione nostrorum, qui nonnunquam ignotos incauti provehunt, adeptus erat. Sed creditum est, si obstringeretur beneficio, fore ut se utilem Ecclesiae, Societati non iniquum, praeberet. Spem fefellit. Statim in nos invehi clam, palamque, coepit: contumelias et probra jactare; nullum denique locum male, tum dicendi, tum faciendi, praerermittere. Linguam impotentem Deus compescuit, quam nulla vel ratio, vel obsecratio frenare poterat. Vocem subita ravis, faucibus intimis illapsa, penitus obtudit; adeo ut non modo proloqui de superiore loco quidquam posset, sed ne inter familiares quidem audiri. Manebat animus tamen adhue odio imbutus capitali: et nostro factum commodo dictitabat, quod vocem mittere non posset. Pertinaciam vesanae mentis gravior poena fregit. Obstructae fauces pervios omni cibo meatus negaverunt: paucae lactis guttulae per vim instillabantur. Tribus annis longo in cruciatu ductis, enectos fame artus febris invasit: qua demum consumptus interiit. Diebus tamen ante obitum quindecim, caligine detersa, nos et se respexit. Misit qui collegii rectorem evocarent; complexus accedentem, retexuit quaecumque dixerat feceratve contra Societatem; testatus palam velle se ut pro indictis et infectis haberentur. Cumque sodalitatem B. Virginis potissimum fuisset insectatus, in hanc adscribi moriens voluit, et a sodalibus amplius ducentis elatus est. Morienti civitas majorem habuit, quam viventi, fidem: plusque Societatis famae profuit languida illa et intermortua vox, quam jactata plenis faucibus convicia, et virulentae conciones obfuerant. In objectandis Societati nimiis opibus versata non semel est, nec sine secunda multorum admurmuratione, obtrectatio. Ejusmodi calumnia saepe ad Henricum IV. Galliae regem delata, ut libro XII. docuimus, ab eo plena falsitatis et invidiae comperta est. Eaedem querelae ad Philippum II. Hispaniae regem perlatae. Aiebant Societatem ditescere, praesertim in Belgio, majorem in modum; brevi nihil superfuturum, quod Rex elargiri bene de publica re meritis posset. Philippus sanctiori consilio Belgii dat negotium uti de accusatione cognoscat. Senatus, re diligenter investigata, expensis domorum nostrarum vectigalibus, scripsit ad Regem, Societatis census infra necessitatem esse. Imo egestatis nostrae levandae vias indicavit Regi: et quasdam alias Philippus ipse addidit. Ne regia benevolentia fueremur, per nonnullos, quos hic appellare necesse non est, stetit. Eadem in Indiis querela instaurata est anno MDXCVI. et foeda nundinatio mercatusque nobis objectus, de quo dicendi cominodior locus erit, cum de Japonicis rebus disseremus. Rursum redintegrata fuit anno MDXCIX. et quidem eo gravius, quod a nobis occupata per malas artes bona dicebantur, quae fisci erant. Prorex conficiendum curavit indicem accuratum rerum omnium quas in India Societas possideret. Subductis rationibus non modo detecta mala

obtrectatorum fides, verum etiam admirabile est visum, quo pacto tam modicis vectigalibus tot ali collegia, tot sustentari missiones possent, praesertim cum lucri nihil e suis ministeriis facere Societati liceat.

[Note: §. III. Vexata Societatis Ministeria,] SATIS non fuit adversariis Societatis, ejus Institutum carpere, famam calumniis, fictisque fabulis deterere: conati praeterea sunt non semel nostra interturbare ministeria; scholas in publicam apertas utilitatem occludere: pia sodalitia, et alias exercitationes sacras profligare. Florebat in Italia collegium Patavinum: id exitio illi fuit. Erat in eadem urbe academia vetus ac nobilis (Universitatem, seu collegium Bovis vulgo vocant.) Ejus professores quidquid auditorum ad nos conflueret, detrahi sibi, cum parte bona dignitatis et commodorum, existimarunt. Ceteris ingenio, nec audacia minus; anteibat Caesar Cremoninus, [Note: 10. Patavini collegii scholis illata clades.] philosophiae professor. Is publicas, ut aiebat, academiae adversus Societatem querelas ad Venetorum Principem deferendas suscipit, utque legatio ad Reipublicae senatum decernatur postulat. Repugnabant acriter ex eadem academia non pauci, cum dicerent, si collegium Societatis id quod moliebantur philosophici academici, tolleretur, detrimenti plus ac ipsos, quam emolumenti rediturum. Quandiu paterent multae ac diversae studiosis litterarum adolescentibus scholae, tandiu professorum diligentiam accensum iri; tum, ut auditores suos retinerent; tum, ut ne ab alterius collegii magistris vincerentur. Potestatem vero eligendi doctoris quem vellent, concessam alumnis omnibus Patavinae academiae, et veteri decreto sancitam, ostendebant. Rejici Societatem non posse, nisi quia vel nullum docendi jus haberet, vel pejor ejus doctrina esset, aut solutior vita, aut erudiendi ratio deterior; vel denique, quod per malas artes ab academia Patavina discipulos abduceret. Quae omnia longe secus esse demonstrabant. Ea licet vere dici viderentur, nihilominus evicit Cremoninus, favente praesertim Petro Alzano Jurisperitorum rectore, ut legatio decerneretur. Ambo cum aliquot amicis Venetias contendunt Philosophorum Patavinorum postulata paucis Alzanus in Senatu Vencto; eadem fuse Cremoninus exponit oratione meditata, quam postmodum editam Latine vulgavit. Eam Societatis adversarii multis laudibus extulerunt; refutarunt plerique alii, quorum responsa in manibus sunt. Postulatorum caput hoc erat: collegium Societatis Patavinum furtim inductum; civitati atque academiae damnosum esse. Res in Veneta curia primum ad eos senatores defertur, quibus academiae Patavinae cura commissa est (Reformatores appellantur.) Apud illos pro collegio conservando dixerunt Zacharias Contarenus, Leonardus Donatus, Sanutus et Gussonus: omnium acerrime Augustinus Nanius.

Docuit ejusmodi querelas antea saepius ab academiae Patavinae professoribus decantatas: iis abunde responsum fuisse. Non invasisse Patres docendi munus; sed a Principe Francisco Donato, ac Republica olim accepisse. Patavinam academiam ab Imperatore quidem Federico fuisse conditam, collegium vero Societatis ab Andrea Lipomano, Patricio Veneto: ac proinde Venetorum interesse illud impensius tueri, tanquam suum. Admissos non fuisse Patres Societatis JESU Patavium, nisi ea conditione, ut Instituti sui uterentur legibus, et privilegiis fruerentur: litteras Pontificias, quibus aliquid ipsis beneficii, aut privilegii, conceditur, alieni Principis litteras dici, et repudiari ab judicibus catholicis, in ejusmodi causa, non posse. Nihil eos emolumenti e molesto docendi labore ferre; non opima consequi stipendia et munera, quae professoribus academicis, bonâ cum omnium veniâ, capere atque ambire sane fas esset. Neque vero ab illis abduci adolescentes ab urbani gymnasii scholis; imo provideri ne iisdem quibus Bovis professores, horis docerent, adeo ut eorum auditores scholas academiae adire possent, earumque professoribus operam, si vellent, dare. Injecit etiam metum, ne Societas Patavio depulsa, collegium in aliquam civitatem vicinam, cum detrimento Patavinae academiae, transferret. Ad extremum oravit Principem, ut suum, et Senatus amplissimi, beneficium tueretur; ut alterum (sic enim appellabat) oculum Patavii conservaret; ut insontes a calumnia defenderet; neque Societatis professores pateretur, pro susceptis laboribus indignissimam poenam subire, qui non modo avita possessione non depellendi, verum etiam, si abessent;

ultro adsciscendi praemiis ingentibus propositis, et invitandi, viderentur.

Haec ubi Nanius in Reformatorum consessu peroravit, altercatio nonnulla consecuta est: mox ore uno decernunt omnes, Patavinum collegium recte ac legitime fundatum videri: pergerent Patres, uti coeperant docere, ac solita obire munia: viderent modo, ne a suis auditoribus ulla turbarum occasio existeret, neve ipsimet justam academicis ansam expostulandi darent. Hoc decretum rite conditum, ac perscriptum, ad Rogatos delatum est. Rogati nuncupantur selecti e Veneta curia certarum, quae ad publicam rem pertinent, causarum cognitores. Ab his confirmanda Reformatorum sententia erat, ut vim suam obtineret. Subito exortus aliquis, invidiosa oratione sic animos conturbavit, ut numero suffragiorum victa Societatis causa fuerit. Non defuere, qui nimiam nostrorum in hoc negotio fiduciam, vel incuriam potius, accusarent: qui, cum debuissent insidiosas adversariorum coitiones prospicere, antevertere consilia, circumire senatorum domos, viritim edocere judices, purgare calumnias, et eas voce privatim, scripto palam, refellere; bonas id genus artes malis artibus objicere, sedebant interim in museis otiosi, aut pacem Superos ad aras exposcebant, parum memores Ignatiani effati, quo volebat vir consulrissimus humana praesidia in gerendis negotiis sic adhiberi, quasi in iis reposita spes omnis foret; rursus, ita Dei ac Superûm opem implorari, et ab ea una successum expectari, ut si nihil omnino in rebus humanis esset praesidii. Nec laudata nihilominus non est aequitas animi ac modestia, qua rector Patavini collegii ministro publico, decretum senatus Veneti rite significanti, placidissime respondit se ac suos in Reipublicae potestate semper fore: ac sine cunctatione ulla, non philosophicam tantum scholam, de qua potissimum orta lis erat, sed alias quoque inferiores, de quibus nihil nominatim in decreto perscriptum habebatur, et quas idcirco servari posse cives primarii affirmabant, occlusit. Sane adversarios exarmavit ista moderatio, qui trepidatione nostra et maerore frui cupiebant. Eorum etiam plerosque, ubi refrixit statim invidia, facti poenituit, et anno MDXCVI. de restituendis scholis actum diligenter a civitate, inventumque temperamentum quo professoribus Universitatis satisfieret. Cremoninus interim liberas docendi quae vellet, quasi habenas nactus, eo prorupit, ut animam humanam morti obnoxiam esse tradiderit. Alzanus graviores poenas luit. Dum enim paucis post mensibus digladiatur cum aleatoribus, quippe armorum aeque perite tractandorum, ac litterarii styli gloriam [Note: 11. Philosophiam Lovanii docere vetatur Soeietas.] sibi arrogabat, ab iis confossus occubuit.

Non dissimilis altercatio Societatem inter et academiam Lovaniensem contigit anno MDXCV. In quatuor duntaxat gymnasiis publicis philosophia, tradebatur Lovanii, eaque non tota, sed partes ejus tantum duae, Logica scilicet ac Physica. Iis ut reliquas adderemus orabant cives, nec pauci academici. Dolebant plerosque adolescentes Duacum, ubi philosophiam integram docebat Societas, confugere. Eadem erat mens doctissimi Antuerpiensium antistitis Laevini Torrentii, ab eoque certum stipendium ad alendos philosophiae professores fuerat collegio Lovaniensi Societatis attributum, ea lege ut omnes omnino partes philosophiae doceremus Lovanii. Neque res verabat ulla quominus illustrissimo Praesuli morem gereret Societas, ac philosophiam integram traderet, cum id ipsi per Pontificia et regia privilegia liceret. Est autem id legibus notris cautum, ut gratis doceamus; quod etsi utilitatis publicae studio facimus, iis tamen professoribus placere non solet, qui honestum e docendi labore quaestum parant. Vident enim illas maxime frequentari scholas, in quibus gratuita doctrina, et inempta, traditur. Itaque Lovanienses academici philosophiae suae solitudinem formidantes, graviter cum Antuerpiensi praesule queruntur: et missa legatione, cujus dux caputque Henricus CuycKius, conantur illum deduecre a suscepto consilio. Cum perstaret in sententia praesul, egerunt cum eo ut certis conditionibus res tota transigeretur. Stare illis Facultas Artium recusavit. Delata causa est ad Consilium Brabantinum, a quo propositae conditiones aequissimae, et regio diplomate confirmatae. Assenserunt Universitatis partes praecipuae; sola, ut prius, Facultas Artium dissensit, quamvis causae judicium Consilio Brabantino, tanquam judici suo competenti,

ut aiebat, permisisset. Imo graves ad Praepositum Generalem Societatis, et ad ipsum Pontificem querelas detulit, quasi Patres Lovanienses regio freti diplomate, privilegia per Sedem Apostolicam Academiae Lovaniensi concessa tentarent convellere, Academia ipsâ, fic enim scribebant, universâ reclamante. Id Henricus CuycKius in Belgio clam; id palam Gerardus Vossius, Academiae procurator ac patronus, Romae jactabat: cum tamen Patres Apostolico privilegio, a Rege pridem admisso, in Academia nuperrime recitato, et ab omnibus ejus ordinibus, praeter unum, approbato niterentur. Pontifex, rebus, ut falso narrabantur, auditis, Aquavivae significat placere sibi ut Socii Lovanienses incoepto desistant; jam enim initium docendi fecerant. Illos contra regius Belgii senatus jubebat pergere, tresque de suo coetu proceres Lovanium miserat, cum mandatis ad Academiam haud mollibus, et amplissimâ potestate jura Patrum tuendi. Nuncius Apostolicus Romam confestim scribens magnam Pontifici solicitudinem attulerat. Nec dubium quin gravis Pontificiam inter et regiam auctoritatem contentio fuisset oritura, nisi Patres Societatis, quidquid precibus et gratia poterant, eo contulissent, ut Archiduce placato et regiis administris, Pontifici mos omnino gereretur, quod feliciter denique sunt consecuti; ut ex Claudio A quaviva Clemens magna cum voluptate cognovit.

[Note: 12. Pia Sodalitia in invidiam adducta.] Quam saepe sacra Societatis ministeria interturbata fuerint, vel penitus disturbata, cognoscere licet ex iis quae narrata sunt libris superioribus, et quae passim postea referentur. Mos Neapolitanis est ut, quoties gratuitum (sic vocant) munus offerunt Regi, toties ab eo vicissim aliquid postulent, quod urbi ornamento vel commodo sit. Censuere nonnulli postulandum ut abrogarentur sodalitia Beatissimae Virginis, in Societatis domibus instituta. Contendebant ab ejusmodi coetibus progigni factiones publicae quietis inimicas: eo confluere largitiones piorum, melius alio derivandas; demum hinc oriri solitudinem in templis, dum sacella privata et obscura populo redundabant. Postquam id rescivit Claudius Aquaviva, dissimulare maerorem non potuit, tum communi pietatis causa, tum privata quadam sua, qui consilium hoc a civibus suis profectum doleret. Scripsit continuo ad Neapolitanum Archiepiscopum, et diligenter docendum proregem Olivarium curavit. Insuper misit in Hispaniam litteras, tum ad Didacum de Yepes, regiae conscientiae moderatorem; tum ad Comitem Mirandae, Italici consilii praefectum recens creatum; addidit libellum, in quo totam sodalitatum ejusmodi rationem explicabat: quem sibi proponerent finem, quam ad illum consequendum, insisterent viam. Denique, ut adversariorum argumenta refelleret, docebat convenire tantum sodales ad audiendas cohortationes pias, recitandas preces, usurpanda sacramenta: neminem istis coetibus excludi: in iis vero censeri praecipuos regis administros: magnam pecuniae vim in publica commoda conferri a sodalitiis Neapolitanis; nec spargi solum in Italiam, sed in Africam usque, ad sublevandam Christianorum sub iniqua servitute gementium inopiam et frangenda vincula, deferri: demum in tanta civitate solitudinem templorum minime pertimescendam esse, augendam vero in dies probitate civium, et sodalium cura, quorum exemplis ubique pietas efflorescebat. In his quippe sodalitiis, tanquam in seminariis virtutum, ali et adolescere miseri cordiam erga pauperes, concordiam in familiis, obsequium et fidem adversus Principes. Documento esse alias sodalitates ejusdem generis, in Hispania, Gallia, ceterisque partibus Christiani orbis, conditas. Haec Olivario proregi Neapolitano visa sunt adeo sapienter et vere dicta, ut iniquum de illis abrogandis postulatum penitus rejecerit, ac ne in Hispaniensi quidem regis consilio mentionem de isto capite fieri passus sit. Visum est permirum in civitate adeo catholica inventos esse qui praesidium hoc religioni ereptum et pietati vellent. Sane, quam insignis ab ejusmodi sodalitatibus existat utilitas, si non esset illustribus argumentis abunde comprobatum; vel ex hoc uno posset intelligi, quod ad eas convellendas malevolorum semper odia, per speciem etiam pietatis, exarserint. Vir in urbe Senensi primarius ereptum sibi filium et religiosae additum familiae dolens, qui Societatis in collegio praecipuum inter sodales Deiparae locum obtinebat, in summam nos adduxit

invidiam apud Ferdinandum Etruriae Magnum Ducem. Haberi clandestinos a nobis coetus criminabatur; periculosa institui conventicula, quibus a plebe sejuncta nobilitas, ad labefactandam reipublicae concordiam insuesceret. Patres, per nomen et causam erudiendae juventutis, non solum inserere se atque interponere in familiarum negotia, sed etiam allicere adolescentes ad se se; quorum ingeniis illustrari civitas, et prudentia frui posset. Ferdinandus, qui tum forte Senis aderat, pacis fovendae cupidus, ac nominatim coetibus quibuslibet infensus qui optimates a populo dirimerent; quamvis edoctus a rectore collegii, quaenam istae sodalitates, et quorsum institutae; placari tamen ante non potuit, quam in unum quoddam corpus et locum, nobilitatis ac populi sodalitia promiscue convenirent. Jamque nonnulli, rumore sparso Ducem collegio et Congregationibus B. Virginis minus favere, iis frequentandis absistere coeperant. Tantum ad commovendos homines Principis voluntas valet Verum, digresso Florentiam Ferdinando, postquam cognitum est id ab eo non tam ex animi sui sententia imperatum, quam ut hominibus de Societate quiritantibus satisfaceret, resedit metus; rediit pristina cuique sodalitati forma; civesque ad consuetas pietatis exercitationes [Note: §. IV. DOMICILIA SOCIETATIS VASTATA DIREPTA, ET DIRUTA.] eo ardentius, quo propius abfuerant a periculo, se retulerunt.

SIC abrupta vel disturbata seu sacra, seu profana ministeria Societatis pristinum in statum restitui facile potuerunt, non item domicilia vastata vel diruta. Hildeshemii, quae urbs est Saxoniae inferioris, auctus Sociorum fuerat numerus, addita una itemque altera schola; denique datus e nostris urbi concionator. Haec Lutheranis doctoribus solicitudinem ac metum incussere. Quaesiverunt, quo pacto Societatem urbe pellerent. Obstabat illorum votis sancita publice lex, qua cavebatur ne quis molestiam catholicis exhiberet. Hanc legem ut eludant, asserunt, primum joco, deinde serio, nos haudquaquam hoc nomine comprehendi: genus hominum esse minime omnium catholicum, imo catholicorum pestem, corruptelam morum, Ecclesiae funus. Magnum haec flamma incendium portendebat. [Note: 13. Collegium Hildesiense lapidibus appetitum. Commotoviense direptum.] Admonentur magistratus et rogantur ut mature provideant; edicta Caesarea, tueantur, et quam praestabant haereticis securitatem, catholicis, praesertim sacerdotibus, non recusent. Illi nihil, aut a re penitus alienum, respondent. Interim in fundo beneficii Ecclesiastici, cujus vectigalibus gaudebant Patres Societatis, comprehensi duo cives, ac delicti nescio cujus gratia in custodiam dati fuerant. Exclamat consul facinus indignum; senatum vocat, de civium jure violato refert, portas oppidi claudit, multitudinem cogit in forum, ut numero freta possit licentius insanire. Lictorum unus ducem se ad nostras aedes diruendas populo praebet. Fit clamor: lapidibus, vectibus, et omni telorum genere, attentant januam, fenestras ac tecta impetunt. Elapsi per postîcum Patres, communitis foribus, in vicinam ac tutiorem domum profugiunt. Jam tres horas turbo saeviebat, cum senatus, hujus tragoediae otiosus spectator, veritus offensionem Principis Ernesti Electoris, quem antea non impune laeserat, exsurgit denique, ac plebem aegre submovet. Tamen illa audacior et spe impunitatis et silentio consulis, incendium ac caedem parabat; jamque aliquos e nostris in publicum prodire ausos conjectis saxis vulneraverat. Sed magistratus, Caesareae, ut vocant, camerae decreto citati ad dicendam ea de seditione causam, et consul minacibus Septemviri litteris conterritus, seditiosis quibusdam injecere manus, quo metu ceteri perculsi quieverunt. Adductis deinde ad pacem et concordiam rebus, collegium in eadem urbe Societas paulo post nacta est ingenti civium consensu, quae stationem ibi duntaxat, eamque parum firmam, hactenus habuerat: eventu augurium Lutherani comprobante, qui, cum nostros appeti lapidibus videret, exclamasse fertur: O cives, saxa Jesuitis datis, quibus domum in urbe vestra ponant.

Commotoviense, in Bohemia, collegium, seditione populari prope dirutum fuit anno MDXCI. Georgius Popelius a Lobkowicz, ejus conditor, et oppidi Commotoviensis dominus, edicto caverat, ut si quis letali assectus morbo, vocare sacerdotes et solita Ecclesiae sacramenta usurpare omitteret, ejus funus lugubri campani aeris sonitu ne celebraretur. Legem promulgatam plebecula tulit permoleste, nempe Lutherana magnam partem, aut Lutheranis addicta. Illam tamen

poenae metus, officii non diuturnus magister, aliquandiu continuit: donec anicula quaedam, sacramentis more catholico non expiata, moreretur. Cum jussae silerent campanae, nebulones unus itemque alter subvecti scalis in turrim, ubi stabant immotae ac tacitae, illas certatim pulsant canore seditioso. Adest continuo immissus a magistratu lictor, cum armata manu; sontes comprehenduntur. Dum illi vociferantur, dum obluctantur trahentibus, fit concursus: multitudo correptis armis impetum in lictores facit: accurrentem et intentum sedando tumultui praetorem obtruncat, ereptosque sontes per plateas urbis, velut in triumpho, ducit. Nihil ferocius populo cum semel excussit jugum. Non ita multis post diebus quidam ex haereticorum grege mortem objerat, contemptis Ecclesiae sacramentis; contempta lege, per Popelium lata. Effertur campanis concrepantibus, post effractas templi, quod furentibus occlusum fuerat, fores. Sceleris tamen auctores arrepti, et in custodiam dati. Sed, ut aquae vis modica, ingenti superjecta incendio, flammas auget, non extinguit; sic magistratuum justa, sed imbecilla, severitas populi furorem vehementius accendit. Concursant urbem furiosi tympanis resonantibus; alii ad alios aggregantur, pagani addunt se civibus, agebantur enim tunc nundinae. Ubi corroboratus numero furor increvit, pergunt ad arcem, carceres perfringunt; in collegium denique, ut dignum operae pretium faciant, praeeuntibus haereticis, arma rabiemque convertunt.

Ac primo quidem fores clausas nacti, lapidum grandine fenestras perrumpunt, mox valvas moliuntur securibus. Nostri, pars fugam circumspectare, pars necem haud dubiam ingentibus animis opperiri; cum ecce tibi superveniens famulus se ducem illis praebet in vicinam et tutam, ut praedicabat, civium amicorum domum. Eo per posticum elabuntur, et accipiuntur humanitate summa: sed haereticam domum esse deprehendunt. Manendum tamen fuit, quoniam alio fugiendi non erat locus. Interim dejectis januae postibus seditiosi nostras aedes invadunt, sed vacuas, Patribus commodum dilapsis. Ergo ad domesticam supellectilem diripiendam effusi, proterunt omnia, comminuuntque: libros, quorum numerus ingens et bene lectus erat, lacerant, conculcant, aut in fluvium, quo domus alluebatur, dejiciunt: quodcumque visum est, asportant. Praedam tamen praecipuam ereptam sibi dolentes, Socios tota urbe, in vicinis aedibus, in agris etiam, inter segetes ac dumeta, rimantur insano ardore. Illam, in qua latebant unum in conclave abditi, domum, quia haereticorum erat, negligentius observarunt, Deo famulos suos protegente, et humanitatem afflante hospitibus haereticis, qua majorem catholici non praestitissent. Nocte concubia, cum oppressus improborum furor paulum quievisset, dimissi sunt in arcem suburbanam Popelii, unde in oppidum vicinum se receperunt. Habent hoc ingentia scelera, ut non agnoscantur, nisi postquam patrata sunt. Vix illuxetat, cohorrescunt seditiosi, et gravitatem facinoris sui, veluti discussa caligine, intuentur. Nullam nisi in Popelii clementia superesse spem vident. Opus erant deprecatores. Ad eos ipsos Patres, quorum aedes diripuerant, confugiunt: nec adire coram ausi, per litteras obtestantur, primum ut ignoscant, deinde ut veniam sibi a Popeliis exorent. Socii, memores Christi, immemores sui, et nulla re magis vigêre Christianam religionem, quam oblivione injuriarum, gnari, benigne respondent, veniamque miseris a Rudolpho Caesare, ac Popeliis impetrarunt. Ea tamen lege concessa fuit, ut a reis publice confessio sceleris ederetur; ut auctores praecipui seditionis poenas darent, multarentur ceteri privilegiorum jactura, damna nobis illata sarcirent, arma omnia comportarent in arcem, demum Societatem in collegium rite reponerent. Quas in leges libenter consenserunt. Fortunis capitibusque parcitum; imo etiam poenae pars magna, Sociis adnitentibus, et beneficio injuriam acceptam vindicantibus, condonata. Ipsi postmodum in urbem, plaudentibus cum populo [Note: 14. Bohemicae tempestatis adversus Societatem concitatae initia et causae.] primoribus, revocati.

Non tam facile sedata fuit tempestas, concitata Pragae, in eadem Bohemia, anno MDCXI. Ejus tristes quasi praenuncii jam tum ab anno MDCIX. deprehensi erant. Media in Praga unus e nostris luce palam saxis appetitus, cultro etiam vulneratus, nemine sicarium vehementer prohibente; multis laudantibus. Reum

tamen comprehendi magistratus jussit: sed vinculis ac poena liberandum sacerdos ab eo vulneratus curavit. Ceteris Patribus intentatae in os minae, jactata probra, et convicia. Parabatur et concrescebat fulmen. Emicuit anno MDCXI. ictum tamen nisi anno MDCXVIII. non pertulit. Initia gravissimae cladis, quoniam in Aquavivae tempus incidunt, hic breviter edisseremus. Obierat anno MDCIX. Joannes Guillelmus, Juliaci, Cliviae, Montiumque Dux, nulla sobole relicta. Ad cernendam ejus hereditagem spes, animos, et arma erexerant, quibus affinitas aliquid juris dabat, Septemvir Brandeburgensis, et Palatinus Dux Neoburgensis. At Rudolphus Imperator, metuens ne cruentum in bellum evaderet ea contentio, illam sibi dijudicandam sumpsit, iisque provinciis in pace continendis praefecit Leopoldum Austriacum, Passaviensem tunc et Argentinensem Episcopum. Is contracto exercitu, quem Passaviensem ab ejus duce, vel etiam a loco ubi praecipue conflatus fuerat, scriptores vulgo appellant, Juliacum insedit. Verum Principes sua quisque jura per se se tueri gestientes, advocatis etiam vicinorum qua Catholicorum, qua Protestantium auxiliis, ac fortasse veriti ne Caesar per causam componendae controversiae, Ducatum Juliacensem, aut partem ejus aliquam sibi vindicaret, exercitum Passaviensem Juliaco dejecerunt. Qui revocatus in Germaniam tumultuari non obscure coepit, debita stipendia, nec persoluta repetens. Ea ut impetraret a volente Caesare, aut a nolente raperet, Pragam irrumpit, ubi tunc Imperii sedes; ac minorem, seu novam, urbis partem, quam a majori et veteri fluvius Muldava dirimit, improvisus occupat. Visa est occasio praeclara Hussitis, aliisque catholicae religionis hostibus, insitam rabiem explendi: praedae spes vulgi faecem stimulavit. Concurrunt, et per causam Passavienses deturbandi, faciunt impetum in sanctissima pietatis monumenta. In iis principem obtinebat locum Slovanense Benedictinorum coenobium: cui uni crudelitas Ziscani temporis pepercerat. In illud effudit se primus impiorum furor: templi supellectilem diripiunt, confringunt imagines, aras evertunt. Progressi ad Carloviense monasterium, Canonicorum Regularium, non contenti locuplete praeda, tum sacra, tum profana, praesidem loci, senem annis et pietate venerandum, e latebris eductum, plagis et contumeliis onerant; capitis cutem clericali corona insignitam avellunt; ac demum, amputatis manibus, ac foede mutilato corpore, contrucidant. Unum e Canonicis, qui vicinum in templum profugerat, assecuti, medio in templo circumsteterunt, et punctim caesimque ferientes, sexcentis vulneribus confecerunt. Franciscanos quatuordecim vestibus exutos, statuis Divorum ligneis, in orbem accensis, exusserunt, et unam in struem congestos, atque insepultos abjecerunt: nemine civium ad humanda cadavera prodire auso; tantus terror omnium animos invaserat. Transgressa pontem furibunda multitudo, et animis et numero creverat, direptisque Dominicanorum aedibus in collegium Societatis, tanquam praeclari laboris metam, et opima spolia, imminebat. Palam deposcebantur Patres ad necem inconditis clamoribus; ac ne quis effugeret, omnes aditus undique circumfusum agmen obsederat.

[Note: 15. Seditiosa plebs collegium Societatis invadit, et necem Patribus intentat.] Jacebat inter pontem, quo civitatis utraque pars jungitur, et collegium, area ingens. Hanc lecta manus equitum occupaverat, a Pragensi collecta magistratu; et in pontis capite, ne Passavienses illac in veterem civitatem irrumperent, excubabat. Equitatui praecrat dux catholicus, Georgius Wratislaus Mitrowizius. Ad eum perfertur latêre in aedibus nostris trecentos Passavienses. Hanc haeretici sparserant famam, ut aditum in aedes nostras eo nomine nanciscerentur. Georgius, quamvis rumorem fictum falsumque intelligeret, tamen indulgendum aliquid populo sapienter existimans, pollicetur se daturum operam, ut collegium excutiatur; interim quiescant, neque quidquam per tumultum aggrediantur: nemini futurum impune, qui secus faxit. Ita cum populo locutus, agit seorsum cum nostris, ut collegium investigari patiantur: aliter ipsos salvos esse non posse. Illi vero non modo annuunt, sed etiam deposcunt ultro atque invitant. Delecti quatuor proceres collegii angulos omnes pervestigarit, fremente ad fores populo, vixque prohibito, quin januam vectibus paratis everteret. Postquam renunciatum a proceribus est, nihil in collegio repertum, ne Passaviensium

quidem umbram: in eos ipsos erupere maledicta turbae insanientis: mactandos illico, et cum Jesuitis omnibus in profluentem dejiciendos. Irritati conviciis, et insolentia proceres conscendunt equos, et in confertam multitudinem, qua audacissimus quisque occurrebat, invecti, seditiosos in fugam conjecerunt; iterumque, tertio, ac saepius redeuntes infestis telis adorti, tandem incoepto desistere coegerunt. Successit nox formidolosior. Dilapsis equitibus, neque alio, quamvis enixe petitum a senatu fuisset, impetrato praesidio, patebat collegium direptioni certissimae, et vastitati. Obversabatur oculis omnium, ad singula paene momenta crudelis ac funesta mors. Quicumque undecumque tumultus increpuerat, peti collegium, inssammari, exscindi, credebatur. Ipsa quies faciebat insidiarum suspicionem, ac metum augebat. Ea nihilominus quiete utendum ratus Provincialis, nostros Christi corpore munitos, et novissimis instructos monitis, in catholicorum domos notas fidasque dimisit, paucis qui laterent in collegio, relictis, ac praesidium denique militum obtinuit. Eo deterrita plebs non est quin ad expugnandam domum numerosior et paratior advolaret. Verum, ubi vacuam Patribus, refertam milite per senatum inducto, comperit; nullam esse mactandi spem, exiguam praedandi; refrixit paulatim furor, et ad nova quaedam, ut nos quoquo modo perderet, consilia excogitanda, machinasque se convertit.

Interim dimissi e collegio Patres civitatem attonitam metu, seditionum facibus aestuantem, deprehendunt. Catholicorum fortunae et capita in ultimum adducta discrimen erant: clausa templa, domus obseratae, obsestae militibus viae, data impietati et haeresi licentia quidlibet audendi. Tanto in terrore perutilis opera nostrorum accessit, ad catholicos sacramentis confirmandos, et ad omnem eventum verbo exemploque comparandos. Dejecti spe veteris urbis evastandae Passavienses, eam tormentis muralibus, nisi aditus sibi praeberetur, diruere constituunt: jamque tormenta in oppositos colles, qua fluvius Muldava molli jugo ripas attollit, subvexerant. Inde novum collegio periculum. Erat quippe objectum istis fulminibus, interposito duntaxat flumine. Igitur convasari coepta sunt quaecumque tolli potuere, ac praesertim educti bibliotheca libri, et in subterraneas abditi cryptas, ubi paedore ac situ magnam partem corrupti sunt. Rebus paulatim ad pacem et concordiam perductis, respiravit civitas, et servandi collegii acrior cura primores incessit. Frequentes accessere, nosque bono esse animo et quieto jusserunt. Discussum periculum videbatur, cum illapsus militum globus in hortum collegii, humum vicinosque parietes hastis pertentans, clamat arma in aedibus nostris occultari: deprehensam telorum omnis generis vim infinitam. Diffipata continuo fama implevit urbem, et incendit. Excitatur sopitus populi furor; exterminandos perduelles vociferatur, et ad nostras aedes fanatica plebs convolat. Magistratus eâdem suspicione pridem imbutus negotium dat primario copiarum ductori, ut rem penitus exploret. Ille, Patribus unum in locum convocatis, Provincialem rogat, ut ferreas fistulas, tela varia, praecipue vero pulveris nitrati magnum numerum, quem scirent omnes in collegio asservari, aut regni Ordinibus, pacto pretio, vendere; aut muneri dare ne gravetur. Nobis vero, inquit Provincialis, antiquius nihil esse potest, quam illustrissimis regni Ordinibus aliqua in re gratificari; nec, si quid hic armorum delitescit, vendere, sed ultro donare, velim: at nihil hic ejusmodi esse certo scio. Bene habet, subjecit centurio. Nemini vestrum fas sit excedere isthinc, donec ita se rem habere, uti praedicatis, et ut opto, constet.

Subito intromittuntur lictores cum fossoribus; item nonnulli e Patrum discipulis, quibus notior domus credebatur: demum bajuli, cum sportis et vehiculis, [Note: 16. Societatis innocentia publicis litteris declarata.] ad arma deportanda: tam alte insedetat mentibus haec opinio a malevolis disseminata Quo mirari minus licet eam ad exteros permanasse, atque adeo consignatam litteris, et pro certa proditam a plerisque scriptoribus, inveniri. Aurium temerariam credulitatem refutavit oculorum judicium et fides. Itum per omnia cubicula, officinas, et apothecas: effractae cistae, armaria patefacta; inducta in subterraneas cellas multa lux, et innocentiae testis dies: lacerati parietes,

et verum dicere coacti; pavimenta divulsis tabulis, aut laterculis, perrupta. Ipsi proceres, qui centurionem comitabantur, lucernis instructi, ut pluribus velut oculis viderent, subibant omnes latebras, et quoniam nihil humi reperiebatur, per difficiles scalas erepere non dubitarunt in tecti fastigia, et arduas concamerationes. Horis pluribus in hac pervestigatione consumptis, abierunt multa cum laude nostra, nec sine suo pudore: bajuli male nobis precati, quod inanes reverterentur, excepti sunt sinistra populi admurmuratione, tanquam officio negligenter functi, At magistratus, re comperta, clarissimum Societati testimonium dederunt, quod in publicas relatum tabulas ne quis desideret, e vernaculo sermone in Latinum vertimus, et ad calcem hujus libri XIV. apposuimus.

Dum Pragense collegium videntibus nobis ita laniabatur, villae quaedam rusticanae, unde vectigalia collegii petebantur, a vicinis haereticis vastatae sunt. Horrea frumento spoliata, pecus abactum, dirutae maceriae, deformata miserum in modum aedificia; ne ipsis quidem januis, fenestrisque, parcitum. Redacti ad summas inopiae angustias Patres precarium aegre spiritum pia civium liberalitate sustentarunt. Afflictae civitati pristinam tranquillitatem denique restituit exercitus ex Austria propere accitus. Eo metu Passavienses conterriti fugam praecipites arripuere. Illos seditiosa plebs, templorum exitio et sacrorum hominum cruore pasta, dum fugientes temere persequitur, ab iisdem circumventa, mactata ferro, undis hausta, consumpta flammis, debitas ultoribus Superis poenas dedit. Catholici externo et intestino pariter hoste liberati, gratias liberatori Deo immortales egerunt. Juvabat illos intueri ex occlusis aedibus tanquam et sepulcris, in lucem novam prodeuntes; salutantes inter se non sine lacrymis; templorum liminibus dulcia figentes oscula; et divina, quibus aliquandiu caruerant, mysteria prolixius, lubentiusque, usurpantes.

[Note: 17. Aquisgranense collegium vastatum.] Ea fabula de armis apud nos Pragae occultatis Germaniam pervagata, occasionem obtulit improbis debacchandi crudeliter in Patres collegii Aquisgranensis. Haeretici quidam fuerant in vincula conjecti, eam ob causam, quod coetus a magistratu prohibitos extra urbem saepius frequentassent. Eorum gregales et patroni Anabaptistae, Lutherani, et Calvinistae, basilicam urbanam occupant, et magistratui armatas preces adhibent, ut carcere illos emittat; alii portas civitatis insident: plerique ira in catholicos, ac potissimum in Patres Societatis, inflammati urbe tota vagantur, caedem, incendium, vastitatem. conclamantes. Hoc ipso die advenerant Aquisgranum duo e nostris, P. Bartholomaeus Jacquinotius, domus Professorum Parisiensis praepositus, et P. Nicolaus Semetzius, e Lovaniensi collegio: ambo reversi e Spadanis aquis, quo valetudinis causa erant profecti. In eos ex aede sacra Deiparae collegium repetentes sub vesperam, incidit cohors fanatica gladiis, vectibus, bipennibus instructa, excidium collegii et Patrum necem anhelans. Ambo in catholici opificis obviam tabernam se projiciunt, et latebris occultantur. Irrumpunt furiosi, et praedam vestigant. Mentem improbis Deus eripuit. Sursum deorsum cursitantes, cum neminem reperirent, evasisse rati, abscesserunt, ac spatium Patribus in collegium evadendi praebuerunt.

Ibi Socios invenere congregatos in aedem sacram, et expiatis per sacram confessionem animis, caput suum Superis in omne discrimen devoventes. Accingebat se unus ex illis ad Socios Divino Christi corpore muniendos, et subducendam amentium ludibriis sacrosanctam Eucharistiam, celebrato, quod novissimum sibi putabant omnes fore, sacrificio: cum hostile agmen ad collegii fores intonuit. Saxis molaribus et contis in portam arietant; quae, licet objectu tignorum firmata, fatiscebat nihilominus, et excussa cardinibus lababat. Consultius visum est ultro admittere furentes, et conditionibus, si liceret, depacisci, quam expectare dum victores aditum sibi facerent valvarum ruina; jamque per vicinas haeretici cujusdam aedes partem infesti agminis in collegium subiisse constabat. Porta recluditur: acies impia vesano ululatu effundit se se, obvium sacerdotem vulnere immani salutat, janitorem proterit, qui vix impiis manibus ereptus est. Inde ruunt in templum. Ad conspectum religiosae familiae, nixae genibus, ante sanctissimam Eucharistiam, substiterunt paululum, quasi stupore defixi.

Rabies innata, et sacrorum contemptrix impietas brevi stuporem hunc et venerationem expulit. Manibus pedibusque raptatos Patres in aream collegii compellunt: rogant, ubi arma? ubi nitratus pulvis? ubi faces in civitatis exitium comparatae? Negantes armorum quidquam uspiam in collegio latêre, conviciis et sannis impia cohors obruit; mox foras, quasi neci dedendos in oculis civitatis, via infami, qua capite damnatos deduci mos est, protrahit. Contumeliis, quacumque erat iter, ac verberibus saevitum est, ut in victimas neci destinatas. Spectabant feralem tragoediam e fenestris illacrymantes catholici, nemine auso mutire, vel prodire domo. Deliberatum diu inter sceleratos de loco necis et modo. Quinquies paucis horis mutavere carcerem: placuit ad extremum gulam omnibus laqueo clam frangere, cum primum tenebras nox, facinus occultatura revexisset.

[Note: 18. Patres gravi liberantur periculo.] Erat inter Socios, ut initio memoravi, P. Bartholomaeus Jacquinotius, homo minime timidus, et in Gallicis illis, quae nuper Societatem vexaverant, turbis exercitatus. Hic reliquis saluti fuit. Circumspectat Lutheranum ex omni turba paulo ceteris humaniorem. Illi se indicat; simul injicit metum a Regina Galliae, quae regni administrationem adepta post obitum Henrici IV. exercitum in Ducatum Juliacensem, ad componendas, quae illic erant exortae, turbas immittere dicebatur. Ejusdem Reginae non levia in civitatem et recentia beneficia commemorat. Movit Lutheranum oratio. Persuasit reliquis ut sacerdos ille Gallus aliorum Patrum numero eximeretur et periculo, imo ut ab eo venia peteretur, quod inclementer ab ignara multitudine fuisset acceptus. Jacquinotius eorum timore factus confidentior, negat se a Sociorum consortio divellendum: eandem sibi cum illis vestem: eandem aleam periculi fore: omnes, perinde ac se, vacare culpa. Annuentibus tamen et orantibus Sociis demigrat, et in aedes Decani cum Patre Semetzio deducitur. Statim agit cum Decano, et praetore civitatis, ut ad furentem plebeculam mittantur quidam in vulgus gratiosi. Per eos effectum, licet aegre, ut Patres in eandem Decani domum transferrentur, ibique haberentur tanquam in custodia, revocandi a senatu, quandocumque libuisset. At populi pars ferocior, praedam sibi ereptam fremens, ad ipsas Decani aedes praecipiti cursu ruit t jactat faces in tectum, januam emovet, Patres reposcit. Illi per caecos et longos viarum anfractus deducti alio fuerant. Negavit Decanus quemquam intus esse; ac fidem, aliquot intro admissis, fecit. Sic improborum conatibus objecta est mora, quod in omni tumultu populari caput est; impetu enim viget, tempore languescit. Mitto dicere quae collegio pernicies allata fuerit: vix, praeter lapides, qui asportari non potuerant, quidquam relictum: ac ne ipsi quidem integri mansere: marmoreas divorum statuas deturbarunt, et comminuerunt: sacris vestibus per ludibrium induti, divina mysteria sacrilegi histriones imitati sunt; conculcatas imagines in plateam per fenestras projecerunt. Portenti simile visum est, quod sacrosanctum Christi corpus nulla violaverint injuria: nam illius occultandi spatium non fuerat. Scelestas mentes alio Deus vertit, et in hostias non consecratas, quarum plena pyxis in sacrario reperta, vim omnem impii furoris expromere passus est: nec non in adorandos calices, quos ad profanam compotationem impuri ganeones adhibuerunt. Proximum erat ut, quoniam Patrum sanguine odium vetus exsaturare nequiverant, eorum exilio fruerentur. Ad eos igitur civitate pellendos incubuerunt. Obstitit paulisper magistratus: vehementius repugnarunt legati catholicorum Principum. Denique improborum fregit audaciam Galliarum Reginae orator, et post quinque menses, pridie Nonas Decembris Patres in collegii possessionem restituit.

[Note: 19. Societas ex oppidis aliquot Poloniae pulsa.] Gravis quoque periculi metus anno MDCVI. Socios in Polonia exterruit, haeresi civilis discordiae flammas ventilante: nec propius quidquam factum, quam ut e florentissimo, et servantissimo catholicae Fidei, regno Societas exturbaretur. Causas tam foedae tempestatis, et, quo sedata fuit, modum juvat breviter aperire. Polona gens amantissima semper libertatis fuit. Duxerat Sigismundus III. Constantiam Austriacam. Nonnulli proceres veriti ne quid ex his nuptiis detrimenti caperet publica libertas, propter Austriacae domus potentiam, serere fuspiciones,

ac populum commovere coeperant. Haeretici, non ita multi quidem in Polonia, et maxima sectarum varietate distracti, miro tamen omnes ad evertendam religionem catholicam consensu inter se devincti, omnium primi nomina sua inter illos dederunt, qui per causam tutandae libertatis coibant. Exiere statim libelli adversus Regem; nec parcitum Societati, cujus hoc videtur fatum, ut quae in singulis Orbis Christiani regnis obveniunt perturbationes, illi tribuantur. Acuebat malevolorum odium eximius in eandem amor Sigismundi, qui per nostros homines ad omnem verae pietatis partem informatus ab ipsis incunabulis, iisdem ad sacram confessionem, et conciones utebatur: novus etiam Reginae confessarius in aulam adscitus, ad alios qui degebant in eadem, Patres accesserat. Hinc invidia; inde criminationes, et calumniae. Quidquid a Rege peccari dicebatur in administrando regno, totum adscribebatur ejus educatoribus, qui tam male Principem instituissent; concionatoribus, qui non docerent; confessariis, qui non admonerent. Refricabantur Gallica, Anglicana, Transsilvanica, Veneta Societatis infortunia. Patres, indictis primum per singulas domos precibus et sacrificiis, quae tutissima sunt contra improborum molitiones propugnacula; deinde conscriptis et editis in vulgus libellis, adversariorum calumnias refellebant. Regem Deus innocentiae vindex, tum etiam nobilis unius prae ceteris fides ac diligentia servavit. Conveniebant seditiosi ad Sendomiriam amplius triginta millia, misti catholicis haeretici. Catholicis erat propositum tutari priscam libertatem, ac nonnulla, ut aiebant, redigere meliorem in statum: haereticis deliberatum erat spoliare clerum bonis, Societatem Polonia deturbare. Subodoratus dira incoepta Stanislaus ZolKierolscus, vir prudentissimus atque integerrimus, pacem componere summopere studuit: sed cum perduelles in proposito pervicaces haerere, imo etiam agitare consilia de Rege opprimendo sensit, illum tempestive admonuit. Qui Varsavia, ubi sedebat imparatus, propere discedens, antea Cracoviam subiit, quam factiosi quo profectus esset audivissent. Conterriti adventu Regis in urbem primariam, ad quem undique antistites et palatini confluebant, tempus consulto exemerunt; donec illorum, qui secum conspirabant, pars melior, et catholicis sacris amicior, dilaberetur. Tunc enim audacius frequenti senatu conquesti sunt. Auditae illorum querelae, etsi periniquae, multo tamen mitiores, propter metum regii exercitus, quem e nobilitatis flore ZolKierolscus collegerat. Praeter multa dignitati regiae et catholicae religioni omnino repugnantia, postulabant nominatim ut Societas ejiceretur Cracovia, Varsavia, Sendomiria, Leopoli, et aliis civitatibus regni primariis; ut nullum deinceps novum in regno posset domicilium condere, aut oblatum accipere; ut qui essent in ea exteri, facesserent: jamque nos ejicere Gedano et Torunio coeperant. Mussabant amici Societatis; cedendumque tempori arbitrabantur; deserendam a nobis saltem Cracoviam, et urbes aliquot praecipuas; rebus pacatis facilem fore vulneris accepti medicinam. At Rex indignum ratus armatae perduellium multitudini cedere, impia postulata rejicit magno procerum consensu, nihilque cunctatus infesta signa in rebelles movet. Cessere paulisper, quippe inferiores numero; at consecutae cohortes regiae incautos in eum conjecere locum, ubi hinc fluvio, inde circumfusis agminibus inclusi, effugere non poterant quin ad unum, si dimicare placuisset, caederentur. Ausi tamen (quid enim non audet caeca et pertinax amentia?) instruere aciem, et arma expedire. Quorum vecordiam Rex miseratus, servare maluit quos perdere nullo negotio poterat. Accitis ducibus seditionis exprobrat scelus, incutit metum, spem ostendit. Veniam orant supplices, arma ponunt, pax utrimque conclamatur. Sed, qui fluvio proximi, et remotiores ab acie prima erant, eum clamorem, praelii signum esse suspicati, tanto impendentis exitii terrore correpti sunt, ut in flumen se se dederint praecipites, ac multi undarum impetu abrepti, justas perduellionis poenas ipsimet a se repetierint, quas illis regia clementia condonarat. Ita dissipatum foedus impium, ac si quid foret controversiae, ad regni comitia, in annum MDCVII. indicta, rejectum est.

Actum in comitiis, quo regni ordines omnes convenerant, de constituenda tranquillitate publica; nec Sigismundus, quamquam suo jure in rebelles saepe

[Note: 20. In Comitiis Varsaviensibus laudata.] jam victos uti potuisset, recusavit quin postulata, in Sendomiriensi conventiculo ab illis fabricata, in publico sanctissimoque regni consessu expenderentur, ne quis novo praeterea tumultui locus esset, ac praesertim illud de pellenda Societate. Plurimi ne proponendum quidem omnino censuerunt. Quia tamen libera et integra de singulis capitibus ferri suffragia placuerat, auditum fuit ac rogatae sententiae. Responsum est primo quidem constanti, quod liberrimam omnium declarabat indignationem, silentio: deinde amplissimo decreto, quo laudata Societas; et macula, si quam illi calumnia inusserat, omnino detersa.

[Note: §. V. SAEVITUM IN IPSAS PERSONAS SOCIETATIS.] Longum esset illatam collegiis Gaditano, Rigensi, Gedanensi, aliisque non paucis vastitatem et stragem persequi: haec fusius, et suo loco narrabuntur, ubi de collegiis datis, auctis, perditis et restitutis agemus. Neque vero tantum in domicilia saevitum est, sed in ipsos etiam habitatores. Zarembarum familia in Calissiensi Poloniae tractu nobilitate opibusque praestat: eadem olim haeresi addicta, [Note: 21. Calissiensis collegii sacerdos ferro appetitus.] et Societati parum aequa fuit; nunc, mutatis rebus, de Societate bene memerita: quod libenter hic monemus. Etsi enim unius ex ea familia graviorem in Socios injuriam, ut fides historiae jubet, referamus; nequaquam tamen ob unius noxam, haerere labem ullam in clarissimis posteris volumus. Majorum benefacta latissime ad omnem futuri temporis memoriam pertineant: malefacta, si qua sunt, perstringantur leviter; ac, si fieri potest, funditus obliterentur, suosque duntaxat auctores premant. Vicina erant collegii et Zarembarum praedia: hinc rixarum seges, quae ut sopirentur, Patres non modica parte duplicis fundi ultro cesserant, pacem suo detrimento bene redemptam rati. Miserat P. Cosminius collegii procurator, Sextili mense, messores in agrum ad frumenta demetenda. Illos Joannes Zaremba, cum per pagum suum (Kamien loco nomen est) facerent iter, universos vi tenuit, ac sua demetere frumenta jussit. Audita re, accurrit Cosminius, et meditatur hominem delinire, uti fecerat antea saepius satis e sententia. Zaremba praeceps irrumpit, cum armata famulorum turma, in Patrem salutandi causa comiter procurrentem Famuli tumultu et clamore incondito sacerdotem inermem, ignarum, supplicem, circumsistunt; proturbant, ac multant male. Vulneribus coopertum rustici supervenientes in collegium plaustro reportarunt. Atrox facinus subito vulgavit fama. Indignari omnes, et in Zarembas fremere, etiam haeretici. Patres conticescere, ac Deo pro inimicis supplicare. At facinoris auctores arbitrati se levius reos fore, perfecto scelere, quam inchoato; cumulare injuriam calumnia statuunt, et quem conficere ferro tentaverant, judicum sententiis mactare. Igitur diem nostris dicunt: affirmant illos pagum Kamien adortos, vix a Joannis Zarembae familia, propulsante vim injustam, arceri potuisse. Adornant falsos testes, in primis Martinum Syskovium. Etsi calumniam nullo negotio diluerant Socii, ac suam innocentiam judicibus aperte probaverant, obeunte vadimonium ipso Cosminio, paulum e vulnetibus recreato, quorum adhuc cicatrices et foeda vestigia praeferebat; nihilominus erat cur male sibi ab adversariorum opibus, potentia, et gratia, metuerent, nisi Deus ultor in tempore ipso adfuisset. Coorto repente inter illum, quem appellavi modo, SysKovium, et Joannen Zarembam, jurgio, SysKovius stricto gladio Zarembam quinque vulneribus, quot fuerant ab ejus famulis imposita Cosminio, confodit: SysKovium Zaremba glande plumbea transfixum sternit: hic unum diem superfuit, ille septem: uterque agnito prius scelere, et venia per deprecatores a Patribus petita.

[Note: 22. P. Petrus Cotonus graviter a sicario vulneratur.] At percussores, a quibus P. Petrus Cotonus anno MDCIV. graviter est Lutetiae vulneratus, nullo unquam studio deprehendi potuerunt. Latuit manus, a qua vulnus inflictum; auctores, a quibus adhibita, facile intellecti sunt. Cotoni cura omnis, et industria in eo maxime versabatur, ut consilia haereticorum et molitiones in Gallia leniter frangeret: simulque regi Henrico IV. eriperet errores, quibus imbutus a puero fuerat. Quod ita strenue praestabat, ut Henricus non solum aulicos, licentius antea res divinas cavillari solitos, cogeret obmutescere, sed ipsos mendacii magistros revinceret: ereptosque illis proceres bene multos Cotono erudiendos traderet. Sacerdotem invisum, tot cladium quas a catholicis quotidie accipiebant auctorem, perdere decreverunt. Redibat ab

aula sub vesperam, in amici rheda. Sicarius ab iisdem submissus, rhedam assectatur, et observato diligenter loco, ubi sedebat Cotonus, invadit a tergo nec opinantem, et illi gladium in scapulas adigit. Demersum alte ferrum est ea parte, qua pectus collo committitur, et ab humero dextro ad fauces usque pertinuit. Vulnere immani affectus Pater demisit caput, interclusa propter dolorem, ac vim sanguinis inundantem, voce; manumque socii prehendens admovit pectori, quod jam sanguis impleverat. Properantem appetente nocte aurigam vix repetitus clamor inhibuit, cum jam plurimum cruoris esset effusum, et vulnus rhedae jactatione non parum ingravesceret. Inspecta plaga portenti plus, quam periculi, est habere visa: quippe innoxius gladii mucro, velut arcana regente manu, perlapsus nervos inter ac majores colli venas, et arterias, quae sine certo exitio nequeunt vel levissime violari, vulnus luculentum magis fecerat, quam letiferum. Dici vix potest, quantus aulam et urbem, audita re, maeror ac trepidatio incesserit. Rex percussorem, promissa ingenti pecuniae, si quis indicaret, summa, conquiri jussit. Parisiensis antistes obibat urbem, clamitans committen dum non esse, ut scelus tam atrox inultum abiret. Indictae omnibus in templis preces: aulici, etiam alienis a Fide opinionibus imbuti, ad aegrum visendum advolarunt concursu tanto, ut Rex prohibendum putaverit ne quis ad eum adiret, donec vulnus foret persanatum. Qua cautione, ceterisque remediis maxima sedulitate adhibitis, brevi convaluit. Optimi cujusque civis et honoratissimi, ac praecipue religiosorum Ordinum, tanta, e metu et solicitudine, exstitit laetitia, ut Henricus optandum quodammodo fuisse istud vulnus diceret, exquo intelligeretur quanto apud omnes in pretio Cotonus esset. Auxit hanc omnium venerationem ejus moderatio, cum a magistratu de facinoris auctoribus interrogatus, enixe rogavit ut inquirendi finis fieret. Cum tamen capitalium rerum praetores nihil de investigandi contentione remitterent, sparsa est in vulgus ab iis qui sibi timebant fabula, nescio quem e regiis servis olim castigatum, quia in P. Cotonum convicia jecerat, id facinoris esse molitum, ultionis cupiditate. Quam fabellam Gallicarum rerum scriptor, et partium haereticarum studiosus, ut certam prodidit. Merum esse commentum Cotonus ipse disertis verbis saepius affirmavit.

[Note: 23. Unus e Sociis Camberiensibus multatus usque ad mortem.] Non leve specimen Christianae mansuetudinis Socii Camberienses anno MDCXII. ediderunt. Illis praedium in urbis conspectu erat, litium dives fundus, quae haud raro intendebantur a vicinis nobilibus, quorum latifundiis consertus ager; praesertim vero a potente dynasta, ejus possessioni ab annis pluribus inhiante. Nescio quid majoris damni per vim ille nobis intulerat. Senatus Camberiensis reo diem dixit. Hanc injuriam interpretatus adolescens ferox, dynastae filius, advolat expeditus in equo, inque obvium e nostris unum procurrens, eum incusso saepius baculo dejicit; mox stricto gladio humi jacentem repetitis ictibus ferit, demum equi ferratis ungulis proculcat. Cum omnes elisum obtritumque crederent, adhuc vivere deprehensus est, ope, ut praedicabat, Deiparae, quam supplici voto interpellaverat. Vulgata re, senatus nulla nostra provocatus accusatione, gravem violati per summum scelus religiosi hominis, ejusdemque innocentis, quaestionem sua sponte decernit, misso capitali cum sua cohorte duumviro, qui vinctum adolescentem in custodiam pertrahat. Ad aures Principis Sabaudiae Caroli Emmanuelis, fama sceleris pervasit. Scribit ad senatus primarium praesidem, ac praecipit, ut nulla vel aetatis vel nobilitatis habita ratione, in reum animadvertatur. Ad Camberiensis item collegii rectorem dedit litteras benevolentiae plenissimas, quibus significabat velle omnium nostrum capiti, aeque ac suo, cautum esse. Quid ageret adolescens, aut quo fugeret, nihil erat. Armati lictores undique instabant, ut se commovere non posset. Nihil potius habuit, quam ut ad rectoris humanitatem confugeret. Immerentis patrocinium rector suscepit, eique Principem, licet aegre, placavit. Quo facto ita conciliati dynastae fuerunt, ut praedium nobis tranquillum ac liberum, confecto rite instrumento, reliquerint. Adeo plus lenitate, quam viribus atque ipsa interdum aequitate, proficitur!

Nec nihil tamen juvat adjunctus religiosae lenitati constantis et impavidae mentis

[Note: 24. P. Henricus Samerius ad necem ab haereticis deposcitur.] vigor. Hic Patri Henrico Samerio saluti fuit. Stenovicum obsidebat in Belgio Nassavius anno MDXCII. Transisalaniae munitum oppidum. Ejus gubernator P. Henricum Samerium acciverat, qui militibus sacramenta ministraret. Quod ille cum praestaret sedulo, ita sibi omnium praesidiariorum devinxerat animos, ut illo inspectante pugnare gauderent ac mori; nec vivere, nisi salvo et sospite, voluerint. Itaque conditiones, quas Mauritius offerebat honestissimas, in summa rerum omnium difficultate repudiarunt, quia Samerium unum excipiebat, quem diris excruciare suppliciis parabat, ab Anglis maxime stimulatus, infensissimis eam ob causam Samerio, quod dicerent, eum necem Elisabethae reginae fuisse machinatum. Hanc ille criminationem facile diluit, quippe nixam hoc uno argumento, quod Mariae Stuartae, peccata in carcere confitenti, aures aliquando praebuerat. Cum vero cognovisset Nassavius eundem oriundum Luxemburgo esse, quamvis diu versatum in Gallia; cerneretque in ejus unius capite summam deditionis verti, exorari se passus est, ut eâdem cum ceteris militibus praesidiariis conditione gauderet, ejusque nomen perscriberetur in tabulis deditionis: sed indidem expunctum dolo fuit. Ergo investigatus diligenter ab Anglis, in oppidum facta deditione introgressis, et ad certam quaesitus necem, quamvis latêre facile potuisset, nihilominus, sive pactorum fiducia; sive contemptu, aut etiam desiderio praeclarae pro religionis causa necis, ultro se quaerentibus obtulit. Vinctus deducitur ad militare consilium, ubi variis interrogationibus frustra tentatus, rapitur in custodiam, supplicio, ut rumor erat, afficiendus. Tum accedens haereticus doctor illum hortari coepit, easque saepe auditus iterare voces, veritatem a me disce. Quo intercalari carmine commotus Samerius, Quin tu, inquit, hos canos vides? discere tuum est, meum docere: veritatem ex me disce. Qua voce conterritus, ac militum etiam, qui audierant, sibilis explosus rabula obticuit. Interim gubernator, ac primores civium ducumque, publicam fidem violatam graviter cum Mauritio queruntur. Is, re cognita, et Anglos incusans, eximi vinculis Patrem jussit, imo reddi suas illi sarcinulas ab milite direptas, et libellos, sine quibus abiturum se negabat.

[Note: 25. P. Andreas Teratzus crudelem in modum sauciatus.] Difficilius composita res fuit in Sicilia, quae barbaram adolescentis in P. Andrea Teratzo vulnerando immanitatem exhorruit. Tetri facinoris causas et modum paucis complectar: inde quippe intelligi poterit, quanta cautio sit a nostris hominibus adhibenda, cum ad opem morientibus ferendam arcessuntur. Dorothea Sanginisia, nobilis matrona Catanensis, confecto testamento, nescio quid Societati legaverat, benevolentiae potius monumentum, quam liberalitatis et munificentiae. Rumor ad affines perlatus injecit illis metum, ne Patres plus aliquid consequerentur. Itaque dederunt operam, ne iis ad matronam deinde pateret aditus, utque ipsa filiae Catharinae, quam Josephus Vivacitus habebat in matrimonio, fortunas omnes suas addiceret. Addixit: stipulata est: domesticam duntaxat supellectilem, cum modico vectigali annuo, sibi reservavit. Posthaec in morbum incidit. Filia (ut est avaritia insatiabilis) illam ipsam, quam sibi seposuerat mater, supellectilem avehere, et suam domum asportare coepit: exiguum censum, quo parce matrona sustentabatur, intervertit: eo denique parentem optimam, et immaturae in filiam liberalitatis poenas, ut fere fit, graves dantem, eo adegit, ut corrogato victitare cibo cogeretur. Cum ingratum et immemorem animum saepius exprobrasset filiae, nihilque verbis proficeret, rem in judicium detulit. Sed ejus gener Vivacitus effecit apud judices gratia, fraude, pecunia, ut ad mulieris viduae et destitutae querelas obsurdescerent. Ingemuit civitas, indignitate rei perculsa, egitque cum Patribus, nemine qui patrocinium innocentiae contra gratiam et auctoritatem susciperet, invento, ut ne feminam pietate ac studio erga Societatem constanti notam, ab omnibus derelictam, a filia indignissime vexari paterentur. Cousultius factum a Patribus fuisset, si partes istas alicui amico potenti detulissent, aut clam invidiosum administrassent negotium. Victi civium et matronae precibus, palam Vivacitum ejusque uxorem aggressi, de injusta spe ac machinatione dejecerunt. Maximam sunt ab omnibus laudem consecuti, quod et innocentem vindicassent ab injuria, et oblatam alendae in templo

lampadi pecuniam, quam vidua beneficii memor sponte dabat, repudiassent. Furere interea Vivacitus, ejusque conjux Catharina, et ultionem meditari. Itaque cum P. Teratzus ab aegra moriente accitus venisset, ut eam de peccatis confitentem audiret, subiit Catharina, et sacerdotem, tanquam vulturem mortuae spoliis imminentem, non sine convicio aedibus expulit.

Matrona sortem suam cum vicinis amicisque deplorabat, obsecrans ut, quando vivere sibi non liceret, mori saltem pacate contingeret. Admonitus rerum capitalium praefectus, et afflictae mulieris vicem dolens, ad eam cum judicibus venit: de testamento, quod unum tantos tumultus cieret, rogat, nunquid mutatum, vel de integro constitutum, velit. Respondet, nihil esse quod mutatum cupiat: omnia jam a se donata filiae, quamvis immerenti, excepta domestica supellectile: unum se petere, ut tranquilla morte defungatur. Hoc vero se impetrare ab iis non posse, qui fortunis suis omnibus potirentur. Ea cum diceret obortis lacrymis, judices cognita rei aequitate, vetuerunt graviter, ne maternum in conclave Catharina deinceps prodiret, et custodes ad januam aedium apposuere, ne quid e materna domo asportaret. Cum pax reddita familiae putaretur, matrona oleo sacro inungenda, supremisque munienda sacramentis, P. Teratzum evocat. Venit; confitentem audivit: recitabatque preces, quibus Ecclesia morientes prosequitur, cum, ecce tibi, Catharina, filio juvene annos ao. nato stipata, et duobus Patribus, e Carmelitarum discalceatorum familia, in conclave prorumpit. P. Teratzum conspicata vociferatur, et proditorem clamans, jubet procul facessere. Tum religiosos viros, qui sequebantur, commonstrans, ait adesse, qui matris morientis curam melius gerant. Erigit se in pedes Pater, et salutatis benigne Carmelitis, complicato precum volumine, discedit. Abeuntem Hieronymus Vivacitus, Catharinae filius, occupat a tergo, et cultrum expediens, involat in fauces, sed aberrante per festinationem ferro, maxillam immani vulnere discindit, ac vultum ictu duplici dire deformat. Fit clamor: conjicit se in fugam percussor; sacerdos cruentatus, et semianimis, aegre in collegium se recipit, ubi citius opinione, nec sine manifesto, ut creditum est, S. Ignatii beneficio, convaluit. Hunc vero caesum fama continuo vulgavit. Accurritur ad collegium: detestantur omnes improbum facinus, et nullo satis expiandum supplicio conclamant. Corripitur adolescens et in vincula ducitur. Prorex datis ad Episcopum Catanensem litteris, obnixe flagitavit ut reum et causam regio foro concederet; sibi potissimum incumbere dictitans, et pro ratione sui muneris, et pro antiqua in Societatem benevolentia, ut ejusmodi scelus impune non abiret.

Dum id maxime sentiebat, ac scribebat, aliud quidpiam accidit, quo repente mutata ejus in nos voluntas, et oblata propemodum impunitas reo, fuit. Ferebat insulae consuetudo vetus, ut exacto quoque triennio conventus optimatium haberetur, ad ineundam rationem de conssanda colligendaque certa pecuniae summa, quae a regiis ministris in publicam rem impenderetur. Hujus pecuniae portio pensitabatur olim a Collegio Panormitano, ratione abbatiae S. Mariae de Crypta. Cujus deinde oneris immunitatem anno MDCI. Philippus III. Societati concesserat. Prorex, nonnullorum hortatu, idem onus collegio Panormitano rursum imponere decreverat. Patres ad conventum adesse jussi, opponunt concessam immunitatem; extraordinarium etiam munus, pristinae summae ante paucos annos adjunctum, si non detrectare palam, certe obscure visi sunt improbare. Id vero proceres, qui regio praeerant aut favebant fisco, molestissime tulerunt. Prorex subito mutatus invehitur in Societatem, velut regis Catholici rationibus infestam; scribit ad Pontificem, ut curet ejiciendos Patres Orsona, quam in urbem summa civium voluntate nuper intromissi fuerant, causatus id injussu suo factum: certum vectigal, quod singulis annis, ad collegiorum provinciae subsidium, pendebatur, aufert. Proregem ita comparatum nactus Vivacitus, ut facile exulceratis animis adhaerescunt calumniae tela, quae in suspectos aut infensos conjiciuntur, libellum supplicem illi porrigit: causam omnem, et filii facinus falsis coloribus depictum proponit; auditur benignem, laudatur. Sparguntur illico adversus Patres, quasi testamentorum captatores, fabulae; procuduntur famosa carmina, convicia

ingeruntur. Pergit Vivacitus, et quae per calumniam, ac famae popularis favorem, vulgaverat, ea se in legitimo judicio probaturum contendit, ac demonstraturum, jure percussum P. Teratzum fuisse. Verum cupiditati et odio dum indulget, se causamque, Deo sic providente, perdidit. Impetratis a prorege litteris, Catanam Panormo advolat, testes corrogat pretio, minis impellit, vi perducit Messanam, ubi tum forte prorex morabatur. Sed ille, refrigescente sensim aestu perturbationis, et injecta per viros pios religione, retulit se paulatim ad pristinam aequitatem, et Vivaciti causam majori curiae disceptandam permisit. Interrogati separatim testes, ac jussi verum dicere, partim quia neque constabant sibi, neque inter se congruebant, sunt explosi: partim uno consensu praeclarum de Societatis innocentia testimonium dixere. Sic discussa quam offuderat accusatorum improbitas, caligine, lux et tranquillitas perditis prope rebus affulsit. Ingens praeterea momentum ad placandum nobis proregem attulit Cardinalis Auria, Panormitanus Archiepiscopus, cum praesertim cognovit consilium Aquavivae fuisse, ut negotium sibi totum permitteretur. Accusator deprecatione Patrum poenas leviores, quam erat promeritus, dedit. Sed ejus filius, licet per Summum Pontificem excommunicationis, qua propter sacerdotem tam injuste atque atrociter percussum obligatus erat, vinculo fuisset absolutus, Dei vindicem non effugit manum. Quippe in amentiam et furorem incidit; catenisque, instar pecudis rabidae, constrictus miserabilem vitam, qualibet morte saeviorem, ad annos aliquot produxit.

[Note: 26. P. Jacobus Salesius, et Guillelmus Saltamochius, ab haereticis interfecti.] Infelicem pariter exitum vitae sortiti sunt quicumque violentas P. Jacobo Salesio, ejusque socio manus injecere anno MDXCIII. Albenacum, Galliae civitas, ab haereticorum servitute fuerat vindicatum sub annum MDXC. Factae cum iis induciae: pax et quies urbi utcumque restituta. Expetitus de Societate fuit a civibus concionator in controversis Fidei quaestionibus exercitatus, qui haereticos docere, confirmare catholicos; simulque sacras per Adventum habere conciones posset. Collegii Turnonensis rector, a quo id gubernator Albenaci petierat, oculos extemplo conjecit in P. Jacobum Salesium, qui Turnonii tunc docebat theologiam, Graecae et Hebraicae peritum linguae, atque in illis, quae cum haereticis agitantur, catholicae Fidei capitibus tractandis, apprime versatum. Quin ultro provinciam hanc laboremque susciperet Salesius, dubium non erat, quippe totus a superiorum pendêre solitus nutu: sed ejusdem viribus ac valetudini rector diffidebat. Igitur ab eo percontatur, num satis virium sibi fore confidat ut Albenaci verba facere per sacrum Adventus Dominici tempus possit? Ad hanc vocem exclamans, quasi praescius futuri, Hoc me nuncio, inquit, beas. Illic, illic me compotem diuturni fore voti spero. Simul thecam sacrarum reliquiarum, in qua martyrum beata pignora gerebat e collo suspensa, deosculatur; illorum pretiosam imitari scilicet necem, et praemia consequi, gestiens. Profectus cum rei familiaris adjutore Guillelmo Saltamochio, vergente ad finem Novembri anni MDXCII. verba, quemadmodum promiserat, fecit: suffragante verbis sanctimonia vitae, et populo concionatorem non sterili plausu, sed mutatis moribus laudante. Quamobrem enixe rogatus ut pergeret habere conciones per insequentis anni Quadragesimam, coactus fuit Albenaci consistere.

