CVm Quartam Partem Historiarum Societatis Iesu (siue Euerardum) a Patre Francisco Sacchino eiusdem Societatis Sacerdote olim conscriptam aliquot nostri Theologi recognouerint, et in lucem edi posse probauerint, facultatem facimus, vt typis mandetur, si ita ijs, ad quos spectat, videbitur: cuius rei gratia has literas manu nostra subscriptas, sigilloque nostro munitas damus. Romae 8 Sept. 1652.
Gosvvinus Nickel.
LEgi, iussu Tuo, Historiarum Societatis Iesu Partem Quartam, ab Anno Domini 1573. ad 1580. reperique graui, et eleganti stylo conscriptam, clarissimisque religiosarum virtutum exemplis, ad posterorum eruditionem, refertissimam. Cumque in ea omnia prorsus, sine vlla Orthodoxae Fidei, sanae doctrinae, atque optimorum morum iniuria decurrant; non solum publica luce, sed et omnium commendatione dignissimam censeo. Romae, ex Aedibus S. Mariae in Campitello die 15. Martij 1650.
Hippolytus Marraccius Congregationis Cleric. Regul. Matris Dei, manu propria.
CVM Sanctissimus D. N. Vrbanus Papa VIII. die 13. Martij anno 1625. in Sacra Congregatione S. R. et Vniuersalis Inquisitionis Decretum ediderit, idemque confirmauerit die 5. Iulij anno 1634. quo inhibuit imprimi libros hominum, qui Sanctitate, seu Martyrij fama celebres e vita migrauerunt, gesta, miracula, vel reuelationes, seu quaecunque beneficia, tanquam eorum intercessionibus a Deo accepta continentes, sine recognitione, atque approbatione Ordinarij, et quae hactenus sine ea impressa sunt, nullo modo vult censeri approbata. Idem autem Sanctissimus die 5. Iunij 1631. ita explicauerit, vt nimirum non admittantur elogia Sancti, vel Beati absolute, et quae cadunt super personam; bene tamen ea, quae cadunt supra mores, et opinionem; cum protestatione in principio, quod ijs nulla adsit auctoritas ab Ecclesia Romana, sed fides tantum sit penes auctorem. Huic Decreto, eiusque confirmationi, et declarationi, obseruantia, et reuerentia, qua par est, insistendo; profiteor me haud alio sensu quicquid in hoc Libro refero, accipere, aut accipi ab vllo velle, quam quo ea solent, quae humana duntaxat auctoritate, non autem diuina Catholicae Romanae Ecclesiae, aut Sanctae Sedis Apostolicae nituntur. Ijs tantummodo exceptis, quos eadem sancta Sedes Sanctorum, Beatorum, aut Martyrum catalogo adscripsit.
Imprimatur si videbitur Reuerendiss. Sacri Apostolici Palatij Magistro.
Ascanius Riualdus Vicesg.
Imprimatur
Fr. Vincentius Fanus Magist. et Socius Reuerendiss. P. Fr. Vincentij Candidi Sac. Pal. Apost. Mag. Ord. Praed.
ANNVS Millesimus quingentesimus septuagesimus tertius nouo Generali insignis quartam inchoat Historiarum nostrarum partem, annos deinceps septem complexam: quo tempore adulta iam, ac robusta Societas distinctius coepit moribus, reuocandisque ad vsum legibus, multisque explicandis, quasi quodam ciuili iure formari. Nam cum Laynem publicae rei Christianae occupationes, Borgiam super haec inualetudo distinuisset; Euerardus in domesticam administrationem totus incubuit, et multa ab ijs inchoata [Note: 1 Generalis Conuentus.] prope perfecit. Principio anni curis vbique in Generalem Congregationem collatis, de more habiti Prouinciales Conuentus. Pro Georgio Serrano Lusitaniae, et Ioanne Canna Boeticae Prouincialibus aduersa valetudine impeditis, Leo Henrcius, et Ioannes Plaza suffecti. Pro Hermanno Tyreo Rheni Prouinciali, qui postulatu Antistitis Moguntini ad conciones substitit, missus Lambertus Auerius. Cunctis e Prouincijs Electores ad diem Romae affuere, praeter Edmundum Augerium, atque Castellae Prouinciae Patres. Edmundum primo Rex Carolus tenuit, iussum in castris ad militem, qui Rupellam obsidebat, concionari: deinde etiam morbus. [Note: 2 Castellae Prouinciae Patres ab Hugonottis intercepti.] Aegidium Consaluium Castellae Prouincialem, comitesque Ioannem Suarium, et Martinum Guterrium, cum Didaco de Rios laico intercepere in Aquitania Hugonotti. Iter, quod recta fere Bayonâ Lugdunum Haeretici habebant infestum eo super inditam ex impietate crudelitatem immanius, quod circumsepti, pressique regijs copijs et commeatibus interclusi sceleratam vitam latrocinijs sustentabant. Praecognito Patres discrimine hominem locorum peritum, qui Burdegalam, inde per Aruerniam duceret, Bayonae assumpserunt. Is temere confisus (namque fraudis mentionem nullam inuenio) consuetam Lugdunum versus viam iniuit. Itaque leucas quinquaginta progressos Hugonotti inuadunt, spoliant, propinquum in castellum, Cardalliacum nomine, decem ab Rhutenorum [Note: 3 Consultatio de Patrum capitibus.] vrbe leucis abducunt. Hîc statim Haeretici consultare, mactarent ne potius, an redimendi sui facerent potestatem. Nondum norant de Societate esse: verum falso rumore audierant vnum esse Episcopum: quo quaestus luculenti spe ad mitiorem partem trahebantur. Audiebant de suis capitibus turbulentam consultationem Patres. Truces vultus, et minacia ora intuebantur, paratique, si inferretur nex, pro catholica religione obuijs ceruicibus excipere: dubitabant, si libertas redimenda proponeretur; foret ne satius conditionem amplecti, an occasione durae seruitutis, et gloriosarum erumnarum, ad contestandam catholicam fidem, et exercendum erga Deum amorem, vti. Denique, vbi Haereticis pars quaestuosior placuit; etiam ipsi congruentius Societatis voluntati, Sanctorum exemplis, legique diuinae existimarunt de redemptione transigere: ne tentasse Deum viderentur, [Note: 4 Religiosae paupertatis studium.] ac pecuniae potius, quam religionis causa vexati. Ergo ad pactionem ventum. Vbi cum Haeretici pro spe, quam deuorarant, ad immanem summam conarentur adigere; Patres autem (vt qui paupertatis voto cuncta abdicarant) ne eo quidem articulo vellent professionem pauperum egredi, atque adeo nec suas quidem vitas tanti aestimarent; nihil propius factum est, quam vt facinus teterrimum patraretur, tresque Viri praestantissimi pro vilissimis capitibus necarentur. Inter confusos clamores, conuicia, et contumelias turbae circumfrementis exiliens Hugonottus
[Note: 5 Aegidius Consaluius sauciatur ab Haereti. cis et Martinus Guterrius mor bo corripitur.] in Aegidium, cuius obseruari a socijs nutum videbat, furore ardens, stricto mucrone irruit, ac saepius pulsatum innoxie, grauiter in femore sauciat. Interim etiam Guterrius graui lateris dolore, febrique corripitur. Quae fuit causa maturandae pactionis, cum e tribus Sacerdotibus vnus ex vulnere, alter ex morbo periculose decumberet. In francos nummos bis milie conuenitur. Verum, diuinae bonitati placuit Guterrium eo loco vitam claudere, vbi diuturni sui voti compos factus, palmam Martyribus proximam sortiretur. Perdiu feruens Crucis amator optauerat non in lectulo inter commoda, sed inter maximas aerumnas mori humano omni praesidio spoliatus: ac plane ita euênit. Quinto postquam decubuerat die, qui Sabbati, et (quantum coniectura fert) nonus ante Kalendas [Note: 6 Moritur inter aerumnas maxi mas, et omni humana ope destitutus.] Martias fuit, in praedonum, eorumque Hereticorum manibus animam exhalauit acerrimos per dolores: adeo ope desticutus omni; vt, cum sacras, religiosasque res omnes eripuissent Haeretici; cruciculam ex minuta candela figurarint Patres, quam deoscularetur moriens, et manibus sustineret. Ceterum summa cum pietate, generalique expiatus confessione excessit, vigesimo tertio ab inita Societate, septimo et quadragesimo ab ortu anno. Patriam habuit Dloecesis Toletanae oppidum Almodouar Campi nomine, Ioannis quoque Auilae, Magistri eius celebris satis nobile. Inter eximias Martini Guterrij virtutes eminebat aduersus [Note: 7 Guterrij virtutes.] Dei Parentem Caeli Reginam prope inenarrabilis obseruantia inde vsque ab ineunte aetate suscepta. Neque indulgentissima Mater clientis sui vincebatur officijs. Certum est ostendere se illi perbenigne solitam: atque intur alia aliquando [Note: 8 Deipara se illi ostendere solita, ac visa Societatem sub pallio contegere.] visam sub augustissimo pallio Societatem vniuersam, in singularis patrocinij syrobolum, contegentem. Illud quoque mirum post eius mortem notatum est, quod paucis post diebus scripsit, ac saepe deinde narrauit Ioannes Suarius, Guterrio mortuo, Socijs eo moestioribus, quod eo loci ne procurandi quidem cadaueris [Note: 9 Eiusdem iam mortui sepultu. ram curat Deipara.] facultas afforet vlla; ingressam ad eos honestam Matronam cum linteo candido: cumque diceret auditum sibi habere eos demortui Socij corpus, rogasse, vt eius ad sepulturam componendi curam sibi permitterent: quod cum impetrasset; pie id, grauiterque composuisse, statimque egressam, nec postea inuentam: vt eorum, qui interfuere, nemo dubitarit, quin id benignissimae Caeli Praesidis erga exuuias clientis sui beneficium fuerit. Hoc igitur modo Guterrij curato cadauere, atque humi condito, vbi ante Haereticos Crux stetisse dicebatur, vnde et multis post annis translasum in Hispaniam est, Ioannes Suarius ad expediendam pecuniam Lugdunum dimittitur. Quae dum lente expeditur; Aegidium plaga, quae deterrima curatione computruit, vehementer exercuit: ex eoque factum, vt neuter Generalis Praepositi creationi interesset. Narrabat tamen deinde Aegidius vnicum sibi in ea solitudine solatium fuisse libellum, in quo percepta in meditatione ante sensa, et illustriora lumina adnotarat: quem saeui praedones, dum alia raperent omnia, reconditum in sinu cum non inuenissent; identidem lectitans regustabat. Ceterum praesto erat, vt solet in rebus asperis, diuina clementia oranti adeo propitia, vt in eo carcere orare se didicisse Pater referret. Aderat iam dies tertius Iduum Aprilis inchoandis Romae Conuentibus praestitutus: nec [Note: 10 Polancus, et alij lecti adeunt Pontificem petituri felix Congregationis auspicium.] quicquam erat, quod moram afferret. Verum interea contigit, vt Gregorius Tertius decimus Pontifex Maximus, vbi Polancus, Salmeron, et aliquot praeterea lecti petitum de more felix Congregationi auspicium, adiere; multa interrogaret, de ratione Praepositi deligendi, qui numerus suffragiorum legitimus esset, quot Hispani, quot singulae aliarum Nationum haberent suffragia: cumque multis partibus [Note: 11 Ex Natione alia, quam Hispana Generalem creandum proponit Pontifex.] superare Hispanos cognouisset, quod non e suis modo, sed ex alijs etiam forte lecti Prouincijs aderant, atque inaequalitatem [reading uncertain: print faded] admiraretur; institit quaerere, quot ex Hispania Praepositi Generales fuissent: editoque responso fuisse tres, quotquot ad eam diem Societas habuerat: Nunc ergo aequum est, inquit, vt ex Natione alia creetis. Quae vox perculit Patres. Itaque Polancus modeste, sed libere, Congregationem subijcit Romae potissimum celebrari, vt sub tutela Sedis Apostolicae libertatem suam obtineat. Hoc se Beatissimo Patri supplicare im pensius, ne quando patrocinium Societatis tam proprie ipse suscepisset, sineret
[Note: 12 Polancus Pontificirespondet.] vllo modo libertati eius offici: Et Pontifex: At suffragia paria esse oporteret. Non ne ex alijs Terris idonei suppetunt? et nominatim Euerardum appellauit, quem fama fuit, a Cardinali Lotharingo, cum esset Romae, Pontifici laudatum. Hîc [Note: 13 Pontifex Euerardum proponit.] quoque Polancus quiddam volebat afferre: sed occupans Gregorius beneaixit, et addidit: Ite, et quae factu recta sunt facite. Horum origo motuum duplex fuit: studia Nationum, et Neophytorum in Regnis Hispaniae odium. Etenim inter excellentia Societatis dona, praecipuum semper fuit, estque hodie, Deo iuuante, cum omnium mortalium admiratione, mutua inter omnes, quantumuis Nationum, [Note: 14 Diuersarum Nationum caritas in Societate.] ac gentium diuersarum, caritas: id quod maxime eius. professioni congruebat, et nomini. Nam quae Societatis Iesu titulo praecipue gaudet, eam discipu lorum quoque Iesu insigni, ac nota potissimum distingui decebat. Orta principio cum diuino hoc stygmate est, cum, ex hominibus diuersarum Nationum consensione mirifica per Christi gratiam copulatis, coaluit vnum in corpus. Institute vero suscepto sinus caritatis nullis coarctatus limitibus plane erat necessarius: vt qui ad gloriam Dei, quam maximam non in vna alteraue Prouincia, sed in vniuerso Orbe terrarum curandam sese totos addixerant; iis nu la esset Natio, nula gens aliena. Planeque euênic, vt dum viribus, anin isque coniunctis, patria singulis Mundus est; cognatio, et propinquitas Christi sanguis, hîc alibiue habitandi causa, Dei maior laus ex obediontiae nutu, nulloque, nisi diuini obsequij respectu, Hispani, Lufitani, Galli, Germani, Belgae, Itali, alijsque e Prouincijs, ac Regnis permixtim alij alias excolunt gentes; praeclaros toti Ecclesiae Dei parerent vsus, nouique Ordinis inclyto nomine Prouincias, et Regna omnia [Note: 15 Caritas difficile diu in multitudine conseruatur.] ad extremum vsque Orientem complerent. Ceterum praeclara haec animorum conspiratio, atque ex immortalium beata patria in mortalibus expressa ger manitas quanto est pretiosior, ac spectabilior; tanto difficilius magno tempore, magnoque in numero vi et. Nam sicut in fidibus, quae ex neruorum omnium consensione efficitur harmonia, vel vno discrepante corrumpitur; ita in hominum coetibus, vnus quispiam, aut pauci, siue perturbatione, siue errore, quasi extra chorum abrepti, summam rei perturbant. Quid autem aeque procliue est, quam magno in numero, ac tempore existere homines turbulentos, vel studio inconsiderato transuersum actos, vel Diaboli praestigijs capios, quibus religiosorum quoque hominum labefactetur concordia? Atqui recte considerantibus apparebit immodica Nationum studia pofirema perturbationum a viris bonis exui, primamque Diabolo esse portam ad ingentes ruinas clanculum inuehendas: Nam cum ea propensio non ingenita modo sit, cum eo affectu, quo quisque se, suaque maxime amat, vutque excellere: ac dein opinione, ac sermonibus vulgi, gestisque populorum inuicem bellis roborata: adhaec morum, institutorumque diuersitate, atque adeo varia corporum habitudine enutrita; sed etiam, si modus adsit, laudem, non vi uperationem habeat, et caritas aduersus patriam nominetur; inde fit, vt inter vitia cuncta facillime honesti specie inuoluatur: atque adeo Viros cetera optimos fallat, vel Angelorum certamina ad Nationum suarum curanda comnoda, et ex eo Persarum Principis, qui diu Michaeli obstitit exemplo, suis perturbationil us obtendenies. Patuit pestis huius vis in primo Ecclesiae Sanctae ortu, tum ipsum, cum Dei feruebat sanguis, ac Spiritus Sancti lapsum e [Note: 16 Primigeniae Ecclesiae exemplum.] Caelo incendium conflabat ex humano genere corpus mysticum Christi, vt multitudin is credentium cor vnum esset, atque anima vna, hanc Satan commodissimam ad irrependum partem reperit: hinc diuina illa aedificatio labem coepit facere. Crescente numero Discipulorum (diuinus inquit Historicus) factum est murmur Graecorum aduersus Hebraeos, eo quod despicerentur in ministerio quotidiano Viduae eorum. Quae vero subinde, et quanta extiterint certamina inter Christianos ex circumcisione, atque ex Gentibus, eamque ob rem interipsos Ecclesiae Principes, non est quod fusius disputem. Haec nimirum fuit causa, cur Sancti Apostoli toties inculcarent, nullum apud Deum Iudaei, et Graeci, Barbari, ac Scythae discrimen esse. Quod posterioribus sensim temporibus inter Fideles Latinos, et Graecos auctum, corroboratumque dissidium Orientalen Ecclesiam
prope omnem, tantum, ac tale membrum (quod sine dolore ingenti cogitari nequit) ab Romano Pontifice, hoc est capite auulsum, in miserrimam non animorum modo, sed etiam corporum tyrannidem rapuit. Vt Viri sanctitatis professores oculis ad haec, aliaque nimium multa eiusmodi exempla intentis, animaduertant quantum exitium praua Nationum importent studia: hominesque Societatis pro se quisque diuinum illum magnanimae, interminataeque caritatis thesaurum, hoc vigilantius tueantur, quo pluribus eum machinis Satan oppugnat: existimantes non vnius, aut alterius agi commodum; sed totius salutem corporis, cum vnum membrorum a ceteris dissidet, plusque ad se, quam aequitas patiatur, trahit. Hac igitur eadem ex parte, quam maxime imbecillem, atque ad tegendos dolos aptam norat, peruiamque in Sancta Ecclesia primum inuenerat, moliri in Societate ruinam aeternus pacis osor instituit, specie, vt cum Viris bonis assolet, boni maioris. In plerisque Societatis Prouincijs praecipua ad hanc diem habuerant munia regendi, docendique fere Hispani homines. Quod ex ijs quamplurimi scientia praestantes, et rebus agendis maturi ad Societatem accesserant: cum ex alijs Nationibus nec ita multi initio, et plerique adolescentes longo tempore formandi sese offerrent. Ergo principio cum manifeste appareret non suppetere indigenas ad ea, quae externi tractabant, paruoque in numero, ac primo in flore caritatis; nemo erat, qui rem non in eam, in quam oportebat, partem acciperet. At vbi Sodalium amplificatus est numerus, ac coepere suis quaeque Prouinciae abundare hominibus, primusque ille caritatis vigor in multis elanguit; tum ortum est murmur. Nec longe accersenda fuit rectae mentis simulata imago. Communis illa erat ad manus vmbra, per quam quod ipsis displicet, turbulenti homines, saepe pueruntur populo, atque Principibus offensioni esse, Iactant pessime audire Societatem, grauique apud Nationes, ac Reges premi inuidia, quod tam multi vbique alienigenarum ad prima adhibeantur munia: indigenarum vero [Note: 17 Ignatius, Laynius, et Borgia ex cunctis Nationibus ad gra dus et disciplinas idoneos prouexerunt.] in docendis pueris conterantur aetates. Quae sane longissime aberant a vero. Semper enim non solum Ignatius, sed deinceps Laynius, ac Borgia eo incubuerant, quod mihi ex eorum epistolis, vitaque tota compertissimum est, nec cuiquam sine Virorum optimorum summa iniuria suspicari aliter fas est, vt ex cunctis Nationibus ad altiores disciplinas idonei, meritosque ad gradus proueherentur. Sed pauci Hispanorum praefecturam paulo imperiosius exercentes, itemque pauci aliorum humanarum adhuc serui cupiditatum, alienaeque non libenter potestati subiecti, serebant, alebantque eum sermonem; qui aliquot iam annis perstrepebat in Gallijs, nuperque in Burdegalensis Collegij fundatione, vt demonstraui, coepit foras erumpere. Neque eo vacua erat Italia non sine nonnulla Benedicti Palmij nota, qui studio commissarum sibi Prouinciarum interdum longius prouehebatur. Hoc ergo sermone Pontifex nescio vnde imbutus, persuasusque, ad conseruandam in Societate Nationum inter se consensionem, aliam nullam superesse viam, existimabat in praesentia Generalem ex alia, quam superiores suissent, gente creandum. Ceterum super hoc ex Nationibus dissidium, grauiûs in Lusitania, totaque Hispania origmis causa gliscebat. Horrenda enim dictu deprehensa in multis Neophytorum sacrilegia, vniuersum illud genus in ijs Regnis poene execrandum fecere. Haud iure id quidem: nam sua debuit salua esse bonis gratia, cum constet permultos inter eos quoque floruisse sanctitate, ac literis. Ex quo genere haud paucis in Societatem receptis, et quibusdam vitio [Note: 18 Sebastianus, et Philippus Secundus Reges Pontificem orant, ne sinat Generalatum Societatis ad Neo phytorum quem. piam peruenire.] prope Gentis communi, turbulentioribus, quidam domesticorum, externorumque cunctum Ordinem contaminatum clamare. Omnium Societati Studentium grauissime id ferre in Lusitania Henricus Cardinalis insigni in eius nominis homines ex quaestionibus fidei, quibus praeerat, concepto odio. Itaque is, eiusque opera Rex Sepastianus, atque Philippus Secundus Rex Lusitanis Patribus Romam euntibus ad quosdam Cardinales literas, atque ad Pontificem dedere, orantes, ne sineret Generalatum Societatis ad Neophytorum quempiam peruenire. Has literas statim Leo Henricius Cardinalibus dedit, Pontifici autem non nisi pridie eius diei, quo eundum in suffragia erat, quemadmodum mox enarrabo:
sed aliunde admonitus Pontifex, vt dixi, non solum Neophytorum, sed nullius Hispani rationem haberi volebat. Ceterum cum nihil imperasset, tametsi graui cura [Note: 19 Laurentius Magius eligitur ad acta Congrega. tionisexcipienda.] anxij, tamen cum aliqua spe liberorum Comitiorum, ex eo Patres reuerterant. Coetus inde prosecuti, Laurentio Magio Austriae Prouinciali, qui Acta Congregationis ante creatum Generalem exciperet, lecto, designant, qui ex decreto Congregationis secundae inspicerent, num qua in re passa detrimentum, vel passura Societas timeretur. [Note: 20 Designantur qui inspiciant num qua in re detrimentum Societas passa sit.] Omnium primum visum est id munus praeter Vicarium, et Asistentes, Salmeroni, et Bobadillae e primis Decem committendum. Hisque communibus susfragijs quinque additi, Oliuerius Manaraeus, Paulus Hoffaeus, Franciscus Adurnius, Michael Turrianus, Ioannes Plaza, pro sua quisque Natione, exqua venerat. Facta potestas ex Electoribus omnibus, ac Procuratoribus, qui duo tantum aderant, Ricardus Tectorius Poloniae, et Ignatius Martinius Indiae Orientalis, cognoscendi, cum eo tamen, vt de statu rerum Societatis, non autem de personis, neque ijs rebus, quae ad certos homines pertinerent inquirerent. Ab ceteris prohibiti quaerere: si tamen vltro quis cordatus praesertim, atque probatus vir quidpiam deferret; nequaquam repudiarent, sed non nisi scriptum, delatorisque subscriptum [Note: 21 Antonio Posseuino Concio mandatur.] nomine exciperent. Notitiae capiendae biduum praestitutum. Post haec latina concio Comitiorum die habenda Antonio Posseuino mandatur: Petro vero Canisio, quem ad varios Germaniae Principes pro rebus Religionis publicis missum [Note: 22 Canisio, et alijs Comitij delega. tur custodia.] Romam Pontifex aduocarat, itemque Procuratoribus Prouin ciarum, et Christophoro Madridio Romanae Domus Ministro Comitij delegatur custodia. Tum collecta ab designatis Paribus, in Praepositi delectu spectanda capita singugulis Electorum scripto traduntur. Inter prima erat, vt optaretur is, qui caritatis illius, quam tantopere Instituta Societatis commendant, atque homines semper in ea suspexere, studiosus fore speraretur: vt causis. dissensionum summotis, [Note: 23 Salmeron ad electionem Assistens creatur.] serio ad pristinam coniunctionem redintegrandam incumberet. Rite omnibus praeparatis, ac Salmerone creato Assistente ad Electionis negotium, dies vndecimus ante Kalendas Maias instabat, Comitijs habendis ed libentius destinatus; quod eo die Fundator Societatis Sanctus Ignatius, post susceptum triduo ante Generalis onus, solennem professionem, cum reliquis Romae e primis decem, emiserat. Pridie eius diei ad Pontificem in Tusculano degentem Leo Henricius, quas tulerat ab Sebastiano, ac Philippo Regibus, et ab Cardinali Henricio literas misit: quibus creditur factum, vt quod dudum agitabat animo Pontifex, omnino perficeret. Postridie igitur, vbi illuxit, Sacrificio rite peracto, sacrosanctaque sumpta Eucharistia, Patres includuntur. lamque Posseuinus dicebat, cum trepide nunciatur adesse Ptholomaeum Gallium Cardinalem Comensem Pontificis missu. [Note: 24 Iubet Pontifex per Cardinalem Comensem ex alia Natione, quam Hispana creari Genera. lem.] Introductus, perque officiose, quam Gregorio curae Societas foret, exequutus; tandem significat, iubere eius Sanctitatem, quoniam adhuc Generales Praepositi ex Hispanis cuncti fuerint, in hisce duntaxat Comitijs ex alia creari Natione, quod e sanctae Ecclesiae, et Societatis communi bono persuasum habebat esse. Perturbatis ad eam denunciationem Patribus, respondit Polancus Vicarius, Perspectam Societati Beatissimi Patris rectam vbique mentem, atque benignitatem erga ipsam singularem. In eo tamen iusso plurimum inesse difficultatis, de quo eius Beatitudinem admoneri oporteret. Vbi inter se aliquantum consultarint, [Note: 25 Intermittitur Generalis creatio.] eique paucaretulerint; totos in potestate Christi Vicarij, atque obedientia humillime fore. His auditis Cardinalis egreditur. Patres intermissa creatione Praepositi, magno cum doloris sensu agitare occipiunt, quemadmodum tam graui plagae posset occurri. Atque vt cuncti intelligant, quanto pietatis studio ageretur res, quamque religiosorum hominum dissidia, quae zelus, tametsi interdum [Note: 26 Leonis Henricij consessio.] sine scientia mouet, ab ijs differant, quae humanae cient perturbationes; ad exemplum quod sequitur, animum aduertant. Leo Henricius vltra opinionem suam progressam videns rem, Patres omnes grauissime commotos, ereptam plane in tam graui deliberatione libertatem; prosiliens in medium, profitetur palam tantae tempestatis auctorem sese fuisse, minime id tamen agentem: ac velle anathema pro Societate esse. Aditurum se repente Pontificem, adnisurumque vt suum
[Note: 27 Ipse et alij noonnulli Pontificem adeunt.] Societati ius integrum redderet. Placuit consilium Patribus: additisque ei Socijs Paulo Hoffaeo, Laurentio Magio, Oliuerio Manaraeo, ac Petro Canisio (nam ex natione Hispana modestia prohibuit mitti) eodem die in Tusculanum contendit: et admissus ad Pontificem in hunc ferme modum loquitur: Pater Beatissime, Congregatio nostra, cognita per Illustrissimum Comensem Sanctitatis Vestrae de Generali legendo voluntate, ac satis gnara id tantum Sanctitati Vestrae propositum esse, quod Dei gloriae aptissimum sit; existimauit pergratum ei fore cognosecre, quid super ea re ipsi succurrat. Ac Primum hoc ego priuatim spondeo, qui Regum Philippi, et Sebastiani noui mentem, vtrumque in bonam partem accepturum, si sua relinquatur Congregationi libertas. Nec diffici e est id intelligere. Nam cum idcirco tantum vterque nostro Ordini studeat, quod suis Regnis opportunum experiatur, ac speret; profecto si quid priuatim obseruari in [Note: 28 Rationes pro suffragiorum li bertatetuenda.] nostris, Comitijs cupiunt, inde est, quod eum conseruari, et quam maxime florere volunt. Verum enimuero Congregationis vniuersae hic sensus est, vt sublata Comitiorum libertate, penitus euerti putet. Nouit Sanctitas Vestra quouis in coetu recte instituto quantopere status rerum e summo pendeat Magistratu, ex quo, tanquam ex capite, vigor ad membra descendit: quamque necesse sit in eo auctoritatem inesse quam maximam, quae obsequia, et studia, et animos conciliet subiectorum. Nihil enim ita conciliat hominum voluntates erga Superiores, vt opinio de eorum praestanti virtute, ac persuasio, quod rite, diuinoque potius, quam humano suffragio praelati sint. Quod si non libera Comitia sint; qui creabitur Generalis, non electus, sed obtrusus videbitur: si non ex omnibus potestas sit eligendi, sed ex certo genere personarum, iam non praestantissimus censebitur electus, sed quem necessitas reliquerit. Quanta autem hinc macula ipsi Praeposito? quanta obsequij, reuerentiae, amoris remissio in inferioribus? quanta tum pernicies, ac difficultas administrationis? quanta etiam porta ad inuehenda in hunc Ordinem plus nimio se insinuantia Nationum immodica studia, et dissidia inter sese membrorum? quanta demum exempli pestis? Quid enim pro. cliuius est, Pater Beatissime, quam vt, quemadmodum nunc vna excluditur, sic alio tempore alia excludatur natio? Quid tum si non ita propensi Reges, non ita Patronus, ac paterni anim erga nos Pontifex existat? Nostrorum Comitiorum, Pater Beatissime, ratio haec est, vt quisque demissurus in vrnam suffragium est, sancte iuret, eum ab se deligi, quem ex omnibus maxime idoneum arbitratur. Hanc formulam reliquit nobis noster Fundator: nec dubitamus quin, quemadmodum diuina prouidentia in creanda hac familia, eum voluit administrum; ita in describenda formula, qua supremum caput cooptaretur (qua in re tantum momenti est) praecipue docuerit, rexeritque: atque adeo quanto fidelius eam nos formulam conseruauerimus; tanto liberalius Dpiritus Sancti gratia affutura actis [Note: 29 Ob secrationes ad Pontificem.] nostris sit. Rogamus itaque Sanctitatem Vestram, et obtestamur sinat nos grauissi. mo in negotio satisfacere conscientiae nostrae, vt consueta iurisiurandi verba salua religione liceat pronunciare. Conuenere totius Societatis prudentissim, ac sanctissimi Viri: nihil temere, nihil per studia partium fiet: nihil non summo consilio a cognoscentibus, quarum quisque sit virium, quid ferant tempora, quid sanctae Ecclesiae, ac Societatis requirat status. Vniuersi hoc Patres ad Sanctitatis Vestrae pedes prostrati, ex quibus nos lecti sumus, postulant: vniuersi, inquam, praeter eos, qui ob commune damnum exempli dolentes nouitatem, gaudent potius priuatim extra sortem periculi se, atque honorum, quales quales sint, poni. Annue, Pater Beatissime, tam iustis postulatis, vt digressi per vniuersum terrarum orbem in suas quisque Prouincias, inter singularia benignitatis vestrae pignora, hoc maximum praedicantes, laetius, et enixius in Vineae diuinae cultura labores subeant, perferantque. Haec aliaque non Leone modo, sed et alijs quoque Patribus memorantibus, [Note: 30 Pontifex libertatem eddit Congregationi.] precesque rationibus cum graui animi sensu miscentibus, aliquantum obluctatus; eo demum descendit Pontifex, vt libera Congregatio esset: cum eo tamen, vt si forte Hispano homini munus imponeretur, ante promulgationem sibi significarent. Quod plerique, coniectura haud dubia, repellendo Polanco accepere:
siue is Neophytus, ac fauere Neophytis putaretur, siue etiam a quopiam timeretur, ac praesertim ab Edmundo Augerio, qui ad eum ex Hispania redeuntem cum Borgia, de nimio inter cetera Nationum studio delatus fuerat. Cum eo responso Patres nocte intempesta in Vrbem reuersi, postridie mane Pontificis voluntatem in Conuentu renuntiant: qua cognita, Decretum illico summo consensu fit, vt libera plane, ac simpliciter pro vniuscuiusque conscientia, quando id Pontifex permittebat, atque seruata solenni iurisiurandi formula, suffragatio [Note: 31 Euerardus renum ciatur Praepositus Genealis.] esset. Ac protinus Comitijs repetitis, cum septem, et quadraginta Electores adessent, prima suffragiorum latione, suffragijs septem ac viginti Euerardus Mercurianus renuntiatur Praepositus, qui diu in Germania Inferiore Prouincialis, et nuper Assistens apud Borgiam fuerat, Vir spectatae prudentiae, summaeque moderationis. Inde cetera tractari coepta, Polanco, qui Vicariatu abierat, inter Prouinciales recepto, decretoque addito, vt id iuris esset in posterum. Cum de creandis [Note: 32 Assistentes, et Admonitor creantur.] Assistentibus ageretur, institere Aquitani Patres, vt quintus cooptaretur, qui Prouincias Galliae, et Flandriae procuraret: quod diligenter tractatum, cum causa appareret nulla, quicquam in praesens nouandi, nemine propemodum discrepante, reiectum est. Ita septimo Idus Maias quatuor electi, Galliae, atque Germaniae Prouinciarum Oliuerius Manaraeus: Lusitaniae, Indiae Orientalis, et Brasiliae Petrus Ponseca: Hispaniae, Peruuiae, Mexici Aegidius Consaluus: Italiae, ac Sicliae Benedictus Palmius, eodem sub Borgia functus munere. Oliuerius simul Admonitor declaratus. His rite gestis, vt saepe turba turbam, quemadmodum vnda vndam conciet, coepit quibusdam videri, neque Generalis, neque Assistentium creatio plane vitio caruisse. Mouit illic suspicionem, quod nominatim [Note: 33 Creationi Generalis, et Assistentium aliqua opponuntur, et diluuntur.] Euerardum Pontifex laudasset ex commendatione Cardinalis Lotharingij, vt fama erat, quem Cardinalem Euerardus, dum Romae fuit, interdum inuiserat. Hic autem quod Lusitani Patres cum pensionis cuiusdam annuae aroma tum, quam vltro Sebastianus Rex Collegijs aliquot Societatis Borgia viuo, cum, is fuit postremo in Lusitania, attribuerat, tabulas legitime confectas attulissent, quidam rei ignari, nimiumque cauti, obscura donorum fama commoti, eblanditis suffragijs exprimere e sua Natione Assistentem putabant voluisse. Itaque Decretum concipiunt, quo censuris contra ambientes Generalatum ab Ignatio statutis, eos quoque, qui Assistentium munus sibi, alijsue ambirent: itemque eos, qui vllo modo posthac darent operam, vt in generalibus Comitijs quaeuis persona vel sigillatim, vel communiter reijceretur, volebant obstringi. Qua postrema particula Neophytis cauebatur. Contra quae non acriter modo Lusitani tendebant, sed illuc connitebantur, vt immutabili lege vniuersis ex eo genere hominibus in perpetuum Societas clauderetur. Dum igitur hinc atque hinc pugnatur, auctorum prioris Decreti impulsu, Pontifex Salmeronem renunciare conuentui iubet, videri Pontifici ad conseruandam animorum coniunctionem leges condendas, ne posthac ageretur de excludendis ab iure Comitiorum Nationibus, vel generibus hominum, neu Principum literae curarentur: quod addebat, ne forte voluntatem Pontificis ab hac re alienam interpretati, sinerent ostium patere dissidijs. Deinde obstruendum ambitioni aditum, quae vt cognorat, in Generalis, et Assistentium creationem irrepserat. Postremo ambitiosos, et qui dona quaedam attulerant, conquirendos, ac puniendos. Commouit vehementissime Patres ea denuntiatio. Acclamant rite, syncere, sancte gesta omnia. Tamen Euerardus, quo certiora possent referri Pontifici, institit, vt quin que ex diuersis Nationibus legerentur, quibus cognitio rei committeretur. Cumque Congregatio, quamuis perinuita, sineret bene composita tentari; tandem lectionem Iudicum ipsi Generali permisisset; is Salmeronem, Franciscum Adurnium, Paulum Hoffaeum, Claudium Matthaeum, Michaelem Turrianum viros sine exceptione grauissimos nominauit. Ab his cognitio octo dierum spatio habita seuere, ac superstitiose est. Omniumque ad vnum summo consensu lata sententia, omnem prorsus ab Comitijs vtriusque tum Generalis, tum Assistentium vel leuissimam suspicionis causam ab fuisse: nihil non libere, et ordine, consilioque optimo gestum. Tum adiens
Pontificem Euerardus, statu rerum luculenter, ac plane exposito, neque id, quod Hispani, neque quod Lusitani conabantur, opportunum se paci existimare dicens, persuasit, vt sineret cuncta silentio sepeliri. Ita ceteris deinceps consultationibus [Note: 34 Congregationi finis imponitur.] pacate, ac diligenter habitis, ingenti cum omnium gaudio decimo sexto Kalendas Iulias Conuentui finis impositus. Apparuit toto hoc tempore indulgentia Pontificis erga Societatem, sed praecipue Comitiorum diebus: priore enim die inter eundum ad sacrum, clara voce, vt omnes circumstantes exaudirent. Sacrificaturum [Note: 35 Pontificis bene uolentia erga Societatem.] sacerdotem appellans: fac de Sancto Spiritu, inquit, pro Generali Societatis legendo: idemque ob interrupta eo die Comitia, iussit postero fieri. Tota in Societare, et in Hispania maxime, si perpaucos demas, de Euerardi electione singularis gratulatio extitit: nam quanquam Borgia in sanctitatis opinione praeclara, vt sane merebatur, fuerat; tamen quod religiosae vitae rudimenta prima non ab Ignatio, sed aliunde acceperat; non vsquequaque opinionibus hominum, tametsi plerumque inanibus, faciebat satis. Euerardum itaque totum ab Ignatij disciplina profectum, sperabant in cuncta Societate, quam ipse formam [Note: 36 Exortus rumor a Polanco repri mitur.] ab eo acceperat, expressurum. Ad nonnullos tamen externorum manauit rumor, tanquam facta Nationi Hispanae esset iniuria: quem, egregiae moderationis documento, ipsemet Polancus, datis literis, et rerum serie gestarum exposita, repressit. Lusitani aiebant Euerardum ab Ignatio Azebedio oIim nominatim expetitum, et quasi testamento commendatum fuisse. Itaque Mauritius Serperius vir domi, forisque clarus: quem elegit, inquit, Sanctus Ignatius, quem elegit Sanctus [Note: 37 Lamberti Aueri mors, mores, et laudes.] Lambertus, hunc elegit Dominus. Certe iam licet omnia de Societate bene sperare. Porro Sanctum Lambertum appellat Lambertum Auerum, qui e Patribus Electoribus, quasi decumam Caelo exigente, quarto Nonas Maias Domi Professorum occidit. Quadragesimum circiter aetatis annum agebat, Rutemburgi in Comitatus Tyrolensis Oppido natus: Ingolstadij adolescentem operam nauantem literis Canisius, et Gaudanus anno millesimo quingentesimo quinquagesimo primo in Sociorum recepere numerum. Vir fuit modestia, submissione, innocentia, et candore morum eminens: quibus virtutibus vbicumque egit, omnium ad se mirifice amores traxit: Religiosae tenuitatis, ac simplicitatis amantissimus, deliciarum maximus osor aulicarum, vt ne tum quidem, si quando apud viros princi, pes diuersari cogeretur, ab simplicitate sua quicquam, modestiaque recederet: eoque erat Principibus carior. Collegio Moguntino inde ab exordio praefuit, quanquam perinuitus: inter cetera affirmans, vereri se ne suas ob noxas minus bene Collegio eueniret. Narratis virtutibus praestans doctrina, eloquentia, et in proximos, praecipue pauperes, Caritas accedebat. Ex quo factum, vt eius occasum, simul Moguntiae cognitus est; Antistes aegerrime tulerit, et Ciuitas, tanquam orbata deplorarit. In eadem Professiorum Romana Domo, vt simul vrbana [Note: 38 Madridius moritur.] reliqua digna cognitu contexam funera, Idibus Augusti Chistophorus Madridius in pace Sanctorum requieuit, professos eo loco Praepositi vice, Ministri nomine perdiu moderatus: tantae apud primos Patres auctoritatis, vt Ignatius prope tyronem [Note: 39 Ante solennem Professionem creatus Assistens] toti Societati regendae postremo tempore, quo valetudo ipsum praegrauabat, Ioanni Polanco collegam adderet: ac subinde in primo generali conuentu, antequam solennem Professionem emitteret, crearetur Assistens. Eius est libellus [Note: 40 Iacobi Cerruti laudes.] e Sanctorum Patrum testimonijs concinnatus de frequenti vsu Eucharistiae. Virtutes distincte proditas non reperi: ex auctoritare, gestisque muneribus aestimare licet. Plura, neque indigna posteritatis memoria, de Iacobo Cerruto extant, pleraque ab ipsomet adnotata, quae possunt vsui esse immodice sibi placentibus: vt habeant e nostro quoque seculo, vnde se cum pudore forsitan metiantur. Mulazzani in Subalpinis mediocri loco natus, bonam sortitus animam, adolescentiamque innocenter ingressus, interiore quodam motu vitam sibi capiebat coelibem, in tenui re, ac Philosophorum ritu. Verum paulo post in Montem Regalem ad studia Medicinae profectum, iuuentae calor, amoenior forma, sodalium (vt plerique sunt in Academijs) licentia transuersum egêre. Annum iam tertium in letisera diuinarum rerum, suique obliuione per seculi tenebras, et praecipitia aberranti
[Note: 41 Eiusdem mira vocatio.] ex lectione vitae Sancti Alexij, in quam forte incidit, prima ab Caelo lux affulsit. Post paulo vesperi, antequam se collocaret in lectulo, dulci praeter morem sensu pietatis tactus, sublata ad Deum mente, rogauit, vt Medicinae sibi studia, quae tractabat, fortunaret: vel certe si non id ab se, at aliud vitae genus adamaret; quod nam id esset ostenderet. Post eam venerationem expeditis curis sese quieti permisit. Ecce autem, sopito, an vigili, non satis potuit explicare, adstitit Vir clericali habitu, cum pileo quadrato, supremaque tunica omnino in morem Societatis: totamque noctem cum eius voluptate inenarrabili perstitit visio. Nullus ei per id tempus intercedebat cum hominibus Societatis vsus. Itaque mane inter induendum reuoluens animo visum, diu quaenam illa esset vestitus forma inuestigauit. Tandem secum, profecto Iesuitarum hic habitus est. Age Iacobe, te Deus huc vocat. Vixque ea locutus, recta ad Collegium tendit. Rectore aduocato (is erat Ioannes Baptista Velatus) noua sibi ex vita Sancti Alexij nata consilia: oblatam proxima noctespeciem, quam haud dubitaret vitae ab se ineundae diuinum indicium fuisse exponit, rogatque, vt ad Numen sequendum se iuuet. Rector, dum Iuuenis pertentat animum, arduaque et vilia, ad quae oportebat paratum accedere ministeria ingerit; expeditionis quoque Indicae mentionem fecit: quamque multum ibi ad Dei gloriam, et miserarum gentium salutem Societas efficeret. Nouum Iacobo accidit Indiarum nomen, sed non leuiter praeteruolauit. [Note: 42 Expeditionis In dicae desiderium.] Ex eo tempore nihil ardentius, quam eam expeditionem, fundendi pro Christo sanguinis studio, exoptauit. Cumque assidua flagitatione tandem vt liceret in Brasiliam Ignatium Azebedium sequi impetrasset; forte a profectione impeditus, aegerrime tum quidem tulit: sed mox cum Ignatium, ac Socios martyrio donatos [Note: 43 Remissioprimum deinde feruor in ingressu Religionis.] cognouit; ereptam sibi, et prope fractam in manibus palmam nunquam cessauit cum gemitu, et lacrimis lamentari. Sed varia sunt diuina charismata. Ro mam igitur ad Tyrocinium missus frigide initio, interdum cum taedio habebat, desertis seculi oblectamentis blande animum remordentibus: cum aliquando oculos per cubiculum curiosius voluens ad lecti caput in parua scheda reperit scriptum: Ad quid venisti? ad seruiendum non ad regnandum. Haec vox miro modo totum hominem commutauie. Illico quasi noua in luce circumspiciens sese: quo veni, ad quid veni, vbi sum? inquit, nempe in Religione sum. Quid autem Religio est, nisi Domus Dei? At Domo Dei tu miser, tu sceleste dignus? inde falutari ira concitus: Procul igitur ex hoc tempore, procul Mundus, procul Caro, Patria, Propinqui, Sodales, Iucunditates, Honores, cuncta mortalia. Quae flagrantissimo animo dicenti, ac sancienti, superna vis tanta cum vbertate adfuit; vt ex eo die nulla vllius rei caducae mosesta titillatione tactus sit: quaeque antea perdite amarat; vix postea, quasi per tenuem somnij vmbram, recordaretur. Eodem in aestu, postquam abdicauerat humana, diuina assumpsit. Ex hoc tempore, inquit, pro Patre mihi Iesus erit, pro Matre Caeli Regina Maria, sancti Bartholomaeus, Petrus, Antonius, in locum Patris, ex quo genitus sum, et fratrum meorum: quia ijsdem nominibus vocantur, succedent. Quin Sancti Angeli mihi pro fratribus, Beatae Virgines pro sororibus erunt, pro Patria caelum, pro patrimonio bona sempiterna, pro oblectamentis Angelorum carmina, ad extremum pro Terra Paradisus. Sub haec cubiculi fenestram, ex qua in viam publicam leuius ante prospectabat, ita obstruxit; vt recludi aegre posset: primamque cogitationem prosequens, quoniam in Dei Domo versabatur, ac Deus totus est spititus, atque in spiritu, et veritate vult coli; totum se spiritui dedere constituit: vsque eo, vt ne qua mortalium rerum imagine foedaret in oratione mentem, testificatus cunctos se propinquos, ciues, amicos, quo debebat ordine caritatis, semper commendatos Diuinae Maiestati velle; ab commendandis nominatim singulis statuerit in posterum abstinere: quod fecit, valdeque sibi opportunum accidisse testatur. Ceterum suorum peccatorum ad lumen diuinum clarius foeditate cognita, ita est pudore suffusus; vt non auderet sub diuinum conspectum venire: eoque clementissimam Dei Parentem patronam sibi, qua internuntia, atque admittente introduceretur, assumpsit: semperque postea salubrem morem tenuit, vt non nisi per salutationem Angelicam ea sibi duce propitiata ad Sanctissimae Trinitatis personas precaturus
[Note: 44 Eiusdem pietas.] accederet. Inde rerum aeternarum degustata dulcedine, quo se aretius Deo coniungeret, tria de more vota emittendi veniam breui ab Confessario elicuit. Crescenteque in dies magis, ac magis summo bono inhaerendi voluntate; miris in suorum oblatione Votorum vsus est progressibus. Nam cum incaepisset initio semel in die offerre, inde bis, postea ter, paulo post quater, mox decies, tum vicies; postremo vsque ter millies processit. Quod mihi vti certum est vere narrari vtique ipso prodente; ita incertum quemadmodum ceteras inter occupationes fieri potuerit. Crediderim formulam breuem ad Rosariorum maxime modum [Note: 45 Afflictationes corporis.] iterasse pernumerantem. Nec sane moderatius alios frequentabat virtutis actus. Ter in die totus humi prouolutus trecenties pauimentum lambebat: bisque cum acris doloris sensu cuncta sibi membra vellicabat digitis, super alias consuetas asperitates. Religiosae amore paupertatis eo, quae necessitas non exigeret, detrahendo peruenit; vt pro serto orbiculorum in enumerandis Coronae Beatae Virginis precibus, digitis vteretur: fortasse ne ab Ethnico vinceretur Philosopho, [Note: 46 Orationis studium.] quem ligneum proiecisse poculum ferunt, vbi cauam ad eum vsum sufficere manum animaduertit. Totus erat in Dei excelsitate, suique vilitate peruest iganda: decemque ad id varias exercendae mentis vias excogitarat. Cuius radium cognitionis cum quinquennium perseuerasset exposcens, tandem ad breuissimam vsuram impetrauit: sic aliquando inter orandum Diuino radio collustratus, nouaque rerum socena aperta, ac si velum ab tabula statim subductum, protinusque reductum foret. Quo tamen momento eam de Diuinae Maiestatis excellentia, deque sua inanitate opinionem hausit; vt videretur sibi contumeliam praestantissimae illi naturae facere, si auderet coram adstare, vel quicquam petere, quod in su um commodum cederet: se ob sua commissa dignum vitae huius poenis omnibus, Purgatorij, Tartari, atque etiam grauioribus sentiens. Itaque nouo inde patiendi, moriendique pro Domino, quem ita laeserat, igni flagrans, incommodis, aerumnis, atque infirmitatibus suis iucundissime oblectabatur. Neque postea quicquam petijt a Deo, nisi vt cognoscere ipsum, timere, ac diligere super omnia: itemque nosse, abijcere, exinanire se ipsum concederet. Beatissimae quoque Caeli Reginae obsequio multo se impensius dedidit postquam Lauretum venit. Mira enim, cum primum sanctissimam iniuit cellam, sibi concessa refert. Saepe interdiu litanias in eius laudem pronuntiare solitus, cupiebat interrupta quiete id noctu quoque efficere, [Note: 47 Beatae Virginis ope Hostis inlidias detegit.] ac rogata Virgine, veluti cupiebat, ter ad eas pronuntiandas statis horis excitabatur. Certius illud fuit Patronae indulgentissimae pignus. Hostis bonorum aeternus vafre obseruato hominis ingenio, quod vidit ad studia eius Theologiae, quam mysticam appellant, vergere; ad Carthusienses, plus in ea solitudine sancti otij habiturum, coepit impellere. Qua permolesta animum vrente cura, totum se Iacobus Beatae Virgini gubernandum tradidit: eiusque beneficio, dum consuetis exercetur precibus, clare cognouit, id acceptum Deo, prima vt in vocatione persistat: momentoque laetitia vberrima perfusus est, angore omni in sempiternum deterso. Et sane nil opus illi solitudine. Nec enim sublimes subtilesque persequebatur [Note: 48 Cum Deo vnio.] orando formas, sed cuncta ad vsum actionemque referens, studebat rebus in omnibus, actionibusque frui Diuinitatis commercio: quod ita in negotio, atque frequentia assequebatur; vt in Lauretano itinere prolapso equo, cui insidebat, eiusque mole crure oppresso, haeserit immotus, planeque nil senserit, donec comitis ad periculum territi clamoribus excitatus est. Quam vero Deum ardenter amabat; tantum eius laudi in salute mortalium iuuanda inseruiebat. Cantiunculas pias componebat, dabatque pueris, quo ab cantitandis profanis auerteret. [Note: 49 Dies, nostesque continuat confessiones excipiens.] Libentissime in edocendis adolescentibus occupabatur: dies noctesque, si licuisset, continuasset consessiones excipiens, et aliquando ipsas decem horas perpetuo excepit. Inter alia incitamenta ad sedulo agendum, libenterque quicquid offerretur patiendum assidua se mortis cogitatione extimulabat: quae mature [Note: 50 Tertium, et trigesimum annum agens moritur.] adfuit. Decennio circiter in laboriosa, obscuraque Diuinitatis contemplatione exercitus, sub tertium ac trigesimum annum ad clarum beatumque eius conspectum e Romano Collegio Aprili extremo migrauit. Inter domestica Vrbana funera
[Note: 51 Othonis Trusches Cardinalis Augustani erga Societatemstudium.] merito Othonis Trusches Cardinalis Augustani reponatur excessus. Haud enim se aliter vnquam tulit, atque vnum e numero Sociorum. Non Dilinganam solum Academiam Societati tradidit, plurimumque de Collegio Augustae statuendo certauit, atque vbicumque vsus fuit, singularia officia praestitit: sed plane cura, solicitudine, laetitia, moerore, nihilo secius, atque sua in re in prospero, aduersoue statu nostro commouebatur. Exemplum in re non magna licet capere. [Note: 52 Tyronem profugum ad Societatem reducit.] Anno millesimo quingentesimo quinquagesimo nono vnus Tyronum taedio victus Ingolstadio fugerat. Dum Augusta iter facit, ex vestium genere agnitus, ad Cardinalem perducitur. Is hominem emollire, et reuocare ad sanitatem aggressus, monita sancta primo, et adhortationes ingeminat: quae vbi non proficiunt; tanquam suae personae oblitus, ad obsecrandum, et obtestandum vertitur: blande fugitiuum, atque humiliter amplexatur: nullum praetermittit precum, ac blanditiarum genus: nec tamen cor durum cedebat. Tum dexterâ apprehensum in sacellum deducit: ibi ante Altare genibus flexis ad gratiam Dei implorandam inuitat, psa mos aliquot alternatim pronuntiant, quibus pias, et accommodatas orationes adiungit. His demum an clementia Numinis conciliata? an Tyronis veternum excussum? totum se arbitrio Cardinalis permittit, atque Ingolstadium reuersus, desertam militiam constantia maiore, animoque repetijt. Quae curario si periclitanti corpoti effectu pari suissiet adhibita; miraculum, et quidem merito, diceretur. Ceterum Cardinali optimo non vna Societas, sed Christiana tota Respublica, atque in primis Germania quamplurimum debet. Inter haec Euerardus continuo administrationem aggressus, prorogato ceteris Prouincialibus magistratu, Longobardiae Franciscum Adurnium praeposuit, Boeticae Petrum Bernardum, Castellae Ioannem Suarium, Toleto Antonium Cordesium, Aragoniae Petrum Villalbam. Hi praecipue lecti, quod cum interfuissent Congregationi, simul quid in Societatis administratione desideraretur, simul Euerardi coram sensum, mentemque cognorant: qui, cum alicubi in Hispania durius irrepsisset gubernationis genus, quae dabat Madoratoribus [Note: 53 Euerardi monita Moderatoribus data.] monita, hoc breui concludebat verbo. Vt curae haberent eorum, quibus praeessent caritatem, et beneuolentiam: eorum, ad quos Societatis labores deriuantur, salutem. Nondum absoluto Conuentu Iacobus Bracamontius Peruuiae statum relaturus in Vrbem venerat: Indiae quoque Orientalis necessitatem Ignatius Martinius Procutator exposuit: conquestus hominum praefecturis idoneorum inopia laborare grauissime. Inde vniuersi Conuentus hortatu Euerardus seriorem complexus, in Peruuiam Ioannem Plazam Visitatorem destinauit: cui, praeter ceteros, ex ijs, qui Congregationi generali interfuerant, Ioannem Montoiam, qui Siciliae Prouincialis fueat, et Iacobum Suarium, qui diu Rector Collegij [Note: 54 Alexandri Valignani in Socie tatem ingressus.] Mamertini, et Balthasarem Pinnam, qui Collegiorum Sardiniae Prouincialis, socios addidit. In Indiam vero Alexandrum Valignanum designauit Visitatorem. Is patriaTheatinus Iuris ciuilis egregie peritus, multaeque prudentiae, ac virtutis vir, anno millesimo quingentesimo sexagesimo sexto, septimo et vigesimo aetatis suae ad insigne, vt euentus docuit, Orientis bonum in Societatem venit: praeter cetera dona ei expeditioni accommoda, ad conciliandam inter Barbaros auctoritatem apta conformatione membrorum, et quasi regia proceri corporis dignitate spectandus. Cui item, vt in loco reddam, praeclara lectarum [Note: 55 Collegium Ger manicum a Gregorio dotatur.] operarum manus adiuncta. Inter haec Romae Collegium Germanicum a Pontifice Gregorio certis firmari vectigalibus coeptum. Alte in animum Pontificis Seminariorum vel ad sustinendam, vel ad propagandam Religionem catholicam momentum descendit. Itaque cum per totum Christianum Orbem, quam posset multa inftituere agitaret; in Vrbe peramplum, Pontisiciaque dignum Maiestate, ac sui excelsitate animi moliebatur. Namque ad hanc diem perpaucos [Note: 56 Conuictorescum Seminario Clericorum conium guntur.] aluamnos, emendicatis hinc, atque hinc subsidijs, maiori, quam cogitari facile queat, molestia, constantiaque Societas aluerat, docueratque admissis pariter virorum. Nobilium, ac Principum flagitatione numero peramplo Conuictorum. Quibus cum Seminario Clericorum hoc anno coniunctis; separatim domicilium
[Note: 57 Sancti Ignatij de Collegio Germanico vaticinium impletur.] Alumnis duntaxat Germanis attributum est. Misit etiam Pontifex per Germaniam Nuntios, qui indolis bonae, ac spei Iuuenes conquisitos in Vrbem mitterent. Ita breui plus centum in Collegio numerati. Tum id euenit, quod saepe Sanctus Ignatius fore praedixerat, vt Collegio olim Germanico ex certo vectigali [Note: 58 Collegiola in Samnio Interannae, et in Sancti Angeli Vrbe soluuntur.] abunde rerum omnium suppeteret vsus: eaque fiducia, ac spe emolumenti ad Septentrionem venturi, tum ipse Ignatius, tum Successores deinceps sancto illo opere sustinendo, tantum laborum tandiu hausere. Extremo Autumno Collegiola in Samnio Interamnae, atque in Sancti Angeli Vrbe soluta sunt. In Vrbe Sancti Angeli sine certo periculo domus (adeo erat ruinosa) non poterat incoli. Census annuus ex collatione populi, cum omnium querelis, vt inopi in Oppido, consiciebatur, nec tamen ad vitae suppetebat necessitates. Eaedem Interamnae angustiae, et querimoniae. Eas ob res ab Congregatione generali semestri praefinito tollendis incommodis, cum ea non tollerentur; Dionysius Vasquius, rebus suo quibusque Domino, si quidem extaret, redditis, vel distributis [Note: 59 Collegium Rhe ginum Prouin ciae Siculae redditur.] in pauperes, salua, quantum licuit, pace, ac beneuolentia, Socios, vti habebat in mandatis, vtrinque abduxit. Collegium Rheginum Siculae rursus Prouinciae, quod Messana perangusto tantum freto dirimitur, commodioris administrationis causa, redditum. Neapoli Petrus Antonius Spinellus Ducis Seminariae [Note: 60 Petrus Antonius Spinellus in Societatem venit.] germanus Societatem auxit, adolescens pietate, atque doctrina multum promittens. Messanae Probationis Domus seiuncta ab Collegio extrui coepta in regione Vrbis, quam vocant Tironem, loco apprime salubri, atque amoeno, liberalitate Antonianae Rocchae honestissimae feminae: quae cum certam pecuniam [Note: 61 Messanae probationis domus extruitur ab An tonina Roccha.] statuisset in pia opera conferre; cognita forma Domorum Probationis Societatis, nullam capere, vt aiebat, quietem animo potuit, quoad in choatam Messanae eam Domum videret. Aedificationi initium factum die Sancti Thomae Cantuariensis, cum die Sancti Thomae Apostoli ad noui quoque Templi Mamertinorum [Note: 62 Quinque Sacerdotes proficieuntur in Africam.] dignitati, ac frequentiae paris extructionem Ioannes Rethana Archiepiscopus cum clero solenni agmine progressus primum lapidem statuisset. Quinque ex hoc Collegio cum Hispana classe in Africam profecti Sacerdotes: in quam et Roma missi tres cum Christophoro Rodericio: qui illum proprie insignem cepere [Note: 63 Franciscus Luca cum Socio magno cum emolumento la borant in classe Veneta.] animo fructum sui laboris; quod capto Ioanne Austriaco Tuneto (tametsi anno insequenti amissum est) inter vetusta barbarae superstionis monumenta, Diuinum vero Numini Holocaustum saepe fecerunt. Neque magno sine emolumento in classe Veneta Franciscus Luca, sociusque versati. In suba pinis Collegium Montis Regalis prope desertum est, ambitu Arcis, quam Dux hac aestate aedificauit, [Note: 64 Collegium Montis Regalis deseritur.] situ incluso. Plerique Sociorum Taurinum translati: nec multo post omnino ex Monte Regali discessum: cum nec prompta esset annona certa: et quamuis Dux multa polliceretur; visum tamen esset confirmando potius Taurinensi [Note: 65 Collegium Bre tanum augetur.] Collegio insistendum, nullamque, quam pusillam, et aegre stantem in Monte Regali Familiam habendam. Interim Collegium Breranum Mediolani, in quo tertio Idus Ianuarij Sancto Antistite Borromaeo cohonestante, cum etiam diuinam Eucharistiam eodem die Magistris praebuisset, Academia fuerat aperta, Auditorum numero, et claritate nominis augebatur: et nouum Sancti Fidelis Templum ad fastigium peruenerat, vbi insigne documentum diuinae tutelae perspectum est. Nam contignatione tota, dum tectum imponitur, sub meridiem collapsa: eaque ruina quatuor opificibus, binis e Societate, externis totidem implicitis, [Note: 66 Sanctissima Eucharistia inter templi Sancti Fidelis ruinas seruatur intacta.] quamuis e quadraginta duorum cubitorum altitudine inter immensam materiae stragem praecipites concidissent; omnes vita superstite euaserunt. Tignum e maximis fornice veterisTempli illapsu deiecta, sacrum tabernaculum perfregit, fragminaque, et rudera Pixidem, in qua Sanctissima Eucharistia asseruabatur, circumstetere intactam, ne vitrea quidem laesa pyxide, in qua claudebatur [Note: 67 Aronae Tyrociuium inchoatur.] Hostia sacrosancta, quae eo die proposita populo adoranda fuerat. Aronae, quod vetus est Oppidum Borromeae familiae, triginta quinque passuum millibus Mediolano adlacum Verbanum, quatuor Socij praeparandae Tyronibus sedi versati, addito concionatore, insignem peperere accolis vtilitatem. Posnania in Polonia
[Note: 68 Posnaniae scholae aperiuntur.] ineunte Iulio scholae inductae celebritate, fructuque non poenitendo, sub administratione Iacobi Vuieci Vangrouicij. Vilnae Stanissai Varseuicij Rectoris, ceterorumque Collegarum laboribus, sedulitate, et facundia Petri Scargae praeclarissime [Note: 69 Vilnae diuinissimi Sacramenti Sodalitas instituitur.] gestares. Complures ab haeresi, vel schismate praeclari generis Viri, ac seminae abducti: praeterque cetera diuinissimi Sacramenti instituta Sodalitas, quam Legatus Pontificius Cardinalis Commendonus confirmatam Indulgentijs exornauit. Praetor Vrbanus, multique Ciuium dedere in eum nomina magno [Note: 70 Sacrosanctae Eu charistiae cultus inducitur.] feruore, praemeditati vitam inde castigariorem orditi. Horum exemplo excita ta multitudo Sacrosanctam Eucharistiam, cum deferretur ad aegrotos, frequens deducebat, vt interdum plateae complerentur (rem ab omni memoria Vilnae inauditam) dumque aeger communicaret, quos excludebant domus angustiae, in [Note: 71 Haereticorum irri. tus conatus ad Augustissimae Eucharistiae venerationem tol lendam.] area genuflexi orabant, Haereticis iam prope desperantibus. Quibus ita dolebat venerationem augustissimi Corporis Domini inualescere; vt inclytum Tabernaculum, quod ad illud in Collegij Templo decore habendum per id tempus aedificatum est; bis conati sint, vna cum domo, in qua conficiebatur, exurere. Publicae Regni res quietius habuere, postquam in Comitijs suffectus Rex est Caroli [Note: 72 Graecij Colleigium constituitur.] Noni Galliarum Regis frater Henricus Valesius. In Stiria Collegium, quod diu Archidux Carolus exoptabat Graecij constitutum. Duodecim initio incoluere. Aliquot praegressis, ceteri Magio Prouinciali duce ad septimum Idus Octobris [Note: 73 Archiducis Caroli benignitas in Socijs excipiendis.] peruenerunt. Aedificium regia magnificentia extruebatur, eaque celeritate, vt Haereticis non raptim extrui, sed repentino videretur existere. Princeps, postridie quam aduenerant, ad se Socios aduocauit, porrectaque gentis more dextera, atque omni benignitatis genere excipiens, ac laetitia gestiens, initium in haec verba loquendi fecit. Potestis mihi merito credere, me desiderio desi derasse hunc aduentum vestrum. Postque multa, quibus de ea re sibi ipse gratulatus est; addidit: Principio quidem non deerunt vobis difficultates, siquidem eritis veluti oues inter lupos: sed persuadeatis vobis, me fore vobis Patronum, et Patrem, et omnia. Quae neque simulate, neque iactanter dicta constans in eo augendo Collegio, vniuersaeque Societatis procurandis commodis [Note: 74 Georgius Paste lius primus Grae cij Rector.] posterorum annorum pietas fidem fecit. Georgius Pastelius, quoad Rectorem Euerardus nominaret, nouae coloniae moderari iussus. Scholae tres, et duntaxat Grammaticae initio institutae, coeptusque concionum, et catechesis cursus cum [Note: 75 Olomutij philosophicum curriculum inchoatur.] ingenti Catholicorum frequentia, parique Haereticorum dolore, ac Principis voluptate. Olomutij, Ioanne Grodesio Episcopo plurimum flagitante, philosophicum curriculum inchoatum. Brunam in Probationis Domum ab eodem coeptam Nouitij Ioanne Paulo Campano institutore Octobri mense Praga migrarunt. [Note: 76 Domus probationis Brunae.] Iam coeperat mansuefieri Brunensis populus, et diuina frequentare, et quaedam festa ante ignota Patrum admonitu religiose colere. Quotannis sere frugiferum [Note: 77 Pragense, et Viem nense Collegisi complures Hae. reticos ad Catholicam Religionem traducunt.] est Pragense Collegium. Hoc anno inter ceteras fruges alijs tempestatibus, alioque in genere partas, quadraginta in Paschalibus ferijs, triginta in Natalitijs ab haeresum infelicibus senticetis ad opimos Ecclesiae sanctae hortos transtulit. Haud minor Viennensis foecunditas, sed nec leui tempestate iactatum est: vt multae hoc anno Septentrione toto contra Societatem procellae desaeuierunt. Studiosi errorum homines ferre non poterant illam quasi Arcem inuictam [Note: 78 Exortae contra Societatem procellae in Septen trione.] stare ad praesidium veritatis, atque erroris excidium. Dissicillima erant tempora: tamen, quia immensa Dei bonitas nullum sinit carere malum remedio; insignis apud Caesarem Laurentij Magij auctoritas turbulentorum retardabat furorem. Eo ad Comitia Romam profecto, quidam ex Academia vsi tempore, exitium Collegij Gymnasio moliuntur, eo consilio, si procedat res, vt funditus Collegium totum euertant. Coaceruant mendaciorum syluam: quaedam haud falsa, sed sinistra interpretatione detorta, ad auctoritatem calumniae interserunt: exaggerant publicae Academiae perniciem, communis otij perturbationem: instant, vrgent, denique non absistunt, quoad triplex decretum extorquent. Primum, ne quempiam ad gradus literarios promouere in Collegio fas sit: deinde, ne eosdem, quos Academia libros exponere: postremo, ne eâdem
hora docere. Quorum capitum primum beneficijs et a Ferdinando, et a Romanis Pontificibus aduersabatur Societati concessis: duo reliqua publicam Disciplinarum tractationem paene tollebant. Quae cum reuersus ab Vrbe Magius Caesari exposuisset; is censuit, veterum morum nihil mutandum: pollicitus daturum [Note: 79 Magius opem a Ferdinando im petrat.] se insuper operam, vt cum Academia concordia firmaretur: superque haec, bona Monasterij Sanctae Annae, quae Collegio in biennium ante tribuerat, nullo in posterum, nisi (vt est communis Aulae formula) quoad Caesari videretur, [Note: 80 Pedagogium Ingolstadio Mo nachium transsertur,] temporis fine proposito, benigne concessit. In Superioris Germaniae Prouincia Paedagogium, vt vocant, et curriculum Artium triennio ante experiundi causa ab Societate susceptum in Academia Ingolstadiana, cum institutio quidem procederet e sententia, sed Academiae offensio haud multum leniretur; Monachium [Note: 81 De statuendo Au gustae Collegio agitur.] de voluntate Alberti Principis translatum est. De statuendo Augustae Collegio idem Princeps, nouusque Augustanus Episcopus Knoingerus, atque adeo Pontifex Gregorius missis literis, et Gaspari Groppero Nuntio commendata re, enixe certarunt. Fuggeri, qui Fundationem moliebantur, id agebant, vt Monasterium Sanctae Crucis Collegio traderetur. Sed Canonicis, ad quos pertinebat transactio, minime consentientibus, nihil ex dimicatione Societati nisi inuidia [Note: 82 Ioannes Nasus Societatem vexat.] quaerebatur. Huius Prouinciae Socios, et maxime Oenipmanos hoc anno, et insequentis parte vexatio haud leuis exercuit. Ioannes Nasus habitu religiosus, paupertatisque ac simplicitatis professor, non magnae doctrinae, sed ingenio ferox, lingua promptus, dicacitate in primis, et scommatibus potens, iam diu Societatem priuatim, ac publice perstringebat. Sed nuper commendatione quorumdam ab Archiduce Ferdinando in gratiam, atque ad conciones receptus, multo apertius, acerbiusque nomen Iesuitarum, ministeria, Collegia coepit incessere: eo nocentius, quo per ludibrium, et scurrilem loquacitatem dicta in audientium mentibus altius infigebat: qua eleuandae auctoritatis nullavis efficacior. Igitur breui, et Archiducem, et magnam Oenipontanorum partem ab Societatis vsu auertit. Manabatque in dies latius malum, laetis Haereticis, dissidiumque inter Papistarum Monachos magno ore celebrantibus, cum interim nutarent Catholici, incerti vtram in partem irent. Hunc ab Vrbe reuersus Prouincialis Hoffaeus grauissime saeuientem turbinem reperit: et quoniam diuturno silentio, perpetuaque modestia Nostrorum, videbatur Naso procacitas, Haereticis audacia, populo catholico ambiguitas crescere; nec iam Ordinis fama, sed religionis causa agebatur, cupiebat vel cum periculo capitis descendere in arenam, et pestiferam dicacitatem veritatis vi, et grauitare retundere: sed nequaquam permissus est: verum iussus Deo, modestiae, tempori permittere innocentiae defensionem. [Note: 83 Modestia procacitas vincenda.] Vendelinus Volchius Oenipontani Collegij Rector mollissima, et Euangelio conuenientissima tentaturus remedia, multa hominem submissione inuisit, rogat, et obtestatur, si quid contra Societatem habeat, libere, ac fraterne communicet secum: vel purgari, vel emendari salua caritate, ac sine populi offensione posse. Cui Nasus dicta non inofficiosa reddidit, sed facta deteriora: quoad eo processit, vt ipso offenso dicterijs Principe, gratiaque apud populum scurrilitatis [Note: 84 Georgij Schori tij felices labores.] in suggestu, vt nimis alieno loco euilescente, turbo cum auctore vniuersus euanuerit. Insigne damnum factum est Georgij Schoritij immaturo occasu. Quartum iam annum in restituenda fide in Marchionatu Badensi felicissime desudabat: Oppida sex, Pagos quadraginta ad rectam fidem reuocauerat, vt nulla Prouincia eo succesu, profectuque restituta Ecclesiae ex Lutheri temporibus diceretur. Quarto Nonas Augusti prope Vrbem Badam defunctus, in Vrbe magnifico sunere tumulatus: quod maxime cobonestarunt populi voces, immensos eius labores, indefessam caritatem, et virtutes ceteras praedicantes. In eius locum Hoffaeus, qui coepta prosequerentur submisit, ne tanto sudore sata exarescerent. In [Note: 85 Exortae tempestates in Spirense, ac Fuldense Collegium.] Rhenana Prouincia Spirense, et in primis Fuldense Collegia immanibus concussa sunt motibus. Comitis Palatini instinctu Senatus Spirensis Antistiti, et Canonicis supplicauit, vt Iesuitas expellerent: quod cum superiore quoque anto tentasset; vehementius hoc arsit. In libello supplici aiebant Societatem esse perniciosam
[Note: 86 Societati falsò opposita.] hominum sectam, paci, libertati, religioni aduersam. Per eam, irritato vicino Principe, penuriam rerum induci, qui propterea e sua ditione ligna, et [Note: 87 Canonicorum benigna respon sio.] commeatum exportari non pateretur: Iesuitis eiectis omnia pollicens: ipsamque perse Societatem, vt in Vrbe tanto conuenarum numero pressa, grauem esse. Ad quae Canonici respondere: Ordinem a cunctis Christianis receptum Principibus, non sine graui contumelia perniciosam appellari sectam: nec posse dictum, aut factum Iesuitarum aduersarium paci proferri. In eosdem per inuidiam, ac sane leuiter apud gnaros rerum annonae grauitatem conferri, vicinorumque Principum offensionem: cum ante eorum aduentum nihilo suerint vicini clementiores, nec annona laxior: licere Clero suum Ordinem absque Senatus iniuria augere: nec posse Clericos prohiberi, quin suam habeant familiam. Quod si vel ad docendum, vel ad alia munia pro Iesuitis Clericos seculares inftituant; hos, vbi suam quisque conflarit familiam, quamuis paucos, Iesuitis multis fore Ciuitati grauiores. Postremo iurisiurandi, quo Clero cum Senatu facta erat concordia, serio admonuere. Haec Ecclesiasticorum constantia effecit, vt cum iterum Senatus deferret querelas, contumeliosis vocibus abstinens, imo, et laudibus ornans Societatem, pacis tamen causa mitti postularet. Sed Canonicis, atque Andrea ab Obersteino in primis Decano grauissime propugnantibus: et, si quid haberent, ad legitimam iudicij formam prouocantibus, quieuere: addito Senatus [Note: 88 Fuldensis Collegij fructus Patre Osualdo Rectore.] consulto, ne quis Ecclesiasticum hominem, aut Papistam, aut Religiosum inquietaret. Grauior, nec longo sedanda aeuo excitata Fuldae tempestas. Collegium hoc anno tandem ibi absolutum, annuoque redditu, quem Abbas parsimonia maxime sua confecerat, stabilitum, Patre Osualdo Rectore fructus incipiebat optatos progignere. Tribus in Vrbelocis habebantur conciones: in vicinos [Note: 89 Fuldensis Abbas Sancti Ignatij exercitijs instructus Catholicam Religionem promouet.] subinde Pagos excurrebatur: praecipue e puerili institutione extabant flosculi, praecocesque religionis fruges, cum Satan in longum prospiciens, sique Regno Christi praesidium id accederet, suae timens tyrannidi; occursurus principijs, omnia tumultibus miscuit. Praecipue Abbatem pertimescebat, qui aetate iuuenis, exercitijs Sancti Ignatij eruditus, catholicae studio pietatis ardens, ad perpurgandam suam ditionem erroribus vitijsque, curam serio verterat. Quippe cum magna ex parte haereticis Principibus ambiretur Fulda, in ipsam quoque Vrbem, ne dum in agrum sensim ea corruptela irrepserat, vt plerique vel Haeretici, vel Haereticis quam Catholicis propiores essent. Fuldensis Abbas idem est Princeps Imperij, et opum magnarum. Quatuor ei subiacent Monachi Ordinem Sancti Benedicti professi: qui et Pontifici Romano, et Abbati obsequium iurant. Ex his Capitulum, vt vocant, constat, et Capistulares ipsi vocantur. E nobilibus cooptantur familijs, et redditus sui cuique opimi sunt. Hi quoque multum ab Prosessione degenerauerant. Cum res hunc in modum haberet, qui hac tempestate Abbas erat Balthasar ex nobili familia Dermbach, sub ferias Paschales vetuit in Sacramentorum administratione ritum nisi Catholicum adhiberi. Quod iussum scilicet grauiter vulnerauit Haereticos. Itaque tumultuantes Ciuitatem commouent, vt Abbati supplicet secundum Confessionem Augustanam Sacramenta administrari, itemque Concionatorem eiusdem doctrinae permittat, quem suo conducturam aere Ciuitas spondebat. Capitulares ad id impetrandum Internuntios, et Procuratores adhibent: qui seu nimium studiosi concordiae, seu sanctitate in publicum restituta, vitam sibi quoque mutandam praesagientes, conspiratione cum Fuldensi Nobilitate facta, communi consilio instant, Ciuiumque postulata Romani Imperij decretis deberi contendunt. Hactenus de Collegio [Note: 90 Matthias Flaccus Illyricus ad concertandum de religione vo catur.] silebatur. Quin probari sibi in formandis teneriorum aetatibus Iesuitarum industriam, Capitulares profitebantur. Quamuis Haeretici praeclarum de doctrina eorum nomen circumferri grauius morte ducerent: eoque Matthias Flaccus Illyricus adulterandae veritatis famosus artifex, Nobilium, vt putabatur, quorumdam vocatu Fuldam venit, vt Iesuitas disputando compesceret, teneroque Collegio auctoritate imminuta, neruos incideret. Patres, quo propiora turbis cernebant omnia, hoc mollius, circumspectiusque cuncta administrantes, ac disputatione
publica tumultus quaeri causas rati, abstinendum congressu putauerunt: Tamen super Abbatis mensam quiddam de religione est actum: atque Illyricus ita reuinctus, vt a suarum quoque partium partibus Nobilibus, qui intererant, palam reprehenderetur. Sed nihil intolerantius, atque impudentuis homine vndeunde famam quaerente. Codicillos mittit ad Principem, in quibus Fuldensis [Note: 91 Fuldensis Abbas accerrime Nostros tuetur.] Ecclesiae reformatorem se pollicetur: nec cessat priuatim, ac publice scriptis, et dictis nobiles iuxta, ac plebeios ad seditionem concire. Quo vehementius Ciues instabant, vt Abbas ad postulata responderet. Is cum praecise negasset contra Iusiurandum ire sibi licere (nam de more Fidei professionem emiserat) addidissetque, haud ipsos intelligere quid peterent: rogans, vt sibi perm itterent sese, de ipsorum salute nullo non tempore cogitanti, quanquam nouo solicitatus libello fuerat, tamen res paulatim consenescere videbatur. Cum ad extremum Octobrem Augustus, Elector Saxoniae, Georgius Fridericus, Marchio Brandeburgensis, Vuilhelmus, et Ludouicus Hassiae, et Turingiae Principes Legatos Fuldam viros nobiles mittunt minaci flagitatu Abbatem adurgentes, vt liberam Augustanae doctrinae prosessionem concedat: ac Iesuitas Fulda, omnique territorio primo quoque tempore eijciat: id si faciat; omnibus ex Augustana secta Principibus gratum fore: sin minus; inituros viam ipsos, qua postulata exprimerent. Tametsi Saxonius Legatus moderatius verba fecit, aperte professus, Augustum Abbati ex animo fauere, et cupere gratum facere: ac proinde nec velle impedire, quo minus Iesuitas, si libeat, multo etiam plures in suam ditionem aduocet: ceterum, quod peteret, quorumdam precibus dare. Responsum Legatis: Agi res magnas: Abbatem deliberaturum, et Principibus responsurum: scripto ederent postulata: quod quanquam cunctanter fecere; interim tamen. Capitulares, et aliquot ex nobilitate clanculum Abbatem adorti, grauia comminantes, per seditionem Nobilium, expugnare constantiam eius conantur. Tertio igitur Nonas Nouembris, Nobiles supplicem libellum offerunt, quo precantur, vt Iesuitas, homines sectae nouae, blasphemae, seditiosae, seductricis (ita enim loquebantur) quam primum dimittat, et communionem vtriusque speciei restituat: sin minus, sciat, se non esse merum Dominum, sed habere Collegas (Conregentes ipsi appellant) Capitulares, seque Nobiles velle auxilio esse Capitularibus Conregentibus, vt id concedatur, quod Principes petunt: ne ijs repulsa irritatis cuncta bello vastentur. Postero die libellum porrigunt suum Capitulares: dolere se vehementer, quod adhuc Ciuium Fuldensium petitioni satisfactum non sit: timere, ne, si Principum legatio, in eorum gratiam instituta, irrita cadat; Ecclesia Fuldensis extremum periculum adeat: itaque fontem huius mali Iesuitas quam celerrime submoueat: aliter se Sacramento obstrictos non solum Abbati, sed Ecclesiae quoque Fuldensi: se esse collegas, ac velle patrocinari Nobilitati ad Principum postulata impetranda, ne ditionem perdant. Vae, vae Mundo ab ista religionis peste, animarum carnificina, praui rectique perturbatrice, Dei interfectrice. Imperij, ac ditionis per ius et iniuriam, retinendi libidine. Nonis Nouembris in Fuldensi Curia Nobiles, et Capitulares ad commune congregati Concilium Iesuitas citant. Quibus cum respondisset Princeps, nihil esse, quod irent in Curiam Iesuitae: scripto proferrent si quid ab ipsis vellent; postridie per ignotum hominem Decani, et Capituli nomine schedulam ad Collegium mittunt, vt intra quartumdecimum diem Fulda facessant: si cunctentur, se auxilio Nobilitatis id acturos, vt, quo pacto minime velint, [Note: 92 Caesaris mandatum pro Nostrorum tutela.] excedant. Quo cum progressam rem Abbas vidit; ad opem Caesaris consugit, miraque facilitate, ac celeritate praeter opinionem omnium mandatum impetrauit, ne quis vel Abbatem, vel Catholicos, ac nominatim, ne quempiam e Societate laederet. Quo promulgato quies non nulla redijt: atque Abbas eo curas intendit, vt Principibus, qui ad se legationes miserant, per literas satisfaceret: Capitularium sibi animos adiungeret: denique suam, et religionis causam Caesaris, ac Pontificis ope muniret. Ita, veluti quasdam per inducias aliquot exactis mensibus, quanto grauius plaga recruduerit in loco reddam. Timor
non nullus Collegio quoque Herbipolitano fuit Antistite Fundatore vita functo. Haereticos Dynastas haud erat dubium conaturos, vt ad sacras eius Ecclesiae infulas profanarum quispiam nouitatum Magister obtruderetur. Sed Iulius Echester vir doctus in primis, ac pius, et Societatis amantissimus, qui Decanus fuerat, rite suffectus omnem timorem dispulit. Interim hîc, et Coloniae, alijsque in Collegijs res catholica pacate, et prospere administrata, missis quoque in periclitantia Oppida duo praesertim, alterum Veill, alterum Forchemium nomine, opportunis auxilijs. Est Veill Oppidum exiguum in VVirtembergensi Ducatu binis [Note: 93 Missiones Veil, lana, et Forchemiana.] milliaribus Tubinga, et Studgardo dissitum, in Antistitis Spirensis cura. Senatus magna constantia religionem Catholicam conseruarat in populo: sed Parocho ad incaestas nuptias, et sacra haeretica repente transgresso, catholicum desiderabat Pastorem, quem primum a Spirensi Praesule, cui Oppidum subest, per Legatos: dein eo negante copiam sibi adesse, atque ad Iesuitas mittente, ab Hermanno Thyrheo Prouinciali petiere. Is, ne inter Luporum fauces destitutus Christi Grex fida custodia, aeternum subiret exitium; Antonium Monrealem cum comite tribuit: qui interim, dum integer, ordinariusque sufficitur Pastor, quod breui est factum; strenua vigilantia sanctas oues defendit, et pauit. Forclemium prope Norimbergam est, in Bambergensi Episcopatu: vt pleraque Septentrionis, Doctorum penuria catholicorum misere laborabat. Eo Viti Bambergensis Antistitis et Canonicorum rogatu Christianus Haluerius, et Matthias Suchtulensis, cum adiutore socio profecti, in Oppido, vicinoque Pago contentione ingenti, et pari successu diuinam rem procurarunt. Effecere, vt Catechismus Lutheri ex omnibus Ciuitatis Scholis Senatus consulto eijceretur. In cuius locum editus a Canisio inductus: cuius exempla, quotquot venalia Bambergae prostabant, Episcopus ad Patres misit distribuenda. Vtilem quoque Nouiomagi, quae Metropolis Geldriae [Note: 94 Inannes Zante. nus Nouiomagi nauat Religioni operam.] est, huius, et superioris anni parte, Ioannes Zantenus nauauit Religioni operam; dum in se rerum terrenarum possessione, cuius causa iuerat, expediendo immoratur, animis popularium suorum, et a vitijs, et ab erroribus expediendis mirifice salutaris. Inde Episcopo Ruremondensi VVillhelmo Lindano, cuius in Dioecesi Nouiomagum est, cupiditas incensa habendi Collegij. Nec minor exarsit in Ciuibus, vt prope certatim, alij Bibliothecam, alij certam pecuniam, alij annuos reditus sponderent: si quomodo stabilem apud se hominum Societatis impetrare Sedem possent: quae tamen res difficultate temporum, quae consecuta sunt, dilata, nondum maturuit. Moguntinus Antistes cursum pristinae suae benignitatis tenens, cum summae Aedi concionandi munus vni e Socijs demandasset; siuit tandem [Note: 95 Concionatoris consuetum stipendium, ne elemosynae qui dem nomine Collegium Moguntinum recipit] persuaderi sibi, vt consuetum Concionatoris stipendium, ne eleemosynae quidem nomine (cum id quoque aduersari Societatis legibus videatur) Collegium reciperet: addens tandem sibi compertum hoc institutum magna laude dignum. Idem conscientiae, professionique Sociorum, et paci cum Academicis consulturus, ab Academiae legibus exemptos Societatis Magistros, tantum in Praesidum suorum obsequio reliquit. Duaci Sodalitas B. Virginis instituta, quam Atrebatensis Antistes Franciscus Richardotus confirmauit, eademque statim Romanae Sodalitati [Note: 96 Ab Academiae legibus Nostri eximuntor.] concessis paulo ante a Pontifice Indulgentijs donata est, omnium quantum comperio prima: coepitque fructus edere, quos sperare aequum est e patrocinio clementissimae Dei Matris, Abbate Aquisitensi Fundatore Collegij, alijsque primarijs [Note: 97 Duacensis Sodalitas omnium prima Romanae Sodalitetis indulgentijs gaudet.] in eam conscriptis. Ad hanc diem Duaci Philosophicas disciplinas, magno domesticae tranquillitatis incommodo, grauiore in posterum imminente, tradiderant Magistri externi. Cuius auertendi incommodi, in Prouinciali Conuentu, qui habitus Tornaci fuerat, communi Patres consensu, vias omnes inuestigandas decreuerant. Ecce autem, quod tantopere expetebatur, vltro Deus obtulit. Collegij, quod Regium vocant, Regens in Doctorum Academiae concilio proposuit agendum cum Patribus, vt domesticos Collegij sui, et Conuictores Collegij Marcenensis, itemque, si qui adirent pauperes, per Magistros suos docerent. Quod cum Franciscus Costerus Collegij Rector non abnuisset; Abbas Fundator, semel dato aditu, ab Acedemia impetrat, vt non domesticos modo, sed etiam externos