Interea securi, propter pactas rite cum haereticis inducias, degebant Albenacenses, monente identidem Salesio, nullos facilius opprimi, quam qui minime timerent: haereticis male credi, qui Deo dicenti non crederent. Ea quam vere ac prudenter ab illo dicerentur, sunt experti cives, qui sacerdotem optimum bene sperare, ac vanos deponere metus jubebant. Cambaldus perduellium ductor, imminens in occasionem urbis occupandae, faventibus, quos habebat in ea consilii sui conscios, octavo Idus Februarii anni MDXCIII. cohortes haereticorum noctu Albenacum, duce Sarjasio quodam, introducit. Ubi hostes urbe potiri auditum est, clamor illico, tumultus, fuga civium in arcem. Ad eam recipere se se cum potuisset Salesius, in vicinum secedere cum socio templum maluit, propitiandi Numinis causa. Inde repetunt ambo domum, Superisque se totos permittunt; parati quamlibet necem pro fide catholica fortiter tuenda, subire.

Prima luce milites ad urbis et sacrorum direptionem effusi orantem utrumque deprehendunt; convicia ingerunt et verbera: libellos, et si quid occurrebat piae supellectilis, corradunt aut comminuunt. Mox ambos in aedes immanissimi Calvinistae pertrahunt, ubi asservati, et contumeliis omnibus vexati fuere, donec ad eos poti et pransi pestilentis doctrinae magistri convenerunt. Hic orta variis de rebus disputatio: in qua cum bene pastos adversarios jejunus et male multatus Salesius obmutescere cogeret, sannis et opprobriis victorem ulti discedunt, ingruente jam nocte; ac Dei famulos hyeme perfrigida seminudos, sine strato, sine cibo, militum petulantiae illudendos relinquunt.

Postero tamen die redeunt ad certamen, et inediâ vigiliâque confectum Salesium adoriuntur. Acris de Eucharistia instituitur concertatio, in qua pariter veritas errorem, impietatem religio, modestia petulantiam superavit. AEstuabat prae ceteris defensoribus erroris Labatius, gregales inter suos eruditionis et audaciae laude clarus. Is ab hac domestica velitatione progressus in concionem, quidquid impius suggessit furor, in Papistas, in Jesuitas, ac nominatim in Salesium, evomuit: dein libellum de Sanctissimo Eucharistiae Sacramento, ab eodem editum, attollens, Quid cessatis, inquit, hunc pseudoprophetam, hunc Antichristum, de medio tollere? Inultum abire patiemini, quem vobis mactandum Deus, victoriae recentis non dubius auctor, dedit? Expectatis scilicet dum hoc veneno tota, quanta est, Gallia corrumpatur. Ejusmodi verbis, tanquam oestro quodam, percussa plebs novam colligit rabiem. Ipse Labatius, scelus ac caedem anhelans, ad sacerdotis domicilium recta e concione fertur, praeeunte Sarjasio, sequente et vociferante furiosâ multitudine. Irrumpit Sarjasius in aedes, et procurrentem ore laeto Salesium petens, Adesdum, inquit; prodi, scelerate. Quo? retulit Salesius: in publicum, illic moriturus. Ego vero praesto sum; eamus in nomine Domini. Unum oro, ut hunc Saltamochium, comitem meum, abire innoxium patiamini: nullis est imbutus litteris, nullis Ordinibus sacris initiatus; nihil obesse rebus vestris potest. At Guillelmus: Egone ut te deseram, mi Pater? nulla vis disjunget, quos Deus conjunxit; eâdem religione vixi hactenus, eodem instituto vitae, eâdem tecum morte defungar. Neque ut aliter loqueretur, aut se neci subduceret, quamvis milites effugium praeberent, adduci potuit: imo turbam obstantem submovens, lateri Patris arctius se adjunxit.

Labatius substiterat ad fores aedium in via. Ut Salesium vidit prodeuntem, tollit vocem alacer; circumstantem populum cohortatur ad immolandam Calvino victimam; ac Sarjasium inclamans, peragendum crudeli popae sacrificium demandat. Ille vix impetravit a suis satellitibus, ut manus pio sanguine cruentarent. Eorum denique unus fistula ferreâ glandem plumbeam excutiens in humeros Salesii, Beatissimae Virginis opem Superûmque ceterorum implorantis, et Christi supremas voces Ignosce illis ingeminantis; pronum humi stravit: quem accurrens alter sicarius, adacto in latus gladio, suavissimum Jesu nomen intermortuâ voce appellantem confecit, secunda post meridiem hora, VIII. Idus Februarii. Ruebat in expirantis complexum Guillelmus: scelesti milites strictis pugionibus certatim dejectum confodiunt. Mox utrumque nudatum vestibus, raptant in plateam, imitantes funebrem catholicarum exequiarum pompam, per lasciviam et ludibrium. Detracta caesis vestimenta, pullarum instar vestium militaribus superinjiciunt sagis; praeit summa in hasta praefixus pileus sacerdotalis, adjecta vulpinâ caudâ; sequitur gregarium agmen, et risus incompositos fictis ululatibus permiscet. Postquam illudendi finem satietas ac defatigatio perditissimis hominibus attulit, Sarjasius severe interdicit, ne quis cadavera sepeliat; ac tandiu jacuere insepulta, coeno infecta et cruore, dum quinto post die cives duo catholici clam ablata, in horti angulo pie condiderunt.

Salesius annum aetatis trigesimum septimum numerabat; Societatis vigesimum. [Note: 27. P. Jacobi Salesii patria, et vitae in Societate actae cursus.] Saltamochius annos sex et triginta expleverat, quorum quatuordecim transegerat in Societate. Ambo erant oriundi ex Arvernia, Galliae Australis parte: Jacobus Salesius ex urbe Lesovio: Guillelmus, ex oppido cui nomen est Sancto Germano en l' Her. Salesium parentes bonis erudiendum artibus curaverant in collegio

Billomensi Societatis, quam ingressus Kalendis Novembr. anni MDLXXIII. tirocinium in Lotharingia Viroduni posuerat. Eo peracto, salutem animarum, tanquam propositum studiis religiosis finem spectans, dedit operam diligentem perdiscendae non solum linguae Latinae, et Graecae; sed etiam Hebraicae, Syriacae, et Chaldaicae, ne quo careret litterarum telo ad comprimendam loquacitatem haereticorum, qui per haec tempora catholicis fidentius insultabant, quasi germanam sacrorum librorum sententiam, ejusmodi linguarum inscitiâ, non assequerentur. His armis instructus nunquam Calvinianos adoriebatur, quin vinceret, iisque pudorem incutiebat ac metum, cum sacrae paginae locos, ex ipsis petitos fontibus enuclearet; ac ministrorum falsae religionis, in ista reconditiori doctrina vulgo triumphantium, aut ignorantiam, aut malam fidem demonstraret. Anno MDLXXXII. philosophiam Mussiponti, deinde theologiam, docuit. Cum valetudinem studendi contentione obtudisset, Dolam, in provincia Lugdunensi, concessit, ut natali solo vicinior, et otio benigne recreatus, debilitatas reficeret vires. Ibi per annum fere MDXC. constitit, labore paulisper deposito; verius dixerim mutato. Nam habendis concionibus, confessionibus excipiendis, aliisque in communem utilitatem obeundis Apostolicae vitae muniis, quae hominem integrum et bene valentem occupatum habuissent, adeo utiliter otium illud litterarium collocavit, ut eam ob rem ipsi per litteras gratulatus Aquaviva sit. Confirmata nihilominus valetudine, rursum docere theologiam jubetur in academia Turnonensi: quo in munere cum alterum jam ageret annum, et illius academiae ingens ornamentum esset, uti literae, tunc ad Praepositum Generalem de illo scriptae, testantur; excurrit Albenacum per eam occasionem, quam diximus: ubi [Note: 28. Ejusdem variae virtutes.] gloriosum fecit finem vitae, per omnes virtutum gradus ad ejusmodi fastigium provectae. Nihil erat illo modestius, nihil humanius, praesertim erga illos, quibus asperior indoles, aut etiam a suis moribus videbatur alienior: hos prae ceteris observabat, id studens unice, ne quem ipsis daret offensionis locum, imo ut eos omnibus obsequiis devinciret. Quemlibet ex infimo domesticorum adjutorum gradu ad familiarem adhibebat congressum, ac ferme unum aliquem ex iis eligebat, cui potestatem sui reprehendendi, corrigendique liberrimam faceret, monita numero beneficiorum habens, eaque non solum agendis prolixe gratiis, verum etiam precibus ad Deum fundendis, liberaliter compensans. Eadem animi demissio Parisiis clarius enituit. Scripta quaedam philosophica in lucem editurus, audivit in iis aliquid praefecto studiorum displicere; quamvis plausibile, et subtiliter excogitatum, cujusmodi plurima sunt in philosophicis. Nihil cunctatus, id totum induxit. Jam, inter precandum sic mentem habebat in Deo defixam, tam suavi pietatis sensu afficiebatur, nullam ut pateretur aberrationem. Quod singulare beneficium cognitum ex iis fuit, quibus conscientiae recessus omnes aperiebat. Praeterea hoc illi antiquissimum erat, ut ex rei creatae cujuslibet aspectu colligeret amorem laudemque creatoris. Eam ob causam arcana rerum naturalium, et herbarum varias dotes, perdiscere studuerat; iisque de rebus sermonem consueverat inferre, utilem pariter ac jucundum. Divinatum perfectionum contemplatione ita capiebatur, ut purissimo gaudio delibutus in istas saepe voces erumperet, Gratias agimus tibi propter magnam gloriam tuam. Ex illa familiari cum Deo consuetudine pax animi et oris amoena serenitas oriebatur; neque aliud Sociis crebrius suadebat, quam ut pacem Dei, quae exuperat omnem sensum, pie foverent, memores illius perennis laetitiae, qua Deus aeternum sibi de se, bonisque suis, gratulatur et placet.

Cum plenus Deo, ut ita dicam, esset; unum cogitaret, amaret unum; unum etiam loquebatur: vixque alios, quam de rebus piis sermones, ac potissimum de amore divino miscebat, sive cum externis ageret; sive cum Sociis, per eas horas quibus colloquendi copia, secundum prandium, cenamque fit; Quin, inter amicos hanc tulerat legem, ut in familiari nostrornm coetu, occuparent primas loquendi de rebus piis partes, et invicem respondendo, in eundem sermonem ceteros perducerent. Porro nulla de re libentius ardentiusque loquebatur, quam de sanctissimo Eucharistiae sacramento. Singulis horis gratias Deo agebat

pro inenarrabili dono ejus, ut Apostolus loquitur. Cum prodiret e cubiculo evocatus ad januam, iter flectebat per templum adorandi Christi causa: idem factitabat, cum rediret. Quando per valetudinem potestas sacrificandi non erat, rogabat aliquem e Sociis ut, suo nomine, sacrificio interesset. De illo praecipue mysterio cum haereticis, jam captus, disputavit; quibus cum librum a se hoc de argumento conscriptum obtulisset, impiorum furorem ad necem ipsi maturandam accendit.

[Note: 29. Dei et proximorum amor. Missionum cura.] Ex amore divino, tanquam ex fonte, manabat singularis adversus mortales omnes caritas, cui cum angusta esset Europa, in remorissimas oras ingentia proferebat vota. Exstant illius ad P. Claudium Aquavivam litterae, quibus significat a multis annis teneri se incredibili desiderio praedicandi Japonibus, Americanis, Sinensibus, evangelii: non deterreri corporis et virium imbecillitate, quae nequaquam obfuerit plurimis, quominus labori evangelico pares essent. Hic, in Europa, inquit, multitudo inertes pene reddit operarios, qui profecto nimium multi sunt, dum vastissimis illis, atque ad messem jam albis, regionibus messores desunt. Jussus nihilominus in Gallia morari, et cum haereticis dimicare, nullum eos oppugnandi finem fecit, conscribendis libris, verbis e superiore loco faciendis, oppidis et pagis ad spargendam coelestem doctrinam petagrandis: quas excursiones obibat semper pedes, Apostolico more atque instituto. Neque vero inani pompa strepituque metiebatur fructum concionum, sed solida meliorem ad frugem conversione peccantium. Id vero consequi potissimum conabatur, excitando in eorum animis vehementi noxarum dolore, quem velut aculeum ita defigebat, ut non facile evelleretur: eo verba Christi pertinere dictitans: Posui vos ut eatis, et fructum afferatis, et fructus vester maneat. Quidquid tamen pro Christi gloria moliretur, conquiescere non poterat, donec sanguinem pro amantissimo Servatore funderet. Hoc unum diu noctuque volvebat animo, unum hoc anhelabat; hoc in Divina re facienda, statisque ad horas singulas precibus, a Deo suppliciter postulabat. Si quando martyrii mentio fieret in sermone, ardor e toto vultu repentinus eminebat; nec temperabat sibi quin exclamaret, ac verbis interruptis proderet latentis animi vota. Et visus est Deus famulum suum praemonuisse; certisque indiciis, quod eventurum erat, illi ostendisse. Itaque, cum Albenacum iret, plerisque affirmate pronunciavit se ibi martyrio donandum: similiter, nobili cuidam tubulum ferreum nitrato fartum pulvere ipsius pectori per ludum intentanti, Non a te, dixit, sed ab haeretico, plumbea glande sternar. Denique paucis antequam mactaretur diebus, suae mortis ac rei gerendae totam [Note: 30. Guillelmi Saltamochii obedientia, patientia, etc] seriem dilucide Turnonensis collegii rectori perscripsit.

Jacobi Salesii virtutem aemulabatur ejus comes Guillelmus Saltamochius, innocentiâ morum, candore animi, pietate: ac praesertim obedientiae studio, quam Parisiis, Mussiponti, Lugduni ac Turnonii tam accurate sancteque coluit, ut ejus omnes numeros implevisse videretur. Ejus insigne documentum aliquando praebuit, dum in convictorum Mussipontano contubernio janitoris munere fungebatur. Monitus fuerat ne quem alumnorum domo egredi pateretur. Nobilis adolescens ab amico juvene foras arcessitus, adest ad limen, veniam exeundi petit: negat Guillelmus licere sibi per moderatorum jussa. Id conspicatus alter, qui amicum opperiebatur in via, Saltamochium furentis in morem invadit; pugnis, calcibusque tundit: nec satis, gladii capulo cervicibus incusso, multis vulneribus inflictis, cruentatum relinquit, nihil tamen aut minitantem, aut postea de injuria quiritantem. Narrantur alia ejusdem mansuetudinis exempla, quibus demonstratur animus plane potens sui et victor, quae summa germanae virtutis est. Ita domestico et velut umbratili martyrio ad majora certamina proludunt sancti, et huic Divini Praeceptoris effato fidem faciunt: Qui fidelis est in minimo, et in majori fidelis est: simulque docent, quam fallat eos ratio, qui Japonum scrobes et incendia, lanienas Canadensium, crudos Afrorum rictus, patibula denique mera crepant; iidemque quotidianis crucibus ferendis impares, turpiter in minimis rebus profligantur et concidunt.

[Note: 31. Testimonia de nece illis in odium fidei illata.] Cum primum de Salesii et Saltamochii praeclara morte nuncius in vicina collegia perlatus est, exilire omnes gaudio, ac Numini grates debitas persolvere, quod Societatem suam honore tanto dignatum esset. Auxit laetitiam narratio rei gestae, publico judicum ac magistratuum testimonio consignata. Nempe quarto post caedem patratam die, hoc est III. Idus Februarias anni MDXCIII. postulante regiarum causarum cognitore, quaestio de re tota e juris formulis est legitime instituta, per regium praetorem in tractu Vivariensi, et rerum capitalium quaesitorem in eadem provincia. Illorum jussu testes interrogati III. Idus Aprilis, et IX. Kal. Junii; tum VIII. Id. Quintiles ejusdem anni, jurati affirmarunt duos illos Societatis religiosos in odium fidei VII. Id. Februarias, post bidui fere custodiam, crudeliter in via publica mactatos fuisse. Haec testimonia deinde, tabulasque rite confectas, examinavit Episcopus, et pro ea, quam ipsemet habere se professus est, rei gestae certa notitia, ut minime dubias, et rite factas, publico monumento declaravit III. Kal. Novemb. anni MDCVI.

Accesserunt humanis testimoniis divina. Eâ ipsâ nocte, quae Salesii caedem excepit, in ejusdem natali cubiculo admirabilis quidam splendor effulsit, quem amplius horae spatio perseverasse, qui aderant testati sunt. Agricola pagi Vivariensis, ex alta turri praeceps deciderat XI. Kal. Novemb. anni MDCXXII. Obtritus toto corpore ac semianimis opem Salesii et Saltamochii imploravit, voto illis pie nuncupato: redditus est statim fractis luxatisque membris motus, quo penitus carebant; ac triduo post salus, quam omnes desperaverant, restituta. Difficultate spirandi laborabat, dum viveret, Salesius: eodem affectus morbo e sacra Divi Benedicti familiâ monachus, Salesii ossiculo pectori admoto, asthmate liberatus fuit: quod ipsum plerisque aliis accidisse memoratur. Feminam a malo daemone, post annos duodeviginti durissimae servitutis, vindicatam interposito Salesii patrocinio Bruxellis constat, Nonis Quintilibus anni MDCXXII. Cum enim Tartareum hospitem mulieris miserae vexatorem solemni precationum formulâ urgeret sacerdos, adfuit in promiscua turba nonnemo e Societate Jesu, et libellum, Salesii manu exaratum, protulit. Continuo daemon insolitos clamores edit, horrendisque ululatibus locum implet, bacchatur, furit. Causam rogatus: Uror, inquit, uror: cui Pater libellum ostentans, Ecquid hujus auctorem nosti? Novi sane, respondit, et novisse nimium poenitet. Eum deinde a suis amicis cruenta nece peremptum confessus, et cruciari se graviter vociferans, erupit. Sic Numinis imperio nonnunquam daemones sanctorum gloriae serviunt: habetque illorum testimonium fidem, ubi certis aliunde signis argumentisque congruit. Suppetunt alia ejus generis complura, quae proferentur in lucem, cum utriusque causa, quae sub Alexandro VII. postulatu Christianissimi regis Ludovici XIV. ad Romanum Sacrae Congregationis tribunal est delata, plenius agetur: ut publicis honoribus eorum virtus tot probata testimoniis decoretur.

[Note: 32. Eorum corpora in locum decentiorem translata.] Post fortunatam servorum Dei necem angebat hic dolor catholicos, quod ipsorum corpora essent in haereticorum potestate. Matrona nobilis ea per fidos homines religioso subripere furto diu tentavit. Sed cum istâ viâ res non succederet, Cambaldum haereticorum antesignanum, cujus praecipua tunc auctoritas Albenaci erat, per litteras oravit, liceret sibi asportare in domesticum sacellum sepelienda corpora; et exoravit: statimque per illos ipsos, qui raptim in horti, ut diximus, angulo ea condiderant, refossa transtulit in pagum suum Ruantium, ut ipsamet singillatim narravit in sua quadam ad Patres collegii Turnonensis epistola: et fusius deinde exposuit Patri Odoni Gysseio, qui vitam utriusque tunc scripsit. Quadriennio post, Avenionem ad collegium Societatis Jesu delata sunt. Porro non levem suae in Dei famulos pietatis et obsequii matrona illustrissima fructum cepit. Cum enim circa annum MDCXX. versaretur in quodam conclavi, repente annosa ingensque trabs, imminens ipsius capiti, e superiori tabulato corruit: sed etrema pars, quae a muro avulsa erat, stetit in aere pendula, et labenti similis, cum arca praegrandi, huic parti trabis impositâ, in qua Salesii quaedam, et Saltamochii ossa servabantur. Cujus miraculi testes ac spectatores, vocatos Albenaco Patres Societatis esse voluit. Uterum eadem cum ferret, prolem

Salesio consecravit, Jacobum ex ejus nomine appellatura, si virilis stirpis puerum ederet: edidit, et Jacobum dixit. Filius maternae pietatis ac voti memor, secum aliquam semper dulcium reliquiarum partem gestabat, nec frustra: hoc enim praesidio maximis periculis, praesertim in suscepto contra religionis hostes [Note: 33. Poenae à percussoribus ultori Deo datae.] bello, feliciter est perfunctus.

At in sicariis, qui necem Dei famulis artulerant, puniendis ultrix scelerum Providentia eluxit exemplo memorabili. Qui primus Salesium plumbea straverat glande, post paulo in morbum incidit, quo vim incredibilem sanguinis evomuit, quasi noxio sanguine innoxium, quem fuderat, pensaturus. Mox ardente febri sic totus incanduit, ut vivus concremari videretur: eam phrenesis consecuta cum acuto lateris dolore, hominem post dies undecim absumpsit, stupentibus medicis, et morbi genus haudquaquam usitatum praedicantibus. E militibus qui utrumque ferro confoderant, unus caeso Salesio vestem deripuerat, ac pileum clericalem indiderat capiti, ut mortuo sacerdoti, ac religioni catholicae insultaret. Idem subinde cum fortunis omnibus, mentis quoque sanitatem perdidit. Inops e locuplete et lauto, furtis ac rapinis sarcire domesticam rem instituerat: in iis deprehensus, cum capite flagitia luere deberet, propter im becillitatem mentis parum sanae, damnatus est ad triremes, desectis auribus: postea tamen ob alia scelera comprehensus, ne suspenderetur in patibulo cum ignominia familiae, a propinquis confossus est. Alter conjectus in carcerem, productus in forum, simplice tectus indusio, et facem manu gestans, veniam a Rege, ac Superis petere coactus: demum flagris concisus, addictis sisco bonis, in exilium est pulsus; ubi mentis impos, et a pediculis consumptus, in stabulo interiit. Dux facinoris impii Sarjasius ab eo tempore gravissima rei familiaris passus detrimenta, unicum denique filium post aliquot annos, eodem quo beati religionis desensores occubuerant die, hora eadem, in singulari certamine a nobili catholico caesum amisit: utque patrem in silio plecti omnes agnoscerent, cum ejus cadaver Albenacum reportaretur, postquam in eo constitit loco, ubi Salesius ceciderat, tanta eos, qui gestabant infelix onus, cepit defatigatio, ut illud abjicere ibidem necesse habuerint, neque inde commoveri diu potuerit: exclamantibus cunctis Sarjasium P. Salesio debitas, in filio poenas dare. Demum, ut sceleri ultio plane responderet, exortus est repente fatuus, qui pileum perticae suffixum attollens, ac ridicula indutus talari veste, praeivit cadaveri, et exequias duxit: quo more narravimus exhibitam et illusam ab impiis, post famulos Dei trucidatos, pompam in catholicorum funeribus usurpari solitam. Labatius seditionis in eos concitatae auctor, gravissimo omnium supplicio multatus est, quippe in haeresi ac peccato suo mortuus.

[Note: 34. P. Jacobus Manareus ab haereticorum manibus, edito voto, liberatus.] Quinto post Salesii necem die captus pariter ab haereticis non procul Viroduno P. Jacobus Manareus, P. Oliverii Manarei germanus frater, ac per quinque menses, inedia, et squalore tetri carecris vexatus est. Inde periculosam contraxit febrem, qua cum tabesceret, ac vita in dubium vocaretur, Sanctissimae Virgini votum ea lege fecit, ut si libertatem ac valetudinem recuperaret, sinerentque Societatis moderatores, ad Lauretanam aedem pedes, et victum emendicans proficisceretur. Concepto hunc in modum voto, depelli morbum, redire vires ac valetudinem sensit. Haeretici milites, qui durissimas redimendae libertatis conditiones proponebant, de facili capitis pretio sua sponte consenserunt.

[Note: 35. P. Petrus Michael Erilmacher veneno ab haereticis dato necatus.] P. Jacobus Salesius ferro periit ab hostibus religionis et Societatis; P. Michael Brilmakerus, veneno. Cum haereticos exagitare non cessaret, ut erat sacris litteris ac profanis instructissimus, saepe illorum gladiis palam, saepe iusidiisclam suerat appetitus. Demum ab iisdem per speciem amicitiae crudeles ad epulas invitatus, mistam fallaci poculo necem hausit. Haerentem intimis visceribus pestem Spadanis aquis expulisse videbatur. Brevi tamen languor iners ac dolores acerrimi valetudinem paulum recrearam penitus afflixerunt. Obiit Moguntiae octavo Kalendas Septembres MDXCV. annis tribus et quinquaginta confectis. Coloniae lucem hauserat. Monasteriensis collegii diu moderator, et Spirensis; hujus

etiam prope conditor ac parens, fuit. Ubique summis et infimis, propter eximiae virtutis opinionem, acceptissimus.

[Note: 36. PP. Carolus Sagerius et Nicolaus Montanus ab haereticis oppressi.] Patrem quoque Carolum Sagerium toxico ab haereticis dato extinctum anno MDC. fama tulit. Illius facta mentio jam est, merita cum laude ad annum MDLXX. Nec totus tamen periisse nobis dicendus est, quippe qui tres habuerit in Societate nostra fratres germanos, imo et patrem, suae virtutis aemulos et imitatores. Ab haeretico milite similiter trucidatum perhibent P. Nicolaum Montanum, Belgam, in tumultuaria pugna Gallos inter et Hispanos commissa, cum iret Castelletum, arcem Hispani tunc juris, ut praesidiarias cohortes ad Paschale, quod instabat, festum compararet.

Constiterat ad Brugas Ordinum Hollandiae Foederatorum exercitus, eodem anno MDC. et meditari obsidionem videbantur. Mutato repente consilio ad Novum Portum oppugnandum citatis agminibus contenderunt. Eos Albertus Archidux Austriae persecutus, primo congressu Ernestum Nassavium commissa feliciter pugna IV. Non. Quintil, fundit ac dissipat; sed redintegrato paulo post praelio vicissim fusus, conciso equitatu, campum suorum cadaveribus contectum et victoriam Batavis non incruentam reliquit.

[Note: 37. PP. Petrus Buzelinus, Otho Campensis, et Laurentius Everardus ab iisdem mactati.] Quinque de Societate in acie catholica versabantur, quorum duo prope divinitus per circumfusos hostes elapsi, Brugas tenuerunt: reliqui tres P. Petrus Buzelinus, P. Otho Campensis, et P. Laurentius Everardus, desiderati sunt. P. Buzelinus, cum in perruptis castris horrendam stragem hostes ederent, equo relicto, cujus ope confestim evolare poterat e periculo, restitit sponte ad morientes expiandos. Quo in opere caritatis deprehensus, testatusque se non militis aut hostis obire partes, verum sacerdotis et religiosi, ab haereticis trucidatus est. De PP. Othone, et Laureutio fama est obscurior. Nam certi homines a catholicis missi Ostendam, ut de captivis cognoscerent, ac praesertim dePatribus Societatis inquirerent diligentius, retulerunt eos Ostendam abreptos; ibi productos in publicum, et auribus, parte digitorum, naribusque spoliatos: deinde per oppidum circumactos, ac demum ab Anglis Hollandisque mactatos: atque haec Romam ad Praepositum Generalem scripsit Provincialis. At Oliverius Manareus in commentario, quem, re accuratius investigata, edidit, narrat Patrem Othonem inter excipiendas confessiones glande plumbea trajectum, cum adhuc tamen spiraret, audivisse lamentabilem militis ejulatum, sacerdotem inclamantis; collecto spiritu adrepsisse, auresque confitenti praebentem, a superveniente hoste confossum periisse: Laurentium vero captum, venisse cum promiscua turba in pagum Ostendae vicinum. Ibi a catholicis militibus, qui ad Hollandos desciverant, agnitum et comiter salutatum fuisse: sed milites haereticos, cum Societatis sacerdotem esse hoc indicio cognovissent, irruisse strictis gladiis, et orantem ac spiritum Domino commendantem interfecisse. Haec P. Oliverius Manareus ab iis, qui viderant, et certo cognitam rem habebant, se accepisse tradidit.

Ut ut est, ambos non indignam gloriosa nece vitam in Societate vixisse testantur certissima, quae dederunt, maximarum documenta virtutum. Certe Buzelinus martyrii desiderio flagrabat jampridem, ut indicant ejus ad Praepositum Generalem litterae, quibus eum pluribus verbis obtestatur, sibi ut liceat in ultimum proficisci orbem, ad gentes barbaras erudiendas, ubi offene se possit hostiam et oblationem Deo in odorem suavitatis. Sed illi quaerenda longius haec palma non erat, quam patria feliciter obtulit: et minores decerpere jam consueverat, quibus ad majorem hanc parabatur. Itaque Caletana in statione cum Sociis praeesset, perpetuam sex mensibus, per quos grassata dysenteria morbique pestilentes multis exitio fuere, operam navavit aegrotis: deinde translatus ad castra, nullum periculum, nullam mortis, ut salutem animis afferret, occasionem defûgit. Quidquid otii dabatur, in martyrii meditatiouem et vota conferebat; ac libellos tres de martyrii gloria subsecivis horis a se, media inter arma, compositos reliquit. Cameraci natus anno MDLXIII. in Societatem adscriptus fuerat Nonis Novemb. anni MDLXXXV. Laurentius Everardus, Boscoduciensis, annos tres et triginta natus erat. Arcano quodam Numinis instinctu vocatus ad

pretiosam mortem videtur. Bruxellis pertinaci febre conflictatus, ac longas in valetudinario moras trahens, candide Provinciali significavit, spem sibi certam valetudinis ostendi, si adiret castra; fugandam aerumnis militaribus febrem, quae otio et quiete domestica gauderet alereturque. Interim allatum est de hostibus in Flandriam progressis, de catholico exercitu ad eos properante. Hoc nuntio recreatus, morbum depulit praeter omnium spem, et Socios in castra secutus est; professus tamen ie minime rediturum. P. Otho a Campis, sive Campensis, quod illi cognomentum inditum est a patria, Transisalaniae provinciae oppido, Societati nomen dederat anno MDLXXXIV. septem admodum et viginti natus annos. In Belgium, opem laturus militibus venerat; ejusque sedulitatem, industriam, pietatem Cameracense praesidium non immerito laudabat. Caesorum Patrum corpora post illatam necem, tam foede crudeliterque deformarunt hostes, mutilatis artubus et inter se confusis, ut separari et internosci non potuerint. Satis id argumenti est, quid in illis, etiam post obitum, odio tam capitali prosequerentur.

[Note: 38. P. Martinus Laterna caesus à Lutheranis.] Mortis P. Martino Laternae a Lutheranis illarae occasionem paulo altius repetere necesse est. E duobus liberis Gustavi I. Sueciae regis, Joanne et Carolo, Joannes patri successit. Ejus filius Sigismundus a Polonis accitus est in regnum Poloniae, cui post mortem patris cum regnum Sueciae addidisset, illius administrationem Carolo patruo, Duci Sudermanniae (est Sueciae provincia) demandavit. Carolus dominandi avidus, Suecos novis religionihus studentes, et eam ob rem a Sigismundo catholicae Fidei tenacissimo aversos, in suas partes et in haeresim palam traxit. Mox regio nomine sibi arrogato, bellum Sigismundo ac Polonis indixit. Sigismundus arma in rebellem parat, et classe instructa Sueciam petit. Hunc secutus P. Martinus Laterna, eo in itinere ab haereticis periit. Ineuntem aetatem traduxerat partim Drohobiciae, quod illi natale solum in Russia fuit; partim Calissii, unde Bransbergam veniens anno MDLXIX. aetatis 17. Societatem nosse atque ambire coepit, perfugium in ea quaerens imbecillitati suae. Jam enim per aetatem incoeperat pericula virtuti proposita cognoscere, ac religiosos viros veluti positos in arce tutissima considerabat, ad quam pertinere vitiorum jacula vix possint. Haec secum agitans, ad Societatis praesides litteras dedit, a quibus Bransbergae in tirocinium admissus est anno MDLXX. IV. Kal. Maias annum agens undevicesimum. Summus erat adolescentis candor: adversus animi sui rectores observantia singularis: ad labores et voluntarias poenas, ad obeunda vilissima ministeria, ad frangendas cupiditates, prompta semper alacritas; et magna, in corpore non magno, mens. Ab inferiorum scholarum disciplinis et ludo puerili traductus ad sacras conciones, eximiis ad hoc munus apostolicum instructus repente praesidiis apparuit. Mariaeburgum, principem Prussiae regiae arcem, arcessitus, necdum sacerdos, Latinas coram proceribus, ac Rege Poloniae Stephano, qui Latinum in judiciis et concionibus sermonem adamabar: Polonicas, ad eos qui Latine nescirent, habuit conciones, admiratione omnium summa, nec minori voluptate Regis, qui suum, et aulae, concionatorem illum esse jussit. Interim orto Stephanum inter et Moschos bello, magna pars periculorum fuit, ac laboriosae expeditionis. Non semel excutere jugum aulae conatus, huic semper alligabatur arctius, tum Regis benevolentia, tum praepositorum suorum jussu: et quoniam religiosa carere domo necesse habebat, aulam efficere conabatur domui religiosae, quantum fas est, simillimam, exercitatione virtutum, quas privatim colebat ipse, et ad quas aulicos perducebat. Illis utiles ac pios subministrabat [Note: 39. Quomodo se in aula Polonica gesserit.] libros: sermones ejusdem generis miscebat cum iisdem creberrime. Si quis Regem legatus, si quis vicini remotive Principis orator; si quis dynastes officii vel negotii causa, conveniret; dabat se in eorum consuetudinem, ac semper meliores ex aula dimittebat. Facile dictu non est, quam multos proceres hac sedulitate ad catholicorum partes complectendas, aut certe tutandas, adduxerit; quam multis vitia et errores exemerit.

Est hic fere Polonis regibus mos, ut in alias ex aliis civitates cum aulâ commigrent. Ut quaeque civitas lustrabatur, ita sacram illi Pater divini verbi lucem inferebat. Si uspiam regius comitatus paulo diutius consisteret, excurrebat,

cum bona Regis venia, in vicinos pagos, domosve nobilium: hos ab haeresi, illos a schismate; alios ab inveterata consuetudine cujuspiam delicti revocabat. Eodem Stephano Rege annuente, Romam profectus, ibi quatuor vota Professorum Societatis edidit. Post semestrem absentiam repetenti aulae redonatus, Vilnam se contulit, ac titulum doctoris theologi, post severiora studia mensibus aliquot regustata, et darum quater in publica concertatione praestantis ingenii doctrinaeque specimen, sumpsit. Id enim habebat Aquaviva, ut concionatores nostros animarumque moderatores, eximie doctos cuperet; ac metuebat ne P. Martino Laternae, in aulico illo strepitu satis otii non fuisset ad eam eruditionem comparandam, qua bonae conciones et sana consilia niti debent. Missionem ab aula demum ipsi dedit Stephani Regis obitus; vacationem a pristinis laboribus non dedit. Auxere illos tum expeditiones evangelicae variis ab eo susceptae locis; praesertim Drohobiciae, ubi cum moribus catholicorum, et schismaticorum erroribus, optanda victis bella gessit: tum vero conciones, quas habuit in aede Professorum Cracoviae, eo successu qui viros insigni praeditos sanctimonia et eruditione decet. Cum autem per id tempus Cracoviam invasisset pestilentia, ceteris Patribus migrare alio magnam partem jussis, ipse ut remaneret impetravit, opem civitati allaturus; aut vitam saltem in praeclaro discrimine positurus. Hujus ultimi voti compotem se futurum speravit statim ictus pestilenti telo. Sed illo paucos intra dies excusso, doluit irritam spem: eo tamen solatio recreatus, quod prorogatam sibi vitam putaret, ut multis morientibus prodesset. Itaque recenti, quod vix effugerat, periculo minime territus; rediit in arenam, in eaque tandiu perstitit, donec satiata caedibus pestis urbem metu periculoque liberavit. Illum deinde Leopolitana Societatis sedes primum habuit rectorem sex annis, quibus ita succendit civium animos studio pietatis, ut assignandi singulis partibus civitatis dies certi fuerint, ne omnes turmatim in templum, sacrae confessionis causa, concurrerent. Id autem est assecutus et ardore dicendi, et insigni libello, in quo preces catholicis ad placandum Deum, et argumenta rationesque, ad refutandos haereticos, proponebat. Sexies decies hoc opusculum editum constat. His instantem P. Bernardinus Confalonerius, provinciae Polonicae praepositus, Gedanum ire statim jubet, ac Sigismundum III. Regem Poloniae in bello, quod contra Carolum Sudermannum, ut praemonuimus, adornabat, comitari, eique a sacris esse concionibus, quas obire P. Petrus Skarga per valetudinem non poterat. Verum insolentiâ itineris maritimi, et Sueco coelo, sic afflicta ejus valctudo brevi fuit, ut conclamatam salutem medici affirmaverint, nisi protinus in Poloniam reportaretur. Itaque, non sine regis dolore, navem quae Gedanum vela saciebat, conscendit III. Kal. Octobr. MDXCVIII.

[Note: 40. Ejus necis occasio, circumstantiae, gloria prodigio testata.] Mare Balticum incursabat classis ejusdem Caroli, Ducis Sudermanniae. Polonicam navem ut aspexit, incitato ad eam cursu fertur, circumsistit, expugnat. Quosdam e vectoribus Polonos haeretici milites ferocius invadunt, spoliantque; addunt contumelias in catholicam Ecclesiam et Romanum Pontificem. Non tulit impiorum dicta sacrilega P. Martinus: elata voce sceleratos increpat, exprobrat haeresim, perduellionem detestatur: inde ad catholicos conversus, hortatur ut aequo et forti animo sustineant quidquid ab improborum furore damni, vel injuriae, inferetur. Ea dicendi libertas illi morte stetit. In unum coorti omnes, maledictis, pugnis, calcibus, telis, saeviunt: neque hoc satis, vestem detrahunt, colligant manus, detrudunt in scapham, in mare praecipitant, multo prius vulnere, ne natando evaderet, debilitatum. Ad hunc modum poenas a Religionis odioso laudatore ac vindice repetierunt; ut nemini venerit in dubium, quin odium catholicae veritatis unica inferendae necis causa exstiterit; idque adeo fuit signi, quod Polonis qui eadem vehebantur navi, pepercerint nefarii percussores, a quibus profecto cruentas non abstinuissent manus, si Polonum duntaxat nomen in P. Martino fuissent insectati. Neque censuerunt aliter oculati testes infandae caedis; idque ipsum palam praedieavit Leopolitanus Archiepiscopus, a quo est Pater funebri laudatione cohonestatus. Non defuere quoque divini documenta suffragii: unum subjicio vulgatum Romae excusumque typis, cum Superiorum

approbatione ac permissu. Laurentius Bienczowski, nobilis Polonus, comes Patri Laternae iverat in Sueciam. Anno deinde MDCII. dum in Podolia, quam pererrabant Tartari, militaret, ab iis captus et abductus est in servitutem. Ne fugam autem capesseret, manibus post tergum revinctis, noctu suspendebatur e tigillo supra ingentem foveam in transversum ducto. Dum sic penderet VI. Idus Jun. opem divinam vehementius implorabat, cum ecce videt hominem serenâ luce circumfusum accedere, quadrijugo curru candido vehentem: qui cum se P. Martinum Laternam esse dixisset, vinculis exsoluit, et monitum ut Romam ad Apostolorum sacra limina pergeret, in campo ad Leopolim totis inde quinquaginta passuum millibus disjuncto, constituit. Laurentius aliquandiu haesit, addubitans num haec vere fierent, an grato somnii fallacis errore luderetur: donec illuxit, seque redditum sibi ac patriae, vinculis ante pedes jacentibus, agnovit. Romam deinde, ut jussus erat, profectus rem totam P. Matthaeo Pakosto Polono, uni e praepositis Apostolico sacrae poenitentiae foro Patribus, aliisque plurimis, interposito jurejurando confirmavit. Non absimile portentum in vita S. Georgii Martyris Annales Ecclesiastici commemorant: et alia quaedam de P. Laterna referuntur, quae huic miraculo non difficile fidem adstruant.

Facere non possum (quoniam Sueciae mentio incidit) quin scriptorem inter Gallos non obscurum mirer, dum narrat Sigismundum Poloniae et Sueciae regem, per idem tempus habuisse in animo conssare Holmiae senatum e quadraginta Societatis hominibus, Illos navim conscendisse, ut eo consilio in Sueciam transmitterent: sed a Carolo Sudermanniae Duce interceptos, et cum ipsa navi omnes ad unum demersos, periisse. Id unde scriptor ille hauserit non video. Nulla enim istius senatus vestigia in historiae nostrae monumentis exstant. Deinde cujus prudentiae, quaeso, fuit, cum bello arderent omnia; cum ad haeresim, perduellionem, et apertam vim, Suecia spectaret, senatum e Jesuitis conflatum summae rei praeficere? Quaenam hujusmodi curiae partes fuissent? quae munia? Tutandae religionis? Jam per Lutheranos eversa prope conciderat: publicae rei administrandae? regni gubernaculum Carolus Sudermannus invaserat. Hujus fabulae cum exitum non inveniret scriptor facetus, omnes istos senatores in mare demersit.

Interim Carolus Sudermannus bellum crudeliter, ut mos haereticis, exercebat. Expositis in Livoniam copiis, ejusque parte occupata, imminebat Torpato, urbi parum munitae. Quam cum viderent Socii non esse resistendo, neque integrum quidquam ac tutum ab hostium armis fore, cedendum necessitati putaverunt, relictis nihilominus ad cive juvandos ternis sacerdotibus, cum rei familiaris adjutoribus quatuor. Ita, uti praeviderant, accidit. Omnibus circum locis, qua perruptis, qua in deditionem acceptis, Carolus victorem exercitum [Note: 41. Socii quatuor aerumnis per haereticos illatis çonfecti.] civitati admovet: expugnatam objicit militi, praedam ac caedes anhelanti. Ipse furore inflammatus pergit ad collegium. Socios aris advolutos, et in omnem paratos aleam nactus, probris et contumeliis obruit; in Romanam ecclesiam, in Summum Pontificem debacchatur. Hoc vero minime ferendum ratus unus e nostris non siluit in Ecclesiae causa defendenda, qui siluerat in sua. Miratus hominis orationem constantiae et veritatis plenam Carolus, obstupuit, nec dubitavit dicere neminem adhuc sibi oblatum, qui tam fidenter ac generose secum loqueretur. Et sane paucos reperias qui viris principibus verum dicere velint; pauciores, qui ausint. Libertate religiosa mitigatus, paulum de ferocia remisit, et ingentis beneficii loco visus est annuere Patribus ut viverent: collegium Christophoro Sommerio, copiarum ductori, donavit. Ille a sacris vasis exorsus, ea latebris refossa sustulit, ceteram supellectilem, libros, vestes, lectos, annonam diripuit; cumque necdum his avaram expleret sitim, venit in spem thesauri alicujus eruendi, quem abditum domi nostrae jactabant. Torti fuere Patres, ut indicarent; colaphis ac verberibus affecti, fame cruciati. Addidit cruciatibus ignominiam. Duos, ritu militari, tubulis ferreis instructos, et productos in publicum, per ora fecis haereticae, ac popelli ludibria, circumduxit: alios equis impositos Symbolum Apostolicum recitare vicatim coegit, multitudine sannis, coeno, saxis prosequente. Sex mensibus ejusmodi spectaculum, Deo Superisque spectatoribus

non indignum egregii actores Derpati praebuetunt: unde Revaliam, mox in Finlandiam, ac demum Holmiam, urbem Sueciae primariam, deportati, ubique Fidem catholicam et religionem, tanquam in triumpho, illustribus opprobriis et aerumnis nobilitati, circumtulerunt. Eam sua nece quatuor ex iis testatisunt, contracta in vinculis peste; P. Christophorus Spotecus, Polonus et sacerdos: tres alii rei familiaris adjutores, Joannes Estus, Polonus; Lithuani duo, Matthias Vitriarius, et Nicolaus Mercator. Supererant e luctuosa collegii Derpatensis clade Socii tres, quorum patientia et religio variis per triennium tentata et probata carceribus, cruciatibus, et ludibriis est. Libertate donati demum sunt, anno MDCV. urgente captivorum permucationem Caroli Sudermanni filio, qui captus in Polonia tenebatur.

[Note: 42. Amissa statio Societatis in Suecia.] Ad hunc modum Sueci Societatem extra ipsos quoque Sueciae fines vexabant. Nam eandem ex ipsa Suecia pridem exegerant, ut annis superioribus expositum. Sedem nihilominus exiguam retinuit Holmiae usque ad annum MDXCI. cui P. Humbertus Leenius praeerat, rem catholicam utcumque sustentans. Haec statio morte Leenii penitus eodem anno concidit, summa haereticorum voluptate. Sed cum iidem cernerent plerosque adolescentes Brunsbergam, urbem Prussiae Regalis, studiorum causa confluere, vetuerunt anno MDCV. poenis gravissimis constitutis, ne quis liberos suos ad Brunsburgense Societatis collegium abire pateretur: qui vero litteris ibi darent operam, certa die domum repetere jussi sunt. Illorum impietatem insigni prodigio Deus coarguit, simulque Brunsbergensium Fidem confirmavit. Fulmen tonante coelo demissum horribili fragore, [Note: 43. Eucharistiae veritas miraculo demonstrata:] flammas exitiumque diffuderat per ingens Brunsbergae suburbium, ubi frequentes mercatorum apothecae, ac totum, sparso quatuor locis incendio, consumpserat: imminebat clades alteri suburbio, atque adeo civitati universae. Ventus cum igne conspirans conatum omnem civium et industriam vicerat. Trepidi ad collegium accurrunt. Defertur a nostro sacerdote, inter populi lamentabiles planctus, Sanctissima Eucharistia in proximum flumini vicum, qui ardere coeperat: furentibus flammis Divinum propugnaculum objicitur. Ventus momento cursum mutat, et in adversam partem se rejicit. Erupit clamor gratulantium et mirantium; reducitur a plaudente populo sospitalis Christus. Vix templo illatus erat, ingravescit tempestas, crebrescit ventus, augetur periculum. Redit cum coelesti ferculo sacerdos. Tum ventus, velut objurgatus, blando murmure se composuit; utque culpam deleret, collegit nubes, et incendium quod aluerat, effusâ statim pluviâ restinxit. Non minus splendide Christus eodem anno MDCV. de perduellium armis in campo, quam de impietate in coelestis mysterii prodigio, triumphavit. Carolus Sudermanniae Dux copias ingentes navibus deduxerat in Livoniam, spe totius provinciae Polonis eripiendae: ac Rigam, regionis caput, multis militum millibus ineunte Septembri cinxerat. Poloni divina magis ope, quam numero suo, freti ad Rigam castra metantur, obsidentes saltem vexaturi. At Carolus contempta hostium paucitate, totum exercicum sub noctem castris ipsorum admovet. Atrox pugna conseritur VI. Kal. Octobr. Superbus hostis intra unius horae spatium conjicitur in fugam. Decem millia per agros late caesa jacuerunt, vix tria millia cum Duce perduelli nox et fuga subduxere victoribus, quorum quinquaginta duntaxat in acie cecidisse perhibentur. Praecipua laetitiae pars ad collegium Rigense pertinult; quod Carolus, haereticos qui erant in civitate ad deditionem invitans, ipsis donaturum promiserat. Fecissetque, nisi consilia scelerata Deus ultor disturbasset.

[Note: §. VI. DOCTRINA SOCIETATIS VEXATA.] Haec fere sunt graviora pericula et detrimenta hisce postremis Aquavivae annis illata famae, domiciliis, et hominibus Societatis in aliquot Europa locis (nam de aliis Orbis terrarum partibus postea dicendum erit.) Superest unum caput momenti non minoris; in quo tametsi Societas multorum telis appetita difficillimum certamen sustinuerit, quia tamen plus altercationis et fragoris habet, quam historica pax et gravitas vulgo ferat, illud strictim et quasi praetereuntes attingemus. Doctrinae integritatem dico, quae ipsâ prope carior vitâ catholicis esse debet, praesertim iis, quibus docendi partes impositae sunt. Id in

causa fuit cur impensius eam tueri Societas nostra laboraverit. Decertatum est acriter in Belgio, anno MDXCI. cum doctoribus aliquot Lovaniensibus, qui favebant invectae per Michaelem Baium novitati. Docebat ille Lovanii anno MDLX. [Note: 44. Baii et ejus discipulorum errores praecipui. Quando et à quibus condemnati.] Ejus discipuli nullam Christi gratiam non efficacem per se ipsam tradebant esse. Hinc efficiebant, eos qui Dei mandata violant, licet non potuerint illa observare, quippe auxilio ad id necessario destituti, peccare tamen, quia, ob culpam in Adamo contractam, in istum inexcusabilis infirmitatis statum inciderunt: contra vero, justos efficacibus praeventos auxiliis, licet ita obediant legi, ut omnino nequeant non obedire, praemium tamen aeternum promereri, et libere agere, quia sponte agunt, ac voluntarie, licet antecedenti necessitate constrictos: quippe nullam in hoc statu esse libertatem, nisi quae opponitur coactioni. Rursus, cum gratia medicinalis et efficax, praesertim perseverantiae in bono, fructus sit mortis Christi, inde colligebant, eum sane pro illis, qui perseverant, et gloria donantur, mortem obiisse: at eundem pro aliis, qui gloria excidunt, quosque sufficientibus ad eam consequendam carere censebant auxiliis, nequaquam esse mortuum. Haec praecipua sunt Baianae doctrinae capita, quae subinde aucta, et interpolata, patronos nacta sunt illustriores. Inde virus manavit in academiam Lovaniensem et aliquot ejus doctores afflavit. Alii contra catholicae veritatis in eadem academia defensores Baium ejusque discipulos insectari non cessabant, ipsisque germanam cum Luthero et Calvino affinitatem objectare. Baiani vicissim illos Pelagianismi damnabant. Hinc assiduae et molestae in scholis theologicis lites, e quibus cum impendere mali plurimum cerneret senior ejusdem academiae Lovaniensis pars et sanior, dedit operam ut a Sorbonicis Lutetiae doctoribus anno MDLX. octodecim capita doctrinae Baii configerentur. Censuram hanc Baius contempsit, ac pristina dogmata venditare coepit ambitiosius, et libellis etiam editis vulgare. Id cum Romae auditum fuisset, Pius Quintus anno MDLXVII. assertiones quasdam theologicas condemnavit. Eas Baius pro suis non obscure agnoscens, etsi auctores ipsarum tacebantur in Pontificia Constitutione, scribit ad Pontificem, ineunte Januario anni MDLXIX. et queritur se falso crimine accusatum: sanctos Ecclesiae catholicae doctores eâdem secum affectos videri censura: sibi tamen certum esse sententia Pontificis arbitrioque stare. Quarto post mense rescribit Pontifex omnia diligenter a se cognita et examinata fuisse: vetat ejusmodi assertiones defendi, aut in disputationem vocari; et ad obsequium hortatur. Silent inter arma leges, etiam sacrae. Itaque Lovanii promulgata Pontificis censura XVI. Kal. Decemb. anno MDLXX. cum Belgium armis circumsonaret, a Baii gregalibus audita non est: eamque nova Constitutione coactus fuit postea confirmare Gregorius XIII. a quo etiam missus Lovanium Franciscus Toletus, e Societate Jesu, sacra deinde ornatus purpura, eo Baium perduxit ut in frequenti academia profiteretur Damnari in Bulla multos articulos, qui suis libris continebantur etiam in eo sensu, quo in Bullae damnabantur. Eos et reliquos ibi comprehensos a se damnari secundum Bullae ipsius intentionem. Triduo post misit Romam hujus sui facti declarationem rite perscriptam, et suo nomine obsignatam. Ambas porro Constitutiones Pontificias Lovaniensis academia unanimi consensu subscripsit, et adstricti jurejurando singuli doctores sancte confirmarunt se nihil ejusmodi unquam tradituros.

Quemadmodum labi et errare turpe est, sic error omnis non sine molestia recantatur. Societatis doctores non aequis exinde oculis Baius aspiciebat. Bellarminus, cum paulo ante Lov anii doceret theologiam, refutare illius opiniones consueverat: hoc ipsum factitare pergebant hinc Lessius, qui successerat Bellarmino; inde Hamelius, theologiae professor e nostris alter. Utrique faciebat animos Pontificia Constitutio; cujus facta mentio superius; et quam auctoribus potissimum theologis Societatis editam Baius existimans, statuit parem illis gratiam referre. Igitur ex eorum scriptis, ac Lessii maxime disputationibus, excepit aliquot propositiones, quae novitatis accusari posse videbantur. Eas, uti contrarias Divo Augustino, et Pelagianis ac Massiliensibus amicas, edito scripte condemnat. Non segniter Lessius pro se respondit, et adversarios frustra saepe

oratos ut hoc dissidium amice componeretur, semel iterumque strenue retudit. Appellant Pontificem, supremum nempe doctrinae catholicae judicem, Sixtum V. qui Societatem non nimis amplecti credebatur. Sixtus, inspecta Lessii doctrina, dixisse in Cardinalium coetu fertur, eandem a se, cum olim theologiam doceret, traditam fuisse: sanam certe videri, et censurae immunem. Itaque suo per Belgium Nuncio, Octavio Frangipanio, Episcopo Calatino, mandatum dat ut de tota re cognoscat, ejusque decisionem Pontifici reservet. Frangipanius edictum promulgat Lovanii VI. Id. Quintil. anno MDLXXXVIII. In eo pauca praesatus de ortis Lovanii controversiis, super quibusdam sanae doctrinae (non sacrae, ut quidam contra autographi fidem scripserunt) articulis, vetat pro data sibi potestate, ne quis assertiones controversas ausu temerario, haereticas, suspectas, offensivas, et periculosas esse pronunciet. Perculit ea declaratio Baianos. Eorum maerorem ipsius Baii mors cumulavit anno MDLXXXIX. consecuta. Cum in omnem tamen oppugnandae Societatis doctrinae occasionem imminerent, seque id, vivo Sixto V. assequi posse diffiderent, arbitrati sunt, novo Pontifice creato, idoneum anno MDXCI. tempus affulsisse belli renovandi, non quidem Lovanii, ubi recens Frangipanii edictum in mentibus hominum et manibus adhuc erat; verum Duaci, ubi palam non fuerat promulgatum, et ubi multos habebant suis addictos partibus, ac prae ceteris Balduinum Rythovium, doctorem theologum.

[Note: 45. Baiani Duacenam academiam commovent in professores Societatis.] Docebat sacram scientiam in collegio Aquicinctino, (id nomen est collegio Societatis Duacensi) Joannes Deckerius noster. Ejus doctrinam, utpote Lessii scriptis consentaneam, in publico academiae coetu carpere palam coepit Rythovius, Defensionem permodestam suis auditoribus dictat extemplo Deckerius. Haec scripta praefectus Seminarii, quod Provinciale appellant, Rythovii familiaris, erepta Deckerii auditoribus publice discerpit, convocatisque theologis academicis, graviter invehitur in magistros Societatis, et pro potestate interdicit ne quis auditor theologiae collegium Aquicinctinum deinceps frequentet. Alii quidam professores convicia liberaliter adjecerunt. Iis alteram responsionem opposuit Deckerius, eamque tanto modestiorem, quanto veriorem. Ostendit alienam penitus a Pelagianorum aut Semipelagianorum erroribus esse Societatis doctrinam: eandem falso novitatis insimulari: denique Concilii Tridentini placitis et Pontificum duorum decretis recentibus consentire demonstravit.

Per idem tempus Duacum ex improviso convenerunt Joannes Venduillius, Episcopus Tornacensis; et Matthaeus Moullartius, Episcopus Atrebatensis, cujus in dioecesi Duacum est: evocati ambo, ut appâret, a Baianis conantibus extorquere auctoritate ac metu, quod obtinere nequiverant ratione. Ac primo quidem significant antistites theologis Societatis, cupere se ut ista lis benigne dirimatur: utantur se arbitris ac sequestris. Accipiunt enimvero conditionem Patres; et gratias, uti decebat, magnas agunt. Atrebatensis Episcopi domum constituta die ventum est. Adfuerunt hinc rector collegii Joannes de la Haye Servius, cum Joanne Deckerio; inde Matthias Bossemius, Duacensis Universitatis Cancellarius, et alii academiae proceres. Atrebatensis, ut nostro nos gladio vulneraret, profert e pertinentibus ad Societatis Institutum libellis unum, quem Ordinem studiorum appellamus. In eo legit regulam professorum theologiae tertiam, qua praecipitur, Vt nostri in opinionibus se conforment Universitatibus apud quas degunt. Sane, retulit collegii rector, si nihil Universitates doceant quod apertae veritati, aut Fidei catholicae repugnet. Instare praesul ut saltem ab his quaestitionibus nostri abstinerent. Assensere Patres, modo par silentium academicis, quorum videbatur deterior causa, imponeretur. Scripsit in eandem sententiam Provincialis Oliverius Manareus, ad utrumque antistitem, negavitque hanc pacis legem admitti posse, ut sileremus, dum loquendi potestas adversariis tribuebatur: ex aequitate sapientissimorum antistitum non esse, ut exulare Duaco doctrinam paterentur, quam ulla deteriore affici nota Summus Pontifex nuperrime vetuisset. Itaque non aliam relinqui viam concordiae, quam ut vel utrique parti silentium imponeretur, vel utrique maneret loquendi docendique libertas, adempta facultate pejorem notam contrariae doctrinae inurendi. Scripsit idem Manareus

[Note: 46. Apostolici Nuncii decreto controversia dirimitur.] ad Socios Duacenses ut, secundum Apostolici Nuncii edictum, docere pristino more pergerent; alienam doctrinam ne condemnarent. Id sancte observatum a nostris; non item ab academicis, qui graviores quotidie turbas ciebant. Eas ut compesceret Manareus, operam dedit ut Apostolici Nuncii mandatum Lovanii editum, palam quoque Duaci promulgaretur, quod nonnullorum operâ factum non fuerat. Delatae sunt Duacum a sanctiore Belgii senatu litterae, quibus id plane imperabatur. Morem sane gesserunt Duacenses; sed obscure ac parce: neque enim recitatum est mandatum in scholis, ut assolet, theologicis; neque in iis, ubi mos erat, locis propositum et affixum. Quod ubi rescivit Nuncius, missis ad rectorem academiae litteris, id ut fieret quamprimum, praecepit: confecto super ea re novo decreto, quo declarat Duacenses non minus, quam Lovanienses suo priori edicto anni MDLXXXVIII. obligari. Theologis Societatis, et academiae Duacenae, liberam docendi potestatem facit, servata utrimque Christiana caritate ac modestia: donec auctoritate Apostolica quaestiones exortae definiantur. Mirum est quot in partes verterint se se Duaceni, ut hoc edictum excuterent. Perstitit acriter in sententia Calatinus, eorumque proterviam incusans, morem omnino geri jussit. Obtemperatum est.

[Note: 47. Impacta Societati dica super Paschali confessione et communione.] Haec agitata cum Lovaniensibus Duacenisque theologis doctrinae contentio, dogma, ut loquuntur, spectat: altera sequenti anno cum parochis amplissimae Belgarum urbis, quam Insulas, sive Lilam, vulgo vocant, suscepta pertinet ad disciplinam. Negabant satisfieri praecepto Ecclesiae ab iis qui diebus festis ac Dominicis, solenni, quae cantatur in paroeciis, Missae non interessent, quive peccata suo parocho, vel sacerdoti, quem is delegasset, non aperirent in Paschate. Si quis vero apud alios sacerdotes animum expiasset, iterandam confessionem praedicabant, quasi fuisset absolutio inanis et nulla. Quin etiam respuebant accedentes ad sacrum Poenitentiae tribunal, si anno superiori confessariis usi religiosis fuissent. Minabantur non obtemperantibus se sacrum aegrotis in supremo morbo Viaticum, mortuis honorem sepulturae negaturos. Denique Atrebatensi antistiti persuaserant, itemque Cameracensi, nullos ut e sacris Mendicantium coenobitarum Ordinibus initiarent sacerdotio, approbarentve ad confessiones audiendas, nisi qui sponderent se Paschalibus feriis absolvendi potestate non usuros. Interim, cum ea res magnam perturbationem animis piorum afferret, Joannes Hayus Servius, antea rector Duacensis collegii, tunc in templo nostro concionator, jussus est a moderatoribus errorem ac metum populo demere. Quod ille modestissime praestitit, id universe affirmans: Qui religiosis Mendicantibus, aut Patribus Societatis confessi essent in Paschate, nequaquam angi debere, aut confessionem iterare; quippe qui Ecclesiae praecepto satisfecissent. Haec ipsa verba, tam parca, tam ab omni cujusquam offensione disjuncta, parochi seditiosa esse conclamarunt: Tum vero ille in hanc disputationem ingr essus penitius, ea quae dixerat, allatis auctoritatibus et argumentis, luculenter confirmavit. Irritati ejus oratione adversarii, sexdecim ex ea locos excerpunt mala fide, et ad Episcopum Atrebatensem configendos deferunt. Ille Hayum evocat. Qui excerptos perperam locos questus, de tota re fidenter ac diserte proloquitur; Episcopo nihil objiciente, praeter objurgationes, et pervulgatum canonem Concilii Lateranensis, Omnis utriusque sexus, quo jubentur omnes confiteri semel in anno proprio sacerdoti. Eo canone praecipi volebat, ut omnes parocho suo peccata confiterentur, quem his vocibus, sacerdoti proprio, designari contendebat. Cui Hayus; Quid ergo, praesul illustrissime, si Pontifici, si Episcopo, aut alterutrius vicario confessio facta sit, eritne apud parochum iteranda, ut praecepto satisfiat? Nihil respondente Atrebatensi, pergit Hayus, et ostendit, ea canonis voce, proprio sacerdoti, non modo parochum, sed Pontificem, Episcopum, eorumque vicarios, comprehendi; negari autem non posse quin vicariam a Pontifice ad id muneris potestatem accepissent, cum coenobitis quibusdam aliis, Patres Societatis Jesu.

Quo erant haec veriora et apertiora, eo majorem antistiti, et parochis, movêre stomachum. Hi vociferantur sacerdotes Societatis vastitatem ubique et solitudinem efficere; ille, propositionibus Hayo attributis nigram inurit notam; cives

nonnullos, qui de annua confessione apud parochum facienda spondêre noluerant, in carcerem abripit; senatum denique Artesiae interpellat. Senatus causae cognitionem, ut a se alienam, repudiavit. Ergo indicitur Concilium provincialium Episcoporum, utque Duacum conveniant, rogantur. Tornacensis Episcopus negavit se adfuturum, quia parochorum causam non probaret: Audomarensis, causas, cur non veniret, alias ex aliis finxit: Namurcenses, vacante Sede, ne vicarium quidem miserunt: Cameracensis Archiepiscopus, ut privilegia Societatis inspexit, amice componendam litem censuit. Instabat nihilominus Atrebatensis, ac juri scripto consuetudinem antiquam et contrariam opponebat; hoc unum restabat adversariis perfugium. Ex eo facile dejecti sunt, collectis coenobitarum sapientissimorum et antiquissimorum testimoniis, quibus declarabant oppositam in omnibus Belgii dioecesibus consuetudinem hactenus viguisse. Hoc Torrentius Antuerpiensium; hoc Strienus Midelburgensium antistes; hoc Lovanienses, theologiae ac juris utriusque doctores, et nominatim Henricus Cuyckius, Academiae Canecllarius, et Mechliniensis Archiepiscopi Vicarius, confirmarunt. Quae testimonia rite perscripta, Coloniam ad Nuncium Apostolicum, Octavium Frangipanium, tunc Tricaricensem Episcopum; deinde Romam, ad ipsum Pontificem sunt missa. Ac Nuncius quidem dato diplomate, XII. Kalend. Decembris, Auctoritate Apostolica districte Episcopo Atrebatensi, in virtute sanctae obedientiae, et sub poenis Romani Pontificis arbitrio instigendis, nec non pastoribus omnibus oppidi Duacensis, aliisque quibuscumque illis adhaerentibus, inhibebat, ne populum, quocumque quaesito colore ab usu confessionis et auditionis Missae apud dictos Patres, huc usque sanctae Sedis Apostolicae auctoritate usurpatae, averterent vel deterrerent, usque ad Pontificis ulteriorem declaratitonem. Denique eos qui usum illum habuerant, et etiamnum habebant, ab Ecclesiae poenis forsitan instictis ad cautelam absolvens, jubebat esse securos.

At Pontifex, post maturam cum Cardinalibus deliberationem, ad suum Nuncium diploma, exeunte anno, misit, quod infra describemus: simulque praesules Cameracensem et Atrebatensem de hoc suo diplomate fecit certiores, scriptis ad eos gravissimis litteris, quas Coloniae, cum diplomate Pontificio, Nuncius accepit. Idem vehementer est offensus quorumdam parochorum Duacensium [Note: 48. Causa defertur ad Summum Pontificem; et ab eo deciditur.] facto, qui edictum ipsius Nuncii Apostolici refixerant de templorum, ubi fuerat affixum, valvis. Litteras Pontificis Nuncius Apostolicus ad Henricum Cuyckium, Lovaniensis academiae Decanum transmisit, praesulibus quamprimum perferendas. Commotior Atrebatensis clam Bruxellas properavit, ut cum regio senatu coram expostularet; sed ab eo nihil exorans, contrariam Belgii consuetudinem opponere perrexit, ac testimonia duo vel tria, reliquis praesulibus et coenobitis contra testantibus, corrogavit. Sed cum Pontifex iterum declarasset de illa consuetudine non constare, Et quamvis constaret, unius alteriusve Ecclesiae morem nequaquam Pontificio juri et consuetudini Ecclesiae universalis in hac parte officere; objurgationesque acriores addidisset; tandem Atrebatensis acquievit. Hoc pacto dirempta lis demum fuit.

Gravior longe ac difficilior exstitit controversia de Auxiliis divinae gratiae, inter PP. Dominicanos ac theologos Societatis Jesu, diu multumque agitata. Sed cum a paucis annis tot in lucem editi fuerint hoc de argumento libri, supervacaneum videtur molestam refricare litem. Satis fuerit observare, Paulum V. quando congregationibus de Auxiliis finem imposuit, post examinata diligenter quae in utramque partem allata fuerant, serio cavisse ne quis alteram partem, nempe doctrinam Societatis perinde ac Dominicanorum, qualificare, aut censurare praesumeret: ac proinde expresse mandavisse tum Praedicatoribus, tum Jesuitis, severe ut animadverteretur in quemvis, qui in hoc peccasse deprehenderetur; praecepisseque ut hoc suum mandatum sancte servaretur.

[Note: 49. Decretum Clementis VIII. de confessione Paschali facta Religiosis, missum Nuncio Apostolico in Belgium anno MDXCII.]

VEnerabilis Frater: Salutem et Apostolicam Benedictionem. Significatum nobis fuit non sine gravi animi nostri moerore, nuper in oppido Duacensi, Atrebatensis dioecesis, nonnullos parochos maximo cum fidelium scandalo, tum docendo, tum concionando, tum omnes reprehensionibus et censurarum Ecclesiasticarum comminationibus perterrendo, Christi fideles avertere, ne festis diebus ad Ecclesias Fratrum Ordinum Mendicantium, atque collegii Societatis JESU, pro Missis audiendis accedere, et ne etiam Quadragesimali ac Paschali tempore Fratribus dictorum Ordinum ac presbyteris Societatis JESU peccata sua confiteri possent, ausos fuisse: affirmantes ipsis Christi fidelibus tam de jure, quam de consuetudine, prohibitum esse, in aliis, quam parochialibus Ecclesiis Missas festis diebus audiri; nec liecre illis Quadragesimali et Paschali tempore aliis praeterquam propriis parochis peccata sua consiteri: unde maximam in fideli populo exortam fuisse animorum perturbationem accipimus. Contra enim Fratres Ordinis Praedicatorum et Conventualium, ac presbyteri Societatis, privilegiis Apostolicis suffulti, tum privatim tum publice, ac in concionibus, contrarium usum in Ecclesia Dei receptum et permissum, ac a SS. PP. Oecumenicisque Conciliis approbatum, defendere conata sunt. Rem autem eo protraetam esse intelleximus, ut graves inde dissensiones, inter dictos parochos et presbyteros Societatis JESU, subortae fuerint. Quod autem nos gravius affecit, illud in primis fuit, quod Venerabiles Fratres Archiepiscopus Cameracensis, et Episcopus Atrebatensis, inconsulta Sede Apostolica, negotium hoc in disceptationem, tum etiam in judicium fortassis apud secularem Curiam, deduxerunt. At nos, ne graviora exinde scandala suboriantur, paterne consulere, et celeri remedio prospicere volentes, causam et causas hujusmodi, si quae coram quocumque Judice introductae, ac etiam instructae reperiantur, ad nos harum serie advocantes, illasque penitus extinguentes, ac perpetuum desuper tum parochis, tum aliis praedictis, silentium imponentes, praesenti nostro Decreto sancimus, licere secularibus Christique fidelibus universis libere Missas diebus Dominicis, et aliis majoribus festis audire in Ecclesiis tam Fratrum Praedicatorum, quam aliorum Mendicantium, nec non etiam collegii Societatis JESU, juxta illorum privilegia, et antiquas consuetudines; dummodo id in contemptum Ecclesiarum parochialium non faciant: et tam dictis Fratribus Praedicatoribus, et presbyteris dictae Societatis, quam aliis privilegiatis praedictis, quibus id a Sede Apostolica indultum est, idoneis tamen, et ab Ordinario approbatis, peccata sua, etiam Quadragesimali, et Paschali, et quovis alio tempore, confiteri licice posse; dummodo tamen seculares Christi fideles Sacramentum Eucharistiae die festo Paschatis Resurrectionis, in propria parochia ab eorum parocho sumant. Proinde tibi per praesentes committimus et mandamus, ut praesens nostrum Decretum praedictis Archiepiscopo Cameracensi et Atrebatensi notum facias, iisdemque auctoritate nostra Apostolica mandes, ut illud in praedicto oppido Duacensi, et ubicumque opus fuerit, publicari et observari faciant; utque parochos in eorum officio contineant, illosque ab avocatione pupuli ab Ecclesiis privilegiatorum, ac etiam a propositionibus, quibus tollitur libertas populi audiendi Missas in Ecclesiis privilegiatorum, supradictis diebus, ac confitendi peccata etiam in Paschate ipsis privilegiatis, abstinere faciant, Ipsis vero privilegiatis eadem auctoritate praecipias, ut in concionibus et catechismis populum ipsum, tum ad reverentiam parochorum, tum ad eorum Missas praeserrim Dominicis et aliis solemnibus festis diebus audiendas, tum ad decimas, resque alias Ecclesiis debitas solvendas, frequenter moneant, et ad hortentur. Ac denique omnem hujusmodi controversiae occasionem praecidere et tollere, et Christi fidelium animos ad unionem quietem traducere cures; omniaque praemissa publicari, et aliis tibi bene visis poenis, opportunisque omnibus juris et facti remedijs adhibitis, mandes et facias: in contrarium facientibus non obstantibus quibuscumque. Volumus autem ut praetentium transsumptis et impressis tuo sigillo ac Secretarii seu Norarii tui manu subsignatis indubia ubique sides adhiheri debeat. Datum Romae apud Sanctum Petrum sub annulo Piscatoris, die XXII. Decembr. MDXCII. Pontificatus nostri anno primo.

[Note: 50. Diploma Ordinum regni Bohemiae in gratiam Societatis editum. Ad num. 16.]

NOs, Henricus Matthaeus Comes, et liber Baro Thurnensis, Melschi dominus, et Oschdorssi, etc. in exercitu Bohemiae legatus: Leonardus Colona, liber Baro Felsius, Eugelbergi dominus, castrorum praesectus: Joannes junior de Buena, praefectus vigilum; et Guilelmus Ziakawetz militum tribuntis primarius: Salvere plurimum, quicumque sunt has litteras lecturi, jubemus. Percrebuit non solum in Pragensi civitate rumor, sed per malevolos etiam dissipatum est scriptum, contra Patres Societatis JESU Pragae commorantes, quasi bellicum instrumentum, milites non paucos, in patriae communis perniciem, collestos, et paratos, haberent. Ea nobis causa exstitit illorum collegii vestigandi, ac veritatem accurate indagandi: quod singulari diligentia factum a nobis ter fuit, per spectatos et exploratae fidei viros, e tribus regni Ordinibus, Baronum, Equitum, et civium, delectos, additis centurionibus. Ab iis totum collegium sursum, deorsum, perreptari, ac lustrari jussimus, ac ne vestigium quidem apparatus bellici repertum est: milites vero multo minus. Hinc aperte intelleximus haec omnia contra memoratos Patres, ex odio conficta, et per summam iniquitatem, atque injuriam, ut iis invidia conflaretur, in vulgus fuisse sparsa. Itaque cum a nobis diploma, testem innocentiae suae, postulaverint, iis denegare, pro eo quod impositum nobis est tuendae veritatis munere, nec debuimus, nec voluimus. Quapropter hisce litteris declaramus, et testamur, illos extra omnem hanc culpam esse, dissipatosque de ipsis sermones fictos esse, scripta commentitia, et a veritate prorsus aliena. Volumus praeterea ut istarum litterarum exemplis, per publicum scribam descriptis, eadem atque autographo ipsi, fides habeatur. Illis porro ut major constet auctoritas, non solum nos supra nominati eas sigillo nostro et chirographo munivimus: sed supremorum regni

administrorum ac procerum pariter sigillis et chirographis firmandas curavimus. Datum Pragae IX. Kal. Octobr. MDCXI.

[Note: 51. Michaelis Baii scriptum, quo suos errores agnoscit ac retractat.]

EGo Michael de Bay, Cancellarius. Universitatis Lovaniensis, agnosco et profiteor me ex variis colloquiis et communicationibus, habitis cum R. P. D. Francisco Toleto, concionatore Suae Sanctitatis, et ad hanc rem specialiter misso, super diversis sententiis et propositionibus, jam olim a Sanctissimo D. N. Pio V. felic. record. sub data Kalendarum Oct. an. MDLXVII. et nuper a Gregorio XIII. moderno Pontifice Max. sub data IV. Kalend. Februar. MDLXXIX. iterato damnatis et prohibitis, ita motum, et eo perductum esse, ut plane mihi habeam persuasum earum omnium sententiarum damnationem atque prohibitionem jure meritoque, ac non nisi maturo judicio et diligentissima excussione praemissis, factam atque decretam esse. Fateor insuper plurimas ex iisdem sententiis, in nonnullis libellis, a me olim, et ante emanatam Sedis Apostolicae super iis censuram conscriptis, et in lucem editis contineri et defendi, etiam eo sensu, in quo reprobantur, Denique declaro me in praesentiarum ab iis omnibus recedere, et damnationi a S. Sede factae acquiescere, neque posthac illas docere, asserere, aut defendere velle. Datum Lovanii die XXIV. Martii anno MDLXXX.

Michael de Bay.

LIBER XV. PARTIS V. HISTORIAE SOCIETATIS IESU.

Argumentum et Synopsis Libri XV. SOCIETAS IESU aucta et ornata ab anno Christi MDXCI. AD MDCXVI.

[Note: 1.] COllegia, domus, et stationes datae Societati, auctae, restitutae. II. Societas in Canadam, seu Novam Franciam inducta. III. Et in Cocincinam. IV. Disciplina collegiorum ac domorum certis legibus monitisque firmata. V. P. Franc. Toletus inter Purpuratos Patres a Clemente Octavo cooptatus. VI. P. Robertus Bellarminus eodem honore sacro per eundem ornatus. VII. Fundator Societatis Beati appellatione, Romanae sedis oraculo, donatus. VIII. S. Franc. Xaverii brachium ex India Romam delatum. IX. Varia miracula per S. Ignatium edita. X. Peculiaria quaedam de barbaris Canadensibus. XI. Nec non de incolis Cocincinae. XII. Catalogus Provinciarum ac domiciliorum Societatis, anno MDCXVI. editus.

[Note: §. I. COLLEGIA, et DOMICILIA SOCIETATIS NATA, AUCTA, REDDITA AB ANNO MDXCI. AD MDCXVI.] HACTENUS Societatem vidimus media velut inter arma de Instituto, de doctrina, de fama, et vita dimicantem: jam tempus est eandem quasi respirantem, propagatam, et ornatam intueri. Haec vero qualiacumque incrementa sive ornamenta, non tam nostra profitemur esse, quam religionis et publicae rei, cui servire nostros et labores, et honores, quanti quantuli sunt, volumus. Singulari beneficio Societatem Gregorius XIV. affecit edita Constitutione Apostolica, cujus mentionem libro XI. fecimus, et qua, Institutum Societatis, nomen, privilegia, confirmat. Idem sui de Societate judicii, et singularis in eam studii non leve specimen dedit, attributâ illi, qua nunc quoque fungitur, cura et administratione collegii Graecorum in Urbe. Hoc Seminarium Gregorius XIII. fundaverat, cumque illius regendi onus imponere Societati destinaret, intercesserat Everardus Mercurianus, Generalis Praepositus, [Note: 1. Collegium Graecorum in Urbe Societati à Gregorio XIV. attributum.] eam ob causam, quod laboriosa complurium aliarum id genus domorum administratio mandata jam nobis Romae foret. An etiam, ut nonnullorum leniret invidiam, Societatem in Urbe nimis crescere dolentium? Quin, illud palam dictitantium, Patres, si semel in collegium hoc pedem inferrent, id perfecturos ut Graecorum ritus in eo sensim abolerentur, Itaque, ut quas parabant illi turbas

Everardus prudenter suffugeret, id muneris tunc fuerat enixe deprecatus, non abnuente, propter studium pacis, Pontifice. Sed cum Cardinali Julio Antonio Sanctorio, Sanctae Severinae nuncupato, cujus in patrocinio Seminarium istud Graecorum erat, parum satisfacerent ejus moderatores, egit cum Pontifice ut Claudius Aquaviva ejusdem gubernandi susciperet onus anno MDXCI. idque ipse Pontifex omnino se velle significavit. Rei domesticae procuratio penes quosdam externos administratores erat, qui subinde gravem Patribus molestiam exhibuere, ita ut pacate gubernari collegium non posset. Delatae sunt ad Cardinales collegii patronos querelae; sed cum remedii nihil afferretur, et indigna multa quotidie tolerarentur ab istis administratoribus, qui se domus arbitros dominosque praedicabant, et movebant omnia mutabantque pro libidine, Praepositus Generalis rem totam Summo Pontifici Clementi VIII. exposuit. Eo annuente Societas onus, quod honeste utiliterque ferre non poterat, deposuit anno MDCIV. At cum res tum domestica, tum litteraria labaret paulatim, ac rueret; remoti sunt penitus illi externi administratores, et reddita Patribus cura collegii, sed libera, et pristinis litibus ac molestiis expedita, anno MDCXXII.

[Note: 2. Innocentii IX. Gregorio XIV. subrogati benevolentia in Societatem.] Gregorii Quartidecimi, qui diem supremum Idibus Octob. MDXCI. obierat, benevolentiam in Societatem adaequavit Innocentius IX. illi subrogatus IV. Kal. Novembris. Vix orbem Christianum e Petri solio contemplari coeperat, cum lapsos mores restituere meditans, huic operi clarissima sacri senatus lumina praefecit. Eorum deliberationibus interesse Praepositum Generalem Societatis, Claudium Aquavivam, ac P. Antonium Possevinum jussit, ut consilia in commune cum Cardinalibus conferrent. Neque tantum publicam rei Christianae curam cum delectis e Societate hominibus communicatam voluit, sed privatam quoque spem, ac domesticam, iisdem credidit: dum illos educandis fratris filiis abhibuit. Jussus Aquaviva idoneum aliquem huic muneri conquirere, Claudium Miliaresium obtulit, quem statim probavit Pontifex, ac regendis lectissimorum adolescentum studiis moribusque praeposuit. Unum fuit ab Innocentio metuendum Societati, ne dignitatibus ecclesiasticis, obstructum hactenus, in eam aditum aperiret. Certe Bellarminum ornare sacra purpura cogitabat, ut ipsi Bellarmino Augustinus Valerius, Cardinalis Veronensis, cui cum Innocentio intima familiaritas intercedebat, postea significavit; et eundem honorem parari sibi Claudius Miliaresius, de quo supra memoravi, sentiens, cum nihil apud Pontificem ipse proficeret, Praepositum Generalem, ut rem disturbaret, trepidus admonuerat: sed utriusque metum discussit, ac laetissimas de summa in nos tanti Pontificis benignitate spes abrupit immatura mors ejusdem, quae vix Ecclesiae ostensum, altero quam creatus fuerat mense sustulit.

[Note: 3. Collegia, domus, residentiae, anni 1591.] Consequentium Pontificum benevolentiam erga Societatem intelligere licet e plerisque collegiis et domiciliis, quae magnam partem ab ipsis ornata et stabilita sunt. In iis deinceps enumerandis sequemur temporis ordinem, cum illa nullo certo inter se vinculo sint colligata. Latinas litteras docere Mutinae Societas coepit anno MDXCI. Est Mutina, civitas Italiae praeclara in Longobardia, Ducatus cognominis caput. Initium quoque publice docendi factum Brundusiae, sive Bruntruti, in limite Suntgoviae et Alsatiae superioris. Ratisbonae migratum eodem anno in scholas anno superiori aedificatas. Groningae, in Belgio, jacta sunt collegii fundamenta, urgente negotium Octavio Frangipanio, Episcopo Calatino, Sedis Apostolicae per inferiorem Germaniam Nuncio: itemque Joanne a Gouda, Jurisperito clarissimo. Sed urbe paucispost annis ab haereticis capta, opus inchoatum feliciter, penitus eversum est. Laetiori omine fundatum in eodem Belgio fuit collegium Valencenis, seu Valentianis, urbe Hannoniae ad Scaldim, ampla, et munita. Jam de illo condendo agitari coeptum erat anno MDLXV. cum nobilium factiones, et conatus haereticorum, Belgium lacerabant. Scripserat ea de re ad senatum Valencenensem Cameracensis antistes, Maximilianus de Bergbes, eoque nomine Valentianas profecti erant P. Everardus Mercurianus, Belgicae provinciae tunc praeses, et P. Eleutherius Pontanus, collegii Cameracensis rector: sed cum omnia frigide per magistratus, errorum veneno imbutos, agerentur, nihil

admodum confici potuit. Interim, catholicis ad salutis publicae curam excitatis, convenere civitatis principes: actum de civitate tutanda contra molitiones haereticorum. Aliis reparandam arcem, aliis alia suadentibus, Jacobus Freyus, abbas pietate ac studio religionis praestans, animos civium contra exitialis doctrinae pestem ante omnia muniendos demonstravit: lapideas arces, expugnatis ab haeresi mentibus, parum scilicet profuturas: porro ad eam rem nihil videri convenientius, quam si Societas in urbem vocaretur. Placuit sententia, praesertim Comiti Lalanio, Hannoniae et Valentianarum gubernatori, qui coetui praeerat. Rogatus Alexander Parmensis, Belgii gubernator, ut civium votis faveret, amplissimis verbis ad Provincialem scripsit; quo jubente, P. Eleutherius Pontanus in urbem rediit cum aliquot Sociis IV. Id. April. MDLXXXII. Nihil adhuc satis firmum et stabile fuerat: donec certis demum vectigalibus attributis, datum est Societati anno MDXCI. collegium urbanum, S. Joannis vulgo dictum, in eoque, sub initium Octobris, lycêum feliciter apertum. In Hungaria constitutum fuit collegium in oppido Varalliensi, Comitatus Thurocziensis primario: quod Selliam deinde immigravit anno MDXCVIII.

Collegii Monachiensis templum a Guillelmo Bavariae duce magnifice constructum, [Note: 4. Guillelmi Bavarie Ducis munificentia in Societatem.] solennibus caerimoniis consecratum est, et apertum tertio Kal. Octob. anni MDXCI, sacra luce Michaeli, coelestis militiae Principi, cui dedicatum erat. Ea lux litterariis ludis et spectaculis celebrata: nec non regali epulo, quo primores civium idem Guillelmus accepit in collegii novis aedibus, a se pari munificentia conditis, ornatisque. Cum vero deprecarentur Patres, ut liberalitati modum poneret, solebat illis subirasci, aperte professus, se non modo Bavariae collegiis, sed universae Societati parentis loco esse velle. Quam potuit gratiam Societas universa retulit; neque obsequium modo serenillimae debitum familiae; sed sinceram, qualem in filiis decet esse, pietatem erga Principes ita de se meritos semper studuit exhibere.

Utebantur Socii Cretenses Archiepiscopo parum benevolo. Itaque Claudius Aquaviva edixerat ut colligerent vasa, et alio se reciperent. Interim perlatae sunt ad Archiepiscopum Roma litterae Cardinalium; quibus cum accessisset ipsius Gregorii XIV. ad Ducem Venetum epistola, res pristinum ac meliorem etiam in statum sunt reductae. Collegium Rigense Societati dederat Stephanus Rex Poloniae, ut priori tomo hujus V. Partis narratum est. Sed cum Regis obitus animos novarum de religione opinionum studiosis ad audendum fecisset, Rigâ cesserat Societas, anno MDLXXXV. Hanc in integrum restitui quarto post anno vehementer expetiverant catholici Rigenses, edito super ea re decreto; quod nihilominus ne vim suam obtineret, iniquitas temporum et haereticorum astutia visque prohibuit. Dilatum itaque negotium in proxima regni comitia fuerat, habenda Varsaviae. Post varias tergiversationes, et oppositas ab adversariis moras, contra quos etiam judicatum fuit causam hanc Regiam esse, non comitiorum; dictae tandem secundum Societatem sententiae sunt, omnium qui aderant senatorum uno consensu, quo permotus Rex Sigismundus III. Stephano subrogatus, summa sua voluntate pronunciavit placere sibi ut sublata omni mora, collegium Rigense Socierati JESU restitueretur, et quidquid illatum detrimenti fuisset, sarciretur. Senatus Rigensis frustra cunctatus, nec inanes a regiis ministris intentari minas videns, imperata demum fecit: ac P. Varsevicio, Societatis nomine stipulanti, possessio rite tradita templi Divae Magdalenae, et adjuncti monasterii, V. Kal. Maias. Hoc monasterium aequare solo plebs, ab haereticis concitata, pridem statuerat, ne iis uti aedibus Societas aliquando posset: humanitatis tamen quodam sensu, quominus illud statim everteret, retardata fuerat, quia supererant adhuc in eo coenobio sacrae Deo virgines duae, senio confectae, quibus brevi extinctis, monasterium exscindere decreverat. Verum contigit, non sine Numine, ut earum altera (nam una jam obierat) quae sola excidium monasterii morabatur, tum excesserit e vita, cum adessent missi a Rege proceres, ad redonandum Societati collegium, quorum praesentia furorem plebis et consilia coercuit. Ceterum senatus Rigensis quae ablata fuerant omnia cum fide

reponi jussit, ac singulari deinde benevolentia Socios prosecutus est. Quia tamen sacerdotibus evangelicis in haeretica, et magnam adhuc partem infensa civitate, nondum satis opportunus esse locus videbatur; placuit ibi collocare novitios, qui sibi unis, ac Deo, placide vacarent. Et nova Probationis domo egebat provincia, quod multitudinem tironum Cracoviensis domus Probationis minime caperet.

Aginnum est urbs Aquitaniae inclyta, Tolosam inter et Burdigalam, Garumnae fluvio imposita, coelo et solo peramoeno. Expetitum antea collegium summis civium studiis, ac praecipue Canonicorum, anno denique MDXCI. constitutum fuit. Auctores atque adjutores fundandi Turiasone collegii (est ea civitas Aragoniae praeclara) fuere Petrus Cerbuna, urbis antistes; Carolus Muniozius, ejusdem Cauonicus, ac postea Barbastrensis Episcopus: et Antonius Carnicerius, qui post uxoris obitum Societatem, una cum filio, est ingressus. Erat exigua statio nostrorum Ubetae, in Baetica. Cum fructus non exiguos afferret, postulavit civitas ut justum in collegium mutaretur. Adjuvit in primis Franciscus Sarmientus, Giennensis antistes, cujus liberalitas cum Burgensi etiam collegio plurimum opis et ornamenti attulisset, ejus fundator ipse est renunciatus. Casorlae pariter in Vandalitia, scholae juventuti per idem tempus patuerunt. Fuldae, in Germania, nobilium contubernium Gregorii XIV. liberalitate restitutum fuit, redditis, quos Sixtus V. alio avertendos censuerat, proventibus. Oblata Societati fuerat anno MDLXXXV. statio Leopoli, quae primaria civitas est Russiae Rubrae, seu Parvae. Venit illuc, civium accitu, P. Martinus Laterna, cum aliquot Sociis. Qui postquam ad populum verba fecit, et exerceri coepta sunt in quatuor oppidi templis usitata Societatis ministeria, ingens facta est morum in meliorem statum inclinatio. Schismaticis permultis ereptus error: cives turmatim ad sacramenta usurpanda confluxere. His primordiis laeta civitas aedes idoneas collegio destinavit, ac felices laboris apostolici primitias Claudio Aquavivae per littetus gratulatus est Archiepiscopus Joannes Demetrius Toliekovius. Inchoatum fuerat anno MDLXXXVI. collegium Montis Sancti, quod oppidum est agri Piceni clegantissimum. Operi manus ultima hoc anno MDXCI. accessit.

Gerunium (Ciriniolam vulgo appellant) oppidum est in Apulia Daunia, [Note: 5. Collegium Barulanum et alia anni 1592.] quae hodie Capitanata dicitur. Ibi collegium Societati dederat matrona nobilis Anna Mendoza, Sancti Angeli et Gerunii Comes. Sed oppidi angustiae numerum auditorum, qui collegio par esset, suppeditare vix poterant, et in eo urbis loco sita nostra domus erat, ut commeantis ultro citroque nobilitatis diversorium potius, quam religiosae familiae domicilium esse videretur. Id cum intelligeret Anna Mendoza, Societatis commodis et rationibus privatas posthabuit, eaque annuente, Socii relicto Gerunio petiere Barulum, vicinam urbem, et Adriatici maris emporium celebre, in Apulia Peucetia. Erat in eo loco quem civitas ponendo collegio destinabat, exigua domus, unde litis aliquid exstitit. Quippe anno superiori sacerdos e Clericis Regularibus, quos Theatinos appellant, Baruli per vernum jejunium concionatus, egerat cum civibus de familia suorum apud eos collocanda; et accepta fuerat summo, uti decebat, omnium consensu postulatio. Hanc, de qua dixi, domunculam nonnulli cives qui Theatinis favebant, eorum nomine clam coemunt, et Neapoli aliquos ex iisdem Patribus arcessunt, illudque hospitium ipsis attribuunt. Rogati a nostris Theatini ut assignata collegio, regis urbisque jussu, area decederent, initam possessionem retinebant. Aquaviva datis ad praesidem Theatinae familiae litteris, oravit ut bene de nobis in ea re mereri non recusaret: malle se hoc beneficium ipsis, quos impense veneraretur, acceptum ferre, quam spem quantamcumque judicio persequi. Responsum est humanissime. Sedati, quos ea lis moverat, rumores sinistri; collegium institutum: ei tamen sua forma, nomenque justi collegii anno tantum MDXCVI. datum. Guillelmus Bavariae Dux Societatem per idem tempus induxit in Urbem Oettingam. Est ea civitas duplex: altera Nova dicitur, et sedet ad Oeni ripam; altera Vetus, Novae vicina. Illic visitur sacra aedes, coeli Reginae posita quondam a Divo Ruperto, Boiorum apostolo. Ad hanc aedem frequens hominum

concursus, unde oppido celebritas. Ea cum sacerdotum copiam paulo majorem postularet, vocata Societas est. Aucto deinde Sociorum numero proprium illis domicilium anno MDXCII. prope ipsum sacellum Deiparae attributum fuit, ubi postea collocati sunt Patres qui tertium annum Probationis obeunt. Eodem anno Societati domicilium, quod in justum deinde collegium adolevit, Constantiae oblatum est, operâ praesertim Andreae Cardinalis Austriaci, Episcopi Constantiensis et Brixinonensis. Fuerat Molseimense in Alsatia collegium a Joanne Manderscheidto, Episcopo Argentoratensi, fundatum. Illo demortuo quidam canonici, novae doctrinae patroni, Joannem Georgium Brandeburgicum, Joachimo Electoris fratre genitum, subrogarunt in ejus locum, ea conditione, ut Societatem regione tota ejiceret. Canonicorum altera pars, addictissima Fidei catholicae, Caroli Lotharingi, Cardinalis et Episcopi Metensis, opem imploravit. Utrimque conflato bello, Molseimenses, desperatis rebus, dedere se, ac nostros, ultro assentientes, ne furorem haereticorum in cives accenderent, dimittere, cum praesidiario milite coacti sunt. Sed pace inter Carolum Lotharingum, ac Georgium Brandeburgensem composita, restitutum est civibus, magna ipsorum gratulatione, collegium anno MDXCIII. Ne tam facile Socii discederent Embricâ, prudens rectoris cunctatio effecit. Est illud oppidum in Ducatu Clivensi, ad Rheni ripam: celebri ante aliquot annos ornatum academia, cui temporum in summa haereseos licentia et immanitate calamitas, ut aliis compluribus, vastitatem et exitium attulerat. Hanc restituere cogitans Bernardus Louwermannus, canonicorum Embricensium, penes quos academiae arbitrium et potestas omnis erat, Decanus, Societatem advocare in animum induxit; eoque adnitente Dux Cliviae Joannes-Wilhelmus, amplissimo diplomate scholas Embricenses Societati concessit. Ecce autem, cum jam coalescere collegium ac frequentari coepisset, Mauritius Nassavius infestum agmen praeter Embricam agens, evocato magistratu, Patres intra triduum pelli jubet: sin minus, bellicam vim denunciat. Magistratus respondet integrum sibi et fas non esse Patres ejicere, qui auctoritate Ducis ac voluntate, Embricam inducti essent. Quievit ille tum quidem, et intra minas ejus ira stetit; verum ipsius milites abactam ex agris praedam negabant se reddituros, donec Societas pelleretur; neque Embricae modo, sed toti provinciae praesens minitabantur exitium. Nuncius Apostolicus, qui tunc Novesii, vicina in urbe, versabatur, et Coloniensis collegii rector, cedendum tempori censuerant; ac saltem in proximum aliquod oppidum, donec iste nimbus praeteriret, migrandum. Verum Joannes Hasius, Embricensis domicilii praeses, satis gnarus relictam semel stationem haud facile recuperatum iri, non putavit sibi, qui Principis accitu venisset, nisi ejusdem jussu, discedendum. Ergo Dusseldorpium scripsit, qua in urbe Princeps degere consueverat, et ubi tunc habebantur comitia, rem indignam ac turpem videri, si Princeps catholicae religionis propugnator, intentatas ab agminis haeretici ductore minas reformidaret; nobis quidem solis aperte; at catholicis omnibus et religioni perniciem occulte strui. Eadem cum urbis magistratibus et administris Principis disseruit. Haec oratio atque adeo Nuncii Apostolici auctoritas, qui Socios Embrica discedere nomine Summi Pontificis vetabat, injecit illis metum ac deliberandi curam. Nihilominus vicini et armati hostis terrore perculsi, vehicula et milites quibus Socii tuto Coloniam deveherentur, apparabant. Hasius Summi Pontificis mandatum, Principis voluntatem, cladem religionis ostentare pergens, negat se profecturum, nisi abire, tradita scripto exilii lege, causisque legitime productis, jubeatur. Dum cives cunctantur, dum lenire Nassavium, dum convenire Principem per legatos parant; extractum tempus, bellum alio deportatum, dilapsa res est. Sic aliquando restitisse prudenter, nec nimium festinasse, profuit.

Actum fuerat de Societate Insulis in Belgio collocanda, jam inde ab anno MDLXVII. cum Episcopus Tornacensis, Joannes Venduillius, Insulensem senatum vehementer hortatus est, ut vectigalia fundando collegio constitueret. AErarii angustiae ne res succederet obstiterant. Praesul solicitus, et omnia circumspiciens, arcessit duos sacerdotes e Societate, qui obeundis per Quadragesimam

Instituti nostri ministeriis, specimen aliquod Societatis ederent. Missi a P. Oliverio Manareo, tunc per Belgium Visitatore, PP. Guillelmus Hanguartus, et Nicolaus Bucherianus, civium studia, quae ad Societatem postulandam eacarserant, vehementius incenderunt, ac prasertim Baltasaris Bautersi, opulenti mercatoris. Hujus postulatu vocati rursum anno MDLXXXVIII. duo e nostris omnem juvandarum animarum industriam, sacro Dominici Adventus tempore, itemque per vernum sequentis anni jejunium, feliciter explicuerunt. His permotus Joannes Venduillius, Romae tunc degens, quo illum negotia suae dioeceseos perduxerant, egit cum Praeposito Generali Societatis, ut pateretur aliquot e Sociis in urbe Insulensi residere, donec spes collegii maturesceret. Igitur Insulas profecti sunt quinque: iis praepositus est P. Guillelmus Hanguartus, qui ex eadem civitate oriundus, regii quaestoris munus, antequam Societatem iniret, in ea exercuerat: ac domum ibidem habebat peramplam, quae opportunam nostris sedem praebuit. Continuo in omnem excolendae civitatis artem se religiosus labor effudit, nec tantum in luce concionum enituit, verum etiam in umbra scholarum urbis puerilium, in quibus suscepta est doctrinae Christianae tradendae provincia, summa civium approbatione Per hunc modum triennio spectata nostrorum sedulitas civitatis curam ad collegium denique constituendum stimulavit. Quare XV. Kal. Maias anni MDXCII. rite acceptum, et ineunte Octobri, oratione solenni ceterisque litterariis exercitationibus, veluti dedicatum fuit. Ejusdem aucta dos annis consequentibus et aedificium, amplitudine, situ, dignitate, visendum, cum templo magnificentissimo extructum est. Comitatus Flandrici caput est Gandavum, ad fluvium Scaldim, qui amnem Legiam ibi accipit: ampla, et munita civitas. In eam inducta Societas anno MDLXXXV. sedem isto MDXCII. nacta est pristinâ commodiorem et ampliorem, coemptis aedibus, quas antea rebellium haereticorum signifer Joannes Hembisius occupabat. Illi praedictum fuisse narrant fore, ut eadem sacra, quae vexabat ac proculcabat odio Calviniano, in ipsius domo propediem colerentur.

In Gallia Rotomagenses gravi obsidione liberati, ope atque armis potissimum Alexandri Farnesii, Ducis Parmensis, suscepta pridem de collegio instituendo consilia tandem aliquando ad optatos exitus perduxere. Illius collegii prima fundamenta posuerat anno MDLXXXIII. Cardinalis Borbonius, senior, Archiepiscopus Rotomagensis, cum urbem opibus, opportunitate commercii, amplitudine, frequentia et ingenio civium, clarissimam, ab haeresi periclitari cerneret. Quamvis autem aedes, vectigalia, et reliqua ponendo rite collegio necessaria designasset, nihilominus ob intestinos, quibus Gallia per idem tempus dire lacerabatur, tumultus, ac mortem ipsius Cardinalis, disturbatum est negotium; mox, animadversa propius utilitate collegii, retractatum anno MDXCII. et communi civium consensu vocata fuit Societas. Confirmavit populi studia liberalitas Parisini Senatoris, qui religiosum Ordinem Carthusianorum amplexus, collegio Rotomagensi Prioratum Grandimontanum, annuente Clemente VIII. transcripsit. Apertae scholae sunt anno duntaxat sequenti, Februario ineunte.

Petrocorii Aquitaniae partem obtinent inter Aginnates, Lemovicenses, Cadurcos, et Santones. Digressam ante triennium Burdigalâ Societatem perhumaniter exceperant, et in vetusto urbis suae gymnasio collocarant: propriam eidem ac perpetuam hanc stationem esse voluerunt; cumque locus, in angusto et humili clivo situs, compertus fuisset parum saluber; laxatae sunt angustiae, et in editiore loco aedificari coeptum. Haereticis ademptum haud ita pridem fuerat Albenacum, Occitaniae oppidum in tractu Vivariensi. Patres identidem acciti Turnonio infelicis doctrinae zizania, quae radices ibi egerant altissimas, evellere conabantur, ac mores, temporum vitio corruptos emendare. Ab iis compressa praecipue fuit singularium certaminum licentia. Grassabatur ea late pestis, et nobilissimas familias sua spe ac prole viduabat. Persuasere Patres ut nobilitas, si quid ortum litis et controversiae gravioris foret, id arbitrio procerum vel gubernatoris provinciae permitteret. Lata lex; et in alias provincias, successu consilium approbante,

propagata. Expetitum quoque a civibus domicilium Societatis, sed perturbatis adhuc rebus, dilatum est negotium, nec nisi anno MDCI. constitutum.

[Note: 6. Collegia et domus anni 1593.] Anno MDXCIII. Illyricorum Seminarium, quod adhuc Laureti steterat, collocatum est Romae, et Romano Seminario insertum, ut facilius alumni erudirentur, quorum etiam numerum Pontifex Clemens VIII. ad duodecim contrahi jussit. Idem Seminarium postea Laureto redditum est, et auctum ab Urbano VIII. anno MDCXXVII. Fundandi Teateae, quae civitas in Aprutio citeriore censetur, collegii occasio haec fuit. Donatus Alucius, civis Theatinus, Caesarem Alucium filium, quem habebat in Societate JESU, scripsit heredem moriens, addiditque gratum sibi fore, si filius patrimonium in collegio instituendo collocaret. Nec optimi parentis vota, spemque, filius obsequens frustratus est. Posita primum statio anno MDXCIII. auctis triennio post cum censu scholis, jus collegii et nomen est adepta. Lilybaeum, Siciliae pervetus oppidum schodie Marsallam vocant) in cognomini promontorio visitur. Hic primum in collegii fundamenta dejecit Japidem Comes Olivarius, Siciliae prorex. Reditus annuos coeperat suppeditare Antonius Lombardus, Mamertinus Archiepiscopus; auxerat eosdem civitas; illos cumulavit Stephanus Frisella, nomenque fundatoris promeruit.

Genuae domum Probationis excitandam in suburbio S. Petri ab arena, suscepit vir pius ac nobilis Joannes Bernardus Uncia. Commodiore tamen postea loco posita est in aedibus a Dominico Lomellino, Genuensi patricio, donatis, quae altero abhinc anno habitari sunt coeptae. Tolosae domus itidem Probationis, quae cum collegio conjuncta erat, ab eodem est disjuncta, coemptis aedibus et instructis beneficentia praesertim nobilissimae feminae Dominae de la Serre, sive, ut vulgo vocabant, de Lussan, quia Equiti Lussano nupserat: nec non lectissimae viduae, Magdalenae a Britannia; cujus tametsi munus integrum propter injectas ab ejus consanguineis lites, ad tirocinium Tolosanum minime pervenerit, tota tamen ad eam redire memoria beneficii nostra debet. Neque hoc omittenda loco est Arnaldi Boreti, Tolosanos inter senatores splendore generis et morum integritate clarissimi, munificentia; qui postquam collegio Tolosano annuos reditus sundandae theologorum scholae tribuisset, domum Probationis in eadem civitate locupletavit, templum a fundamentis erexit; ac demum in ipso tirocinio, tanquam novitiorum altor ac parens, consenescere voluit. Enituit etiam matronae viduae pia liberalitas in collegio Vergarensi aedificando. Magdalena Centurionia, patricio apud Genuenses loco nata, liberis carens, amisso viro Augustino Spinula, fortunas ad opem accolis Pyrenaei ferendam impendere constituerat, quibus ob regionis asperitatem et solitudinem cultores animarum minime multi suppetebant. Visa est urbs Victoria opportuna ad sementem evangelii vicinos in tractus feliciter spargendam: sed cum a civibus aliquid exstitisset obicis, et morae; itum est Vergaram, non longe distantem, in Guipuscoa, ad fluvium Devam, et initium collegio Vergarensi factum. In provincia Baetica felicibus auspiciis natum est collegium Astigitanum; Monfortense in Castellana. Hujus conditor Rodericus de Castro, Cardinalis et Archiepiscopus Hispalensis: illius fundati nomen ac fructum partitae sunt duae nobiles matronae, Francisca de Corduba, et Beatrix de Monte Salvo. In eadem Baetica cives Biatienses ad collegium aedificandum pomerii partem, et alia subsidia summo studio contulerunt. Hanc civium clarissimorum munificentiam excitaverat catechismi tradendi ratio, a Patribus eo missis usurpata; cum pueri agmine composito, supplicantium ritu, vicos obirent, elementa Christians doctrinae, quae didicerant, recinentes, pietate singulari ac modestiâ. Haec species adeo placuit, ut aliquando puerorum agmini ductorem se praebere, ac praeferre crucem, non dubitaverit vir praecipuae in Ecclesia Biatiensi dignitatis; et sequerentur ultro viri primarii, facile quingenti, cumque promiscua nobilitate, rector ac doctores Academiae. Adamus a Nova-domo, Bohemiae cancellarius Societatem invitavit in oppidum suum Nouhausiam, quae vox Bohemica Novam domum significat. Actae, ut par erat, gratiae, inductique litterarum magistri. Qui cum aliquandiu habitassent in urbe, tanquam inquilini, collegium ad scholarum usus accommodatum anno MDXCV.

aedificatum est. Visum fuerat Summis Pontificibus pertinere ad tuendam in Germania religionem ut coenobia monachis vacua, et eorum vectigalia collegiis fundandis ac Seminariis addicerentur. Itaque Guillelmus Bavariae Dux religionis catholicae juxta et Societatis studiosissimus, Monasterium Biburgense, inter Ingolstadium et Ratisbonam situm, non procul Ebersberga, collegio Ingolstadiensi, de illorum sententia tradiderat. Aliquot e Sociis anno MDXCIII. eo in loco solita munia coeperunt exercere. Sub annum vero MDC. aedificium male materiatum et ruinosum ab integro refectum est: et e parietinis ac ruderibus instaurata fuit et ornata B. Virginis Allerstorffensis aedes, quae totius viciniae concursu et pietate celebratur.

Collegii Groningani spes ante annos quatuor oblata concidit penitus anno [Note: 7. Collegiorum ortus, anno 1594.] MDXCIV. Cives a Belgis foederatis acriter obsessi, et oppugnatione diuturna fracti, tandem Idibus Juliis hostile jugum subierunt non iniquis conditionibus, si unam excipias multo durissimam, nempe exilium religioni catholicae indictum. Secuta Religionem Societas excessit, magno civium luctu, quorum aliqui ob eam duntaxat causam, quod rerum nostrarum studiosi viderentur, solum vertere coacti sunt. Cladem hanc pensavit in eodem Belgio collegium Luxemburgi positum, in urbe primaria cognominis provinciae. Ejus fundandi mentem olim Regi Catholico, et Alexandro Farnesio injecerat revocandus in pristinum decus doctrinae ac disciplinae Christianae, qui paulum obsoleverat in ea civitate, nitor. Admissi suerant in urbem Socii anno MDLXXXIII. Emissi deinde, ob eas quae sunt expositae anno MDLXXXVI. causas, Treviros abierant. Auxit illorum absentia desiderium civitatis, statimque de ipsis reducendis, ac retinendis, cogitatum. Ne certus fundando collegio census constitui facile ac liquiso posset, ob stabant possessores beneficiorum quorumdam Ecclesiasticorum, quae huic operi destinata fuerant a Rege Catholico, annuente Summo Pontifice. Pervicit omnes moras Ernesti Archiducis, qui regalis Belgii gubernator ante paucos menses venerat, sedulitas. Addubitatum deinde a nostris est, utri provinciae collegium adscribendum foret, Belgicae, an Rhenanae. Pro Rhenana faciebat sermo vulgaris civium Germanicus; Trevirorum vicinitas; et Electoris Archiepiscopi jurisdictio in rebus sacris. Nihilominus, cum Hispanae ditionis non solum civitas, verum etiam collegii praedia et possessiones essent, Belgicae adscribi provinciae Claudius Aquaviva maluit.

Margarita Turriana, civis Cremonae primaria, marito, nullis ex eo susceptis liberis, orbata, et secundas exosa nuptias, obtulerat aedificium Societati cum annuo censu, sed leviori, quam ut ad fundandum collegium satis esset. Quia tamen a P. Achille Galliardo fuerat donatio accepta, instabantque communibus votis cives, statio Cremonae posita fuit. Exigua pariter Sociorum manus consedit aliquandiu Alexandriae a palea, in eodem Ducatu Mediolanensi. At cum super quodam praedio mota lis fuisset, discedere placuit potius, quam incertam spem odiose persequi. Eandem fere ob causam deserendum erat domicilium Imolae constitutum: nihilominus Pontificiis litteris, et civium curâ compositae res, et Societas retenta. Promissum ante Congregationem Generalem anni MDXCIII. fuerat collegium Setiae (urbs ea quondam Latii, nunc Romanae Campaniae, Pontinas paludes ex amoeno despectat jugo.) Oblatum a civibus vectigal par justo collegio nondum erat. Quare Socii duntaxat aliquot eo missi. Ne penitus relinqueretur initum Calatanissetae, in Sicilia, domicilium, fecit opportunâ liberalitate Mater Principis Paterni, eademque Dux Montis-alti ac Bivonae, quae collegii sublevavit inopiam, et aedes prope perductas ad fastigium, absolvendas curavit. In eadem Sicilia Panormitanum tirocinium est conditum, et a collegio ubi steterat hactenus, sejunctum. Vincentius Carbo, eivis Panormitanus, amplecti Societatem statuerat, eamque suis fortunis adjuvare. Utebatur familiariter jamdudum Francisco Lombardo, magnis etiam et bene partis opibus affluente: cui cum suum de ineunda Societatem consilium aperuisset, eandem amico mentem injecit. Uterque collegii rectorem adit, nec se tantum, sed sua quoque collegii aedibus perficiendis, et extruendae bibliothecae, offert. Visum est e majore

Dei gloria fore, si domus Probationis Panormi poneretur: neque illi abnuerunt. Junxit se sociam matrona nobilis Beatrix Brancifortia, et nummorum non incommodam appendicem addidit. Delecta igitur area, descriptae sunt aedes, quas novitii Messanâ, ubi domus altera Probationis erat, arcessiti frequentarunt. Iis annumeratus est fundatorum alter Vincentius Carbo: nam Franciscus Lombardus [Note: 8. Domus, et Collegia anni 1595.] jam decesserat, votis religiosis Societatis ante obitum nuncupatis.

Objacet extremae Siciliae, ad Austrum, insula Melita, firmissimum Italiae, atque adeo catholicae religionis contra Turcarum impetus propugnaculum. Equitibus Hierosolymitanis, post Rhodum captam, donata a Carolo V. ad quem, ut Siciliae regem, pertinebat. In eam accessere anno MDXCII. duo sacerdotes Societatis ad instituendum collegium, jubente Pontifice; postulante jamdudum Thoma Gargallo, Melitensi antistite: urgente prae ceteris Equite nobilissimo Catilano Casato. Lapidem primum in fundamenta dejecit anno MDXCV. Martinus Garzias, Ordinis Magister. Clemens Episcopo praecepit, ut quos proventus e Concilii Tridentini praescripto, erat insumpturus in extruendum Ecclesiae suae Seminarium, attribueret aedificando collegio, illudque poneret in urbe Nova, in qua Ordinis Magistri, atque Equitum sedes est. Duae sunt enim in insula Mel ta urbes praecipuae: una, quae civitas Vetus dicitur, medium insulae locum obtinet; ibi degit Epilcopus: altera, urbs Nova nuncupatur, seu Valletta, de nomine sui conditoris Joannis Vallettae Parisoti, Ordinis Magistri. Gratulatus est Episcopo fausta nascentis collegii primordia Franciscus Maria Taurusius, inter S. Philippi Nerii alumnos clarissimus, paucisque post annis sacra vestitus purpura, Epistolam ducit ab his Apostoli verbis: Repletus sum consolatione, superabundo gaudio. Subjicit nonnulla de Societate, ac desinit in laudes nobilissimorum Equitum, qui suscipiunt, inquit, hoc munus, ut pro Ecclesiae Catholicae atque Apostolicae defensione vitam et sanguinem fundant. Et quoniam, subdit, majorem caritatem nemo habet quam ut animam suam quis ponat pro amicis suis, non video quae possit illis perfectae vitae professio anteferri. Pergit in haec verba: Ut Melita totius Orbis Christiani propugnaculum est, sic erit novum hoc collegium inter omnia ipsius munimenta firmissimum. Ortum erat initio aliquid altercatiouis et morae a nonnullis hominibus erigi Seminarium praeoptantibus. Negabant aequum esse ut vectigalia fundando cleri Seminario destinata tribuerentur Societati, quae unis Equitibus utilis et addicta, foret. Rem Clemens Hieronymo Cirdjnali Matthaeio cognoscendam dedit: hic autem Innocentio Bubalo, quaesitori apud Melitenses Apostolico. Rescripsit Bubalus, ac Melitensium spectatissimorum testimonio confirmavit, Patrum operam esse promptam singulis, communem et fructuosam universis: eos in urbe quidem Novâ degere; in utraque, ac per totam adeo insulam, laborare. Responsum Clementis fuit: Si praeter Societatis collegium etiam erigi dotarique Seminarium possit; per se, ut fiat, licere: si nequeat, nihil innovandum. Hoc responso abruptae sunt morae, collegium aedificatum.

Virorum beneficentiam adaequavit, si non etiam superavit, mulieris egregia pietas, Magdalenae Ulloae, quae duobus jam fundatis a se collegiis tertium Santanderense eodem anno MDXCV. addidit, in provincia Castellana, et urbe Flavionavia, sive Andreapoli (Santanderum vulgus vocat.) Bilbili pariter apertum est a Societate stadium litterarium in urbis gymnasio. Est Bilbilis ampla civitas, in Aragonia, ad fluvium Salonem, Martialis poetae natalibus nobilitata. Valentiae Professorum domum inchoavit Joannes de Ribera, ejusdem civitatis Archiepiscopus. Adhuc Musae, temporum et bellorum vitio, Tornaci conticuerant, quamvis ante annos quatuordecim per Alexandrum Farnesium restitutae: nunc idoneo donatae stipendio vocem ac pristina munia, ineunte Octobri, receperunt. Reversi pariter sunt Cameracum Socii, sed collegium nisi anno MDCIV. suis numeris absolutum non est.

Tirocinium Genuae positum fuit in suburbana trans Bisamnem villa, quam Paviranum appellabant, conjuncta urbis pomerio, et donata Societati anno MDXCIII. a Dominico Lomellino, Genuensi patricio, non procul ab aede sacra Divi Joannis Baptistae, quam tironibus utendam Aurelius Fliscus indulsit. Collocandi

quidem tirocinii consilium antea inierat ejus fundator Joannes Bernardus Uncia, civis ejusdem Genuae primarius, in suburbio, quod Arenense vocant, sive S. Petri ab arena, ibique domum coemerat: verum sedes Pavirana potior est visa, et ad omnes usus tirocinii opportunior: nec moleste tulit Uncia domicilium a se tironibus destinatum commodiore mutari. At P. Marcellus Pallavicinus, patricius Genuensis, in Societatem post obitum patris admissus anno MDLXXX. non contentus lautum patrimonium ad Tusculanas Societatis aedes excitandas, et ornandam Probationis Romanam domum, collegiumque, contulisse, majus aliquid in patria moliri decrevit, ac domum Professorum Genuae ponere. Fundum et solum aedificii Societas dedit, nempe illud ipsum quod occupabatur a collegio, in alium subinde locum traducto. Templum pulcherrimum et amplissimum anno MDLXXIV. fundatum. Idem dedicatum est anno MDXCII. XVIII. Kal. Septemb. Initium vero domus aedificandae factum anno MDXCV. Illi nomen S. Ambrosii mansit, quod fuerat collegio attributum ob aedem vicinam, D. Ambrosio sacram, ipsi collegio a Gregorio XIII. concessam. Ministeria collegii et Professorum domus in eodem exerceri loco necesse tantisper fuit, donec sedes alia collegio reperiretur. Haec inventa non est ante annum MDCIII. Fundatoris jura nomenque communicari voluit Pallavicinus cum matre Magdalena Spinula, fratribusque suis, ut eos arctius adjungeret Societati, ac promptiores inchoati operis adjutores haberet. Idem domum, a Bernardo Uncia tirocinio Genuensi Societatis donatam, in suburbio S. Petri de arena, neque tamen ab tironibus ob eas, quae sunt allatae, causas habitatam, emit ab eodem tirocinio, et annuente Claudio Aquaviva, Professis dedit: ibique anno MDCV. aedicula non inelegans, et nostris apta ministeriis, exstructa magnam civibus, qui amoenissimum hoc suburbium rusticandi causa petunt, afferre utilitatem pergit.

[Note: 9. Incunabula domorum et collegiorum anni 1596.] Musae et litterae quasi postliminio reductae sunt anno MDXCVI. in oppidum Pedemontii Montem-Regalem, unde fuerant abactae annis abhinc tribus et viginti. Quae fuerit abigendi causa dictum anno MDLXXIII. Reducendi occasio potissimum haec fuit. Non procul oppido, vallis amoenissima visitur. In ea Deipararae Virginis imago ab indigenis colebatur in pila lateritia sublime stans, a qua factum statuae nomen. Sedato bello refloruit incolarum pietas, et advenas fama prodigiorum tanto numero excivit, ut festa luce Virginis in coelum Assumptae, multa hominum millia, supplicantium ritu, nudis ferme pedibus, per aspera et praerupta montium juga convenerint. Congesta pariter in aerarium aediculae vis non modica pecuniae, cujus partem conferri placuit in xenodochium, et aedem fplendidiorem coeli Reginae construendam: partem in collegium Montis-Regalis restituendum, unde scilicet peterentur sacerdotes, qui eidem templo operam navarent. Adjunxit quod explendo idoneo vectigali deerat, tum civitas, tum vero Sabaudiae Ducis munificentia; quam datis ad ipsum litteris Clemens Pontifex collaudavit. Quanto ad Montis-Regalis collegium reparandum adjumento fuit publica pietas; tantum impietas attulit impedimenti ac morae Torunensi. Est Torunum, sive Toronia, civitas Prussiae Regiae, seu Polonicae, ad amnem Vistulam, emporium nobile. Populi minor pars tunc Fidem sequebatur catholicam, major haeresim. Haec sacras aedes invaserat, relicta tantum catholicis in templo S. Joannis primario, ara principe, cum vicino spatio. Petrus Kostka Stembergius, Culmensis Episcopus, pro insito genti Kostkarum in avitam religionem, ac Societatem studio, collegium Culmae constituere decreverat: propositum illi Torunum est, vicinum et frequentius oppidum. Assensit illustrissimus praesul, et adjutricem suscepti operis egregiam habuit Magdalenam Mortagiam, consanguineam suam, coenobii Virginum Ordinis D. Benedicti antistitam in urbe Culmensi. Ne tamen Petrus Kostka operi manum ultimam imponeret morte praepeditus est. Laudis hanc partem reliquit Petro Tilicio, Culmensium antistiti, qui nihil habuit antiquius, quam ut Patres Torunum deduceret, invitissimis haereticis. Compressus paulisper Episcopi et Regis auctoritate illorum dolor aliquandiu intra convicia minasque se continuit: descripti fuere homines Societatis in libellis, depicti ad ludibrium in compitis, per vicos plateasque cantati: postremo

senatus tristes, atrocesque, dat Episcopo litteras, quibus omnino Patres amovendos denunciabat. Rescripsit, ut dignum erat, Episcopus, et illorum calumniis refutatis, domicilium Societatis Toruni posuit, collegii semen ac spem; interque tribulos errorum Divina brevi messis uberrimas fruges tulit, in quibus merito numerari debet repetita post annos admodum quinquagenos annua supplicatio, quâ sacrum Christi corpus in coelesti ferculo circumfertur, Theophoriam Germani, Polonique, vocant.

Minori periculo fundatum est Aquilanum collegium, etsi jactationis plurimum habuerit. Aquila civitas Italiae, Aprutii ulterioris est caput. Neapolitanus Prorex, Mirandae Comes, anno MDXCII. egerat cum civibus, per Horatium Januarium, quem eo praetorem mittebat, ut domum Societati ponerent. Suam ipsa civitas obtulit, illam ipsam qua utebatur ad urbanos conventus; aliasque sumpsit aedes, in quas deinceps senatores et optimates convenirent. Etsi melior majorque civium pars de hac mutatione consenserat, nonnulli tamen, quibus illa displicuerat, facta coitione, alterum e nostris sacerdotibus, qui acciti venerant, discedere coegerunt: alter ab ipso Claudio Aquaviva paulo post revocatus est. Sed anno MDXCIII. Basilius Pignatellus, e sacra Theatinorum familia, creatus antistes Aquilanus, studia civium erga nos, quae malevolorum ser monibus refrixerant, vehementius accendit. Eadem fovit redditus civitati ad habendas per Quadragesimam conciones P. Carolus Mastrillus, is quem Aquaviva, ut dixi, revocaverat. Redintegratum igitur negotium, et census a populo ita est promissus ad dotandum collegium, si Prorex levaret urbem in decennium onere militaris praesidii. Qui cum assensisset, jamque diploma conficeretur, seditiosorum, a collegio abhorrentium, tumultus eo gravius exarsit, quo rem ad exitum felicius videbant promptiusque perduci. Discurrunt per urbem lymphati; vim gladiosque intentant incredibili audacia. Prorex efferatos animos verbis mitigari posse diffidens, ferociores in arcem includi jubet. Ceteris hoc terrore diffugientibus, transactum in urbis conventu frequentissimo negotium est, ac tabulis publicis consignatum. Quievere paucis mensibus adversarii, donec magistratus novi renunciarentur, quorum plurimos ex addicto sibi grege creandos curaverant. His freti, populum qua largitionibus delinitum, qua sermonibus invidiosis circumventum, convocant absente urbis praefecto, et priorem pactionem tabulasque rite jam confectas, pronunciant irritas; nempe, ut aiebant, per vim et malis artibus extortas: simul Neapolim mittunt, ad Proregem: queruntur dominum urbanam civibus ereptam, urbem in factiones scissam, graviora etiam instare pericula. Easdem querelas ad Praepositum Societatis deferunt. Non erat orandus operose Claudius, ut ne beneficium conferret invitis. At Prorex coercendam remediis acrioribus proterviam existimans, Ascanium Muscettolam, consilii regii senatorem, Aquilam ire jubet, populi vocare coetum; antiquare novissimum conventum, ut vitio coactum, et quae in eo erant acta rescindere. Ita primum plebiscitum, in gratiam collegii et Societatis editum, novo decreto sancitum fuit. Necdum tamen Praepositus Generalis assentiebatur, vel popularem hunc Euripum incerto fluctuantem aestu, timens; vel Congregationis quintae sanctionem reveritus, collegia cis Alpes vetantem admitti, quae tricenos alere Socios non possent. Itaque submissis identidem, pro tempore, auxiliis Aquilanos juvare constituerat, donec suppeteret census isti numero par. Sed Episcopi, ac Proregis, et civium preces, ipsius demum Pontificis jussa vicerunt: et anno MDXCVI. initium publice docendi factum. Plurimum hoc in negotio debuimus curae ac sollicitudini Uxentini Episcopi, qui tum Aquilae versabatur; item auctoritati Ambrosii Barreyri, qui regii urbis praefecti gerebat munus; ac demum virtuti Patris Sertorii Caputi, qui singulari vitae sanctimonia non modo sermones invidorum compescuit, sed etiam omnium animos suavissimo vinculo in perpetuum Societati devinxit. Sic terroris plus, quam detrimenti tempestas haec dedit: utrumque Gaditano collegio procella multo tristior intulit.

Imminebat Angliae regina in omnem occasionem Hispanis vicem referendi, a quibus haud ita pridem attentatam maxima classe Angliam meminerat. Classem

ipsa quoque instruit, et Gaditanum portum insulamque occupat. Urbs direpta; naves undecim Hispanae, mercibus onustae, et vela brevi facturae in Americam, ne venirent in hostium potestatem, ab ipsis Hispanis incensae, incredibili mercium ex Europa tota congestarum jactura. Erat in urbe collegium sexdecim Sociorum, qui praetoris jussu in arcem recepti, tantum ad eam tutandam momenti attulere, ut Angli ceteras inter leges deditionis, quas obsessis proponebant, id nominatim exceperint, ne qua pars veniae, aut ullius beneficii victis concedendi, ad Jesuitas pertineret. Arce defensa fortiter et servata, detonuit eorum furor in collegium, cui utcumque servando duo e nostris fratribus relicti fuerant: ambos invadunt strictis mucronibus: alterum quia thesauros, uti jactabant, abditos non indicabat, diris modis torquent; alterum, quia sacras imagines consputare abnuebat, puguis calcibusque contundunt, et debilitato fustibus capite, seminecem humi sternunt. Inde ad vastandam domum versi, suppellectilem sacram praesertim ac librariam, frangunt et corrumpunt eo immanius, quod Hispanorum virtute pellendos se brevi ac fugandos intelligebant.

Gaditanae cladis maerorem minuit Probationis domus pridem extrui coepta Tarracone, nunc demum inita et frequentata. Beneficium hoc duobus praesertim civitatis Archiepiscopis debetur, Gaspari Cervantes, qui opus inchoavit: Joanni Teres, qui promovit: adjungendus etiam Jacobus Nebotus, Canonicorum Prior, ut vocant qui pia liberalitate illud idem absolvit. Nec minus de collegio Vallisoletano bene meritus est Didacus Romerus Tlascalae in America Mexicana Episcopus: fundatoris nomine, quod adeptus hoc anno est, ob insignem munificentiam dignissimus, Accessit aliud Hispaniae ornamentum e collegio Madritensi, cujus scholae cum frequentiam auditorum non caperent, conditae sunt novae, quae responderent amplitudini ac dignitati civitatis; tum etiam numero discipulorum ac pietati, quippe quorum amplius triceni religiosa instituta eodem anno MPXCVI. amplexi memorantur.

[Note: 10. Domus, et collegia anni 1597.] Romanum tirocinium insigniter amplificatum fuit anno sequenti. Isabella Feltria-Roborea, Guidobaldo Urbini Duce genita, nupta vero Bisiniani Principi, filium ex eo susceperat unicum, Joannem Theodorum, Sancti Marci Ducem; parentum delicias, et spem domus opulentae, sed immatura morte in ipso ferme ortu succisam. Moriens filiolus Societatem JESU, quam ambierat, matri commendavit. Auxit Isabellae eximiam in Ordinem nostrum benevolentiam commendatio filii: bonorum partem, cum gemmis et mundo muliebri, tirocinio Romano destinavit: et erat ea muneris amplitudo, ut fundandae domui sufficeret. Sed conditi tirocinii titulum et honorem S. Franciscus Borgia pridem detulerat Annae Aragoniae-Columnae, Marsorum, sive, ut vulgo vocant, Taleacotii Duci: et quamquam attributum ab illa vectigal tempore procedente factum esset angustius, nihilominus pro nostra in Columnensem domum observantia, nihil mutandum Aquaviva censuit: sed rem totam ita temperavit, ut ad veterem Probationis domum, in monte Quirinali positam, adjungeretur accessio, et alterum quasi tirocinium, sub ejusdem tamen rectoris cura; cujus fundatores dicerentur Isabella Feltria-Roborea, ejusque filius Joannes Theodorus Sanseverinus. Opportunitatem rei conficiendae magnam obtulit templum S. Vitalis Societati datum. Est illud in Quirinalis montis clivo, qua versus orientem solem deprimitur, hortosque tirocinii attingebat: nobilitatum olim Canonicorum collegio, titulo Cardinalis, et verni jejunji prisca Statione. Consecratum pridem ab Innocentio I. cum Vestina illustris femina Romana, illi aedificando aurum et gemmas testamento reliquisset, circa annum a Virginis partu quadringentesimum tertium. Unde etiam appellatus Vestinae titulus reperitur. Jam semirutum ac desertum jacebat, adeo ut Alexander Cardinalis Medicaeus, cum urbana templa jussu Pontificis recognosceret, nullam ejus reficiendi, et instaurandi rationem aliam videret, quam si Societati transcriberetur. Annuit Summus Pontifex: nec onus reficiendi templi tuendique recusavit Aquaviva, modo liberum, ac juris alieni penitus immune traderetur. Itaque remoto in perpetuum, per Apostolicum diploma titulo Cardinalis, in potestatem Societatis Idibus Februariis anni prioris venerat: coeperatque

locum reparare Claudius et ornare, cum Isabellae Feltriae liberalitas facultatem operis absolvendi dedit. Eadem Isabella Feltria cum filio, ut ipsa optaverat, Neapolitanae Professorum domus fundatae titulum adepta est. Etsi enim matrona illustris altera, Roberta Carafa, Principis Astiliani filia, Matalunensium Ducis vidua, quae jam collegii Neapolitani parens merito vocabatur, Neapolitanam quoque domum fundare cupiens, certam pecuniae summam huic negotio destinasset: cum tamen, ea mortua, lites ortae graves fuissent super hujusmodi pecunia; litibus et ambiguo censui nuncius remissus est, acceptaque Isabellae Feltriae liberalitas minime litigiosa. Praeclarum sui de Societate judicii dedere testimonium eodem anno Illustrissimi Romae Conservatores Laurentius Alterius, Clementis X. pater; Joannes Baptista Burghesius, frater Camilli Burghesii, postea Pauli V. et Bernardinus Maffeius. Hi decretum ediderunt Societati Romanae perhonorificum, testati palam Quanti facerent curam Patrum assiduam in precando, concionando, juventutem numerosissimam docendo. Verbis munus addiderunt, ut nomine Senatus Populique Romani quotannis aedi Professorum Farnesianae calix argenteus cum cereis quatuor majoribus offerretur, ultima post Pentecosten Dominica, in quam templi ejusdem dedicatio incidit. Exinde id singulis annis solenni usurpatum ritu, Excellentissimo Senatore, et Illustrissimis Conservatoribus liberalitatem Urbis annuam sua praesentia cohonestantibus, ac Praeposito vicissim Generali ceterisque Patribus, obviam ad valvas templi prodeuntibus, et peractâ re Divinâ, nobile agmen reducentibus.

Insignis quoque Ferdinandi Archiducis munificentia eluxit in condendo Labaci collegio, quae civitas Carniolae caput est. Ejus rogatu Pontifex anuo superiore templum desertum ac coenobium, olim a Patribus Franciscanis, quos Observantes appellant, habitatum Societati assignaverat. Sed cum haec sedes parum idonea litterariis exercitationibus videretur, collegium commodiore loco positum est, haud levi tum catholicorum, tum etiam haereticorum, emolumento.

Non tam pacate, quam Labaci, collocata Glacii Societas fuit. Est Glacium, caput Comitatus in Bohemia. Ibi aedes erat insignis Divae Mariae, ac Praepositura, ut vocant, Canonicorum Regularium S. Augustini, quam solus ex Ordine illo tunc obtinebat Christophorus Kermiserus, vir apprime catholicus; atque adeo summo cum dolore cernens urbem foeda recentium errorum peste miserum in modum vitiatam. Pestilentiae cathedram praecipue insidebat Gaspar nescio quis SwenKfeldius, conflatum e promiscua variarum haeresum colluvione monstrum. Ex ejus discipulis unus aliquis non contemnendam testamento legaverat pecuniae summam, pios in usus expendendam. Placuit magistratui Lutherano gymnasium inde condere, scholam impietatis. Timuit Kermiserus ne veniret Praepositum in haereticorum manus, aut aliorum etiam, qui beneficiis interdum ecclesiasticis ad Ecclesiae dedecus ac suam perniciem abutuntur. Eam Societati tradere, ad collegium, et pietatis Seminarium excitandum, decrevit. Nuncium Sedis Apostolicae in aula Caesarea consulit, eique rem summopere probanti, eandem Praeposituram, ut Pontificio administro, ad condendum Societatis collegium rite tradit; annuentibus Pragensi Archiepiscopo, et Rudolpho Caesare. Omnia rata Pontifex habuit. Exarsit ad Jesuitarum, tanquam hostium capitalium, adventum haeretica factio. Conveniunt frequentes Glacium: quaerunt a rectore collegii quo jure, qua auctoritate, Praeposituram invaserit. Facilis fuit responsio, nihil nisi jure actum. Mittunt nihilominus Pragam delectos accusatores cum grandi libello. Patres, ut iniquos possessores alienae rei, ut publicae perturbatores, incusant. Tulit moleste Caesar hominum contumaciam: possessionem justam ac legitimam edixit, et quotquot libellum subscripserant, Pragam usque vadatus est. Lucro apposuerunt quod graviores audaciae poenas non darent. Hos animorum aestus perspecta collegii utilitas, ac Sociorum in publica commoda strenue incumbentium caritas sincera mitigavit. Olisippone domus propria tironinibus est data: nam antea in collegiis sparsim degebant. Fundator Ferdinandus Telles domicilium extruxit, ac censum constituit.

Promissum Vesuntioni ab annis tribus collegium, datum denique et stabilitum fuit. Ea civitas primaria Sequanorum est. Gravissimo versabatur in periculo propter viciniam Genevensium et Basileensium, a quibus haeresis per commercii libertatem importata, clarissimam urbem turpi jugo subjicere tentabat. Jam ab anno Christi millesimo quingentesimo nonagesimo quinto Vesuntinorum animi tanto excitati periculo, et Patris Nicolai Clari concionibus permoti, collegium percupiebant; paucis dissentientibus, qui solutioris vitae cum essent, ac fortasse occulti hostes Fidei et religionis, frenum sibi, accita Societate, injectum iri crediderant. Vocatus est Dolâ Provincialis P. Bemardinus Castorius, ut rem cum civibus conficeret. Verum is adveniens mutata reperit omnia. Adversarii falsis rumoribus, et compositis per calumniam fabulis, ita commoverant plebem, ut orator qui contra nos diceret comparatus fuerit, ejusque orationem vi et armis adjuvare populus decreverit. Itaque cum urbanam basilicam, quo cives convenire solent, ingressurus esset Castorius, repente ad fores multitudo seditiosa concurrit. Erupturum in cladem haud dubie tumultum compressit unius e magistratibus prudentia. Ille vociferantem turbam circumspiciens, causidicum, qui pro populo dicturus erat, velut in acie prima stantem, videt. Arcessit; in auremque insusurrans, Audio te, inquit, seditiosorum esse ducem, et orationem huc afferre meditatam; id si feceris, sic habeto, post horas tres supplicium de te in hoc foro, judice me, sumendum. Perculsus tam strenua denunciatione orator diriguit, et in turbam se recipiens, sensim dilapsus est. Convenere delecti civitatis proceres. Fremit populus, et oratorem summ audiri flagitat: qui trepide conquisitus et inclamatus cum nusquam appareret, destituta voce plebs et capite paulatim abscessit. Compositum placide cum P. Provinciali negotium: scriptae a civibus ad Summum Pontificem litterae, cujus jussu Claudius Aquaviva collegii causam sedulo susceperat. Sed exortum anno MDXCV. bellum, et ingentes pecuniae ad prohibendam vastitate regionem, a civibus annumeratae, illorum vota distulerunt usque in annum MDXCVII. quo sub initium mensis Junii scholae patuerunt. Ad eundem annum referuntur Ilerdensis collegii primordia, cum Margalefus, vir clarissimus, ejusdem urbis Canonicus, moriens partem fortunarum Societati legavit eo consilio, ut Ilerda magistros litterarum acciperet. Calissiensi quoque collegio additum fuit ab illustrissimo antistite fundatore contubemium, quo nobiles sexaginta juvenes alerentur, patriae decus olim ac praesidium futuri. Actum est per idem tempus de provincia Poloniae in Polonicam, et Lithuanicam dividenda. Id Aquaviva et plerique alii omnino faciendum censebant: de ipsius partitionis modo lis erat; Polonis Prussiam assignari provinciae suae; Lithuanis eandem suae contribui, petentibus. Favebat haec Polonis ratio quod aliter Seminario carituri forent, Lithuani vero duplex habituri, Vilnae unum, Brunsbergae alterum. Aquaviva Provinciam in praesentia quidem non divisit, sed rei veluti tentandae, ac periculi faciendi causa, Lithuaniae praefecit Fridericum Bartscium, qui vices et munus Provincialis obtineret, ac Poloniae Provinciali esset obnoxius. Ut vero Poloniae provincia suo Seminario non careret, illud Posnaniae collocandum Aquaviva duxit. Socii Rhenani postulavere, ut quoniam nihil deesset Hildesianae sedi ad justum majoris familiae modum, jus ei nomenque collegii traderetur: aequa postulare sunt visi. Onnatense collegium post longam deliberationem Vergaram translatum fuit. Sardis Patribus, qui ad hanc diem Aragoniae contributi per vicarium Provincialis regebantur, concessum est ut proprium haberent praesidem, qui Sardiniae provinciae praeesset. Petiere Lusitani ut fundator Olisipponensis domus Professorum renunciaretur Joannes III. Lusitaniae Rex, siquidem omnia praestitisset, quae huic nomini promerendo sufficerent; ac Societatem universam paterna complexus cura fuisset. Justissimae petitioni Praepositus Generalis libentissime concessit.

[Note: 11. Natales domorum et collegiorum anni 1598.] Anno MDXCVIII. cum in Gallia P. Franciscus Solierus omnes evangelici operarii partes impigre obiret, incendit Lemovicenses cupiditate collegii, quod anno sequenti penitus constitutum est, summo cleri populique assensu. Non minori contentione variae urbes ejusdem Galliae Societatem expetebant. Quas inter

cum enixius instarent Tutela, Bliterae, Castra, neque satisfieri votis omnium simul posset, sacerdotes aliquot pro tempore sunt submissi. At collegium in Thurocziensi Comitatu positum, quod adhuc Varalliae steterat in loco parum celebri, et a discipulis pene deserto, collocatum est Salae, sive Selliae, ubi jam stationem Societas habebat. Sellia iter diei tantum abest Javarino, quod oppidum Turcis ereptum per id tempus majorem transferendi Selliam collegii facultatem dedit. Relictâ demum Selliâ, Tyrnaviam translatum est anno MDCXV. Ferdinandus Archidux Graecensi collegio Millestadium attribuit. Est id oppidulum in superiori Carinthia, distans Graecio iter quatridui, inter Dravum, Liseramque amnes ad ingentem lacum, quem Rosbacus fluvius efficit. Conditum, seu coeptum frequentari tradunt sub annum DCCLXXX. quo tempore sanctus Domitianus, Carinthiae et Noricorum Dux a Virgilio, Salisburgensi antistite, Christiana sacra edoctus, mille statuas (unde Millestadio nomen) quae ibi Diis ethnicorum positae fuerant, in lacum demersit. In eodem oppido nobile coenobium alumnis S. Benedicti conditum est ab Erbone dynasta Norico, ante annum Christi MCII. Mansit coenobium oppidumque in Benedictinorum potestate usque ad annum millesimum quadringentesimum sexagesimum octavum, quo Federicus Tertius (alii Quartum vocant) Imperator, Pauli II. Pontificis voluntate, utrumque attribuit militari Ordini S. Georgii, a se instituto ad tutandam contra Turcas religionem. Sed hoc Ordine post annos paucos soluto ac dissipato, Millestadium ad Austriacos Principes rediit. Tandem hoc anno Ferdinandi Archiducis liberalitate et Pontificis Maximi auctoritate, Societati assignatum est, ad fundationem collegii, et academiae Graecensis in Styria. Claudius Aquaviva diu, tanquam ab invidioso negotio, refûgit: nec ante perduci ad assentiendum potuit, quam rescivisset oppidanos magnum ex eo fructum percepturos, quippe qui strenuis sacerdotibus destituti, errorum ac vitiorum lolio silvescerent. Rector collegii Graecensis Richardus Hallerus, inita loci possessione, regionem omnem ad pietatis et Fidei pristinam integritatem brevi reduxit; inde tamen non ita multo post revocatus Graecium est, ut cum Margarita, Ferdinandi sorore, Philippi III. sponsa, in Hispaniam proficisceretur, eique a sacris esset confessionibus.

Idem Ferdinandus anni MDCII. Kalendis Januariis Graecense collegium ingressus, diploma bullis argenteis et Austriaco sigillo munitum protulit, quo Millestadiensis monasterii praedia, et jura, nec non alias immunitates, ac facultates eidem collegio fruendas perpetuo munere concedebat. Grates egit amplissimas collegii moderator nomine totius Societatis, palam contestatus parem gratiam immortalibus Augustissimae domus beneficiis persolvi a nobis non posse: habituros quidem certe quantam animi capere nostri, quantam praedicare voces, ac litterae posteritati consignare possent. Ad extremum totius collegii obsequia, labores, preces ipsi prolixe detulit, Superos obsecrans, ut solitis beneficiis Principes munificentissimos augere pergerent, et quam vicem tenuitas nostra non poterat, iisdem cumulatissime referrent.