diuites, ac plane omnes liceat docere, idque gratîs. Atque die S. Remigij [Note: 98 Duaci Philosophicas diseiplinas tradere incipiunt Nostri.] initium fit. Inde Doctores Artium irritati, nec potuisse illud ab Academia concedi, sed pertinuisse ad Artium facultatem dumtaxat contendere. Orta ergo lis. Aditum initio est ad Bruxellensem Aulam, ex eaque reaponsum, vt Episcopus Atrebarensis componeret, vel Academia planiusrem, ac facultatis Artium iura cognosceret, ac doceret Aulam. Denique multorum commodorum priuatim, ac [Note: 99 Hinc orta lis, atque discordiae.] publice noua haec disciplina, simulque discordiarum cum Philosophis Magistris multos in annos iacta semina. Adeo nihil humanis in rebus omnino vacat incommodo. Parisijs quoque tempestas ferox extitit, ex Francisci Iannelli ad Societatem accessu orta, cumque insigni constantiae eius documento breui collapsa. Is duodeuiginti [Note: 100 Frencisci Iannelli ad Religion ein vocatio.] annorum adolescens, Auxoniae, quae Burgundionum est Ciuitas, Patre haeretico, Matre catholica, et admodum honesta natus, diu multisque lacrimis Societatem efflagitabat, singulari quadam, et admirabili penitus ratione vocatum sese affirmans. Elucebat in eo excellens omnium virtutum indoles, atque egregia in primis obedientia, modestia, et animi, corporisque virginitas: cuius tuendae [Note: 101 Eiusdem Indeles.] potissimum causa aiebat se ad Religionem fugere, quasi tutam in arcem. Maldonatus, qui tum Prouinciam pro Edmundo Haio ad comitia Romam profecto moderabatur, iussit cum Praeceptore suo, homine Societatis minime amico, cumque necessarijs Patris, qui multi, magnarumque opum Lutetiae agebant, communicare consiljum: ne quis subornatum, pellectumque illecebris postmodum dictitaret. Quod cum fecisset, neque potuisset ab eis, siue bonam impetrare veniam, siue vllis absterreri suasionibus, aut vinculis retineri; permissus est mense Maio subsistere in Collegio. Postdiem quartumdecimum prima probatione exacta [Note: 102 In vocatione constantia.] cum maximo fructu, editisque virtutis firmissimae documentis, nescio quid tumere turbarum Maldonatus praesentiscens, nondum Societatis cultu vestitum repetere Patriam, salutare Parentes, ac veniam ab eis reportare sequendae Societatis iubet. Ille contra, totus persusus lacrimis, impense rogare, ne se in salum conijceret: nunquam id ab suo Parente impetratum iri: praestare id statim facere inuito illo, quod aliquando tandem, nihilo magis volente facturus esset: ei, si forte Parisios veniret, facturum satis, ita vt sua causa nihil detrimenti Societas pateretur. Permouit ea oratione Patres, nec vrgere in praesentia grauius voluerunt, ne animum eius maestissimum nimio angore conficerent At postero die Praeceptori, qui iam turbolentos ciebat fluctus, ad Collegium accersito tradunt, ad Parentes, aut quo vellet ducendum. Verum Franciscus negat se cum Praeceptore iturum, aut omnino elaturum e Collegio pedem: conuersusque in Praeceptorem, aspere castigatum verbis dimisit, quod conaietur se ab eo instituto vitae auellere, quod et Christi consilio, et caelesti, ac diuina quadam vi compulsus elegisset. Biduo post Mater iam literis Praeceptoris admonita, Parisios venit. Mittitur ad eam Franciscus incomitatus, atque praemonitus, plane in eam libertatem restitui, quam, antequam Domum reciperetur, habebat: licere per Patres [Note: 103 Cum Matre concertatio.] de se arbitratu suo consulere: eos tamen eo vergere, vt ad Matrem iret. Mater vero, tamersi furore ardebat, simulato tamen vultu, verbisque ad fallendum compositis, excepit benignissime. Id tantum auere se ex eo scire dictitans, quo consilio Religiosa Instituta capessiuisset, ne quid leuiter per aetatem, et imprudentiam faceret. Ille, vt erat inflammatus ardentissima in Deum caritate; ita de rebus diuinis, deque aeterna salute quaerenda disseruit; vt Matri, multisque magnae auctoritatis Viris, qui aderant, lacrimas, vel inuitis excusserit. Intellexit ex ea oratione Mater, si verbis agendum foret, operam se haud dubie perdituram. Itaque dolos meditans, laudare Adolescentis animum coepit: beatum praedicare, cui Deus tam sancta, tamque salutaria consilia iniecisset in mentem: nolle se studium eius, quod agnosceret honestissimum, impedire: quin se illum potius Deo, Societatique penitus deuouere, in qua ipsa quoque, si muliebris, coniugalisque conditio pateretur, aetatem agere praeoptaret: fidem suam dare, effecturam, vt vellet, nollet Pater, ad optata rediret claustra. Illud vnum pro materno, paternoque iure petere, vt Patrem inuisat, quem aiebat propterea accurrere Lutetiam
nequiuisse, quod eo audito nuncio in periculosum incidisset morbum, exquo non posset aliter, quam viso filio conualescere. Addebat filium alterum, quem habebat, ante paucos dies extinctum: se Parisijs potius immorituram, quam vt sine eo Domum rediret. Franciscus quanquam ex animi sui simplicitate alios metiens, fraudem minime sentiebat; tamen magna virtute resistebat: contestans nolle se quippiam, eorum iniussu spondere, in quorum potestatem se, suamque voluntatem dediderat. Redijt itaque ad Collegium toto antemeridiano tempore exacto cum Matre, cumque ea pransus. Hora post meridiem tertia remittitur, vt coena quoque eam consoletur: quod cum fecisset, velletque Mater apud se ea nocte versari, nullo modo prohibere potuit, quin raptim ad Collegium reuersus, Maldonati voluntatem cognosceret: a quo confirmatus, vt Parentem consolaretur; ad eam protinus redit. Ceterum dum tanquam in hostico trepidus, et anxius peruigilat, precandoque Deo insistit; tum dolos, quos parabat Mater, vt per vim carpento impositum auserret, persentit. Nec mora: proripit se multa iam nocte: ad Collegium euolat, prae gaudio, quod effugium patuisset, exultans, et mirabiliter exclamans: O Pater quam callidus, et malignus est mundus: sentio velle mihi meam Matrem imponere: sed citius discerpetme, quam ad Patrem ducat. Tamen luce prima, audito sacro, et sanctissimo Christi corpore suscepto, quia Maldonatus omnino volebat Matronae satisfactum; rursus ad eam mittit. At ille nouas insidias veritus abdit se, datque e sua latebra ad Matrem literas. Certum sibi in patriam non reuerti: se e Collegio dimissum visendae eius causa, sed noluisse ire, ne abriperetur in Patriam. Decreuisse ad aliud Societatis Collegium se conserre, quo longius ab importunis eius querelis abesset. Hae literae in furorem scilicet aegram egêre feminam. It praeceps ad Collegium, post completa clamoribus, et conuicijs omnia: spargere, quibus deflagrabat, ignes aggressa: Senatores non modo Societati ante insensos, sed amicos quoque, ac pene omnem [Note: 104 Sentus instantia de remittendo ad parentes lannello.] Ciuitatem contra eam commouit. Dies confestim dicitur Patribus, quo die Iannellum in Senatum adducant. Dicta die Senatus conuênit frequentissimus, et apparebat mire nostris esse infensus. Patres permodeste adfuerunt, ac rogante primo Praeside, vt Iannellum Matri redderent. Responderunt Patres, neque se habere Iannellum, neque scire vbi terrarum foret, neque videre qua id ratione possent cognoscere: dum fuit in eorum potestate ter ad Matrem misisse. Quid autem Mater ab ipsis reposceret, quem neque ipsa, neque quisquam alius tradidisset? Ipsum sese, cum sui esset arbitrij, ac iuris, eaque aetate, qua statuere de vitae posset genere, vltro in potestatem Pataum dedisse. Ab eis in eam plane iterum libertatem assertum, quam ante aditum Collegium habebat: reique gestae seriem audiente Matre narrarunt, petentes vehemeriter ab Senatu, vt conquiri adolescentem, atque interrogari iuberet: eius testimonio stare ipsos velle. Hinc aliquantum sedati Senatorum animi sunt. Tamen quia plerique habebant liberos, atque ex humanis legibus, et paternis affectibus, de rebus etiam diuinis, prout mortalium plurimi, iudicabant; Senatusconsultum fecere, vt Patres omnem darent operam, vt tertio die Iannellum Senatui sisterent. Qua formula declarare videbantur, non tam iure adigi eos exhibere Iannellum, quam aliquid concedendum dolori Matris. Octauum iam diem Adolescens non apparebat, et [Note: 105 Ipse Senarores adit, suamque causam perorat.] tempestas inhorrescebat. Quare ab ijs, apud quos latebat, quanto in discrimine ipsius causa Societatis Collegium versaretur admonitus; prodit e latebris: Primum Praesidem adit: profitetur se esse Iannellum, de quo tanta lis glisceret: auditum sibi quantum innocentibus Patribus exhiberetur molestiae: se auctorem eius vnicum fuisse, velle et vindicem esse. Nunquam se, vt Mater fingebat, pellectum a quopiam e Societate fuisse: nunquam retentum vi: nunquam abditum: nunquam persuasum, vt fugeret. Quin potius multis expressisse lacrimis, vt Collegio reciperetur: saepe impulsum, vt ad Patrem iret: ter ad Matrem missum. Postremo vero fugisse, ne ab ea dolo, quem persenserat, circumueniretur. Patres, vbi ille delitesceret, ignorare, neque vnquam sciuisse: rogare, vt coram Senatu sistatur, quo causam per se ipse suam defendat. Admiratus Praeses animum
adolescentis, atque virtutem, respondit: Patres non ita multum a Senatu premi: tamen postridie hora septima matutina cum ijs in Senatum accederet, eaque loqueretur, quae Spiritus Sanctus suppeditaret. Ergo postridie in Regiam, vbi Senatus habebatur, inductus, cum vndique nunc in homines Societatis, nunc in illum inaudita contumeliarum genera causidici, qui ante fores Regiae consistebant, magno tumultu iactarent; Franciscus de proposito suo, deque sectanda arcta Consiliorum Domini via, dicere exorsus; tanta animi magnitudine, tantoque pietatis sensu perorauit; vt obstupefacti Iudices, et Mater ipsa, quae prope aderat et Aduocatus, ac Procurator regius, qui aduersabantur acerrime, penitus [Note: 106 Matrem modeste obiurgat, atque conuineit.] obmutescerent. Nec postremo abstinuit acri obiurgatione in Matrem. Atque inter cetera. Quid inquit, Non ne tu ipsa ante paucos dies mihi dixisti, te non consentire modo consilijs meis, sed vehementer etiam gratulari? Non ne tu ipsa memet Deo, et Societati deuouisti? Quid a Deo repetis, quod Deo dedicasti? Si id, quod tuum est, quodque aliquando mihi dedisti, quaeris; ecce meum corpus: et exporrecto collo, caput, inquit, meum auelle. Vbi cum Iudices interfati, seruandum Dei mandatum dicerent, quo iubet Parentibus obedire: Idem, inquit, iubet sibi magis, quam Parentibus obediri. At Iudicibus, inquiunt, qui a Deo constituti sunt, parêre debes. Iudices, respondet, a Deo constituti sunt, vt quae consentanea sunt diuinae voluntati iudicent: quod si feceritis, nihil repugno. Vobis parendo, parebo Deo. Denique cum vijs tentatis omnibus, nec rationes, nec minae, nec preces procederent; censet Senatus eat ad Patrem, vt morigeretur Matri. Hoc persunctus officio, sibi, vt libitum fuerit, consulat. Ad quae Franciscus, iturum [Note: 107 Patrem ex obedien ia adit, a quo varie tantatur.] se, ne contra Senatus auctoritatem peccare videatur. Ceterum neque paterna, autmaterna vincula, neque rerum quicquam impeditura se, quominus genus vitae, quod instituerat, sequeretur. In Patriam vbi peruenit, Pater in haereticis perdite obfirmatus erroribus, omnes admouet machinas, non solum vt ab religiosa disciplina, sed omnino ab catholica fide remoueat. Eius orae nobilissimos quosque Haereticos cum adolescente committit solo, et quodammodo inermi: sed diuina manus Luporum in faucibus ouiculam suam protexit. Ad haec verberibus, plagisque ipsemet contudit, in carcere habuit, etiam voluit inuitum matrimonio implicare. Ad extremum cum aspera in irritum cadere cuncta animaduertit; equo generoso impositum, cum fida custodia in loca varia circummisit, vt terrena dulcedo gustum caelestis extingueret. Ille autem ita sanctae paupertati, et Cruci cogitatione, atque animo inter omnes mortalium rerum illecebras inhaerebat; vt [Note: 108 Fedes aufugit.] quanquam facile posset cum equo, et pecunia; tamen noluerit, nifi pauper, ac pedes fugam capessere. Itaque cum aliquando per Vrbem inambularet, nihil e domo paterna ferens; custodes, quos ad omnes portas disposuerat Pater, furtim elapsus, per occulta, et auia cursum intendit. Non diu latuit solicitos Parentes fuga: insectatorum illico manum in equis mittunt, qui Diuione eum consecuti, Carthusiani Monasterij, quo se receperat, praecipuas portas obsident: sed a Monachis viatico instructus, et postico per tenebras noctis emissus, Parisios, et recta ad Collegium venit. Ingens ad eius conspectum ex ingenti solicitudine obortum gaudium Patribus: tamen noluit Maldonatus continuo domum admittere: sed iussit adire Senatum, vt ab eo restitueretur. Ne vero Procurator regius per vim comprehensum ad Parentes remitteret; placuit Cardinali Lotharingo commendari. Diligenter, ac seuere Cardinalis explorauit adolescentis animum, solus solum diu versans: tum professus certo credere se vocationem eius a Deo esse; Patrisque in ea re non modo non teneri potestate; sed potius debere nullo modo sequi voluntatem; patrocinium suum pollicitus, Viro nobili tradidit, per quem ad primum Praesidem, et Procuratorem regium duceretur. Illi cum impense, quod fecerant, excusarent; placereque sibi affirmarent Collegio reddi; eodem [Note: 109 Edmundi Augerij ad Rupellam labores, et fructus.] die reductus est. Deoque iuuante primo rudimenta posuit, tum ad extremum vsque diem militiam militauit, quae omni ex parte exordijs adeo praestantibus consentiret. Inter haec Edmundus Augerius in Castris ad Rupellam (Santonum Portum latine vocant) summos apud et infimos praeclaram posuit
operam. Concionabatur srequenter: confessiones excipiebat indefessus: inuisebat aegros: sepeliebat mortuos: pauperum necessitatibus consulebat: multorum quoque, qui clanculum fouebant errores, sanabat mentes. Dein vbi Henrico dedita vrbs est, et pax quaedam cumseditiosis inita; eius iussu Augerius Romam Gregorio Pontifici gestarum rerum rationem redditurus, et ad limina Apostolorum, ac Lauretanam Virginem ex itinere, vota quae initio belli Princeps conceperat, exsoluturus perrexit. Qua peregrinatione perfunctus ad Biturges [Note: 110 Biturges excolit.] Euangelica praedicatione excolendos profectus, magno in Ciuitate pietatis ardore excitato, Collegij quoque, quod pridem expetebatur, studia mirum in modum inflammauit. Non omittam Collegij recens Niuerni inftituti praeclaram [Note: 111 Niuerni de sociorum sanctitate praeclara opinio.] samam. Praetor, et ludices profitebantur publicos mores ita mutatos, vt multo esset administratio expeditior. At in populo ea de Sociorum sanctitate increbuerat opinio; depositos vt a Medicis aegros, si quis vellet sanare, dicerent Patrum precibus commendandos. Praeter morem aspera fuit hyems in Hispania: ex eo aliquot Sociorum ex praecipuis properata funera. Madriti pridie Idus Ianuarij [Note: 112 Hispaniae res.] Petrus Azebedius, postridie Antonius Araozius extincti: ibidemque paucis post diebus conditus Marcus Valdesius septimo Kalendas Februarij in Oppido Toriasone mortuus, dum ad Orepesanum Collegium, quod regebat, e prouinciali conuentu, regreditur vir pius, atque in Italia quoque cum fructu versatus. Azebedius [Note: 113 Petri Azeb dij summissio animi.] Toleto oriundus anno millesimo quingentesimo quinquagesimoquarto Hispali Societati adiunctus est, Collegij eius primitiae, ceteris disciplinis, atque in primis Humanitate, latinaque et graeca lingua insignis: sed clarior summissione animi, atque modestia: per quas virtutes, licet honoratiorum capax functionum, nunquam nisi Humanitatem, et Eloquentiam doceret: gaudens orationes, et carmina, quae ipse elaborasset, tradere alijs vtenda, vt plausum a se auerteret, labore contentus. Ac sane constat non potuisse accidere illi tristius quicquam, atque intolerabilius, quam si forte suarumquid laudum audiret. Quin socium impetrasse ab Moderatoribus ferunt, a quo de noxis identidem suis increparetur. Ac ne quando is materiae inopiam praetenderet; tradebat ei legendas obiurgationes, quas ipsemet culpis singillatim notatis sua manu scripserat: interimque dum ille legeret, ipse nixus genibus, retecto capite, magna cum pietate, iucunditateque audiebat. Tantum ab hominum seculi gustu discipulorum Christi discrepant voluntates, tamque diuersis acroamatibus delectantur. Ex hoc sui contemptu iucunda cum diuinitate consortio, et ad eius praesentiam assidue intenta [Note: 114 Ceterae ciusdem virtutes.] mens: tum ceterae virtutes, promptissima obedientia, immensa diuinae gloriae propagandae cupido efflorescebat: quibus factum est, vt Madritum ad docendum, atque ad ordinanda studia aduocatus, quanquam praesensisse ex mutatione caeli, vt in aetate iam graui, periculum vitae dicitur; tamen nihil morae obiecerit. Quo in itinere cum Toleto transiret, vnde multos annos abfuerat; neque visere sororem, neque amicorum quempiam voluit: superuacaneum ratus eos salutare, quibus iamdiu obierat. Demum Madriti cum paucis diebus literarias classes sapientissime [Note: 115 Araozij prudentia, et in concionando vis.] ordinasset, antequam destinatam sibi Magistri sellam inscenderet; Beatitatis aeternae sedem iniuit. Araozius omnium post Decem, Prosessorum primus, et S. Ignatio cognatione iunctus, in praecipuis fuit statuendae in Hispania Societatis auctoribus. Vis Apostolica in concionando, et prudentia in eo praestantissima, eluxit. Quarum praecipue merito virtutum, auctoritate in vniuersa Hispania, et apud Principes gratia, quam potest optari maxima, floruit. Permagnae in Societate quoque existimationis, nisi quod eam aulica infuscarunt negotia, et studium suum erga Nationem paulo ardentius. Apud Ioannam Lusitaniae Principem, et Rodericum Gomem a Sylua praecipue valuit: qui cum eius desiderium peraegre tulissent; paucis post mensibus pariter necessitati cesserunt. Ioanna cum praeclarum [Note: 116 Ioanna Lusitaniae Princeps, certum vectigal Madritano Collegio legat.] de Societate iudicium expressisset verbis in testamento, certum vectigal Madritano legauit Collegio: quo tamen nonnisi trigesimo fere post anno licuit frui. Placido iam gymnasium Madriti, dissipata superioris anni nube, fruebatur sereno: iamque additis Theologiae duobus Magistris, et aliquot auditoripus, domestica
familia ad numerum quinquagenarium peruenerat, re familiari admodum angusta. Auxit et Collegij celebritatem, et publicam pietatem Iosephus Ayala, [Note: 117 Ios phus Ayala magna frequen ia diuina tractat.] qui ab Hernando Toletano Aragoniae Prorege grauibus de rebus ad Philippum Regem Barcinone missus, nunquam intermisit varijs in Templis, tanta frequentia, quantam longo tempore non recordabantur, diuina tractare: Deoque propitio etiam prospere, cumque Aulae approbatione, mandata perfecit. Hoc anno Toletanae Domus diuturna, et permolesta lis, quam e Praedicatorum Ordine [Note: 118 Toletanae Domus lis cum Fratribus ex Ordine Praedicatorum absoluitur.] Fratres Coenobij S. Petri Martyris intenderant, tandem absoluta. Ac ne odiosa, et nihil profutura in exemplum refricem; illud satis sit adnotasse, vnde visa est diuina suffragatio intelligi. Cum Pius Quintus iussisset omnino earum aedium possessione excedi, renouato Praedicatorum Priuilegio de finium iure; planeque Natalis tum Romae Vicarius Generalis, et Borgia in Hispania iussissent Socios voluntati Sanctissimi Patris obedienter, et modeste obtemperare, idque illi facere parati essent; Pio ex humanis ablato, Gregorius Tertius decimus successit: qui cum retractari causam iussisset, tandem rite possessio confirmata est Societati. Hoc item anno effigies Pueri Iesu, quam magna dein religione, ac studio [Note: 119 Effigies Pueri Iesu magna populi religione in Templo collocatur, et donatur.] populus, nec sine multis diuinae praesentiae documentis coluit, collocata in Templo. Hanc Maria Elisabeta, et Agnes Ortiziae honestissimae feminae donarunt. Cuiusdam suasu ex Sancti Francisci Paulani Religiosis, Melchior Pierrius inclytus Hispali Sculptor duas eiusmodi effigies elaborauerat: quarum alteram, quas dixi, Matronae Toletano Templo, alteram Complutensi Petrus Manricius Toletanus Canonicus donauit: qui magnae Vir auctoritatis, iamque natu grandis, hoc eodem anno se Societati adiunxit. Abulense Collegium duos egregie de se meritos amisit, P. Ludouicum a Medina, qui cum Bellimarensi Domicilio praeesset, [Note: 120 Ludouici a Medina obitus.] Burgis, quo ad Prouincialem Congregationem iuerat, Nono Kalendas Februarij curriculum vitae confecit. At in ipso Abulensi Collegio, postridie Iduum Septembris Franciscus Gusmanus excessit, homo nobilis, et Canonicus eius Ciuitatis. [Note: 121 Franciscus Gusmanus in Abu lensi Coll gio moriens Nostros haeredes instituit.] In Collegium aeger delatus, vt postulauerat, quo apud eos vltimum exhalaret spiritum, quos dum viueret singulari pietate, obseruantia, et liberalitate coluerat, et moriens scripsit haeredes: ibidem honorifice est conditus, magno Ciuium omnium, ac Pauperum maxime luctu. Nam quanquam non amplius mille nummûm aureorum annuo explebat censu; tamen eam in cultu sui corporis, in victu, in domesticis administris parsimoniam adhibebat; atque eius ita rem tuebatur, cumulabatque [Note: 122 Eius amor in pauperes.] Deus; vt vnicum esset pauperum omnium perfugium. Testati sunt Medici, vno duntaxat anno, cum feruerent in Vrbe graues morbi; trecentas triginta octo Pauperum familias, in quarum plerisque seni, septeniue iacebant, eius impensa curatas. Et quamuis pestiferum esset malum; neminem tamen ex ijs, quos curandos ipse susceperat, praeter anum, quem moribundum repererat, excessisse. Cognita eius pietas magis est, vbi coepit desiderari: tum et laus percrebuit: [Note: 123 Raphaelis Pel. legrini, Ioannis Cussolae, et Ioannis Lopez Missiones.] et aliquot viri nobiles excitati, qui sancta eius coepta prosequerentur, maxime P. Balthasaris Aluarij studio, sub cuius disciplina Canonicus tantum profecerat. Caesaraugusta missus in Insulam Inizam (olim Ebissum) Raphael Pellegrinus, cum duobus Socijs, egregias Insulanis tradenda in primis catechesi commoditates attulit. Pari euentu per maioris Balearis Pagos, et Villas P. Ioannes Cussola, qui et sancta Grux, et P. Ioannes Lopez peregrinati.
[Note: 124 Bracarensis Collegij fru ctus, et eorum causa Archiepiscopi beneuolentia.] In Lusitania, tametsi res recte vbique procedebant, Bracarensis tamen Collegij in Vrbe, Agroque eminere videbatur culturae felicitas. Haud modica eius causa Archiepiscopi beneuolentia, et praeclara existimatio Sociorum: quorum opera vetus inter ipsummet, atque Clerum dissidium cum vniuersae gratulatione Ciuitatis componi permisit. Ea passim per Dioecesim fama vagabatur, sicubi non vulgari remedio afflicta pietas opus haberet, eo mitterentur Patres. Et plane, diuina [Note: 125 In Vrbe Portus Collegium aedificatur.] aspirante gratia, affirmabant experimenta famam. In Vrbe Portus coepta noui Collegij aedificatio tertiodecimo Kalendas Septembris, celeberrima supplicatione vltro ducta ab Ciuitate, Clero, et Religiosis Familijs. Nec solum gratulatione, publicaque hilaritate; sed etiam liberali ad impensam pecuniae collatione, gratam
sibi accidere Societatis operam Ciues declararunt. Suus ex Collegijs Funchale, et [Note: 126 Petri Gomij in Insula Gratiosa labores.] Angrae positis, in Insula Materia, et Tertia extitit fructus: multo tamen maximum retulit ex Angrensi Collegio profectus vicinas in Insulas Petrus Gomius cum Socio Catechista. Ad Insulam, quam Gratiosam vocant, sat honestis frequentem accolis primo cursu delati, plane desormatam atque horridam multiplici vitiorum genere inuenerunt. Cuncta habebant inimicitiae: rara Domus, cui non cum alia quapiam inueteratum et graue dissidium. Super qua re instituta oratione Gomius ita propitium habuit Numen; vt media in dictione commoti Auditores primo in gemitus, communemque complorationem erumperent: [Note: 127 Conciliata dissidia mutuis amplexibus.] tum suos quisque agressi in turba quaerere inimicos, mutuos ruerent in amplexus, ac positis humi genibus veniam vicissim precarentur. Strepebat pulcherrimo tumultu Templum: idem ardor viros, idem faeminas habebat. Nec primo impetu sancta flamma euanuit: sed egressi mox Templo, tanquam diuino perciti oestro, quaerebant sibi offensos, palamque in compitis ad pedes eorum abiecti pacem poscebant. Inter quos vnus excelluit, Vir admodum honesti generis: qui etsi iniuriam non fecerat, sed acceperat; tamen vltro conuênit aduersarium, ac veniam suppliciter rogans, solum, quodille calcarat, palam osculari [Note: 128 Honesti generis vir solum, quod calcarat aduenarius palam osculatur.] sustinuit. Haud interim minus prospere aduerus cetera vitia Christi Athleta depugnauit. Negociationes iniustas, et iniqua lucra dissoluit, magna vi pecuniae ad iustos Dominos reuoluta: vt fuerit, qui cum longe, ac late aequitatem violasset, diuino tactus spiritu copiosum argentum circumferens, Insulam circumiret, suum cuique vltro restituens, non minore cura, quam ad lucra discurritur. [Note: 129 Iniqua lucra difsoluuntur.] Et quia cum vitijs foecunda eorum parens recti, prauique dominabatur inscitia; praeter conciones, inftituit Pater quotidie disputationem super Diuinis Praeceptis: [Note: 130 Disputationes super Diuinis praeceptis instituuntur.] eo profectu, vt tum primum videretur sibi gens aliquid praeter nomen Christiani habere. Iam facile intelligitur, quae sacrum Confessionis tribunal ambiret frequentia: vbi Pater distributis temporibus, diurna expiandis faeminis, nocturna viris tribuebat. Postremo, quo quasi solum perpurgatum sentibus conseruaret, [Note: 131 Rosarij consuetudo inducitur.] foecundaretque; praeter alia, Sancti Rosarij, cuius nulla erat ibi memoria, explicata ratione eius cum fructu vsurpandi, consuetudinem induxit. Quae breui totam impleuit Insulam: vt summi, infimi, viri, faeminae, pastores etiam per agros suis incederent ornati Rosarijs. Rebus hoc pacto in Gratiosa compositis, ad Insulam, quam Fayalem vocant, transgreditur. Percurrere ipse Pagos: e Pagis haud minore motu cateruatim multarum spatio leucarum concurrere Insulani ad eum. Odia, iniusta negotia, vitia alia non absimili euentu, atque in Gratiosa, sublata. Verum Confessiones cum excipere vnus cunctas nequiret; plerisque a prima aetate reordientibus, eam rationem iniuit; vt nobiliores, et quibus facultas adesset, Angram mitteret in Collegio audiendos: tenuioribus aures ipse praeberet. Multum quoque Clericis attulit adiumenti explicatione Conscientiae, [Note: 132 Conscientiae casus explicantur.] Casuum, cui et Coenobij Sancti Francisci Custos vniuersis cum suis Fratribus semper interfuit. Inde ad Insulam Picum, et Sancti Georgij breuiter excurrit: anno insequenti eas, quod iam peregrinationis huiusce tempus exibat, accuratius reuisurus. Nulli hoc anno in Indiam nauigarunt e Societate: sed iam insignem manum, cum qua anno insequenti discessit, destinatus, vt supra retuli, Visitator Alexander Valignanus cogebat. Ceterum eam Prouinciam grauiores in dies premebant angustiae. Sublato superiore anno Antonio Quadrio Prouinciali, [Note: 133 Franciscus Rodericius Goae Prouincialis moritur.] suffectum ei memorauimus Franciscum Rodericium, quem post anni fere morbum mors etiam abftulit decimo quinto Kalendas Octobris. Tum perspecta Prouinciae difficultas. Nam cum Prouincialem quamprimum substitui res postularent, quatuor tantum ad id munus per Societatis leges idonei, vt quatuor professi Vota, putabantur superesse, Emmanuel Texeira Rector Cocinensis, Consaluus Aluarius Visitator, eiusque socius Emmanuel Lopius, et Franciscus Capralius: sed is in Iaponia aberat amplius anni distans itinere. Ibidem credebantur esse Visitator et Socius, non cognito naufragio, per quod in Caelum, vt infra dicam, abierant. Ita factum est, vt vnus in India restaret Emmanuel Texeira