Inexpectata similiter piorum liberalitas Domum Professorum Varsaviensem, et Leopoliense collegium excitavit. Varsaviae quidem jamdudum optabatur aliqua Societatis domus; cum princeps Mazoviae civitas ea sit, nec raro sedes regum Poloniae, regnique comitiorum. Ejus fundandae haec oblata praeter spem occasio. Condiderat in eadem urbe P. Scarga sodalitatem Misericordiae, quae pauperum aerumnas levaret: addidit sodalitatem S. Lazari, quae operam navaret infirmis. Ea re permotus Zachaeus PiKarsKus, Archidiaconus Plocensis, idemque Varsaviensis Canonicus, et nosocomii vectigalia auxit, et ad coemendam Patribus domum pecuniae vim haud modicam donavit. Meditabatur jamdudum Stanislaus StanisKUS collocare Societatem in oppido hereditario LiesKO, in finibus Russiae, et Hungariae; ut esset praesidium adversus ingruentem haeresim. Poloni Patres vehementer suadebant, ut potius aliquod e Russiae collegiis firmandum stabiliendumque susciperet. Nec abnuit StanisKUS, et ad Leopolitanam sedem curas ac munera contulit. Stimulata exemplo benignitas multorum eo facilius in unum confluxit, quod operi toti se imparem quisque sentiebat. Praeivit ceteris Stanislai

frater Adamus Staniskus. Collegio tamen Leopolitano sua forma et perfectio ante annum MDCVIII. non adfuit. Venit merito in hunc hominum de nobis bene hoc anno MDXCVIII. meritorum numerum Senatus Coloniensis, cujus munere Sociorum domus conjuncta cum gymnasio fuit, a quo erat antea sejuncta. Datum olim in hac urbe clarissima Societati fuerat unum e collegiis publicis, cui Trium Coronarum nomen: sed angustius, quam ut scholis et religiosae multorum capitum familiae sufficeret; quamobrem aedes nostrae procul a gymnasio aberant, non sine gravi magistrorum incommodo, ac detrimento temporis, quod in commeando ponebatur. Piae cujusdam virginis testamento relicta nobis domus collegio vicina, rectorem admonuit, ut contiguas alias compararet. Senatus, ut eum in locum transferri collegium sineret rogatus annuit, modo permaneret in academiae corpore, nomenque, et insignia Coronarum Trium retineret.

Montibus, in Hannonia, sedem annis ab hinc duodecim Societas habuerat: scholas hoc anno primum aperuit. Debentur hujus collegii primordia heroi Belgico Alexandro Famesio, Duci Parmensi, qui non tam armorum, quam morum et virtutum praesidia depopulanti Belgium haeresi opponenda judicans, praecipuas urbes collegiis Societatis muniendas curabat. Itaque partem necessarii collocando Montibus collegio vectigalis parare anno MDLXXXIII. studuerat: partem reliquam civitas anno MDXCVIII. adjunxit. Redditae sunt scholae collegio Pompelonensi, quas a biennio deserendas Patres censuerant, quod minus gratae civitati esse viderentur, cum satis idoneum, ubi litterae traderentur, locum nemo procuraret; ac nescio quis ludimagister, ab oppidanis conductus, negotium praeceptoribus nostris impune facesseret. Scholarum utilitatem carendo senserunt: revocati magistri Societatis: instantibus praesertim Antonio Zapata, Episcopo; et Prorege Joanne Cardona. At Romae Bellarminus a Pontifice impetravit ut Seminariis provinciarum septentrionalium statas pensiones non modo exsolvere pergeret, sed etiam pernumeraret aliquante jam tempore intermissas. Quod etsi Clemens Pontifex haud gravate praestaret; quippe cui perspecta ejusmodi Seminariorum utilitas maxima; interdum tamen de Gregorio XIII. querebatur, quod operum tantorum molem humeris posterorum Pontificum imposuisset: verum Gregorius malebat non omnino perfecta relinquere, quam non inchoata: et sane vix nova condita sunt, stetêre jam instituta.

Anno MDXCVII. fecerant initium laboriosae missionis Niciae, in Provincia, PP. Augustinus Confalonerius et Michael Pererius, id agente praesertim clarissimo cive Niciensi, Pontio Seva; cui cum in animo esset aditum Societati dare in patriam, illius desiderio cives suos afficere cogitabat, vocatis Niciam Patribus. Res tardius quam putaverat successit, nec nisi post annos octo locus collegio est datus. Niciam ingressi Patres urbem invenere turbatam anxiamque bello; occupatam quoque sinistris de Societate nostra rumoribus. Quibus permoti complures e religiosis familiis et clero, cum antistite queruntur intromissos Societatis Patres; perturbatores pacis, ejectos nuper e Gallia; Niciae haudquaquam necesserios. Episcopus, quo Patribus et clero satisfaceret, ita illos admisit, ut audire quidem confitentes, et Christianam doctrinam explicare fas esset; verba vero ad populum facere, nefas: quin, illos severe increpuit, quod civium inirent domos, et sermones de rebus divinis privatim sererent. Itaque ab omnibus destituti, calumniis, et obtrectationibus deformati, monstrabantur digito praetereuntium, aut intra parietes continere se cogebantur. Quinque menses in his angustiis fluxerant. Adeunt Episcopum denique, et, Si nostra sponte, inquiunt, ac privati cujuspiam commodi causa, Niciam venissemus, nequaquam profecto tandiu, tot inter molestias, taciti stetissemus: sed cum Dei gloriae, et hominum commodis, ac saluti servire studeamus, initium nobis a patientia, et ab ea, quam tibi cum fide praestitimus, obedientia, faciendum esse duximus. Hae nostrae sunt partes. Tuas vicissim esse vides patrocinium aequitatis religionisque suscipere, et quid veritas ferat, quid obtrectatores objiciant, quid spectent, pro tuâ sapientia perpendere. Hunc in modum dicere aggressi refellunt singula, quae ipsis objiciebantur,

vitae suae rationem, ac ministeriorum exponunt: quid spei affulgeat, si praesul veritati favere palam ausit, quid immineat contra periculi, ac detrimenti civibus et pietati; quid ipsi privatim dedecoris ac noxae, si suae fidei creditos destituat, modeste reverenterque demonstrant. Praesul, homo consideratus ac prudens, illos vera loqui, seque malevolorum sermonibus circumventum sentit. Quare post dies paucos accitis liberrimam, et amplissimam rei pro suo instituto gerendae potestatem facit. Continuo, velut hyeme discussa, serenum ver illuxit. Frequens populus ad conciones, ad sacrum poenitentiae tribunal, ad audienda doctrinae coelestis elementa concurrit. Usus orationis, librorum piorum et sacramentorum, creber inductus; proscriptae choreae periculosae, et nocturna ludicra; cognita demum Societas, et ejus utilis labor Summo Pontifici magna cum laude significatus per ipsum Episcopum; a quo etiam susceptum est fundandi collegii consilium. Sed illud ejus obitu improviso perduci ad exitum non potuit; ac brevis tranquillitas in foedam tempestatem est commutata. Societatis adversarii, amoto praesulis metu, Patrum famam indignissime concerpunt, libellos etiam Taurinum, Genuam, Venetias usque dissipant omnium criminum venenis imbutos: calumniarum praecipuo artifice Canonico insigni, de quo meriti quam optime Socii fuerant. Rursum igitur in solitudinem, et ingratum otium rejecti, alter in arcem, ad militare praesidium excolendum; alter in ultimam, et fere neglectam urbis regionem, se conferunt. Instillatus amor pietatis ferocibus militum, qui arcem obtinebant, animis brevi consueta scelera, impuras voces et impias, jurgia, et sacrorum contemptum, exclusit. Novam arcis faciem admiratus gubernator se, a cum familiam, Patri regendum dedit; piis meditationibus a S. Ignatio in utisissimum ordinem olim digestis, mentem exercuit; ac plebem ab odio Societatis paulatim ad amorem traduxit. Fama denique Sociorum vindicata palam est per Franciscanum, quem Canonici ad habendas conciones evocaverant. Sed nihil ad rem in integrum restituendam plus profecit quam Petri Ubelotti funesta mors, quae anno MDXCIX. contigit. Niciensis erat, cooptatus in Societatem ante aliquot annos. Niciam redierat valetudinis causa: quam dum plus nimio curat, in graviorem incidit animi morbum, qui facile inter affines a religiosis viris contrahitur; nempe taedium vitae sanctioris. Ex illo taedio delapsus ad gravia flagitia, et ejectus et Societate, impotentis animi virus in eam evomuit. Vitiis morbisque confectum adiit P. Confalonerius, et ad poenitentiam hortatus, veniam scelerum obtulit. Cui miser, Mihine, exclamat, veniam tot scelerum? hoc vero fieri non potest. Imo, retulit sacerdos, fieri, ac facile quidem, si per te non stabit, potest. Urgentem amice Confalonerium et obsecrantem repulit perdite obstinatus, ac tribus post horis interiit. Valuit etiam plurimum ad conciliandam populi benevolentiam nostrorum caritas, qui, exorta peste, ultro in omne discrimen caput suum objecerunt. Itaque decretum est, ut in publico civium consessu de collegio Societatis ageretur. Efferavit adversarios hic nuncius. Concurrunt, quasi ad certamen decretorium, et solitis machinis consilium disturbant. Iterum tamen de eodem negotio deliberatum est anno MDC. Subiit civem, genere, ac munere quod gerebat in oppido, conspicuum, et praecipuum turbarum recentium artificem, poenitentia et pudor. Sponte Confalonerio indicavit, se virulenti scripti auctorem esse, quo uno maxime attrita Patrum fama fuerat. Delictum publice confessus, intermissam de collegio deliberationem ut civitas repeteret effecit. Jam area collegio idonea parabatur, cum spem lactissimam, velut herbescentem frugem, nova tempestas, ac duorum civium malevolentia profligavit: qui deinde Superis poenas, alter exilio et familiae storentis ruina, alter impia morte, non obscuras dederunt. Sed quanto majores conatus velut conjurati cum hominibus inferi adhibebant, tanto acrius contra nitebantur Socii, ut civium animis quamcumque possent opem afferrent. Excurrit Villam-Francam Confalonerius ad triremes Ducis. Plerisque Mauris ac Mahometanis baptismum; haereticis, cum Ecclesia reconciliationem; desperatis et in criminum caeno jacentibus, emergendi facultatem, dedit. Major sub anni finem Patres labor excepit. Obsedit Niciam Gallicus exercitus. Plurimis in arcem

confugientibus, et illos ut eodem se reciperent obsecrantibus, restitere media inter tela, nec plateas oppidi ac muros diu noctuque obire, milites accendere ad rem bene gerendam, sauciis et cadentibus adesse, destiterunt. Ea caritate, his officiis, repressus livor obticuit. Probi omnes de retinendis ac stabili domicilio donandis Patribus fidentius egerunt. Nihil tamen penitus constitutum fuit ante annum MDCVI. ut postea referemus.

Plures annos Anconitani collegii negotium, at paulo pacatiores, tenuit. Ante annos septemdecim designatum fuerat: cum Pantasilea Polydora, lectissima femina, civis Anconitana, post obitum unici silii, tertiam fortunarum suarum partem Societati donasset ad collegium instituendum. Inciderunt varia impedimenta, et molestae lites, quibus demum, studio praesertim Caroli de Comitibus, Anconitani tunc Episcopi, compositis, magistri litterarum Anconam Kalendis ipsis Januariis anni MDXCVIII. profecti, paratas continuo scholas inierunt. In provincia Neapolitana, cum Beneventani Societatem percuperent, neque ad collegium res essent maturae, jacta sunt Professorum domus fundamenta. In Sicula, collegii Panormitani fundator est declaratus Joannes Platamonus, cujus sumptibus inchoata fabrica collegii ad culmen assurrexit. Extrema quoque manus accessit collegio Calaritano in Sardinia, cum Anna de Servillo ac Brundo, matrona urbis primaria, sine prole decedens, hereditatem Patribus testamento legasset. Hauserat hunc erga Societatem animum a suis parentibus, qui ad ejusdem collegii aedificationem plurimum etiam contulere. Non defuerunt obtrectatores qui testamentum illud irritum esse pugnarent, ac litem Sociis intenderent; sed judices, e regio consilio delecti, causam collegio adjudicarunt: et accusatorum alter, post menses admodum paucos gravi morbo implicitus, Patribus arcessitis, quae dixerat adversum illos feceratque condemnavit ultro, multis audientibus, ac velle indicta et infecta declaravit. Alter in morbum itidem delapsus periculosum, cum antea criminatus nostros esset, quod in testamenta furtim irreperent, et supremis tabulis struerent insidias per causam et nomen sacrae confessionis, non modo dicta recantavit, sed etiam confessarium e Societate adscivit, ac bibliothecam suam moriens collegio reliquit.

[Note: 12. Magdalanae Ulloae liberalitas in Societatem.] Promerita maximis in Societatem beneficiis est Magdalena Ulloa, ut morientem hoc eodem anno MDXCVIII. pia laude prosequamur, cujus, dum viveret, liberalitatem toties experti fuimus. Originem ducebat e Marchionibus de Mota, et Comitibus de Luna: viginti annos cum viro Ludovico Quixada egerat; tantaque fuerat utriusque concordia, pietas in Deum, misericordia in calamitosos, comitas in domesticos, studium in rempublicam, ut conjugum Christianorum forma, exemplumque, censeri possent. Easdem virtutes coluerat soluta viro: cumque ille multa aureorum millia pios in usus, praesertim ad sublevandos aerumnosos, ultimis ceris legavisset; ipsa per septem et viginti, quos vidua confecit, annos, in eosdem usus non pauciora expendisse fertur. Villagarciensem Societatis domum aedificavit, collegia Ovetense, et Andreapolitanum, seu Santanderense, condidit, ornavitque. Haud promptum est enumerare quot xenodochia erexerit, quot captivos in libertatem vindicarit, quot familias egestatis pudore oppressas sustentaverit, quot obrutas aere alieno liberaverit. Pietatem hanc faciebat admirabiliorem aliarum conspiratio virtutum. Memor Apostolicae vocis, quae viduas deliciis deditas, pro mortuis habendas pronunciat, non modo ab inanibus abhorrebat oblectamentis, sed etiam corpus dure atrociterque cilicio, flagellis, varia poenarum solertia, divexabat. Cibus vulgaris et obvius, tritae atque interpolatae vestes; nulla lectulo vela, nulla parietibus aulaea circumjecta. Ter in hebdomada sacram repetebat confessionem; ter coelesti pane vescebatur. Quotidie, praeter solitas preces, binas coelestium bonorum meditationi horas, alteram mane alteram post meridiem, tribuebat. Eo curarum et pietatis suae partem non exiguam conferebat, ut Augustissimum Sacramentum decore ac splendide haberetur; cumque audivisset in Asturia parum pro dignitate asservari, statim octonis millibus nummûm aureorum, ciboria sacrasque pyxides confici, et in pagos dividi jussit.

[Note: 13. Fundationes collegiorum, ac domorum anni 1599.] Est Berga, seu Fanum S. Vinoci, oppidum in Flandriae Comitatu, non procul DunKerca. Collegium civitas jampridem enixe postulabat. Ejus vota differri ultra annum MDXCIX. non potuere. Litterarum tamen quieta certamina bellico fragore paulisper initio fuere turbata: sed anno sequenti, quies amica Musis rediit: nec ita multo post collegium suis aedisiciis et ornamentis est auctum. Negotii plus et laboris fuit in statione Atrebati collocanda. Matthaei Moulartii, Atrebatensis Episcopi, alienior animus a Societate, moras graves afferebat quominus in hoc oppido Artesiae primario et frequentissimo Societas consisteret. Interim civitatis quaestor, cum careret prole, moriens aliquantum pecuniae reliquerat ad collegium Societatis excitandum, si modo fenatui, Episcopo, et PP. Capucinis, ita videretur, quos rei arbitros, et testamenti curatores instituebat. Capucinis eam procurationem ad se pertinere negantibus, petiit civitas, ut voluntas testatoris, de collegio Societatis aedificando, significata supremis tabulis, rata per senatum haberetur. Dissentiebat Episcopus, et alia quaedam opera, utilitatem publice habitura proponebat. Reclamante populo, veritus invidiam civium et offensionem praesul, de collegio consensit ille quidem, sed ejusmodi apposuit conditiones, ut negotium penitus omitti Aquaviva jusserit. Perstabant nihilominus Atrebatenses in proposito, nec Episcopum urgere cessabant: qui precibus et studiis eorum victus se remisit, conditionesque multo commodiores proposuit. In eas donec utrimque conveniretur, bini e Societate sacerdotes cum totidem adjutoribus rei domesticae, quasi ad specimen dandum, aecesserunt, ac summa popuii laetitia excepti, concitatam de se opinionem, obeundis, quae in Societate sunt usitata, muniis, egregie sustinuerunt, praesertim tradendis Christianae doctrinae elementis; confluente, praeter pueros, tanta populi multitudine, ut fora ipsa et plateae essent angustae, spectacula ludicra frigerent, ludionesque maesti, quibus magna fere abundant oppida, suas nugas alio et theatra deportarent. Antistes, qui Societatis homines ex invidorum, aut malevolorum sermonibus tantum cognoverat, jam propius veriusque perspectos amare coepit: neque per illum stetisset quin collegium statim conderetur, si longiorem illi usuram vitae Superi concessissent. Anno MDCI. actum est impensius de collegio exstruendo. Illud suis ardificandum sumptibus recepit abbas S. Vedasti; neque promptius promisit, quam magnificentius praestitit. Parmae, in Longobardia initium academiae factum, quae studiorum universitatem complecteretur. Datus in ea Societati locus. Laeta primordia celebrata sunt festo Musarum, linguis omnibus gratulantium, plausu. Profectus anno MDXCIX. P. Bernardinus Castorius Tononium, urbem agri Caballici primariam, ad lacum Lemanum, ut opportunitatem loci spectaret ad condendum collegium, quod Sabaudiae Dux, tanquam propugnaculum haeresi opponere cupiebat; stationem ibi temporariam collocavit. Interim Princeps munificentissimus collegium Camberiense templo, aedibusque ad obeunda gymnasii munia commodis carere cernens, et utriusque structuram aedificii ad suum, ac provinciae splendorem pertinere arbitratus, utrumque inchoavit, et procerum comitatu septus, ingenti ordinum omnium frequentia, inter collucentes undique faces, inter laetos symphoniacorum modulos, erudita juventute litterariis certante muneribus, primum lapidem in fundamenta jecit.

Gerundae, in Catalonia, cum Jacobus Agullana, Ecclesiae Gerundensis Archidiaconus, petiisset ut in collegio, a se suisque fundato Latinae litterae quamprimum traderentur, voti compos factus est, et apertum lyceum XIV. Kal. Novembr. Quo die lepidum quiddam contigit, quod non mediocriter ad collegii laudem pertinuit. Religiosus vir in eadem civitate Divinarum interpres litterarum, dum eas praedicat oratione meditata, audiente Episcopo, et illustri nobilium eruditorumque consessii, invectus erat acriter in liberales disciplinas, ac profanam, ut vocabat, eruditionem: et in hanc sententiam varia sanctorum Patrum testimonia protulerat. Paucis post horis habuit orationem unus e collegii praeceptoribus, pro solenni scholarum primordio. Invitatus Episcopus, comitante procerum eâdem et eruditorum corona, venit, atque adeo ille ipse sacrarum praeco professorque litterarum. Orator noster, quid accidisset ignarus,

dum suas venditat litteras ac merces, multa commode dixit in laudem doctrinae politioris, et eadem SS. Patrum testimonia, quae contra usitatum in scholis docendi modum, a theologo proxime fuerant allata, explicuit in rem suam, explanavitque sic, ut dedita opera vix quidquam aptius fieri potuisse videretur.

[Note: 14. Profani auctores utrum e scholis Christianis ableagndi.] Sane non nunc primum exstiterunt qui censerent profanos auctores, ac totam illam, quae mores ethnicorum olet, doctrinam Christianis excludendam scholis esse; in quibus Evangelio, sanctisque Patribus, Christianorum nempe doctoribus, locum dari principem putarent oportere. Verum, ut omittam vix quemquam inter illos Christianos doctores satis idoneum inveniri, a quo perfectae Latinitatis et eloquentiae praecepta, vel exempla, peti possint, quis non videt aetatem puerorum, nondum altioris capacem scientiae, profanarum litterarum lacte quasi pascendam, donec cibo solidiore vesci possit? AEgre adducuntur viri ut oratorem de rebus divinis disserentem, ac Patrum sacra monumenta interpretantem audiant: pueri haec eadem sine taedio sedentes et modesti auscultabunt?

Quod si quid periculi metuitur a profanis ethnicorum moribus et scriptis, in quibus non pauca sunt nihilominus a Christianis effatis nequaquam abhorrentia, id videndum est doctori Christiano, ut scriptores nisi probos, aut probe castigatos, repurgatosque juventuti non praelegat, Deinde, ut ex illis ipsis moribus gentium profanarum occasionem captet virtutis celebrandae, ac vitii suis coloribus depingendi, quod in Tullio, Virgilioque, in Epicteto, Juvenale, Horatio, et c. explicandis quam promptum ac proclive est? Denique nihil vetat Evangelicam quotidie vocem aliquam, vel depromptam e SS. Patrum libris sententiam, enarrare discipulis, ediscendam proponere, illigare apte in scriptiones, et hanc teneris auriculis divinae sapientiae frugem inserere. Sic spoliis Idumaeae, ut sacri vatis utar vocibus, ditescere licet; sic gemmas e spurco vetustatis impiae sterquilinio colligere. Id autem in primis sequuntur ac student, Numinis beneficio, magistri e Societate. Quod cum vulgo sit persuasum, ea plerisque causa est expetendi collegia: nec alia vehementius Petrum Martinium, Jurisconsultum Hispanum eximiae pietatis impulit, ut e vita discedens testamentum in gratiam Societatis conderet. Octingentos legabat annui census nummos collegio Caesaraugustano, ad alendos litterarum magistros, modo civitas in ejusdem collegii jus et potestatem transcriberet urbanum quoddam gymnasium. Id si obtineri non posset, priorem augebat summam, ut novum in urbe Aragoniae Osca, patria sua, collegium poneretur. Ex hoc testamento natae lites, et in aliquot annos extractae. Caesaraugustanis oblatam conditionem accipere negantibus, Praepositus Generalis, de Patrum Aragoniae provinciae sententia, collegium Oscae moliri omnino statuit: cui etiam fundando Hieronymus Olivarius, e Societate, haud modicum vectigal de suo assignaverat. Illuc igitur ventum est, et compositis cum civitate rebus, anno postea MDCV. scholae sunt datae. Urgellae quoque in Catalonia, collegium Societatis ab Episcopo Andrea Capilla conditum fuit, ingenti praesidio futurum in ea soli coelique asperitate: sedet enim hoc oppidum ad Pyrenaei radices, et incolarum ingenia non multum ab indole regionis, ut accidit fere, dissident, eoque magis indigent cultura. Habitatum nunc quidem in subitario domicilio: anno insequente, novum ac stabile collegii aedificium inchoatum est. Fuerat Andreas Capilla in Societatem adscriptus adolescens, in eaque per annos quindecim stipendia non minori doctrinae, quam virtutis laude fecerat: instituendis tironibus adhibitus, mox collegio Valentiae gubernando, demum tradendae in Romano collegio, cum P. Francisco Toleto, theologiae. Angebat hominem interim scrupulus, quod votum ineundi Ordinis Carthusiani, priusquam Societatem amplecteretur, edidisset. Itaque faciendum sibi omnino putavit ut sacram hanc solitudinem capesseret, ad quam illum indoles sua, et amor poenitentiae invitabat. Latere diu, ac sibi vivere, ut optabat, non licuit. Praecipuis inter Carthusianos muneribus praepositus, dum gravissima cum Philippi II. regis Catholici administris negotia prudenter conficeret, probatus Principi, et ad Urgellensem Episcopatum evectus est. Tunc vero nihil antiquius habuit, quam ut collegium in urbe sua compararet. Multa praesulis optimi voluntatem, et consilium morabantur:

cognitum tamen divinitus est, moras omnes perruptum iri deprecatione duorum sanctorum Hermengolis, et Justi, olim Episcoporum Urgellensium. Praedictionem eventus comprobavit, ac potissimum insignis fructus, in ipsam civitatem ac regionem totam latissime derivatus.

Instituta sunt eodem anno collegia Frexenalense, et Guadicianum, seu Guadixense. Frexenala oppidum Baeticae est: obnoxium Paci-Augustae, quod sacra spectat; Hispalensis vero ditionis, quoad jura civilia. Collegii fundator Alfonsus a Pace testamento caverat ne qua interponeretur mora, quin statim collegium aperiretur. Quare approbantibus et instantibus tum regio apud Hispalenses praefecto, tum Episcopo Paris-Augustae, brevi nova familia coaluit. Guadicia in regno Granatensi jacet: antiqua civitas, et Episcopi sedes. Joannes Hortega de Grisalva, Canonicus Guadiciensis, jamdudum ardebat cupiditato collegii, cujus opem non civitati tantum nec essariam existimabat, verum etiam regioni universae. Igitur aedes suas, bibliothecam, et supellectilem Patribus obtulit: vectigal suppeditavit Anna Felix Gusmania, Marchionissa Camerasae: adjecit nonnihil Eleonora de Toledo, Sancti Stephani Comitissa auctoritatem et curas contulit Joannes Fonseca, Guadiciensis antistes, et regii Consilii approbationem impetravit. Idem nonnullorum operi pio vehementer obluctantium impetus fregit, quorum unus cum juratus palam edixisset certam civitati perniciem a collegio imminere, prope in ipso vestigio paralysi constrictus exspiravit: alter, cum raxime obstaret, lite molesta et improvisa irretitus, in vincula dacus est: tertius, qui rem disturbare Madriti prae ceteris conabatur, morbo repentino correptus celerrime concidit. Sublatis igitur obicibus inita fuit aedium Horteg possessio; et sedes temporaria, quae triennium Guadicii stererat, in perenne domicilium conversa. Protinus in circumjectam regionem sex emissi sacerdotes rudem populum, e veterno velut excitatum, ad poenitentiam salutisque sempiternae curam vocaverunt, Peo tam benigne felicibus primordiis aspirante ut Singilia, sive Anticaria (oppidum est in eodem Granatensi regno) ejusdem boni compos fieri properaverit, accitis Patribus per Franciscum Padillam, et Dominicum Lezium: hunc Anticariensem Canonicum; illum civem Anticariensem, et Canonicum Ecclesiae Malacitanae. Quos inter fuit haec amica concertatio uter alterum in fundando collegio et ornando superaret. Censum et aedes amplas, collegio Phari ponendo, in Algarbia, legaverat moriens Jacobus Lopius, Pharensis Ecclesiae Decanus; quia tamen vectigal collegio par non erat, satius visum est Professorum domum ordiri, hortante praesertim antistite Ferdinando Martino Mascatenia, qui ad instruendam necessaria supellectile domum ac templum multa donavit deque urbis templo primario pretiosa sanctorum corporum pignora in nostrum transtulit. Auctor etiam domus conficiendae ornandaeque praecipuus et adjutor fuit Episcopi frater, Nunnius Mascarenia, e nostra Societate. Accessione postmodum ad vectigal facta, compositum ad fundatoris mentem collegium est, cujus primordia civitas anno MDXCIX. publica laetitia eclebravit.

Exundans anno MDXCVIII. praeter modum Tiberis magnam Urbis parter labefactaverat. Natus in Apennini jugis accipit vectigales duorum et quadragiota qua fluviorum, qua torrentium, aquas: iis alitur, et ita saepe crescit, ut magnitudine laboret sua, et agris oppidisque vastitatem afferat. Tricies sexes post Romam conditam usque ad annum MDXCIX. supra notas late ripas elatus traditur. AEstas anni MDXCVIII. humida; autumnus imbribus perpetuis diffluens auctiorem impotentioremque reddiderant. Itaque X. Kalendas Januar. Sub noctem crevit majorem in modum, et insequenti die loca Urbis humiliora mersit. IX. Kal. Jan. vergente in occasum sole, altius extulit se se, fluctusque praecipites impune pet vias voluens, ingentem attonitae civitati metum attulit, ac plus damni dedisset, nisi tempestiva Pontificis cura naturam arte et providentia emendasset. Magna nihilominus multarum rerum et animalium strages edita; nonnulla etiam hominum, quos proruptae effractis ostiis in domos aquae: vel ipsae domus eversae, oppresserunt. Sacra nascenti Christo lux tota inter istos metus, ac dirae famis

periculum, ssuxit. Famem Pontifex depulit, immissis per totam urbem cum annona equis et naviculis; fluminis infensi aestum Divina bonitas quinto post die, reductis pristinum in locum aquis, compescuit. Relabens Tiberis et suo se reddens alveo vehementer debilitaverat Professorum domum pervetustam, ac sua sponte brevi ruituram. Satius est visum novam condere, quam fulcire atque instaurare vitiosam, Nec defuere viri locupletes ac pii, qui se collaturos impensam ad aedificandum necessariam pollicerentur. Sed Patres neminem praeferendum Odoardo Cardinali Farnesio censuerunt, cujus propatruus Alexander Cardinalis Farnesius templum ejusdem Professorum domus extruxerat; ut aedificii pars utraque, ac domus tota Serenissimae Farnesiorum familiae et liberalitati deberetur. Erat Parmae tunc Odoardus. Ad eum ejusque fratrem Ducem Rainutium litteras dedit Aquaviva, quibus perbenigne responsum est, Cardinalem id operis sibi omnino deposcere, ac propediem Romae adfuturum, ut de re tota statueret. Adfuit, ac descriptione domus, formaque constituta, primum lapidem in fundamenta rite misit; Hae voces in faxo inscriptae legebantur: Odoardus Farnesius S. R. E. Diaconus Cardinalis Saniti Eustachii, ut Alexandri Farnesii Cardinalis Vicecancellarii propatrui sui, reliquias prosequatur, pritnum hunc lapidem solenni ritu consecratum, ad erigendam suo sumptu domum Societati JESU, in fundamenta conjecit, pridie Nonas Iulii anno MDLXXXXIX.

[Note: 15. Collegia, et domus anno 1600. institutae.] Sixtus V. Cretensium rogatu decreverat, ut tria Societatis collegia fundarentur in tribus praecipuis Cretae urbibus, attributo in vectigalia collegiorum, censu, qui ex decreto Concilii Tridentini Seminariis clericorum quotannis persolvi e beneficiis Ecclesiasticis consuevit. Pontificis voluntatem amplexi Reipub. Venetae proceres Patribus ex Italia delectis quaecumque opus erant ultro assignarunt. Non minori laetitia sunt excepti, quam erant expetiti. Attributa illis aedes sacra D. Mariae, quam Formosam incolae nuncupant, cum vicina domo Constantinopolitani olim Patriarchae. Refrixit postea civium ardor, tum propter saevientem toto ferme quinquennio pestilentiam, tum ob mortem antistitis, qui assignatos nobis a Pontifice redditus summa diligentia procurabat. Accessit etiam alienatio nonnullorum e clero, qui decisam e suorum beneficiorum fructibus partem gravate admodum collegio pensitabant. Admonitus Aquaviva obtinuit a Clemente VIII. ut hoc nostro jure fructus istos exigendi cederemus, et interim alia quaedam indagaretur via sustentandi civium liberalitate collegii. Cum id e sententia non succederer, visum fuit satis esse causae cur discederemus, et annuente Pontifice, de profectione cogitatum. Enimvero suum hoc dedecus interpretati Cretenses praefectum insulae frequentes adeunt: obtestantur ne tantam sibi ac fuis liberis, cum ignominia, perniciem inferri patiatur. Datum iri operam ne quid in postetum Societati desit. Igitur publico decreto Sociis assignatum fuit in primaria civitate, quae idem cum tota insula nomen obtinet, templum et nosocomium vetus, cui Divi Antonii nomen, cum adjunctis ei vectigalibus: decretum diplomate Pontificio confirmatum, et omnia pristinum, ac meliorem etiam in statum sunt restituta. Tropaea, sive Tropia, civitas est Calabriae ulterioris, ad oram Tyrrheni maris, prope promontorium Vaticanum: clara propter Episcopi sedem, populi frequentiam, situs amoenitatem, et feracitatem soli. Huc praeter omnium spem, Divinae Providentiae peculiari nutu, vocata Societas videtur. Hieronymus Taulus, inter Tropienses genere opibusque praestans, cum domestici negotii causa Neapolim peteret, testamentum condiderat, nescio quid funestum, nec temere, praesagiens: nam a maritimis praedonibus captus, et inj Africam deportatus, ibi cessit e vita. Ex ejus filiis duo superstites Claudius et Marcellus, ampla gaudebant hereditare. Sed (quae magnarum divitiarum misera sors est) invidia multorum et odio flagrabant; nec erant ea, quae decet fratres, amicitia inter se conjuncti. Marcellus, accepto in rixa vulnere, moriturus, bonorum suorum usum et fructum fratri, quem ab uxore nullam habere prolem nec sperare cernebat, reliquit ea lege, ut illo mortuo eadem bona in collegium Societatis urbi donandum impenderentur. Imo rogavit fratrem, ut si nullos e conjuge susciperet liberos, suas eidem operi pio fortunas addiceret, ut e collata

utriusque pecunia justum collegii vectigal conficeretur. Annuit frater, et condidit testamentum, quo Societatem heredem ex asse faciebat. Verum, ut est magna sive in dimittendis opibus; sive in dando, praesertim alienis, beneficio difficultas, mutavit mentem, ac sororis virum heredem instituere decrevit. Ecce autem, dum apud tabellionem transigere negotium parat, sanguinis copia, e pectore in fauces subito prorumpente opprimitur. Testamenti, quod condiderat in gratiam Societatis, et cujus mutandi spatium non habuerat, curatores admonuere Praepositum Generalem, aquo missi aliquot e nostris juventutem bonis artibus ac moribus formandam acceperunt. Beneventani jam fruebantur domo Professorum, collegium ejus loco maluerunt, suadente atque instante Archiepiscopo, qui locupletem bibliothecam ultro tradiderat, addebatque nonnihil ad certum vectigal constituendum. Ratam praesulis ac civium voluntatem Clemens habuit, et beneficio Ecclesiastico censum auxit.

Designatum fuerat collegium Catacense jam inde ab anno MDLXIV. Constitutum anno MDLXIX. auctum MDLXXVII. stabilitum est MDC. liberalitate Juliae Zaccoviae, tum vero ejus filiarum Isabellae et Corneliae Riccarum, Illae rem familiarem, quam a Coelio Ricca patre satis amplam acceperant, cum auxissent industria et frugalitate sua, cumque Isabella natu major coelibem amplexa vitam esset, ambae in eam mentem, cum matre pridem vidua, convenerunt, ut e suis praediis collegio tantum impertirentur, quantum ad legitimam ejus dotem conficiendam satis esset. Ea lectissimae familiae pietas multorum civium liberalitatem excitavit: qui publicis rationibus consultum putaverunt, dum consuluere nostris. Initium quoque factum Calata-Nixetano collegio. Est Calata-Nixeta, vulgo Calatanisseta, oppidum Siciliae in Valle Mazarae, et limite Vallis Netinae. Ibi statio posita jam fuerat anno MDLXXXIX. Nunc demum collegii fundatrix Bivonae Dux, Ludovica de Luna; ejusque nurus, Paternionis princeps, Maria Aragonia Zerda, manum ultimam bene coeptis addiderunt. Apertum Cremonae, non sine pompa et apparatu, litterarium stadium fuit. Intecta aulaeis, et vestita carminibus area collegii pulcherrimum praebebat spectaculum. Scena crudita certas in partes distributa erat; quarum prima explicabat urbis laudes, quae insignem in Gallia Cisalpina locum obtinet: altera pars debitis laudibus eos ornabat, qui de collegio meriti erant quam optime: inter quos eminebat Caesar Specianus, Episcopus Cremonensis, qui non contentus cogitationes curasque suas ad collegium formandum contulisse, dum viveret, eidem supremis tabulis rem suam deinde transcripserat universam, Postrema pars eruditi apparatus complectebatur praeconia litterarum, et collegiorum utilitates. Deerat sacra aedes, pars novi collegii potior: ea ne diutius deesset ab Episcopo provisum: nam, annuente Summo Pontifice, templum Sancti Michaelis, five omnium Sanctorum, translatâ in proximas paroecias animarum curâ, collegio attribuit; Nicolao Amidamo, Cathedralis Ecclesiae nobili Canonico, qui ejus aedis et Ecclesiastici beneficii fiduciaria possessione fruebatur, jure suo perlibenter cedente, imo sacram omnem supellectilem ultro in usum collegii relinquente.

Coloniensis Archiepiscopus Societatem revocavit Aquisgranum, unde cedere coacta fuerat anno MDLXXXIX. Scholae numero discipulorum et ingeniis florentes studia bonorum acuerunt. Nec parum valuit ad ea inflammanda commendatio Summi Pontificis; itemque litterae Alberti Principis, Belgium nuper in gressi; quibus Aquisgranensi senatui ob receptum collegium enixe gratulabatur. Quamvis nondum esset restituta Societas in Galliae urbes, unde pulsa fuerat anno MDXCIV. plurimi tamen, illius innocentiae probe conscii, certabant ut in eam cooptarentur; nec tantum adolescentes, sed etiam viri genere doctrinaque conspicui. Hos inter Erricus a Lotharingia, Episcopus et Comes Virodunensis, Romam proficisci non dubitaverat, ut Episcopatu cum bona Summi Pontificis venia deposito, pias dulcesque latebras inter nos quaereret. Quo de argumento cum scripsisset ad Bellarminum rescripsit Cardinalis laudare se pietatem, consilium non probare. Idem Pontifici Maximo, et Praeposito Generali Societatis videbatur. Quibus auscultandum ratus praesul sapiens, dolorem suum consolatus est aedificanda

Probationis domo, ut multis aditum in Societatem aperiret, quem sibi videbat interdusum. Assensit illi vehementer Carolus III. Lotharingiae Dux, tum ut gratificaretur Societati, quam animo vere paterno complectebatur; tum ut morum integritatem ac Fidei novo munimento fulciret. Clemens vero Pontifex, concessis prolixe quaecumque ab ipso petebantur ad stabiliendam hanc domum, laudes optimi praesulis in amplissimo diplomate cum Societatis commendatione non vulgari conjunxit. Destinata tirocinio sedes fuit in oppido Lotharingiae peramoeno, quod vulgo S. Nicolai Fanum vocant, non procul Nanceio. Dum patatur domicilium, Cardinalis Lotharingus tirones accepit in abbatiam Coelestinorum, cujus fiduciaria possessione gaudebat. Paratam denique domum inierunt sexto Idus Februarii anno MDC. Biennio post Nanceium deducti sunt, ut infra dicetur. Bliterenses, quorum civitas cultissima Occitaniae inferiori accensetur, primariis civibus ad P. Alexandrum Georgium Provincialem missis, publica de collegio quamprimum excitando vota illi detulerant anno MDXCIX. Respondit, ita se quod postulabatur concessurum, si Regi Christianissimo et Societatis Praeposito videretur: simul P. Joanni Gonterio negotium dedit ut cum civibus ageret. Gonterius assensum Regis et Praepositi Generalis obtinendum minime dubitans, et studio civitatis utendum ratus, negotium citius opinione confecit. XV. Kalendas Novembres MDXCIX. professores litterarium ludum aperuerunt. Ecce autem querelae graves perferuntur ad Regem, Societatis homines, exulare jussos, nova moliri domicilia; imo in vetera, unde pulsi erant, remigrare. Id postremum de collegio Divionensi jactabant: calumniandi occasio haec erat. P. Bartholomaeus Jacquinotius, Divionensis, gravi morbo afflictatus, in patriam de sententia medicorum, venerat. Natali coelo paulum recreatus, quodeumque a morbo dabatur otii, coepit, pro more Societatis, in civium suorum salutem conferre: cumque identidem ad populum verba faceret, favente universa civitate, rogatus a senatu est ut collegii deserti ac vacui procurationem, et sarta tecta reficienda susciperet, cui negotio certos homines praeficere senatus antea solebat, Hanc in se curam recepit Jacquinotius, approbante Provinciali. At postquam haec rescivit Romae Claudius Aquaviva, qui nihil verebatur magis, quam ne quid in Gallia nostri committerent, quod Regi displiceret, quodque malevolis vel minimam calumniandi ansam daret, rescidit penitus atque abrogavit quod a Pitre Gonterio cum Bliterensibus transactum et constitutum fuerat; jussitque ut Jaquinotius, cum iis qui rem collegii familiarem procurabant, Divione recederet. Praeterea, cum audivisset aliquos e nostris Lemovici consedisse, praecepit ut confestim inde absisterent, si Rex id velle ostenderet. Haec Praepositi Generalis jussa Henricus majorem in modum probavit, neque tantum de istis collegiis dissimulavit, verum etiam perhonorificas ad eundem Claudium Aquavivam litteras dedit in haec verba: Quod e quibusdam, inquit, urbibus regni mei nonnullos ex Ordine tuo, qui ibi meo injussu consederant, revocaveris, bene et ex officio fecisti; declarastique prudentiam tuam, cum diceres nolle te ut quidquam ejussmodi susciperetur, abnuente me. Eam ob rem per bas ego litteras agere tibi gratias volui, simulque denmciare, tuum erga res meas studium mihi gratissimum accidisse, nec Ordinis tui hominibus inutile futurum: ac si locus inciderit referenda gratia, nequaquam a me pratermissum iri, quemadmodum Orator in Vrbe meus tibi significabit. Ad extremum, Domine Generalis Praposite, Deum precor ut salvum te et incolumem prastet. Datum San-Germani VIII. Id. Novemb. MDXCIX. Interim non vetante Rege, nec Praeposito Generali ulterius urgente, Bliterenses ac Lemovicenses integra collegia, imo etiam novis aucta professoribus, tenuerunt.

[Note: 16. Jacta collegiorum fundamenta anno 1601.] Petrus a S. Angelo, civis Bilbilitanus, juris utriusque scientia clarus, Societatem moriens heredem ex asse instituit. Beneficio, licet insigni, fuit insignior beneficii modus. Quippe celatos de sua liberalitate Patres voluit: quo facto magna ipsos liberavit invidia. Quamvis enim prolem haberet nullam, affinibus et propinquis non carebat. His ut satisfaceret, eruditam testamento lucubrationem addidit, qua docebat fas esse viris prole destitutis, in fortunas non acceptas a majoribus, sed industria partas, alienos heredes adsciscere, praetermissis affinibus.

Ceterum Societatem omni penitus onere solutam, et immunem esse, testamento jussit: quo majus illi onus profecto imposuit grati ac memoris animi, quod ipsa libentissime subiit: ac praeter sacrificiorum precumque suffragia, quae Praepositus Generalis in singula capita, per universum Ordinem indixit, Bilbilitanum collegium splendidissimis exequiis optimo parenti justa fecit. Non expectavic extremum vitae fugientis diem nobilis matrona, Elisabetha Spatafora, ut Panormitano tirocinio, in quo provinciae spes alebantur, donaret fundum, annui reditus non contemnendi. Observaverat haud semel tirones nostros, cum incederent per urbem demisso in terram vultu, compositis. manibus, toto corpore modestiam spirante. Maternum in eos animum induit, et iis alendis bene collocatam partem opum duxit. Potuit ejus quoque munificentiam provocare Sociorum nonnullus labor, tunc utiliter Panormi positus. Invaluerat; illic ea consuctudo ut, pro ministrandis populo rebus sacris, praesens, pecunia numeraretur: quae tainetsi cedebat in alimenta ministrantium, nihilominus foedam habebat speciem ista sacrorum veluti nundinatio, et plebem egenam ab usurpandis sacramentis, repraesentandi pretii difficultate, avocabat. Hujus consuetudiniscum magis omnes vitium reprehenderent, quam quisquam emendationem aggrederetur; exstitit e collegio Societatis sacerdos, qui principibus. civitatis, apud quos gratia et auctoritate propter virtutem ac prudentiam valebat, ostendit unicam huic malo medendi viam esse, si certa pecunia publice statueretur, unde ministris Evangelii stipendium penderetur. Placuit consilium; assignata ex aerario summa hunc in usum senatusconsulto fuit, laudante in primis Summo Pontifice, ac senatus decretum confirmante. Tanta res, tam feliciter constituta, fecit animos ad aliam emendandam. Colligebatur in eadem pia pariter et opulenta civitate vis pecuniae magna, captivis Christianis, qui apud Afros Mahometanos miserrimam servitutem serviunt, redimendis: verum dispensationem hujus pecuniae non carere avaritiae sordibus multorum erat querela. Audita sunt quae sapienter idem sacerdos de hoc argumento disseruit, et leges ad eam curationem recte casteque administrandam, conscriptae. Dum Panormitana Probationis domus augescit et ornatur, Avenionensem alterius matronae, Ludovicae de Ancezuna, liberalitas, ut anno MDLXXXIX. promiserat, extruxit. Dejectus in aedis sacrae fundamenta primus, lapis est a Pontificio prolegato, Carolo de Comitibus, VII. Kal. Maias MDCI.

[Note: 17. Incunabula collegiorum anni 1602.] Qua parte montes Pyrenaei demittunt se versus ortum et Balearicum mare, jacet inter duo illorum quasi brachia Comitatus Ruscinonensis. Ejus caput Perpinianum est. Huc aliquot Socii ex Aragonia profecti, Onufrii Rearti, Episcopi Elnensis vocatu, modicam sedem habuerunt anno MDCII. quae ejusdem Episcopi opera et beneficiis aucta, demum anno MDCXX. in collegium crevit.

Albenacum identidem adire solita Societas, urbem Occitaniae non ignobilem, in ea paulatim collegium adepta est. Marchio Malbecus Florentiam cum plerisque nobilibus Gallis anno MDC. profectus. erat, occasione data nuptiarum Regis cum Maria Medicaea. Dum ejus comites in Etruria morantur, ipse Romain, usque procurrens, postulavit a Praeposito Generali Societatis aliquot Patres, qui clades ab haereticis illatas urbi suae sarcirent. Annuit libenter ejus votis, Claudius Aquaviva, et lectam Sociorum manum anno sequente Albenacum misit. Accessionem, non contemnendam aedibus, vicina domo data, Cardinalis Joyosaeus adjunxit. Igitur aucti Socii, dati professores anno MDCIII. Nihilominus mansit Albenaci statio quasi temporaria usque ad annum MDCXXII. quo nomen collegii et stabilem formam accepit a Praeposito Generali. Ultima collegio manus accessit anno MDCXXXVIII. liberalitate Mariae Comitissae Monlauriae, Marchionis Malbeci filiae, quae post obitum patris nupta Marescallo Ornano, beneficium a parente inchoatum, a marito valde ornatum, cumulavit amplificatis scholis et vectigalibus. Quamobrem fundati collegii titulum ac jura sibi, et suis in Albenacensi Baronia successoribus peperit.

Ad annum MDCII. pertinent collegiorum Papiensis, et Orsonensis incunabula. Papia, sive Tjcinum, civitas Mediolanensis Ducatus, olim regia Longobardorum fuit. Illuc anno superiori exeunte venerat Sociorum manipulus, Episcopi

et civitatis accitu. Hos inter eminebat dicendi facundiâ Carolus Regius, orator acer ac vehemens, qui studia civium, collegii cupiditate jam flagrantia, majorem in modum accendit. Bartholomaus Turrianus Sancti Joannis Praepositus domum idoneam dedit, ac facem ceteris praetulit, vir annis et meritis spectandus, constantique in Societatem nostram fide. Templum obtulit civium sodalitas, cui a caritate nomen est: cives reliqui spem rei firmandae in posterum, augendaeque non vanam praebuerunt. Chelidonius Arpea, Canonicus Hispalensis, spectata pariter probitate, et in Societatem benevolentia, suas fortunas Orsonensi collegio, cum nobis commodum videretur, exstruendo sponte donavit, ne postulato quidem fundatoris nomine, sola beneficii et piae liberalitatis gloria contentus. Orsona, sive Ursao, inter Hispaniae Boeticae urbes recensetur.

Mons-Sanctus, oppidum Piceni, non longe abest Laureto. Inde Socii discesserant anno MDXCVIII. cum nulla collegii stabiliendi spes affulgeret. Reversi sunt MDCII. civitate communibus studiis revocante. Missi anno superiori a Summo Pontifice Visitatores Apostolici in insulam Corsicam, praeter cetera, qua indigebant remedio, animadverterant indigenas maxima rerum quae ad Christianani disciplinam doctrinamque pertinent, ignoratione laborare. Huic malo nullum praesentius remedium inventum est, quam collegium Societatis, cui etiam fundando cognoverunt relictum testamento subsidii nonnihil ante annos aliquot a Thoma Raggio, Patricio Genuensi, ea lege ut tandiu crescere, multiplicato fructu, sineretur, donec justum collegii vectigal effiecret. Id cum Pontifici retulissent, Clemens negotium Aquavivae dedit, ut aliquos e nostris in Corsicam destinaret. Bini lacerdotes totam perlustrarunt, tanta omnium approbatione, ut duodecim insulae Syndici, seu rectores et administri, dederint operam ne quid ad collegii fundationem desideraretur. Aquaviva novum agmen Sociorum submisit, qui sedem collegii et cunas in urbe Bastia, insulae primaria, collocarent. Illoruin adventum sibi pergratum accidisse Bastienses, tum agendis prolixe gratiis, tum augendo censu, testati sunt. Civium beneficentiae magnus anno sequenti cumulus accessit auctore Marco Antonio Gaberino, patricio Genuensi.

Sendomiria, civitas Poloniae, ad Vistulae ripam sedet, concursu nobilitatis et stato ad jus dicendum conventu eclebris. Arcem habet munitissimam, cui fuerat praefectus a Sigismundo Rege Hieronymus Gostornskius Lezenicius, Palatinus Posnaniensis, religionis catholicae propagandae tanto studiosior, quanto felicius et verius ad eam nuper ab haeresi se retulerat. Dum vias omnes circumipicit, quibus vicinam nobilitatem, variis circumfusam erroribus ad catholicae veritatis lucem aspiciendam adduceret; arcessendos putavit Societatis homines, quorum utilem ad depellendas haereseos tenebras conatum in majore Polonia perspexerat: eosque sendomiriae collocavit. At nihil propius est factum, quam ut stationem Altenensem, Calvinistarum dolo perderemus. Comes Altenensis, licet haeresi mancipatus, Romanis tamen sacris, et Societati favebat, nemercatores catholicos absterreret. Illi postulabant ab eo jamdudum ut Romanos ritus exerceri libere suo in oppido pateretur. Hoc ipsum per titteras Caesar; Electores Coloniensis, Trevirensis, et Moguntinus; ipse Daniae Rex, flagitabant. Exorari non poterat, Calvinistis obnitentibus. Inter spem ac metum anxius cum diu aestuasset, eo demum pacto credidit utrisque satisfieri posse, si catholicam religionem toleraret, Societatem vero proscriberet. Pridie ejus diei, quo promulgandum hoc decretum erat, diris per noctem terroribus et insomniis ita perturbatus est, ut evigilans eam in statione pristina confirmaverit, facta Sociis porestate administrandi solita munia liberrime. Nec satis: mercatoribus dedit veniam coemendae, ubi vellent, arcae, in qua domus nobis idonea, cum templo ipsis opportuno et in perpetuum utendo, poneretur.

Idem annus MDCII. tres domos Probationis, unam Professorum peperit. Villavitiosae in Lusitania sedem Professis dedit Theodosius Dux Brigantinus: Madriti domicilium tironibus dotavit Anna Felix Gusmania, Marchionissa Camarasae. Duo jam collegia fundaverat Cazorlanum et Guadixense. Erat in Lotharingia, ut supra meminimus, tirocinium in oppido Sancti Nicolai. Nanceium

immigravit, ope ac beneficio Antonii Lenoncurtii, abbatis Bellopratensis, non pietate minus, quam nobilitate clari. AEdes ille construxerat Nanceii amoenissi mo in loco, et ab urbano strepitu reducto, in quas animi causa interdum secedebat. Cum vero cerneret novitios in oppido S. Nicolai parum commode collocatos, putavit nihil se facturum Deo gratius, ac Societati cui plurimum favebat, quam si domum hanc suam tironibus nostris donaret. Sacram aedem addi dit pulcherrimam, quam illustrium ex eadem nobilissima Principum Lotharingorum gente feminarum liberalitas exornavit, et procerum Lotharingiae pietas. frequentare gaudet. In Romana provincia, Probationis terrii anni domus Setiae constituta fuit, cum hactenus sacerdotes, qui postremo illo experimento defungebantur, eodem atque primi tirones, magistro ac tecto in Quirinali monte uterentur. Visa est Setia propter viciniam Urbis et caeli salubritatem ad sacrum secessum peridonea.

[Note: 18. Collegium Leopolitanum, et alia quaedam anni 1603.] Diu, et magna mole pugnatum est, in ponendo Leopoli collegio, nec nisi post annos complures, quam Socictas ibi domicilium habere coeperat, illius nunc demum obtinendi spes affulsit. Haec Russiae Rubrae, seu Parvae, primaria civitas, et Archiepiscopi sedes, mercatorum Europae, atque Asiae, concursu celebratur. Differendi tandiu collegii causa fuit ipsius urbis ambitus, protanta convenarum frequentia non magnus, in quo spatium collegio vix patebat; deinde metus, ne Cracoviensi academiae Leopolitana officeret. Accedebant tumultus bellici, quibus ea civitas saepe circumsonat, inter quos pacificis artibus et Musis parum putabatur esse loci posse. At nihil vehementius obstabat, quam Judaeorum validissimi ad arcendam Societatem conatus. Praeter innatum Christianae religionis odium, peculiaris ipsos ratio commovebat. E suburbio furtim in civitatem progressi, vacua quaedam spatia, in ditione Regis arbitrioque posita, praeter jus et fas occupaverant. Rex admonitus ea cenfuit a malae fidei possessoribus repetenda, et collegio assignanda. Delecti, qui negotium ejus nomine urgerent, viri e senatu et Polona nobilitate primarii quinque. Perculsi hoc nuncio Judaei nihil intentatum, quo rem disjicerent, reliquerunt: nec potentissima, qua plurimum dicuntur uti, defuit machina, aurum. Eo primum aggressi delectos illos, et urgendo negotio prxpositos, cum ab iis exorare nihil potuissent, ceteram nobilitatem, quae tunc ad solennia judicia Leopolim convenerat, minus duram sunt experti. Senatores aliqui magni nominis subito intercedunt; Regem ipsum per litteras et certos homines solicitant, metum et pericula causae nostrae patronis intentant; nemo ut repertus sit in tanta causidicorum copia, qui prece vel pretio ad perorandum pro Societate adduci potuerit. Ubi rem hac via belle procedere Judaei senserunt, eodem imbre aureo plebem infimam aspergunt; admiscent criminationes; publicae rei detrimenta gravissima denunciant. His stimulis agitata plebs furit, vociferatur palam pessumdari commercium, violari jura civitatis, incolas immerentes sedibus suis exturbari. Pergunt nihilo segnius regii causae cognitores, agunt lege in Judaeos, diemque liti disceptandae praefiniunt. Sed cum in jus ventum est, silentibus patronis, quorum fauces argentea illa praecluserat angîna, coactus est unus e regiis cognitoribus nescio quem e sua familia producere, virum haudquaquam in foro versatum, et dicendi satis rudem. Ille tamen, exposita causa, prolatis legibus, declarata Regis voluntate, perfecit ut secundum jus et Societatem sententia diceretur. Reclamavit nobilitas Judaicis delinita muneribus, et causam ad comitia rejici postulavit. Hoc vero denegatum a judicibus, et ad regium tribunal Cracoviam lis evocata, more majorum. Ibi, post multas ambages artesque ab adversariis adhibitas, arbitri nominati, qui venirent in rem praesentem, et exploratam cognitamque referrent Regi.

Dum paratur Leopoli collegium; restitutum nobis fuit Derpati, in Livonia; vel collegii potius sedes et area reddita: nam praeter templum, quod ab haereticis profanos ad usus fuerat usurpatum, in aedibus restabat nihil non confractum aut exustum. Recepta civitas est post biennium, quam a Suecis fuerat expugnata. Cum vero illorum exercitus intra moenia conclusus, gravi per hyemem lue vexatus fuisset, plerique iu collegium confluxerant, ubi inedia morboque

confecti et insepulti magnam partem reperti sunt, nonnulli adhuc spirantes ac diram famem vicinis cadaveribus pascentes. Recruduit fetore ac sanie provocata pestis, amplamque nostris hominibus cariratis materiam suppeditavit. Unus tamen duntaxat pestifero incendio absumptus est, domesticus adjutor, de collegio meritus quam optime annis XX. per quos in re familiari procuranda diligentiam industriamque pari pietate ac probitate conjunxerat.

Post superatam, quae opponebatur a senatu Parisiensi, restituenda: Societatis moram, reddita sunt anno MDCIV. sua urbibus collegia. Scholas Rotomagenses, quo die primum rursus patuerunt, mille auditores implevere, vectigalia [Note: 19. Collegia per annnum 1604. nata.] per temporum iniquitatem accisa partim supplevit Rex, partim civium illustrissimorum munificentia certatim adjecit. Posita fuit in eadem urbe domus secundae Probationis. Praecipuam ejus fundatae laudem habet Elisabetha Moucelia, Albinii domina, cujus impensis conditum aedificium habitari coeptum est anno MDCV. exeunte. Capit ea domus exercetque sacerdotes Societatis, qui studiis theologicis ac docendi per aliquot annos niunere perfuncti, ultimam probationem, seu tirocinii annum tertium, obeunt. Reddita pariter pridie Kal. Martias sua Billomensibus et Bituricensibus collegia, peculiari decreto Regis. At facultas ab eodem est data excitandorum de integro collegiorum Rhedonensis, Fontenacensis, Ambianensis, Metensis, Viennensis, et Trecensis. Restituta etiam Parisiis Professorum domus: accessit regium e fisco munus, ad sartatecta reficienda. Lugdunum revecta Socictas est: humeris, ut ita dicam, nobilissimorum civium eoque profecit discessus noster, ut et ampliorem ornatioremque domum, et perspectiorem civitatis clarissimae benevolentiam haberemus. Gratias oratione publica rhetor egit, ac scholis recludendis initium fecit VIII. Idus Martii.

Parma, Italiae civitas egregia, Seminarii nobilium curam Societati demandavit. Propositae per P. Virgilium Ceparium conditiones nomine Praepositi Generalis, et a Duce Parmensi sunt acceptae. Conditum similiter est Brixiae nobilibus pueris alendis et instituendis Seminarium. Impositus rector e Societare: additi morum et litterarum magistri; rei familiaris cura optimatibus relicta.

Eadem tempestate, in Lithuania tirones Polocio migrarunt Vilnam. Elvense eollegium in Lusitania fundavit paulo ante mortem Dionysius de Britto: constantis in Societatem benevolentiae pignus nunquam intermoriturum.

Hagenoa urbs Germania, in Alsatia inferiori, incolarum multitudine commercioque. dives, floruerat olim studio catholicae religiouis; sed hanc insecerat haereseos veneno Schmidelinus, Concordistarum Lutheranorum auctor, quibus id nominis ideo datum, quia Calvinum et Lutherum conciliare nituntur. Mo anno MDLXVI. Tubinga evocatus Hagenoam, pertraxit suas in partes senatum, cum aliquot proceribus. Nihilominus civium pars melior in avita manserat Fide, eosque Societas, e collegio Molseimensi Hagenoam identidem procurrens, inj prisca religione confirmabat. Hoc demum anno impetrarunt ut Hagenoam Sociorum colonia deduceretur, futuri collegii spes. Eadem spes ostendebatur Cassoviae (est urbs amplissima Hungariae superioris.) Acciti per Matthiam Archiducem concionatores e Societate, cum litterarum professoribus, florentissimam civitatem ita commoverant, ut mendacii ministros celaret pudor, tegerent latebrae Negotium feliciter incoeptum hostis humani generis disturbavit, satellite usus praetore urbano, qui procerum, praesertim insanae faventium novitati, domos concursans, rogare singulos institit, ut resurgentem antistitis Romani tyrannidem (sic loquuntur isti) compescerent, et oppressam Cassoviae libertatem, violata jura ereptas aras assererent. Nam Caesar primarium ab iis templum receperat, quod ab annis quinquaginta conspurcabant. His ineitati stimulis movent seditionem in castris primum, ubi Barbianus Belgoiosa, Imperatoris per superiorem Hungariam legatus, exercitum habebat; ac parum abfuit quin a furentibus mactaretur. Ipsum aegre ex eorum manibus cum parte copiarum elapsum, et Cassoviam prosugientem oppidani excludunt moenibus, portas occupant, ac palam a Caesare deficiunt. Nescit modum popularis furor, praesertim ubi causam religionis agi putat. Excusso legitimi domini jugo, divinum brevi

perfregere. Consilia de nece catholicorum agitant, eorum aedes lapidibus, ac nostras praecipue, petunt. Cedendum fuit: horae vix duae Sociis, ut raptim aliquid convasarent, concessae. Discesserunt: praetorem tamen contestantes, se vi adactos migrare, ac Caesaris ultionem, imo Numinis, fidenter interminati. Egressos trepide globus militum invadit, sub noctem. Currum, in quem librorum et sacrae supellectilis nonnihil congestum fuerat, diripiunt: Patres fuga elapsos vestigant. Unus conjecerat se in dumetum, hostibus persequentibus ac prementibus vestigia, orabatque Deum supplex ut eos caecitate percuteret. Nec dubie exoravit. Illi quippe dumum undique patentem circumeuntes, tanquam objectis propugnaculis recesserunt. Sacerdos divino beneficio servatus vicinum oppidum subiit, quo se reliqui Patres receperant. Solus ibi catholicus erat, ac fidelis Caesari magistratus. Ad eum divertunt, Poloniamque inter sexcenta discrimina, Deo protegente, ingressi, Cracoviam tertio Nonas Novemb. MDCIV. attigere. Nec divinam in gravi periculo tutelam collegium Paderbornense, in Westphalia, non sensit. Ortum periculum ab urbis consule, seu primario magistratu, qui Lutheri dorainatum in urbe confirmare decreverat, pulsa Societate, cui convenire cum Lutheto nunquam posse cernebat. Occasionem Illi obtulit instantis belli rumor. Hostes a nostris arcessitos in civitatis exitium clamitat. Lustratur et excutitur collegium, quod armamentarium Hispanis militibus paratum esse, ac plenum telorum, jactabat. Nihil praeter libros ferme repertum arma innoxia. Ut est insolens Haeresis, ac ludos e cleri et religiosorum virorum contemptu captat, jubentur monachi e coenobiorum prodire claustris, et militares in foro ac pro moenibus stationes obire. Sustulit cachinnos haeretiea faex, procedente nova militum caterva, hinc nigra, inde alba: praeeuntibus ante signa vetulis monasteriorum praesidibus, et ignota tela parum ex arte tractantibus; tum etiam cana capita demittentibus ad ferrearum fistularum, quae de industria explodebantur, terrificos fragores. Coacti procedere ad eundem modum cum suis villosis amiculis Canonici. Ventum ad Patres Societatis. Enimvero deerat absque illis tam lepidi spectaculi pars magna. Jussi cum suis discipulis professores arma capere: indictum scholis triste justitium, civibusque denunciatum praeconis voce, ne quis in posterum liberos in disciplinam nostram tradetet. Quid multa? consul de Patrum capite ac bonis proscriptionem fert. In his angustiis Divina bonitas, cumopis nihil in ipsa urbe affulgeret, adfuit. Ritbergensis Comes ubi de religionis ac Sot cietatis periculo cognovit, nocte intempesta portis oppidi assultat, moenibus scalas admovet. Repulsus initio non sine strage, instaurat pugnam; tertio demum die civitatem occupat, ac seditiosos in vincula conjicit. Inde processit in collegium, et rei divinae, ut gratias Superis ageret, interfuit. Consulem carcere in clusum, et meritae addictum neci, convenere Patres: et quaecumque fas erat, solatia misero subsidiaque detulerunt: sic enim hostes infensissimos caritas ulciscitur. Ille obstupescens, et inexpectata benignitate victus, in eorum complexu devovit Lutherum, et mortem animo forti pioque tulit. Hac nova clade consternatum Lutheri agmen abjecit hastas, nec pauci castra erroris deseruerunt.

Actum quoque de collegio exstruendo Ensishemi, unde fructus non levis in omnem Alsatiam derivaretur. Hanc enim urbem quasi coronant vicina oppida permulta, cum trecentis et amplius pagis, arcibusque plurimis. Vectigal magistris litterarum constitutum, area domui aedificandae quaesita: ultima tamen operi manus nisi anno MDEXIV. non est imposita. Assignatus pariter lyceo Constantiensi locus in ea civitate amplissima ubi jam annos aliquot Societas consederat, operamque suam civibus probaverat. Initium aedificandi factum VIII. Id. April. MDCIV. Quominus Clagenfurti susciperet Societas juventutis instituendae munus, quod ipsi demandare dudum percupiebat Ferdinandus Archidux, ut in Carinthia cujus caput ea civitas est, laborantem temporum calamitate religionem fulciret, obstitit aliquandiu haereticorum livor, et insanabile adversus Societatem odium. Ad eam tamen ibi collocandam ipsimet non parum, etsi praeter spem ac voluntatem, adjuverunt. AEdes amplas condiderant, in quas convenirent, suum Dei verbum audituri. Fabrica surgebat ingens; eoque disposita modo,

ut speciem collegii prae se serret, dictitarentque passim cives non aliis aedificatam fuisse, quam Jesuitis. Eam postea fisco Principis addictam, Ferdinandus hoc demum anno MDCIV. ut pridem constituerat, nobis habendam inperpetuum dedit. Proscriptis deinde civibus qui publicae rei ac religionis tranquillitatem perturbare moliebantur, erexit se catholicorum antehac oppressa pietas, et sacrosanctum Christi corpus vicatim circumductum, repetitâ post quadraginta duos annos, quam intermissa fuerat, solenni suppucatione. Hanc honestabant ordines oppidi omnes, cum suis quique vexillis: praeibant octoginta virgines, ex ampliisimis lectae familiis, floribus redimitae; sequebatur civitas lacrymis gaudiisque perfusa. Haud minore laetitia restitutum est Cameracense collegium. Hanc Belgii urbem amplissimam ingressa Societas anno MDLXIIL solita ministeria pacate ac feliciter exercuerat usque ad anuum MDLXXIX. quo arcis Cameracensis gubernator Carolus Gaurus Incius, a foederatis Ordinibus ad defectionem solicitatus, perturbavit statum civitatis: optimos quosque exilio, alios irrogatâ per injuriam multâ, nonnullos carcere damnavit: turmam equitum in collegium immisit, mutatis in stabula scholis, id agens ut sponte oppido cederemus. Certum nobis erat, in tanto religionis periculo, stationem nobis creditam, quandiu liceret, non deserere. Anno vertente vexatio recruduit. Itaque visum est consultius non expectare dum vis ultima pararetur. Duacum Patres diffugerunt XVII. Kal. Febr. MDLXXX. Reversi sunt Cameracum anno MDXCV. Sed ingruens anno sequenti lues paucis mensibus decem hominum millia sustulit. Subventum est omni ope laboranti civitati; nec Musis locus fuit in tanto discrimine: ex quo statim atque paulum recreata civitas est instauratae sunt utcumque scholae, ac nulla promovendae pietatis occasio praetermissa, in carceribus, in nosocomiis, in castris, apud cives, et advenas e vicinis oppidis affluentes. Anno denique MDCIV. P. Oliverius Manareus Provincialis III. Kal. Apriles egit cum urbis primoribus ut collegium in pristinum splendorem restitueretur. Opus inchoatum impigre, et anno MDCVI. feliciter est absolutum.

[Note: 20. Tumultuosa Bilbaensis collegii primordia.] Collegii Flaviobrigensis cunas parum abfuit quin sanguine perfunderet non immanitas hostium religionis, sed eorum invidia, quos in amicis et Societas et religio numerat. Flaviobriga, seu Flavionavia (Bilbaum vulgus vocat) Biscaiae primaria civitas est. Dominicus Gorgolla vectigal annuum testamento assignaverat, ut lyceum in hac sua urbe Societas aperiret, si urbano senatui videretur: sin minus, ut Compluti Seminarium juventuti erudiendae conderetur. Senatus, re cognita, Patres evocat; decretum rite conficitur. Adest ipse Provincialis cum aliquot Sociis Ordinum religiosorum praepositos convenit: sed paulo tardius: jam enim de illo exeludendo clerus cum monachis conspiraverat; et per eos concitata plebs moliebatur seditionem. Praetor id metuens, et plebi sedandae internus, cunctabatur Patres admittere. Provincialis experientia doctus quantum rebus vel optime constitutis obsit procrastinatio, domum collegio destinatam supellectili, quam advexerat secum, ornat: tum adhibitis testibus et scriba, occupat possessionem collegii, et pulsato aere campano, rem Divinam facit. Hoc signo velut admoniti religiosarum familiarum praesides conveniunt ex urbe tota, cum maxima cleri parte, in amplissimam Sancti Jacobi aedem, ac deturbandum cum Sociis Provincialem clamant, conserendasque manus, si res ferat. Placuit tamen prius mitiores tentare vias; quae si non succederent, ad extrema omnia descendere. Allegatur ad Provincialem omnium nomine sacerdos, qui Patribus edicat, ut sponte sua collegii possessione cedant. Respondet Provincialis nequaquam se collegium invasisse, sed vocatum a senatu et populo; Summi Pontificis, Nuncii Apostolici, Antistitis, Regis, auctoritate fretum; initam esse possessionem coram testibus, libellionis publici tabulis consignatam, ac proinde non jam illam privatam esse domum, sed collegium civitatis, cujus possessionem abdicare nec possit, nec debeat. His auditis copias explicant, et instructo agmine domum nostram procedunt. Crux, belli feralis signum, praeferebatur: linteati milites trium religiosorum Ordinum, securibus, saxis, gladiis veste latentibus instructi sequebantur; claudebat agmen clericorum Capitulum, Pii moduli concinebantur,

credo ad implorandam Superûm opem, pro successu belli non hactenus usitati. Patres ista supplicatione parum laeti fores occludunt, ac taciti se parietibus, silentio, et precatione muniunt.

Postquam domum cohors generosa pervênit, processit agminis quidam quasi signifer, et pandi fores magna voce jussit. Respondet Provincialis id quod jam retulerat, se domi suae consistere, illos vim injustam inferre: Pontificis etiam diploma, decretum civitatis, litreras Apostolici Nuncii, per quas alii religiosi Societatem excipere jubebantur, profert. Cum haec parum illis satisfacerent, procurrit e conferto agmine robustus ac valens theologiae professor, nec lingua tantum et ingenio, sed manu quoque promptus. Expedit securim et januam momento diffringit: primus per patentem ruinam irrumpit; quem fausto clamore secuta phalanx omnis, ruit. Patres, dejecto priore munimento, recipiunt se in interiorem domum, et conclave trepidi petunt, quod in sacelli modum adornaverant, ubi sanctissimum Christi corpus asservabatur. At victores successu erecti, quidquid obstat convellunt, et superatis celeritate summa scalis, portam quoque illius sacelli dejiciunt. Fortium virorum est lenitatis in victoria meminisse, ac parcere subjectis. Ergo senior, qui primam regebat aciem, et juniorum militum ardentes frenabat impetus, consistit in aditu sacelli, et sublata manu imperat, ut a Patrum cervicibus ac jugulis abstineant; religio orum hominum non esse iracundiâ efferri longius, quam aequitatis et sapientiae lex patiatur; nec se reorum poenâ, sed poenitentiâ, laetari. Hoc imperio compressi omnes arma deponunt: ipse sacrosanctam hostiam cum sua pyxide et calice asportat: ceteri aram ornamentis spoliant, lampadem praefocant, aes campanum detrahunt; hisque ditati spoliis, tanquam votorum compotes, eodem ordine et pompa in aedem D. Jacobi revertuntur. Postridie Provincialis Nuncium Pontificium et regii consilii proceres facit de re tota certiores. Facinoris atrocitate ac foeditate permoti, binos judices ire confestim Flaviobrigam jubent, alterum qui de laicis, alterum qui de religiosis et clero cognoscat, Patresque pristinam in possessionem reponat. Mutata continuo rerum facies. Clerici, quorum in templo deposita fuerat, cum a nobis auferretur, Divina hostia, illam venerabundi reportant, ac veniam precantur. Laici priora, quae secundum Societatem tulerant decreta, rursum esse rata jubent: reparatur sacellum, reficiuntur fores, judices placantur a Patribus, et in solidam pacem omnia componuntur.

[Note: 21. Anni 1605. domicilia.] Non tanto strepitu, at majore pertinacia Societatem in perpetuum suis exclusam finibus volebant haeretici Benearnenses, idque ad fovendam regionis tranquillitatem, et compescendos populi tumultus, omnino esse necessarium persuaserant Henrico IV. qui apud illos fuerat educatus. Hoc vero P. Cotonus eo molestius ferebat, quo utilior iisdem futura Societas videbatur ad evertendam haereseos, in isto Aquitaniae angulo adhuc veluti dominantis tyrannidem. Ergo Henricum admonuit, ab eoque liberam ad Benearnenses juvandos Societati perinde ac reliquis divini verbi praeconibus, et bonarum artium magistris, facultatem poposcit; et quamvis obnitentibus acerrime permultis, quibus error cordi, Societas odio erat, impetravit. Plus molestiae tamen habuit ad Societatem. retinendam Pictavii, quam ad eandem Bencarniae inferendam. Est Pictavium inclyta civitas veteris Aquitaniae, cujus olim Episcopus Hilarius grassantem toto terrarum orbe Arianam impietatem a Gallia depulit. Tres illuc sacerdotes sub anni MDCII. finem, annuente civium precibus Rege, missi omnem haereticae calliditatis et malitiae acerbitatem pertulerunt: jamque mysteriorum frequentem usum, qui valde obsoleverat, ceterasque disciplinae Christianae leges revocare feliciter coeperant. Laeta civitas illis gymnasium sanctae Marthae concessit habitandum, et ludimagistros, quorum desidiae cives dudum poenitebat, alio migrare jussit. Inde accensum adversus Societatem odium vetus malevolorum, quod paulisper sopitum patientia nostrorum et comitate, languebat. Dux Sullius provinciae gubernator, ab iis quos debuerat compescere, delinitus, illorum favebat votis. Ejus auctoritate fulti tumultu ac terrore complebant omnia. Catholici contra communibus studiis collegium retinere moliebantur; iidem tamen gubernatoris

offensione maesti, et potentia territi, spem inter metumque fluctuabant. Cotonus interim quidquid apud Henricum et proceres eloquentiâ, quidquid gratiâ potuit efficere, haud segniter adhibuit: neque gravatus est Rex ad Sullium, ut obluctari desisteret, scribere; festive addens (nam omnia gerere leniter amabat, imperii ac severitatis parcus) cogi se per suorum administrorum incuriam, amanuensem suum esse. Pari benignitate Cadurcensibus et Viennensibus collegia postulantibus annuit: Lemovicensis et Molinensis dotem auxit: Flexiensi centena aureorum assignavit millia: prorsusque suam illam vocem probavit esse veram, qua pollicitus olim erat futurum ut suis in nos beneficiis priorum Regum munificentiam longe superaret. Quod Socii Pictavienses timebant ab haereseos patronis; hoc ipsum jam in Alvernia experti Mauriacenses erant. Collegium anno millesimo quingentesimo sexagesimo tertio feliciter inchoatum, urbe decennio post a Calvini satellitibus ocoupata, conjectis in fugam Patribus, direptum, ac paene dirutum fuerat. Civitate vastata, rebus sacris ac profanis foede populatis, impius grex praeda onustus paulatim abscessit. Cives ubi primum respirare coeperunt, ad sarciendas urbis, ac potissimum collegii, ruinas adjecere animum: rediit brevi litteris pax et securitas: magistri collegio redditi. Verum ecce tibi alius turbo redivivam extinxit academiam. Exhausto bellis civilibus aerario, cum argentarii Parisienses, soliti censum annuum pensitare, solvendo non essent; intermissae scholarum exercitationes, magistri alii alio dimissi, aedes vacuae civibus maerentibus traditae. Jam annos duodeviginti solitudo haec tenuerat, cum de restituendo collegio cogitari coeptum: civium studia stimulavit viduae praedivitis liberalitas, quae ad census pristinos, injuria temporum attritos, non modicam fecit accessionem. Sic scholas tandiu occlusas juventus studiosa, ineunte Novembri MDCV. reseravit. Ne citius collegium Ebredunense in Delphinatu surgeret, eadem hostium religionis acerbitas fecit, quae Mauriacense jam constitutum everterat. Ebreduni Archiepiscopus ac Princeps Guillelmus Avansonius, illapsae in urbem haeresi Calvinianae Societatem opponere statuerat jam tum ab anno MDLXXXIII. Post varias ultro citroque partim cum civibus, partim cum Praeposito Societatis Generali deliberationes, tandem anno MDXCVIII. conventum erat in certas utrimque conditiones. Inciderunt calamitosissima tempora, et consiliis optimis inimica. Non contenti Ecclesiae et regni hostes animos erroribus inquinasse, expugnarunt moenia, et in urbe capta diu dominati, tristissima crudelitatis impiae vestigia reliquerunt, pulso antistite, sacerdotibus exterminatis, aequatis solo sacris aedibus, deletis omnibus religionis antiquae monumentis: sic eam reformare se scilicet profitentur. Compositis prudentia Henrici IV. rebus, redditus est suus urbi praesul, sua religioni libertas: at cogitantem de revocandis Patribus sapientissimum antistitem mors oppressit. Ejus successor nihil sibi faciendum prius duxit, quam ut bene per suum antecessorem coepta perficeret. Laudavit rex consilium, et accitus Ebredunum Provincialis rem cum Archiepiscopo transegit. Restituta Patribus est ipsorum domus, dejecto, qui eam occupabat, haereseos ministro.

Repressa pariter catholicorum ope improbitas haereticorum, Altenensis collegii perniciem anhelantium. Ipsorum favere conatibus videbatur incendium, quod a vicinis ortum aedibus praeceps ad nostras ferebatur. Patres humanis omnibus destituti remediis ad divina confugiunt. Producta e sacrario et objecta flammis grassantibus sanctissima Eucharistia illarum vim represserat. Quo prodigio victa nonnullorum catholicae veritatis hostium pertinacia plane fuit. At alii, qui Papistarum exustam noctu cum templo domum laeti audierant, egressi postridie ut oculos ejus ruinis pascerent, ubi stare integram intactamque conspexerunt, furore inflammati vastant hortum, scholarum portas comminuunt, gladios cervicibus nostrorum intentant; ac nisi proceres quidam advolassent, impetusque furentium retardassent, id evertisset mortalium impietas, cui flamma pie repressa pepercerat. Actum durius est cum Sociis in Hungaria vicinisque provinciis, quas belli a BotsKaio excitati ferale incendium populabatur. Itaque collegio Selliensi, ac Thurocziensi domicilio exuti sumus. Patres Posonium se receperunt. Hostes

Sellia occupata, diram aedibus ac templo Societatis vastitatem intulere. Perstiterant, in collegio quatuor e nostris. Unus, ceteris opportune captantibus latebras, hostium in manus venit. Pertrahitur in forum, pugnis calcibusque contunditur; denique latâ in eum ab haereticis militibus sententiâ, traditur carnifici, ex infelici arbore suspendendus, simul atque exercitus flumen oppido vicinum transmisisset. Miles sceleratus moram hanc non ferens, gladium stringit, et concitato equo in eum obtruncandum fertur. Jam imminebat infestus, cum repente equo prolapso ruit. Attoniti reliqui captivum innocentem, condonata vita, venalem proponunt: sed ita deformatus erat verberibus, toto capite tumido, liventi vultu et cruento, ut emptor defuerit. Quare solutum vinculis ac semianimem a castris propellunt. Vix passus mille confecerat, cum instare latronum armatam conspicit manum. Abdit se in coenosam fossam: ab iis extractu, et interiori, quae restabat, veste spoliatus, vix incolumis dimittitur. Inde in vicinum prorepsit pagum, ac reparatis paulisper viribus, Posonium aegre tenuit. ubi salvos Sellienses Socios deprehendit. Sed neque Posonii diu consistere licuit per vicini fragorem et metum belli. Civibus omnibus in fugam intentis, Patres conducto navigio imponunt supellectilem sacram, libros, et quidquid e Selliensi naufragio colligi potuerat. Adverso Danubio Viennam properabant, cum undarum impetu navis abrepta, et in littus impacta frangitur, vix ut enatandi spatium vectoribus fuerit. Sarcinae partim amissae, partim undis corruptae. Uni e nostris sacerdotibus tam foeda clades, salutaris et optanda propemodum fuit. Is diuturno et immedicabili articulorum dolore laborabat. Sed quo tempore navigium frangebatur, tanta correptus est instantis necis formidine, ut qui se commovere antea non poterat, alacer exilierit in ripam, ac podagram in perpetuum excusserit. Collegium Selliense Societatis ac templum occuparunt duo Calviniani verbi praecones, qui alternis sua populo venena propinabant, exclusis templo catholicis: quos tamen penitus non destituit Numinis Providentia. Juvenis, auditor paulo ante noster, conciones ad eosdem habuit tam nativa praesentique facundia, ut in discipulo magistros agnoscerent. Simillima clades illi quae Selliense collegium everterat, Torunense in Prussia, biennio post disjecit. Conditum illud fuerat anno MDCV. in Prussia regali, auctore praecipuo Laurentio GebicKio, Culmensi Episcopo, cujus prudentia singularis et auctoritas plurimum valuit ad comprimendam plebeculae in nos a Lutheranis concitatae proterviam. Sed exorto postea civili tumultu cujus facta mentio suit libro superiore, Toruno ejecta Societas est, neque ante annum MDCXII. restituta. Eandem per hunc tumultum tentaverunt haeretici pellere Sendomiriâ, qua in urbe statio Societatis anno pariter MDCV. fuit in justum mutata collegium. At eorum conatus nobilitas in comitiis Warsaviensibus infregit.

Pacata extitere primordia collegiorum Oscensis in Hispania, Massensis in Italia, et Messanensis Professorum domus in Sicilia. Oscense conditorem habuit, uti diximus, Petrum Martinium. Inchoatum est hoc tantum anno MDCV. ob eas quae narratae sunt causas. Domum Professorum per idem tempus condidit Messanae Hieronymus Contus. Leonora vero a Rocca, Marchionissa Spaccafurni, collegium heredem ex asse moriens instituit. Eidem suas donavit aedes, quibus laxatae sunt scholarum angustiae. Duas dotes, raro hactenus repertas in feminis, miro vinculo in se colligaverat, summam eruditionem cum excellenti pietate ac modestia. Non solum vernaculam eximie callebat linguam, sed Latinam praeterea, Graecam, et Hebraicam, sic, ut iis omnibus commodissime loqueretur, et scriberet elegantissime. Dialecticam perceperat; theologiae tum subtilioris, tum moralis arcana pervidebat; idque, cum annum hunc MDCV. quem postremum habuit, numeraret quintum duntaxat vitae ac trigesimum. Est in regno Neapolitano Massa, cognomento Lubrensis, sive Delubrensis; ita dicta quod inclytum olim ea in urbe delubrum esset, Minervae dedicatum, Additum illi porro fuit ab indigenis id cognomentum, ut distinguatur ab aliis duabus in eadem Italia civitatibus, quae pariter Massae nominantur. Haec insidet monti cultissimo et feracissimo, Surrent um inter et Capreas; ad oram maris Tyrrheni. Vicinam Neapolim

prospectat, a qua modico sinu discluditur. Populus mire docilis et ad pietatem natus. Itaque non paucos ex hac urbe in Societatem adscriptos laeti videbamus. Unus ex illis sacerdos Vincentius Maius, degebat Neapoli, tanta probitatis ac prudentiae fama, ut civitatis primores eo uterentur et administro sacrae confessionis, et praecipuo ad opera pietatis duce. Ille, valetudinis causa, in patriam ante annos aliquot proficisci coactus, de Societate Massam inducenda rationem iniit cum civibus suis, et Neapolitanis proceribus; ac paucis mensibus negotium e sententia confecit. Applausit faustis collegii primordiis Summus Pontifex, et Augustino Quintio, Massae praesuli, re bene ac feliciter gesta gratulatus est. Amplitudo aedificii et Massensis coeli salubritas postea persuasere, ut eo deducerentur nostri sacerdotes qui tertium probationis annum obeunt.

[Note: 22. Data Societati, seu reddita collegia an. 1606.] Publica pax in Galliam superioribus annis revocata Societatis vetera confirmavit collegia, nova excitavit. Reddita quidem fuerat nobis Lutetiae Professorum domus anno MDCIV. et collegium MDCIII. Sed privata tantum Regis voce, nullo publico instrumento ac diplomate interposito. Illud anno MDCVI. impetratum, et a senatu comprobatum fuit, quo securi deinceps in hac primaria regni urbe constitimus. Nondum tamen Regi placuit reserari scholas Parisienses, donec Flexiense collegium adolesceret. Eo nobilium liberos ultro amandabat, neque ipsi quidquam accidebat jucundius, quam cum illud frequentari audiret. Quae Regis voluntas cognita tantum excivit lectissimae juventutis numerum, ut mille ac ducenti auditores in scholis Flexiensibus recenserentur.

In eadem Gallia per eundem annum MDCVI. patuerunt collegia Molinense, Cadurcense, et Viennense: Oenipontanum in Germania, et Niciense in Italia.

Urbs Molinensis, Ducum olim Borboniorum sedes, tanto majori laetitia collegium reclusum vidit, quanto cupidius illud expetierat. Neque vero expectandum sibi duxerat, dum senatus Parisiensis rescinderet edictum anno MDXCIV. contra nos conditum; ipsa Societatem, antequam Parisios revocaretur, evocavit, et anno MDCIII. potestatem ejus admittendae, ab Henrico IV. impetravit. Dum quaeritur fundus, in quo novae academiae vectigalia collocari tuto possent, vir nobilis, Castromorantii dominus, obtulit praedia duo luculenta, quibus Rex adjunxit xenodochium S. Juliani, a Borboniis Principibus olim fundatum. Inferiorum scholarum initia cum bellissime procederent, exoravit universa civitas, ut lycêum philosophicum illis, tanquam cumulus, accederet. Litterarum studiis ita constitutis, adhibuere curam Patres ad fovenda in populo et ornanda studia Christianae pietatis. Gratissima vero civitati accidit eorum in omni officii religiosi parte sedulitas, praesertim cum anno MDCVIII. grassante tetra lue, intellexit infimi cujusque civis salutem, solatium, valetudinem, ipsis sua esse valetudine ac vita cariorem. Cadurcum, Episcopi sedes, in eo tractu Occitaniae inferioris, quem Cadurcium vocant, academiam olim habuit numero professorum et doctrina florentem, ut testantur vetusta monumenta: sed paulatim, quae conditio rerum est humanarum, ille splendor obsoleverat; neque professores, licet opimis dotati stipendiis, et magna cura conquisiti, civium votis et expectationi satis respondebant: adeo ut liberos suos in vicina collegia Societatis amandare cogerentur. Hoc ferebant Cadurcenses eo molestius, quod sub annum MDC. Mons-Albanus (civitas est in eodem Cadurcio, arx quondam et propugnaculum haereseos) accitis doctoribus Calvinianis, academiam erroris instituerat. Huic Seminario impietatis aliud objicere Seminarium, et arcem religionis, decreverunt, suamque academiam in pristinum decus revocare, arcessitis professoribus Societatis. Ea consilia communi civium consensu agitari coepta jam erant anno MDCI. oblatumque collegium S. Michaelis in media urbe situm: nihil tamen constituendum censuit P. Laurentius Magius, Societatis in Gallia Visitator, prius quam Henricus IV. latam a senatu Parisiendi de nostro exilio legem abrogasset Haec postquam antiquata fuit, ac revocata Societas sub initium anni MDCIV. nihil obfuit quin vota clarissimae civitatis audirentur.

Vienna, civitas ejusdem Galliae perantiqua, et Archiepiscopi sedes in Delphinatu, duos e Sociis ad conciones et consueta ministeria Societatis acciverat.

Amborum conspecta sedulitas excitavit urbis in Societatem studium, et communibus omnium ordinum suffragiis decretum est, ut ad instituendam juventutem rite vocaretur. Obstabat collegiorum Lugdunensis, nec non Turnonensis, vicinia; tum angustiae urbani gymnasii. Hanc utramque difficultatem pervicit ardor civium, et traditis Societati scholis antiquis, donec pararentur novae, immissum est in eas studiosae juventutis examen, ineunte Novembri anni MDCVI. Manavit e collegio in reliquam urbem fructus pietatis: exagitati ludii, et histriones; compressa periculosi licentia theatri, quae blandam per oculos atque aures pestem moribus, praesertim adolescentum, afflabat; inductus frequentior sacramentorum usus; extincta diuturna inter duas principes familias discordia, quâ prope tota civitas deflagrare, et in mutuam armari perniciem, coeperat.

Oenipons, Tirolis caput, ad Oenum stuvium et radices Alpium Tridentinarum sedet. Ibi collegium ab annis tribus productum, isto denique MDCVI. maturitatem suam et absolutionem habuit. Quantum ad res gerendas virium et momenti habeat constans patientia, haud facile declaratum alias fuit insignius, quam in collegio Niciensi. Ejus laboriosa primordia retulimus, quae felicem hoc anno exitum denique sortita sunt. Ita se gesserant Patres Augustinus Confalonerius, et Michael Pererius jam inde ab anno MDXCVII. quo primum Niciam accesserant; ut eos approbare vel ipsa invidia cogeretur. Praeter usitara Societatis ministeria, commendabat praecipue populus illorum in morientibus ad aeternitatis iter comparandis industriam; ac tentatus morbo Niciae recens Episcopus, propriam hanc Societatis laudem esse dictitans, Patrem Confalonerium adesse tandiu sibi, donec morbus remitteret, voluerat. Convaluit. Sed, sive curas graviores ejus valetudo nondum confirmata respueret; sive esset ad lenitatem proclivior; sive demum pacem, licet iniquam et infidam, quovis pretio ac detrimento bene redemptam putaret; causam Societatis et famam, odiis multorum tacitis adhuc laborantem, neglexit. Sensere praesulis indolem adversarii. Tam saeva in Patres tempestas concitata repente est, ut cedendum Nicia putaverint. Recessere anno MDCII. pridie Kal. Novembr. Proborum pietas, experta Patrum opem tot annos, eam flagitare vehementius ab Episcopo, primoribusque civitatis institit. Quare profectus Romam, jubente populo, Joannes Baptista Vachierus, civis primarius, Socios a Praeposito Generali repetiit. Venere sub annum MDCV. Joannes Franciscus Peyrus, et P. Franciscus Pinea. Sed P. Augustinus Confalonerius, cujus benevolentiam, sedulitatem, et patientiam civitas diutius cognoverat, revocatus ab eadem nominatim est anno MDCVI. et in locum P. Peyri suffectus. Statim damna pristina sarcire coepit, qua concionando, qua Fidei elementa rudibus tradendo; nunc vinctis in carcere, nunc remigibus in triremi, alias aegris in nosocomio, palam inserviens. Idem in pravas populi consuetudines e superiore loco libere invectus effecit ut dierum festorum cultus, qui plane jacebat, publico decreto sanciretur. Erectis, per hanc publicae rei ac pietatis curam, civium studiis erga Societatem, obtrectatoribus partim extinctis, partim aliqua calamitate domestica mitigatis, in unam omnes de adsciscendo quamprimum collegio sententiam facillime conveneruut. Pontii Sevae liberalitatem et operam collegio navatam ornavit grata memorque Societas delato ipsi nomine sundatoris, et civitas statuâ sumptu publico eidem positâ. Transactum pacate confectumque negotium; collegium denique anno MDCVII. suis numeris absolutum, stupentibus qui tanta mole per tot annos in illud evertendum incubuerant.

[Note: 23. Instaurata, vel condita domicilia anno 1607.] Instaurandi Nivernensis collegii data facultas anno MDCVI. fuerat: operi manus ultima sequenti MDCVII. accessit. Est Nivernum (olim Noviomagus Vadicassium) provinciae cognominis caput, inter Burgundiam, et agros Borbonium ac Bituricensem. Lingonas, praeclaram pariter Galliae civitatem, ad Matronae fontes, in extrema versus Austrum Campania, venerat Societatis sacerdos, negotii causa. Oratus ut ad populum diceret in primario urbis templo, verba fecit summa civium omnium approbatione. Coacto urbis consilio, rogatisque singulorum de collegio, quod pridem expetebant, instituendo sententiis, nullius suffragium desideratum est. Itaque datum civibus, qui tunc versabantur Lutetiae, negotium

ut vota totius urbis ad Regem deferrent. Adjectae commendatitiae litterae, tum ab Lingonensi Episcopo, tum a civitatis gubernatore. Rex dato diplomate nos in urbani collegii possessionem venire jussit. Ne statim regio diplomati mos gereretur impetrarunt adversarii Societatis, ac prasertim haeretici, qui tunc in urbe plurimum pollebant. Intercessit Henrici IV. luctuosa mors, et collegii negotium veluti sepultum oblivione jacuit, donec anno MDCXVIII. recens Episcopus Sebastianus Zametus illud fundandum aedificandumque in se recepit. Variis obicibus superatis, inita rite possessio collegii anno MDCXXX.

Dum primae Probationis domus Burdegalae condebatur, Carpentoracte collegium diu postulatum accepit. Oppidum est Pontificiae ditionis in Gallia, Vindascini Comitatus caput, inter Vasionem et Avenionem. Obstiterant acriter Avenionenses, veriti ne quid, ob utriusque viciniam civitatis, collegium suum detrimenti caperet. Eventus docuit nihil ipsis decessisse, nec parum adjumenti Carpentoractensibus, et finitimis locis accessisse.

Inter praecipuas Galliae provincias Picardia jure censetur. Caput Ambianum, antiqua civitas et Episcopi sedes. In eam fuerat anno MDLXXXIII. vocata Societas a Godefrido Martonio, Episcopo Ambianensi, et in publico urbis conventu statutum, ut illi urbanum lyceum, sancti Nicolai vulgo nuncupatum, in quo segnes jacebant litterae, traderetur. Negotio moram injecere bella civilia. Quibus compositis, abjecta omni cunctatione, civitas amica Societatem in hujus urbani collegii possessionem omnium consensu misit anno MDCVII.

Miraculis annumerari potest collegium Montis-Politiani, datum hoc anno Societati, vel potius redditum. Quippe jam sub Paulo IV. a Cardinali Nobilio inducti fuerant in hanc agri Senensis urbem Socii, summâ bonorum omnium voluntate; sed odio non minori nonnullorum, quibus Evangelica in vexandis flagitiis libertas non placebat. Societatem igitur tetro et immani facinore, sexennio postquam fuerat admissa, discedere coegerunt. Unus ex illo perditorum grege induerat vestem Societatis, et per mediam plateam, frequenti populo refertam iter carpens, in meretriciam domum se conjecerat. Stupêre qui aderant: cohorrescere qui audiebant: aucta per malevolos fama gliscere. Cooperti ignominia sacerdotes integerrimi non audebant prodire in publicum, sed contumeliis, ac saxis etiam petebantur. Discessum est. Quis enim, amissâ famâ, ulli bonae artilocus? Vix anni quatuor abierant, cum infandi auctor facinoris (nomini consulto parcimus) in gravem incidit morbum. Eo dire cruciatus, nec animam agere, nec illam in acerbissimis doloribus retinere poterat: jamque dies ipsos quindecim cum lenta et veluti negata morte luctabatur. A medicis admiratione perculsis monetur haudquaquam humanum esse ac usitatum id morbi genus; videret ecqua in re Deum offendisset, quem ultorem haud dubie agnoscebant. Collegit se miser, Deo confessionem sceleris exprimente. Vocat primores civitatis, iisque audientibus (ut litteris publicis, eorumque testimonio rite dicto constat) fatetur illum se esse, qui Societatis veste sumpta, in fornicem se immiserit, unde conflata Patribus ignominia, et allata discedendi necessitas. Nihil se in iis, nisi probum rectumque, cognovisse: veniam ab Ignatio et Societate, ab urbe tota, enixe ob tantum flagitium postulare. Haec effatus exspirat. Urbs pristinum erga nos animum recepit, tantoque ardentius revocare studuit, quanto iniquius pulsos intelligebat. Alexander Salimbenius pridem testamentum condiderat in haec verba, ut Societas Monti-Politiano collegium donaret: sin minus, ut a se relicta pecunia veniret ad Virgines Deo sacras, quibus a S. Bernardo nomen est. Cardinalis Taurusius, cui cura data testamenti exequendi, usu ea opportunitate in gratiam Societatis, scholas adornandas curavit anno MDCVI. et aperiendas MDCVII.

Idem annus MDCVII. litem Academiae Dilinganae, quadraginta ipsos annos agitatam, denique decisam secundum Societatem vidit. Otho Truchsesius Cardinalis, idemque antistes Augustanus, vocata Dilingam Societate, instituerat academiam, ejusque administrationem integram nobis commiserat. Eam rem Canonici Augustani nunquam habuerant ratam, suaeque potestatis ac juris esse

contendebant adimere Sociis academiae administrationem; collegium ipsum, si luberet, aliis tradere, nulla videlicet stabili certaque pactione donatum. Quin etiam antistites, Othonem Cardinalem consecutos, sacramento adegerant, ne quod fuerat a Cardinali factum sine Canonicorum assensu, confirmarent. Ita constricti praesules, licet Societatis nostrae perquam studiosi, perpetuam ac propriam academiae possessionem nobis, ut Cardinalis Truchsesius olim sanxerat, adjudidicare timuerant. Hinc variae altercationes; hinc domesticae rei difficultas, cum maligne suppeditarentur vectigalia: eo denique ventum erat, ut de collegio deserendo Societas cogitaret. Affulsit his in angustiis ac tenebris optata lux. Henricus Knoringerius, Augustanus antistes, pendentem et jactatam tot annis controversiam componere decrevit. Jam a triennio tentare voluntates Canonieorum, et nobis adjungere, studuerat. Omnibus deinde convocatis, peroravit pro. Societate, ac plerosque ih eandem secum sententiam perduxit. Restabat unum caput, quo nonnulli adhuc pugnabant, cum dicerent Augustanis Episcopis eam a Pontifice maximo factam potestatem, hoc datum jus, ut ... [reading uncertain: page damaged] illos academiae regimen esset. Is ad extremum obex victus, et quodcunque [reading uncertain: page damaged] juris isthuc foret, Societati concessum. Igitur decreto publico transcripta ... [reading uncertain: page damaged] perpetuo jure possessio; et ad collegii rectorem academiae totius regimen delatum [reading uncertain: page damaged] .

A Rhodani fonte usque ad Lemani lacus caput, ubi fluvius idem in lacum inssuit, porrigitur ingens et amoena vallis, quam Vallesiam appellant. Hanc Helvetii claudunt a septentrione, Rhaeticae Alpes ab ortu; ab occasu Sabaudia; Ducatus Mediolanensis a meridie. Tota dividitur in superiorem et inferiorem. Superior, quae solem orientem spectat, in septem partes, seu decurias, secatur, inferior in sex. Publicam rem communi consilio et jure populus administrat. Huc aditum nacta Societas est opera primum et studio Nuncii Apostolici; deinde pagorum Helvetiae catholicorum, praesertim Lucernensis; denique Sedunensis antistitis. Domicilium apud Aragnenses initio collocatum, anno MDCVII. et biennio post, alterum in tractu Sirrensi: unde postea migratum est Ventonam, qui locus vicinus et commodior. Anno MDCXV. jussi fuere Patres a Praeposito Societatis Aragnense domicilium deserere, ubi parochorum obire munia cogebantur, quod cum instituto Societatis non congruebat. Inter ceteros errores ereptus populo fuit longe gravissimus, quo putabat nullum delictum in sacra confessione aperiendum sacerdoti, nisi prius illud sacerdos interrogando quasi elicuisset. Multos etiam pietatis Christianae ritus vitiosus pudor propemodum antiquaverat, vix ut quisquam in publicum prodiret cum Deiparae corona, quin popelli sibilis et conviciis exciperetur. Compressa est impiae plebeculae protervia perfectumque admonendo et docendo, ut honoratissimi quique insignia religionis palam et aperte prae se ferrent.

Divinam admirari Providentiam licuit in gymnasio urbis Hagenoae, haereticis adimendo, ac tradendo Societati. Praeerat illi rector Lutheranus, qui e duobus magistris alterum iisdem infectum erroribus induxerat. Itaque Lutheri catechismus, et alii pestilentes libri, puerorum in manibus et mentibus haerebant. Hanc labem negligentia catholicorum invexerat, apud quos postrema saepe religionis est cura, quae deberet esse prima. Puduit illos randem aliquando socordiae: catholicum gymnasiarcham Lutherano illi subrogarunt. Is pestilentia extinctus est, cum altero e magistris catholico. Dum rector imponendus gymnasio quaeritur, venit in mentem senatoribus collegium tantisper Societati tradere, quae stationem in urbe jam habebat. Acceptum est certis conditionibus; ac ne qua tumultus occasio praeberetur, profiteri placuit, neminem, etiamsi religione a catholicis dissideret, excludendum a nobis, aut afficiendum molestia. Ejusmodi conditione placati haeretici suos etiam ad scholas nostras liberos ultro miserunt: Collegium anno MDCXV. suis numeris absolutum fuit. Discussa per idem tempus turpissima, quae Monachii adversus Societaten conficta, et Hagenoam delata fuerat, fabula momenti non parum attulit ad voluntates nobis conciliandas. Litterae senatus Monachiensis, quibus calumnia refellebatur, fuerunt ab Hagenoensi magistratu promulgatae: conjectus in vincula, qui primus illam Hagenoae

disseminaverat; ac praesenti tempestivae severitatis exemplo adversariorum malignitas repressa conticuit.

Belli civilis incendium per idem tempus utcumque restinctum est in Polonia, fusis a Rege perduellibus. Habita subinde comitia omnium regni Ordinum, Varsaviae: in quibus laudata Societas, et confirmata. Nec nihil tamen damni passa est, Toruno per hunc civilem tumultum et Gedano pulsa. Et Torunum quidem anno MDCXII. reversa, pristinam sedem placide obtinuit: Gedanum ita rediit, ut precarium in hac urbe quodammodo spiritum diu traxerit. Aliquot Socios in eam induxerat circa annum MDXCII. Hieronymus Rozdrazows, Uladislaviensis Episcopus, cujus in dioecesi Gedanum est, de collegio Societatis ibi statuendo cogitans. Movebat illum tot animarum quotidie pereuntium strages. Est enim Gedanum Prussiae regalis, seu Polonicae, clarissimum emporium, et mercatorum illuc e Germania, Suecia, Dania, commeantium communis portus: sed Hanseaticarum, quas vocant, urbium una, et libertate quadam, licet sub regibus Polonis, fruens. Hinc sentiendi licentia, et errorum colluvies. Itaque cum Episcopus vectigalia confecisset ad collegium excitandum pecessaria, unumque de occupatis ab haeresi templis peteret, repulsam tulit. Oculos adjecit ad monasterium in urbe vetus ac desertum: ejus ut fieret sibi copia postulavit. Facta quidem est, at ea lege, ut ne Societas in eo scholas habere posset. Conditionem praesul non admisit, seque ac suam spem ad meliora tempora reservavit. Cum postea Birgittani templi concessus fuisset usus, eo dejecti bis per vim fuimus. At ejecta saepius Tornaco Societas fraudibus haereticorum, ac tandem restituta catholicorum studiis, alterum in eadem civitate domicilium nacta est, nempe Probationis domum, a collegio sejunctam; quod amplissimae provinciae jamdudum in votis erat.

[Note: 24. Collegia constituta anno 1608.] Jacta sunt fundamenta collegii Castilionensis in Gallia Cisalpina, eo majori Societatis voluptate, quod oppidum hoc natale B. Aloysius Gonzaga habuerit. Ejus frater Rodulphus, ab eo Societatem nostram ingrediente principatum, et Patrimonium amplissimum ultro delatum, adeptus, filias tres, ac fratrem nomine Franciscum, moriens aliquot, post annis, reliquit. Francisco cessit principatus; data dos virginibus, digna suis natalibus, si vellent nubere. At illae nuptias aversatae Christum immortalem sponsum elegerunt: fortunarumque partem multo maximam patruo suo Francisco addixerunt ea lege, ut in oppido Castilionensi collegium Societatis fundaret. Amplexatus est conditionem pius Princeps pro sua erga Beatum Aloysium observantia.

Clarissimum inter Christianissimi regni urbes locum obtinent Remi, Campaniae nunc, olim Belgicae secundae, primaria civitas, in qua Galliae reges sacro inunguntur oleo, et regnum feliciter auspicantur. Societatis in ea collocandae voluntatem jam tum ab anno MDLXXXIX. susceperant Petrus Frizonus, et Petrus Servalus; ambo Remensis cleri primores, hic Archidiaconus, ille Decanus. Horum accitu Remos venerant aliquot e nostris, cum P. Thoma Darbishiro, et opportunis concionibus, ac variis, quae propria sunt Societatis nostrae, muniis civitatem adjuvabant. Offerebat dotem collegio necessariam Petrus Servalus, tabulasque rite perscriptas ad Clementem Puteanum, tunc provinciae praepositum, miserat. Provincialis, dum bello civili ardebat Gallia, cogitandum de novo collegio arbitratus non est, cum aegre vetera consisterent. Itaque Servali voluntate collaudata, tabulas ei remisit. Sed anno MDCV. pace in Galliis constituta, Franciscus Brulardus, Valleregiensis abbas, et Franciae Cancellarii germanus frater, civium rogatu, et Monachorum coenobii Carthusiensis, cui Montis-Dei nomen est, collegii Remis ponendi facultatem obtinuit a Rege: et quia parum idoneis ad litterarias exercitationes aedibus initio utebamur, aptiores coemit. Eadem tempestate ortum est, licet anno post quarto duntaxat aedificatum, Santonense collegium. Est ager Santonicus in limite Aquitaniae, ad Garumnae ostium, inter agros Pictaviensem a septentrione, et Burdegalensem a meridie. Caput regionis Santones, antiqua civitas et Episcopalis. Data ponendi collegii facultas ab Henrico IV. anno MDCVII. civitate postulante, pro suo conservandae

religionis studio; instante, ac vota civium adjuvante, antistite Nicolao la Courbe, qui Santonensem Episcopatum annos quadraginta singulari pietatis ac prudentiae laude gessit. Certavit cum egregio praesule ad fundandum idoneis vectigalibus collegium coetus Canonicorum, doctrina, virtute, acceptis a Sede Apostolica privilegiis amplissimis celeberrimus. Venit in partem operis Jacobus. Guitardus, claro inter Santones ortus genere, Regi a sanctioribus consiliis, et in Forensi curia praeses illustrissimus. Prae ceteris autem adjuvit Joannes Ludovicus de la Valete, Dux Sparnonius, Aquitaniae tunc gubernator, et summus pedestrium Galiae copiarum praefectus; amor populi, et haereseos terror, quam consiliis et armis ubique perdomabat; et quam, collegio constituto, Patres mitioribus quidem armis, at non minus efficacibus expugnare non cessarunt.

Infra Picardiam, ad ejus occasum, Normannia secundum littus maritimum porrigitur. In cujus superiori parte Augum est, oppidum lautissimum, in Guisiorum ditione. Urbem deserere, in communi rerum nostrarum clade, quam Lib. XII. retulimus, coacta Societas, in eam, adnitente apud regem Guisia Principe, rediit anno MDCVIII. Statim pristina munia fuerunt a Sociis repetita majori contentione; excitata passim studia pietatis, praesertim in variis sodalitatibus, quae diversas Christianae caritatis partes amplectuntur. In iis una memorabilis est, Fratrum Ministrantium; ex eo sortita nomen, quod pestilentia laborantibus ministret, iisque supremum Christianae humanitatis officium, contegendis humo corporibus, persolvat. Ubi primum pestifera locum aliquem afflavit aura, illuc alacres advolant: non tamen imparati: nam conveniunt omnes in aedem sacram, ubi inter se amantissime complexi, veniam simultatum et offensionum, si quae sunt inter ipsos exortae, petunt, ac vicissim dant. Deinde cum Deo redeunt in gratiam, per delictorum confessionem. Egressi templo, urbem aut pagum lue infectum circumeunt. Postremo fusi per domos, conquirunt extinctorum peste cadavera, procurant, sepeliunt. Ceterum cum civibus reliquis promiscue versantur, et impune; continenti miraculo, quod Clemens VIII. Summus Pontifex, cum haec sodalitia certis privilegiis ornaret, gravissima oratione dilaudavit. Nemo enim unus adhuc, qui quidem catholicus fuerit, dum hoc munere fungeretur, aut peste, aut alio morbo, affectus est. Illustravit miraculum sors vicinorum dispar. Deppenses haeretici similem instituerant coetum, in simili malo: sed eventu perquam dissimili. Nam sodales, gravi cum ceteris ruina strati, docuerunt non aliunde miseriarum, quibus mortalitas exercetur, petendum esse remedium, quam ab ea Ecclesia, quae potentiam veri Numinis non minus, quam veritatem, apud se depositam conservat. Cum domicilia Societatis in Gallia valde augerentur, placuit Aquitaniae provinciam, quae longius porrigebatur, in duas dividere, ut e provinciarum catalogo, quem ad hujus Libri XV. calcem adjiciemus, patebit. Collegia Burdegalense, cum domo Probationis nuper inchoata: Petrochorense, Aginnense, Lemovicense, Pictaviense, et Santonense, relicta sunt provinciae Aquitaniae. At Billomense, Aniciense, Bliterense, et Albenacense, decerpta sunt e provincia Lugdunensi, et cum collegiis Tolosano, Mauriacensi, Ruthenensi, Auscitano, Cadurcensi, ac Probationis domo Tolosana, provinciam recentem Tolosanam conflaverunt. Molinense collegium contributum est provinciae Franciae, cum esset antea Lugdunensis: Dolanum vero et Vesuntinum, quae in Francia numerabantur, reddita fuere Lugdunensi. Belgicae quoque provinciae restitutum fuit collegium Dionantense, quod anno MDLXIII. inchoatum, steterat per annos ferme decem. Iis elapsis cum rector a magistratibus postulasset, ut quae pensio per annos singulos collegio concedebatur, hanc esse ratam in perpetuum et fixam vellent, negatumque id esset; repulsam aegre ferens, scripsit Romam ad P. Everardum Mercurianum, recens creatum Generalem Societatis Praepositum, et acrioribus verbis oppidi tenuitatem vix collegio parem, angustias rei familiaris, bellorum tumultus, et imminentia pericula dolenter enumeravit. Negotium rectoris arbitrio permissum est, qui festinato discessu, vix praemonitis civibus, Leodium nostros transtulit. Quamvis res ingratissima civibus accidisset, qui se, liberosque suos, necessario difficillimis temporibus subsidio privari

vehementer dolebant, nunquam tamen abjecere voluntatem reparandi collegii, aut nostros singulari benevolentia complecti destiterunt. Itaque illis ad conciones crebro evocatis utebantur, et in eorum vigilantia spem tutandi ab haereticorum insidiis oppidi reponebant. Nec frustra. Quippe P. Zacharias Rotzus, animo semper excubans pro conservanda integritate doctrinae, perniciem a nonnullis parari deprehendit, qui plus prodesse, ac minus timeri solent. Pestiferum foedus ad errorem proseminandum tres maxime conflaverant, ludimagister, medicus, et concionator. Primus illustriorum civium, et vicinae nobilitatis liberos instituendos susceperat, ac tenera in aetate radicem pietatis religionisque vitiabat. Alter, per causam, et nomen curandi corpora, venenum haereseos propinabat animabus; dupliciter nocens, qui non aegros tantum, sed sanos etiam inficeret; nam ad utrosque facilem aditum ars necessaria dabat. Tertius cathedram veritatis in pestilentiae cathedram mutaverat. Priores duo detecti vertere solum coacti sunt. Concionator, deposita, quam ad fallendum et mactandum induerat, ovis pelle, Genevam se recepit. Defuncta tanto periculo civitas homines Societatis, tanquam liberatores suos aspexit, nec habuit quidquam optatius, quam us eos pristinam in sedem restitueret. Datis igitur ad Claudium Aquavivam litteris, revocati fuere in urbem, post annos quinque et triginta, quam ex eadem discesserant. Collegio tamen sua, nisi post biennium, forma justusque modus non adfuit. Novae sedis fructus extemplo apparuit. Nonnulli cives injuria, ut ipsi rebantur, a magistratibus affecti, ad Principem Ernestum, quasi jam loci nihil aequitati et legibus in urbe foret, confugerant. Princeps infestas ad urbem copias promoveri jusserat. Consternata improviso periculo civitas ad nostros accurrit. Illi pacem componendam suscipiunt. Ducibus conditiones aequissimas, et Principi placituras, proponunt. Receptae intra moenia sine tumultu copiae, sub vesperam, compositis rebus, eductae sunt: gratiae Patribus velut oppidi conservatoribus rursum actae.

Zagrabiam, urbem regni Hungariae, in Sclavonia, anno MDCVI. accitu civium, ingressi Patres, messem votis et laboribus non imparem collegerant. AEdificatae deinde scholae anno MDCVIII. lectam juventutem, inter festos tonantium tormentorum strepitus, post rem divinam in primario templo peractam, acceperunt. Progressi vicina in oppida Socii verbum salutis studuerunt avidis omnium auribus inserere. Quo tempore praeclarum de Societate testimonium a Croatiae proceribus editum est, qui rogantibus haereticis ut Societas ejiceretur, magno consensu retinendam pronunciarunt. Unus tantum a ceteris pertinaciter dissentiens, dignos aiebat esse nos, qui e turris, quam indice digito monstrabat, culmine daremur praecipites. Sed cum in eandem turrim paulo post conscendisset, e summo scalarum gradu praeceps in caput revolutus est, ac domum semianimis reportatus. Quartus jam supra vigesimum annus agebatur, ex quo domicilium Leopoli habebat Societas, et collegii spem alebat; rem annus hic dedit; opera et sedulitate Stanislai ZelKiovii, atque adeo cura et studio ipsius Reginae, quae negotium impense Regi commendavit. Par exstitit Regis benevolentia erga Societatem, in concedenda collegii Luceoriensis in Polonia erigendi facultate: nec dispar adversariorum ad collegium in cunis praefocandum conatus, qui palam praedicabant, liberos suos, ubi primum pedem inferrent in scholas nostras, transire ad Ecclesiam Romanam, relicta parentum et majorum Fide. Quo elogio nullum ab iis illustrius tribui poterat Societati.

Camenecum, urbs Poloniae, in Russia Rubra, et Podoliae provinciae caput, quanto validius munita contra Turcarum feros incursus, a quibus expugnata demum fuit; tanto coelestibus contra vitiorum blandos impetus praefidiis luctuosius destituta erat, propter militarem licentiam, et Ruthenorum, Armeniorumque pestifera contagia. Eo plus laboris et molestiae fuit Sociis in eam urbem admissis. Collegium anno MDCVIII. designatum, biennio post constitutum fuit. Laudanda quoque nostrorum in oppido Derpatensi constantia, qui summa in egestate rerum omnium, stationem nunquam deseruere, licet collegium, bello cum Suecis per octo jam annos gesto, misere deformatum jaceret. Non

paucos partim domi, partim in Evangelicis excursionibus, ab haeresi et schismate revocarunt: adfuere militibus Polonis, ad oppidi arcisque praesidium collocatis: catholicorum denique tristes reliquias omni ope sublevarunt.

[Note: 25. Primordia collegiorum anni 1609.] Inter praecipuas agri Piceni civitates merito censetur Firmum, Archiepiscopi sedes, ad oram maris Adriatici, haud procul Laureto. Non semel delibera verant cives de collegio Societatis erigendo. Illos non parum excitavit P. Licinius Georgius, ex eadem oriundus urbe. Institit vehementius Cardinalis Bandinus, Firmanus Archiepiscopus, et aliquot sacerdotes Societatis arcessivit anno MDCI. Patrum praesentia et utilis labor famam; fama desiderium auxit Sed interpositâ civitatem inter et Archiepiscopum, cujus patrocinio maxime nitebamur, simultate, negotium refrixit, imo prope concidit. Creatis enim anno MDCVI. magistratibus, qui erant a Cardinali Bandino, et Societate alieniores, injectus est Patribus, terror, ne publico decreto cum ignominia pellerentur. Praestabilius visum, si sponte et cum bona civitatis venia discederent; revocandi scilicet pacatis, quae miscebant omnia, dissensionibus. Ita suadebant amici male nobis, amici. Discessum est trepide ac praepropere, pridie Kal. Sextiles. Id ubi rescivit Cardinalis, enimvero indigne tulit, egitque cum Praeposito Generali Societatis, ut Patres confestim redire juberentur in pristinam stationem. Redierunt, et P. Joannes Baptista Rugerius. Dominici Adventus tempore, populo favente concionatus, sopitam ejus benevolentiam excitavit. Nec nihil valuit ad discutiendas suspicionum ac simultatum tenebras ortus novi sideris, Alexandri nempe Strozii, qui olim in Romano. Seminario institutus, Ecclesiae Firmanae clavum acceperat. Ille collatis cum Cardinali Burghesio, Pauli V. nepore, Firmanae civitatis gubernatore, consiliis, eo negotium perduxit, ut ad illud conficiendum nihil desideraretur praeter publicum civitatis decretum. Subito a Societatis adversariis litterae querelis, criminibus, precibus, gravidae ad ipsum Summum Pontificem deferuntur. Obtrudi Societatem invitis, proponi conditiones iniquissimas, rem plane ad vim et seditionem spectare. Pontifex ad magistratum scribit sibi non placere ut collegium erigatur invita civitate.

[Note: 26. B. Aloysii Gonzagae patrocinium.] Conturbati majorem in modum Strozius Archiepiscopus, Cardinalis Burghesius, aliique studiosi Societatis, haerebant incerti, atque anxii quid consilii caperent: sed P. Virgilius Ceparius, Firmum a Claudio Aquaviva missus ut rem componeret, confugiendum ad remedia majora censuit. Quare vocatis Patribus, expositoque periculo, votum B. Aloysio Gonzagae fecit omnium nomine, ut rebus deploratis coelesti adesset ope, quoniam humana praesidia deerant. Non incassum fusas preces apparuit. Postridie invitatus ad prandium a magistratibus idem P. Ceparius mutatos, qui antea dissentiebant, confirmatos qui favebant Societati, reperit. Litteras publico sigillo munitas dant ad Cardinalem Burghesium, aliosque aulae Romanae principes, deliberatum civitati esse Societatem accipere; falsa Pontifici de Patribus fuisse perscripta; meras et iniquas esse privatorum querelas, nulla publica auctoritate nixas. Rogabant in calumniae auctores ut quaereretur, ac tanquam boni publici hostes et patriae proditores plecterentur. In eandem sententiam scripsere primarii cives ad Summum Pontificem: qui perlectis ejusmodi litteris, quaestionem haberi de obtrectatoribus voluit, ab iisque poenas, ut quisque esset meritus, expeti. Societas accepta: gratiae Deo solenni sacrificio palam actae.

In Principatu Citeriore, quae Neapolitani regni pars olim a Picentinis et Lucanis tenebatur, civitas est haud ignobilis, Castrum maris vocant indigenae, propter arcem imminentem mari; Stabias etiam appellant, propter vetus oppidum ejusdem nominis, cujus e ruderibus ac tumulo natum hoc memoratur. Ibi collegium Societatis inchoatum est Petri Joannis Nocerae pietate. Gravi oppressus morbo supplex opem Deiparae imploravit, edito voto fundandi in patria sua collegii, si convalesceret. Factus est, impetrata valetudine, voti reus. Litteras continuo ad P. Claudium Aquavivam dat; quid flagitet, quidve offerat, exponit. Quosdam e Sociis concessit Praepositus Generalis, ejus liberalitate alendos Missionis nomine. Illi dum solita munia Societatis impigre obeunt, venit in mentem

universae civitati, multo majorem ex iis capi utilitatem posse, si propriam in urbe sedem, ac perpetuam nanciscerentur. Paucis diebus inventa est summa, quae censum idoneum expleret. Addidit idem Nocera anno MDCXIV. domum commodiorem; templum suis sumptibus extruxit; neque contentus eo, collegium heredem ex asse testamento fecit. Similiter Melfictense, seu Molfetense, in Apulia, collegium Sylvestri Majorae, illius Ecclesiae Archipresbyteri, pietas condidit. Is Neapoli dum studiorum causa degeret, P. Alfonsum Salmeronem saepe ac libens concionantem audiebat. Institutum quoque Societatis totum publicae natum utilitati suspiciens, ita cogitare secum coepit, si Deus opes annueret, fore ut eas in collegium aedificandum conferret. Annuit opes Deus, et reversus in patriam Sylvester animum serio ad collegii aedificandi consilium adjecit.

Quia vero longior, pro civium votis, templi aedificatio videbatur, exstructum [Note: 27. Editum S. Ignatii benesicio miraculum.] est sacellum, opere subitario, in quod cum effigies S. Ignatii deportaretur magno apparatu, publica in eundem Sanctum pietas illustri miraculo commendata est. Mulier diuturno ac permolesto laborabat aegilôpe (morbus oculi est: fistulam vulgo vocant) in eoque curando medicorum ars omnis plane caecutiebat. Accesserat ad aegilôpem tuberculum, instar nucis Ponticae, in oculi angulo, quod nisi ferro et igne curari posse chirurgus negabat. Remedii acerbitate perterrita mulier ad sacellum accurrit; Ignatio facit vota, non abituram se contestans, nisi optata donatam sanitate. Cum id maxime oraret, oculos humi dejectos ac paene clausos, quia vix patientes lucis erant, attollit, aperitque. Nova lux oborta derepente affulsit; fistula, tuber, vestigia ipsa morbi, evanuerant. Exclamat; concurrunt qui pridie, qui ante paucas horas, foede lippientem, et oculo prope captam conspexerant. Addidit prodigio fidem supervenientis medici gratus error. Nam professus palam id humanis viribus nequaquam adscribi posse, adstantique populo miraculum enarrans, non illum ostendebat oculum, a quo depulsus fuerat morbus, sed alterum, cui sua semper forma et valetudo constiterat: adeo reliquiae mali nullae supererant! Falli tunc medicum fas ac dulce fuit.

Intestinis afflictum bellis infelix Belgium, et civili convulsum tumultu, respiravit anno MDCIX. pactis inter Albertum Principem et Ordines foederatos induciis. Peperit ista quies Societati duo collegia, Silvaducense et Ruremundanum. Silva Ducis, civitas Brabantiae permunita, sedet ad fluvium Desam; olim amica Musis, dum sinebat pax; sed scholas arma prostraverant. Bonas artes reduxerunt induciae: exulesque Musas revocarunt. Gisbertus Masius, urbis antistes venientes Socios accepit ipse domi, tanquam filios pater; mox in aedes amplas et urbem mediam induxit. Doceri coeptum anno sequenti IV. Nonas Octobris. Habitatum in oppido annos viginti, nimirum usque ad MDCXXIX. quo Henricus Princeps Auriacus urbem saepe alias tentatam, feroci quinque mensium oppugnatione tandem expugnavit. Nostris exilium imperatum. At Ruremunda, quamvis et ipsa foederatorum passa jugum, retinuit tamen Societatem, ac dominos denique alienos excussit. Est ea civitas Gueldriae, ubi Rura fluvius in Mosam evolvitur, in ipso limite Leodiensis agri, et Juliacensis Ducatus. Regius quaestor Ido Grammaius, Societatis nostrae amantissimus, illi aditum in urbem jamdudum quaerebat. Arcessit concionatorem e nostris, qui civium animos ita conciliavit, ut Societatem impense flagitarint. Episcopus Henricus CuycKius Patres domi suae tantisper habuit, donec ipsis aedes opportunas idem Grammaius, et Albertus Archidux, compararent. Cadomus, inferioris Normanniae caput, inter praecipuas regni civitates merito numeratur, tum propter vetustatem, elegantiam, et amplitudinem urbis; tum propter humanitatem, ingenium, pietatem, et eruditionem civium, apud quos Musae in florentissima semper academia regnaverunt. Societatem inferre urbi constituerat Henricus IV. jam inde ab anno MDCIII. cum Octobri mense Cadomum venisset. Eo consilio datus ab eo fuit concionator per Quadragesimam P. Petrus Cotonus, cujus eloquentia et comitate perfectum est, ut civitas conjunctis cum Universitate votis Societatem expeteret. Erat Robertus Menarderius abbas S. Columbae, et Prior Sanctae Barbarae in Algia. Is ad fundandum collegium, jure sui Prioratus ac possessione in gratiam

Societatis cessit anno MDCVII. annuente Summo Pontifice Paulo V. Rex anno sequente gymnasium urbis, a Monte vulgo dictum, regia non ita pridem pecunia emptum a magistratibus, ac regii proinde juris ditionisque, Patribus donavit. Hinc Societatis collegium Regiomontanum est appellatum. Bibliothecam addidit Savignaeus, Silvani eadem in urbe gymnasii praeses, atque Abrincensis Ecclesiae Decanus clarissimus. Demum Academia solenni decreto suum in corpus collegium Societatis cooptavit: cujus beneficii memor Societas quantum accepit ab Universitate nobilissima splendoris, tantumdem in eam refundere semper studuit. Inita collegii Regiomontani possessio est pridie Kalend. Septembres anni MDCIX.

[Note: 28. Novae sedes partae annis 1610. et 1611.] In urbibus Belgii locum insignem obtinet Namurcum, ampla et frequens civitas, ad Sabis et Mosae confluentem sita, Episcopi sede nobilis, collegiis duobus Canonicorum, senatu provinciae, commercio, et arce, quam ars et natura sic muniverunt, ut omnem expugnandi non modo spem, sed conatum etiam et consilium adimere videantur. Oppidis duodecim in orbem undique dispositis, veluti coronatur: coeli temperies, ubertas soli amoenitasque praecipua. Cathedralis Ecclesiae Canonicus Hercules Jamblynesus Societati, quam plerique cives expetebant, domum testamento legaverat. In eam anno MDCX. venere missi Leodio Socii. Haud parum adjuvit ad augenda populi studia Patrum Franciscanorum auctoritas, qui Societatis causam egêre non secus ac suam. Inducta est Nonis Octobris in quinque classes juventus tam frequens, ut continuo laxanda fuerint angustiora concurrentibus discipulis spatia; nec ita multo post, favente Principe Carolo Egmondano, senatu obsecundante, prosequente omnium benevolentia et liberalitate, ingens et magnifica pristinis aedibus facta est accessio. Eodem anno Aquaviva B. Aloysiii Gonzagae caput collegio Castilionensi misit: donum tanto illi carius, quanto jucundiorem civibus memoriam Aloysii, sui olim Principis, virtus miraculis celebrari coepta, faciebat. Adjuncta sunt huic dono quatuor Divorum corpora e coemeterio Priscillae sumpta, ut ne incomitatus ad suos Aloysius rediret.

In ea parte Lugdunensis agri, quae Foresium dicitur, et quam olim Segufiani tenuere, oppidum haud ignobile est Rhodumna, Ducatus caput. Suas ad collegium in hac urbe ponendum aedes donavit Jacobus Cotonus, Patris Petri Cotoni frater, ab ipso identidem admonitus, ut auctori bonorum omnium Deo, a quo se fortunis auctum haud modicis intelligeret, gratiam referre conaretur, et earum partem aliquam religioni, ac bonis artibus in patria fovendis impenderet: nihil acceptius Numini ab ipso fieri posse, nihil in quo publicis commodis serviret illustrius, vel etiam suis. Simulque plurima sacrificiorum millia commemorabat, quae, fundato collegio, esset consecuturus. Hortatore Jacobus Cotonus non egebat, qui jam filium suum, Ignatium Cotonum, Deo ac Societati nostrae, in qua vitam paucis post annis pie clausit, obtulerat. Itaque non tantum aedes, quas dixi, Sociis concessit; verum etiam iisdem vectigal necessarium prolixe attribuit, ac templum a fundamentis erexit. Crevit subinde Sociorum numerus et scholarum: itaque justi collegii nomen Rhodumnensi domicilio datum fuit anno MDCXIV. Natalis idem annus MDCXI. exstitit collegiis Vesulano, Tifernati, et Asculano. Vesulum tribuitur Burgundiae Sequanorum, quem liberum Comitatum vocant. De collocanda ibi Societate rationem inire coeperat jam inde ab anno MDXCI. primarius civis, regius in curia procurator; idque civibus suis persuadere studuerat, oblata fortunarum parte, quod exemplum ceteris et incitamentum esset. Dum res in longum ducitur, bellum a Gallis ortum est. Urbe capta, regius procurator, cum civitatis flore abductus, et grandi pretio redimere caput ac libertatem coactus, pristinum consilium si non abjecit, saltem in meliora tempora distulit: ac postea cum Alberto Austriaco egit ut collegii Vesulani negotium promoveretur. Alberti litteris excitati cives rem communibus votis composuerunt, et factum collegii felix initium est. Ejusdem Principis Alberti munificentiae acceptam tulit Societas amplam et opportunam domum, Mechliniae, in Brabantia. Haec tirocinio destinata fuit. Flandrica Probationis

domus Tornaci steterat, ac deinde Antuerpiae, ad eam usque diem. Ut vero Mechliniam transferretur suasit, praeter loci opportunitatem ac salubritatem, inexpectata civium aliquot liberalitas, ac praesertim opulentae matronae, quae villam haud contemnendam, et nonnihil numeratae pecuniae, testamento donaverat Societati, si intra annum Mechliniae aut Lyrae sedem collocaret. Post exhaustas graves molestias, quas ambigua nonnullorum civium in Societatem voluntas, et commodi sui, quam publici, amantior excitaverat, initium collegii Tifernatis factum, Summi Pontificis jussu, cujus in ditione civitas est, et cujus auctoritate ac benevolentia stabilitum fuit vectigal annuum a civitate donatum. Scholas juventus lectissima, non tantum e finitimis locis, verum etiam e remotioribus Umbriae et Hetruriae urbibus affluens implevit. Tifernum quippe (cognomento Tiberinum, quia ripae Tiberis assidet) urbs nobilis Umbriae, et Episcopi sedes, limitem Hetruriae ac Ducatus Urbinatis attingit. Asculum, civitas ejusdem Italiae perantiqua, in Pontificia pariter ditione, olim totius Piceni caput, nunc quoque inter primarias illius tractus urbes insignem obtinet locum, et multis recentium ac veterum scriptorum laudibus celebratur. Jam inde ab anno MDCV. expetivit Societatem, et collegium a Summo Pontifice postulavit. Inchoatum est anno MDCXI. absolutum MDCXII. perspectâ, quam aliquot Socii, et populo universe, et juventuti nominatim afferre coeperant, utilitate. Porro, cum ad conficiendam dotem collegio necessariam, certa pecuniae collatio urbi viritim esset indicta, omnino deprecati sunt ne quid oneris eam ob causam populo imponeretur: quae res omnium animos mire illis conciliavit. Ea demum placet virtus, quae minimum suis commodis, plurimum alienis studet. Sancti Venantii celebris ac vetus aedes collegio fuit attributa, cum insignibus reliquiis, ex ejusdem Sancti corpore, quod servant Camertes, decisis. Insulense in Belgio collegium numeris omnibus denique perfectum eodem anno fuit. Habitatio, scholae, templum, hortus, area, omnia ampla, magnifica, regia: opus illustrissimae civitatis et munus. Eo immigratum. XV. Kal. Novembr. religiosa et solenni pompa. Sacrosanctam Eucharistiam deferebat antistes, praeibant cives cum vexillis; magistratus cum facibus. Sequebantur Ordines religiosi; tum parochi, cum clero suo singuli: demum nostrorum numerus sane magnus. Circumvectae pariter sacrae reliquiarum thecae, ornatissimis in tensis: plaudente inter festos lituorum et aeris campani concentus pia et munifica civitate.

Pari studio et ordinum omnium gratulatione liberos suos in disciplinam Societatis tradidit Bamberga, primaria civitas Franconici, ut vocant, Circuli: deliciae S. Henrici Imperatoris, qui ejus Episcopum ceteris Germaniae praesulibus praeire voluit, et Sedi Apostolicae soli obnoxium esse. Bavariae Circulo accensetur Patavia, sive Passavia, ubi Danubius Oenum accipit: clara civitas Episcopi sede; mercium quas in omnem Germaniam exportat, copia; Imperii demum comitiis, in ea saepe celebratis. Leopoldus Austriacus, Ferdinandi frater, coemit fundum, in quo perpetuum caput annuarum mercedum constitueretur, ad collegii Passaviensis vectigal: ac ne qua ministeriorum Societatis exercendorum fieret mora, suas, interim dum aedificatur collegium, aedes Sociis commodavit. Episcopus Plocensis, in Polonia majori, duos fere per quadriennium secum habuerat, cum dioecesim obiret, Patres e collegio Pultoviensi; quorum altero ad conciones, altero ad excipiendas populi confessiones utebatur. Postea optavit ut e nostris aliqui, Missionis ritu, stabilem Ploci figerent sedem, et operam utilem urbi navarent. Plocum venerunt exeunte Septembri. Magnus ad sacras conciones populi concursus est factus, major ad familiarem doctrinae morumque Christianorum explanationem. Erudiri quoque suos liberos cum cives enixe cuperent, illorum votis obsecundatum est.

Sora urbs olim Latii, ad Lirim fluvium; nunc Neapolitani regni Episcopatus est, in limite ditionis Ecclesiae, et Aprutii ulterioris; gentis Boncompagnae Ducatus. Huc ineunte Januario anni MDCXI. cum aliquot Socii a Ducissa Solana fuissent acciti, operam suam paucis diebus ita civitati probaverunt, ut statim de Societatis domicilio deliberatum fuerit. Illud Serenissimae Ducissae curis,

brevi comparatum est. AEdes sacra elegantissime instructa, Kalendis Novembr. patuit, ac litterariae paulo post exercitationes in lucem civitatis prolatae. Aucta est Baetica provincia domicilio Giennensi, quod in collegium paulo post adolevit. Distat Granata Giennum leucis admodum duodecim versus Baetim: urbs ampla et celebris, opimo Episcopatu gaudens. In eam Socii tanta omnium voluptate sunt accepti, quanta de illorum adventu fuerat expectatio: neque civium expectationem, quae Dei benignitas fuit, fefellerunt.

Antonius Canoplus, Archiepiscopus Arborensis, non contentus auxisse vectigalia collegii Sassaritani, in Sardinia, et amplissimas aedes, ubi litteraria munia obire Societas cum dignitate posset, sumptibus suis exstruxisse; praeterea Seminarium, nuper a se fundatum, ejusdem curae commisit; imbuendosque dedit litteris, ac virtutibus quae pastores animarum decent, selectos adolescentes, unde sacerdotum bonorum copia, et parochorum aliquando proveniret. Adduci vix initio potuerat Aquaviva ut hanc Seminarii administrationem Sassaritani. Socii susciperent: verum utilitate rei perpensa, praesulis optimi ac vigilantissimi votis cessjt.

Idem Aquaviva novam Professorum domum anno MDCXII. Neapoli collocavit [Note: 29. Fundata domicilia anno 1612.] in foro maximo, et ima parte urbis. Opus a tenuibus initiis, ut magna quaeque solent, crevit. Vergente jam ad finem anno superiori, religiosa nostrorum juvenum manus edisserere populo Fidei elementa coeperat, juxta forum maximum, in aedicula Deiparae, quam, voce a Carmelo diminuta, Carminellum vulgo nuncupant. Haud ita multo post duo ibi sodalitia sunt instituta: unum mercatorum et artificum; alterum puerorum. Eundem in locum multi e tota urbe confluebant, fiebatque ingens operae pretium. Ergo viciniam omnem cupido incessit, propius ac veluti apud sese habendi Patres, quorum laborem adeo fructuosum sentiebat. Admonitus de populi studio Praepositus Societatis, moliri statuit alteram ibi Professorum domum. Assensit, ultro civitas. AEdicula Carminelli obeundis Societatis ministeriis concessa est. Socii novam sedem IV. Idus Novembres iniere. Natam domum prae ceteris aluit coetus nobilium, solitus collectam ad levandas egentium calamitates stipem in sacrum quoddam aerarium conferre, quem Misericordiae Montem dicunt. Visa est illis opera Societatis, et Institutum simillimum suo, quippe intentum ad sublevandas Iaborantium aerumnas, praesertim animarum; cum ipsi curam maxime corporum susciperent. Igitur collatis opibus augere nascentem familiam, et ornare certarunt; ut animabus pariter et corporibus consulendo, perfecta misericordiae laus existeret. Dejectus in fundamenta lapis princeps anno MDCXIV. XIII. Kal. Febr. Templum quatuor Sanctorum Martyrum corporibus ex urbe missis Aquaviva decoravit. Haec domus postea in collegium, imposito S. Ignatii nomine, conversa est.

Netinum in Sicilia collegium non procul distat a Pachino promontorio. Hujus collegii res familiaris maxime nitebatur nobilis praedii vectigalibus, quod ab oppido Sacculino, praedii capite, Sacculini Baroniam vocant. Hoc praedium fundator collegii Carolus Javantius, Buscelli Baro, testamenti tabulis Societati legaverat. Ea porro est conditio nobilium ejus generis feudorum (sic enim Gothico vocabulo jurisconsulti appellant) ut patronus fundi clientes ad militaria, et alia quaedam munia per ipsosmet obeunda possit adigere: quae quoniam a religiosis viris praestari nequeunt, periculum erat ne cogeretur aliquando Societas praedium illud vendere, et ejus possessione cedere. Jam quidem obtinere a Siculis Proregibus conata erat, ne ad ea munia praestanda compelli posset; nondum tamen ita constituta res habebatur, ut abesset omnis metus. Hoc demum anno, singulari Siciliae Proregis beneficio, clientelaribus plane solutum legibus Sacculinum praedium, jure quam optimo, nobis habendum, auctoritate regia in perpetuum adjudicatum est. Ea res hoc magis accidit e sententia Societatis, quod agrum hunc perlustrasse D. Paulus tradatur, cum ex insula Melita in Siciliam trajiceret. Puteus etiamnum salutares aquas praebet, quarum potu languentium quovis morbi genere hominum, pecorumque corpora persanantur. Ingens numerus donariorum ex arbore, ad puteum incumbente, pendentium aquae vim haud dubiam ostendit.

Quinquennium totum Torunenses scholae siluerant, haereticorum armis disjectae in eo tumultu, cujus facta mentio est: Libro XIV. Quum autem regium de iis restituendis decretum intercessisset, nullum non lapidem moverunt qui eas, omnino clausas optabant, quo docerent e publica re non esse ut restituerentur. Universa nobilitas nos vehementer incitabat, ut illas regis praesidio freti non dubitaremus instaurare, praesertim cum esset edicto cautum, propositâ poenâ capitali, ne quis voluntati regiae obnunciaret; convenissentque in hanc de reponendo collegio sententiam ordines regni omnes, qui comitiis interfuerant. Tamen visum est Episcopi Torunensis, et praecipuorum Prussiae senatorum mentem explorare: quibus omnibus assentientibus, ingenti alacritate praescriptus dies, est, ad quem discipuli adessent, XV. Kal. Febr. Torunensibus haereticis peracerbus exstitit ille nuncius. Ac primo quidem Patrem, provinciae praepositum, honesta legatione aggrediuntur; mox graves incutiunt minas. Ab hoc quia nihil extorqueri poterat, conferunt se ad antistitem Torunensem: deinde ad proceres Prussiae, quasi ex iis scholis universae genti certa pernicies immuneret: denique oppidanos ad arma contra nos vocant. Cum nihil istorum succederet, ad ipsum Regis tribunal, ut ad sacram ancoram, confugerunt. Trium civitatum junctae legationes, magno ambitu eam causam vincendam susceperunt, hoc maxime nomine, quod contra immunitates Torunensium scholas Societatis dicerent constitutas, Rex factiosorum expostulationem, ut impudentiae et iniquitatis plenissimam, ne responso quidem dignatus est: imo unum e proceribus allegavit Torunum, civibusque praecepit ut homines Societatis, auctore se ac regni proceribus, omni studio complecterentur; faverent eorum ministeriis, omninoque persuasum haberent, se illorum injurias, ut suas, ulturum. His acceptis fremere seditiosi, ac negare porro se comitiis interfuturos, in Prussia paulo post habendis, nisi nostrum gymnasium clauderetur. At pervicaciae damnati, et graviter increpiti, obire comitia omnino jussi sunt. Nondum tamen fracti contulere se ad novas artes; sed irrito conatu: et faventibus bonis, annuente coelo, collegium stetit. Non perinde fracta cessit Gedanensium pertinacia. Haereticus senatus templi nostri fores pridem occluserat. Regis edicto reseratae fuerant. Quatuor vix menses concesso beneficio fruebamur; cum, ad Moscoviticam expeditionem profecto Rege, apparuit ad templi valvas senatus decretum: plebs aditu aedis, nos muniis nostris publice usurpandis prohibiti sumus. Facinus indigne tulit Uladislaviensis Episcopus, in cujus dioecesi Gedanum. Advolat, et pro potestate nos in antiqua jura restituit. Quievit paulisper haeretica vis, quoad ille praesens fuit: sed eo digresso, armatorum hominum statio ad templi fores posita, sacris publicis ceteraque munerum nostrorum functione nos arcuit, adjectis exilii minis. Quid agerent Socii, aut quo tandem pacto contra pertinaces et efferatos contenderent? Dandum irae locum sapienter putaverunt, et quam civibus non poterant impendere, ad externos finitimorum oppidorum incolas operam industriamque verterunt. Haec damna sarsit nova Societatis sedes, Ravae collocata, quod oppidum in majore Polonia Ravensis Palatinatus est caput. Ejus civis, Societatis sacerdos domum relictam a fratre germano suo, Ravensi pariter cive, demortuo Societati donavit: reliqua cives prolixe adjecerunt. Lomzam oppidum Lithuaniae, abhinc quadriennio excolere institueramus: domicilium nobis principes civitatis obtulerunt, et idonea vectigalia; justique collegii spes non inanis affulsit. Ratam spem annus MDCXIV. fecit, cura praesertim ac studio Camenecensis Episcopi. Crembsirii plurimum degebat Cardinalis Dietrichstainus, Olomucensis Episcopus, et e nostris nonnullos in suis aedibus alebat. Illis propriam ac peculiarem domum attribuit anno MDCXII. ubi ad Missiones, aliasque id genus expeditiones parata quatuor aut quinque Sociorum familia coaluit. Smolenskum Poloniae rex, valida et assidua viginti mensium oppugnatione, de Moschis anno superiori receperat. Iis in castris quod strenua Sociorum opera esset usus, putavit e re totius praesidii militaris fore, si aliquot Socios earum copiarum procurandis animis Smolenski collocaret. Illis materia non defuit exercendae industriae, ad expurgandam Moscovitici schismatis luem, quae jam prope

centesimum annum civitatem inficiebat. Unica olim Belgii proviacia, in duas Flandrobelgicam, et Gallobelgicam eodem anno MDCXII. est dirempta. Partitionem hanc suasit urbium et collegiorum in feracissimo illo tractu multitudo: deinde morum, sermonis, et consuetudinum disparitas quaedam. Nam e Belgis, qui ad Galliam magis accedunt illi Gallorum facilius induunt mores, quorum in ditionem etiam plerique transiere: contra vero, qui Germaniae limites attingunt, ad finitimorum quoque linguam et morem se libentius accommodant. Flandrobelgicae attributa sunt domicilia quatuordecim, praeter aliquot Missionum sedes: nempe collegium Lovaniense cum domo Probationis; collegia Antuerpiense, Trajectense, Brugense, Iprense, Cortracense, Gandavense, Bruxellense, Vinocibergense, Silvaducense, Ruremundense, et tirocinium Mechliniense.