necessario legendus, par ille quidem muneri, iamque tertium ac vigesimum annum cum laude agens in eo tractu. Sed praeterquam quod necessitas illa erat ingrata; facile potuit euenire, vt ceteris religiosi Viri ornamentis abundans, rerum gerendarum, et prudentiae dono careret. Quas qui consideret angustias, animaduertet admiranda diuinae prouidentiae consilia. Deus enim (haud dubie Deus) cuius oculis cuncta terrarum sub iacent spatia, impellebat Euerardum. tantae calamitatis ignarum, vt tam copiosum in Europa, tamque eximiorum hominum compararet auxilium, delecto Visitatore Valignano: qui deinde amplius triginta annorum spatio, vsque eo res Societatis, et fidei Oriente toto promouit. Optimus ille Pater, qui aduersa in medicamentum attemperat, dum plagam illic inferebat, hîc praeparabat remedia, nostram erigens in Caelum fiduciam, quamque curae sibi sit, acceptumque conuertendarum ad fidem illarum Gentium opus ostendens. Interim Indiae Patres trium Votorum professi ex toto Tractu ab Vrbe Dio ad Commorini Promontorium de orbitate Prouinciae ab Ioanne Brauo Goani Collegij Rectore admoniti, vel Goam profecti, vel si legitime [Note: 134 Rodericius Tex eira Goae Prouincialis renunciatus eximi animi demissionis documenta exhibet.] distinerentur, suffragio misso, pridie Nonas Decembris, eodem prorsus die, quo superiore anno Rodericium suffecerant, Texeiram Prouincialem renunciant. Sic enim ex facultateijs oris a Paulo tertio concessa Praepositum deligendi, nominandum potius, quam Proprouincialem putarunt. Emmanuel praeter lacrimas, quas multas cum renunciatus est fudit, memor Christi vocis: Qui maior est vestrum erit Minister vester: cum se prius in publico acri flagello verberasset; veniam culparum, et auxilium orationum ad sarcinam nouam ferendam precatus, accumbentibus ad mensam Socijs pedes exosculatur: tum in Coenaculo, et Culina ministrat: eo efficaciore exemplo; quod verum erat, et cum cetera eius vita congruens. [Note: 135 Francisci Rodericij commendatio.] Sed reddenda est sua Francisco Rodericio, quem sublatum dixi, iustacommendatio ad Posteros. Duodeuiginti annos sic res promouit Christianas in India, praesertim in Vrbe, et Insula Goa; vt inter primos fidei eius orae Auctores merito numeretur. Fauit semper constanter nouellae Christi soboli, et patrocinium commodauit aduersus omnes veterum Christianorum in iurias. Praefuit, et cum laude, Goano Collegio, nisi quod valetudo aduersa non permittebat documentis praeire seuerioribus. Didacus quoque Magallianes multis rebus in Molucarum [Note: 136 Dida cus Magallians moritur.] Insulis late gestis, contracto ex aerumnis morbo, cum ad curationem Goam venisset, non caducam, sed aeternam a Deo salutem consecutus est. Accessit Balthasar Arausius frater Coadiutor, specimen nobile humilitatis, obedientiae, caritatis erga omnes, qui negotiorum Collegij causa in Lusitaniam venerat: tum Aluarus Phiallus, qui octauum iam annum spectabili lenitate, exemplo, animique sui tranquillitate prima literarum elementa pueros docebat: praeterea Petrus [Note: 137 Petri Dinis in Idololatris ad Christum traducendis egregia opera.] Dinis, qui relicto tum seculo, cum maxime habebat secundum, inter Salsettanae Ecclesiae primos fundatores, in euertendis Idoli opera egregie posita, tandem Pagum, quem curabat, totum ad Christum adduxerat, plus quingentis baptismo recens lustratis. Cognito eius obitu, tanta vis lacrimarum, et comploratio consecuta est in filijs, quos Christo pepererat; vt tribus continenter diebus, ac noctibus, gemitu, eiulatuque Pagus totus strepuerit. Inter haec funera quanquam annus valetudini fuit infestus, tamen intermissa ante, propter calamitates publicas obsessae Vrbis, et pestilentiae, fidei propagatio repetita est. Maximeque in Salsertis profectum. Nam super ducentos quinquaginta in Collegio Goano caelesti vnda perfusos; in Sanctorum Philippi, et lacobi Ecclesia, quae in Pago Curtali prima occurrit Goa in Salsettas euntibus trecenti viginti: In Ecclesia [Note: 138 Ethnici complures ad Chri. stum traducti] Sancti Andreae ad Pagum Murmuganum quingenti septuaginta septem: In Ecclesia Sancti Spiritus ad Marganum plus septingenti: in quibus et Salsettarum omnium Ganzares Maximus (nomen id potestatis) In Sanctae Crucis ad Pagum Bernam quadringenti abluti magna vbique ceremonia: quam interdum Prorex Antonius Noronia, et Inquisitor, aliaeque illustres personae cohonestarunt, multis residuis Cathecumenis, quos vestium inopia remorabatur, nolentes, pro iecepto iam more, in Ethnico vestitu, sed tantum Lusitanico habitu ad sacrum fontem
accedere. His circa Goam consignatis accessere mille sexcenti in Bazainensi [Note: 139 Gasperis Pais ardor iniuuandis proximis.] Collegio: totidem fere partim Conlani, partim Cocini. Hic Gaspar Pais non Sacerdos, sed caritate, labore, industria eminens, amplificandae Ecclesiae insistebat. Ille nouum Christi populum ab Ethnicorum vexatione protegebat, instituebat in fide, subleuabat in egestate, curabat in morbis. Ac nuper diffusis pestiferis in Pago Palurtensi pustulis, quaetum ob foeditatem mali horrendam, tum ob contagij periculum ab morbidis, quamuis carissimos, et coniunctissimos [Note: 140 Aegrotis mlnistrat.] auertebant; aderat Gaspar omnibus, non minore Ethnicorum, quam Christianorum admiratione, medicamenta praebens, sanguinem minuens, praeparans cibos, consolans, et erigens ad spem, fiduciamque diuinam: cuncta Patris, Pastoris, Medici, famuli munera obiens: hoc alacrius, quod non raro in Tyronibus illis veteranae virtutis facta spectabat: vt cum aliquando ad Porcaënse Regnum tendens ad Arelum christianum, (Arelosappellant homines dignitate eminentiores, Comitibus fere nostratibus similes) quem aegrotum cognouit, flexo itinere, animam prope agentem reperit, ac recusantem carnes attingere, quod Sabbatum esset. Sed cum ipse explicasset Sanctae Matris Ecclesiae in ea necessitate indulgentiam, et praeparasset escas, et alia addidisset praesidia; extra periculum reliquit. Haec Gasparis officia quo aequum erat amore excipiebant Indi: eoque [Note: 141 Zamorinus Malabarum Rex Sanctilacobi patrocinio vincitur.] factum est, vt multum ad victoriam quoque contra Zamorinum contulerit. Ingenti cum exercitu Cocinensium fines ingressus Zamorinus Malabarum Rex, Castra ad Cranganorem posuerat, Arcem Lusitanorum, vt fama erat, occupaturus. Cui obuiam facti Rex Cocinensis, et Ioannes Fonseca Lusitanus Praefectus, in terris Marganati constitere: vbi saepe inter se Reges ante conflixerant. Vtrinque supra Regum tentoria elatis in hasta galeris, signo militibus, ne tela eo conijcerent, cum veteri more sancta vicissim Tabernacula Imperatorum habeantur. Committitur pugna: inque multos dies pro mollitie gentis continuatur, quoad fuga tandem Zamorinus secessit. Aderat cum Lusitano milite Sacerdos e Societate. Suos Indos non deseruerat Gaspar: in quo tantum illi reponebant momentum; vt dimidium virium, si forte abiret, decessurum dicerent. Iam Sancti Iacobi nomen, quam et ipsis esset religiosum Ethnicis illud in Vrbe ostendit. Arma tractandi Magistrum (Guripos Indi appellant id professos magisterium inclytum inter eos, et a Parentibus permanans ad Posteros) alter magnae in armis famae ad singulare certamen coram Rege cum prouocasset, Rexque eis praesens ipse cum nobilitate spectaturus arenam destinasset, Guripus ad Sancti Iacobi patrocinium confûgit, vicinum se ei habitasse contestans: et pueros adduxit, qui quoties aduersarius irrueret, Sanctum Iacobum inclamarent. Ita factum est, vt quamuis Prouocator non arte solum ac vi, sed etim veneficijs multis armatus in arenam descendisset; victoria a Guripo staret, aucto inter Ethnicos, Christianosque Sancti Iacobi cultu. Magnum ad rem christianam factum momentum est Procaensi in Regno Arelo restituto totius maritimae plagae Domino: qui tertio ab hinc anno, quod fidem suscepisset, ditione spoliatus ab Rege, exilium, et paupertatem cum vxore, et filijs pro Christo constantissime tolerabat. Ioannes Fonseca in eo restituendo fideliter laborauit: cuius, ac ceterorum recte factorum mox praemium recepturus e vita sublatus est. Ora Piscaria tertium iam annum [Note: 142 Ora Piscaria bellieis motibusturbatur.] coortis in piscatione gemmarum inter Christianos Parauas, et Careas motibus turbabatur. Sed multo fuit maius periculum ex coorto cum Ethnicis bello, ob iniurias vltro citroque religiosis rebus oblatas: quibus cum venissentin auxilium Mauri, et Christiani grauissime premerentur; praesto fuit diuina clementia, sparso [Note: 143 In Molucis Religio perlclitatur.] rumore Mauris tendi insidias ab Ethnicis, quorum in auxilium venerant. Quo metu ad suas Mauri regressi terras, Nostros periculo liberarunt. At in Molucis res tum Lusitana, tum, quod iis locis proximum est, Christiana, in discrimen supremum [Note: 144 Hieronymus Olmedus sagittis confixus interit.] venerat, perseuerantibus bellis, inualescentibus hostibus, christianosque propugnatores aerumnis, fame, vi in dies carpentibus. Inter quos etiam Pater Hieronymus Olmedus hostium manu sagittis confixus interiit. Nec vllum interim idoneum ex India submittebatur auxilium, quod quidem vt curaret, tandem
Pater quoque Marcus Prancudus Goam aduenerat. Sed Goae item res arctae erant, cum expeditio in Insulam Somatram compararetur: quam quia Prorex adhuc distulerat; eum Sebastianus ab administratione summouit. His fuccessibus, tanquam corroborasset audaciam Daemon, nusquam quiescebat, nusquam desistebat religionis sanctae progressui sese opponere. Atque, vt sunt iudicia Dei abissus multa; ingens ab Iaponia auxilium interuertit. Octo, non plures Sacerdotes tota habebat Iaponia, cum latissime sparsi Christiani, cultoribus animarum, [Note: 145 Operarum ino pia Euangelij cursus in Iaponia retardatur.] et Sacramentorum administris carerent: praeterquamquod retardabatur operarum inopia Euangelij cursus. Consa uus Alnarius Visitator, postquam res in India composuerat, et in Macaensi Sede ad Sinarum fines primarum literarum scholam inftituerat, cursu in Iaponiam intento, tres egregios Sacerdotes Ioannem Vel ium, Didacum Ferdinandum, Antonium Nunnium, opportunum supplementum ducens, in conspectu Portus cum ijs, et Emmanuele Lopio suo [Note: 146 Missi supplementi naufragium.] Socio tempestate perijt. Duodecimo Kalendas Augusti sereno Caelo, violentissimus turbo coortus; qui in terra magnas edidit strages, Nauim, in qua vehebatur, duabus ferme horis demersit, iactura maxima. Nam ad hominum capita septingenta: merces pretio sexcentorum millium anreorum nummum amissae. Vnus dumtaxat Nauta Maurus euasit, qui altero die in Malacense Nauigium natatu incidit: ex quo, simulque ex electis ac littus natifragij reliquijs, et cadaueribus [Note: 147 Consalui Aluarij in expeditionislaponicae periculis obedientia.] cognita est calamitas. Ibant Patres quemcumque In casum parati, ac praesertim Consaluus, vt haec ostendunt sub profectionem Macao ad Patrem Generalem scripta. Omnes, inquit, mihi denunciant, prosectionem Iaponicam ob Caelum frigidius mihi periculosam, praesertim ob inualetudinem, qua super ceteras aliquot iam mensibus ex continuo lateris dolore conflictor, adeoque infirmarum sum virium, vix vt pedibus ad sacrificandum insistam: tamen Obedientiae vi confirmatus pergo, ac praeparatus ad id, quod Domino placitum fuerit, praecipuum ex ijs verbis, quae ad me tua Paternitas scripsit solatium capiens: si eueniret, vt in incoepto morerer, non fore male positam vitam. Sane iam ob perpetuos illos dolores, tam parum praesentibus bonis commoueor; vt ipsa, quae tantum contra [Note: 148 Eiusdem patria, ac munera in societate.] interitum pugnat natura, multam iam vitam nequaquam requirat. Hinc apparet, quam suauiter Dominus Deus famulos suos ad migrationem paret. Erat Consaluus Lusitanus ex Villa vitiosa, anno millesimo quingentesimo quadragesimo nono ineunte in Societatem admissus. Diu in religiosis officijs, praesertim in Tyronibus in stituendis cum pietatis, et prudentiae laude exercitus. In Indiam Visitator missus, ita rem suscepit, vt quadragenario maior disceret cantum, quo maiore cum ceremonia ad nouae Ecclesiae malestatem sacris operaretur. Socius eius Emmanuel eodem seculi anno quadragesimo nono in Societatem se dedit spe Indicae profectionis: cum alioqui interno instinctu ad religiosam vitam inuitatus, [Note: 149 Emmanuelis Lopij virtutes.] ad alias magis omnes, quam ad hanc, propenderet familias. Vir erat et ipse spectatae virtutis, et prudentiae, et animarum salutis appetentissimus. Quem Euerardus arcanis literis Valignano Visitatori, si quid humanitus ei eueniret, primo loco suffecerat. Tanto auxilio interuerso: simulque amissa totius anni annona, ad alimenta Sociorum, et Ecclesiarum instrumenta, quae aduehebantur ex India, cum Rex Bungensis vltro obtulisset quicquid pecuniae ad id opus soret, Patres contendendo acrius vires, conati sunt aliqua ex parte numerum supplere. Pater [Note: 150 Francisci Capralis laboriosa itinera.] Franciscus Capralis, conscripto Iaponice catechismo, in quo non modo christiana explicabat dogmata; sed etiam Ioannis Facatensis doctissimi antea Bonzij adiutus opera cunctas Iaponicas euertebat secta; ex Regno Figeni peregrinationem rursus Meacum vsque suscepit. Cocinoco vna cum Ioanne Iaponio de Societate, septimo Idus Septembris profectus, Ximabaram venit: vbi iam triennio ante coeperant christiana sacra restitui: inde Tacaxim mari, post terreno itinere in Bungum, non sine periculo ob infesta latrocinijs itinera: cum Finguensis orae accolae saeuissimi inter Iaponicos haberentur, qui, vel vt sola detrahant vestimenta, homines necent. Cutamensibus ex itinere salutatis Funaium attigit: Vbi Pater Ioannes Baptista Ferrariensis sedem habebat. Hic transactis e sententia cum
Praetore Facatensi, quae cupiebat; ipse, et Ioannes Iaponius Euangelium vbique promulgantes, recreatis ex itinere Christianis, quos passim reperere multos [Note: 151 Facatae Cosmus nobilis Christianus sacram aedem, ac domicilium Patribus excipiendis extruit.] annos Magistro destitutos, et aliquot praeterea baptizatis, Facatam venêre. Iam noua Vrbs stabat admodum frequens: et Cosmus nobilis Christianus sacram aedem, ac domicilium Patribus excipiendis extruxerat. Facatae mensem subsistunt repurgandis Christianis, Idololatris ad religionem inuitandis: ex quibus triginta participes diuinae lucis effecti, non sine aliquo patientiae lucro. Bonziorum, vt ferebatur inductu, per speciem diuini verbi audiendi, ad octoginta Ethnici conspiratione [Note: 152 Ethnicorum in Christianos conspiratio.] inita, ad sacram aedem venerunt. Post concionem ex condicto, tanquam minime sibi foret satisfactum, strepere, et vociferari, et inuocare Amydam, nempe ea arte, vt Christianis aliquid mouentibus, per occasionem cuncta vastarent. Sed admoniti Christiani a Patribus, vt patienter contumeliam ferrent; coniurati nil vltra clamores, et tumultum in praesens ausi, tantum insequenti nocte obiectum domui murum, ac portam deiecere. Capralis, et Ioannes Facata [Note: 153 Capralis, et Ioannes Amangucium veniunt, et excolunt.] Amangucium pergunt, vbi ex Iaponicae Ecclesiae primitijs aliquot Christiani degebant a Sancto Xauerio initiati; annum iam prope vigesimum nullo de Societate conspecto, quo auidius, latiusque excepti. Ad Vrbem appropinquantes, cum fama praecucurrisset, obuios ad quatuor leucas aliquot habuere, ac subinde alios laetitiae plenos, ac lacrimarum. Supererant partim in Vrbe, partim in vicinis circa Villis Fideles numero ferme trecenti, qui tandiu cultore destituti, nil poene praeter voluntatem integram conseruarant. At ea auiditate diuinum [Note: 154 Catharinae a Miano pietas.] verbum excipiebant, tanquam collectam ex longo famem saturaturi. Catharinae a Miano Ethnicis iuxta et Christianis in sanctitatis opinione eminebat ardor. Haec erat anus octogenaria in Pago Miano degens, tribus ab Vrbe passuum millibus: vbi ad centum alumnos Ecclesiae Sanctae pijs monitis, et exemplis ipsa genuerat. Tempestas erat hiberna, et frigora ingentia, cum inter Iaponias Amanguciana plaga perfrigida sit. Cumque Pater Capralis non nihil ab se praestitum putaret, quod ea Caeli inclementia noctu surrexisset ad preces, vt ipsemet scribit; ecce Catharina trium millium passuum itinere confecto, gelido flumine bis tranato, solo niue operto, et multa saepe tum ipsum labente, ante lucem apparebat, vt Sacro, quod diluculo fiebat, non festis modo diebus, sed et operosis quotidiê interesset. Noti, quod ante lucem properaret, deterrebant metu luporum: sed ipsa, nil timendum aiebat ad Sacrificium Sacrosanctum eunti. Eadem, ante restitutam Amangucij sacram aedem, Dominicis diebus ad orationem pergebat in eum locum, vbi olim ea steterat: atque vt intelligas, qua in diuino obsequio animi liberalitate, nobilitateque vteretur, quaesiuit ex P. Caprali, num peccatum soret nocte somnum repetere post orationem. Nam cum ipsa lassitudo interdum ad modicam quietem adigeret; verebatur ne parum humanum esset, ac pium, [Note: 155 Ethnici ad Christum conuersi, et sacra aedes excitata.] posteaquam ad orationem quamlibet multa nocte surrexisset, a congressu diuino rursus somnum admittere. In Vrbe centum septuaginta duo ad Christianos additi: duo et quadraginta in Pago Catharinae Miano, sacra aedicula hîc quoque ex palea, et canna palustri excitata. Quidam duorum dierum itinere baptismi causa [Note: 156 Quidam duorum dierum itinere Baptismi causa aduenit.] aduênit: cuius amorem nouem ante annis ex Matthaei sermone conceperat. Matthaeus Vir bonus erat, ac simplex e Xauerij Christianis, qui per Pagos venalia circumferens vtensilia quaedam minuta, acus, pectines, et similia his, religionem pariter Christi disseminabat: admonens homines, vt Patres conuenirent: [Note: 157 Matthaei Viri simplicis in Ethnicis edocendis industria] interim nonnisi vnum Deum colerent: quodque rectum suaderet conscientia, facerent: quod secus, vitarent. Nam se nihil amplius scire: et is diligentius edoctus multo exinde vsui fuit. Doctior erat, et acer bonus caecus Tobias, qui circumiens emendicans, aclyra gentis more non inuenuste canens: aditumque inde [Note: 158 Insignis de Veneficis victoria a coeco Tobia relata.] ad Proceres quoque habens; Bonzios ipsos animose lacessebat. Et ferunt Bonzios, cum certamen sustinere ipsi nequirent, Nationem Veneficorum, Iamabuxos nominant, Daemonum assuetos congressibus, incitasse, vt certamine cum coeco suscepto, si aliter non succedat, Daemonibus in eum immissis victoriam extorqueant. Nec abnuêre Iamabuxi: victique facile disserendo, palam magicas
artes aggrediuntur, audiente, ac ridente coeco: necquicquam posse ea monstra aduersus Christianos praedicante: cum repente ipsosmet Iamabuxos tremor horrificus occupat. Et iam haud dubie Daemones inuadebant, nisi ad Tobiae pedes prostrati veniam facti postulassent, nil in posterum tale commissuros polliciti. [Note: 159 Meacensis Imperij motus bellici.] Ex hac hominum indole renascens Amanguciana Ecclesia ad exitum vsque anni Capralium tenuit, acceptis a Nobunanga literis, in quibus de misso ad se Clypeo grates agebat. Sed nulli vspiam tot, tamque varijs agitantur fluctibus Euripi, quot per id tempus iactabatur motibus Meacense Imperium. Organtino apud Sangam degente, praesertim ad solennia maioris Hebdomadae, et Paschae cum ex finitimis eo locis Christiani conuenirent, Meaci Aloysius Froes diuinam rem procurabat. Huc inter ceteros sancta Hebdomada e Regno Voari aduenere quatuor Christianicum Constantino, qui statin Templum ingressi, prostratique, ac soluti in gemitus, ac lacrimas, cunctos vehementer commouerunt. Constantinus instruxerat comites, et baptizarat. Nam in Oppido Fanamasa, cum alij deessent Magistri, praedicabat sanctam Fidem, disputabat cum Bonzijs, et humilitate, fideique praestantia cunctos superabat, baptizabat quos erudierat, sepeliebat mortuos. Oratorio etiam Domi suae excitato conuocabat fideles ad preces: cuncta demum Viri optimi, multa seduli Pastoris ita obibat munia, vt ibi Christianos Constantini discipulos appel arent. Commodum Paschalibus solennibus aduersus quemcumque casum Christiani se se munierant, cum omnia coepta turbari. Nobunanga, post restitutum Cubosamam, identidem suis e Regnis vel per se, vel per Legatos reuisebat Meacenses res: tanquam ius, aut certe patrocinium obtineret. Tandem siue occasionem quaerens, siue studio superuacuo boni publici, perperam administrari Imperium iactans, certa mittit capita ad Cubosamam, in quibus administrationem corrigeret. Non deerant Nobunangae osores, vel qui aegre ferrent adeo illi obnoxium Cubosamam, quod ipsis quoque eo minus loci relinqueretur, quo ille plus occuparet. Horum vocibus priuatarum rationum studio, quid in commune expediat, vt saepe vsu venit, minus aduertentium, instinctus Cubosama, iussa, Nobunangae detrectans, bellum praeoptat. Diditur continuo rumor in Vrbe, adesse Nobunangam, et miserabilis ex vano metu oritur tumultus: vt aliquando etiam totam noctem clamore edito a latronibus, adesse hostem, quo impunius ipsi praedarentur, omnia inanis terror permiscuerit. Ceterum Cubosama inito foederecum fratris sui interfectoribus, cum Sotaio Sannixu, Mioxindono, Bonzio Vocazensi, et alijs potentibus, hos inter populi terrores agebat prope securus: eo praesertim quod Bonzius Vocazensis Xinguen Cainocuni Rex, Regnis aliquot ex ora Bandoensi, ac postremo Totomi, et Micauae occupatis, in Nobunangam tendebat. Hic cum suum Parentem deiecisset e Regno, ac filium maximum squallore carceris enecasset, abraso vertice se Bonzium fecerat: postea Parricidia profitens Iaponicarum legum custodia Xacam ipsum velle supergredi, rer in die Idolis sacrificans, ac sexcentos ad eam rem Bonzios in exercitu ducens. Hanc vitae viam, ac sectam sequens Nobunangae eo nomine erat infestus; quod is plane contrariam sequebatur. Figenoiamae Monasteria, et Sacomoti Fana euerterat: Bonzijs vbique spoliatis vectigalia eorum transferebat ad milites: irridebat Iaponios Deos, sese serens Fotoquium viuum multo potiorem lapideis: ad quem cumi Bonzius Xinguen literas quoque dedisset, cum hac inscriptione: Summus in stirpe Regum Tendaxiorum, ac religiosissimus Xinguen. Ille respondit: Regnator Daemonum, Sectarum impugnator Nobunanga. Hos tam diuersis ingenijs committebat inter se Numen verum: vt inter ea certamina lux veritatis emicaret: coecique mortales ab inani superstitione animos ad religionem veram conuerterent: praesertim dum Nobunanga tantus Deorum contemptor, tantum crescit. Igitur Cubosama sciens Nobunangae Regnis imminere Xinguem; de sua socordia aduersarium promptissimum metiens, nunquam putasset fore, vt ille in Meacum eorerum articulo veniret: [Note: 160 loannis Naitodoni religio.] cum repente praegressus celeritate famam, cum exercitu non magno, sed robusto conspicitur. Summa in Vrbe trepidatio, haud paulo maior ex re, quam nuper
fuerat ex rumore. Ioannes Naitodonus ex Regno Tambae in auxilium Cubosamae venerat cum quadringentis equitibus, peditibus mille sexcentis, Cruces in insignibus, Iesu nomen late emicans in clypeo gestans: inque iuranda fide, se vnum venerari Deum Caeli, terraeque Procreatorem professus, non nisi christiano ritu iusiurandum conceperat. Venerat dehinc ad Ecclesiam, acceptoque libello noxarum monitore Confessionem peregerat. Is, cum adfuit Nobunanga, in primis curarum habuit res Ecclesiae tutari, missis, qui asportarent in Tambam. P. Aloysius trepide compositis rebus, partim etiam in horto defossis, quia si direptioni Vrbs traderetur, in odio Bonziorum, in auaritia, et licentia militari summe periclitabatur; ipso die Ascensus in Caelum Christi, pauculis Christianis, Cosmo in primis, et Antonio comitantibus, Vrbe excessit. Quo die Nobunanga ad Meaci progressus moenia, edicto proposito capitali, si quis militum suorum in Vrbem irrumperet, octo, qui id ausi erant, obtruncat. Cubosama cum Ioanne Naitodono, ac militari multitudine in Arcem se receperat. Ciues in circumiecta oppida, ac Villas, impuberes, filios, mulieres, pretiosissima quaeque rerum summouerant, rati hostem haud dubie ferro, igni, rapina in Vrbem desaeuiturum. Foederatorum Cubosamae nemo ausus in conspectum Nobunangae venire: tantus in nomine eius Viri terror inerat. Qui, quo honestius saeuitiam exerceret; primum allegasse homines ad Cubum de pace: et cum pertinax allatum esset responsum; illacrimasse dicitur, quod cogeretur asperiora tentare: ac protinus in omnem circa agrum, ad ternas, quaternasue leucas septem cum singulis agminibus Duces dimittit, vt populentur, incendant, peruastent omnia, Villas, Coenobia, Oppida. Strages maxima, praeda immensa fit, cum res, pueri, faeminae, quae ex Vrbe summotadixi, vel igni perirent, vel venirent in hostium manus: inuento ibi exitio, vbi persugium quaesierant. Nonaginta numero Oppida, quadringentarum, [Note: 161 Nonaginta Op pida vno die co mburuntur.] quingentarumue familiarum, praeter minora innumera, vno die igni consumpta: nonnulla calamitatem pretio redemerunt. Hîc Ciuitas haud dolore magis rerum, carorumque in agro pereuntium perculsa, quam impendentis in horas sibi tempestatis concussa metu, coepit Nobunangae animum tentare pecunia. Duae veluti Vrbes Meacum conflant: quarum alteri inferior Meacus: alteri superior nomen est: et haec duplo maior inferiore, nobilitate, et opulentia pollet. Vtraque separatim Internuncios, mittit, cum sponsione pecuniae. Nobunanga superiori Meaco siue, vt iactabat, iratus, quod aedes ab se ibi coeptas disturbauerant, siue quod amplior esset praeda; pretio nullo placari potuit. Qua in desperatione quidam e Ciuibus, vltro igni subiecto, noctu tertiam tectorum partem absumpsere: postridie reliquum consecit hostis Ad septem tectorum millia, et magnificentiae memorandae Bonziorum Coenobia viginti conflagrarunt. Meaco inferiori pretio quoque, vt pauperibus, remisso pepercit: Deo sic permittente, quod ibi plerique versabantur Christianorum, aedesque sacra, et Patrum domicilium stabat. Quod si contra euenisset, vt in partem hanc, salua [Note: 162 P. Aloyfius Froes caelesti tutela seruatur.] altera, incidisset calamitas; iam Diabolo, ac Bonzijs paratae erant calumniae, quasi ab Iaponicis Dijs immissa, christianae religionis odio, strages foret. Inter haec Aloysium sic Agro, sic Vrbe infesta per ingentia discrimina caelestis tutela seruauit. Simul Vrbe exijt, ad Pagum suburbanum Cungium nomine ducitur ad Benedictum Antonij fratrem: inde in aliam nepotis Antonij, quae videbatur tutior, domum transfertur: cum repente trecenti irrumpunt milites. Tum Christiani fluctuare, nec satis videre quemadmodum Aloysium conseruarent; alijs alio trahentibus, de eo, non de sese solicitis; tandem ad Virum inter Paganos Principem ducunt: qui, quod parentem christianum habebat; non illibenter excepit, occuluitque in pusillo paleario a tergo domus. Hîc et a plumbeis globulis periclitatus est, dum milites altilia sclopetis omnia interimunt: et multo magis a fraude Paganorum, qui, ad conciliandam sibi gratiam militum, indicant adesse [Note: 163 Christiani impauidus animus in tuendo P. Aloysio.] Christianorum Sacerdotem, ac posse occidi, vel si magis placeat spoliari, ac magno vendi. Quam, ad vocem globus militum citato ad eum, qui Patrem absconderat, accurrunt gradu. Is negare apud se esse, sique sit, citius susurum sanguinem,