Gallobelgicae provinciae assignata sunt collegia Duacense, Audomarense, Tornacense, cum domo Probationis; Leodiense, Insulense, Montense, Dionantense, Valencenense, Atrebatense, Luxemburgense, Cameracense, Namurcense; Anglicanum Seminarium S. Audomari, et Sedes Watenensis. Florebat utraque provincia lectissimae juventutis numero, eruditione, probitate. Libet dare specimen ex uno Duacensi collegio, unde fieri de ceteris, pro urbium proportione, conjectura possit. Logicae schola quadringentos auditores solebat erudire: quae multitudo cum esset major, quam ut ab uno magistro regeretur, dividenda hoc anno duas in scholas fuit. Ex illis philosophiae auditoribus triginta septem Societati se addixerunt; Franciscanis sexdecim; Carthusianis duo; alii plerique aliis Ordinibus religiosis.

Quamvis Societatis nomen obscurare Parisiis invidia tentaret, nihil tamen aut e populi erga nos benevolentia, aut e pia multorum ad Societatem ornandam augendamque liberalitate decessit. Itaque cum nobilis matrona Magdalena Luylier, vidua Claudii Le Roux, domini de Sainte Bevve, de fundando Lutetiae tirocinio cogitaret, eamque ob causam anno MDCX. amplas aedes in suburbio Sancti Germani, non procul a templo S. Sulpicii, coemisset, summam operi feliciter inchoato manum imposuit Idibus Aprilis anni MDCXII. Porro licet partem haud exiguam haberet in hoc beneficio vir clarissimus Jacobus du Tillet, fundatoris tamen titulum recusavit, eumque Magdalenae, amitae suae, tribui voluit; cui proinde fundati Parisiensis tirocinii nomen, ac diploma, cum solitis sacrificiorum suffragiis Praepositus Generalis detulit. In aliis Galliae urbibus major in dies scholarum nostrarum celebritas ac splendor erat. In iis Socii Rothomagenses numerarunt discipulos mille nongentos: Rhedonenses duo millia: e scholis Avenionensibus quinque et quadraginta juvenes religiosa instituta sunt amplexi.

Per idem tempus cives Carolopolitani Societatem accepere. Carolopolis, oppidum Galliae in Campania, conditum ad Mosam a Carolo Gonzaga, Duce Nivernensi, a conditore nomen traxit. Civitas longe pulcherrima, directis ad lineam, et in unam coeuntibus plateam, vicis; constructis e latere coctili domibus, quarum eadem omnium facies, proceritas par; fastigia sectilibus coerulei lapidis, quam ardosiam vulgo vocant, laminis bellissime cooperta. Soli amoenitas eximia, nec minor coeli salubritas: opportunitas vero commercii longe maxima, cum Belgii, Lotharingiae, et Galliae fines attingat: sed periculum depravandae religionis ingens, ob viciniam Sedani, quam urbem tunc Haeresis, tanquam arcem, insederat. Ab hac Lerna cum pestiferos afflatus exitialis Hydrae Dux timeret, Societatem arcessivit. Laetati sumus datum esse nobis locum testificandi nostri erga illustrissimam domum, tam bene de Societate meritam, officii. Scholis initium datum Octobri mense: ac paucis diebus erepti errores nonnullis haereticis, ad nostras conciones et amicam pugnam evocatis. Ita sunt enim plerique illorum comparati, ut ad veritatem amandam satis sit illam aspexisse. Id luculenter patuit in sectae primipilo celebri, et gymnasii Francobergensis moderatore, qui Molseimum petens, nescio quo felici casu ad collegium divertit, ubi diligenter edoctus, atque insuper pietatis exercitationibus cum cura excultus, non sibi solum, sed alteri etiam salutem attulit. Is erat nobilis adolescens Pomeranus, gravissimis implicatus flagitiis, qui dum Argentoratum ad Lutheranum magistrum

properaret, eo ipso die qui profectioni dictus erat, domum nostram obiter lustraturus, ut hospites solent, erat ingressus. Ibi, non sine Numine, incidit in illum haereseos olim praeconem, sibi notum. Ab eo nihil timens (quippe mutatum nesciebat) deducitur paulatim in sermonem de religione: cumque audiret multa de suis erroribus, quae nunquam suspicatus fuerat, profectione omissa, docendum se uberius permisit, haeresimque in aede nostra publice detestatus, et per dies aliquot disciplina Christianae pietatis eruditus, ad parentes rediit, moribus ita compositis, ut omnibus exemplo admirationique esset.

[Note: 30. Initium collegiis ac domibus datum an. 1613. itemque 1614.] Hedinum, oppidum Artesiae munitissimum, in limite Picardiae, cum Societatem diu vocasset; Aquaviva litterarum magistros petenti dedit. Ariam, sive AEriam, in agro pariter Atrebatensi, Legiae fluvio impositam, eodem anno MDCXIII. Societas adiit. In urbem Sancti Clementis, provinciae Toletanae, duo e nostris acciti a Conchensi Episcopo et oppidanis, tam secundis auribus animisque sunt auditi, ut nulla intercesserit mora, quin sedes illis certa stabilisque pararetur. At nobis nescientibus, et inexpectato beneficio suaviter affectis, natum est collegium Almonecidae in Castella Nova. Doctor Joannes Scuderus, ejus urbis parochus, saepius habuerat in animo conferre amplum patrimonium in aliquod pium opus, ex quo perpetuus in civitatem fructus redundaret. Omnia circumspicienti nihil ad solidae utilitatis perennitatem praestabilius occurrit, quam collegium. Id secum reputans testamentum anno MDCVII. condidit, quod ratum anno MDCXIII. moriens, et obsignatum, nemine conscio, reliquit: senatum populumque testamenti curatores dixit. Eo publice resignato, inventa est Societas heres ex asse, hac lege duntaxat ut collegium Almonecidae poneret. Hoc vero mirum eo magis accidit, quod nulla peculiari nobiscum consuetudine junctus erat; imo se gravem et austerum potius, ne dicam alienum, praebebat, si quando datâ occasione Patres illuc diverterent. Ferunt eum consuevisse, dum viveret, lectitare litteras de rebus Indicis, et praeclaro, quem Divina bonitas ibi colligit e Sociorum laboribus, fructu: inde injectam illi mentem vocandae Societatis. Magistratus rectorem collegii Complutensis de testamento admonuit; missique Socii hereditatem adierunt. Habuere principio nonnullos e demortui propinquis non nimis benevolos. Quotus enim quisque pecuniae jacturam, praesertim si recte videbatur expectata, non gravate fert? Verum Patres facilitate sua et modestia paulatim consecuti sunt, ut iisdem postea aequissimis et amicissimis uterentur: eaque civium omnium vox audiebatur, Nunc demum intelligimus nos omnes a Scudero heredes institutos fuisse, qui tantum boni ex ejus testamento capiamus. Joannes Christophorus Westerstrettenus, Elvacensis olim antistes, cum infulas oppidi Eystadiensis anno MDCXII. accepisset, Societati domum in hac urbe dare decrevit. Est in Bavariae finibus Eystadium, ad fluvium Alemannum, et in Franconiae, ut appellant, Circulo: itemque Episcopi sedes, sub Archiepiscopo Moguntino. Ut rem conficeret, aliquos e nostris accivit, quorum e laboribus conjectura totius Societatis caperetur, et quibuscum de instituendo collegio per otium dissereret. Nonnihil objectum fuit a Canonicis impedimenti: sed hoc feliciter anno sequenti superatum est.

Georgius Drugethius natalium splendore non magis, quam religionis studio, inter Austriae proceres conspicuus, quinquennium totum aliquot e nostris Homonae habuerat, intentos catholicae rei ornandae augendaeque: stabilem iisdem quesivit anno MDCXIII. sedem. Vetus monasterium solo aequaverant Calvini asseclae sacram monasterii aedem superstitem, pecori stabulando addixerant. Haec repurgata est, aedificiumque in coenobii ruinis comparatum familiam Sociorum accepit. Non procul abest Graecio Leobium. Ibi posita domus Probationis anno MDCXIV. liberalitate potissimum Ferdinandi Archiducis Austrii, et Atmotensis Coenobiarchae; quorum ille suas aedes, hic propinquum templum tironibus attribuit. Pragenses scholas, a Julio mense ad anni superioris exitum, lues dira clauserat. Solutum est iners ac triste justitium Kalendis Februariis, magno discipulorum concursu, velut erepti jacturam temporis sarcire cupientium. Praeterea statis diebus conciones habitae ad Bohemos, Italos, ac Germanos, propria singulorum

linguâ: et ad alumnos academiae, Latinâ. Solennem Eucharistici ferculi triumphum Socii, quam apparatissimum omni genere ornamentorum, deduxerunt. Picta emblemata, scripta carmina, radiantes auro argentoque tabulae, pia grataque spectacula, pars fuere pompae: Pars tamen potior, civium pietas, quae in omnium ore oculisque eminebat. Honorem Christo habitum soli Pikarditae et Calviniani, suam contumeliam interpretati, publice privatimque ringebantur, ejusque comoediae, ut vocabant, actoribus Jesuitis malam precabantur crucem, et vero etiam machinabantur, id quod reipsa paucis post annis perfecerunt, Sociis Pragâ, et magna Bohemiae parte pulsis Non erant leviora illorum Theschini, quod Silesiae oppidum est, odia tum universe in catholicos, tum proprie in Societatem. Huc tamen, rogatu Principis Theschinensis, venerum Socii duo, perpetuae in oppido missionis, quae temporaria fuerat, instituendae gratia. Comitate Patrum ac prudentia, deliniti sensim animi sunt; et quos ne audire quidem aut intueri sustinebant, revereri atque amare coeperunt. Sic erepti molliter haud invitis errores, et solum ad uberiorem proventum in patientia, subactum est. Non videtur silentio praetereundum quod monumenta Brunensis domus Probationis testantur, servari eadem in domo incorruptum corpus P. Torrentini Gelderi, eodem anno MDCXIV. ibidem extincti. Magna sanctitaris opinione decessit, quam insignium virtutum exercitatione collegerat, prudentiae in gubernando, pietatis in precando: mortificationis, in religiosae disciplinae rigore, quamvis aetas affecta nonnihil adposceret indulgentiae, retinendo: patientiae in morbis acerrimis dissimulandis, vincendisque.

Paderbornensis antistes, academiam in Societatis collegio instituere meditans, quae disciplinarum omnium universitatem complecteretur, comparatis, quibus doctrinarum dignitas efflorescit, ornamentis omnibus et privilegiis, anno denique MDCXIV. feliciter quod moliebatur est auspicatus. Societatem Pontisarae collocavit Cardinalis Joyosaeus. Sedet illud oppidum ad isarae, five Oesiae ripam, Lutetia non procul. Idem Cardinalis anno sequenti decedens locupletem bibliothecam legavit collegio Parisiensi: cor vero suum in templo collegii Avenionensis, qua in urbe diem obierat, condi; corpus in Pontisarensem aedem efferri jussit. Ne pacatam Elonorae, in superiori Benearnia prope montes Pyrenaeos, stationem haberemus obstiterunt gravesa Palensi senatu, nondum a Calvini erroribus plane purgato, minae et altercationes.

Duorum Principum pietas, et studium catholicae religionis, duo fundavit anno [Note: 31. Domicilia, quorum ortus incidit in annum 1615.] MDCXV. collegia: unum Ensishemi in Alsatia, curis auspiciisque Maximiliani Archiducis Austriae conditum: alterum Neoburgi, opera Principis Neoburgensis, qui Fidem catholicam haeresi deposita professus, non aliud mutatae in melius sententiae illustrius documentum a se dari posse credidit, quam si Societatem in suam urbem vocaret. Solebant jam inde ab anno MDCIX. Socii identidem excurrere Novesium, quae civitas assidet Rheno, infra Coloniam Agrippinam. Fecit utilitas perspecta, ut Ferdinandus, Archiepiscopus Coloniensis certam, in urbe magni hoc in tractu nominis et momenti, sedem Societati positam optaret. Conficiendae rei opportunitatem praebere videbatur vacuum Franciscanis Patribus coenobium, quos alio gravem ob causam transmiserat. AEgre adducta Societas est, ut in monasterii possessionem veniret, ne religiosum Ordinem, veteri sibi caritate conjunctum, depulisse videretur; quod, in tanta nobis obtrectandi facultate, non poterat non esse invidiosum. Cedendum tamen fuit Principi optimo, invidiam omnem in se recipienti. Quare XVII. Kal. Apriles anni MDCXV. locus Societati rite ac legitime traditus; sed reliqua tam moventia, quam soli, bona Franciscanis relicta. Ad eundem fere modum, accitu Leopoldi, Episcopi Argentoratensis, inducta Societas est Scelestadium urbem facile in primariis Alsatiae urbibus numerandam. In ea vetus et nobile beneficium Ecclesiasticum fuit (Praeposituram Sanctae Fidis nuncupabant.) Praepositus dicebatur Sacellanus Imperii, tantaque pollebat auctoritate, ut aequato cum Imperatoribus jure, annuum magistratum urbi alternis praeficeret. Lapsis paulatim in vitium moribus, dignitas ipsa exolevit; distracti proventus, et imminuti; jamque de

tanto splendore, opimisque latisundiis, quibus olim fundata erat Praepositura, vix quidquam, praeter nomen ac bustum inane, supererat; cui tamen inhiabant haeretici. Sed Leopoldus eorum postulatis acriter obnitens, et aequum ratus ut ad praesidium religionis catholicae rediret, quod ab ea profectum olim erat, Ecclesiastici beneficii reliquias Societati assignandas curavit. Tyrnaviae pariter coenobium erat S. Joannis Baptistae, quod olim Dominicani, ac subinde illis extinctis, sacrae ejusdem instituti Virgines obtinuerant. Iis quoque magnam partem morte sublatis, Caesar, annuente Pontifice, reliquas in diversa monasteria distribuit, ac Francisco Forgatzio Strigoniensi Archiepiscopo mandavit, ut eo Societatem quamprimum inferret. Addidit litteras ad senatores, quos hortabatur ut novos animarum colonos in urbem, et clientelam suam, acciperent. Non egebat Archiepiscopus hoc stimulo, Societati addictissimus, in quam ut cooptaretur enixe petierat, etiam post acceptum Ecclesiae Strigoniensis pastorale pedum. Sed Patres sapienter existimaverant futurum ut plus lucis et emolumenti Pannoniae, atque adeo toti Ecclesiae, afferret positus super candelabrum amplissimi muneris, quam si sub modio religiosae humilitatis delitesceret. Ipse noster animo et voluntate semper mansit, ac Caesaris mandato laetus, magno praesulum et nobilitatis comitatu Kalendis Octobr. in Tyrnaviense coenobium se contulit, in ejusque possessionem Socios, summa civitatis approbatione, misit.

Temporaria sedes ad expeditionem aliquot mensium constituta est Holescoviae, in Moraviae finibus. Erat ea civitas in ditione Ladislai Popellii Sabrovitzii, universae per Moraviam militiae praefecti. Quinquagesimum jam annum inde Fidei veritas exulabat. Excepta duntaxat arce nullus exercendae Romanae religioni angulus intra moenia patebat. Cives diuturna consuetudine obfirmatos in pervicacia reddebat audaciores errorum praeco et minister, totius regionis disertissimus. Accidit sub idem tempus ut ad audiendam majoris momenti concionem quandam populum invitaret. Concurrit undique multitudo. Cunctantem diutius concionatorem frequens et selectus auditor anxie expectabat. Admirati moras amici domum ejus trepide petunt. Pulsatis semel iterumque foribus, nemine intus respondente, scandunt per fenestram, et conclave ingressi, e trabe suspensum infelici laqueo, reperiunt. Nullus infandae necis auctor deprehensus, praeter ipsum. Quo nuncio perculsa factio haeretica diriguit. At catholicus dynastes, qui dudum in votis, nec perinde tamen in prompru habuerat hunc hostem veritatis acerrimum e statione dejicere, postquam e medio sublatum vidit, arripuit occasionem restituendae religionis. Ergo sacerdotes aliquot Societatis velut alios in usus arcessit; producit in concionem; ac demum, ubi populum illis audiendis assuevisse sensit, templum ipsis palam attribuit.

Optatissimum nobis esset appellare singillatim, et merita laude prosequi, tot [Note: 32. Societatis memor et gratus animus erga fundatores collegiorum, et alios optime de ipsa meritos.] collegiorum ac domorum illustrissimos fundatores, si sineret quam necessario consectamur, brevitas: et erit illud aliquando fortasse tempus, cum provincia quaelibet Societatis propriam ac peculiarem rerum suarum et domiciliorum historiam conscribet, id quod nonnullae jam praestiterunt: ubi haec omnia fuse ac minutatim exponentur, et unde poterit emendari ac suppleri si quid in exponendis collegiorum natalibus, locis, nominibus ipsis, erratum est; ut proclive factu fuit in tanta regionum varietate ac longinquitate. Illud interim possumus affirmare, antiquissimum semper fuisse conditori Societatis, ut gratum ac memorem animum erga bene de nobis meritos testaretur. Singulis annis, in eorum communiter gratiam, amplius centum et septuaginta sacrificiorum millia Deo, bonorum omnium fonti primario, Societas offert, et coronarum B. Virginis centum millia, ut minimum. Privatim vero, ut quisque beneficium aliquod cuipiam e domibus nostris confert, statim, pro doni magnitudine, multa sacrificiorum millia, et aliae preces pensitantur. Collegiorum praeterea fundatoribus nominatim triginta Missarum millia, et rosariorum Deiparae viginti millia vivis persolvuntur; totidem mortuis: idque in singula quae fundaverint domicilia: adeo ut si duo collegia domosve fundaverint, centum viginti millibus Missarum gaudeant, et octoginta millibus rosariorum. Demum e quadringentis octoginta millibus Missarum,

quae ad mentem Praepositi Generalis in tota Societate quotannis celebrantur, non minima pars in eos refunditur, qui Societatem beneficiis obstrinxerint. Ea mens Sancti Ignatii fuit, ea liberalis et grati pectoris amplitudo, ut, cum accipi stipendium a nobis pro divino sacrificio vetaret, coelestem hostiam prodesse mortalibus, ac praesertim de Societate praeclare meritis, voluerit; tanto splendidius generis humani commodis serviens, quanto minus consulebat suis. Eorumdem sacrificiorum partem non exiguam idem B. Pater assignavit juvandis nationibus exteris et barbaris, quarum in sterili solo, Fides per Societatem sata, difficile colitur, et inter superstitionis tribulos ac vitiorum spinas aegerrime comprehendit. In earum prae ceteris numerum venire merito possunt Canada et Cocincina, in quas extremo tempore Claudii Aquavivae Religionem Societas invexit.

[Note: §. II. SOCIETAS JESU, IN CANADAM, SEU NOVAM FRANCIAM INDUGTA.] Americam septentrionalem tres praecipue nationes obtinent, Hispani, Galli, et Angli. Mexicum, Floridae pars et Californiae, sunt Hispanae ditionis. Littora orienti soli opposita et ad Austrum devexa occuparunt variis temporibus Angli, Sueci, et Hollandi. Quod inter illos et Mexicanos versus septentriones et occasum campi jacet, Galli tenent, ac Novam Franciam, sive Canadam, vulgo vocant. Nihil tetrius immaniusve barbaris Canadensibus fingi poterat, prius quam inducta religione mitescerent, ut patebit ex iis quae Paragrapho decimo referentur. Nunc barbaries, et foeda scelerum cohors, rationi ac virtuti locum dedit, videturque huic oraculo veteri constare fides: Laetabitur deserta et invia, et exultabit solitudo, et florebit quasi lilium.

Americae littora, Franciae obversa, Galli jam inde ab anno MDXXIV. identidem lustraverunt: sed obiter, et quasi praetereuntes. Demum superiori seculo [Note: 33. Initium Canadicae Missionis, et prlmi fructus.] ineunte, regionem interiorem subiit Samuel Camplenius, qui Canadensis coloniae parens merito dici potest. Jamque negotiatio bellissime procedebat, cum Henricus IV. de religione magis, quam de commercio solicitus, in hanc Orbis novi partem inferre Christiana sacra decrevit, anno MDCVIII. ac Societatis homines ad hanc Apostolicam expeditionem postulavit. Certior de consilio Regis factus P. Petrus Cotonus, regiae conscientiae moderator, jussusque strenuos quamprimum designare sacerdotes, qui solida tanti operis jacerent fundamenta, Societatis Praepositum admonuit. Ex omni, non juvenum modo, sed etiam senum numero, laboriosam Missionem flagitantium, delecti sunt P. Petrus Biardus, Gratianopolitanus, theologiae professor in collegio Lugdunensi; et P. Enemundus Massaeus, Lugdunensis. Moram consiliis felicibus attulit Regis improvisa mors; et Societatis amicorum studia, qui navem et reliqua itineri necessaria comparabant, debilitavit. Sed invicta rebus adversis Cotoni pietas, Reginae auctoritatem interposuit, ut difficultates objectas profligaret. Ergo indicitur profectio: Patres Deppam advolant, inde vela Novam in Franciam facturi. Ecce autem repente inexpectatus obex. Ea navis erat Potrincurtii, nobilis Galli: duobus tamen mercatoribus Calvinianis obnoxia, utpote qui sumptus non leves ad illam armamentis instruendam fecerant. Isti simul atque imponendos in hanc homines Societatis audierunt, negant enimvero se passuros ut e portu solvat. Opponitur imperium Reginae, mandata ingeminantur. Respondent pet se non stare quin sacerdotes alii quilibet admittantur; at sibi cum nostris hominibus nihil esse rei velle. Ubi vidit Cotonus improborum pertinaciam frangi non posse, alia rem aggressus est via. Erat matrona non pietate minus quam genere nobilis, Antonia Guerchevillaea. Haec negotium Missionis haud secus procurabat, ac suum: utque non vulgarem apud multos gratiam, virtutis opinione collegerat, magnam subito pecuniae vim corrogavit, qua mercatoribus haereticis summa rependeretur, ab iis in adornandam navim contributa. Sic illis rejectis et invitis, Patres admissi fuerunt. At, quia interim extractum tempus fuerat, non ante VII. Kalend. Februarias, cum hyemaret asperum aequor, vela sunt facta. Hinc mensium quatuor cursus fuit, qui vulgo duorum est; ac morbis intus, tempestatibus foris, infestus. Ingressi demum ostia Laurentiani fluvii XI. Kal. Junias, ipso sacro Pentecostes die, vestigia Christianae religionis aliqua invenere, leviter ab iis quos e Gallia profectos in hanc plagam diximus, impressa. Cum enim illis ignotus

gentis sermo, nec certum constansque in humo barbara domicilium esset, facultas non suppetebat erudiendi quos obiter baptizabant: quique pristinos in mores revoluti, Christianum vix retinebant momen, illudque popularibus vitiis conspurcabant. Prima Patribus cura fuit ut sacellum constuerent, perdiscerent linguam vernaculam, excolerent Gallos, qui e veteri Francia in novam navigaverant. Instituta est solennis supplicatio; Christus sanctissimi Sacramenti velo tectus, et quanto fieri potuit maximo apparatu circumvectus, in terrae felicis, tot sanctis postea frequentandae, veluti possessionem auspicato venit. Proxima infantibus sacro lavandis fonte cura est data, quorum nonnulli, post susceptum salutis sacramentum, ad terram viventium possidendam, quasi gentis totius nomine, demigrarunt. Puellam annos natam novem, oppressam gravi morbo, parentes abjecerant. Cum enim artis medicae prorsus ignara natio sit, aegrotos facile desperat, neque cibo, aut curatione ulla, juvat. Depositam Patres a parentibus postularunt, ut expiarent lympha salutari. Ultro illis permissa est, quippe quae instar mortui canis haberetur. Abductam in mapale separatum curavere sedulo: edoctam, quantum erat necesse; baptizatam, ac nona post luce mortuam, coelo intulerunt. Eadem Sociorum caritas laetiorem exitum in juvene sortita est. Ejus pater Membertous, primus omnium, uti narrant, barbarorum, cum e Gallia navigatum illuc fuit, in Christianorum numerum venerat; homo strenuus, et omnium popularium testimonio, ceteris longe praestans animi robore, belli scientia, clientelarum multitudine, et gloriosi claritudine cognominis; quippe Magni Imperatoris titulum publico suffragio consecutus. Hunc obtinebat locum Membertous inter Souriquios, qui Acadiam, circa ostia Laurentiani amnis, incolunt. Ejus filium difficili aegritudine conflictatum P. Biardus invisit. Miratur nihil triste in tugurio; non planctum, non flebiles naenias: imo epulum, choream, et duos tresve canes alligatos. Quaerit quid haec sibi velint. Respondent juvenem brevi esse moriturum, amicos vocatos: illis epulum parari: funebrem choream postea ducendam: canes, quos videbat, interficiendos, placandis mortui Manibus. Exclamavit Pater nequaquam ista Christianis hominibus convenire, et impias consuetudines graviter increpuit. Senior, adolescentis parens, ignorantiam excusavit; ceterum se ac filium in ipsius esse potestate; doceret, juberet, imperata facturos. Sacerdos vetuit ne canes interficerentur: saltatores importunos amanduvit: epuli partem, quae superstitionis habere nihil videbatur, permisit: in primis autem, ne deponeretur penitus aegroti cura prohibuit; imo suasit ut ad Gallorum domicilia, quamvis longe disjuncta, deportaretur; sperare se, favente Deo, futurum ut convalesceret. Benigne auditus est a Membertoo: delatus aeger ad nos fuit, ridentibus, ac bolum tantum tam subito e faucibus ereptum sibi dolentibus veneficis, et circulatoribus, quorum sententiâ conclamatus adolescens vivere posse negabatur. Ac sane agebat animam, cum triduo post ad Gallorum domicilia pervenit, fractus itinere ac morbo. Patrum tamen arte ac studio, et scilicet Dei benignitate, recreatus est; nec ipse tantum in fide catholica confirmatus, sed ejus capessendae desiderio complures inflammati.

Incidit aliquanto post in morbum pater adolescentis, et ad nos similiter deferri voluit, ubi nostrum in tugurium, atque adeo in unius e Patribus lectum acceptus, pie vitam clausit; quodque barbaris novum accidit ac molestum, illatus est in commune Christianae plebi sepulcrum: nam ipsi a sepulcris majorum aegerrime divelluntur. Curatum funus illustri, ut rerum ferebant angustiae, pompa. Nec honore isto qualicumque indigna barbari virtus erat, qui etiam ante quam Christum nosset, non potuerat adduci ut plures una duceret uxores: id naturae ac rationi magis consentaneum arbitratus. Post susceptam vero Christi Fidem ita vixerat, ut barbaris admirationi esset, Christianis exemplo.

Haec domi gesta. Egressi deinde quasi pomerio praecones. Evangelici magnam regionis partem lustravere. Divina res, ubicumque licuit, facta: impositae manus aegrotis, conciliati munusculis parentes ac liberi; data Gallis, novas condentibus sedes, opera; necnon classiariis atque vectoribus. Non defuit patientiae laeta seges, ac tanta interdum exstitit annonae penuria, ut singulis hebdomadis certum

unicuique demensum daretur, quod vix sufficiebat in unum diem, videlicet panis unciae decem, selibra carnis sale maceratae, et pisorum, fabarumve aliquantulum. Adhaec, erat sibi quisque faber, sarcinator, pistor, coquus, lignator, et aquator. Occurrebant interdum Patribus, in his aerumnis, voces illorum, quibus Moses provinciam explorandae Chananitidis dederat, Terra haec devorat habitatores suos; ibi vidimus monstra quaedam filiorum Enac, de genere Giganteo, quibus comparati, quasi locustae videbamur. At simul veniebat in mentem oratio Josue, et Calebi, plena divinae fiduciae: Terra valde bona est. Si propitius fuerit Dominus, inducet nos in eam. Neque timeatis populum terrae hujus, Dominus nobiscum est.

[Note: 34. Domicilia Societatis et Missiones in Nova Francia.] Et esse cum servis suis, ac inilitibus Dominum, exitus comprobavit. Nam hoc anno MDCCIII. ineunte, cum haec scribimus, praeter Quebecense collegium, numerantur in hac terra deserta prius et invia triginta et amplius florentissimae cultissimaeque Missiones nostrae Societatis. Prima in conspectu Quebeci, decimo ab urbe lapide, Lauretana dicitur. Altera in pago Tadussaco sedet; ad. ripam fluvii Laurentiani, leucis infra Quebecum LX. versus ortum. Tres aliae supra Quebecum ipsum, longe procurrunt in Boream, circa lacum S. Joannis: una in eo loco, qui a septem insulis nomen habet; altera, in pago Chigoutimino; tertia, secus amnem Saguenaeum. Excoluntur ibi Montagnaei, Papinachii, Mistassini, et aliae passim gentes errabundae. Jam, si versus obeuntis solis partes et fluminis Laurentiani fontem tendas, occurret in ejus ripâ septentrionali pagus Trium fluminum dictus, quia ibi tria quaedam flumina confluunt: abest Quebeco septem octove dierum iter. Florebat illic AlgonKinorum Missio longe pulcherrima, sed hanc vinum igne vaporatum et stillatum, a mercatoribus Europaeis, facilem inde quaestum male captantibus invectum, vehementer labefactavit inducta ebrietate. Pensat haec danma virtus ac pietas AbnaKisorum. Triplex apud illos statio collocata: una Quebeco non procul, in XLVI. gradu latitudinis, nomine S. Francisci Salesii et patrocinio insignita: aliae duae sunt remotiores; loco nomen est NipisiKouit. Trans amnem Laurentianum ad Meridiem funduntur Iroquaeorum quinque nationes. Septem sunt apud illos praeconum Evangelii domicilia, per centum quinquaginta leucas sparsa. Ex iis sex profligata fuerant bello Gallos inter et Iroquaeos conflato circa annum MDCLXXXII Revocata cum religione pax anno MDCCII. omnia priorem in statum restiruit. In iis Iroquaeorum Missionibus ea praecipue floret, quae a S. Francisco Xaverio nomen habet, ad Montem-Regalem.

Supra Iroquaeos, versus occasum et Aquilonem, intra quadragesimum gradum et XLV. cernere est majores duos lacus angusto freto junctos: alter, isque amplior, Ilinaeorum; alter Huronum dicitur. Hos ingens terrae lingua dividit, cujus in apice sedet Missio S. Ignatii, sive MissilimaKinacana. Supra duos istos lacus tertius est, ambobus major, quem superiorem lacum appellant. Hujus in aditu constituta, est Missio S. Mariae a Saltu. Interjectum inter hunc, et binos inferiores lacus spatium occupant Outaouaki, apud quos plurima stativa Societas habet. Ejusmodi arces religionis (sic enim appellare Missiones licet) unde suos profert milites, et sacra explicat vexilla, tres circa lacum Ilinaeorum positae sunt, prima inter Puteatamisos; Missio Sancti Josephi nuncupatur: altera inter KiKarousos, MasKoutensos, et Outagamisos; S. Francisci Xaverii nomen obtinet: tertia inter Oumiamisos, Angeli Custodis. Infra memoratos lacus, supra ipsam Floridam, vastissimos pererrant campos Ilinaei. Ibi amplissima statio, cui nomen ab Immaculata Virginis Matris conceptione impositum, tres in Missiones secatur, et ad fluvium usque Missisipum procurrit. Insidet ejusdem fluminis ripis missio Baiogulana, in trigesimo primo gradu latitudinis: demum ultima protenditur secundum eundem amnem versus Mexicanum sinum. Haec visum est enucleare paulo distinctius, et quasi sub uno statim aspectu ponere, ut intelligatur quo singula referenda sint, quae postea de Nova Francia narrabuntur.

Restat ignota Europaeis adhuc pars Canadae immensa, ultra Missisipum fluvium, clementiori subjecta coelo, frequens incolis, armentis frugibusque laeta; vitae verae ac salutis expers. Haec generosos Christi milites vocat. Nec non altera

longe isti dissimilis, quae rigidis circa Hudsonium sinum, a gradu LV. ad LX. aut LXX. subjecta septentrionibus, nivibus ac pruinis demersa, tanto aequius implorat opem, quanto gravioribus incommodis conflictatur. Hic Societas ante annos paucos prima coepit figere vestigia. Illucescet illa, spero, dies, cum obvallatum periculis ac laboribus iter eadem perrumpet. Non sine magno molimine claustra Tartari, oppressas injusta servitute animas retinentis, perfringuntur; neque illa ipsa, tot florens modo coloniis, Missio Canadica statim suam est maturitatem adepta. AEgre per sexdecim annos tanquam in salebris haesit, nec suam quandam nacta formam est, nisi anno seculi superioris quinto et vigemo, cum se aliquando ex illis angustiis explicuit, P. Petri Cotoni, cui sua debebat primordia, beneficio, ut sexta Pars Historiae fusius exponet. Nunc aerumnarum ac periculorum plenos natales referimus laboriosae Missionis, quae vix nata, in ipsis cunis per Anglos propemodum extincta est.

Sociis illic degentibus venerant auxilio Idibus Maii anni MDCXIII. Pater [Note: 35. Missio Canadensis ab Anglis proturbata.] Quintinus, et Frater Gilbertus Thetus, regio diplomate instructi, quo facultas ipsis dabatur novi domicilii commodo loco aedificandi. Gallos reperiunt incumbentes in condendam urbem, et periculi, quod instabat, ignaros. Angli paucis ante annis occupaverant Virginiam. Haec Americae septentrionalis ad ortum portio maritima, inter Floridam Novamque Franciam sita, tricesimo sexto, septimo, et octavo gradibus substernitur. Eo cum tenderent Angli aestivis anni MDCXIII. mensibus, et inscii locorum errarent, ob exortam caliginem, quae huic mari densissima solet per eos menses incubare, paulatim delapsi sunt ad littus, ubi Galli consederant, haud procul portu Sancti Salvatoris. Postquam cognoverunt Gallicas naves ibi consistere, arma expediunt, et in portum invehuntur. Interea Galli ancipiti opinione suspensi, amicos an hostes censerent, quos recta in suam stationem ventus inferebat, eventum trepidi opperiebantur. Brevi, quinam essent patuit. Angli facto impetu in Gallicum navigium, paucis instructum propugnatoribus, ceteris ad condenda domicilia digressis, id nullo negotio expugnant.

Primo in conflictu Gilbertus Thetus, domesticae rei adiutor e Societate, [Note: 36. Unus e Societate interficitur; alii Canada ejiciuntur.] confossus lethali plaga, postridie religiosa morte occubuit. Ceteri Patres qui stabant in littore, in potestatem Argalli, praetoris Angli, venerunt. Ille, dum Gallicae navis praedam et supellectilem recenset, subduxit clam e Saussaeii, navis Gallicae gubernatoris, qui huic expeditioni praeerat, scrinio regium diploma, cujus fide tota novae coloniae ratio nitebatur. Mox ipsum Saussaeium e littore subeuntem adortus, quaerit ex eo quo jure, cujus auctoritate, novas tam prope Virginiam sedes moliatur. Laudavit Saussaeius regium diploma, quod se in capsis rite conscriptum habere dixit. Ad eas ubi ventum est, vidit integras, et obseratas, suisque omnia digesta locis agnovit, diploma nullum apparuit. Tum Argallus, vultu et voce ad severitatem compositis, fugitivos et praedones conclamat, ac necem commeruisse pronunciat, simulque navim suis diripiendam tradit. Illum interea Patres obsecrant ut victis benigne consulat, quibus objici nihil noxae possit aliud, quam quod in pacato solo fuerint nimium securi: auctoritatem Regis Galliae non dubiam ac voluntatem testantur. Praetor probe sibi conscius vera narrari, comiter eos audivit, et omnibus potestatem in Galliam redeundi fecit. Duas in naviculas infelix turba imponitur, quarum una cursum in Galliam recta dirigeret; altera cum aliquot Anglis solveret in Virginiam, inde Franciam petitura. Hanc PP. Biardus et Quintinus, illam P. Massaeus, et Saussaeius conscenderunt. Utriusque sors longe dispar fuit. Quae Saussaeium et P. Massaeum vehebat dum oram maritimam legit, annonâ, nautis, armamentis destituta, incidit in geminas naves reditum in Galliam adornantes. Jungit se illis laeta, cumque suis vectoribus Maclovium, Britanniae Aremoricae oppidum, paucis diebus tenuit.

Interim Argallus, classis Anglicae praefectus, Patres Biardum et Quintinum deducturus in Virginiam, ut constitutum fuerat, paululum iis praeivit cum sua navi praetoria. Virginiam obtinebat Anglus ferox, nomini Gallico, ac Societati nostrae

perinfensus. Ubi adventare Jesuitas audivit, vociferatur perdendos homines improbissimos, busta pietatis ac religionis. Argallus contra nitebatur, seque vivo nihil molestiae damnive Patribus inferendum affirmabat: hanc enim ipsis dederat fidem; et regium diploma, cujus auctoritate colonia Gallica in Novam Franciam deducebatur, protulit. Hoc diplomate inflammatus homo furiosus, exturbandos e Nova Francia Gallos clamat. In hanc sententiam Angli proceres iverunt. Jubetur Argallus viam remetiri; Gallos, quicumque superessent, ejicere, domicilia evertere, et aequare solo. Rediit: arces in ora Canadensi extructas incendit, omnia delevit, ac naves duas in Regio Portu deprehensas, invasit.

Dum haec in Canada geruntur, naves Anglicae, praeeuntem Argallum secutae, aliae procul a Virginia ventorum vi abreptae; aliae undis haustae sunt. Una, cui Turnellus Anglus praeerat, et qua Patres Quintinus ac Biardus vehebantur, continentibus sexdecim dierum procellis vexata, in Azores, Lusitanorum ad Africae littus insulas, celerrime defertur. Hic vero novum exoritur periculum. Turnellus poenam metuens, quod Societatis sacerdotes per summam immanitatem domicilio avulsos spoliatosque secum traheret, indignisque habuisset modis, de illorum nece agitare consilia coepit. Satius denique illi visum ad eorum clementiam et humanitatem, quam in gravissimis injuriis perspexerat, confugere, Operam tamen dedit, ne intraret portum; sed stante in ancoris navigio, necessariam annonam immissâ scaphâ pararet. Contra quam speraverat accidit. Secundo enim vento impulsus, portum quamlibet invitus reluctansque subiit. Nostri de illo, quamvis non ita merito, ne verbum quidem ullum, quo accusaretur, interposuere: laeti quod hostem ita servassent. Agnovit beneficium gubernator Anglus; ac deinceps saepenumero cum summa Patrum laude praedicavit. Id vero multo fecit impensius, cum tempestate ad Angliae urbem Penbrochium projectus, ejus oppidi magistratibus movit suspicionem maritimi latronis, quod et Francicâ veheretur navi, neque scriptam auctoritatem proferret, qua suam navigationem tueretur. Asseveranti se a praetore suo Argallo tempestate divulsum, fides non habebatur. In tanto discrimine sacerdotes duos Societatis testes citavit, quos haberet in navi, et quorum incorrupta fides nemini venire posset in dubium. Cum Patres interrogati rem ita se habere confirmassent, periculo liberatus est. Reddidit quam debebat illorum humanitati vicem; utque ipsis non solum esset impune, sed etiam ut a magistratu honor haberetur, curavit. Certior interim factus Regis Christianissimi orator de Patrum navigatione difficili, et in Angliam adventu, egit cum Angliae Rege de remittendis illis in Galliam. Quo annuente, Ambianum decimo, quam fuerant capti, mense ad Socios laeti sospitesque pervenerunt. Quemadmodum colonia Gallica fuerit in Novam Franciam restituta cum Societate, narrabitur Parte VI. Historiae.

[Note: §. III. INGRESSUS SOCIETATIS IN COCINCINAM.] BIENNIO post expulsos Canada Patres inducta fuit Societas in Cocincinam, anno MDCXV. Ea regio pars olim erat, ut perhibent, imperii Sinensis, uti et ipsum TunKinum. Ambo enim haec regna Sinam attingunt ab occasu et meridie. Ipsa Cocincina porrigitur infra TunKinum ab undecimo gradu latitudinis, ut geographi loquuntur, septentrionalis ad decimum et nonum. De situ regionis et incolarum moribus narrandi commodior locus erit ad hujus Libri XV. calcem, §. XI. ne nos longius diverticulum, quamvis amoenissimum, abducat. Ante annos admodum quinquaginta sacerdotes duo ex Ordine S. Augustini, itemque unus Franciscanus, Macao in Cocincinam profecti, aliquot indigenas Christianae religionis sacramento initiaverant, sed interprete destituti, a Mandarinis etiam affecti contumelia, irrito conatu recesserant. Nec multo plus proficiebant sacerdotes, qui Lusitanos Castellanosque, Macao et Manila solvere solitos in Cocincinam quotannis, ad quadrimestres et solemnes nundinas, comitabantur, ut ipsis sacramenta ministrarent. Hoc unum capiebatur ex illa navigatione commodi, quod gentis mores et instituta cognoscebantur. De cujus indole optima, et humanitate praesertim in exteros, cum multa quotidie Lusitani praedicarent, spem nostris hominibus amplissimam egregiae messis ostendebant. Eosdem invitabant Japonii exules, in Cocincinam magno numero transgressi, quorum pietatem foyêre, et solitis

munire praesidiis conveniebat; nec deerant qui exulum istorum operâ perduci posse facilius indigenas ad Fidem existimarent. Denique inclinantes, et ad rem suscipiendam per se promptos, impulit Ferdinandus a Costa, Lusitanae navis magister. Ille P. Manuelem Diaz, rectorem collegii Macaensis, nomine Regis Cocincinae adiit, ac praecones Evangelii postulavit.

Rector, gratiis impense Deo persolutis, qui praeclarum hunc laborem Societati [Note: 37. P. Franc. Buzomius Cocincinensis Missionis fundator.] suae imponeret, oculos conjicit in P. Franciscum Buzomium Neapolitanum, qui sacram tunc scientiam Macai docebat: virum eruditum, sed modestum; acrem, sed consideratum; flagrantem studio salutis animarum, sed qui frenare ardorem hunc in loco nosset. Hic delectus est, qui Cocincinensis Missionis fundamenta jaceret. Additus illi comes, P. Didacus Carvallius, aliquot annos versatus in Japonia, unde pulsus in exilium, Macai considebat: brevi tamen regressus in Japoniam est, quo illum gloriosa mors pro Christo subeunda revocabat. Ambo, Superis ducibus et auspicibus dant se in viam, et Cocincinam anno MDCXV. ineunte feliciter subeunt. Quinque in provincias, seu praefecturas, tota tribuitur. Prima, Tunkino propior, Sinoa dicitur; ibi Rex fere degit: altera Cacciana, quam Regis filius administrat: tertia Quamguia: quarta Quignima, sive Pulucambis: quinta demum Ranrama, Chiampae regno finitima, et in Austrum maxime devexa. Omnium portuum amplissimus et celeberrimus est in provincia Caccianensi. Duplex in eum aditus patet: alter Pulluciambellus nuncupatur; alter Turamus. In hoc postremo sedem collocarunt Patres. Ac Japonibus quidem statim operam navavit Carvallius: Buzomius animum ad Cocincinensem linguam perdiscendam, cognoscendosque gentis mores, appulit. Ubi balbutire primum coepit, continuo de veteribus illis Christianis, quos a sacerdotibus naves Lusitanas comitantibus baptizatos diximus, inquirere diligentius instituit. Paucos deprehendit, eosque tam rudes, ut Christianum nomen a Lusitano non distinguerent. Dedocuit illos Buzomius, et quae vis inesset nomini Christiano, quae dignitas; quae imposita Christi cultoribus norma lexque vivendi, monstravit.

Hunc in modum et Christianis veteribus eripuit errorem, et plerosque alios ad Ecclesiam aggregavit. Simul ac vigêre illos numero et pietate conspexit, divinae legis promulgandae, et construendi templi, facultatem a Rege petiit. Rex ejus modestia et comitate captus, prolixe quae petebantur annuit. Emicuit Christianorum ardor in aede sacra extruenda et ornanda; nec ita multo post, primum in ea sacrificium vero Numini est oblatum, tradita publice doctrina Evangelica, et nascentis Ecclesiae primordia faustis ominibus consecrata.

Non hic stetit Buzomii felix impetus. Excurrit in provinciam Caccianensem; Regisque filium ac proceres ita sibi devinxit, ut paucis diebus ethoicos complures amore coelestis doctrinae succenderit. In iis matrona fuit genere, ingenio, moribus, praestans, quae non modicas opes in aedificandum templum, et domum Societatis, impendit. Nec desiderati diu sunt, qui templum implerent, neophyti. Cum primum in urbe Cacciano, provinciae primaria, P. Buzomius verba fecit de suppliciis sempiternis, quibus cruciandi forent, quicumque alium a vero colerent Deum, tantus est in animis excitatus derepente timor, tanta veri Numinis cognoscendi cupiditas, ut trecenti auditores in legis Christianae verba juraverint. Quos praeco Evangelicus diligenter institutos, ac demum ex aqua et Spiritu Sancto renatos, tanquam lapides vivos in fundamenta Cocincinensis Ecclesiae demisit. Ea Macaum perlata Socios admiratione et gaudio impleverunt. Statim de submittendis auxiliis cogitatum. Fortunata sors obtigit P. Francisco Pinae, P. Buzomii nuper in schola theologica discipulo. Adjunctus illi fuit Frater Japonensis, domesticae rei adjutor. Laetiora erant haec initia, quam ut esset haec tranquillitas diuturna. Neque hominum hostis usitatas artes adhibere cessavit, ut imminentem sibi cladem averteret. Erupit ejus furor in sequentes annos, ut Parte VI. referetur.

Dum in Asiam et Americam Societas excurrebat, Europam non neglexit. Parum erat tot domicilia paucis annis vel iniisse de integro, vel quondam amissa recepisse: nisi ea legibus optimis munirentur. Novas tamen esse condendas

[Note: §. IV. RELIGIOSA DISCIPLINA IN COLLEGIIS AC DOMIBUS SOCIETATIS MUNITA.] Aquaviva minime judicavit, satis gnarus legum copiam religiosis Ordinibus oneri esse, ut corporibus multitudinem remediorum. Itaque satius duxit providere ut vigerent antiquae, et bene constitutae. Porro cum haec illos praecipue cura spectet, qui collegiis domibusque singulis praêsunt, quorum exemplo, solicitudine et auctoritate nostrarum custodia visque legum stat; idcirco silvam quandam monitorum atque observationum collegit, quae ad cunctos rectores ac praepositos transmitteretur. Deinde singillatim morbos animorum considerans, quorum curatio rectoribus incumbit, remedia quaedam illis curandis idonea in libellum congessit, qui inscribitur: Industriae pro superioribus Societatis, ad curandos animae morbos. Idque opusculum permagno non tantum nostris, sed aliarum etiam familiarum praesidibus adjumento esse constat. Iisdem impense commendabat auream S. Bonaventurae lucubrationem, De sex alis Seraphim; eamque separatim a ceteris viri sanctissimi operibus, ut unicuique superiori ad manum esset, edendam curavit. Neque vero satis illi visum monere scripto singulos gregis sibi commissi pastores; certos praeterea homines submisit in provincias, inspiciendi causa quid ubique gentium ac locorum in Societate fieret, quam sancte Constitutionibus nostris ac regulis, tum etiam decretis Congregationum Generalium, mos gereretur. Nullâ, quae Visitatoribus aut aliis praesidibus tribuitur, potestate praeditos esse inspectores illos voluit, nullo jure cujusquam rei vel mutandae, vel statuendae; nullius immunitatis, aut beneficii cuiquam conferendi: hoc unum concessit ut ne loci, quem adirent, praeposito subessent: cum eo tamen monuit ut benigne et comiter agerent; una recognoscerent quid, peccaretur domi, negligereturve; adhibitis etiam in consilium Patribus gravioribus. Tum negligentiae atque errati causas et remedia, communicatis amice sententiis, dispicerent. Curarent in primis indagare prudenter statum cujusque domus, et personarum quae in ea degerent, interrogatis quoscumque censuissent interrogandos, et ad praestandam arcani fidem adactis, imposito, si videretur, obedientiae praecepto: Praepositum deinde Generalem de omnibus facerent certiorem. Denique tandiu morarentur in eodem loco, dum aut emendata, aut in usum inducta cernerent, quae monitus per illos Praepositus Societatis corrigenda vel instituenda judicasset. Idem Aquaviva edixit, ut Annuae Litterae accuratius perscriptae Romam mitterentur: ut hac rerum a Sociis gestarum cognitione magis coalesceret mutua caritas; utque virtutum commemoratio veluti domesticarum aliis incitamento esset, aliis saltem pudori: omnibus vero tum nostris, tum externis, afferret Societatis notitiam, ac divinae bonitatis praedicandae locum daret, cui merito acceptum referri debet, quidquid ab hominibus bene ac laudabiliter geritur. Iisdem fere de causis curavit ut perpetua totius Societatis, ab ipso ejus ortu, conficeretur Historia. Praefecit huic labori Nicolaum Orlandinum, quem Neapoli, ubi tirones instituebat, Romam idcirco evocavit.

[Note: 38. Libellus de Ratione Studiorum. Librorum Revisores. Graecae litterae.] Quoniam autem catholicae doctrinae integritatem, ac studium solidae pietatis ita Societas amplectitur, ut litteras humaniores, tanquam utriusque praesidium ornamentumque, diligenter excolat, confectus accurate fuit libellus de ratione studiorum in collegiis Societatis observanda. Is excudi coeptus erat anno MDLXXXVI. Nihil in eo tamen definitum habebatur, et perpetua sancitum lege, ut ejusdem praefatio diserte monet. In eo tantum continebantur animadversiones et sententiae designatorum a Praeposito Generali Patrum, quas in unum colligi librum placuerat, ut plura suppeterent exempla, quibus perlectis suum singulae provinciae judicium perscriberent; ac demum, quid optimum factu esset, decerneretur. Quod aut ignoratum aut dissimulatum oportuit a Societatis adversariis, qui ex isto libello nescio quid haud semel nobis objecere. Ratio certa, ordo, et praxis tradendarum in Societatis scholis litterarum, ab omnibus provinciis recognita, et a Praeposito Generali approbata, prodiit duntaxat anno MDXCI. et anno MDXCII. ad universam Societatem est transmissa, ut in mores induceretur, abrogatis (quemadmodum in praefatione dicitur) omnibus aliis quae unquam constituta fuerint, si repugnent his regulis. Quia tamen ea pars, quae delectum opinionum, praesertim in theologia, censuramque continebat, edi mittique

non potuerat eodem tempore, ut in eadem praefatione narratur, et quotidianus docendi usus multa in dies ostendebat, idem libellus, paucis additis mutatisque, denuo fuit editus Neapoli anno MDXCVIII. et MDCIII. tum Romae, anno MDCVI. Denique ultima editio ejusdem libelli, auctoritate septimae Congregationis Generalis paululum aucta, exiit Antuerpiae, anno MDCXXXIII. Hinc intelligi potest quid iis respondendum sit, qui Societatem levitatis aut malae fidei arguunt, quod in variis editionibus libelli de ratione studiorum nonnulla mutata deprehendant. Causam attulimus: nimirum, quia libellus iste, cum primum est editus, nihil habebat fixum ac legitima constitutum auctoritate, sed sententias duntaxat complectebatur aliquot Societatis theologorum, quorum mentem Aquaviva exquisierat. Postea sic est vulgatus, ut nihilominus addere quod videretur, vel demere liceret, ut iis rebus accidit quae ipsa die et usu perficiuntur.

Porro in eodem libro, praeter cetera gravioris momenti, illud praecipitur ut elementa linguae Graecae, quae non nisi auditoribus supremae classis grammaticae antea tradebantur, in ipsa deinceps infima grammaticae schola explicentur. Quare inter viros doctos nonnulla exstitit altercatio, negantibus aliis puerilem memoriam, Latinis intentam litteris, obruendam esse Graecis, quarum et major difficultas, et usus rarior. Aliis contra pugnantibus, nunquam satis cito percipi, quod penitus ediscendum sit: difficultatem Graecanici sermonis pervinci nullo negotio a pueris posse, quorum animis, ut molli cerae, omnia facile consignantur; ea vero nisi a tenera aetate superetur, a provectiore nunquam superatum iri. Quam sententiam uti tum ratio, sic usus postea comprobavit. Sic autem ferme accidit, ut quam quisque Graecas litteras callet, tam bonis artibus ceteris sit excultus; sive quia labore Graeci sermonis addiscendi perrupto, commodius aliarum disciplinarum molestiae exhauriri solent; sive quia libris Graecis ac scriptoribus pulcherrima et verissima scientiae tum sacrae, tum profanae pars continetur. Societati vero nostrae, ut Graecarum litterarum studium, quod hactenus professa est, retineat semper et augeat eo diligentius enitendum est, quod omnium doctrinarum, quae viros religiosos et eruditos decent, amplitudinem complectatur, et quotidianum fere certamen suscipiat cum hostibus doctrinae catholicae, gloriari solitis intelligentia Graeci sermonis, et eo contra nos dimicare.

Iidem cum nostris contra nos quoque auctoribus ac scriptis uterentur, in quibus nonnihil occurrebat aliquando, quod ansam ad reprehensionem daret; faciendum judicavit Praepositus Generalis, ut praeter censores illos, qui libris recognoscendis in unaquaque provincia collegiove assignantur, alii Romae constituerentur, ad quos gravissima quaeque scripta ex universa Societate referrentur. Delectos e diversis nationibus, pro numero Assistentiarum, praefecit huic muneri, propriisque monitis et mandatis instructos, Revisores appellavit. Inter libellos tunc ab istis Revisoribus approbatos, utilissimus est editus, quo ars et via tradendorum S. Ignatii Exercitiorum docetur, quique proinde Directorium Exercitiorum inscribitur. Cum enim ad excolendam pietatem, emendandosque mores, mirum quantum valeant Exercitationes illae animorum, ordine pulcherrimo a B. Patre descriptae, plurimum interest quo pacto arma ista tractentur. Quid enim militem vel optimus juvat gladius, si uti nesciat?

[Note: 39. Praefectis rerum spiritualium, concionatoribus, et Evangelii praeconibus data monita.] Sed mutis doctoribus, quales sunt libri, plus multo vivos vocalesque roboris habere constat; neque aliam rem majoris esse momenti in via studioque pietatis, quam peritum viae ducem. Ejusmodi duces in singulis domiciliis jam inde a condita Societate fuisse dubium non est, eosque rerum spiritualium praefectos vocitamus. Ut scientissimi atque optimi deligerentur praecepit Aquaviva, simul etiam quae ipsorum essent partes, quibus ad suum munus recte obeundum praesidiis juvari possent, declaravit, seque admoneri voluit a Provincialibus, quinam huic muneri, praesertim in majoribus Seminariis, praepositi forent; quo fructu, qua diligentia eo fungerentur; quam quisque Sociorum ad illud facultatem indolemque prae se ferret. Quod privatim factitant doctores virtutis, et moderatores animorum, hoc ipsum concionatores publice splendidiusque praestant: iis quoque partem suae providentiae Claudius impertivit. Ac primo quidem enixe commendavit,

ut non tincti leviter sacrarum litterarum scientia, sed imbuti penitus essent: deinde, ut frequenti rerum coelestium contemplatione ignem conciperent ipsimet, quem in aliorum postea mentibus accenderent. Cum autem duo sint Evangelii praeconum genera, unum eorum qui certo affixi addictique loco sedent: alterum eorum, qui verbum veritatis, ut imbrem fecundum, huc illucque spargunt: istis quoque postremis proprias condidit leges. Placebat ipsi praesertim ut regionis alicujus sumeretur idonea pars, ad quam duo tresve aut plures, si opus esset, sacerdotes excurrerent: qui exacto tempore ipsis ad laborem Evangelicum constituto, referrent se ad certum Societatis domicilium, unde in aliam partem prodirent similiter excolendam. Porro non pauciores quam octo decemve sacerdotes volebat in eo degere domicilio, additis rei domesticae adjutoribus necessariis; ac transferendum censebat, instar castrorum, quae, ut belli ratio tulit, commutantur. Sic multas paucis mensibus provincias confidebat crudiri et emendari posse, idque arbitrabatur maxime proprium esse Apostolici muneris ac nominis. Et vero sidera non uni stant affixa loco; sed jugi motu circumacta, lucem et beneficam vim longe lateque diffundunt.

[Note: 40. Negotiorum ab instituto alienorum fuga.] Ut vero Societas esset paratior ad expeditiones Evangelicas, sive uni affixas loco, sive omnibus promiscue spargendas, laboravit ut aliis omnino soluta esset occupationibus, quae illius operam alienis ab Instituto et molestis implicare curis possent. Itaque cum id agerent Helvetii Lucernenses, ut ordinariam nobilis coenobii virginum Christo dicatarum curam Socii susciperent, caque de causa Summum etiam Pontificem interpellassent: ille a Praeposito Generali rogatus, rem integram ipsi permisit. Sane id muneris praeterquamquod a mente S. Ignatii et Instituto nostro plurimum abhorret, etiam hoc ipso tempore difficilius erat ob editam Constitutionem, De largitione munerum regularibus utriusque sexus interdicta. Hinc perturbatio non levis in coenobiis, maxime feminarum: cumque a Claudio Aquaviva nostri variis e provinciis requirerent quomodo mens Pontificis interpretanda foret: rescripsit Claudius in haec verba; Non possumus aliud respondere, quam quod ex ore Sanctissimi accepimus: hoc est, ut consulant isthic inter se nostri, et ex peritorum sententia ita se gerant in ejus praxi, ut agendum esse cognoverint, utque alios religiosos ae probos viros se gerere animadverterint. Eandem Societati sacrarum virginum regendarum curam imponere anno MDXCVII. Cardinalis Gesualdus, Ecclesiae Neapolitanae Archiepiscopus, contendebat, impetrato ad eam rem mandato Pontificio. Ne Pontifex facile adiretur prohibebat morbus. Cardinalis tamen Baronius, pro suo peculiari erga nostrum Ordinem studio, cui nuper Octavianum fratris filium dederat, eam suscepit causam, mandatumque rescissum est. Aquaviva Cardinalem Gesualdum, ne Societati, legum nostrarum ignarus, succenseret, placare studuit, ac simul gratias egit quod tam benigne nostris sacerdotibus, ubicumque res posceret, uteretur. Longe plus negotii ac molestiae peperisset Societati duorum e nostris inconsulta temeritas, nisi Regis Catholici erga nos benevolentia singularis, et sapientia periculum discussisset. Is, admonitus eos de regni negotiis aliquid scripsisse imprudenter, ut levissime dicam, Praepositum Generalem Societatis fecit certiorem. Qui gratiis impense actis, significavit deliberatum sibi esse reos privatis omnibus, et publicis, quaecumque possent in religiosa familia excogitari gravissimae, poenis multatos, ad extremum e Societate dimittere. Nihil enim ferebat Aquaviva molestius, quam Societatis homines contra praecipuum hoc legum nostrarum ac disciplinae caput peccare, quo jubemur non modo nos publicis non immiscere negotiis, sed ne bella quidem contentionesve inter Christianos Principes, in colloquium inducere. Rex imprudentia peccasse illos et levitate potius, quam malitia, respondit, atque adeo non privandos tanto, quantum Societas erat ac religiosa vita, bono: satis fore si ab Hispania removerentur. Gratias ingentes egit Philippo Praepositus Generalis, et utrumque alio ablegavit.

Sigismundo Regi Poloniae a concionibus P. Petrus Scarga, et Bernardus Golinius a sacris confessionibus, erant; ambo singulari apud ipsum gratia. Cum missionem ab aula flagitarent (nam religiosos viros, si memores instituti sui sint,

in ea aegre, ac tanquam in alieno et propemodum hostico solo, versari necesse est) Aquaviva Provinciali mandatum dederat, ut eos cum bonâ regis veniâ subduceret. Quod ubi agitari sensit Germanicus Malaspina, Nuncius Apostolicus, datis gravibus ad Pontificem et Praepositum Generalem litteris, intercessit; necessariam illorum operam dictitans esse, ad Fidem et concordiam in regno retinendam. Nihilominus, quod uterque orabat denique exoravit, eosque Rex profecturus in Sueciam, a se disjungi passus est: quamquam non missionem dare se diceret, sed quietem: qua dum fruebantur, duos alios e Societate sacerdotes adscivit, quorum opera uteretur ad expiandam conscientiam, et regias conciones. Vetitus ab aula discedere P. Sigismundus Ernhofferus, Reginae a sacris confessionibus esse perrexit. Quae cum percuperet ut ille in Cracoviensi arce, a Societatis aedibus remotissima degeret, scripsit ad Ernhofferum Aquaviva, se magnopere velle ab hoc consilio desisti, ut nulla ejus rei exempla essent in Societate, iis praesertim locis, ubi sunt domicilia nostrorum. Quare, inquit, omnem plane operam adhibendam censeo, ut declinemus istam necessitatem, atque ut serio provideatur, ne Serenissima de hac re nos interpellet, et c. Eodem fere argumento scripsit anno MDXCIV. ad P. Scargam, quem Rex in aulam cum P. Golinio revocaverat: Quoniam id assequi non licuit quod sperabamus, inquit, danda certe est opera, ut quod in nobis est non omittamus, subducendo nos quoad possumus, si penitus abesse non licet. Propterea, quod attinet ad habitationem, opera pretium erit ut eam ordinariam habeat in domibus nostris, tum scilicet, cum in iisdem locis ubi aula versatur, domicilia sunt Societatis. Quod si uspiam grave videbitur, propter distantiam locorum, potest nihilominus domi nostrae habitare, et pridie quam habenda est concio, in aulicas aedes migrare: quemadmodum hic Romae aliquando factum est, ut qui ad Pontificem concionabantur, ad Poenitentiariae collegium vesperi se conferrent, et postridie, absoluta concione, domum repeterent. Plurimum vero id consulet aedificationi, nobisque ob eas causas erit gratissimum.

[Note: 41. Juniores post tirocinium a provectioribus parumper segregandi.] Multa, quae ad instaurandam aut sanciendam Societatis disciplinam spectant, a Congregationibus Generalibus quinta et sexta, quas retulimus Libro XI. fuere constituta: item in septima, quae postremum hujus Tomi librum claudet: necnon in Congregatione procuratorum, habita anno MDC. Jusserat Clemens VIII. anno MDXCIII. ut post sexennium Congregatio Generalis haberetur. Idem tamen oratus a Patribus, rem liberis provinciarum suffragiis permisit. Delecti e singulis provinciis procuratores Romam cum venissent nihil esse causae cur comitia Societatis indicerentur, censuerunt. Hac levati cura operam in decernendis capitibus nonnullis collocarunt, quae videre licet in Actis istius Congregationis: cujusmodi est, ut Visitatores in certas provincias quamprimum mitterentur: ut Provinciales de promovendis ad gradum referrent diligenter ac mature ad Praepositum Generalem; ac, si quis parum dignus solemni quatuor votorum professione videretur, illi scriptae, cur esset rejectus, causae traderentur. Decretum etiam est, ut tirocinio perfuncti juniores, a ceterorum Patrum contubernio ad certum usque tempus segregarentur. Jampridem id plerique nostrorum optabant; ac stabilitum denique in Congregatione Generali VI. fuit. Parum convenire videbatur ut adolescentes, domo probationis et severiore disciplina nuper emersi, statim atque ad collegia demigrassent, eâdem quâ veterani ac senes libertate fruerentur. Sane constat, recenti adhuc Societate, necdum penitus constitutâ disciplinâ, minime promiscuam fuisse consuetudinem junioribus vel inter se, vel cum ceteris; sed, de rectoris sententia, solitos illis assignari certos e nostris, quibuscum colloquerentur. Idque apparet haustum a primis illis religiosae vitae magistris, et coenobiorum conditoribus, qui semina virtutum, mandata rudibus animis, intentiore curâ foveri tantisper oportere judicabant, dum suis nixa radicibus aperto se impune coelo crederent. Huc accedit, quod juventus facile debitam aetati provectiori reverentiam exuit, si cum ea familiariter et libere versetur. Tum, videtur aequum nonnulla indulgere senectuti jam emeritae, quae non recte usurpent adolescentes. Quid quod aliqua recte fiunt a grandioribus natu, quae pejorem in partem accipiuntur a junioribus, propter imbecillicatem sive judicii,

sive virtutis. Nec nulla peccantur a senibus per imprudentiam, aut incuriam, quae subduci teneris oculis, ne fascinentur exempli contage, decet. His motus Aquaviva nostros a tirocinii lacte depulsos, per biennium ferme continendos paulo strictiore disciplina, et a ceteris segregandos existimavit, constitutis, qui peculiarem eorum curam gererent, rectoris administris: licebit tamen, inquit, iis addere contubernales quosdam maturioris et virtutis et aetatis, quorum exemplis ducantur. Haec aliaque id genus nonnulla, quae ad religiosae familiae disciplinam pertinent, quamvis minuta et exilia videantur; majorem tamen opinione vim habent. Capillos homini, cetera non invenusto, si detraxeris; partem venustatis non minimam abstuleris. Molles articulorum commissurae, fibrae nervorum, teretes et apti ductus oris, membrorumque certa conformatio reliquorum, non dignitati modo serviunt, sed etiam ad statum corporis et motum sunt opus. His aut mutatis, aut accisis, deforme ac mancum est. Haec severioris disciplinae custodia peperit insignes, qui Societatem illustrarunt, viros, ac duos praesertim qui novum sacrae dignitatis decus principes in eam intulerunt: Franciscum Toletum dico, et Robertum Bellarminum, ornatos Romana per idem tempus purpura.

[Note: §. V. P. FRANC. TOLETUS IN COLLEGIUM CARDINALIUM COOPTATUS.] DE TOLETO mentionem obiter fecimus Lib. XI. in Congregatione Generali Quinta. Nunc paulo uberius exponendum est quibus veluti gradibus ad hanc dignitatem provectus fuerit. Tantum virum ediderat Corduba anno MDXXXII. et Societati MDLVIII. Salmantica dederat, jam annos sex et viginti natum, atque ingenii eruditionisque laude celebrem. Romam accitus a S. Franc. Borgia, nondum elapso tirocinii biennio, philosophiam ac theologiam ibi docuit ubertate doctrinae, brevitate, ac perspicuitate admirabili. Ad habendas in Apostolico Palatio conciones ordinarias adscitus a Pio V. munus deinceps illud pari eloquentiae et eruditionis laude annis quatuor et viginti gessit. Duas vulgo faciebat concionis partes: altera versabatur in exponendo et illustrando, quem tractandum sumpserat, Evangelii loco; in eaque robur ingenii, ac perfectam, qua pollebat, sacrae scientiae cognitionem expromebat: altera comparata erat ad permovendos animos, et excitandum amorem demonstratae veritatis. In hac oratorem, in illa theologum sentires. Idem cum prudentia et sagacitate praestaret, eamque ob causam Pontifex de gravissimis negotiis ejus consilium saepius exquireret, jussus est in Palatio Pontificio habitare, et Poenitentiariae, ut vocant, Apostolicae Patribus praeesse. Anno MDLXXI. datus fuit comes Commendono Cardinali ad Maximilianum [Note: 42. Ejus vitae summa. Mortis quaedam circumstantiae.] Caesarem, ac Sigismundum Poloniae regem Legato. In Germaniam rediit, jubente Gregorio XIII. ad Caesarem, et Albertum Bavariae Ducem. Decem post annis ejusdem Gregorii XIII. jussu petivit Belgium, ubi errorum mala succrescebant semina, et Michaelem Baium ad recantanda quae docuerat, leniter adduxit. Carus aeque fuit consecutis Pontisicibus, ac praesertim Clementi VIII. qui singularem viri probitatem, prudentiam, et eruditionem in multis expertus eam Romano muneratus est ostro XV. Kalend. Octobr. anno MDXCIII. ac titulo S. Mariae Transpontinae. Quam invito ac reluctanti Toleto fuerit hic honor impositus docent ejus, quas referemus infra, litterae. Quibus perlectis Clemens illum his ipsis verbis est allocutus: Imperamus tibi tota auctoritate nostra, ne deinceps cagites de Cardinalatu abdicando. Haec verba non sunt nostra, sed ejus, qui ea nobis inspirat, Dei. Quamobrem Toletus diutius pugnare nequaquam ausus, datum fibi locum inter Purpuratos Patres retinuit, identidem dictitans malle se in umbra collegii delitescere, quam in sacri senatus luce conspici: perrexitque operam illustrandae religioni pariter ac Societati navare tanto utiliorem, quanto ipse major. Ac praeclare de utraque meritus profecto est, adnitendo summa ope apud Clementem, ut Henricus TV. Rex Christianissimus vinculis anathematis levaretur. Quod beneficium Henricus ipse cum deberi Toleto prae ceteris intelligeret, ei demortuo publicis caerimoniis in regia urbe, et templo Lutetiae primario, voluit parentari.