quam proditurum: suum enim Patrem christianum esse. Quin cauerent ipsi hominem attingere, quod notus Nobunangae, et in gratia esset. Ita in praesens periculum excussum. Vbi nox terris incubuit, Christiani metuentes, quod euenit (Nam mox totus Pagus redactus in cineres est) in Oppidum quadringentis samilijs frequens ad celebre Tosi Monasterium transferre constituunt: in quo vnus e Christianis Alexander nomine, tres consobrinos habebat. Inclinata iam nocte perueniunt: ingressique arte propinquorum Alexandri; dum fossam Oppido interiectam in humeris sublatus Aloysius traijcitur; adsunt mulieres duae christianae, monentque serio ne Patrem vltra inferant certam in mortem. Indicio Ethnici Cungiani Bonzios de Patris aduentu praemonitos, iussisse occidi, cum primum adueniret, et domum in quam reciperetur euerti. Itaque cum nec regredi, nec progreditutum esset, et vector laboraret sub onere; incertus quo se verteret; vnus ex Alexandri propinquis, in se periculo recepto, domum suam audenter adduxit, vbi dies octo delituit: neque id Oppidum euersum in deuastatione est, salute pretio ingenti redempta. Inter haec miseranda species agri, et Vrbis, cum auxilium nusquam affulgeret, Cubosamam ad pacem, et ad obsequium inflexit. Protinusque in Regnum Vomi Nobunanga copias reduxit. Ex itinere florentissima nobilitate, et opibus longissima pace collectis Academia Bonziorum [Note: 164 Mille Bonziorum domicilia igni consumpta.] Facusansi nomine, vbi multa coenobia, ac mille inter se singulis Bonzijs domicilia discreta, cum omni deliciarum apparatu direpta primum, tum funditus igni consumpta: vt haec quidam Ethnicorum cernentes in eam venirent opinionem, Nobunangam christianum esse: non enim alioqui tantum in Bonzios, ac Deos [Note: 165 Aloysius Meacum reuertitur] Patrios odium posse gerere. Aloysius octauo postquam Tosi latebat die, inuentus a Christianis, quos Darius Tacaiamadonus Arcis Tacaccuqui praefectus ad eum conquirendum dimiserat, ac Meacum statim vt ab tempestate tetra diluxit, reuersus, consolandis Christianis instititit magno vtrinque sensu, sua quibusque damna, [Note: 166 Ioannes Naitodonus, eiusque srater Baprismo expiantur] et Dei erga se pignora memorantibus. Ioannes Naitodonus paulo post in Tam. bam recessit optime de Cubosama opera, et consilio meritus, quem etiam migrare Meaco turpiter cogitantem repressit. Tosa Naitodonus, qui domum Ioannis omnem administrabat, die sacro Corpori Christi baptismo expiatus, ac Thomas dictus est. Tum septimo Idus Iunij Guembadonus frater ipsius Ioannis maior baptizatus vna cum filio: illi Iuliani, huic Benedicti nomine imposito. Dumque [Note: 167 Brasiliae res.] in Tamba copiolae Christi augescunt patrocinio Ioannis; opportune Iulianus apud Cubosamam potens successit, qui Meacensem Ecclesiam tueretur. Respirabat interim Brasilia cura in primis, et virtute Ignatij Tolosae: qui superiore anno aduectus e Lusitania Prouincialis, rebusque in Vrbe Sancti Saluatoris, et in Colonia Pernambucensi compositis; ad visendas austrinas Prouinciae sedes egressus, quarto idus Ianuarij ad Vrbem Sancti Sebastiani aduênit, comites ducens, quorum accessu id domicilium absolutiorem Collegij formam indueret. Diuinae fuit clementiae, quod in manus Anthropophagorum non deuenere. Qui cum ostium fluminis, quo ad Vrbem subitur, cum lintribus quinquaginta obsiderent; ad Nauigij, quod Patres vehebat conspectum, tanquam iniecto diuinitus terrore, subsequi Classem suspicati, relictis impedimentis, lintribus confractis, in fugam [Note: 168 Ignatius Tolosa Prouincialis in Vrbe S. Se basti ni Collegium format.] praecipitem euanuere. Statim Ignatius ad Collegium formandum adiecta cura studia virtutis inflammauit, et ad domesticam disciplinam, et ad proximorum commoditates. Ante omnia diuinissimum Christi corpus perpetuo asseruandum in Templo collocauit, ornatissima supplicatione praegressa. Quod nunc primum in ea Ciuitate asseruari perpetuo coeptum: et inter Ciues Sodalitatem Sanctissimi Sacramenti inftituit. Dumque priuatim Domi repetuntur Exercitia Sancti Ignatij; seruet studium corpus afflictandi, et humilia tractandi munia: simul in [Note: 169 Catechesim docet.] Templo coepta exuscitari Ciuium pietas, praesertim P. Ludouici Granae concionibus, eo gratioribus, quod ab excessu Nobregae Euangelico Oratore caruerant. Ipse Prouincialis catechesim ad pueros habebat, cum grandiorum quoque natu profectu. Blasius Laurentius primo Prorector, mox Rector Collegio praepositus [Note: 170 Schola instituitur.] est. Schola vnica in praesens instituta prima elementa literarum discentium,
[Note: 171 Fundum ab Hege attribuitur Collegio.] ex quibus praeparati, qui latinam quoque Grammaticam anno insequenti docerentur. Inter cetera Fundum quoque ab Rege Collegio attributum, cuius magnam partem alij, atque alij occuparant, Prouincialis non sine aliquo certamine recuperauit. In eo Fundo Pagus erat Brasiliorum, Sancti Laurentij appellatione: quos Patres ab se eruditos in fide curabant. Ex hisNeophytis primarius lateris dolore graui correptus, sic vt animam nequiret trahere; egit se in sacram aedem, bacillo innixus: postque peccatorum confessionem, dum se solum credit (audiente Fratre Consaluo Oliueria) ante Altare genibus flexis, clara voce hunc in modum orauit, Domine, tu nosti, posteaquam Christianus sum, nunquam me vixisse improbe, nec ad meorum maiorum mores redijsse, meaeque coniugi fidem, seruasse. Omnino tibi, Domine, sanandus sum. Credo enim ita fore; quia tu Pater [Note: 172 Lustralis aquae contactu aeger sanatur.] meus es. Quo dicto ad Lustralis aquae vas progressus, latus dolens abluit, ac statim liberatus dolore, relicto bacilio, domum valens reuertit: ex eoque tempore beneficij memor, multo studiosius Sacellum, resque frequentauit diuinas. Sed paulo post non leuiter in eo Pago Patres periclitati sunt. Nam cum coepissent quibusdam potentiorum abstrahere pellices; quidam Europaeorum prae compendio mortali, nec conscientiam suam, nec bona, seu mala aeterna quicquam pensi habentes; vt eos sibi obnoxios redderent, solicitare instituunt: quid nam sinerent sibi eripiamicas, et vitae omnem dulcedinem verbis Patrum? Eis neque sagittas, nec telum esse vllum: vterentur igitur sua libertate securi, et defenderent. [Note: 173 In Pago S. Laurentij periclitantur Patres.] Diabolica persuasio ita rudes animos concitauit; vt tutum non fuerit, feruente illo motu, Pagum adire. Quin etiam qui in Collegij aedificatione laborabant, abstulere furtim se fuga. Sed tandem, Deo iuuante, patienter, ac molliter tractando, seroces animi ad pristinam modestiam reuocati. Rebus noui Collegij constitutis ad Praefecturam Sancti Vincentij Tolosa progreditur. Ibi reperit P. Iosephum Ancietam, quem destinauerat Collegio Sancti Sebastiani Rectorem, merito apud omnes in opinione sanctitatis, eoque auctoritatis maximae. Itaque tum propter felicem ibi rerum administrationem, tum quia vt in valetudine claudicante, eam regionem maxime salubrem experiebatur; abstinuit loco mouere. Diuisa eautem Prouincia in partes duas, ceteras sedes Collegijs subiecit. Collegio Fluminis Ianuarij sedem Sancti Vincentij, Piratiningae, et Spiritus Sancti: [Note: 174 Piratiningani Populi pietas.] Collegio Sancti Saluatoris Illaeos, Portum securum, Pernambucum. Piratiningae quoque iussit perpetuo asseruari Sacrosanctum Christi corpus: vbi valde delectatus est populi pietate. Nam cum Parochum nullum haberent, nisi duos de Societate Sacerdotes cum Laico; sic erant instituti cognitione rerum fidei, et moribus; vt Religiosorum familia Pagus omnis videretur. Non hic diu moratus, quia festinabat ad Vrbem Sancti Saluatoris regredi Congregationem Prouincialem habiturus, Procuratori Prouinciae, qui Romam mitteretur, legendo: quam ob causam vt nunquam nauigij inopia retardaretur; nauigio coempto vtebatur. Salutatis in reditu Socijs Fluminis Ianuarij, Nono Kalendas Maias Sancti Spiritus Partum ingreditur, quartoque post die repetit cursum, Eo die sub vesperam oborta tempestas dum magis, ac magis inhorrescit, adultaque iam nocte Nautae per tenebras non agnoscunt loca, sed existimant se vento, qui incumbebat a puppi, per altum agi compelluntur ad littus. Nauigio vadis infixo, desaeuiente mari, ac procella, Nautarum quidam ausi natatu tentare, et explorare loca, fecere animum alijs ad fortunam eandem experiundam. Actum de se se Patres rati consuetis animos munimentis curarunt. Aderant Sacerdotes Ludouicus Grana, Antonius Rocca, Vincentius Rodericius, Ferdinandus Ludouicus: duoque non Sacerdotes Ioannes Sosa, et Benedictus Lima Monebat Ignatium Nauclerus, vt positis vestibus maturaret desilire in mare, dato negotio Nautis aliquot, qui illi praesto essent. At ille peritum se nandi negans, perseuerabat genu flexo in puppi, auxilium implorans diuinum. Cum ecce tibi vasto abreptus fluctu, qui totum nauigium cooperuit, in mare prouoluitur. Rem conspicati Antonius Rocca, et Ioannes Sosa nonnihil nandi periti, et ipsi opem Patri laturi se se deijciunt. Locus erat maxime periculosus, omnibus infra ipsum
[Note: 175 Polosa Prouincialis ab vndis exeptus incolu. mis ad littus eijcitur.] lapsis nauigium. Sed Deo opportune suam porrigente dexteram, Prouincialis, vbi aliquandiu fuit in profundo, et aquae aliquantum hausit, iterum abreptus ab vnda eiectus in littus est, plane incolumis, vt erat vestitus, cumque Rosario in manu, et reliquiaria theca ab collo pendente. Plus periclitati, qui periculum eius propulsaturi desilierant. Tandem, cum aqua non esset alta, omnes cum vectoribus numero quinque et triginta, impetus fluctuum eluctati, in littus euaserunt. Vnicus restabat in Nauigio Aloysius Grana: quem nonnihil cunctatum, continuo vndarum illisu interiora Nauis disiecta interclusere. Tabulata soluta, ac dissultantia, capsaeque, et lignum Brasilicum, quo erat oneratum Nauigium, non solum moueri loco prohibebant; sed grauiter tundebant, ac vulnerabant, [Note: 176 Aloysius Grana B. Virginis ope ex vndis euadit.] nec ferri auxilium poterat. Tum Prouincialis tam praesentem sibi diuinam expertus clementiam, abiectis in littore genibus, precatur caelestem Patrem, vt velit sibi, in Beatae Virginis gratiam, vitam illius sui famuli condonare. Et ecce Nauigij alueus, qui solus iam supererat, dissilit duas in partes, et Aloysius in vado relinquitur. Ea re sumpto animo, vt in suprema necessitate connitens, vbi paululum promouit; tandem auxilio Nautarum ipse quoque euasit. Ita rerum duntaxat damnum est factum. Transacta in littore tota nocte, plerisque nudis, alijs male tectis, et vuidis; cum diluxit, vbi locorum essent circumspectantes; noua deprehendunt Dei cum misericordia irascentis argumenta. Si paululum ante naufragium progrediebantur; in fluuium dulcem incidebant, qui tanto cum impetu in mare effunditur, vt ex eo nouem ab ostio millibus passuum aquam in mari dulcem nauigantes hauriant. Ergo illuc vsque progressis, haud dubie inter vortices, et colluctantes maris, ac fluminis gurgites omnibus fuerat pereundum. Si naufragium paulo citius faciebant; loca erant vadosa, coecisque saxis, et cautibus ita obsepta, et ita procul ab littore; vt nulla relinqueretur salutis spes. Patres, ac ceteri naufragi ad Oppidum Sancti Spiritus, vnde sexdecim leucis aberant, grauissime cum fame, sitique, et viarum asperitate conflictati rediere: [Note: 177 Petrus e Franciscana Familia aedem B. Virginis a Rupe aedificauit.] salutata prius, vti in discrimine promiserant, aede Beatae Virginis, quam vocant a Rupe: sita enim est praecelsa in rupe secundum mare late conspicua, magnumque solamen praeter nauigantibus, a quibus religiose aditur ad exoluenda vota. Fertur aedificasse eam Religiosus e Franciscana Familia Petrus nomine, rudis literarum, nec Sacerdos: qui Moderatorum suorum permissu in Brasiliam animas [Note: 178 omo rudis in side multos eru dij.] Deo lucrandi studio transgressus; in nostrorum Patrum comitatu Pagos Brasiliorum circa Vrbem Sancti Saluatoris aliquandiu iuuit. Deinde ad Praefecturam profectus Sancti Spiritus, in Pago, qui dicitur Villa vetus, pietate accolarum iuuante, aedem quam dixi, extruxit, addita domuncula in Sancti Francisci honorem, in qua cum sanctitatis argumentis decessit, semper Sacerdotum Societatis opera in Sacramentis suscipiendis, et tota sua vita temperanda obedienter vsus: cum ea tempestate nulli praeterea essent in Brasilia Franciscani. Hîc ergo Patres Sacrosancta Eucharistia Deo rite oblata, ac prope omnibus impertita vectoribus, magnis a domesticis, et vniuersa Colonia Sancti Spiritus excipiuntur officijs. Cuncti initio ex erumnis tentati morbis: mox recreati, coactique quinque menses subsistere Nauigij inopia intellexere quid in ea calamitate indulgentissimus Deus spectasset. Nam cum primo ad pias meditationes menstruo alij spatio, alij [Note: 179 Tolosa cam Socijs Lusitanos, et Brasilos excolit.] quod ferebat valetudo, secessissent; nunquam dies sibi affulsisse meliores postea referebant. Deinde conuersa opera ad iuuandos proximos, vt ipsi calebant, et ad manum diuinam se aptius accommodarant; magno et conatu, et successu tum Lusitanos, tum Brasilios, et mancipia Aethiopica excoluere. Lusitanorum quamplurimi vitam Confessione generali retractatam ita mutarunt; vt bene exempta naufragio tanta conuersio videretur. Inter cetera, quod ante persuaderi nequibant, adducti, vt mancipiorum, quae habebant plane neglecta, sinebantque vel sine baptismo, vel post baptismum in pellicatu degere; curam Christianis Dominis necessariam susciperent. Ita vel abstractis, vel rite copulatis concubinis, flagitiorum immensa seges remota: et multi post catechesim caelestis aquae iniectu facti Christi liberti. Ad hae cum vetus perangustum, ac ruinosum esset
[Note: 180 Templum aedificat dicatque S. Iacobo.] Templum, exaedificatum est nouum admodum capax, et firmum, lapideis fundamentis, parietibus, ob fabrûm lapidariorum inopiam, terreis, sed ligno ita duro solidatis, vt ex lapide, coementoque confectis non multum cederent. Sancti Iacobi insignitum est nomine. Arcta erat in populo annona [reading uncertain: print blotted] ac prope fames: et tamen e collata vltro stipe, non tantum ad aedificij expensam, duodecimque e Societate alendos, ac praeterea operas ferme quinquaginta; sed etiam ad multorum pauperum leuandam inopiam facultas praesto fuit. Quam Dei, populique benignitatem in alijs quoque sedibus eodem tempore Patres experti sunt. Nam cum [Note: 181 Dei prouidentia in rerum penuria.] statuisset Prouincialis, vt vbique, praeterquam in Collegijs, emendicato victitarent; ostendit Deus quam ipse melior sit aeconomus, quam mortales: cum quos ante magnis curis ex agro maligne legebant fructus, affluenter, ac sine cura ex piorum liberalitate ipse domum mitteret. Inter haec ad Vrbem Sancti [Note: 182 Nouus Brasiliae Praefectus literario apparatu excipitur.] Saluatoris nouus Brasiliae Praefectus Ludouicus Brittius e Lusitania appulit: quem apparatu magno, elegantique dramate, ac cetero Musarum ornatu Collegium excepit. Ille autem primo quoque tempore in colloquium venire cum Prouinciali cupiens, ratus quod erat, eum Nauigij inopia intercludi; ad conquirendum mittit, ac deducendum: et id Numinis haud obscuro impulsu. Nam cum Pater inclinato tandem Septembri vela fecisset, dieque Sancto Michaeli sacro, ter caecis saxis Nauigio illiso sic, vt videretur diuinitus ab exitio defensum, praesertim cum vetustate laboraret, nec crederetur vllo modo illisus nouos toleraturum, et tamen multum vadosi freti superesset; in tempore missos a Praetore cum leuiore Nauigio obuios habuit, in quod transgressus ad portum securum applicuit. Est in eo tractu aedes Beatissimae Mariae Adiutricis, prima ibi Sociorum sedes, nobilis fonte diuinitus concesso, et salubritate aquae, propter quam aditur e longinquo, vel eadem asportatur. Hîc Prouincialis iussit domum aedificari, eoque singulis Sabbatis Sacerdotem ad solatium accolarum, tametsi pauci sunt, sacrificatum accedere. Nocte proxima in priore Nauigio relicti homines, dum recta ad Sancti Saluatoris pertendunt, grauiter a tempestate periclitabantur: et plerique animum desponderant, cum vir inter eos primarius ad bonam spem omnes erexit, clamitans: Confidite Socij, ac bene sperate: Patres pro nobis Beatam Virginem Adiutricem precantur. Et ita profecto erat: nam ad strepitum procellae Prouincialis, eorum recordatus, magno studio clementissimae Reginae institit [Note: 183 Petri Leytonis Episcopi virtutes, et obitus.] commendare: nec ij postea dubitabant salutem suam precibus Patrum acceptam referre. Sospes tandem etiam Prouincialis septimo Idus Septembris ad Vrbem venit, laetus noui Praetoris aduentu, sed multo magis moerens Episcopi Petri Leytonis desiderio: quem paucis ante diebus vita perfunctum reperit: erat enim plane, qualem Brasilia requirebat, Pastor laboriosus, vigil, amans sui gregis, ad pascendum indulgens, ad defendendum fortis. Totum Brasiliae tractum a Pernambuco Piratiningam vsque, amplius quadragintarum leucarum spatio, per aestus, pluuiasque inuisit, comitantibus semper aliquot de Societate: quam benigne vbique adiuuans, cunctis in rebus adiutricem volebat. Patri Quirito de erratis confitebatur, quamdiu agebat in Vrbe: idque pietatis, et exempli causa publice faciebat in Templo. Cuncta vita generali confessione repurgata, summaque cum religione lacrimis totus madens, diuinissimo Sacramento munitus, non vt optabatin Collegio, sed in suis aedibus, Sociorum tamen corona precibus iuuante, tanquam seruus fidelis, ac bonus in Domini sui gloriam intrauit, bibliotheca sua Collegio, supremo paterni animi monumento legata. Populus non secus ac Parenti communi lacrimas dedit. Ex multis, quos olim conflarant Patres Brasiliorum Pagos, quatuor circa Bayam supererant hac tempestate Sancti Spiritus, Sancti Iacobi, Sancti Ioannis, et Sancti Antonij. In his hoc anno ad [Note: 184 Sanctisima Eucharistia hominum moresimmutat.] pietatem gentis promouendam duo momenti summi inducta. Primum Sacro sancta Eucharistia coepta idoneis praeberi. Spectabatur autem idonea praeparatio non solum ex mysterij captu, et cognitione; sed etiam ex vitae genere. Non facile explicatu est quantopere diuinus ille cibus mores hominum immutarit: vt sane iam Angelicae vitae elucerent vestigia in ijs, qui pane Angelorum vescebantur:
et sancta aemulatio coorta, dum certat pro se quisque, quam se maxime idoneum [Note: 185 Misericordiae Sodalitas ad hu mandos mortu os instituitur.] reddere. Ita pietas multis modis augebatur, dum hi ad tanti mysterij susceptionem se comparant: illi iam suscepto praestare se dignos conantur. Deinde instituta Sodalitas misericordiae praecipue est ad mortuos humandos, eorumque animas precibus adiuuandas. Hisque Sodalibus id datum quoque honoris, vt [Note: 186 Vir ferox accesam in Sacrificio candelam sustinens immutatur.] accensos sustinerent cereos, dum corpus Domini in Sacrificio eleuatur. Fuitque vir ante ferox, et inquies, qui totus in virum alterum conuersus est ex eo, quod iam, vt ipse aiebat, candelam Dei soleret manibus sustinere. Impetrarunt alicubi boni Neophyti, vt singulis mensibus Sanctorum nomina ipsis quoque distribuerentur: [Note: 187 Neophytis singulis mensibus Sanctorum nomina distribuuntur.] polliciti eo die se diuina mysteria vsurpaturos. Iucundumque erat accedentes ad capiendam schedulam spectare, quam pie prouoluti in genua aliquantum precarentur. Verum, quia Sacrosanctam Communionem vulgari non oportebat; eius loco, vel ieiunium, vel flagellatio, vel quid simile concessum in diem Patroni. Omnino Azebedij, et Sociorum precibus tribuebatur, vt quibus in regionibus [Note: 188 Azebedij pre ci bus tribuitur. Neophytorum pietas.] paulo ante dira, et flagitiosa barbaries dominabatur, atque adeo execrandae ex humanis corporibus epulae in delitijs erant; tam floreret pietas, tantoque caelestis gustu dulcedinis diuina mensa frequentaretur. Sancti Antonij accolis etiam christianae pietatis exercendae materiam nobile naufragium attulit. Procurabat eum Pagum P. Gaspar Laurentius, vir pusillus corpore, sed animo, et virtute par maximis: qui Iulio Mense cum ad Pagum Sancti Ioannis transisset celebri baptismo multorum Brasiliorum interfuturus; en trepidus nuncius, Nauem Lusitanam immanis molis, ex ijs, quae per Oceani vastitatem ad Indiam aguntur, ad Sancti Antonij littus fractam, cum rerum, et hominum summo damno. Quod serius nauigationem instituerat, tempestate compulsa ad Brasiliam oram, supra Vrbem Sancti Saluatoris ad triginta passuum millia, post tres amissas ancoras, latenti sub vndis scopulo illisa perierat, e victoribus quadringentis, [Note: 189 P. Gasparis Lau rentij, et Stepha ni Fernandij labores et praesidium in naufra gos.] paulo plus centum viginti elapsis. Ad calamitatis nuncium Gaspar, et frater Stephanus Ferdinandius, quanquam praecipiti in occasum die, iter raptim corripiunt. Tetra nocte incertam, asperam, et salebrosam vim, incitante, ac duce caritate emensi; aliquot tranatis lacunis, cruribus ad vepreta laceratis, hora vna antequam Caelum exalbesceret, ad littus funestum venêre. Luce subinde orta miserandum spectaculum aperitur: constrata arena cadaueribus: haec tumida haustu aquarum, illa cautibus lacerata, alia lignis ac tabulis Onerariae oppressa, et quaedam eiusdem clauis transfixa: inter quae non pauci pueri cernebantur, et adolescentes. Non minus miseranda erat superstitum species, nudi, frigore confecti, tristitia, et desperatione obruti, aliqui etiam saeuis vulneribus saucij iacebant, omnes mortuis, quam spirantibus propiores. Ergo, quod res postulabat, Gaspar, et Stephanus represso dolore, et cohibitis lacrimis, iniecta humo raptim defunctis; superstites in Pagum deducunt, saucios Brasilijs gestantibus: certatumque in Pago Antoniani digna primo feruore caritate adesse omni officio miseris, pedes calida abluere, cibos proferre et quicquid e sua paupertate suppetebat. Inde naufragi ad Vrbem deducti. Qui si quos in itinere intuebantur de Societate; ruebant vltro in amplexus, cum lacrimis beatos se praedicantes, quod eo loco naufragium fecissent, vbi eorum inuenissent solamen: ac Regem Lusitanum multo plus huic Ordini debere praedicantes, quam in Lusitania notum esset. Quae in Vrbe confirmata, et aucta est admiratio, dum Collegij Patres, Fratresque, siue in curandis in Noscomio saucijs, siue in leuandis ceterorum calamitatibus, vestitu conquisito, cibatuque, et recuperandis naufragij reliquijs constanter [Note: 190 Emmanuel Ca strius, et Pantaleon Consaluus Religionis, et obedientiae causa extrema sustinent.] insudant. Non abhorret ab hac narratione, quae extremo anno fratres duo Emmanuel Castrius, et Pantaleon Consaluus obedientiae causa, et religionis tulere. Pernambucum missi diebus quadraginta cum aduersis luctati ventis, cum soleat quinque dierum nauigatio esse, eo redacti inopiae sunt; vt aquae, et quidem ita vitiatae, vt necessitas modo tolerabilem faceret, vix tantum singulis in diem diuideretur ad potum; quantum oui gallinacei crusta caperet. Cibos marina praeparabant: sed et hi tandem consumpti coegerunt descendere. Quadraginta
leucis procul a Pernambuco in littus egressi adigente fame, cum quicquid se offerebat vorarent, agrestium quorundam fructuum fabis similium esu perniciabili grauissime vexati, ac prope extincti sunt. Dum deinde terrestri pergunt itinere, ad sexaginta traiecere flumina, et multa natatu, sarcinula ceruicibus imposita, cum in traiectu et Cocodrillos prope se cernerent, et pisces, quos Lusitani Tubarones vocant, ita feros, vt vnico morsu coxam homini, aut tibiam auferant. Non minus a Panteris, Tygribusque periclitati, et a fera Barbarorum ingluuie: cuius passim cernebant vestigia, solo offbus, et caluarijs sparso eorum, quos Barbari deuorarant. Cum per aestus immanes iter facerent, et tam crebro siue tranandis fluminibus, siue rore matutino madescerent; non solum pars inferior pedum, sed etiam superior vnica erat plaga. Quin et ab vmbilico ad verticem, deformem, et acerbum in modum vstulatis membris, exciderat cutis. Hae sunt vere viuentes Hostiae per obedientiam, et studium diuinae laudis, et proximorum salutis mactatae. Interim famulis Christi ita per ipsum abundabat caelestis consolatio; vt possent comitibus, qui ad tres et triginta simul ibant, solatio esse. Quorum non pauci se se desperantes exanimati substitissent in via, nisi ipsi alloquio, et opera sustentassent. In Regnis Philippo Regi nouo in Orbe subiectis Societas duas hac tempestate inchoatas habebat Prouincias: alteram in Peruuia, quae adultior anno millesimo quingentesimo sexagesimooctauo coepta: alteram in Hispania noua coeptam superiore anno: nec dum nisi Mexici, quae prima Regni Ciuitas est, ac Regno nomen dedit, certo domicilio constitutam. Supererant e Socijs in Floridam missis, quae fuit prima nouum in Orbem, praeter Brasiliam, Societatis [Note: 191 Peruuiae, Nouae que Hispaniae res.] expeditio anno millesimo quingentesimo sexagesimosexto suscepta, bini Patres, Fratresque, quos, cognita Florida desperata spe, Petrus Sancius Prouincialis Mexicanus, tantisper iussit Habanae subsistere, dum Regis, Patrisque [Note: 192 Mexicana expeditio.] Generalis voluntas exploraretur. Degebant Mexici in aedibus ab opulento viro, pioque Alphonso Villasecca donatis: prope quam cum sacram aedem ex tempore aedificassent, in eam octauo die Paschae ceremonia maxima, ac supplicatione, qua solet die suo solenni, diuinissimum Sacramentum ab Templo principe illa tum est. Porro dum Prouincialis, quid maxime pro rerum statu promouere pietatem posset, circumspicit; nihil reperit magis necessarium, quam idoneos Ecclesiae ministros, ac bonam educationem iuniorum. Iam enim cunctus indigenarum populus baptismum susceperat: Sed primis Magistris morte absumptjs, paulatimque sequentium laxatis moribus, apparebat horum incuria, et interdum non rectis exemplis, pietatem non altas in gente radices immittere: potius partem magnam non nisi externam Christiani professionem habere. Nec vero deerat ijs indoles, aut voluntas, si recte instituerentur, ad virtutem. Ad haec Hispana iuuentus nullo cultu educata primam naturae facilitatem ad virtutis disciplinam a Deo concessam, vitijs imbuebat. Ergo vtrique huic incommodo eadem opera posse obuiam iri Sancius intelligens, recte formanda literis, ac moribus tenera aetate; de Scholasticorum Collegijs Complutensium, ac Salmanticensium instar excitandis pro concione disseruit: ratione proposita, qua certa collata pecunia ad perpetuum parandum vectigal, qui aut liberos, aut cognatos, aut quosuis ex pietate vellent alere, ius perpetuum ad heredes transiturum Patroni [Note: 193 Collegium Apostolorum Petri, et Pauli inchoatur.] acquirerent. Volentibus excepta animis cohortatio. Inchoatur Collegium Apostolorum Petri, et Pauli nomine, apposito Rectore prudenti, ac pio: et additi aliquot Collegis Conuictores: et alia subinde Collegia eiusdem Sancij hortatu, et magno labore extructa: quod primum ornamentum, et adiumentum ab Societate Ciuitas, et vniuersitas Mexicana accepere. Cum vero tantum inter Hispanos celebraretur Societatis nomen, eorumque tanta esset ad Patrum domicilium, Templumque frequentia; Mexicani indigenae vltro se se obtulere: quasi expostulantes, quod ipsis operae suae nihil impertirent. Quibus Sancius cum per Interpretem respondisset id fieri, quod non dum quispiam Sociorum linguam eorum maternam nosset: illique nullo verbo addito, sed tamen non contenti abijssent; Deus ad eos quoque consolandos, iuuandosque opportune Socios misit.
Aggregati ad Societatem nouem sunt, in quibus nonnulli linguae gentis periti, vnus in primis Sacerdos iam notus Mexicanis, ac venerandus. Quo auxilio, post [Note: 194 Supplicationes et Conciones vberi cum fructu instituuntur.] breuem Tyrocinij secessum, visum est Prouinciali nouellae eius Vineae culturam aggredi. Primo igitur sacri Aduentus die, cum pro concione Sacerdos Nouitius denunciasset, Vt vesperi supplicationi per vias Vrbis ducendae interessent; vbi tempestiuum fuit, Crucem praeferente ipso Prouinciali; quibusdam e Nouitijs Mexicana lingua catechismum canentibus, aggregati sunt ad quinque millia Neophytorum. Itum est ad eorum Paraeciam, et appropinquantibus Parochus obuiam processitcum sua multitudine praelato Crucifixo. Pater Nouitius verba iterum fecit in Paraecia, pro plausu vberem audientium fletum reportans. Inde ad Collegium per plateam per platem maiorem cum agmine vniuerso reditum: statutumque, vt in posterum ad Patrum Domicilium conuenirent Dominicis diebus erudiendi: vt saltem ea ratione duobus Vicis praecipuis Indigenerarum, qui Mexici sunt, pro [Note: 195 Catechismi exercitationes.] virili consuleretur. Ea res inde perpetuo continuata, ac per hebdomadam paruuli catechismum doceri coepti, assuetique inter se interrogatiunculis concertare sane magna spe maximi commodi. Illud maximam faciebat spem, quod insigni quadam, ac notabili propensione amabant Societatem, eique se totos formandos, docendosque praebebant: quod non ex nouitate modo, ac fama secunda, sed inde reor maxime ortum, quod cum humili admodum ingenio, ac seruili sint; nec solum, vt ea postulat indoles, sed etiam saepe durius tractarentur; vbi Patrum benignitatem, ac mansuetudinem degustabant; ad eos tanquam pueri in Matris [Note: 196 Variae per Prouinciam excur siones.] sinum confugiebant. Coepit hoc anno Societas breues per excursiones late per Prouinciam conspici. Nam in Mechuacanam Prouinciam per occasionem suscipiendi sacros Ordines aliquot profecti; alij in nouam Galleciam, alij ad Iasquenses argenti fodinas, Missionum Societatis specimen praeclarum dedêre. In Peruuia duo erant Collegia, Limae vnum, alterum Cusqui, quae sunt principes Regni totius Vrbes. In Vrbe Pacis, vbi Collegium Ioannes Ribius meditabatur, cum [Note: 197 P. Ioanni Zuniga falsò imposira.] duobus socijs, tanquam in statione, agebat P. Ioannes Zuniga, singulari profectu, praecipue continendis in pace, ac Regis obsequio Ciuibus. Quae dum maxime vrget, Satan moram, vnde minus consentaneum erat, obiecit. Praecesserat quaedam seditio: cuius in auctores, et conscios dum Proregis iussu acris exercetur quaestio; inuentus est, vt non raro euenit, iniquus delator, qui quoscunque libitum esset, in discrimen summum vocaret. Quem cum Pater pro caritate Christiana monuisset, vt conscientiae suae, innoxiorumque vitae rationem haberet; neue creare animae suae multo perniciabilius, quam aliorum rebus, et capitibus exitium vellet; homo perditus ipsum Patrem arripuit, detulitque, tanquam conatum prohibere quaestiones, et noxios tegere. Prorex Cuquisaquae tum versabatur: audita calumnia, vt nimis importuno versabatur incrimine; iubet Patrem comprehendi, cumque fida custodia primo quoque tempore in Hispaniam asportari. Quam sententiam tametsi, rebus breui illustratis, recusauit; tamen exire illa e Prouincia Zunigam iussit: qui cum singularem modestiam, et humilitatem tota in ea re praesetulisset; Cusquum secessit. Subinde Cusquum venit Iosephus [Note: 198 P. Barzanae vtiles labores.] Acosta Portilli Prouincialis loco id Collegium inspecturus. Ea prima fuit inspectio. Inuênit apud Hispanos, et Indigenas laborantes vtiliter Barzanam in primis, qui communem linguam ita callebat; vt alter in eo idiomate Demosthenes haberetur. Scripseratque magno labore opus Hispanoperuuicum, non adiuuandos modo populos, sed etiam Pastores complexus: Catechismi vniuersi expositionem in sermones, seu homilias digestam. Domestica non nihil disciplina claudicabat. Nam Iacobus Lopius, qui praeerat, alijs fortasse plus aequo rebus intentus; [Note: 199 P. Ioannes Zuniga in Templo, et in foro ad Concionem frequentissimam verba facit.] ad continendam in officio rem minor erat. Eius loco Zunigam Acosta praefecit: domique ac foris studia pietatis hortatibus, et exemplis incendit. Non sacris modo diebus in Templo, sed etiam die Iouis in foro verba faciebat ad concionem frequentissimam, approbationem conuersione morum prodente. Multi etiam commoti ad Societatem capessendam: ex quibus cum septem legisset, experientia affirmauit, quod iam ante quoque coeperat apparere: natis in ea regione
[Note: 200 Mexicani inbonis incoeptis, inconstantes.] bonis in incoeptis deesse constantiam: quatuor eorum spatio semestri dilapsis. Rebus Collegij compositis, secum Aloysium Lopium ducens, et Consaluum Ruitium Peruuice doctum, Arequipam septuaginta circiter ab Cusquo leucis discessit. Ea est colonia non magna: sed loco sita peramoeno, ac salubri, non procul a mari, ad montis radices, tantum tremoribus terrae interdum obnoxia. Foecundus est ager, vitibus abundans, et arboribus pomiferis, laetissimisque prospectibus patens. Inuênit magnam de Societate expectationem, quae fuit ad bene [Note: 201 Missio Arequipana.] gerendam rem praeparatio vtilis. Continuo solennia Missionum munia aggrediuntur. Acosta ter, quaterque per hebdomadam in Templis ac foro verba facere: tertio quoque die post Sacrum in Xenodochij Templo, vbi diuersabantur, Christianae doctrinae capita explicare. Consaluus Peruuos edocere, singulis Dominicis in primaria Aede: iuuare Lopius vtrumque, et Ioannes Casasola ab Vrbe Pacis accitus. Pulchrum erat cernere agmina Peruuorum, mancipiorum, Aethiopum, ac puerorum, qui per Vrbem ad Xenodochium canentes fidei summam deducebantur. Itaque facile cuncta commota est Ciuitas, ac renouata, praesertim [Note: 202 Animarum fructus.] confessionibus, quas plerique opulentiorum Ciuium ab multis retro annis replicauere. Ex his vehementi oborta Collegij habendi cupiditate, rei conficiendae Vrbis Praefectus, Patre prorsus ignaro, hanc viam iniuit. Iussit post eius concionem fores Templi occludi. Tum ipse, ac Primores, quae visum est, praefati, hortari vniuersam multitudinem coepere, vt ad Domicilium Arequipae Societati ponendum pro se quisque conferret: eoque die, ac proximo ad septendecim [Note: 203 Collegij fundatio.] castellanorum nummûm confecta: cuius summae oblationem, cum Senatus literis Prouinciali misêre, vehementer instantes, vt Domus quamprimum statueretur, Extremo haec anno gesta. Ex quo in nouum trangressi annum, sermonem Romam ad Societatis caput referamus.
PROSPERE Euerardus in omnes vigilans commissae sibi familiae [Note: 1 P. Io. Nicolaus de Notarijs Pro uiaciae Romanae praeficitur.] partes, recognoscendisque singulorum officiorum, ac ministeriorum regulis interim elaborans, in illud praecipue dabat operam, vt regiminis formam vbique simplicem, atque suauem statueret. Romanae Prouinciae Ioannem Nicolaum de Notarijs Collegij Perusini Rectorem praefecit: et quia quantum momenti [Note: 2 Euerardi cura in recta Roma ni Collegij institutione.] in recta Collegij Romani institutione, pro Alumnorum numero, ac ceterorum exemplo Collegiorum foret, intelligebat; quadraginta dierum spatio in eius cognoscendo, componendoque statu posuit. Quo tempore cum singulos humaniter, ac patienter audisset; priuatimque ad virtutem perfectam, ac nominatim ad caritatem fraternam incitasset; ad extremum discessurus vniuersos publice inflamauit, Gratulatus initio quod multae in eo interiore cum Socijs vsu praeclara reperisset: quinque capitibus, quae ad incedendum recte [Note: 3 Euerardi adhortatio.] per Instituti Societatis viam necessaria duceret, explicauit, allegoria a re bellica ducta. Nam, cogitate, inquit, eximium virtute, ac robore exercitum, quia ad excellentem expeditionem, nempe ad asserendam in libertatem pressam tyrannide, iustoque reddendam Domino nobilem Prouinciam ducatur. His egregijs bellatoribus, si forte grandaeuus vir, idemque perbeneuolus, ac militiae non imperitus obuius fieret; in hanc opinor sententiam eos alloqueretur: Quam suscepistis, expeditio, digna est vestra virtute, Milites: quam ingredimini viam, commoda, et plana est. Sed quia in itinere longo euenire multa possunt, accipite monita, quae vobis vsui in tempore sint. Ante omnia vnicuique vestrum necesse est deliberatum sit, ac fixum persequi, atque exequi coepta. Qui non ita obfirmato ante pectore hanc viam capessit; is non durabit inter aerumnas: et leuia quoque omnia intoleranda ducet. Deinde necesse est constituatis vestra omnia, rem, vires, vitam, et quicquid opus poscet, huc impendere. Sic decet Viros tantae generositatis. Itaque si ad haec quispiam, cum domo profisciceretur, minus animum confirmarat; nunc plane hoc loco confirmet. Sed necesse praeterea est, illud serio in animum inducatis, nutum, ac ductum vestri Imperatoris cura intenta sequi. Inde vestrae spes victoriae pendet Nam, quae Ducis ad nutum multitudo non paret, non exercitus, sed turba est. Contumax miles non refert ex victoria palmam, sed vitam relinquit in pugna. Ac nostis capitalem contumaciam esse. Quod sane merito sit: nam obsequium tanti est, quanti victoria, et vita: quia vbi obsequium labat; neque victoria acquiritur, nec vita seruatur. Non igitur solum iussis contraria committere non debetis; sed insuper cauere, ne iussa praetermittatis. Vt autem ad vestri Ducis imperium, ac nutum prompti, expeditique sitis; impedimenta, et sarcinas necesse est deponatis: quo vestris duntaxat fortibus armis, et pectorum ac propositi firmitudine instructi; cetera, contubernium, commeatus, stipendia Ducis arbitrio permittatis. Postremo illud iterum, atque iterum monendi estis, vt coniuncti, consentientesque non modo cum Duce, sed etiam inter vos sitis. Nihil conspiratione hac vtilius, quae infirma fortibus, vnum caetui aequat vniuerso: cum vnusquisque omnium viribus, tanquam suis, vtens, suas ea re in immensum multiplicet. Hunc reor in modum
milites ille senex alloqueretur. Sed credite, Fratres, haec quinque monita: Propositum [Note: 4 Quinque salutaria monita.] certum ad extremum vsque perseuerandi: Voluntatem deliberatam ardua, quae se cunque obijciant, peruincendi, eamque in rem se, suaque cuncta impendendi: Obedientiam insignem: perfectam abiectionem externarum, internarumque sarcinarum: Consensionem denique inter vos, atque concordiam; multo magis necessaria vobis in hac spirituali, atque caelesti, quam in terrena, mortalique militia esse. Hinc singula per se capita enucleatius pertractare exorsus; [Note: 5 De obedientia senteatia.] cum obedientiae necessitatem exponeret; vocationis Religiosae gratiam bipartitam sibi dixit videri: et alteram quidem partem, idest lumen ad vitae religiosae genus cognoscendum, ac deligendum impertire Deum statim homini, quem vocat: alteram partem reseruare, ac deinde per Moderatores, vt sese offert vitae vsus quotidianae, conferre. De concordia vero extrema oratione agens, cum in primis Societatis, sanctisque Parentibus inenarrabilem viguisse dixisset; addit in praecipua Vrbe Germaniae, in qua vehementer Societas vexabatur; aduersarios, concordia Sociorum animaduersa, animum despondisse: atque publicum [Note: 6 Concordiae exemplum.] Doctorem palam professum, prae tanta coniunctione animorum huic hominum generi obsisti non posse. Hisce monitis edoctos, inflammatosque cunctos relinquens, ac Ludouico Massellio, quem ex Lauretani Collegij administratione [Note: 7 Io. Baptista Archintus candenti ferro Iesu, et Mariae nomina sibi in pectore in urit.] acciuit, Rectore imposito, recessit. Duorum ibi, alterius prope tyronis, alterius plane emeriti memoranda obtigere funera. Ioannes Baptista Archintus Mediolanensis genere, quatuor et viginti annorum iuuenis, obedientia in primis, odio sui, orandi vsu quadriennium in Societate, raro omnibus exemplo, ac potius miraculo vixerat: qui etiam in secuso degens, Sanctissima Iesu, et Mariae nomina, quo se mancipium eorum stigmaticum profiteretur, et assidue cogitaret, sibi in pectore candenti ferro inusserat: ea sine vlla intermissione iterans diuina nomina, et quadam diuini amoris ardentissima colliquescens flamma, ad amplissimum, vt omnes augurabantur, Caelestis gloriae fastigium in Natalis Deiparae [Note: 8 Sebastiani Romaei virtutes.] peruigilio euolauit. Subinde tertio Idus Octobris Sebastianus Romaeus, Patria Aretinus, eum sequutus est. Is opinione omnium excellentis vir sanctimoniae habebatur, omnibus ex eo carus, et venerationi: quem et Sanctus Ignatius magnifaciebat: etiam postquam Romano Collegio praefecerat, grauibus interdum, et in speciem absurdis exercens laboribus, ac poenis ad eius lucrum, et ceterorum exemplum. Modicus erat sermone, consideratus, sincerus, in consuetudine mixta comitate grauis. Si quem obiurgare opus foret; id ita exequebatur; vt qui deliquerat, simul foeditatem noxae, simul emendationis viam disceret: ac postea nullam animo offensionem, nullam commissi memoriam, prae se ferebat. Perdiu graui vlcere quod Medici sistulam vocant, sub laeua axilla, tanquam occulto martyrio cruciatus est: ex quo identidem punctionibus torquebatur acerrimis: tanta animi constantia; vt nullum paene ederet vultu doloris indicium, neque idcirco de laborum assiduitate quicquam detraheret. Ad vltimum cum annos complures in Collegij Romani, deinde Germanici administratione insigni cum laude posuisset; lenta febri correptus, menses aliquot spectanda cum animi demissione, patientiaque decubuit: quoque propius ad extremum vitae accedebat; hoc laetitiae clariora promebat signa: nullum vel faciens verbum, vel sustinens audire; nisi de caelesti Beatorum Domicilio, quo se propediem euolaturum sperabat. [Note: 9 Nobiles e Sodalitate B. Virginis adolescentes rudes catechesim edocent.] Iam Beatae Virginis Sodalitates, lectique ex ijs Academici pietate florebant, ac literis. Certam vltro pecuniae summam in ferijs Maioris Hebdomadae contulerunt, qua Rosaria pauperibus, et rusticis distribuenda magno numero compararunt. Atque ipsimet nobiles adolescentes per fora, et compita conquisitos rudes, atque agrestes homines fidei summam saluti necessariam edocebant, pellectosque ad Confessionem partim ad Professorum Domum, partim ad Collegium [Note: 10 Cardinalem Alciatum Academici Patronum asciscant.] ducebant expiandos. Post Cardinalem Augustanum Academici Cardinalem Alciatum sibi cooptarunt Patronum. Hunc, et Cardinalem Paleottum, qui cum ad Romanae Sodalitatis, et Academiae exemplum, ijsdem plane legibus coetum Bononiae instituisset, in Vrbem Profectus, Academicos salutare coram voluit,
[Note: 11 Is, et Cardinalis Paleottus magnifico apparatu ab Academicis excipiuntur.] apparatu magnifico ex ingeniosis Musarum operibus ijdem Academici excepere. In Collegio Germanico iam centum triginta quinque Germani luuenes educabantur. Tres ibi quoque institutae Beatae Virginis Sodalitates ex disciplinarum gradibus distinctae: plurimique Alumnorum vel in Collegio ipso Germanico, aut Romano, ac in Domo Sancti Andreae magno cum fructu spiritualibus exercitis [Note: 12 Sodalitates in Collegio Germanico instituuntur.] exculti. In Seminario Tragaedia, Christus Iudex, Stephani Tuccij opus, apparatu, frequentia spectatorum, et pietatis bono memorabili data. Adeo cunctos supremi illius Iudicij, quanquam simulate, prope admotus terror impleuerat. Per Italiae Prouincias, atque adeo alias omnes, plurimae hoc anno in agros, [Note: 13 Tragaedia in Romano Seminario data.] et oppida, vbi Societas domicilia non habet, susceptae conatu magno, fructuque expeditiones: eoque libentius in oras Maritimas, quod imminente Italiae Turca, vti alij firmandis Arcibus; ita Patres expiandis populorum animis, ad propitiandum [Note: 14 Fructuosae per Italiam expedi tiones.] Numen erant intenti. Aletinos in Primis P. Marius Fabritius concionator, et vir egregius, annua opera inflammauit. Vrbs est Aletium in Salentinis, vbi vetus Calabria describitur, Brundusium inter atque Hydruntum, octauo a mari lapide, opulenta, et nobilis, ciuibus ad omnem humanitatem, atque virtutem factis. Sed non carebat factionibus, in quas facillime ingenia excelsa degenerant. Inde cum partium altera paulo ante mentionem Societatis aduocandae intulisset; altera, quae tum gubernacula tractabat Vrbis, per studium aduersandi, Decretum edidit, ne quando Iesuitis Domicilium praeberetur. Quod tristissimum [Note: 15 Aletini Collegij primordia.] accidit vulgo. Simul vero sancto Marij ardore, assiduisque laboribus incensi sunt; commune Concilium cogunt, Decretumque illud Diabolicum, et hominum peruersitate inuentum appellantes, antiquandum, abolendum, penitus obruendum decernunt consensu maximo. Contraque Patri Generali publice supplicandum (quod item humanissimis fecere literis) vt errato paucorum Christiana caritate condonato, publicis omnium precibus Collegium, aut certe Professorum Domum concederet. Nec mora: bona animo praecepta spe, ipsi inter se auctores, et hortatores, triduo plus tria nummûm aureorum millia ad coemendam sedem conferunt. Qua permotus humanitate Euerardus, Patrem [Note: 16 P. Bernardinus Realinus ad fum. dandum mifsus honorifice excipitur.] Bernardinum Realinum insignem virtute, et rebus agendis Virum, exeunte anno, qui rem spectaret, interimque velut in statione operam Ciuitati nauaret, misit. Cui decimoquarto Kalendas Ianuarij, quo die peruênit; extra Vrbem ad mille passus obuiam prodiere Gubernator Vrbis, Sindicus, Electi, Auditor, cum Primoribus e Nobilitate vniuersis: atque exceptum, licet tergiuersantem, perhonorifice deduxerunt in praeparatum domicilium publico aere: ac coena, quam adornarant, tanquam faustissimum Vrbi diem agentes, se praebuere conuiuas. Nec sane facile explicarim, quae inter omnes gratulatio extiterit, quae passim Bernardino, et Iacobo Abbati, qui paucis post diebus accessit, priuatim, ac publice exhibita officia. Vt tandem constabilitum Collegium sit, longamque ibi aetatem cum singularis opinione sanctitatis egerit Bernardinus, memorabitur in tempore. Nascente Collegio Aletino, Neapolitanum iam aeuo, frugibusque maturum, senio propulsando, et conseruandae aeternae viriditati praeclaram adhibuit religiosae disciplinae culturam. Coeperant ex loci delicijs, et liberali beneuolentia Ciuium quaedam a priuatis haberi paulo curiosiora. Oberat in commune Antonij Soldouillae exemplum, vetusti in Societate, et magnae foris auctoritatis: qui cum ad annos viginti Neapoli vixisset, eiusmodi rerum paulatim non [Note: 17 In Neapolitano Collegio Euerardus detrimento paupertis occurrit.] nullam copiam contraxerat: vnde in hospites offensio, in domesticos, praesertim iuniores licentia oriebatur. Ea re cognita, Euerardus grauiter Salmeronem admonuit, mature vt nascenti malo consuleret; nec sineret paupertatis muro labem afferri. Salmeron eas publice literas recitat. Ceteris vehementer commotis, Soldouilla, qui se designari intellexerat, palam profitetur ducem cunctis in praeclaro opere praeiturum: iret suum ad conclaue Praeses, et quicquid libêret auferret. Inde orta pulchra aemulatio graphiarias thecas, libellos inauratos, icunculas paulo lepidiores, idque genus alia ad Rectorem deferentium: vt Salmeron illud tempus renouatum diceret sibi videri, cum Fideles sua omnia ad
pedes Apostolorum abijciebant. Com Classe ad Tuneti defensionem aliquot [Note: 18 Cum Classe ad Tuneti defensionem Nostri mittuntur.] hinc, alij e Sicilia missi: qui quanquam irrito Classis conatu; suae obedientiae, impensaeque Classiarijs operae mercedem non amisere. E Prouincia Longobardia Catarum orae Illyricae Vrbem, Ascriuium ipsi latine appellant, Episcopo flagitante, [Note: 19 Catarum orae Illyricae vrbem Thomas Radius, et Saluator Armiusexcolunt.] duo Sacerdotes Thomas Radius, et Saluator Armius cum Iacobo Belardo Laico missi: qui per bella inter Christianos, et Turcas iam diu saeuientia afflictum populum, atque idoneis plane orbatum Magistris consolarentur, et recrearent. Die Sancto Ioanni Baptistae Natali Vrbem ingressi, plus anno, cum omnium priuatim ac publice laetitia, atque vtilitate in consuetis Societatis laboribus perstitere. Iacobus Gusmanus, qui iam diu prima doctrinae Christianae spargens [Note: 20 Iacobus Gusmanus, et Gaspar Loartes in Corsicamtran. seunt.] semina, Italiae in cultiora lustrabat loca; Socijs venerationi, populis quos adiret saluti, omnibus mire gratus, pro solidarum vsu virtutum, in Corsicam, cum Gaspare Loarte subsidio Socijs tertium ibi anntim saluberrime versantibus transijt. Quos, itemque Sardiniae Collegia Iulius Fatius, qui Genuense Collegium [Note: 21 Iulius Fatius Corsicam, et Sardiniam visitat.] iamdiu regebat, iussus est inuisere: vt quanto a Barbaris pericula impendebant maiora; tanto Domi, forisque solertius diuina munimenta excitarentur. Per id tempus Mediolani in Vrbe, totaque Dicecesi Sanctissimi Antistitis Borromaei sedula custodia, saluberrimis institutis, atque efficacibus exemplis florebat [Note: 22 S. Carolus Borromaeus Medio lani laborum, ac messis copiam Societati praebet.] pulcherrime religio, frugesque fundebat vberrimas. Ex eo multa Societati laborum, ac messis copia: cum amplum ijs campum simul ad exercendam industriam Sanctus Praesul praeberet: et impetum, ac vires ardore suo, studio, ac patrocinio adderet. Itaque praeter operam multiplicem multis locis Vrbi impensam, in suburbanos Vicos, et Oppida amplius vigintiquatuor subinde ad catecheses, adhortationes, expiationesque populorum egressi. Nobilium quoque [Note: 23 Colleglum No bilium instituitur.] Conuictorum per haec tempora institutum Collelum enixe contendit Antistes, vt Societas regendum susciperet: cumque tandem persuaderi sibi passus esset, quod iam bonus Sociorum numerus in regendo Seminario occuparetur: pertinere ad rem publicam haud plures eiuscemodi curis illigari; satis habuit, si primis quatuor mensibus duo saltem Sacerdotes, ad formam deinceps praesuturorum, [Note: 24 Tyronum fructus in Nouellar ienses.] moderarentur: deinde interdum viserent, et consilia Administratoribus darent, et Conuictorum confessiones exciperent, ijdemque in Brerano Collegio literas docerentur. Nouellariae Tyrones amplius quam pro numero, vix enim viginti numerabantur, Nouellariensibus, circumiacentibusque populis consuetis militiae suae rudimentis proderant. Eorum opera in Oppida Rhegio, et Conrhegio doctrinae Christianae Scholae apertae: quarum inter Procuratores, Rectoresque Rhegij, Antistes ipse, et Vrbis Praefectus: Conrhegij vero ipsi Illustrissimi [Note: 25 Rhegij Illustris simiviri doctri nae Christianae Scholas frequentant.] Comites adscribi voluêre. Itaque iucundissima erat species cernere Illustrissimos viros inter puerorum, ac rudium coetus inuitare munusculis, addere hortatibus animos, praesertim idiotis, quos vel propter aetatem, vel professionem pudebat ediscere. Ac breui sancto operi ex honestissimarum personarum praesentia dignatio addita, vt iam cuncti promiscue non modo sine verecundia, sed [Note: 26 Nicolai Coccij Tyronis innocentia.] potius cum quadam ostentatione, ordine ceu pueri procedentes, passim Oppida solenni catecheseos carmine personarent. E numero Tyronum Nicolaus Coccius Nouocomensis ad emeritos beato compendio transcendit: adolescens, in quo nec Sociorum quisquam, nec Antonius Valentinus eorum Magister, quod reprehenderent, poterant reperire. Vt profiteretur Antonius, si quando vellet eum ad patientiam, atque humilitatem exercere; noxarum, quas exprobraret, inopia, quae laudabilia erant, fuisse sibi per calumniam, et simulationem carpenda. Qui ad Euerardum de eo scribens: Crediderim, inquit, semestri spatio (nam tandiu in Societate vixit) id consequutum, quod alius vix consequi longo vitae cursu poterit. Adeo erat simplex, humilis, caritate feruens, obediens, atque in omni virtutum forma insignis. Nobis sane omnibus miraculi instar erat. Vita, et conuersatio eius irreprehensa: norma non Tyronum modo, sed etiam Veteranorum. Paulo ante exitum vitae, adhortante Prouinciali, vt agnosceret beneficium ad se vocantis Dei: Quin adeo duplex est beneficium, inquit, quod ab vna
domo Des in alteram vocor. Vndecimo Kalendas Octobris placide expirauit Neque fas est tacitos praeterire Andream Lypomanum, atque Aleramum Becutum magnarum viros laudum. Illum Patauini Collegij, ac Venetae domus, hunc Taurinensis Collegij fuudatorem sub huius anni exordium vita functos. Sed Lypomanus [Note: 27 Andreae Lypomani Patauini, et Alerami Becuti Taurinensis Collegij fun datorum laudes.] proprio dignus Elogio est: qui primam Societatis orientis infantiam suscepit, omniumque primus reditus ei certos ad Collegia obtulit. Vir planae misericordiae, concessis sibi facultatibus in omnibus cuiusuis generis indigentium leuandis necessitatibus liberalius, quam in suis vsus. Namque eius mensa, cultus corporis, familia, supellex domestica erant mendicorum simillima: quo cuncta solidius, in peregrinorum, praesertim Religiosorum, ac Sacerdotum hospitia, in periclitantium Virginum matrimonia, in aegrotantibus cibos, ac medicamenta, in adolescentium ad Religionem idoneorum disciplinam conferret. Quod quam occultissime faciebat: vt alienas calamitares, suamque pietatem obtegens; neque illis erubescendi, neque sibi gloriandi causa offerretur: studiosissimus quippe erat humilitatis: cuius parentem dicebat paupertatem, quo magis nil sibi reliquum facere gaudebat. Prae humilitatis studio abstinuisse Sacerdotio dicunt: sed ter in hebdomada diuino Sacramento communicabat, orando Deo plurimum deditus: eamque ob rem plurimos annos haud egressus domo, cum ad Templum Societatis proximum diuinae rei causa aditu occulto transiret. Ad haec insignis eius prudentia, ac prope diuina in pernoscendis hominum ingenijs proditur. Posnaniense quoque Collegium in Poloniae Regno suum Fundatorem amisit Andream Conarscium Praesulem, ac virum praestantem. Magna gratulatione a, Posnaniensibus Ianuario extremo exceptus Henricus Rex, et ab Collegij Discipulis oratione, ac varijs carminibus salutatus. Ea fuit Collegia Polonica maturius [Note: 28 Henricus Rex a Posnaniensi Collegio excipitur] abiungendi ab Austriacis, et constituendae Prouinciae causa nouissima, praeter opportunitatem inuisendi; ne literarum commercijs eo rerum Polonicarum publico statu struendarum causa calumniarum auldis sermonum daretur. Tametsi [Note: 29 Franciscus Sunyerus primus Poloniae, Prouincialis.] breui euanuit ea causa, Henrico ob Caroli Fratris Gallorum Regis obitum reuerso in Gallias. Nouae ergo Prouinciae Franciscus Sunyerus, qui adhuc fuerat Vicarius, cum ordinaria potestate, praepositus. Is cum Iaroslauiam per aestatem venisset; extruendum ibi Collegium, quod Sophia Voinicensis Castellana, pietate haud minus, quam stirpe eminens femina, dudum offerebat, receptumque testabatur [Note: 30 Iaroslauiense Collegium admittitur.] a Borgia, Euerardi consensu rite admisit. Oppidum est Iaroslauia non admodum amplum, sed in Russia ingeniorum praestantium, et ad pietatem pronorum feraci Prouincia, in quam vniuersam e Collegio, quod primum in ea ponebatur, manaturam vtilitatem spes erat. Simon Fridelius ibi relictus cum quatuor Socijs, qui quod feliciter inchoarat, dum familiae pleniori sedes comparatur, vineam nouellam excoleret. Iam Vilnae noua plane videbatur rerum facies. [Note: 31 Lithuaniae Marescalcus fratres ad Catholicos vertit, et hiapud Nostros errores eiurant.] Qua in Vrbe nuper vix apparebat species Religionis catholicae; iam rara, vidisses errorum vestigia. Nicolaus Christophorus Radiuillius Lithuaniae Marescalcus, post euersam pestilentiae cathedram, quam pater in suis aedibus statuerat, dedit operam, vt fratres batu minores haeresi innutritos ad Catholicos verteret conatu secundo. Namque anni insequentis initio apud P. Stanislaum Varseuicium et Petrum Scargam eiurarunt errores magna cum voluptate Catholicorum gratulantium, ita cecidisse irritos conatus impios Palatini demortui eorum Parentis; vt qui totum Orbem terrarum, si potuisset, voluisset peruertere; eius tota domus breui spatio ad verum Religionis cultum redijsset. Praecipua rerum bene gerendarum pars erant Pater Stanislaus Varseuicius Rector, et Petrus Scarga. Ille per aetatem in Sueciam nauigauit: Petrus, qui pro Rectore mansit, insigne dedit religiosae modestiae documentum. Nam forte ab pio officio redeuntem domum, non multo ante tenebras, homo haereticus, et insuper ebrius Albertus Slepouronscius [Note: 32 Petri Scargae in signis modestia] vocabulo, coepit maledictis incessere, atque equo, cui insidebat, proxime admoto ad parietem premere, sore diem iactans, quo capita Iesuitarum omnia cum pileis quadratis ab ceruicibus velleret. Dein Patre nil nisi quam modestissime precante, vt suum prosequeretur iter cum pace; illudens, et faciem ei