Inter alias dotes egregias, elucebat in eo praecipua in Dei Matrem pietas. Sabbato quolibet oleribus vescebatur, vinoque abstinebat. Praevio quadraginta dietum jejunio festam ejusdem Assumptae in coelum calebat lucem, etiam provecta

aetate: ad celebrem Divae Mariae in Exquiliis basilicam singulis sabbatis itabat pedes a palatio Vaticano, quod intervallum oppido longum est. Itaque cum istud pietatis officium usurpasset anno MDXCVI. aestate calidissima, contracto morbo decessit Romae, sabbato festum natae Virginis consecuto, XVIII. Kalend. Octobres. Supremo languentem morbo Pontifex, raro exemplo, et singulari benevolentiae significatione, convênit, obortisque lacrymis amplexatus est. Moriens libros collegio Romano, supellectilem Exquilinae basilicae legavit, quam heredem scripsit, institutis in ea duodecim presbyteris, et annuo censu donatis, ut rem divinam quotidie ad aram Deiparae facerent. Corpus, uti testamento caverat, in eandem basilicam illatum; ubi hoc elogium in marmor incisum legitur. D. O. M. Francisco Toleto, Cordubensi, S. R. E. Presb. Card. summo Theologo, verbi Dei praedicatori eximio; in rebus magnis agendis consilio et prudentia singulari: qui ob excellentem virtutem et merita, praeclaro Clementis VIII. Pont. Max. judicio, primus in Societatem IESU amplissimam dignitatem intulit. Vixit annos LXIII. menses XI. dies X. Obiit anno MDXCVI. die XIV. Septemb. S. Dei Genitrice herede instituta; presbyteris, qui ad ejus altare missas celebrarent, censum perpetuum attribui jussit, Benedictus Iustinianus et Petrus Aldobrandinus Card. executores testamentarii, collegae optimo: et Capitulum, et Canonici hujus basilicae viro amplissimo, et optime de se merito posuerunt.

Ornatus fuit eruditorum omnium praeclara existimatione, ac multorum praeconiis honestatus, praesertim Summorum Pontificum, quos inter Sixtus V. litteris ad ipsum datis ita loquitur: Spectata tua in nos et Apostolicam sedem merita, ab eminenti doctrina profecta, qua, in verbo Dei Romanis Pontificibus, in spiritu et veritate, summa cum eloquentia praedicando, incredibili omnium theologorum admiratione, et praedecessorum nostrorum, ac nostra totiusque S. R. E. Cardinalium, collegii approbatione, praecellis etc. Gregorius vero XIII. Tanta est, inquit, doctrina, prudentia, fides, et diligentia tua, quae gravissimis in muneribus longo et intimo usu nobis cognitae sunt ac perspectae, ut tua scripta, sicut ceterorum, aliorum judicio et examini subjici aequum non sit etc. Idem Gregorius Tertius decimus de eodem Toleto ad Bavariae Ducem sic scripsit: Confirmamus hunc hominem esse illum quidem omnium qui nunc sunt, sine ulla controversia doctissimum: nos autem multo majorem ei laudem tribuere intendimus integritatis atque innocentiae, quam doctrinae. Nec quidquam fere gravius incidit, quod ad animarum salutem pertineat, in quo non hujus viri consilium adhibeatur. Nos hujus virtutem et vitam experti sumus, perfectissime cognoscimus, et quod scimus testamur, etc. Omitto aliorum testimonia, quae apud varios scriptores litteris consignata exstant.

NON levius Societati ornamentum attulit P. Robertus Bellarminus ab eodem Clemente VIII. Romana similiter amictus purpura, anno MDXCIX. Patria illi Mons Politianus, Italiae civitas: illustre genus, quippe qui genitus esset sorore [Note: §. VI. P. ROBERTUS BELLARMINUS CARDINALIS CREATUR, ET ARCHIEPISCOPUS CAPUANUS.] Marcelli II. Pontificis Maximi: virtus et eruditio genere non inferior. Inierat Societatem anno MDLX. aetatis duodevigesimo. Sacram doctrinam Lovanii primus e Societate, summa omnium approbatione, tradidit: mox Romae controversas Fidei quaestiones tam secunda fama explicuit, ut eum Sixtus V. comitem addiderit Henrico Cardinali Caetano, in Galliam legato proficiscenti, ubi graves de religione controversias haereticorum audacia moverat. Inde redux, emendandis sacris Bibliis a Gregorio XIII. adlubitus, et variis perfunctus in Societate nostra muneribus, Romam e Neapolitana, quam administrabat, provincia vocatus est a Clemente VIII. ut Pontificii theologi locum, quem Cardinalis Toletus paulo ante demortuus obtinebat, impleret. Utque Pontificiis aedibus esset propior, in collegio Societatis, ubi degunt Patres qui Vaticano Apostolicae Poenitentiae foro praesident, habitavit. Ibi nostris rector impositus, Cardinalis praeter expectationem creatus est, hunc in modum. Quinto Nonas Martias anni MDXCIX. Cardinalis Aldobrandinus misso propere nuncio certiotem illum facit Cardinales tredecim renunciatos a Summo Pontifice, in iisque ipsummet Bellarminum: simul vetat nomine Clementis, ne domo pedem, nisi accitus ab eodem efferat. Bellarminus tam inexpectato, tam tristi perculsus nuncio, vocatos trepide

Patres consulit quid facto sit opus. Respondent omnes nullum deliberationi locum esse, neque spem ullam ostendi mutandae rei, aut Pontificis ab incoepto revocandi. Non diu suspensos tenuit Clemens. Vocatus ad purpureum galerum capessendum Bellarminus, cum excusationem profusis lacrymis ordiretur, interpellatus est ab ipso Pontifice, qui vocem attollens, In virtute sanctae obedientiae, inquit, sub poena peccati mortiferi, et excommunicationis latae sententiae, jubeo ut Cardinalatus honorem accipias. Hac voce conterritus, quippe tam obsequii tenax, quam honoris fugitans, conticuit. Ceterum dolori et gemitibus, quod licebat, non pepercit: vix ut maerentem consolari potuerint qui aderant, unusque ingemisceret, plaudentibus ceteris, et palam gratulantibus, homini de re Christiana tam bene merito repensam esse mercedem. In quo non minorem eligentis Pontificis, quam ejus qui eligebatur, gloriam cuncti praedicabant: adeo ut Cardinalis Petrus Carafa non dubitaret affirmare invidendam Summo cuilibet Pontifici fuisse Clementis. VIII. felicitatem, qui Bellarmini et Baronii praeclara merita Romano coronare potuisset ostro. Idem profitetur scriptor in prapagandis ad posteros summorum virorum laudibus non exiguam eruditionis et ingenii laudem consecutus: Duos, inquit, singulari ingenio, sanctissimis moribus et incredibili eruditione viros haec nostra aetas in amplissimo Purpuratorum Patrum collegio conspexit, quorum utrumque plus ad purpuram splendoris attulisse, quam ab ea accepisse, est in confesso apud omnes nimirum Robertum Bellarminum, et Caesarem Baronium. Bellarminus quidem certe hoc eminenti honoris gradu eo dignior visus, quod nihil ut ad illum eveheretur fecerat, nisi ut eodem se dignissimum praestaret. Clemens vero cum illum inter alios, qui sacrum in collegium legebantur, nominaret, sic est locutus: Hunc eligimus, quia non habet parem in Ecclesia Dei quoad doctrinam; et quia est nepos optimi et Sanctisimi Pontificis Marcelli II.

Tot laudibus oneratum se potius, quam ornatum existimans novus Cardinalis, pristinam vitae humilitatem, dulcesque latebras tanto dolentius requirebat quanto altius velut in solem Romanae Curiae productum se intuebatur. Hanc in sententiam respoudebat gratulantibus amicis. Itaque cum Justus Lipsius, ille reconditioris doctrinae pater, et litterarum sidus clarissimum, cui Bellarminus Lovanii, cum theologiam ibi doceret, probe notus fuerat, ad eum breviter pro suo more graviterque scripsisset: Honorem hunc tibi ex corde gratulor, Illustrissime et Reverendissime, non donum, sed praemium: rescripsit Cardinalis: Quod mihi purpurum gratularis, amplector benevolentiam, excuso errorem. Nihil enim, mihi crede, in hoc honoris gradu experior, nisi periculosisimam solicitudinem. Ad Augustinum vero Valerium Cardinalem, Episcopum Veronensem, scribens, In laqueos, ait, quos jamdudum timebam, incidi. Sic visum Superis: sic Pontifici Maximo, qui excusationem nullam admisit. Patientiâ fit levius quidquid mutare nefas est. Haec scripsi ad illustrissimam Dominationem vestram, ut mei miserescat. Secundum hanc epistolam, alteram ad eundem misit paulo longiorem, cui respondens Valerius Latine (sic enim inter se scriptitare illi viri docti et amici consueverant) Delectavit me, inquit, mirum in modum humilitas, quae in tota tua illa epistola elucet, virtutum omnium, quae in Christiana pietate continentur, fundamentum. Hanc exprimis tu, Cardinalis optime, vir Dei, in tua gratissima et suavissima epistola illis verbis; Quid hoc est? inquis, verene Robertus Bellarminus Jesuita, alumnus, clientulus, servulus amplissimi Cardinalis Veronensis, aedes Domini sui nunc inhabitat? Quid hoc est? ais. Miraris, serve Dei, qui nobilem Iesuitarum religionem annis multit ornasti, qui multiplicem et egregiam doctrinam pulcherrimis tuis libris ostendisti, qui multis exroribus Ecclesiam Dei in exteris provinciis purgasti, qui magnam in Ecclesia Dei pietatis et doctrinae famam es consecutus; quod tibi delati sint honores, qui doctissimis viris, et praestantissimis virtutibus praeditis, dehentur. Nimirum humilitas tua admirationem ejusmodi peperit. Quid hoc est? inquis, Hoc est praemium virtutis tuae, hoc testimonium excellentis doctrinae tuae, hoc indicium judicii Clementis VIII. Christi Vicarii, hoc ornamentum sacri collegii, hoc excitatio ad labores omnes perferendos, pro instruendo populo Dei; haec bonorum virorum, virtutem amantium, laetitia. Nominas te alumnum, clientem, et servulum

Cardinalis Veronensis, qui doctrinam tuam novit optime, et est admiratus, qui judicium tuum acerrimum semper maximi fecit; qui quaecumque scripsit, ut non ignoras, tibi legenda et corrigenda tradidit. Epistolam tuam dum relego, agnovi praetermissas a me partes consolationis, propter onus impositum tibi novae et laboriosissimae dignitatis: Dominus regit te, o candidissime Praesul, et optime Cardinalis, et nihil tibi deerit. Non deficiet te animi vigor ille, illa alacritas, quam necessariam reris, ut negotium hoc regere possis. Deest nihil, ut tu satis quidem nosti, timenti Deum: cujus misericordia atque clementia effciet, ut quemadmodum ex ejus destinatione in sacro Cardinalium collegio collegas nos esse conspicimus; ita et cives demum coelestis Patriae esse, atque frui simul ejus beatissimo conspectu, laetarique ambo una possimus.

Ad eundem fere modum scripsit Bellarmino Franciscus Maria Taurusius, Cardinalis, et Archiepiscopus Senensis. Numinis providentiâ factum est, inquit, et voluntate atque auctoritate Sanctissimi Domini Nostri Clementis Papae VIII. ut inter Cardinales cooptareris. Nihil erat tam excelsum, quod non tuus iste animus, ac virtus tua mereretur. Cum semper ultimum ambires locum, is qui convivium paraverat, te promovit, et porrecta manu, Amice, inquit, ascende superius. Amplitudinem istam tuam gratulor ego Ecclesiae universae; gratulor Pontifici; gratulor toti collegio Cardinalium: in quod acceptis tot aliis insignibus viris, Pontifex, dum te illis annumeravit, virtutem ipsam accipere et ornare visus est. Nihilominus doleo tuam vicem, dum sanctas occupationes tuas et studia intueor. Solennes, quibus interesse sacrum collegium debet, coetus; congregationes, consultationes, negotia vel Ecclesiae vel Urbis; visitationes acceptae vicissim et redditae, multitudo adeuntium, quantam importabunt tibi jacturam pretiosi temporis! Opus erit famulos admittere, rem curare domesticam, obsequi seculo huic, odiose nimis officioso. Nihilominus in his occupationibus, quae utilitati Ecclesiae universae serviunt, potest Cardinalis eruditus et sapiens consilio prudenter dato, et prolata in loco voce unâ, plus prodesse sibi et publicae rei, quam si annos plures in secessu religioso latuisset. Foveamus in hoc sublimi gradu illam et mentis et quotidianae vitae humilitatem, ad quam intra septa religiosa instituti fuimus: ita magis lucebit coram hominibus lux nostra, tanquam civitas supra montem posita. Generalis Praepositus, ceterique e Societate, dolent in familiam suam secundo jam patere aditum ad speciosos titulos et honores; sed progressu temporis, et occasione data cognoscent, nequaquam id accidisse sine certo Divini Spiritus nutu: neque Pontifex illos, ut spero, simili praeterea maerore afficiet. Non. Mart. MDXCIX.

Sane Aquaviva conatus omnes adhibuerat ut Clementem ab eo consilio deduceret: sed ubi perstare vidit in sententia, fretus virtute Bellarmini, et ejus maerore laetus, scripsit ad omnes Societatis provincias nihil a se, cui tradita legum nostrarum esset custodia; nihil a novo Cardinali praetermissum fuisse, quod in ea re Societas desiderare posset: declinari Summi Pontificis imperium, excuti honoris tanti onus nulla ratione potuisse: confidere se, quae Bellarmini virtus erat, fore ut in eum detrimenti nihil ex hac mutatione fortunae; plurimum vero utilitatis et ornamenti in Ecclesiam Societatemque redundaret: productum humilem Dei servum fuisse ex umbraculis religiosae vitae in amplissimum Christiani Orbis theatrum, ut latius eruditionis pietatisque suae lucem spargeret: Bellarminum, inquit, in Cardinali non perdidimus. Ita sacer illum coetus admisit, ut eum Societas non amiserit, quam eo clarius illustrabit, eo proteget facilius, quo splendidior est ac potentior. Certas extrema in epistola preces omnibus Sociis indicebat, ut res bene feliciterque verteret.

[Note: 43. Qualem se praebuerit Bellarminus in nova dignitate.] Respondit expectationi et votis Aquavivae Bellarminus. Vix purpuram induerat, cum ante Christi e Cruce pendentis effigiem stratus humi, decrevit haec tria. Primum, nihil se mutaturum de pristino vitae, quem hactenus tenuerat in Societate, cursu: alterum, nullas collecturum opes, aut augendae rei suae, aut locupletandis consanguineis; ac si quid superesset, post impensas in familiam necessarias, id levandis pauperibus, aut sacris aedibus ornandis daturum: tertium; majores proventus non petiturum a Pontifice, quam qui sibi forent principio assignati,

nec doni quidquam a viris Principibus accepturum. Hoc postremum statim opere sanxit, oblatamque ab Oratore Hispaniensi, nomine Catholici Regis, pensionem opimam recusavit; pertinere dictitans ad Pontificem Maximum, ut qui se Cardinalem creasset, creatum aleret. Nec ita multo post Cardinalis sanctae Caeciliae aliquot ei nummorum aureorum miliia submisit, quae uti puris offerebantur manibus, ita puris accipi poterant: at ille nihil retinuit ex eo munere, nisi grati et memoris animi perpetuam obligationem. Priora duo capita servavit eadem fide, ac totius vitae rationes ita composuit, ut in Cardinali Bellarminum eundem, qui hactenus fuerat; nec imminutam honore virtutem, sed ornatam et auctam agnosceres, Parcimonia, frugalitas, modestia singularis, in cultu corporis, in expensis mensae, in reliquo dignitatis apparatu. Jejunium ter in hebdomada; tum toto Dominici Adventus tempore non lenius, quam in ipsa Quadragesima. Saepe oleribus vesci, pauperibus erogare quod sibi eriperet: religiosam, ubique austeritatem, et caducarum rerum nobilem contemptum sectari, adeo ut non satis splendide tueri locum insignem quibusdam videretur. Notum id Clementi. Quare in omnem imminebat occasionem, instante potissimum Baronio, conferendi novo Cardinali muneris cujuspiam, quod ita rem ejus familiarem augeret, ut pietati campum ingentem et gratum aperiret. Accidit per eos dies ut Capua suum antistitem amitteret, Caesarem Costam. Cum plerique opulentum et insignem Archiepiscopatum sibi suisve ambirent, Pontifex eum Bellarmino non modo non petenti, sed etiam recusanti detulit. Urgenti Pontifici cessit ad extremum duas praesertim ob causas. Primo quidem ut a Romanae curiae luce ac negotioso strepitu longius abesset: deinde vero, quia videbatur ipsi conjunctior ea dignitas cum Societatis nostrae, quibus assueverat, muniis et laboribus in salute animarum occupatis. Gratiis igitur Pontifici actis ab eo ipso consecratus est XI. Kal. Maias MDCII. ac biduo post Archiepiscopali pallio insignitus. Non me fugit alias quasdam a scriptoribus nonnullis afferri causas, quibus impulsum fuisse Clementem opinantur, ut hunc honorem Bellarmino deferret: sed aequitati tanti Pontificis, et ejus perspectae in Bellarminum benevolentiae, parum certe consentaneas. Baronium fere poenituit, quod augendas amici cum honore fortunas curavisset, licet eas in publicam rem utiliter et prolixe impendendas non ignoraret; cum vidit ab eo se disjungendum, Capuam proficiscente, ut commissum sibi gregem praesens pasceret. Consolatus est dolorem suum ejus praeconio suis Annalibus consignando, ad annum nongentesimum sexagesimum octavum, quo anno Joannes Papa XIII. rogatu Ottonis Imperatoris, Archiepiscopatus ac Metropoleos titulo Capuanam sedem ornavit. His diebus, inquit, quibus haec scribimus, maximum accessit eidem Ecclesiae ornamentum, dum vacante eadem sede obitu Caesaris Costae Archiepiscopi, delectus est a Sanctissimo D. N. Clemente Papa VIII. ad nobilissimae Ecclesiae regimen vir doctissimus ac religiosissimus Robertus Bellarminus S. R. E. Cardinalis; virtutum meritis toti Christiano orbi conspicuus; exoptatus votis, collaudatus suffragiis, atque exceptus plausu, illud sacro collegio conclamante, Dignus Dignae.

Priusquam Romanae purpurae pallium Archiepiscopale Bellarminus adderet, insigne documentum dedit suae erga Societatem, quam ut matrem optimam observare perrexit, benevolentiae, cum elaboravit, ut ejus fundator in Beatorum numerum solenni ritu reponeretur. Hoc impense commendatum Praeposito Generali fuerat in postrema Congregatione quinta, idque primum omnium Aquaviva curaverat, ut colligerentur ex omnibus provinciis quae ad testandam Ignatii sanctitatem pertinerent: deinde jusserat ea diligenter expendi, et a prudentibus doctisque viris considerari num ejusmodi essent, quae coelitum honoribus digna viderentur. Cum omnes dignissima esse respondissent, operam dedit ut ad Romanam Congregationem, quae sacris ritibus praeest, de illis referri Pontifex pateretur. Interim anniversaria lux recurrit, qua parentis optimi obitum Societas recolebat. Invitatur Bellarminus, ut verba de illo privatim in Patrum consessu facere ne gravetur. Aderat Caesar Cardinalis Baronius, Bellarmino conjunctissimus, idemque singulari erga Ignatium pietate. Disseruit Bellarminus ea qua

solebat eloquentia, plena succi et roboris, notas explicans voces, Amavit eum Dominus et ornavit eum; stolam gloriae induit eum: deque Ignatii praedestinatione, ex amore Divino profecta; tum de virtutum ejus ornamentis, ac demum de ipsius gloria et virtutum praemio, multa erudite ac pie congessit. Ubi finem dicendi fecit, quaesivit Cardinalis Baronius a Patribus qui frequentes, occlusis templi foribus, audiebant, cur nulla esset proposita publice ad venerationem imago Ignatii. Objicientibus religionem Patribus, et metum ne Sedis Apostolicae judicia praevenirent; Vos vero, subjecit Baronius, isto solutos metu volo: simulque Beati Patris effigiem postulat, veneratur, supra tumulum ejus appendit, procidentibus in genua cunctis qui aderant, et arcano quodam instinctu ad venerandum concitatis, praeeunte ipso Baronio, et humum tumulo subjectam deosculante. Nec iis contentus, eodem die sub vesperam populum e superiore loco alloquens in aede sacra Oratorii, sermonem intulit de Ignatio, et ad ejus venerationem omnes cohortatus est: demum in sacra rituum Congregatione, quae triduo post, nempe III. Nonas Sextil. anni MDXCIX. habebatur, palam quid egisset praedicavit, suumque factum veteribus exemplis et recentibus confirmavit. Movit auctoritas tanti viri sapientissimos Cardinales, conditumque fuit protinus decretum in haec verba: Sacrorum rituum Congregationem, cum justas postulationes non semel a Societate propositas, perlectis consideratisque ejus rationibus, inter quas multa numerabantur miracula, et praeclara fama sanctitatis ignatii proponebatur, considerasset: itemque adeo sanctae et ab tot Pontificibus approbatae Religionis, quae per totum terrarum Orbem tanto cum fructu, doctrinae evangelicae semen, atque etiam proprium sanguinem spargens, univerfae Ecclesiae doctrina et exemplis magnas affert utilitates, fuisse eum fundatorem animadverteret: nec non magnatum ac principum et populorum, maximeque ipsius cunctae Societatis respiceret preces, censuisse, si Pontifici videretur, Pontificio in Hispania Nuncio, unique Archiepiscopo, et tribus quatuorve Episcopis earum terrarum, ubi natus esset, aetatemque egisset Ignatius, dandum negotium, idemque illustrissimo Romae Vicario permittendum, ut generatim de vita, sanctitate, famaque miraculorum ejus cognoscerent: quo deinde referretur ad Pontificem, et causa canonizationis inchoaretur.

[Note: §. VII. BEATI APPELLATIONE FUNDATOR SOCIETATIS ORNATUR.] CARDINALIUM Baronii et Bellarmini vota de Societatis Fundatore in coelitum numerum referendo audita sunt anno MDCIX. quo Beati appellationem D. Ignatius, Romanae Sedis oraculo, et summa gentium omnium gratulatione, adeptus est. Iustorum semita, inquit Sapiens, quasi lux splendens procedit, et crescit usque ad perfectam diem. Ut enim dies pulsa nocte sensim augescit, donec sol altius assurgens terras ad plenum collustret: ita Sancti, dum hic versantur, amant latêre, et uni divinae gloriae intenti, de sua non cogitant, nisi ut illam Christianae humilitatis umbris obtegant. Ea quasi nocte transacta, erumpit virtutis nativa lux e sepulcri tenebris; honor habetur frigidis emortuisque cineribus, et in ipsis tumulis, ubi regnare mors videtur, vitam ac sanitatem mortales afflicti reperiunt. Haec velut aurora gloriae Sanctorum est. Subeunt illustria deinde prodigia, quae nomen ipsorum et famam longe lateque diffundunt: res illorum praeclare gestae mandantur litteris, et ad posteritatis memoriam propagantur. Demum crescit eadem lux, et ad plenum veluti meridiem procedit, cum donantur coelitum honoribus, cum Beatorum inseruntur fastis, cum ipsorum imagines et exuviae sacrae ad publicam venerationem altaribus imponuntur. Hos gloriae gradus cum in ceteris passim Sanctis, tum in B. Ignatio praesertim observare licet. Nemo sui nominis et honoris magis illo negligens, dum viveret; imo contemptor et inimicus magis fuit: unam Dei majorem gloriam et sectatus est ipse, et suis sectandam proposuit. Mortuum ejecti corporibus daemones, depulsi morbi, levati parturientium dolores, plenus miraculis Oriens et Occidens illustrarunt. Quem Beatum tot praedicabant ora, tot sonabant voces, Beatum anno MDCIX. Roma dixit, VI. Kal. Sextiles, et Officio Missaque colendum Orbi dedit, Ob excellentem, inquit Summus Pontifex, sanctitatem ejus vitae; atque ob miraculorum coruscationem, quae Deus ejusdem Ignatii meritis et intercessione, tam dum viveret, quam post, operari dignatus est, et quotidie adhuc operari non dedignatur.

Ea felix appellatio, tot Regum ac Principum, tot populorum expetita votis, cum primum Pauli V. Summi Pontificis oraculo edita est; tunc, veluti ruptis aggeribus, effudit se mortalium publica pietas erga hominem saluti publicae natum, et omnibus laetitiae argumentis, omnibus monumentis gloriae, beatum nomen prosequi urbes, regna, provinciae, certaverunt. Roma, princeps urbium, ceteris praeluxit. Exemplum secuta Neapolis quidquid pompae ac celebritatis excogitari potuit, exprompsit. Prorex, urbanae cohortes, nobilium turmae, religiosi Ordines, civium innumerabilis multitudo templa Societatis impleverunt. Sub vesperam arsit tota civitas innocuis ignibus, qui additi senestris domorum, sparsi per compita, in pegmatis theaetrisque collocati, varia spectacula dedere gratulanti populo, et somnos ac noctem procul expulerunt. Suas partes postridie pelagus obiit, concurrentesque frontibus inimicis amicas rates, et ficta ludentis in aequore placido Martis pericula, exhibuit. Siluerunt tetricae lites ac triste forum diebus multis: auditae tantum sunt plaudentes in lyceo Musae, et litterariis muneribus publica gaudia certatim ornare gestientes. Auxit laetitiam confluens e vicinis oppidis pagisque turba, cum donariis et anathematis, quae passim aris ac tholis appensa praeclaram de B. Ignatio populi existimationem, et memores acceptorum ab eo beneficiorum animos testabantur. Par in aliis Europae urbibus laetitiae significatio, par pompa. Ignatii vita, virtutes, res praeclare gestae hic aulaeis intextae, illic productae in scenam; alibi symbolis ingeniosis adumbratae; in aes ac marmor incisae, in vexillis auro et ostro micantibus depictae, patuerunt. Longum sit referre arcus triumphales erectos, obeliscos, machinas exoticis figuris ornatas, trophaea, pyramides; festos abeuntium in omnes formas varietate mira ignium ludos; illustres pietatis, ingenii, doctrinaeque partus editos in Lusitania, Hispania, Gallia, Belgio, Germania, Polonia; nullum ut elementum, nullus hominum ordo, nulla pars Orbis vel remotissima, in communi gaudio cessaverit. India, Sina, Japonia, Peruvia, Mexicum, Philippinae, obsequii sui tarditatem (nam diploma Pontificium nisi anno sequente illuc delatum non est) magnificentia spectaculorum et splendore compensare studuerunt, ac nativas opes, aurum, uniones, gemmas, in eo colendo bene collocatas putaverunt, a cujus filiis et alumnis coelestis regni gazas et spem beatae immortalitatis acceperant.

[Note: 44. Novis prodigiis novum B. Ignatio nomen concessum illustratur.] Mortalium studia coelum comprobavit prodigiis inusitatis, et quae sparsa fuerant praeteritis annis miracula, in hunc veluti collecta fluxerunt. Fabri compluribus in locis dum extemporales machinas incautius properant, e tabulatis sublimibus aut scalis prolapsi, Ignatio, cujus gloriae serviebant, quasi manum supponente, non incolumes modo, sed valentiores ad opus redierunt. Adolescens Neapolitanus alimenta factitiis ignibus parabat: manum improvisa flamma foede violavit: admoto B. Patris chirographo sanatam recepit. Matrona Neapolitana mortuam, ut putabat obstetrix, prolem eniti non poterat. Vir prolis et conjugis periculo maestus opem divinam, Ignatio sequestro et interprete, suppliciter exposcit; maeror ac defatigatio somnum attulit: in eo videre visus est Ignatium Deo supplicantem pro puero, ne aeternum periret. Simul auribus insonat vagitus puerilis. Surgit; infantem, salva conjuge, prorupisse cernit. Sacro confestim lavacro tinctus mortalem uno die clausit vitam, idcirco exoratam, ut immortalem ac sempiternam viveret. Donaverdae cum jam restituta religio pristinum decus recuperasset, matrona praegnans, comitiali morbo repente correpta est. Obstetrices vocatae et matrem et fetum desperaverant. Curritur ad nostros: mulier interim moritur. Maritus datas a Patribus S. Ignatii reliquias uxoris e collo suspendit: infans manum ex utero profert ac baptizatur. Oeniponte, femina intempestivos ejicere solebat fetus: votum concipit, si virilem edat maturo partu sobolem, fore ut Ignatii nomen illi ponat: edidit; imposuit. Tarracone, Nanceii, Avenione, Valentiae, Ilerdae, Majoricae, Madriti, Limae, ad Ignatii nomen et sacros cineres, morbi, febres, vulnera, diffugerunr. Multis restituta oculorum, aurium, vocis, pedum, usura. Potosinus civis toto jam quadriennio pedibus niti non poterat, neque gressum vel unum moliri, nisi gemino bacillo sustentatus. Is audita tripudiantis populi, et Ignatium salutantis Beatum

alacritate: Egone, inquit suspirans, unus hic jacebo constrictus, exultante civitate! Sentit media in voce firmari pedes: unum scipionem projicit, mox alterum; denique in collegium, ut nostros miraculi faceret certiores, advolavit.

Nobilem Hispanum, aurifodinae praefectum, ignota sicariorum cohors invaserat. Equo deturbatum gladiis punctim caesimque feriunt. Ille tot impar hostibus, unum Ignatii nomen saevientibus objecit. Adfuit Ignatius ipse, et clientem visus protegere, ictus hostium retudit, quorum inanis furor in Hispani veste lacerata stetit. Dinantium, civitas Britanniae Armoricae coenobio virginum, quae sanctae Clarae instituta sectantur, celebris est. Ex iis una quaedam cum diuturna aegritudine conflictaretur, casu incidit in S. Ignatii vitam. Legit; miratur et virtutum exempla, et collata divinitus in hominem unum beneficia multo maxima. Hinc illius apud Deum gratiam et auctoritatem aestimans, venit in spem obtinendae tanto patrono valetudinis. Implorat opem; valet; gratiisque rite, cum omni virginum choro persolutis, litteras miraculi testes Societati dedit. Accitus in Granatensi collegio, ad aegroti confessionem excipiendam, P. Andreas Zea, reperit miserum exiisse de potestate. Continuo positis humi genibus, a Deo per S. Ignatium enixe petiit, ut mentis sanitas tandiu rediret aegro, dum confiteri peccata, et absolvi posset. Sibi statim restitutus aeger deposuit noxarum onus, quo levatus in pristinam insaniam recidit. Collegii Mexicani rector gravius aegrotantem feminam eodem, quo P. Andreas Zea, remedio curavit, nempe S. Ignatii potentissimo patrocinio. Illa se Orco devoverat, cum in carcerem fuisset conjecta; et oblatam possessionem daemon accepisse videbatur. Nam praeter incompositos, quibus bacchabatur, motus; peregrino et erudito sermone proletaria mulier utebatur, aperiebat animorum arcana, subtiliter et acute de rebus abditissimis disputabat. Rector scriptum in charta nomen Ignatii ejus capiti admovit. Diu obluctata, demum quieta mansit octo dies, vitae crimina confessione detersit, et in eum novissimis munita sacramentis locum, ut spes est, excessit, quo aditus humani genetis hostibus nunquam patet. Viennae in Austria familiam nocturna larva perturbabat, saepe hominis vultum, alias alium induens: saepe fugiens oculos, auribus immani murmure obstrepebat; vestes, stragula, supellectilem dissipabat; petebat obvios lapidibus, raptabat per humum, sublime tollebat. Transacto funestos inter tumultus mense, dominus aedium ad nos venit, tentatis frustra remediis pluribus. Datur S. Ignatii effigies; affigitur eo maxime loco, ubi nocturnus fragor saeviebat: non inde tantum sed reliqua domo tumultus omnis, ac dirae lemurum praestigiae in perpetuum exularunt.

[Note: §. VIII. S. FRANC. XAVERII BRACHIUM ROMAM DELATUM.] ANTEQUAM alia pleraque simillima istis miracula referamus, narrandum restat quo pacto Romam ex India delatae fuerint anno MDCXV. insignes. S. Francisci Xaverii reliquiae, brachium nempe dextrum, quo vir Apostolicus tot ediderat miracula, tot ethnicorum millia salutari baptismatis aqua laverat. Hoc ornandam thesauro Urbem Claudius Aquaviva censuerat: ut, cum integrum Xaverii corpus Oriens possideret, ejusdem aliqua parte Occidens frueretur, a quo totus Orienti Xaverius datus erat. Goani Patres, veriti ne quid oriretur tumultus a civitate, si res palam fieret, quippe quae Xaverii corpus incorruptum a tot annis, tanquam Palladium suum custodit; nocte tacita in aedem sacram, ubi corporis beati depositum asservatur, se contulerant III. Nonas Novemb. an. MDCXIV. Contremuit aedes tota ter, et ingenti metu omnes concussit. Cum trepidi referrent pedem, unus animosior ceteris, vocem tollens, orare sanctum institit, ut qui suis majoribus tam audiens dicto semper fuisset, eandem obedientiam demonstraret exemplo memorabili, nec sacri corporis partem Europae supplicanti denegaret. Visus est annuere Xaverius: et sedato terrae motu, Patres aedem ingressi partem brachii, qua protenditur a cubito ad carpum, cum ipsa manu desecuerunt. Caro mollis et lenta, ut corporis vivi, apparuit; fluxitque rosei et puri sanguinis magna vis; quam linteo reverenter exceptam Patres ad Philippum IV. in Hispaniam miserunt. Cariorem gemmis omnibus Indicis gazam aureo involutam panno, et pretiosa inclusam theca, Patres in navim imposuerunt. Datum negotium beati pignoris deferendi P. Sebastiano Gonzalez, rectori domus

[Note: Sacrum pignus mirabiliter praedonum incursu liberatur.] Probationis Goanae, qui petebat Urbem Indicae provinciae procurator. Navis, licet parum firma, felicissimum inter medias tempestates cursum tenuit, atque adeo inter praedones maritimos, omnibus procellis formidolosiores. Eorum subitam vim coelestis, quod portabat, doni praesenti tutelâ effûgit. Inciderat in Batavorum ratem rebus omnibus instructissimam, cui neque certando, neque currendo, par esse poterat. Jam instabat hostis, jam praedam oculis devorabat, ac spe; ita ut voces appropinquantium ac minae exaudirentur: cum Pater Gonzalez eductum e sua theca brachium sublime tollens, miraculorum effectricem Xaverii manum hostibus, tanquam telum intentat, in summa stans prora, vectoribus in genua circum undique provolutis. Mox imperiosa voce consistere praedones jubet, Indiarum Apostoli nomine, nec ulterius progredi. Mirum! Hostilis myoparo, plenis impulsus velis, ac citatissimo impetu volans, haesit in eodem vestigio, ut si marmoreum aequor fuisset. Gonzalez cum suis, ferente vento raptus, e praedonum oculis evanuit. Sacrum onus Olisipponem delatum, inde Romam, ingenti omnium ordinum concursu et gaudio exceptum est, ac visitur etiam nunc in aede Romana Professorum, publicae venerationi propositum, et prodigiis celebratum, in pulcherrimo sacello, quod peculiari erga S. Franc. Xaverium pietate ductus extruxit, ac novis in dies ornamentis augere pergit Joannes Franciscus Negronius Cardinalis, inter sacri collegii Patres, purpuratos splendore generis, et rerum quas pari prudentia et felicitate gessit, amplitudine clarissimus. Illic, opinor, gaudet Xaverius redditum se aliqua saltem sui parte Ignatio, carissimum filium amantissimo parenti, cujus beatos cineres oppositum sacellum servat: ut quos divinae gloriae studium toto velut Orbe disjunxerat, eos Numinis Providentia post obitum summa utriusque voluptate conjunxisse videatur.

§. IX. Nonnulla miracula per S. Ignatium edita. Ab anno MDXCI. ad MDCXVI.

PRaeter illa, quae proxime retulimus, per S. Ignatium edita miracula, pleraque alia recensentur in Actis tunc editis, cum in Sanctorum numerum est relatus: pleraque publicis urbium ac provinciarum tabulis, aliqua privatis nostrarum domorum litteris ac monumentis confignata sunt. Ex iis omnibus selecta quaedam, ad postremum hoc tempus Aquavivae pertinentia, conjecimus in eundem hunc locum, ne rerum aliarum narrationem saepius abrumperent, si eo, in quem incidunt, anno fuissent explicata: reliqua sequentibus annis et Parti VI. reservabuntur, Porro haec miracula videntur ad tria praecipue capita revocari posse; I. Ad opem feminis aegre parturientibus allatam: id enim apparet D. Ignatio divinitus concessum, ut qui moribus bonis instituendam pueritiam sumpsit, is ad pueros in lucem evocandos peculiari apud Deum gratia valeat. II. ad abactos corporibus, aedibusve daemones. Nam in eos singulare pariter imperium B. Pater, etiam dum viveret, exercuit. III. ad sanatos morbos, retardatam mortem, varia pericula propulsata.

[Note: 45. Infantes ope S. Ignatii feliciter in lucem editi: levatus labor aegre parturientium.]

VAlentianis in Belgio gravida mulier humi prolapsa, fetum vel oppresserat vel debilitaverat, anno MDC. Doloribus acerrimis per dimidium convulsa mensem, post appensam collo thecam reliquiarum B. Ignatii, levata partu est: sed infans nullum, quo vivere putaretur, signum dabat: eidem admotae sacrae reliquiae motum reddiderunt. Baptismo expiatus diebus adhuc aliquot superstes fuit.

Viennae in Austria anno sequenti mulier, instante partu, jacebat sextum jam diem capta oculis, auribus, voce. Admovetur collo charta nomen Ignatii, olim ab eo scriptum, gerens. Erigit se continuo, videt, audit, loquitur, ac puerum feliciter enititur.

Ipris, in Belgio, uxor asperos mariti mores non ferens, proli, quam utero gestabat, ac sibi, male precata fuerat anno MDCIV. Vota temere concepta saepe Deus ultor audit. Exactis mensibus, parturiebat aegre, nullis remediis partum adjuvantibus. Agnovit infelix diras preces, et mortem, quam sibi et fetui consciverat parricidali voce, praestolabatur. Circumstabant seminae complures e vicinia. Unam ex illis cogitatio subiit ac fiducia reliquiarum S. Ignatii, quas a suo fratre, Societatis sacerdote, acceperat. Eas, collo parientis apponit: laeta et sana partum reddidit. Gratiae Numini et S. Ignatio persolutae; res publicis eabulis mandata. Mulier non obscuro loco nata mortuos fetus quater enixa jam fuerat Monachii, anno MDCX. Cum quintum parturiret, hydrope corripitur. Eo proles suffocata, et visceribus clausis haerens, certum parenti miserae minabatur exitium. Invisit Sancti sacellum, rediit sana; et onere ac periculo liberata.

Josephus Avignianesius, Momis-Politiani primarius eivis, cum optata careret prole, ac sterilem doleret uxorem, venit in templum Societatis ipsis kalendis Januar. anni MDCXII. Alia omnia cogitanti subiit petere ab Ignatio filium. Petiit: obtinuit. Sed infans mortuus eductus est. Orat Ignatium maestus parens. Revixit infans, et eum bis a Divo sibi concessum exclamans pater, votum rite solvit.

Barcinone mulier eodem anno dolore partus exanimata credebatur. Imago B. Patris illi vires ad partum edendum attulit. Omnes in laecitiam effusos repentinus turbavit maeror, quod infans, qui vix emerserat, motus omnis ac sensus jaceret expers. Eandem igitur imaginem imponunt puero, qui gemitu vitam testatus, astantium laetitiam redintegravit.

Avenionensem puerperam votum non diffimili periculo exemit. Prolem in ejus alvo arbitrati mortuam

medici edixerant educendam per exsectum matris latus. Illa ferali edicto conterrita, obortis lacrymis tristem sententiam deprecabatur, cum admonita de implorando B. Ignatii patrocinio, concipit rite pias preces, et prolem vivam laeta ejicit.

Feminae Xerensi fecunditas sua gravis erat: nam decies jam abortum passa, infelices edebat fetus, mortalis vitae atque immortalis exsortes. Undecimam prolem Divo commendat, et sacrum ad illius aram, imminente hora puerperii, faciendum curat. Ex voto plane cecidit, ut ea ipsa hora, qua sacerdos faciebat ad Beati aram, matre incolumi vivus infans prodiret in lucem, et salutis fonte tinctus, vitam ad aliquot dies propagaret.

[Note: 46. Daemones per B. Ignatium corporibus domiciliisve pulsi: eorum vis compressa.]

MElitae degebat anno MDCI. stagitiosus adolescens, aleae deditus, et prava ganeonum familiaritate implicatus. Suscepta cum illis rixa, male multatus, et irae impotens, Orci dominum appellat vindicem injuriae, seque illi totum devovet. Adest enimvero vocatus praedo Avernalis, qui nec vocatus, ad perniciem ubique nostram excubat; in oblatam ultro possessionem irruit, nec miserum adolescentem dies noctesque vexare destitit, ac suadere, uti daret se praecipitem ex editiore loco. Furentem et violentae necis scelerata consilia palam agitantem sodales, adolescentis vicem miserati, arripiunt, et in collegium deducunt ad Patres, qui suspensis e furentis collo Sancti Ignatii reliquiis, abegerunt infandum hospitem, et redditum bonae menti juvenem sacra confessionis remedio penicus sanaverunt.

Lemures infesti religiosam eodem anno vexabant domum Avenione. In templo, in claustro, in triclinio, dirus lapidum imber depluebat interdiu: lucem excipiebat inquiera et turbida nox. Cerneres aperiri occultis manibus fores, lectos everti, vasa disjici, supellectilem e suis depromi armariis, omnia tumultu caeco misceri. Maesta et trepida familla Superos votis precibusque fatigabat. Ecce autem illo ipso die, quo propositum a sacerdote S. Ignatii simulacrum fuerat in aede nostra, istius coenobii alumnus (scholas enim nostras studiorum causa frequentabant) cum uno e collegii Patribus deplorabat domesticos tumultus, et nunquid occurreret remedii quaerebat. Cui sacerdos S. Patris imaginem in manus tradens, addit solitum Ignatium, cum inter mortales degeret, mirum quoddam in tenebrarum potestates imperium exercere: proinde munimen hoc et propugnaculum suo conclavi praetendat, ac bono animo sit. Praetendit, ac somno benigne fruitur, quem a diebus multis non viderat. Ejus sodales, re comperta, essigiem amplo conclavi praefigunt, in quod omnes tanquam in arcem inclusi, nocturnos illos terrores procul in ultimas aedes abscessisse senserunt: quos demum abegerunt penitus, postquam sospitalem imaginem per totam domum suppliciter circumtulere. Non procul Massilia, feminam diris vexabat modis Tartari satelles improbus, et in occupata miseri corporis possessione jam decem annos haerebat. Societatis sacerdos reliquiarum thecam probe clausam, in qua crines aliquot S Ignatii delitescebant, mulieris collo inseruit. Illa furere, vociferari, uri. Vae, vae, inquiebat, isti comae. Jussa declarare cujus comam diceret; nunquam potuit adduci, ut eum nominatim appellaret: per ambages tamen satis indicavit; neque nomen Ignatii pronunciabatur, quin metu cohorresceret, procumberet in genua, et contra quam alias solebat, imperata dicto citius facesseret. Edidit daemon tam inusitatae formidinis et obedientiae causam, ne scilicet gravissime torqueretur, si hominem videretur contemnere. Alius incola ejusdem Tartari, Coloniensi puellae necem sibi consciscere meditanti oblatus, et humana specie aspectabilis, cum vias deformis leti plurimas illi aperiret, coactus est praedam prope desponsam omittere, postquam virgini dedit unus e Sociis epistolam, cujus in clausula nomen olim suum Ignatius apposuerat. Instare daemon ut inutulem abjiceret chartam, qua vexari se ac discruciari clamitabat: cumque tanto magis eam virgo retineret, elusus aufûgit.

Venefica nescio quid maleficii molita Bruntruti, cum flammis addiceretur, confessa est nunquam se in cubiculum inferre pedem potuisse, ubi reliquiarum Ignatii theca servabatur. Ejus vim ipsi daemones apertius testati sunt Optae, quod Castellae Novae oppidum est. Ibi femina, irae impotens, filiam satellitibus Erebi tradiderat anno MDCIV. Possessionem confestim duo daemones adierunt. In aedem sacram collegii puella furens pertrahitur: adhibentur Ecclesiae arma, sacri exorcismi, exuviae Divorum insignium. In illis profertur epistola, manu S. Ignatii exarata, quam cum virgo invita et diu reluctans accepisset, daemon se discessurum exacto mense promisit. Stetit promissis; visa est puella tristi jugo penitus erepta. Ecce autem paucis post mensem elapsum diebus, rursum furere ac bacchari. Reducitur in templum. Ibi cognitum est Erebi duos incolas diram possessionem inter se se fuisse partitos: ejectum quidem fuisse unum, ac potissimum Ignatii meritis, quia unus duntaxat appellatus et exire jussus erat: alterum a Divo Xaverio pulsum iri. Cujus imago ut est allata, daemon humi abjectus, quasi arcana vi raperetur, processit, ac sacram effigiem deosculatus, Jam, inquit, jam ex cedo: vos quicumque hic adestis moneo (miserum me, qui prodesse vobis, et ista denunciare, cogar!) moneo, inquam, ut impias fugiatis voces, ut sanctiorem vivendi viam ineatis, ne in abyssum, in puteum, in stagnum sulphureum, vestra vos scelera detrudant: tot enim sunt, tam horribiles illic poenarum formae, ut eas qui vel obiter lustrasset oculis, nemo unus peccaret. Haec manu et voce contenta effatus, siluit, quodque molestissimum daemonibus accidere solet, cervices conculcandas praebuit. Puella sudans, defecta viribus, linguam exertans, jacuit aliquandiu; ac paulo post Valens et laeta surrexit: cohorrescente, quae aderat cum Praetore civitatis, ac religiosis viris compluribus, multitudine.

Novellariae languebat aeger a medicis depositus, quem veneficorum infandis artibus de mentis corporisque sanitate deturbatum ferebat fama. Horrendos edebas clamores; totum corpus incomposito motu jactabat, ut nulla spes esset sacri olei, quod restabat unum, adhibendi. Aderat sacerdos e Societate. Is in genua provolutus, et Ignatii nomen, ab eo quondam epistolae subjectum, depromens, facessere daemonem jubet. Continuo sibi restitutus aeger quievit, oravit, inunctus est.

Pragensis mulier matrimonio juncta, ut negatam a natura prolem susciperet, magicas ad artes confugerat. Concepit illa quidem numerosos fetus, sed omnes non sine maximis doloribus, et gravissimo vitae periculo, mortuos ejiciebat. Atrociores anno MDCVII. dolores pertulit, nec tamen solitum cadaver poterat effundere. Moritura sacerdotem e nostris arcessit. Ille miseram primum hortatur, ut nefandas artes detestetur. Tum ejus oculis objicit in tabella descriptum Ignatii nomen, quod praepedita morbo lingua non valebat appellare. Oculis Ignatium et suspiriis infelix mater vocat. Vocatus adest. Infantis putridi deformi massa prorumpit e vivo viscerum tumulo: nec ipsa tantum praesenti liberata nece fuit, verum etiam id consecuta, ut sospites partus ipsa sospes deinceps ederet. Est inter collegii Coloniensis gazas, vetus ac detrita S. Ignatii toga, quam P. Leonardus Kesselius illuc Româ detulit. Ea cum saepe alias periclitantibus adhibita, tum vero mulieri, quam malus daemon tenebat obsessam, saluti fuit anno MDCX. Furebat praedo Tartareus impune, instantemque sacris carminibus sacerdotem non audiebat. Ubi togam humeris feminae sensit injectam, obriguit, et noctu tacitus evasit. Panormitanus adolescens animarum praedoni deditionem scripto exaratam suo et sanguine fecerat. Resipuit, infandamque rescidit pactionem. Sed ut difficilius ejicitur semel acceptus hostis, quam admittitur, retinebat possessionem antiquam daemon, licet occultioribus modis, et juvenem ad immania scelera propellebat. Aquam ebibit sacris Ignatii reliquiis imbutam. Felici haustu scelerum imagines omnes detersae momento sunt. Eandem aquae simili vim inesse adolescens Siculus, incendio libidinis aestuans, expertus est.

[Note: 47. Sanati morbi, depulsa pericula, ope ac patrocinio S. Ignatii.]

ANno MDC. matrona Senensis diuturno victa morbo, jam funeris ordinem sui praescripserat, plangente samilia. Votum nuncupavit de argentea imagine ad Ignatii tumulum transmittenda. Eadem die convaluit, ac tumulum, quem aperiri sibi jam jusserat, feliciter clausit. Filiam cum proxima Iustantem morte sanam recepit eadem arte Mutinensis mater, et beneficii testem puellae statuam ex argento, Romam misit.

Cum primum Catana imaginem B. Ignatii populo propositam aspexit, anno MDCI. statim ad sacram effigiem, quasi ad salutare signum, preces multorum et vota non irrita confluxerunt. In iis pracipue memoratur puella oculis capta, quibus admota felix imago clarissimam Iucem restituit; veteri caligine, quam nulla discutere multis annis remedia potuerant, momento depulsa. Fecit animos iste successus alteri feminae, quam exstans e fronte immane ganglion misere deformabat: appressit imaginem beneficam: detumuit frons, ac ne vestigium quidem pristini tuberis. apparuit. His prodigiis excitata erga Ignatium pietas ad vicinas insulas brevi permanavit Alguarense collegium est in Sardinia: hujus in templo ante beatam effigiem accensa lampas ardebat, cui alendae certam olei dotem matrona nobilis assignaverat. Accidit ut ejus filiolam enutus e collo tumor, et fauces obsessas constringens, in vitae periculum adduceret. Mater, flagitante filiâ, salutaris olei guttulas tres collo affudit: resedit illico tumor exicialis: relictae tantum sunt guttarum notae, testes miraculi. Ejusdem olei salutarem morbis gravibus, praesentemque medicinam variis in locis aegroti complures experti sunt. Dominicus Grimaldus, quae familia Genuensis magnam ab antiquitate commendationem habet, acri febre correptus B. Patris. reliquias illi objecit, eamque fugere compulit. Iis tamen amotis, cum febris rediret, repetitis et repositis ita fugata est, nunquam ut reversa sit. Missa fuit Romam argentea tabula, votivum munus, index beneficii.

Erat anno MDCI. Sacerdos Avenione, eruditione singulari, nec minori virtute praeditus, sed quam sui obscurabant naevi, et quidem ab eo ipso, quem foedabant, non observati. Nam ita usuvenit, ut quemadmodum oculus, quo cernuntur cuncta, se ipse non cernit; sic animus noster ignoret vulgo se se; et quamvis in se possit intueri, saepe nolit. Is igitur gravi morbo correptus, visus est Virginem Deiparam videre minitantem, et expostulantem quod sua saepe monita negligeret; indignum esse cui valetudo, quam postulabat, restitueretur. Adesse visus pariter S. Ignatius, ad Virginis provolutus pedes, patroni supplicantis ritu. Hic interfata Virgo ab aegroto sciscitatur, quam spem faceret vitae melioris, si leto instanti eximeretur: cumque affirmaret aeger omnino fore sibi curae, ut ea gratia, siquidem in immerentem, certe in ingratum collata non esset, idemque pro cliente suo sponsor Ignatius confirmaret, ratum supplicis votum habuit Deipara: et inane visum non fuisse reddita momento saus declaravit. Beneficium praedicare non cessavit sacerdos pius juxta et prudens: quod ut ostenderet acceptum se referre S. Ignatio, ejus imaginem in templo Societati Avenionensi exstare voluit, grati ac memoris animi perenne monumentum.

Puer Mutinensis illapsa in fauces, dum vescitur, spina suffocatus, animam agebat. Trepida mater in subito periculo humana desperans auxilia, reliquias S. Ignatii, quas ab ipso Praeposito Generali Societatis acceperat, promit, faucibusque obstructis adhibet. Spina velut coelesti educta manu fauces liberas, nullo doloris aut vulneris manente vestigio, reliquit.

In urbe et agro Gandiensi duo et septuaginta miracula locupletibus comprobata testibus in publicas tabulas eodem anno MDCI. relata sunt: quorum fama permoti cives Manresani, apud quos Ignatius tirocinium quodammodo vitae sanctoris, posuerat, Xenodochium annua ejusdem commoratione, ac praeclaris virtutum exemplis veluti consecratum, coemerunt, ac Societati utendum, cum vicino templo, possidendumque tradiderunt. Illorum adhuc nonnulli, quos vivax in eam usque diem senectus protulerat, edita quondam a B. Patre humilitatis, poenitentiae, et caritatis, documenta renarrabant laeti nepotibus; et quod ipsi praestare non potuerant Ignatio, ejus filiis in civitatem suam accipiendis, libentissime tribuerunt. Retulisse gratiam Ignatius tanto ampliorem credendus est, quanto vim e coelo bene de mortalibus merendi majorem obtinebat, Sed qui tam liberalis erat in externos, nequaquam in suos parcus exstitit. Infestum domui probationis Villagarciensi annum MDCI. morborum gravitas et multitudo faciebat, ut Beati patris beneficentia illustrior eluceret. Duodecim e nostris, ibi fere jam depositos, sacrae illius reliquiae metu ac periculo liberarunt. Ipse Rector domus, dum concionem pararet habendam in templo nostro, quod splendidissimo apparatu curaverat exornandum, ad celebrandam diem S. Parenti sacram, repente diro apostemate oppressus, et in lectum dejestus est. Concionandi provinciam alteri demandare meditans oravit S. Ignatium, ut in celebritate festae lucis, voci suae locum aliquem esse vellet. Haec dicentem arctior solito somnus complectitur, quo discusso, maturuisse apostema deprehendit: nocte insequenti ruptum penitus, ac persanatum sensit, paratasque Sancti laudes recentis prodigii praedicatione cumulavit. Eo fuit Illustrius beneficium Alphonso Velae, domestico Societatis adjutori collatum, quod non corpori, sed animo graviter laboranti salus fuerit restituta. Versabatur ille in collegio Biatiensi provinciae Baeticae. Taedio sensim obrepente victus, de Societate deserenda cogitabat: neque jam aut amicorum preces, aut adhortationes praesidum ullas audiebat. Instabat funesta dies, quae ovem perditam a sacro divulsam grege luporum inhiantium rabidis faucibus objiceret, cum ex amicis unus enixe ab illo flagitat, ut ne gravetur ante S. Patris imaginem, recitata saltem oratione Dominica, illi commendare quidquid animo agitaret. Morem gerit, magis ut obsequatur amico, quam quod inde quidquam expectaret auxilii. Sub noctem ingravescit maeror: ira, lacrymae, mista pudore desperatio, miserum convellunt. Erumpit cubiculo, et in vicinum hortum, ubi conceptum dolorem liberius effunderet, evadit. Ibi S Ignatii species improvisa oculis objicitur. Noctem dimovit circumfusa lux, quae micantem vultum facile aspectabilem dabat. Compellat ore blando Velam, et quorsum a Societate sua deficere velit, rogat. Offusas menti tenebras paulatim depellit, eoque demum suadendo, minitando, pollicendo, perpellit, ut se in amantissimi parentis potestate futurum, et in fide, quam pridem Christo, dederat, mansurum sancte promittat. Stetit promissis, nec Societatem nisi cum vita, dimisit. Rem apud Episcopi vicarium, collegii rector, et sacerdos e nostris, qui Velae a sacris confessionibus erat, jurejurando testatam, ut exstaret beneficii memoria, litteris consignarunt. Stola S. Patris, qua indutus Divinam rem faciebat, a Praeposito Generali donata Conimbricensi collegio, praesentem aegrotanti sacerdoti e nostris opem tulit anno MDCII. Huic brachium sic intumuerat, ut periculum esset, ne latens virus, et majoribus in dies gliscens incrementis, brevi ad cor caputve proflueret, cum certissimo vitae discrimine. Tumorem ac metum obvoluta brachio stola depulit. Inclusum fuit dulce pignus eleganti theca, simul cum epistola de virtute obedientiae, quam S. Ignatius eandem olim in urbem missam, sua manu subscripserat. Hieronymi Josaei, qui minoris Balearis praefecturam multis annis gessit, filiolam septem ulcera, collo circumjecta, misere cruciabant; jamque sanies in pectus defluebat, medicis desperantibus. Mater Ignatium pro salute filiae deprecata, pulverem e spelunca Manresana sumptum, ipsius collo semel iterumque aspersit. Fugerunt ulcera, cicatricibus, quasi ad memoriam prodigii, relictis. Illud insignius, Matrona Gandiensis antequam mortuum filiolum tumulo inferret, frigidis artubus imagnem S. Ignatii, post aliquot preces summa cum fiducia recitatas, imposuit. Revixit puer, et ad sacellum S. Ignatii, cum matre, multisque miraculi spectatoribus, ipse testis omni exceptione major, processit.

Eodem in oppido puellam quatuordecim annos natam, cardiacus vexabat morbus. Eo decies aliquando per diem unum conflictata, propius ab interitu abesse judicabatur. Beatum Ignatium voto pie nuncupato vocat: nec frustra. Jacenti, et sensibus (tanta vis dolorum erat!) destitutae, se ostendit S. Pater, altero quodam, ut apparebat, sacerdote comitatus, ac sanam esse jussit. Illa exurgens parentes inclamavit, ut veneraturi accurrerent; at Ignatius jam ex oculis abierat. Gratias igitur actura festinavit ad Societatis collegium, cujus in templo effigiem S. Ignatii conspicata, illum ipsum esse, quem vidisset, aquo fuisset sanata, confirmavit. His attoniti prodigiis Valentini et Barcinonenses supplicandum Pontifici censuerunt, ut debitos tam perspicuae sanctitati honores decernere dignaretur. Cataloniae Prorex, ac Barcinonis primores, communi consensu legatos misere Praesulibus, qui Tarraconem ad concilium provinciale convenerant, oratum ut idem a Pontifice flagitarent. Et assensere Patres, gratiisque Proregi actis, litteras ea de re ad Clementem, concilii nomine, perscripserunt. Non Hispaniae duntaxat, sed Europae totius eadem exarserant studia, variis excitata portentis, vix ut populus a publico temperaret cultu, et Romanae sedis agre jussa expectaret. Europam transgressa Ignatii fama, et beneica virtus ultimas Orbis partes eodem anno MDCII. pervasit. Matrona primaria in urbe Mexicana, praeter anginam, qua mortales multi, faucibus obstructis, de medio tollebantur, laterum dolore, ulcere sub aurem putrido, et febri, sic jacebat oppressa, ut quies, tormentum; lectus ipse, crux esset. Accitus sacerdos Societatis allatam Ignatii effigiem moribundae ostendit, simulque accendit fiduciam recuperandae salutis, eo deprecatore, cujus tot ac tanta ubique terrarum prodigia celebrarentur. Vix hora dimidia fluxerat, solutae sunt fauces, abiit febris, suus membris vigor accessit; ac strato vegeta et valens exiliit, quae modo ne alienis quidem manibus moveri, sine vehementi totius corporis dolore poterat. Ejusdem civitatis virginem, a medicis depositam sancti Patris imago servavit. Erat haec effigies domi nostrae, in aes incisa, et inclusa crystallo nitenti. Hanc puellae pater, jacturam dulcissimae filiolae aegerrime ferens, capiti morientis imposuit. Ecce autem, cunctis intuentibus (et aderant bene multi) pretiosi cujusdam liquoris guttas, tanquam totidem gemmulas, imago coepit fundere. Quibus delibutum aegrotantis caput, quasi benigno rore, noxium expulit calorem, et vitam fugientem revocavit. Accessit huic miraculo statim aliud. In eaquae frequens lectum puellae circumstabat, turba, mulier tristem vomicam aegro celabat pectore. Excitata praesenti prodigio, salutari lympha tumidum latus fovit; abscessit abscessus, et in Ignatii laudes omnium laetitia et gratulatio prorupit. In Philippinis, Zebuanae insulae sacerdos e sublimi fenestra decidens, et Ignatii opem implorans, ad terram, doloris expers et noxae, corruit. Sed impressum in humo subsidente ac paulum excavata, corporis vestigium mansit. Ex quo licuit conjicere, illum immani obterendum fuisse Iapsu, nisi Numinis manus, Ignatii meritis invitata, labenti se supposuisset.

Anno MDCIII. virgo nobilis foedis ulceribus ita cruciabatur, in urbe S. Jacobi, provinciae Peruanae, nullam ut corporis movere partem sine summo dolore posset. Remedia, quae poterat ipsa per se se, adhibuerat, manus oculosque medentium, pudoris amore, fugiens. Sed ingravescente morbo, et urgente matre, cum vita certum in discrimen veniret, coacta est chirurgum arcessere. Tamen, priusquam ille accederet, institit summis precibus virgo apud S. Ignatium, quem suae pudicitiae custodem inter Superos potissimum delegerat, ut ulcera, quae viriles desiderarent manus, persanaret. Haec agitanti Ienis obrepit somnus, quo amoto, ulcera penitus omnia, ne vestigio quidem ullius relicto, diffugisse videt. Aliam comitiali morbo jam novies tanto impetu dejectam, ut esset incertum an adhuc spiraret, osculum imagini Beati Patris appressum, erexit ac sanavit. Sed corporum tamen morbi saepe animorum remedia sanitasque sunt. Quamobrem aegrotis non expedit semper, ut iis, aut certe penitus, releventur. Dedita pietati femina, gravissimos non semel morbos Ignatii patrocinio depulerat, variisque per eum affecta beneficiis incredibili ejus in dies magis colendi studio flagrabat. Evênit ut audiendi sensu omnino privaretur; neque tonantis coeli fragores horrificos persentisceret. Recurrit ad patronum; opem Ignatii supplex imploravit. Mirum! feminae preces eatenus accepit Sanctus, ut quoties in collegii templum subiret, expiandae conscientiae causa, vel audiendae concionis, tam acutum audiret, quam quisque vel maxime auritus; egressa templo ad pristinam surditatem revolveretur.

Cazorlae una et eadem mulier triplici portento valetudinem ter afflictam reparavit. Natum illi primo in scapulis apostema pronam decumbere per duos menses coegerat, somni expertem, atque adeo cibi, quem nisi diductis ferro dentibus capere non poterat. Medicus, quamvis nondum esset maturum apostema, nihilominus, quoniam vita tantis doloribus par non erat, illud aperiri novacula, et pestem eximi jusserat, aut igne saltem consumi. Suavius remedium ipsa mulier excogitavit, et certius. Effigiem B. Ignatii applicuit humeris, applicuit languenti stomacho; somnum et cibum apostemate dissipato cepit. Post paulo humore frigido cor invadente, vocem ac prope vitam perdiderat: nutu petiit eandem imaginem, et cum ea vocem ac vitam recepit: denique vexata gravi capitis dolore ac vertigine, quindecim dies exegit semianimis, et sui vix compos; verba male cohaerentia effutiens, quo more phrenetici solent; nec oblita patroni tamen carissimi est, cujus effigiem deosculata, mentis pariter et corporis sanitatem recuperavit. Medicus indignans, Quid ista nos, inquit, mulier male solicitat, quae tam facilem medicinam domi habet?

Mutinae sacram Deo virginem polypus dire cruciabat. Est caruncula naribus innascens, et multiplices, radicum instar, fibras diffundens extra nares, insigni deformitate; ac sape intra fauces, manifesto vitae periculo, propter occlusos vocis et pabuli meatus. Accesserat etiam ad dolorem fetor intolerabilis, ut nemo sine cruciatu propius pedem ferret. Demum inter medicos constitutum fuerat, ut candenti ferro naribus immisso pestis exstirparetur, quod unicum huic malo, cum inveteravit, remedium est. Hujus carnificinae metu virginem exanimatam soror monet sancto ut Ignatio nuncupet votum. Pie nuncupat; mansuescit dolor, laxantur fauces, polypus octiduo non toto, sponte sua decidit. Ferdinandum Mascareniam, optime de Societate nostra meritum, fusus toto corpore dolor ac utissimus macerabat Olisippone; intumuerant obseptae propemodum fauces, urebat sanguinem sebris: extrema omnia medici minabantur. Fefellit illos Ignatii nomen, adscriptum epistolae. Hoc remedio, jam conclamatus arger subito est recreatus.

Illud mirabilius, quod anno MDCVII. Limae contigit. P. Alvarus de Molina, ex Ordine S. Dominica, vir probitate ac doctrina praestans, ab annis octo tam saeva constridus erat paralysi, ut trunco similior quam homini videretur, nec posset movere pedem, manum tollere, aut vocem, quae petciperetur, edere. Cum vitam S. Ignatii, et ab eo edita miracula perlegisset, adductus est in magnam spem recuperandae tam potenti patrocinio sanitatis. Votum rite concepit, seque voti reum statim sensit. Quippe VI. Id. Novemb. vocem audire visus est surgere jubentem et progredi. Surrexit. Vigebant firmi rectique in gressum pedes: manus in gestum expeditae: lingua in vocem soluta. Vix sibi credens ipsi, experitur. Ambulat: sursum, deorsum per coenobii scalas alacer it reditque. Convenerant omnes eo die in aulam ingentem, ubi placita theologica propugnabantur magno civium concursu. Progressus ex aula unus quispiam e religiosis, et P. Alvarum strenue progredientem conspicatus, obstupuit. Evocat Patres: circumstant attoniti, sciscitantur: audiunt miraculum explicantem, quem nemo nisi aegre balbutientem hactenus viderat. Rumore statim sparso, procurrit omnis ex aula coetus, miraculum universi conclamant, et arcano impetu velut abrepti prosiliunt in templum, ubi mistae concinentibus organis gratulantium voces gratias Deo ac B. Ignario meritas persolverunt. Aderat ipse P. Alvarus, non jam devectus alienis manibus, sed populi plausu et gratulatione deductus; et ante majorem prostratus aram, ingens publicae piaeque laetitiae materia, cernebatur. Facti per

Dominicanos de re tota nostri certiores, actis pariter Deo gratiis, ad coenobium, quo tota civitas erat effusa, convolarunt. Quamvis tot insignis miraculi testes essent, quot in amplissima urbe cives; illud ipsum tamen R. P. Bartholomaeus Ayala, procurator generalis Dqminicanorum in Peruvia, suo ac suorum chirographo confirmatum, et rite perscriptum edidit V. Id. Novemb. Accepta quoque sunt medicorum et civium aliquot praecipuorum testimonia, quae missa Romam et per Europam disseminata B. Patris cultum et venerationem auxemnt. Accessit huic miraculo, tanquam cumulus, alterum proprium nobis ac domesticum. Christophorus Mesa, novitius Societatis, oleo sacro jam inunctus, animam agebat in tirocinio Limano, cum omnia gaudio recentis prodigii fremerent. Causam rescivit, et stupentibus, qui moriturum Deo commendabant, exclamat, rogatque ut sibi fiat surgendi potestas; velle se, una cum ceteris, in templo hymnum solennem concinere. Jam valebat, ereptus morti ac periculo. Febrim et morbi reliquias quinto post die penitus expuIit. Fama P. Alvari morbo admirabiliter liberati Peruviam implevit: consecuta famam est pietas indigenarum et fiducia: pietatem alia compensarunt miracula, quorum pleraque eidem narrationi per Dominicanos editae adscripta legere est, et quorum numero ac magnitudine attoniti Limani magnificentissimum S. Ignatio sacellum sumptu publico posuerunt.

Non leviora passim alibi patrata referuntur: Surdum ac mutum infantem mater Tolosana fuderat. In sanabile malum creverat cum aetate. Misera parens puerum B. Ignatio dicat consecratque. Ignatius vicissim aurium ac linguae usuram clienti suo reddidit. Miraculum, posito anathemate, voti rea mater, ad perennem memoriam, testatum voluit; illudque Tolosa longe lateque celebravit. Depulsus in eadem urbe morbus eo plus admirationis habuit ac laetitiae, quod ab annis viginti civem dire torquebat. Lectitanti vitam D. Ignatii subiit orare hunc in modum: Fac, o Beate, fac, ut eorum e numero sim, quot tui memores bene merendo facis. Vix ea: praegrandem calculum, pestem tot annos visceribus abditam, dolore nullo emisit. Eodem puella Burburgensis, in Flandria, laborabat morbo. Post omnes medicos frustra tentatos, imploratam sanctorum opem variorum, diris cruciata doloribus, intumescente corpore, augescente febri, moriebatur. Admotae languenti reliquiae Beati Patris momento sanam valentemque lecto excusserunt. Confectum Episcopi Audomarensis jussu publicum instrumentum servatur, medicorum, theologorum, civiumque complurium testimonio consignatum.

Nobilem Anglam profluvium sanguinis a quadriennio vexabat. Venit in Galliam cum marito, religionis in exilio voluntario conservandae causa. Ibi medicos experientissim os adhibuit, sed nihilo feliciores popularibus suis sensit. Humanis destituta medicis ad S. Ignatium festo ejus die recurrit, in aede nostra Rotomagi, et sana rediit. Miratus conjux adeo repentinam medici coelestis opem, Patres confestim de miraculo admonuit, illudque publico deinde monumento rite conscripto, memoriae prodidit.

Caralitana virgo, ex ardium fastigio praeceps in pavimentum lapsa, caput comminuerat. Medici et chirurgi actum esse de puella pronunciant. Imago D. Ignatii alligatur capiti confracto: deinde inungitur oleo, quo lampas ante Beati aram appensa lucebat. Virgo se colligit, vivit, valetque. Medici adhuc illam vivere mirati, subeunt propere, et calvariam puellae pridie dissractam, nunc sanam et bene cohaerentem nacti, mitaculum magna voce conclamant.

Praesentem ejusdem B. Patris opem unus e nostris Bruntruti sensit anno MDCXIV. cui ad acerbissimos renum et lateris cruciatus indicia morbi pestilentis adjuncta, fecerant ut nostros ab ejus congressu medicus secluderet. Hac ille destitutione perculsus, seque depositum putans, Ignatianae vestis brevem laciniam lateri admovet. Hujus contactu lateris dolor abigitur ad humeros, eodemque amuleto inde pulsus, alias atque alias quasi latebras occupans, tandem toto corpore extruditur. Quatriduo post aeger, medico stupente, incolumis exsiluit e lectulo. Circa Compostellam anno MDCIV. arvis injectus ignis fuerat pro more. Sic enim steriles, herbae exstirpantur, campi pinguescunt, et novas a calore, sinum telluris effetum subeunte, vires ducunt. Ignem vehemens ventus ultra modum, et destinatos ab agricolis fines, tulit: nec vicinis modo messibus, sed pagis oppidoque cladem importabat. Concurritur undique: pro se quisque trepidat; mox, ubi nulla industria superare mali vim potest, clamor, preces, comploratio miserabilis. Advolant Patres. Unus icunculam S. Ignatii projicit, qui flamma violentior ingruebat. Resedit illa subito ac detumuit; mox sua per vestigia se reflectens, penitus evanuit.

Neque illud praetereundum, quod Setiae contigit anno MDCVIII. Pia virgo singulari studio B. Ignatium colere solita, precationi dabat operam in cubiculo sedens; cum ignis aedes totas invasit ex improviso. Cubiculum orantis flammarum globi, cum horrendo fragore, inundabant. Illa nequaquam exterrita, suum appellat Ignatium, ejusque nomen igneo torrenti opponit. Diceres audivisse flammas beatum nomen. Vorticibus magno impetu retortis absistunt. Prodigium hoc alio cumulatum est. Solicita circa puteum domesticum, sed exilem ac jejunum, familia trepidabat, ut flammas domaret aquâ. Puella rursus ad patronum suum supplici prece redit. Continuo puteus tam ubere vena fluxit, ut incendio exstinguendo non tantum suffecerit, sed lymphas etiam limpidissimas postea dederit, ac perquam salubres, qui non nisi corruptas, et limo vermibusque infectas antea suggerebat.

[Note: 48. Nonnulla miracula per Beatos Aloysium Gonzagam, et Stanislaum Kostkam edita.]

ADdam Ignatio Beatos Aloysium Gonzagam, et Stanislaum Kostkam, parenti filios. Florentinae virgines coenobii, cui nomen Angelorum est, digitum B. Aloysii Gonzagae servant. Earum una occultum alebat carcinoma, neque id ausa erat cuiquam aperire, seu verecundia, seu patientiae studio. Coacta tamen est anno MDC. immedicabilis mali cruciatum non ferens, vocem rumpere. Priusquam medicus arcesseretur, venit in mentem implorare patrocinium B. Aloysii, cujus vitam recens conscriptam legerat. Visa est secundum quietem illum cernere, ulcus foedum persanantem. Clamorem tollit. Accurrunt sociae virgines, et sanam gratulantes in templum sequuntur, ubi gratis Deo, et Beato Aloysio persolutae. Facti fides publicis tabulis rite mandata exstat.

Visitur ejusdem B. Aloysii sacellum celebre in Valle Tellina. Ante illius imaginem ardet perennis lampas, cujus oleum in vicinas urbes tanquam praesentissimum desperatis morbis remedium defertur. Jacebat aeger molari saxo paene obtritus: phrenesim secuta febris extremum discrimen minabatur, cum rogatus sacerdos Societatis, ut morientem inungeret hoc oleo, vix pectus salutari liquore perfudit, cum depulsa febris, et recepta mentis corporisque sanitas est.

Stinvigilianum, seu Astilianum, oppidum est in Sabinis. Hic seminam difficilis partus ita discruciabat, ut emota mente, vinculis etiam constringenda foret. Unus e nostris concionabatur ibi per Quadragesimam: aderat illi comes tirunculus, e S. Andreae Romana Probationis domo: narrat de B. Stanislao, familiari scilicet ac noto nomine: de illius patrocinio disserit, Audivit infelicis puerperae maritus, et votivam ad B. Stanislai sepulcrum Romae peregrinatiopem promisit. Rediit conjugi mens, valetudo, vita. Res in publicas tabulas relata, et felici pervulgata rumore, fecit. animos aliis ad idem patrocinium implorandum. Ergo canonicus, qui somnum a duobus circiter annis capere vix potuerat, ac male dormientem in curando malo medicorum artem accusabat, votum Beato adolescenti nuncupavit, ejusque salutarem tutelam expertus, Romam, ut gratias ageret, cum redeunte concionatore perrexit. Adolescens Posnaniensis, e primaria familia, ferocientis equi tergo excussus, adeoque graviter solo allisus, ut vita spe exigua extremaque penderet, matris, ad B. Stanislaum confugientis precibus, contra

spem servatus est. Pia mulier Leopolitana, conjugis decumbentis exitio imminente maesta suffragatorem Stanislaum optavit apud Deum, et maritum postridie salvum recepit. Praesuli negotium facessebat improbus calumniator. Supplex B. Stanislao factus est, voti religione interposita. Postera die sycophanta ultro domum praesulis venit, et veniam ab eo pacemque petiit.

§. X. De regione ac moribus Canadensium, seu barbarorum Novae Franciae.

[Note: 49. Flumina Novae Franciae: soli natura; ferae, pisces, aves, etc.]

DUo sunt in Nova Francia majores fluvii. Unus ab indigenis Canada nominatus, et a quo tota regio nomen traxit, nunc fluvius Sancti Laurentii dicitur, et ab occasu in ortum ampliffimo fluit alveo. Alter, cui nomen Missisipus, per vasta, et ignota magnam adhuc partem, terrarum spatia fertur a Septentrione in Meridiem. Habent hoc singulare hujus regionis fluvii, quod certis in Iocis ex editiore solo praecipitant in humiliorem planitiem ingenti cum strepitu. Ea loca saltus vocant Franci. Catadupa recte dixeris, qualia in Nilo celebrantur. Aqua tota fluminis, in morem arcuati fornicis, ita saepe cadit, ut infra suspensum alte amnem sicco vestigio transire liceat. Barbari, cum huc ventum est, suas naviculas, e levi compactas cortice, imponunt humeris, et in placidam fluminis, alveo depressiore fluentis, partem eas deportant, cum sarcinulis. Urbs novae Franciae primaria Kebecum nuncupatur, S. Laurentii fluvio imposita. Coelo salubri tota regio utitur; at hyeme frigida, et diuturna vexatur. Hanc efficit partim fluminum et lacuum crebritas; partim opacitas et amplitudo nemorum, quae vim solis calidam infringunt; denique nivium copia, quibus terra tres quatuorve menses, in jis locis quae ab Boream propius accedunt, et eidem ac vetus Gallia parallelo subjacent, continenter inhorrescit. Humus omnium arborum plantarumque feracissima, praesertim ubi excisae silvae locum culturae majorem praebuerunt. Quadrupedes eaedem, quae in Europa: nonnullae regionis propriae sunt, ut alces. Magnam belluam indigenae appellant. Id nominis invenit a mole corporis: bovem enim aequat magnitudine. Mulum capite refert; cervum cornibus, pedibus, et cauda. Eam canibus immissis barbari agitant; defatigatam conficiunt jaculis et missilibus. Si desunt venatici canes, ipsi vicem illorum obeunt. Per medias quippe nives incredibili celeritate gradiuntur, ac ne corporis pondus vestigia pedum altius in nivem deprimat, substernunt plantis, inseruntque pedibus, lata reticula, illis simillima, quibus pilam lusores vulgo pulsant. Haec reticula, spatium nivis ac soli satis magnum amplexa, currentes facile sustinent. Alces vero crura exilia defigens alte in nivem, aegre se expedit. Illius carnibus vescuntur, teguntur pelle, ungula posterioris sinistri pedis sanantur. Huic ungulae mira quaedam et multiplex virtus inest, medicorum celeberrimorum testimonio commendata. Valet in primis adversus morbum comitialem, sive admoveatur pectori, qua parte cor micat; sive indatur palae annuli, quem digitus laevae minimo proximus gestet; sive demum teneatur in ejusdem sinistrae vola, in pugnum contracta. Nec minorem vim habet ad sanandam pleuritidem, capitis vertigines, et sexcentos alios, si credimus expertis, morbos.

Alterum animantis genus illic notissimum et frequentissimum est fiber, cujus pelle, cum Europaeis mercibus mutanda, commercii Canadensis ratio fere tota constat. Color castaneae colorem imitatur; modus corris idem, qui exigui vervecis: curti pedes et ad natandum compositi, nam in aquis perinde ac in terra degit; cauda glabra, crassa et plana, quae natanti pro gubernaculo sit: dentes duo, majores ceteris, ex ore utrimque prominent: iis tanquam gladio et serra utuntur fibri ad arbores exscindendas, cum domos extruunt; in iis enim sabricandis mira pollent industria. Eas ponunt ad Iacuum fluviorumve ripas: muros e stipitibus componunt, interjecto cespite uliginoso ac tenaci, calcis instar; vix ut multa vi effringi opus et convelli possit. Tota casae fabrica variis contignationibus distinguitur: infima e transversis lignis crassioribus constat, instratis desuper ramis, ac relicto foramine et ostiolo, per quod in fluvium subire, cum videtur, possint. Haec modice supra fluminis aquam, exstat, aliae assurgunt altius, in easque, si fluvius intumescens imum tabulatum vicerit, se receptant. In una e superioribus contignationibus cubant; praebet molle stratum alga siccior, et arborum muscus, quo se tutantur a frigore; in altera penum habent, et provisa in hyemem cibaria. AEdificium fornicato tecto clauditur. Sic hyemem exigunt: nam aestate, opacum in ripis frigus captant, aut undis immersi calores aestivos fugiunt. In una saepe domo ingens, et multorum capitum familia stabulatur. Quod si loci premuntur angustiis, discedunt juniores ultro, et sua sibi domicilia moliuntur. In eam curam incumbunt sub prima autumni frigora, et mutuas sibi invicem operas commodant, tum ad secanda ligna, tum ad comportanda, ita ut plures uni eidemque succedant oneri, et ingentia ramalia, nemorisque stragem, devehant. Si quem fluvium nanciscuntur ad suos accommodatum usus, non tamen satis alto gurgite, struunt aggerem coercendis aquis, donec ad idoneam altitudinem assurgant. Ac primo quidem arbores grandiores arrodendo dejiciunt: deinde transversas ab una ripa ducunt ad alteram. Duplicem versum et ordinem arborum faciunt; relicto inter illas oblique sic positas spatio sex fere pedum, quod referciunt caementis, argilla, ramis, tam solerter, nihil ut perfectius a summo architecto expectes. Operis longitudo major minorve est, pro fluvii, quem coercere volunt, modo. Ducenûm aliquando passuum ejusmodi aggeres reperti. At, si amnis plus justo intumescit, diffringunt aliquam molis partem, ac tantum emittunt aquae, quantum satis videtur.

Ut feris silvae, sic piscibus abundant flumina. Unus est in Iroquaeorum lacu, de quo nihil a priscis legitur proditum scriptoribus. Causarus ab indigenis vocatur: octo pedes longus, aliquando decem. Crassitudo, humani femoris; color leucophaeus, candido tamen propior; squamis totus horrec tam duris, tamque valide consertis, ut aciem pugionis, et hastilium, excludant. Caput amplum, et cranio praeduro, tanquam casside, munitum. Hinc piscis armati nomen illi et Gallis inditum. Et vero perpetua cum aliis piscibus bella gerit, quorum exitio pascitur. Pro telo rostrum immane gerit, humani brachii longitudine, gemino dentium ordine instructum. Hoc venabulo non solum reliquos mactat pisces, verum etiam avibus, cum mutare dapes cupit, insidiatur et illudit. Eam obrem occultat se inter carecta: rostrum exertat aquis, ac paulisper diducit. Sic perstat immotus donec accedant volucres, et incautae rostro insideant, arundinem aut virgultum ratae: continuo perfidus insidiator, misellarum pedes contracto rostro stringit, et in gurgitem demersas vorat.

Non minor volucrum est copia, quam piscium. Certis mensibus palumbes e silvis prorumpunt in agros tanto numero, ut arborum ramos praegravent; nuibus postquam insederunt noctu, facile capiuntur, et barbaras mensas regali ferculo cumulant. Praeterea in vastissimo sinu, in quem evolvit se flumen sancti Laurentii, cernitur exigua insula, seu potius biceps scopulus: insulam volucrum dicunt. Tot enim eo convolant e finitimo pelago, ut inire numerum nequeas. Indigenae fustibus praedam non difficilem comminuunt, aut pedibus conculcant; cymbasque lautis dapibus, et inemptis

plenas referunt. Ludunt in aquis passim anseres, anates, ardeae, grues, olores, fulicae; et aves aliae, vitium ex undis petere solitae. Peculiare quiddam habet una, gallinae similis, si molem spectes; pennis in tergo nigricantibus, sub alvo candidis. Pedum alter unguibus aduncis armatur; alter digitos levi et continua pelle junctos habet, qualis est anatum; hoc natat, illo pisces trahit et eviscerat.

[Note: 50. Canadensium domus et res familiaris; morbi; aegrorum cura et mortuorum.]

JAm, si mores et indolem gentis requiras, partim vagi degunt, in silvis per hyemem, quo venationis uberioris vocat spes; aestate, ad amnium ripas, ubi praebet facilem annonam piscatus: aliqui pagos incolunt. Casas fabricantur infixis humi perticis: latera corticibus intexunt; pellibus, musco, ramis operiunt fastigia. In media casa focus: in summo tecto foramen, emissarium fumi. Is aegre eluctatus totam, ut plurimum, casam sic opplet, ut coactis habitare in hoc fumo advenis saepe oculorum acies obtundatur, et hebescat: barbari, durum genus et his assuetum incommodis, rident. Domesticae rei cura, et quidquid in familia laboris est, imponitur feminis. Illae domos figunt, ac refigunt; aquam, et ligna devehunt, cibos apparant: vicem et hocum mancipiorum, opificum, et jumentorum, implent. Venationis et belli cura, virorum est. Hinc gentis solitudo, et paucitas. Mulieres enim, ceteroquin haud ipfecundae, his districtae laboribus, neque maturos edere queunt fetus, neque alere jam editos: itaque aut abortum patiuntur, aut partus recentes destituunt, aquationi, lignationi, ceterisque operibus intentae; vix ut trigesimus quisque infans adolescat. Accedit rei medicae inscitia, cujus ignoratio facit ut e morbis paulo gravioribus raro emergant.

Duos maxime fontes morborum statuunt: unum ex ipsa aegrotantis mente ortum, quae desideret quidpiam, ac tandiu corpus aegrum vexet, dum re desiderata potiatur. Putant enim inesse in hominum unoquoque innata quaedam desideria, saepe ipsis ignota, quibus singulorum felicitas contineatur. Ad ejusmodi desideria et innatas appetitiones cognoscendas adhibent hariolos, quibus hanc divinitus concessam facultatem arbitrantur, ut animorum intimos recessus pervideant. Illi, quodcumque primum occurrit, aut ex quo fieri quaestum aliquem posse suspicantur, ab aegro desiderari pronunciant. Nec dubitant parentes, amici, et consanguine aegrotantis, quidquid illud sit, quantivis pretii, comparare ac largiri aegro, nunquam postea reposcendum. Ille dono fruitur, et lucri partem hariolis aspergit; ac saepe postridie vita cedit. Vulgo tamen relevantur aegroti, quippe levibus tentati morbis: nam in gravioribus timidiores sunt isti praestigiatores, negantque inveniri posse quid aegrotus desideret: tunc eum depositum conclamant, auctoresque sunt consanguineis ut hominem tollant e medio. Ita longiore morbo vexatos necant, aut senio fessos; eamquecaritatem summam interpretantur, quia mors aerumnis languentium finem ponit. Eandem benevolentiam adhibent erga pueros parentibus orbatos, quos nullos esse malunt, quam miseros. Alterum fontem morborum die censent veneficorum occultas artes, et praestigias, quas ridiculis caerimoniis conantur averruncare. Saepe noxios humores ejiciunt sundando. Certum casae locum corticibus includunt, ac tegunt pellibus, ne qua possit aer aspirare. Intro congerunt lapides deustos et igne multo saturos. Subeunt nudi et brachia cantitantes jactant. Sed, quod mireris, ab his thermis egressi et sudore diffluentes, hyeme perfrigida, in lacum aut amnem se conjiciunt, de pleuritide securi.

Mortuorum cadavera nunquam efferunt per casae januam, sed per eam partem, in quam conversus aeger exspiravit. Animam putant evolare per camini spiraculum; ac ne moras trahat, casae pristinae desiderio, neu puerulorum aliquem discedens afflet, hoc afflatu videlicet moriturum, ut putant; crebro fuste tundunt parietes tugurii, ut eam citius exire compellant. Immortalem esse arbitrantur. Ne porro emoriatur fame, magnam vim ciborum infodiunt cum corpore; veste, item, ollas, variamque supellectilem, magno sumptu, et multorum annorum labore conquisitam, ut iis utatur, inquiunt, ac decentius versetur in regno mortuorum. Sepulcra nobilium exstant paulum ab humo: iis perticas in morem pyramidis compactas imponunt: arcum addunt, sagittas, clypeum, et alia militiae decora: feminarum vero tumulis, torques et monilia. Infantum corpora sepeliunt propter viam, ut eorum anima, quam ab ipsorum corporibus, abire longius non putant, illabatur in praetereuntis alicujus feminae sinum, et adhuc informem animare fetum possit. In luctu vultum inficiunt fuligine. Moniti de funere affines, vicini, et amici concurrunt in funestum tugurium. Unus aliquis, si mortui conditio serat, verba facit neque rationem ullam ex iis praetermittit, quae ad leniendam aegritudinem a dicendi magistris afferri solent. Excurrit in demortui laudes: hominem eum natum fuisse admonet, atque adeo morti obnoxium: qui casus emendari nequeant, fieri patientia leviores; alia id genus in eandem sententiam edisserit. Tertio die funus ducitur. Epulum funebre apponitur toti pago, singulis suam symbolam, nec maligne, conferentibus. Hujus epuli causas afferunt maxime tres: primam, ut communem maerorem leniant: alteram, ut qui amici peregre ad funus veniunt, accipiantur honestius: tertiam, ut gratificentur extincti Manibus, quem ea liberalitate delectari existimant, et appositis etiam dapibus pasci. Peracto convivio praefectus funeris, quem in singulis famillis clarioribus, certum atque insignem habent, adesse tempus exequiarum proclamat. Omnes continuo lamentari, et ululare. Effertur cadaver propinquorum humeris, intectum fibrinis pellibus, et in feretro, e corticibus juncisve confecto compositum, collectis in glomum artubus, ut eo modo terrae mandetur, inquiunt, quo in alvo materna olim jacuit. Deponitur feretrum in constituto loco, munera quae quisque offert mortuo, praefiguntur perticis: et appellantur illorum auctores a funeris praefecto: instauratur planctus; denique juvenes ludicro certamine inter se dimicant.

Majori sepeliuntur apparatu et luctu, qui aquis obruti perierunt. Nam eorum cadavera laniantur: carnium pars cum visceribus in ignem projicitur. Id sacrificii quoddam genus est, quo placare coelum contendunt. Iratum enim esse genti non dubitant, cum in undis quispiam extinguitur; ac si quid rite atque ordine peractum in istis funeribus non fuerit, huic piaculo calamitates omnes, quibus postea conflictantur, acceptas ferunt. Indulgent luctui per annum integrum. Primis diebus decem jacent humi, diu noctuque in ventrem proni: nefas tunc vocem ullam, nisi quae dolorem significet, mittere; aut accedere ad ignem, aut conviviis interesse. Anno reliquo luctus continuatur, at levius. Omittuntur omnia urbanitatis officia, colloquia cum vicinis, congressas amicorum; ac si conjugem amiserint; coelibes, donec annus fluxerit, perstant. Post octavum aut decimum quemque annum Hurones, quae natio late patet, omnia cadavera certum in locum ex omnibus pagis deportant, et in foveam praegrandem conjiciunt. Eum diem Mortuorum vocant. Is ubi de procerum sententia constitutus est, eruunt corpora sepulcris; alia jam consumpta, et ossibus vix haerentia; alia putri carne leviter amicta: alia scatentia foedis vermibus, et graviter olentia. Ossa dissoluta in faccos abdunt: cadavera nondum dissuta componunt in sarcophagis, et supplicantium ritu deferunt in destinatum locum, alto silentio, et composito gradu procedentes, non sine suspiriis, et lamentabili eiulatu. Ne vero memoria nobilium, et arte praesertim bellica insignium, qui prole carent, intercidat, eligunt aliquem aetate ac robore florentem, cui demortui nomen imponunt. Ille militum statim delectum habet, ac bellum capessit, ut praeclaro quopiam edito facinore, probet se non tantum nominis, sed etiam virtutis ejus, cui substituitur, heredem esse. Inferioris notae nomina aeterno silentio damnant. Itaque simul ac in pago quispiam e vita cessit, ejus nomen alta voce pronunciatur per omnes casas, ne quis illud temere usurpet. Quod si mortuum tamen appellare necesse fuerit, utuntur verborum circuitione, et praefantur quidpiam, quo mortis ominosa

memoria leniatur. Idque si omittatur, accipiunt in gravem contumeliam: neque atrociori maledicto vulnerari filium aut parentem posse putant, quam si huic filius, illi parens, mortuus exprobretur.

[Note: 51. Belli gerendi ratio; arma; erudelitas in captivos.]

BElla temere ac ferociter suscipiunt, nulla saepe, aut perlevi de causa. Duces communi suffragio legunt, eosque vel familiarum praecipuarum natu maximos, vel quorum virtus bellica, aut etiam eloquentia perspecta sit. Civili bello nunquam inter se concurrunt; arma in finitimos tantum movent; neque imperii ac ditionis proferendae causa, sed fere ut illatam sibi, vel foederatis, injuriam ulciscantur. Gladios, et gravidas nitrato pulvere fistulas, a Batavis et Anglis accepere, quibus armis freti, certius et audacius in hostium, atque adeo Europaeorum perniciem conspirant. Interdum bella singulari certamine finiunt. Agmina duo, hinc Montanorum, quos vocant, inde Iroquaeorum constiterant ante aliquot annos, velut in procinctu. Duces antegressi jam designabant locum ad aciem explicandam, cum unus alterum sic allocutus fertur: Parcamus nostrorum sanguini, imo nostro: manibus nudis rem agamus. Uter alterum dejecerit, is vincat. Placuit conditio. Manus ambo conserunt. Montanus Iroquaeum ita delassavit, dolum artemque virtuti miscens, ut humi denique prostratum ligaverit, impositumque humeris ad suum agmen victor detulerit. Clypeos conficiunt e ligno dolato, plerumque cedrino; paulum ad oras incurvos: leves, praelongos et peramplos, ita ut totum corpus protegant. Jam, ne jaculis aut securibus perrumpantur omnino ac dissiliant, eos intus consuunt restibus ex animalium corio contextis, quae totam clypei molem continent connectuntque. Non gestant e brachio suspensos, sed funem ex quo pendent, rejiciunt in humerum dextrum: adeo ut latus corporis sinistrum clypeo protegatur; mox ubi jaculum emiserunt, aut ferream disploserunt fistulam, paulum retrahunt dextrum latus, ac sinistrum clypeo tectum obvertunt hosti.

In praelio id maxime student, vivos ut hostes capiant. Captis et in suos abductis pagos primum vestes detrahunt; deinde ungues crudis dentibus singillatim avellunt: tum palo alligatos verberant ad satietatem. Mox vinculis solutos cogunt ire, ac redire, geminum inter ordinem armatorum spinis, fustibus, et ferramentis. Denique, accenso circum foco, lentis ignibus miseros torrent. Interim torosas carnes fodicant candentibus laminis, et verubus, aut recisas ac semiustulatas, sanie fluentes et sanguine, vorant. Nunc taedis ardentibus totum corpus, ac praesertim hiatus vulnerum, pertentant: nunc detracta capitis cute inspergunt nudae calvae favillam, et fervidos cineres: nunc brachiorum nervos ac pedum vellunt, lancinant, aut hebeti secant lente ferro, derepta parumper cute, in pedis malleolo, et manus carpo. Saepe cogunt captivum infelicem ingredi per subjectos ignes: aut frusta suae carnis mandere, ac vivo sepulcro condere. Hujusmodi carnificinam non pauci e Patribus Societatis pertulere. Hanc porro extrahunt in multos dies; utque novis cruciatibus tristis victima suppetat, intermittunt eosdem aliquandiu, donec ad extremum fatiscant corpora, et concidant. Tunc e pectore cor avellunt, torrent subjectis prunis; et cruore conditum juvenibus avide comedendum objiciunt, si captivus suppliciorum acerbitatem generose fuerit perpessus; ut viri fortis, inquiunt, masculum robur juventus bellatrix combibat. Laudatur qui rogum, cultros, vulnera, irretorto vultu aspexerit, et exceperit: qui non ingemuerit, qui risu cantuque tortoribus illuserit: nam canere tot inter mortes, amplum ac magnificum esse putant. Itaque cantilenas ipsi multo ante componunt, quas capti, si sors ferat, recitent. Reliqua multitudo cadaver absumit in ferali convivio. Dux reservat sibi verticis pellem cum coma, monumentum victoriae, trophaeum crudelitatis.

[Note: 52. Indoles animi: eorporis eultus; cibi, convivia; supellex: religio, et superstitiones.]

SIc hostes accipiunt: at domi colunt pacem, rixasque diligenter cavent, nisi quas ebrietatis impotentia excitavit. Fortunati, si nunquam illis hanc pestem Europa importasset! Irasei ne nor unt quidem, ac vehementer initio mirabantur, cum inveherentur Patres in vitia pro concione, eosque furere existimabant, qui pacatos inter auditores, et amicos, tanta contentione se jactarent. Liberalitatis et munificentiae famam aucupantur: sua largiuntur ultro; ablata vix repetunt nec fures aliter, quam risu et sannis ulciscuntur. Si quem, oborta simultate, nefarie aliquid moliri suspicantur, non minis deterrent hominem, sed donis. Ex eodem concordiae studio fit ut assentiantur ultro, quidquid doceas; nihilo tamen secius tenent mordicus insitam opinionem aut superstitionem: eoque difficilius erudiuntur. Quid enim agas cum annuentibus verbo et concedentibus omnia; re nihil praestantibus? Miserorum egestatem benigne sublevant; viduarum ac senum sustentant orbitatem, nisi cum senio aetas vieta marcet, vel morbus gravior incidit: tunc enim abrumpere infelicem vitam satius arbitrantur, quam alere ac producere. Quaecumque calamitas ingruat, nunquam se dimoveri de animi tranquillitate patiuntur, qua felicitatem potissimum definiunt. Inediam multorum dierum, morbos, et aerumnas lenissime et constantissime perferunt. Ipsos partus dolores, licet acerbissimos, ita dissimulant feminae vel superant, ut ne ingemiscant quidem: ac si cui lacryma vel gemitus excideret, aeterna flagraret ignominia, neque virum, a quo duceretur, praeterea in veniret, Nihil unquam amicus cum amico, uxor cum viro, cum uxore vir, queritur et expostulat. Liberos mira caritate complectuntur: sed modum non tenent; in eos enim neque animadvertunt ipsi, neque ab aliis animadverti sinunt. Hinc petulantia puerorum et ferocitas, quae, postquam se corroboravit aetate, in omne scelus erumpit. Quam autem erga liberos et familiares comitatem prae se ferunt, eandem cum ceteris civibus suis, ac popularibus, usurpant. Si quis amariore joco quempiam momordit, (nam dicaces vulgo sunt, et in jocos effusi) belle dissimulant, aut vicem reponunt, et absentes remordent; nam praesentes cavillari, aut coram dictis incessere, religio est. Non aliud libentius convicium regerunt lacessiti, quam si hominem ingenio carere dicant. Scilicet ingenii laudem vindicant sibi; nec temere. Nemo inter illos hebes, ac tardus; quod nativa illorum in deliberando prudentia, et in dicendo facundia, declarat. Auditi quidem saepe sunt tam apposite ad persuadendum perorare, idque ex tempore, ut admirationem exercitatissimis in dicendi palaestra moverent.

Respondet ingenio corpus, aptum membris, proeeritate formosum, robore validum. Idem, qui Gallis, color; tametsi corrumpunt illum unguine, et oleo putri, quo se perungunt; necnon pigmentis variis, quibus sibi pulcri, nobis ridiculi, videntur. Alios cernas naso caeruleo, genis vero et superciliis atratis: alii frontem, nasum, et genas, lineis versicoloribus discriminant: totidem larvas intueri te putes. Ejusmodi coloribus credunt se hostibus esse terribiles; suum pariter in acie metum, quasi velo, tegi: demum pellem ipsam corporis indurari, ad vim hiberni frigoris facilius tolerandam. Praeter istos colores induci pro cujusque libidine ac deleri solitos, non pauci stabiles ac perpetuas avium aut animalium, puta serpentis, aquilae, bufonis, imagines imprimunt cuti, hunc in mudum. Subulis, cuspidibus, aut spinis collum, pectus, genasve ita pungunt, ut rudia rerum istarum lineamenta effingant: mox in punctam et cruentam cutem immittunt atrum e carbone comminuto pulverem, qui cum sanguine concretus impressas effigies ita inurit vivae carni, ut eas nulla temporis diuturnitas expungat. Totae quaedam nationes, ea praesertim quae a Tabaco nomen habet, itemque alia quae Neutra dicitur, id constanti more ac lege usurpat, nec sine periculo interdum; maxime si est tempestas frigidior, aut debilior

corporis constitutio. Tunc enim dolore victi, licet eum ne gemitu quidem significent, linquuntur animo, et exanimes aliquando, concidunt. Laudant oculos exiles, labra repanda et prominentia: pars radunt comam, pars alunt: his nudum sinciput, illis occiput: aliis comae tota surrigitur in vertice, aliis parce ad tempora utrimque propendet. Barbam, instar monstri, execrantur; ac si quis in mento succrescat pilus, statim vellunt. Viri aequo ac feminae imas auriculas pertundunt: et iis inaures e vitro, testisve piscium, inserunt. Quo foramen amplius est, eo censent formosius. Nunquam ungues resecant. Europaeos rident, qui defluentem e naribus humorem candidis sudariis excipiant, et, Quo, inquiunt, rem adeo sordidam reservant isti? Saltantes curvant arcuatim corpus prono capite, et brachia sic agitant, ut qui farinam manibus subigunt, raucum identidem grunnientes. Alvum infimam succingunt lato cortice, vel animantis pelle, aut versicolore panno, cetera nudi. Feminae pelles ex humeris et collo promittunt ad genua. Zonas atque armillas, e concha veneria, quam vulgo porcellanam appellamus, aut seta hystricis non inscite contextas, gestant: torques hunc in modum confectos magno habent in pretio. Storeas e marisco (junci marini genus est) satis eleganter elaborant: iis pavimentum sternunt, in iisdem carpunt somnos, aut in vitulorum marinorum, fibrorumve mollibus exuviis. Dormiunt circa forum in mapali medio semper ardentem, si frigus est: sub dio, si aestas.

Mensam, aut cathedram, in casa tota videas nullam; in clunes subsidunt, simiarum instar: is vescentium, is deliberantium, et confabulantium habitus est. Adeuntes a micos salutant inepto risu; saepius ho, hho, hhho, conclamantes. Cum vescuntur, potum dapibus non intermiscent, neque identidem bibunt; sed semel tantum, sumpto cibo. Qui amicos convivio accipit, cum iis neque accumbit, nec ciborum partem ullam attingit, sed epulantibus dividit: aut, si quem adhibet structorem, sedet seorsum jejunus, et spectat. Inter edendum silent: salem aversantur, et condimenta: ossa canibus projicere piaculum arbitrantur: igni cremant, vel terrae infodiunt. Si enim, inquiunt, ursi, fibri, et aliae, quas venando captamus, ferae ossa sua permitti canibus, et comminui, rescirent; non tam facile capi se paterentur. Adipem e pinguibus collectum cibis, abstergunt coma; genis interdum brachiisve allinunt, elegantiae, ut aiunt, causa, et valetudinis: nam adipe non solum nitere cutem, sed corroborari membra existimant. Non alio cibo vescuntur libentius quam Sagamita. Pulmentum est e farina, praesertim Indici tritici, confectum: admisto, quod illis condimentum praecipue sapit, oleo. Itaque in conviviis pars dapum prima oleum, aut adeps, in quem concretum et spissum ita dentes infigunt, ut nos in panem aut pomum. Antequam illis lebetes, cortinae, aliaque id genus vasa aerea deferrentur e Gallia, utebantur cecabis e cortice compactis; verum quia imponi flammis non poterant impune, hanc ad coquendas carnes artem excogitaverant. Silices plurimos conjiciebant in socum, donec penitus ignem combibissent. Candentes in ollam frigida plenam et carnibus alios atqua alios subinde immittebant. Ad hunc modum aqua calefacta carnes citius opinione faciliusque percoquit. Ad tergendas manus utuntur piloso canum tergo, cui illas affricant; item scobe ligni putris. Haec matribus vice panniculorum est, ad purgandas infantium sordes; haec instar culcitae languidis corporibus substernitur. Vasa coquinaria non extergunt. Quo sunt crasso pingui magis oblita, eo melius, illorum judicio, nitent. Turpe ducunt et superbum inambulare inter colloquendum. Odorem mosci graviter ferunt, et meram esse mephitim putant, prae carnis rancidae, aut adipis mucidi frusto.

Sexcenta sunt ejus generis, in quibus longissime recedunt ab Europaeorum institutis: sed ab illorum vitiis propius absunt, eaque vel aequant, vel superant. Gulae irritamenta, et inimicas bonae ac sanae menti potiones, ab Europaeis mercatoribus acceperunt, quibus lucri bonus est odor, etiam ex flagitio, et scelerata nundinatione. Tandiu esse pergunt, dum adest quod edant: nihil in crastinum, aut hyemem, reponunt: nec famem valde reformidant, quia se ferre diuturnam posse confidunt. Conviviis ea lex posita consensu moribusque gentis est, ut omnia fercula consumantur. Si quis edit parcius, et excusat valetudinem, plectitur, aut ejicitur, ut insulsus, quasi qui vivendi artem nesciat. Primaria supellectilis domesticae pars, olla est, five ahenum, in quo carnes coquuntur. Opes lebetum numero metiuntur: nec regem Galliae aliam ob causam initio magni aestimabant, quam quod plures habere ollas dicebatur. Quanta sit apud exleges, et omni freno soluto, intemperantiae impunitas et licentia, praesertim in adolescentibus, promptum est intelligere: nam grandiores natu libidinem certis finibus circumscribunt, cum aestus cupiditatum deferbuit: nec impune est peccanti feminae.

Religionis apud illos neque lex ulla, neque cura. Nullo stato et certo cultu Numen prosequuntur. Esse tamen aliquod, velut in sublustri nocte, vident. Quod quisque puer aspicit in somnis, cum lucescere ratio incipit, hoc illi deinceps numen est, canis, ursus, avis. Vivendi normam et agendi plerumque ducunt e somniis; ut si quem intersiciendum, exempli causa, somniaverint, non conquiescant donec hominem insidiis exceptum necaverint. Piget fabulas referre, quas de mundi opificio comminiscuntur. His implant otiosas et avidas plebis aures harioli, et circulatores nequissimi, impietate quaestuosa Malorum auctorem genium nescio quem vocant Manitou, ac vehementissime perhorrescunt. Hostem procul dubio generis humani, qui a nonnullis divinos honores et sacrificia quaedam extorquet. Circa naturam animarum non levius delirant. Simulacra fingunt corporea, cibi et potionis egentia. Destinatum animabus versus occidentem solem, pagum credunt, inquem obita morte se recipiant: et ubi epulis, venationi, et choreis indulgeant. Haec enim apud illos summa.

Cum primum de sempiternis ignibus, et incendiis sceleri destinatis audierunt, immane quantum obstupuere: fidem tamen pertinaciter abrogabant, quod dicerent ibi esse ignem non posse, ubi nihil ligni sit: tum, quaenam silvae alere tot ignes, tam diuturnos, possent? Haec ratio ineptissima tantam vim apud barbaras mentes habebat, ut iis perfuaderi veritas evangelica non posset. Quippe in homine carnali, ut ait e SS. PP. nonnemo, tota ratio intelligendi est consuetudo cernendi. Expugnavit nihilominus pertinaciam sacerdos acer et ingeniosus. Fidenter affirmavit inferorum terram vices obire ligni, et ipsam ardere per se se. Risu barbarae multitudinis exceptus est. Imo, inquit, hujus Avernalis terra frustum proferam vobis, ut, quoniam verbis divinis non creditis, vestris ipsi oculis credatis. Accendit curiositatem promissi novitas et fiducia. Convenerunt e tota regione ad diem constitutum, et in ingenti planitie, collibus instar amphitheatri cincta, consederunt. Primores gentis duodecim lecti fuere, viri graves et cordati, qui sacerdotem observarent, numquid fraudis ac praestigiarum lateret. Ille sulphuris glebam depromit, dat istis arbitris et cognitoribus tractandam: hanc oculis, naso, manu scrutati, haud dubie terram esse confessi sunt. Aderat olla cum prunis candentibus. Tunc sacerdos populo procul spectante; inhiantibus, demisso in prunas naso, judicibus, excussit in carbones e sulphurea gleba particulas aliquot, quae subito conceperunt ignem et odore fetido nares curiosas impleverunt. Hoc iterum, ac tertio cum esset factum, assurrexit multitudo attonita, manum planam imponens ori, quo gestu summam admirationem testantur; et inferos esse dicenti Deo credidit.

§. XI. De regione incolisque Cocincinae.

[Note: 54. Soli natura; fructus praecipui, volucres, ferae.]

NOn tam inculti, nec tam barbari Cocincinensium mores erant, cum eos adiit Societas, licet essent peraeque coelestibus praesidiis destituti. Regionem hanc indigenae appellant Anam, quae vox regionem Occidentalem sonat: a Japonibus vocatur Cocin, seu Chiaocin, quae dictio Japonica, idem quod Anam significat. Lusitani ad istam dictionem Cocin addidere Cina, ut ea regio vicina Sinis, distingueretur a Cocino, quod oppidum in ora Malabarica possidebant. Inde Cocincinae nomen coaluit. Soli forma est planities ingens ad mare declivis: cincta longo montium ad Boream et Zephyrum jugo, e quibus fluviorum erumpit magna copia. Illi certis mensibus, ac fere autumno, intumescunt, auctique imbribus, humum totam, ut AEgyptum Nilus, operiunt, ac limo fertili saturant. Tunc mutatur camporum facies, ac terra maris vultum induit. Prodeunt ex urbibus indigenae, et e domibus in naviculas commigrant, quibus incredibili celeritate devecti, visunt inter se se, deportant huc illuc merces; instituunt nundinas; agitant convivia, et omne genus hilaritatis explicant. Rex ipse, pompa navium eleganti stipatus, regnum lustrat, jus dicit, celebrat ludos, ac fluitantem aulam, inter laetos symphoniacorum eantus, circumducit. Favet benigna tempestas, aestu mitescente gelidis imbribus, et mollibus Favoniis novum aequor benigne perflantibus. Laetitiam auget spes amplae messis, quam tellus pingui uligine fecundata uberrimo proventu reddit. Porro quia repente, atque improviso, attollunt se, ac restagnant fluvii, domos imponunt praealtis columnis, et greges locis editioribus pascunt, qui nonnunquam tamen aquis abrepti hauriuntur. Itaque ad acuendam servandi pecoris diligentiam, lata lex est, ut quicumque deprehensas aquis pecudes occupaverit, ad eum jure censeantur pertinere, dominisque suis perire. Hinc lepida oritur dimicatio, effusis omnem in partem venatoribus ad invadendos, qui luctantur cum undis boves, capras, porcos: quos ubi exceperunt, inter se epulantur. At juventus sua venatione non caret. Muribus enim, talpis, lepusculis, curculionibus abundant arva ingentia. Oppletis aqua cubilibus erumpunt, arboresque saepe sic implent, ut deprimant ramos, ac rumpant: laeta puerili turbae praeda, facilisque ludus.

Hinc etiam existit alia utilitas non levis, quod extinctis ejusmodi arvorum segetumque pestibus, messis multo certior colligitur. Haec ter quotannis tam large infertur in horrea, ut abunde annona populo suppetat. Praeter oryzam, qua fere vescuntur, magnam fructuum copiam effert humus. Celebrantur prae ceteris bananes, seu ficus Indicae. Hominem totum obtegere folia duo possunt, tanta est eorum amplitudo! In summo extat uva quaedam, viginti, triginta, et plures etiam baccas complexa, simillimas citreis malis; colore flavo, molli cortice, quem tam facile deripias, quam pellem a virente faba. Intus suavis ac flavescens medulla, quae in ore liquescit, ac ritu sacchari solvitur. Est etiam pomorum Medicorum insigne quoddam genus. AEquat magnitudine mala citrea vel maxima, sic, ut diurne victui unum facile sufficiat. Pars interior alba, sed eam distingunt nigricantia et rotunda grana, excellenti sapore, et ad comprimendam alvum idoneo. Alius item fructus, Cocincinae peculiaris, malum Punicum imitatur extima facie: sed carne discrepat: est enim tota tenera, et saporis aromatici: colore mespilum maturum refert. Denique regionis fructus maxime proprius est Areca. Hunc gignit frutex palmae non absimilis: frondes duntaxat in culmine gerens et ramulos, e quibus pendent nuces castaneis pares. Secantur illae, ac Betelae foliis involvuntur. Sic involuta frustula dentibus assidue omnes terunt, non solum odoris suavitate delectati; sed etiam praecipua virtute, quam stomacho perutilem esse narrant. Eam ob causam et penes se illa semper habent in pyxidibus, et adeuntibus offerunt, estque pars vel maxima urbanitatis, scite Arecam offerre: Itaque illo frutice ingentes agri, ut vitibus olivisque nostrates, conseruntur.

Piscium exquisita bonitas est: nec dubitant illos altilibus anteferre. Par volucrum numerus, tum domesticarum, tum agrestium. In iis hirundinum admirabile celebratur genus. Nidos illae componunt in rupibus e salsa maris ad scopulos allisi spuma, quam nativo quodam stomachi succo temperant. Exsiccati vento et aestu nidi induunt colorem e viridi et flavo mistum: diluuntur et macerantur aqua, saporemque referunt velut e pipere, casia, cariophyllo, ceterisque praestantissimis aromatibus conflatum, et ad omnes ciborum condiendorum formas aptissimum: adeo ut oleo, sale, aceto, facile gens careat. Ejusmodi nidos summo studio cautibus avellunt; cymbas complures, tanta est copia, iisdem onerant, et in vicinas oras convehunt. Ille regis praecipuus quaestus est, qui pretiosam mercem Japonibus ac Sinis magno vendit. Lacte vesci nefas putant: quia, inquiunt, nutriendis animalium fetibus, non hominibus pascendis, a natura lac est institutum.

Inter feras, quibus abundat perpetuus montium et silvarum agger, Cocincinae praetentus ab occasu, visuntur elephantes insigni mole: hanc aestimare licet ex eorum dentibus, quorum longitudo tredecim saepe et quat uordecim pedum est. Maximae capiuntur ex illis animalibus utilitates, praesertim ad itinera conficienda. Quatuordecim homines, in lectica praegrandi, quam dorso habent impositam, sedentes ac tutos gestant. Elephantis magister et auriga (nayrum vocant) cervici ejus insidet. Belluae cursum regit flectitque ut plurimum voce, nec ea tantum rudi et incondita, sed distincta et humana, quam elephas intelligere videtur; neque unam duntaxat, sed aliquando plures, pro regionum, ubi degit, varietate. Interdum rhedarius utitur virga ferrea, quatuor palmos longa, cujus in extremo stimulus est, quo cessantem pungit, urgetque. Peccantem castigat incusso ter quater in frontem fuste valido. AEgre admodum, ut est moles corporis, incurvatur, ac subsidit. Itaque cum viatores in ejus dorsum subeunt, festinato est opus, vix enim diu inclinatus perdurat. Id ne cogatur saepe facere, scalam ipse subministrat ascendentibus. Primus scalae gradus est, pes elephantis; alter, genu; tertius, armus; in quem ubi sessor evasit, arripit funem e lectica suspensum: scandentes ipse adjuvat proboscide; qua interdum apprehensos lecticae solus infert. Priusquam capessat iter, monetur a magistro, quo eundum, et qua sit: quibus in diversoriis subsistendum, ubi pernoctandum. Ita monitus dat se in viam, eamque carpit, quae brevissima. Non terrent illum, aut morantur fluvii, quos natando superat: non silvae, quarum arbores hinc inde disjicit proboscide, aut falce ferrea, quae hunc in usum e lectica pendet, quamque tractat dexteritate summa. Eadem utitur ad amputandos teneriores ramos, et arbusculas, quibus fere pascitur.

Alia capitur ex elephantis utilitas ad onera deportanda, quibus vel gravissimis ferendis pares sunt: alia in bello gerendo; sed ea jam obsolevit, ex quo Lusitani faces illis accensas objecerunt: nam igne territi, referunt pedem, neque ductores suos audiunt. Gerunt inimicitias elephanti cicures cum silvestribus, et ab iis vulgo vincuntur: item cum rhinocerote, sed felicius. Est rhinoceros mirum quoddam animal. Corporis modus idem fere, qui majoris apri; moles tamen rudior, et crura multo crassiora. Corpus latis solidisque squamis, inter se arctissime consertis, et nigricantibus operitur. Illae ocrearum in morem crura involuunt, et cuculli ritu vastum caput humerosque armant: unde a Lusitanis Monachus Indicus appellatur. Rictus oris modice hians; rostrnm oblongum. In medio exstat eminetque crassum cornu, quod uri, tigresque ipsae reformidant. Ab eo cornu, sive cornuto naso, factum illi apud Graecos rhinocerotis nomen. Lingua, instar

limae, quidquid lambit, radit atteritque: et quemadmodum animalia nonnulla in deliciis habent carduos, et urticas, quae suis aculeis nervulos eorum linguae, ac fibras blande vellicant: ita rhinoceros horrentes spinis grandibus fruticum hispidorum ramos avide carpit, nec impune tantum subigit in ore, plectitque; sed velut opima fercula, cupide comedit. Sane nonnihil interdum cruoris eliciunt ista spicula, sed hoc ipso videtur augeri dapis exquisitae sapor; neque aliter, credo, illa exigua vulnera ejus linguam afficiunt et remordent; ac sal et piper, nostram. In eo, quod elephanti cum rhinocerote gerunt, bello, summa illorum cautio et cura est, ne rhinoceros elapsus inter ipsorum crura ventri se subjiciat, eumque suo cornu pertundat: tum ut ipsi alvum rhinocerotis, quae una vulneri patet (nam reliquum corpus squamis ferro durioribus tegitur) impacto dente lacerent.

[Note: 55. Commercii facultas, forma, et materia.]

COmmercii apud Cocincinenses maxima opportunitas est, tum propter Japonum ac Sinarum viciniam, tum propter adeundi facilitatem. Quippe in ora maritima, centum patente leucas, quae regionis est longitudo, portus quamplurimi advenas velut invitant. Huc accedit indigenarum humanitas, exteros benigne accipientium; dissimili, ac Sinae, instituto, qui alienigenas arcent, et aspernantur. Itaque rex Japonibus, ac Sinensibus concessit haud invitus, ut locum eligerent condendae urbi. Ea Faifus nuncupatur: partem Sinenses colunt, partem Japones: utramque amplissimam et frequentissimam. Pecuniae materia orichalcum: forma, calculi rotundi est; valor, teruncii nostratis. Idem ubique valor, eadem forma. Calculi singuli sunt in medio pertusi, ac filo inserto connectuntur, fere quingenti, aut milleni, simul. Europaeas merces magno habent in pretio: acum nummo emunt; inaures crystallinas non minoris: corallio maxime delectantur. Duas ipsi res in commercium conferunt, sericos, pannos, et Calambam. Bombyx apud illos adeo pervulgata est, ut agrestes omnes incedant sericati: fila bombycina sunt illa quidem minus subtilia, sed Sinicis firmiora.

Calamba genus est ligni odorati. Arborem ipsam vocant Aquilam. Haec, ubi senescit, odorem longe suavissimum, et capiti utilissimum, spirat. Sed hujus ligni senis magna est penuria, quia nascitur in altissimis rupium ver: verticibus, ubi puriorem auram, ac siderum suaviores velut halitus excipit. Tum, populus truncos antequam senescant, exscindit, eximii quidem illos odoris et pretii, sed longe deterioris, quam cum carie ac vetustate quasi putruerunt. Itaque ramale vetus, ex aliquo montis inaccessi culmine delapsum, auro contra constat, et regale munus est. Libra nummis ducatis quindecim asstimatur: delata vero in Japoniam, ducentis. In iisdem Cocincinae montibus aliud genus arborum est fabricandis domibus perquam idoneum, quippe corruptionis expers, sive ihfodiatur humo, sive aquis mergatur: idem spissum adeo, et solidum, ut undis non innatet, ac ferri vice aliquando fungatur, praesertim ad conficiendas ancoras. Nomen arbori Tin: ex quo nonnulli suspicantur, non alia fuisse ligna Thyina, de quibus in sacris paginis mentio fit, (III. Reg. c. 10.) quaeque dicuntur ad fabricandum templum a Salomone adhibita. Certe arborum altitudo eximia; enodis truncus, tamque crassus, eum ut complecti vix homines duo possint: tum autem, velut ad amussim rotundatus. Inde columnas indigenae, quasi factas a natura, sumunt: iis in ordinem digestis imponunt domos; ita ut per istos columnarum ordines commeare lembi possint, cum inundant flumina. Columnis imponunt tabulas; tabulis storeas supersternunt; hoc aedium solum et pavimentum est. Parietes similiter sunt e tabulis compacti, sed ductilibus, quas aestate removent, earumque in locum sufficiunt cancellos e junco contextos, ut perflare domum aer possit.

[Note: 56. Reipublicae administrandae ratie.]

REipublicae administrandae ratio e Japonica, et Sinensi, videtur esse conflata. Belli studiis indulgent, ut Japones; doctrinam, Sinensi more, colunt: itaque nunc literatos, nunc militiae peritos, provinciis gubernandis praeficiunt. Libros, et litteras, a Sinis petunt. Morum scientim ceteris disciplinis, nec immerito, anteponunt. Sinensibus characteribus, quorum facile numerantur octoginta millia, utuntur ad libros in lucem edendos: at in sermone familiari, epistolis, actisque forensibus, tria tantum illorum millia usurpant, ut expeditior sermo currat. Voces omnes una finiuntur syllaba, quae ut vario afficitur tono, ita res varias significat: Verborum conjugationibus, modis, ac temporibus carent: eorum vicem obeunt pronomina cum adverbiis tribus, uno praesentis temporis, altero praeteriti, tertio futuri; quae verbo ipsi juncta mentem loquentis explicant. In edendis libris non conjungunt alias aliis formas litterarum, ac typos, ut in Europa fit; sed omnia unius, exempli gratia, paginae vocabula incidunt in aes, et chartae imprimunt. Sic liber idem nullo negotio centies, millies, imprimi potest, ut imago millies ex una quapiam aerea tabula excuditur. Operae pretium est cognoscere quaenam sint apud illos praemia tum eruditionis, tum virtutis bellicae. Non eroganda pecunia, dividendis agris, attribuendisve praediis, viros bene de republica meritos munerantur: ipsis assignant certum numerum hominum, in quos imperium regali par, et jus habeant: a quibus colantur tanquam domini; quorum juventur opibus, armis et corporibus defendantur. Itaque, ut nos virum primarium appellamus dominum certi pagi, Comitem, Marchionem: ille, inquiunt Cocincinenses, quingentorum hominum dominus est; iste octingentorum; alius, mille.

In jure dicundo hunc modum tenent. Prorex, aut provinciae gubernator, litigantes audit horis duabus, mane; totidem, post meridiem. Prodeunt actor et reus in ingentem aulam, stante circum populi corona. Suam quisque litem explicat, probat, defendit. Gubernator, perorata causa, utrumque paucis interrogationibus, utpote homo prudens, et in hac palaestra exercitatus, lacessit, ac verum indagat. Quin, ex ipso circumstandtium vultu et admurmuratione, nunc sccunda, nunc adversa, facillime intelligit ab utra parte stet aequitas; reo, an actori, suffragetur. Quare statim in alterutrum sententiam clara voce dicit, multae, exilii, aut capitis, ut quaeque causa fert: neque ulla interponitur mora, quin exitum sententia sortiatur. Gravissimae sunt in falsarios, latrones, et adulteros, poenae constitutae. Qui alterum falso accusat crimine, luit poenam, a legibus positam crimini, quo alterum accusavit. Fur, si gravioris momenti est furtum, minuitur capite; si levioris, digito: si deprehenditur iterum in eadem noxa, plectitur altero digito: si tertium, auriculis; si quartum, collo. De adulteris supplicium ita sumitur. Eos extra pomerium educunt in vastam planitiem, spectante in orbem populo. Stat in me dio elephas, tortor usitatus. Illi sententia legitur, cujus haec sunt capita: Ut sontem, quem ad pedes jacentem constrictis manibus ac pedibus habet, proboscide arreptum ac sublime elatum ostendat multitudini: deinde, ut in altum jaculetur: tum, ut relabentem dentibus excipiat: mox affligat humi, et conculcet. Unam vulgo ducunt uxorem: nihilominus conceditur lautioribus secundarias aliquot alere coniuges, sive concubinas; sed eas, nisi annuente primaria uxore, non adsciscunt. Divortium leges non vetant, modo causae graves intercedant. Dotem ab uxoribus viri sumunt, earum aedibus accipiuntur, et fortunis sustentantur, neque ullam rei familiaris partem attingunt: inertes vulgo domi sedent, arti nulli, vel opisicio, addicti; cum materiae ad fabricandas domos, bombycis ad vestes, oryzae ad victum, vilis ubique annona sit. Interdum procurrunt in ingentem campum, sub urbis moenibus; ubi torquendo jaculo, dirigendis ad signnm plumbeis glandibus, acinace tractando, exercentur otiumque consumunt.

[Note: 57. Arma, et gerendi belli modus.]

ACinaces et arma Cocincinensibus subministrant Japones, eaque excellenti modo temperata: equos regio procreat, pumilos quidem, at acres et generosos. Tormentorum muralium magnam vim colligunt e Lusitanorum et Hollandorum ratibus, ad sua littora naufragio ejectis. Ea vero tam perite diplodunt, ut certare cum ipsis Europaei libratores non audeant. Amplius centum triremes expeditas et instructas rex in promptu semper habet: nec laborat in conquirendis remigibus; aut eos tanquam facinorosorum, ut in Europa usuvenit, turbam, vineulis constrictos tenet. Instante bello lictores, et administri regii, clam oppida concursant, et quemcumque de plebe, aptum tractando remo nanciscuntur, hunc regis nomine ad triremes deducunt, non valde reluctantem, aut invitum; nam in ipsis triremibus laute remiges pascuntur, atque amplissima capiunt stipendia: et quandiu domo absunt, ipsorum uxores, liberi, familia omnis, aluntur de fisco. Nec tantum sedent ad remum, sed etiam pars pugnae sunt, cum res poscit, et strenue dimicant. Triremibus utuntur minus latis, longisque, sed ornatissimis, et auro, argentoque, micantibus. Principem in triremi locum esse proram statuunt. In ea ducis domicilium locant, quippe qui praeire ceteris debeat, ibique locum ubi plus periculi est, sortiri. Loricas et galeas, ut graves pugnanti militi, respuunt. Clypeos plurimum adhibent, sed grandiores, oblongos, habiles, et ita concavos, ut iis miles totus obtegatur, ac tanquam in turricula stet. Eos vero quam scitissime tractant, et hostiles impetus summa declinant arte; locum interim faciendi vulneris aucupantes. Octoginta armatorum millia rex facile conficere dicitur. Bellum illi assiduum cum rege Tunkini, cujus olim Cocincina fuit; ut in Parte VI. Historiae uberius narrabitur.

[Note: 58. Res domestica, vestes, eultus corporis.]

QUod attinet ad privatam rem Cocincinensium, et domesticam, indole sunt commoda et perhumana; iracundiam in gravissimis numerant vitiis. Exteros familiariter et benigne adhibent: inter se haud secus atque amici, ac paene fratres, versantur: pascunt indigentes ultro, et sublevant aerumnosos. In observandis omnibus urbanitatis officiis accurati sunt, ac prope molesti; hoc a Sinensibus hauserunt. Senectus ubique venerabilis, et juventute prior habetur. Sedent humi vulgo in storea: viris primariis datur aliquando cathedra, vel conopeum. Feminae utuntur veste modestissima, quae pudorem Europaeae licentiae merito incutiat. Sericos illae pannos alios aliis superinjiciunt, diversi coloris singulos; primus, interiorque, omnium est longissimus; alter brevior, itemque tertius. Comam eaedem promittunt ad pedes usque: haec venustatis pars praecipua censetur. Ingens petasus caput illis obvallat, incumbitque fronti sic, ut oculi ultra passum tertium, quartumve, nequeant evagari. Paululum istos petasos attollunt, salutandi causa. Virorum adstricta sunt femoralia, laxae patentesque manicae, versicolores e bombyce panni vestium, ac passim incisi. Caesariem alunt, ut feminae: si vero nativam non habent, adsciscunt arte, et usque ad talos producunt. Barbam uberem paucis natura dedit: at quibus tantum boni obtigit, cavent ne pilum ejus vel unicum perdant. Nobiles nunquam unguibus ferrum admovent: hoc nobilitatis insigne arbitrantur, seque ita secerni putant a populo, qui ne ungues crescere sinat labore quotidiano prohibetur. Id in Europaeis reprehendunt, quod comam ac barbam radant, eoque nomine Christum Dominum initio laudabant vel maxime, quod utramque semper aluisset, et imitandum in eo censebant a Christianis: sed alia in eo esse imitanda didicerunt. Litterati et doctores uno vestium colore contenti sunt, nempe nigro; majorem fasciam e collo demittunt, itemque minorem alteram e brachio, non absimiles sacerdotali stolae, ac manipulo: nec abhorret a mitra capitis tegmen. Luctuosus et funebris color albus est. Nemo aperit caput salutandi causa, idque putidum ac probrosum ducunt. Itaque rogandus suit Paulus V. Summus Pontifex, ut rem Divinam a sacerdotibus pileatis fieri concederet. Fas contra et pulcrum censent nudis ingredi pedibus ac tibiis: soleam duntaxat e corio subjiciunt plantis, ne ad silices offendant: hanc inserti pedum digitis globuli, aut serica vincula continent, ne excidat. Pulverem lutumve collectum e via extergunt in adium limine, ubi hunc in usum praesto semper est vas refertum aqua pura. Societatis Patribus plurimum molestiae attulit ea consuetudo nudis incedendi pedibus. Hinc scilicet viscerum et stomachi dolores, aliique morbi. Usus callum obduxit: adeo ut calceos postea, tanquam molestum onus, excuterent.

[Note: 59. Cibi; medici, et medicamenta.]

QUamvis ferina, et altili carne, abundent Cocincinenses, cenae tamen vel exquisitissimae caput est oryza; et quidem sine ullo condimento saporis alieni, sed aquâ tantum macerata. Haec panis, cujus apud illos rarior est usus, vice fungitur. Vescuntur humi pedibus in decussim obliquatis. Cibi apponuntur in humili et exigua mensa. Quot convivae, tot mensae. Omniae fercula minutatim concisa inferuntur: itaque nullus cultellorum usus: nullus fuscinularum, ad captandos cibos: illos gemino bacillo, uti Sinae, prensant, orique admovent mira facilitate: cumque dapes nunquam tractent manibus, mantilia ne norunt quidem. Conviviorum splendorem numero ferculorum, et convivarum, metiuntur. Saepe quinquaginta, saepe centum, et plures, accumbunt. Lances, pyramidum in morem, turriumve, componunt, ut in exiguo mensae spatio ingens dapum numerus, per illas pyramidum contabulationes dispositus, contineri possit. Vitibus et vino carent: ex oryza tamen stillatitium igne succum exprimunt vino simillimum, seu colorem, seu vim inebriandi spectes. Huic potioni vulgus indulget, magno cerebri, et rationis detrimento: modestiores eam temperant liquore non insuavi, quem ignis beneficio eliciunt e calambae assulis aqua mersis. Delectantur etiam plurimum Cia. Potionis est genus confectum ex aqua calida, in qua Ciam coxerint, herbam pectori et stomacho amicissimam. Hujus fruticis radicem Cocincinenses incoquunt aqua, Sinenses folia tantum: Japones eadem folia in pulverem redacta in laticem calidum immittunt: potionis utrobique vis eadem, et nomen est.

Jam, ratio medendi peculiare quiddam habet. Medicus postquam aegrum circumspexit, ac micantis arteriae pulsum diu exploravit, de morbo pronunciat; ejus naturam, vim, effectus, exponit; ac, siquidem affirmaverit nihil in arte sua esse remedii, conclamatum est: parantur exequiae. Sin contra sanabile malum existimat, tunc de mercede cum aegroto paciscitur, adhibito plerumque libellione, ut res ipsi cautior sit. Deinde remedia componit, materiam illorum praeparat, miscet, temperat, medicamentariis et pharmacopolis valere jussis, qui ob eam rem paucissimi tota regione sunt. Si recreatur aeger, ut fere fit, gaudet stipendio pacto medicus: si moritur, oleum et operam, cum parte non exigua famae, perdit. Eo genere medicamentorum utuntur, quod amaroris nihil habeat, ac nauseae: alimenta verius dixeris, aut juscula: itaque cibis, praeter ista medicamenta, nullis est opus. Id maxime student ut noxios humores leniter abigant, et suam sanguini temperiem restituant; ablatis, quae perniciem creant, quasque detegere potissimum laborant, causis. Hoc insigniter in Europaeo quodam patuit. Gravem in morbum delapsus, acciverat medicum Cocincinensem: qui, aegroto per otium considerato, promisit ita se hominem sanaturum, si ab omni Venere, usque ad praestitutam diem abstineret. Vocatur scriba publicus, conditio in tabulas refertur. Triginta dies medicus praefinit. Bellissime procedebat curatio, et aeger periculo se defunctum ratus, ante diem trigesimum, contra conditionem acceptam peccavit. Redit medicus, ac pejus aegro factum cernens, causamque suspicatus, de instanti morte trepidum et perfidiae convictum

admonet, simulque constitutam mercedem reposcit. Negat aegrotus. Deducta in judicium lite, vicit medicus; hospes die dicta periit.

[Note: 60. Litterae Cardinalis Toleti, quibus veniam exuendae sacrae purpurae a Clemente VIII. petiit.]

BEatissime Pater. Quod dicturus modo venio Sanctitati Vestrae, quaeso, ne inconsultae levitati, aut praecipiti perturbationi assignandum putet. Multis mihi cogitatum mensibus et longa tandem deliberatione maturatum consilium sedit: auctore, ut opinor, Deo et Beatissima Dei Matre, semper virgine: quorum pacem veniamque, et animi lucem ad hoc ipsum cum per me sedulo exquisivi toto isto tempore, tum a multis Dei servis exquirendam curavi. Post quae sensi magis magisque confirmari mihi animum in proposito, quod efficacissimum concepi, spoliandi me dignitate Cardinalitia, secedendique in solitudinem; ubi paucos, qui supersunt, vitae mortalis dies adornandae in coelum profectioni impendam. Quatuor me causae ad hoc consilium impellunt. Prima est, exiguus in spiritu progressus, quem in hac dignitate facio: ut mihi plus perdere quam lucrari videar; et retro ferri potius quam progredi. Secunda: quod in hac turba negotiorum et officiorum, impedimenta profectus gravia, avocationes ab attentione vehementes, et occasiones intepescendi ab amore, quem Deo debeo, reperio; cujus tamen amoris in vigore ardoreque conservandi, antiquissima mihi cura est; cui quantum est in mundo rerum posthabere ut debeo, sic volo. Tertia est causa desiderium, quod Deus inspirare mihi dignatur, ardens deserendi ejus causa bona et commoda quae habeo. Cuperem, quo sacrificium maius et Deo dignius offerrem, adesse plura quae pro ipso contemnerem. Tres hae rationes dictu breves, usu ac praxi tam amplae ac multiplices sunt, ut ad eas explicandas justo esset volumine opus. Has autem dum assidue reputo (coram Deo loquor) constringitur mihi, et conflictatur sibi misere displicens animus. Quam aegritudinem etsi, utcumque possum, plerumque dissimulo, tamen identidem erumpit, eluctaturque artem ac conatum omnem; vitamque insuavem, quippe assiduo praesentium fastidio quafi nauseabundam, efficit. Accedit quarta, minus illa quidem principalis, ratio, mediocritas valetudinis et virium corporis; quas plane deteri ac consumi sentio tot istis necessariis functionibus Congregationum, Consistoriorum, et publicorum id genus Conventuum: quibus supra modum defatigor, eo molestius, quod quam parum in iis Deo gratificer sentio. Equidem verba non invenio, quibus hos veros atque intimos de his rebus animi mei sensus clare satis edisseram. Tamen hic quantus, quamque vehemens affectus sit, ex effectu poterit cognosci, quod me adigat ad ea relinquenda, quae mundo tam optata et cara sunt. Supplex igitur etiam atque etiam, quo maximo ardore possum, oro atque obsecro Sanctitatem Vestram per Christi Domini nostri amorem, qui tanta fecit pro nobis, qui cum dives esset, propter nos egenus factus est; et per amorem Matris ejus sacratissimae, cui Vestra Sanctitas tantum devota est, et cujus gratia hoc omne facio; acceptet Vestra Sanctitas hanc renunciationem dignitatis et pensionis, et omnium quae habeo; et sinat me secedere ad praeparationem mortis, sicut tantopere et tanto tempore ambivi. Nam aut nihil, aut parum damni Vestra Sanctitas factura est isto meo recessu. Saltem ne decernat hoc, quod peto, mihi negare, priusquam oraverit Deum et gloriofam ejus Matrem, ut sibi mentem illuminent, ad dignoscendum, quid conveniat, et quid Deo in hac parte cordi sit. Propterea haec scripto absens, quam voce praesens agere malui. Consideret autem hanc instantiam meam ad nullum alium scopum tendere coram Deo vivente, quam ad ejus divinum obsequium, et salutem animae, cum illa perfectione, quam debeo Deo et Matri sanctissimae. Quare iterum instantissime cum omni humilitate oro et obtestor Sanctitatem Vestram, ut dignetur, hac annuenda mihi gratia, factis probare beneficum illum amorem, quo me a tot annis immeritum prosequitur, et cujus mihi tanta tot modis argumenta dedit. Nec me iftud agentem interpretetur grati erga se animi officio deesse. Testis mihi est Deus, a quo judicandi sumus omnes, longissime abesse me et ab oblivione reputandi, et a negligentia rependendi, quoad possim, insignia beneficia, quae ab Sanctitatis Vestra liberalitate accepi plurima: quorum fructum in eo vel maximum constituo, quod per ea mihi suppetunt, quae Dei causa possim relinquere. Pretiosa meo judicio facultas: ut plane sentiam, nullum me finem ejus amandi posse facere, per quem illa mihi contigit. Quare sive magnitudinem mihi collatorum a Sanctitate Vestra benesiciociorum cogito, sive affectum, quo in me illa sunt effusa, plane sentio aeternis me verissimi officii vinculis Sanctitati esse Vestrae obstrictissimum. Precor ac veneror, qui omnia potest, Deum ut omni bono Sanctitatem Vestram cumulet: cujus interim nutum expectabo. III. Septembris Anno MDXCIV. Sanctitatis Vestrae humillimus et obligatissimus servus ac creatura.

Franciscus Cardinalis Toletus.

§. XII. Catalogus Provinciarum, Collegiorum, ac domorum Societatis JESU, anno MDCXVI. editus.

In Italia Provinciae quinque.

PROVINCIA ROMANA.

Sunt in hac Provincia Socii 747.

PROVINCIA SICULA.

Sunt in hac Provincia Socii 638.

PROVINCIA NEAPOLITANA.

Sunt in hac Provincia Socii 594.

PROVINCIA MEDIOLANENSIS.

Sunt in hac Provincia Socii 411.

PROVINCIA VENETA.

Sunt in hac Provincia Socii 373.

PROVINCIA LUSITANA.

Sunt in hac Provincia Socii 680.

PROVINCIA GOANA.

Sunt in hac Provincia Socii 280.

PROVINCIA MALABARICA.

Sunt in hac Provincia Socii 150.

PROVINCIA JAPONICA.

Sunt in hac Provincia Socii 130.

In Regno Sinarum.

cum duabus aliis Residentiis.

Sunt in hoc regno Socii 30.

PROVINCIA BRASILIAE.

Sunt in hac Provincia Socii 180.

In Hispania Provinciae quatuor.

PROVINCIA TOLETANA.

Sunt in hat Provincia Socii 570

PROVINCIA CASTELLANA.

Sunt in hac Provincia Socii 613.

PROVINCIA ARAGONENSIS.

Sunt in hac Provincia Socii 390.

PROVINCIA BAETICA.

Sunt in hac Provincia Socii 600.

PROVINCIA SARDINIAE.

Sunt in hac Provincia Socii 190.

In India Occident. Provinciae quinque.

PROVINCIA PERUANA.

Sunt in hac Provincia Socii 370.

PROVINCIA PARAQUARIAE.

Sunt in hac Provincia Socii 116.

PROVINCIA NOVI REGNI GRANATENSIS.

Sunt in hac Provincia Socii 100.

PROVINCIA MEXICANA.

Sunt in hac Provincia Socii 340.

PROVINCIA PHILIPPINARUM.

Sunt in bac Provincia Socii 100.

In Gallia Provinciae quinque.

PROVINCIA FRANCIAE.

Sunt in hac Provincia Socii 460.

PROVINCIA AQUITANIAE.

Sunt in hac Provincia Socii 280.

PROVINCIA LUGDUNENSIS.

Sunt in hac Provincia Socii 470.

PROVINCIA TOLOSANA.

Sunt in hac Provincia Socii 310.

PROVINCIA CAMPANIAE.

Sunt in hac Provincia Socii 226.

In Germania Provinciae tres.

PROVINCIA GERMANIAE SUPERIORIS.

Sunt in hac Provincia Socii 546

PROVINCIA RHENI.

Sunt in hac Provincia Socii 601.

PROVINCIA AUSTRIAE.

Sunt in hac Provincia Socii 553.

In Belgio Provinciae duae.

PROVINCIA FLANDROBELGICA.

cum Collegio inchoato.

Sunt in hac Provincia Socii 617.

PROVINCIA GALLOBELGICA.

Sunt in hac Provincia Socii 652.

In Polonia Provinciae duae.

PROVINCIA POLONIAE.

Sunt in hac Provincia Socii 459.

PROVINCIA LITHUANIAE.

Sunt in hac Provincia Socii 336.

Sunt omnes Provinciae 32. in Societate anno MDCXVI. Domus Professae 23. Collegia 372. quamvis adhuc non sint restituta quae asterisco notata sunt. Domus Probationis separatae 41. Domicilia, et Residentiae 123. Socii denique omnes 13112.

Nunc iste numerus fere altero tanto major est.