manu mulcens, non cessabat nunc contumelias, nunc ludibria ingerere, quasi iam iam caput secturus. Tandem inflicto graui colapho, atque equo concitato discessit. Pauci interfuere e plebe, sed pro celebritate in ea Vrbe, atque adeo toto Regno Petri Scargae, continuo diuulgatur indignitas rei: vt quamuis ipse laetissimus hoc sibi e Iesuitae, et Catholici nomine prouenisse, noxam impunitam vellet; haud plane potuerit prohibere. Exarsit in primis Episcopus. Ipsi Haereticorum duces sese purgarunt, veriti ne consilio suo editum facinus crederetur. Serio et Palatinus Vilnensis, ex cuius familia Albertus erat, vindicem se pollicebatur: adeo vt sacrilegus percussor, cum tota Palatina Aula, et aliquot Catholici veniam supplex rogatum ad Collegium venerit, ebrietatem accusans. Cui Petrus cum ostendisset facinoris grauitatem, subiecit: quantum ad se pertineret; dolere peccato eius, et populi offensione: cetero gratias potius agere ei, quod coram Deo summo se honore affecisset, quam condonare quicquam debere. Duplex inde captum emolumentum. Primum cautius ex eo tempore sub vesperam domo Socij, nisi graui causa, egressi. Dein editum in tam insigni persona facinus, dum tanto tumultu perstrepit, ceterorum incolumitati seruiuit. Vardeuicium in Sueciam Gregorius Pontifex misit, tentaturus num posset ad catholica reuocari sacra Ioannes Rex, quem haud pessime affectum cognorat. Ergo Varseuicius septimo Idus Iunias Vilna profectus per Liuoniam, Reualiam versus iter fecit, atque inde [Note: 33 Varseuicius a Gregorio Pontifice ad Ioannem Sueciae Regem mittitur.] post sinum maris transmissum, impedito inter scopulos errore, quibus veluti canalibus ora Sueciae maritima abrumpitur; quadragesimo die Stocolmiam regiam sedem tenuit magnis perfunctus periculis, primum Moschorum, qui sub ipsos Reualiae muros cuncta ferro, et igui vastabant, deinde Pyratarum: in quorum conspectum cum venisset; repente ventus quasi diuinitus conquieuit, vt spatium ipsi in scopulos remigio elabendi fuerit, dum sine ventorum praesidio Pyraticum nauigium agi nequit. Quanquam expeditius comperit fuisse iter futurum, si quod in reditu fecit, Vilna Gedanum profectus in Prussiam, inde Stocolmiam soluisset. Catholica erat Regina, nempe Sigismundi Poloniae Regis filia. Eius opera in Arce [Note: 34 A Regina in Arcem admittitur.] diuersorium assignatum Patri est, quo faciliorem aditum ad ipsam, atque ad Regem haberet. Visus initio Rex aegrius ferre hominem Iesuitam ad se venisse, ne Regnum eo nomiue turbaretur. Magnis quippe in periculis versabatur, viuo adhuc in vinculis eius Fratre Erico, qui ante ipsum regnauerat, et desiderabatur a multis. Multa de Societate, secundum consuetas salutationes, quaesiuit, ex qua hunc se primum vidisse hominem aiebat: quem mirabatur, quod cum audisset in Aula ante versatum, gratiaque florentem; id vitae genus amplexus esset. Cumque respondisset Varseuicius, haud nouum, rarumue id in Societate esse; multo admirabatur magis, ac super coenam Aulicorum quosdam per iocum interrogauit, an ipsi quoque vellent esse Iesuitae. Varseuicius duo habebat in mandatis a Summo Pontifice: alterum ad Hispaniarum Regem: ad Religionem alterum pertinebat. De illo nil comperi. De hoc agere aggressus exposuit, se a Pontifice [Note: 35 Cum Rege de Religione agit.] missum, cui spes foret Regem ad Sanctae Ecclesiae gremium cum suis popularibus rediturum. Nihil Deo gratius, nihil sibi, ac Regno magis salutare, ac honorificum facere poste: nec alia ratione Regnum sibi, ac posteris stabilire. Permulta vocantis Numinis habere documenta per prospera, per aduersa: nam de veritate Religionis nihil esse quod ambigeret. Deque ea deinceps multis diebus sine arbitris, ternis fere, aut quaternis horis est actum. Quippe cum ingenio, ac eloquentia multa esset Rex; volebat docere magis, quam doceri. Non negabat vnius in Ecclesia primatum, eumque a Sanctis Patribus Romano Episcopo deferri confitebatur: eius tamen volebat certis limitibus potestatem indudi. Auctoritatem Sanctorum Patrum permagni faciebat: perabsurdum asserens, vt [Note: 36 Suecorum difficultates ad Romanam Ecclesiam redeundi] Haeretici horum temporum cum illis conferantur. Eo etiam venit, vt Sanctorum, eorumque Reliquiarum diceret cultum posse concedi. Ad vltimum recepit, se lente ac secreto conaturum, vt ritus priscos instauraret. Nulla tamen ratione apparere spem ad Romanam Ecclesiam reditus Suecorum, nisi Pontifex Communionem sub vtraque specie, et Sacerdotum daret coniugia. Ab hoc responso
Varseuicius animaduertens moram suam non vsquequaque gratam Regi esse; ne quid populo suboleret; Reginam, aliosque Catholicos consolatus, et quibusdam [Note: 37 Reliquiae ex Suecia ad Vilnense Collegium translatae.] Aulicorum ad meliora praeparatis, discessit, insignes Reliquias ex Templo Sanctae Birgittae Vvastenensi ab Reginae Sacerdote dono datas ad Vilnense Collegium ferens: Deo transferente amicorum suorum ossa in ea loca, vbi merita cum veneratione haberentur. Exeunte Augusto Gedanum, inde Bransbergam sub Natalitia Beatae Virginis venit: eo prorsus tempore, quo octo ante annis in eodem Collegio per exercitia spiritualia a seculi fluctibus emerserat. Quae Dei dona magno cum sensu animi reputans, quasi de integro repetito ad religiosum curriculum impetu, Varsauiam ad Reginulam (sic appellabant Sigismundi Regis Filiam Suecae Reginae Sororem) postremo ad suum Vilnense Collegium reuertit. Initio anni Viennae Semina rium Pontificium inchoatum est Conuictorum, [Note: 38 Viennense Se. minarium inchoatur.] domicilio partim Pontificis, partim Caesaris impensa ad eam rem amplificato, insigni cura Ioannis Delphini Apostolici Nuncij. Quatuordecim initio numerati Alumni: quibus accessit et vetus quidam zizaniorum sator, cum multis filijs ab insania euolutus, omnibus Pontificis liberalitatem celebrantibus. Ingens erat Collegij Scholas frequentantium numerus: inde auctus, quod Vitembergae, ob enascentes quotidie Religionis causa perturbationes, Magistrorum plerisque Lutheranorum Caluinizantibus, gymnasium clauserant. Nimirum pessima erant [Note: 39 Viennense Col legium exagita tur.] tempora, atque Viennensi Collegio, post inflicta ante vnlnera, additum ne dramata ederet, aut publicas de Theologia disputationes: quae coram Vicecancellarius vetuit, dramata inuidiosa praetendens, disputationes vero superuacaneas, post sancita in Concilio Tridentino fidei dogmata. Quasi vero id loci, ac temporis Tridentino Concilio multum tribueretur. Ceterum summa, ac praepotens est Dei dementia. Quo plus fouebatur impietas a potentibus paucis; eo procliuius vulgo deserebatur. Nec ad cetera leue factum est lucrum in vicino Vrbi Nosocomio: in quo Socij, per caritatis officia, multos variarum nationum varijs exemerunt erroribus. Olomuiciense Collegium, ac Probationis domus inchoata [Note: 40 Olomuiciense Collegium, ac Probationis do mus inchoatur Brunae.] Brunae proxime ab interitu abfuere, Ioanne Grodecio Episcopo Olomuciensi, neque Collegij, neque domus sat firmatis rebus, immature defuncto. Sed Collegium nouus Antistes Thomas Albinus, et Vratislai Pernestani supremi Boemiae Cancellarij fauor breui constabiliuit. Diutius, grauiusque nutauit Brunensis domus. Quaedam ei fundandae tradita bona Canonici inuaserant, negantes in Episcopi potestate fuisse ea abalienare. Super alijs intentauere litem: neque Albini, cui Nuncius Apostolicus causae cognitionem permiserat, stare voluerunt arbitrio: sed perfugerunt ad Caesarem. Vnde relatione haud sincera plusquam vellent retulere, vt Iesuitae Bruna eijcerentur. Quod mandatum Morauiae Subcamerarius [Note: 41 Morauiae Sub. camerarius Bru nae Societatem conseruat.] Ioannes Haugbitius, tanquam iniquitate plenum, et furtim ereptum Caesari, remisit ad Curiam, indignans locum Iesuitis, qui Iudaeis, omnibusque promiscue Sectarijs in Imperio permitteretur, negari: citiusque concessurum se in alias terras affirmans; quam vt iniuriae esset administer: potius de suo Domui [Note: 42 Venceslaus Gro decius Societa tis caussam suscipit.] Brunensi, si opus foret, alimenta praebiturum. Ad vltimum biennij induciae concessae: Canonicis interim, quae occupauerant, obtinentibus. Domus autem causam, tanquam suam, demortui Episcopi frater Venceslaus Grodecius, cum egregio erga Societatem studio, suscepit. Inter haec ab Stephano BatorioTransyluaniae [Note: 43 A Stephano Batorio Transiluaniae Principe Societas expetitur.] Principe tres ad P. Magium Legati venêre, deducturi aliquot in Vngariam e Societate, qui egregios Vaiuodae conatus, in Religione ab haeresi vindicanda iuuarent. Sed, vt mansurum institueretur opus; nondum maturum visum est Prouinciali mittere. At e Superiore Germania, mandato Summi Pontificis, et postulatu Lucernensis Senatus, duo Sacerdotes Martinus Leubensteinus, ac Vitus [Note: 44 Martinus Leubensteinus et vi tus Linerus Lucernam missi.] Linerus cum adiutore laico Lucernam missi. Heluetiorum id Oppidum est, non amplum moenibus, sed frequens Incolis, trium fere dierum innere ab Vrbe Constantia, ad lacum maximum, loco prope palustri. Populus minus multo, quam in cetera Germania deprauatus, religioni natus; et militiae; duos Patres vbi audiuit, ac tractare familiariter coepit, perspecta eorum virtute, et doctrinam admirans,
Sanctos apeellabat. Illi ad cetera religiosa munera, etiam aliquot puerorum suscepere disciplinam, quae potissima fuerat Lucernensibus causa eos aduocandi, spe Collegij, cuius instituendi nondum ratio apparebat. Hac aestate [Note: 45 Pater Natalis Roma Halam petit.] P. Natalis Roma Halam venit. Quippe aetate iam, et saluberrimis peregrinationibus pro Societate, et communi bono susceptis, fessus ab rerum administratione publicarum, requietem spectans; Germaniam, quam semper praecipua quadam propensione animi adamarat, delêgit. Rem serio illic agi dicebat, ac desudari pro pretio. Gratissimus Reginae Magdalena (nam Helena paulo ante vitam exuerat) cunctisque e Societate peruênit. Ibi perficiendo, quod pridem meditabatur, operi, in quo Euangelij historiam imaginibus, et pijs commentationibus explicatam illigauit, praecipuas curas impendit. Aliquot iam aunos Patres agitabant inter alias catholicae Religionis defendendae vias, vt certi homines e Societate libris conscribendis addicerentur. Et quidem Natalis censebat multos eiusmodi idoneos homines in vnam congregandos domum, vt consilio sibi, atque [Note: 46 Scriptorum Academiam instituendam censet Natalis.] opera vicissim praesto essent. Quanquam Hoffaeus eo potius ibat, vt exemplo vitae innocentis, ac voce viua, et tanquam conferendis in acie manibus certaretur. Vtrumque erat Optimum factu, si hominum affuisset copia. Verum quia non suppetebant, qui transferendis ad stylum succederent in cathedra, praeclara illa, quae mente figurabatur, Scriptorum Academia, data in conspectum non est. Cum tamen ex eadem Prouincia, qui tum florebant Viri, Petrus Canisius, [Note: 47 Scripta a Nostris prae clare in Germania.] Hieronymus Turrianus, Theodorus Peltanus, Alphonsus Pisa praeclara ediderint monumenta. Iamque Gregorius Valentia superiore anno ex Hispania accitus Romam, inde in Germaniam missus, Dilingaeque Theologiam auspicatus, Ingolstadium mox translatus, virtutis, ac scientiae clarissimum specimen dabat. [Note: 48 Gerardus Peschius furiosus tres occidit.] Rhenana Prouincia nihil hoc anno memorabilius habuit, quam funestam plane, ac miserandam stragem Coloniae editam a furioso. Gerardus Peschius ex oppido Kempi Dioeceseos Coloniensis, ante quatuordecim annos in Societatem admissus, multiplici pollens doctrina, tandem intempestiuis, vt aiunt, lucubrationibus, stuoiorumque contra Moderatorum iussa tractatione immodica, offenso cerebro, quarto ante hinc anno mentis impos effectus, ipso Simonis et Iudae Apostolis sacro die, ne quid per insaniam committeret, in cubiculum ad id idoneum inclusus fuerat. Post aliquot menses, quod mitior, et constantior videretur; in adornando Triclinio occupatur, quo maior ex labore corporis quies menti esset. Tribus annis in eo ministerio exactis, forte hoc anno sub idem tempus, quo olim fuerat inclusus, cubiculum idem instaurabatur. Ergo siue inde vinculorum renouato metu, tanquam ad se coercendum pararetur carcer; siue alia dira specie ab Daemone menti hominis iniecta; tria non Collegij modo, sed totius Ciuitatis praestantissima lumina momento extinsit. Leonardus Kesselius Collegij Rector, et Ioannes Rhetius simul inambulabant in horto, et literas quasdam legebant. Ad hos Gerardus ab opificibus, qui instaurabant cubiculum, recta accedens, cum quiddam quaesisset, ac pauca respondisset Kesselius (quod quid fuerit rescitum non est) cultrum escarium, quem secum tulerat, magna vi in latus eius infigit, vt intestina diffluerent: nec plane sensit Rhetius, nisi cum vnum, aut alterum gradum progressus Pater, sublatis in Caelum oculis, collapsis e manibus literis, in terram exanimis concidit. Nicolaus Faber domus Minister, rem e proximo speculatus, morienti Patri, si quam posset opem laturus, accurrit: in quem subito furiosus cum impetu versus; cultrum per costas in cor adegit, atque e vestigio mortuum humi prostrauit. Vix spiritum prae stupore trahens Rhetius, quoque se verteret ignorans; delinire hominem, et mulcere comiter nitebatur: cui repente pari euentu, regente nimirum dexteram Diabolo, pectus confôdit: ita tamen, vt aliquid spiritus, et confessionis spatium superesset, quanquam omnes eodem die sacrificarant. At furiosus etiam Dominicum Leodiensem domesticum coquum, a quo comprehensus est, graui plaga perculit. Haec septimo Kalendas Nouembris sub horam pomeridianam quartam gesta. Funditur ex templo per Vrbem tristis fama: concursus ingens
omnium Ordinum fit ad Collegium: qui cum tria illa congesta talium Virorum ita miserabiliter sublatorum spectarent cadauera: nec lacrimis, nec gemitibus [Note: 49 Leonardi Kesse lij sanctimonia.] abstinentes, dirum prodigium, atque irati Coloniensibus Numinis ostentum interpretabantur. Nempe erat Kesselius vir longe, ac late sanctimonia inclytus, assiduus vsu orandi, excellenti erga Deum, ac proximos caritate, singulari modestia, ac summissione: ad haec etiam occulta, vel futura praenoscendi dono ornatus. Accurrebant sanctitatis opinione commoti iuuenes quamplurimi ex omnibus Gymnasijs, totaque Ciuitate, vt apud eum peccata deponerent: ac semel illi confessi; vix ab eo vnquam diuellebantur. Adeo Sancti Spiritus flamma a Sacerdotis ore, ac pectore int imo emanans ad illum accedentium incendebat mentes. [Note: 50 Inconfessionibus audiendis assiduus.] Aliquando intra semestre supra ducentas generales totius virae confessiones audiuit, easque potissimum dissolutorum, atque in fide vacillantium, qui antea nunquam recte erant confessi. At nuper, cum inter Collegij nostri Auditores periculosa irrepsisset licentia; illud remedio fuit, omnium confessiones (erant plus [Note: 51 Confessionum fructus.] sexcenti) vt Kesselius audiret. Mira inde in omnibus morum consecuta mutatio, mira modestia. Neque tam insigni Magistro vsi consistebant in medijs virtutibus; sed permulti iter arripiebant ad summa. Certe ad Societatem ex eius disciplina tam multi, insignesque Viri accessere, vt Patres Romani ferrent, Romano excepto Collegio, nullum aeque, atque Coloniense de alienis Proumcijs benemeritum, ob collata eximiarum auxilia operarum. Quibus nimirum Kesselius non suam modo Prouinciam, sed et alias quoque complebat. Et Coloniense Collegium a primis exordijs sua ipse pietate, industriaque sustinuit. Cuius in diuino patrocinio fiduciam dicebat Rhetius longe se pluris aestimare, quam pecuniae magnae certum vectigal. Illa vtebatur singulari diligentia, quo absolutius tota Instituti ratio, ac vitae forma conseruaretur. Alternis diebus ipsemet, aduocato Ministro, vni cum eo officiotum monita (nam tum absolutae leges non [Note: 52 Singularis diligentia vt suas quisque Regulas seruaret.] erant) legebat, plurimum ei commendans, vt obseruanda curaret: ac sicuti oporteret, propria tradebat monita. Denique anno quinquagesimosexto aetatis, trigesimo ab Societatis ingressu, vigesimo ab quatuor Votorum Professione, vitam, quo diximus, ipsi optando, ceteris miserando fine, conclusit. Ioannes Rhetius Consulari ortus familia Coloniae, et cui regimen Collegij demandauerat Senatus, in ordinanda Historia temporum, contra Haereticos concionibus, ad haec etiam [Note: 53 Ioannis Rhetij praestantia.] exhortandis per literas viris insignibus, et aduersus Haereticos incitandis occupabatur. Praestantis et ipse virtutis, ac suam apud domesticos pariter, atque externos industriam, cum religiosa simplicitate, modestiaque coniunctam satis probabat Nicolaus, duodetriginta annorum iuuenis, Leodiensis natione, in Ministri, ac Procuratoris munere, quod iamdudum obibat. Collegij orbitas etiam parum ante beneuolos ad commiserationem inflexit, suamque prolixe opem pollicebantur. Quanquam non defuere, vt in magnis Vrbibus vsu venit, qui id factum pessime interpretati, ad Societatis infamiam vertere conarentur. Verum Senatus sapienter, ac pie, cum Typographos accersisset omnes, vetuit suo iniussu rei gestae historiam euulgare: se enim daturum operam, vt cum fide narratio in manus hominum perueniret: quod fecit euulgans, vti res erat, ab homine furioso, qui longam inde vitam inclusus egit, facinus adeo atrox admissum. Die Simoni, ac Iudae Apostolis sacro ingenti hominum multitudine, qui vias, domos, ac tecta camplebant, humati sunt. Kesselius et Faber in Diui Maximini, cum ea tempestate non dum Coloniae proprium Templum Societas, sed tantum Sacellum [Note: 54 Nicolaus Elgar dus in Nostrorum funere concionatur.] haberet: Rhetius in Diui Pauli maiorum suorum sepulchro: atque in exequijs concionem funebrem apte, et sapienter habuit eximius Doctor Nicolaus Elgardus. Patres quoque Carthusiani, qui Coloniae in primis florent, pro singulari suo erga Societatem amore, solenni sacro iusta ijsdem sulennia celebrarunt. Porro ad Collegij administrationem Franciscus Costerus, quod is et sustinere rem auctoritate poterat, atque e tribus erat, quibus initio Collegium Senatus attribuerat, in sequenti anno reuocatus est. Atque obseruatum demceps Collegium, quod penitus; Kesselio ac Rhetio subductis euersum videbatur; ijsdem
haud dubie e caelo patrocinantibus, maiora accepisse incrementa. Illud postremo adijciam, totam hanc stragem nocte, quae eam praecessit, Petro Michaeli [Note: 55 Petro Michaëli peracta a furioso strages per somnium obijcitur.] Rectori Collegij Spirensis per somnium obiectam: quam cum per iocum mane domesticis exposuisset; paulo post nuncius Spiram allatus, fidem somnio acquisiuit. Statio Eisfeldiensis hoc anno coepta. Regio est Eisfeldia Moguntini Archiepiscopatus prope Erfordiam, inter Saxoniam, et Hassiam iacens: quam [Note: 56 Statio Eisfeldiensis hoc an no caepta.] cum Antistitum nullus diu coram inspexisset, inuisurus hoc anno Daniel, tum vt haberet in rebus ad Religionem spectantibus monitorem, adiutoremque, tum vt per eam occasionem notior Societas Principibus haereticis fieret; Hermannum Thyraeum Prouincialem secum duxit, praeter Ludouicum Berchelium, cuius iam diu Princeps opera assidue vtebatur: expertus in grauissima valetudine adeo sedulum; vt ei secundum Deum conseruatam salutem se debere profiteretur. [Note: 57 Haeretici Concionatores amòuentur.] Fructus ex peregrinatione vberrimus extitit. Eilingelstadio, quod est e praecipuis Oppidum, duos Concionatores haereticos Princeps amouit, octauum iam annum cathedram nequitiae insidentes, catholicis substitutis. Eidem Oppido nobilem Virum praefecit genere Saxonem, quembonus Pater Lambertus in itinere cum Cardinali Commendono olim obito ad catholicam fidem conuerterat, et familiarem Moguntino fecerat. In rebus quoque Ecclesiasticis admodum acrem, ac strenuum Virum praeposuit: aliquot inde adolescentibus Fuldam, quae minime distat, missis, sumptu suo in Sacerdotum idoneorum sobolem instituendis. Exarsit multo magis commissum sibi gregem iuuandi studio, vbi oculis hausit miserum gentis statum, Pastorumque inopiam summam. Quare et Collegij, quod dein paulatim fecit, Heilingenstadij erigendi, curam suscepit. Auxit in Eisfeldia Societatis famam res non valde nostris hominibus quaesita. Rustici vxor [Note: 58 Energumena miro modo li. beratur.] duodevigesimum annum ab Daemone obsessa, diuque circumducta haereticos Ministros in diuersis Saxoniae, Hassiae, Turingiae, Franciae Orientalis, Bohemiae, atque Eisfeldiae locis curatiouem aggressos fatigauerat. Hanc per ludibrium irrisores ad Archiepiscopi aulam mittunt, iactantes habere secum Principem Sanctos Iesuitas, per quos liberaretur. Serio mulier Principibus Apostolorum festo die ad Templum venit, exeuntemque Archiepiscopum conspicata furens, et clamans accessum quaerebat. Pater Ludouicus, vt erat Archiepiscopo proximus, coepit abigere (solebat enim in Sacerdotes maxime suribunda irruere, si posset, illatura perniciem) Tum illa, omisso Archiepiscopo, Ludouicum, a quo abigebatur, ignem, ac rabiem spirans inuadit. Sed valentes viri, obluctantem licet, comprehendêre. Ac Ludouicus ira in Daemonem, miseratione in mulierem tactus, iubet vexatorem iniquum ab eo corpore facessere: qui protinus, misera violenter ad terram afflicta, cum furore abscessit. Ita plane liberata post biduum de omnibus anteactae vitae peccatis cum Patre Prouinciali, qui haec scripsit, confessa est. Rei fama eo celebrior fuit, quo temporis spatio longiore, pluribusque peregrinationibus cognita vulgo Energumena erat: resque cuncta aula spectante [Note: 59 Io. Michael, et Euerardus Co. loniensis Dudmestadium fructuose lustrant.] Principis, et conferto multitudine Templo, gesta est. In Eisfeldia item est Dudmestadium Oppidum: vbi post haereticos Concionatores eiectos, Princeps, quia non reperit quos catholicos sufficeret Sacerdotes; duos e Societate postulauit: concessique sunt Ioannes Michael, atque Euerardus Coloniensis, qui hoc et insequenti anno, suffectis iam Pastoribus, fructuose lustrationem cum Stephano Episcopo Misiensi prosecuti. Neque solum optimus Praesul pietatis, sed armorum quoque, vbi fuit vsus, vires adhibuit: magnumque cuncto populo terrorem intulit, Bertoldo quodam Dynasta Lutherano praeferoci caedibus, ac latrocinijs insami, et obsequium Principis abnuente per vim capto. Vtrumque Lantgrauium in hac excursione conuênit: Guilielmum, qui morabatur in Cassel, et Ludouicum, qui sedem habebat Marpurgi: Ducem praeterea Saxoniae, cui Societatem, et maxime Collegium Fuldense commendauit. Is multa conquestus est de suorum Concionatorum, ab Augustana confessione ad Caluinismum transitu: nunquam enim sibi constat impietas. Iamque videbantur illuc cuncta tendere in Hassia: ac metus erat, nc eodem, quo in Gallia Vgonotti, in Belgio
Geusij, vt est sanguinaria secta, debacchari furore inciperent. Interim Fuldae, Spiraeque Collegia pacatius haud sine fructu procedebant. Herbipoli, quod demortuus [Note: 60 Prouincia Bel gica tribus Collegijs locu pletatur.] Antistes flagitare coeperat, Successore vrgente, vna Philosophiae schola instituta. At Prouincia Belgica tribus locupletata Collegijs, vnum Brugis, alterum Traiecti, tertium Antuerpiae inchoatum. Brugae Vrbs est post Gandauum comitatus Flandriae princeps, inter alia Emporio nobilis. Francisci Costeri sedulitate perspecta Remigius Diuitius Praesul, et cuncta Ciuitas iamdiu Collegium expetebant, praesertim quod et olim Cassander quidam Ludimagister, atque in praesens alij, simulatione humanitatis, puerorum mentes impietatis inficiebant veneno. Empta domus est prope Episcopi Templum loco sita optimo. Vicinum domui Sacellum Clerus Sancti Donatiani ad vsum concessit. Fundatio ex varia Ciuium liberalitate expedita, magnoque studio, vbi spes affulsit Collegij, ne quid mox interpellaret, omnia properarunt. Iacobus Pamelius vir pereruditus, ac nobilis, qui in Tertullianum scripsit, studio ac sedulitate in primis enituit. Interim prima Collegij exordia Franciscus Costerus ordinabat. Traiectenses, ex quo tempore Henrici Dionysij opera supremum prope exitium euaserant, ad Collegium flagrantibus studijs inhiabant. Denique iam prompto nonnullo censu, ac domicilio, Ioannes Astensis, et Arnoldus Hessius cum Socio primi incolaedati. Antuerpiae cum adhuc in conducto ad Hispanorum maxime culturam mercatorum, aliquot e Societate vixissent; domus hoc anno perampla in medio Nationum sita, Aquisgranensis nomen, vbi Carolus Caesar fertur solitus diuersari, ex piorum liberalitate coempta, Ludouicoque Requesensi Commendatore maiore, qui Belgio praeerat, apud Senatum iuuante, ad manum, vt aiunt, emortuam transijt. Inde cum ambigeretur, Domum Professam, an Collegium institui oporteret; respondit Euerardus, vt ad Collegij initia tres liceret primarum literarum [Note: 61 Antuerpiae tres primarum literarum a pertae classes.] aperire Classes. In hanc domum sub Petri, et Pauli solennia migratum est. Grauissima per id tempus inferior Germania iactabatur procella bellorum. Ac Principi Auriaco multa nimium secunda veniebant. Itaque multiplex religiosis quoque erat labor, non in Haereticis modo refutandis, sed in continendis etiam in officio populis, iu incitandis, inter seque pacandis militibus, in propitiando denique Numine. Atque Antuerpiae seditionem coeptantibus militibus, Patrum [Note: 62 Christophori Rodericij labores.] opera praesentissima fuit. Inter quos praecipuo momento pollens apud Deum et homines gratia Christophorus Rodericius ex Italia missus in Vrbibus, ac regijs Castris Sacerdotalia, et Societatis propria obibat munia. Nec pacate agebant in Gallia Hugonotti, a quibus capto in Aruernia Mauriaco; eius Oppidi Collegium circa medium ver dissipatum est: ac mox reddito Regi Oppido restitutum, contentione Mauriacensium: cum Claramontani ad sese conarentur traducere. Ad Prouinciam Franciae Claudius Matthaeus translatus ab Aquitania Prouincialis, et Aquitaniae Annibal Codrettus, qui Collegium Tolosanum olim regebat, impositus: cui tanquam Vicarius, qui ad Rhodanum Collegia curaret, Guilielmus Creytton subiunctus. Iam tum de ea diuidenda Prouincia agebatur, praesertim quod inter ciuilium tumultus bellorum itinera, visendorum Collegiorum causa, summis intersepta essent periculis. Augerio Burdegalensis Collegij, et aliquot aliorum delegata cognitio. Verum nouae turbae Parisijs ortae inde eum recedere vetuerunt. Patefacta enim primo est coniuratio in Regem grauissima: deinde ipse Rex Carolus pridie Kalendas Iunij, magno omnium bonorum dolore, [Note: 63 Caroli Galliarum Regis in Societatem merita.] et rei Christianae publicae incommodo, cessit e vita: cum ad cetera in Societatem merita, nuper ei potestatem fecisset sua quaeuis obeundi ministeria, Domosque etiam professas toto Regno statuendi. Rebus adeo turbulentis, dum Henricus e Polonia expectatur, versis ad placandum caeleste Numen bonorum animis, auctor [Note: 64 Augerlus auctor est, vt Parisijs perpetua oratio instituatur Christi Domini prolato corpore.] fuit Parisiensi Episcopo Augerius, vt perpetua oratio institueretur, Sanctissimo Christi Domini prolato corpore. Quod cum ceteris in Templis, Religiosorum primum hominum, dein Paraeciarum octonis diebus fieret, magno Ciuitatis vniuersae profectu (vt nunquam de est, qui recte fluentia qua per errorem, qua per prauas animi affectiones incurset) extitit vnus e Parochis, sacris codicibus
vernacula lingua vulgatis notus, Renatus Benedictus nomine, qui multa coepit in priuatis sermonibus, in circulis, e suggestu pietati noxia spargere, quae referre nil attinet. Inter cetera superstitiosum affirmabat ad orationem habendam Diuinum Christi corpus in populi conspectum proferre. Quod pestiferum semen cum serperet in dies magis, nec obuiam iretur; Augerius palam pro concione redarguit. Tum demum excitatus Antistes Theologorum Concilium conuocat, [Note: 65 Parochus obno xia de huiusmo di ritu spargit.] cui Augerium et Maldonatum voluit interesse citato Benedicto. Is pro sui purgatione, vituperationem in Augerium texit, tanquam ab eo iniuria notatus. Facile suam Augerius causam egit. Sed eo mox, et Benedicto summotis e conuentu, Pellettarius insignis cetera Theologus reum facere Augerium aggreditur. Maldonatus respondere iussus; tam luculenter, tamque apposite Societatem, [Note: 66 Maldonatus huiusmodi ritum, et Augerium defendit.] atque Edmundum defendit, ac Parochi demonstrauit errata; vt cunctae eius propositiones damnatae a Concilio sint, atque ipse prohibitus alibi, quam suo in Templo verba ad populum facere. Augerio quoque, ad turbas euitandas, ac leniendum Benedicti dolorem, interdicta concio jjs in Templis, in quibus publica haberetur oratio, vagandi per alia, vt liberet, potestate relicta. Haud paulo grauior, nec simplex Burdegalense Collegium turbo concussit. Perinique ferebant Hugonotti Burdegalae, totoque eo tractu Iesuitarum humeris, vt passim [Note: 67 Burdegalensis Collegij turbines.] aiebant, Religionem catholicam potissimum sustineri. Inde cuncta mouere, vt machinis, siue cuniculis praesidium illud, atque arcem euerterent. Fame primum aggrediuntur, acerba Francisci Bartolonij fundatoris morte, qui pridie Nonas Ianuarij testamento haud condito decessit, in occasionem accepta. Ergo fratrem eius heredem per se non admodum pietati fauentem vrgere, vt cuncta Funda toris acta dirimat: simul Magistratum, Iuratosque Ciuitatis solicitare, ne Prioratum [Note: 68 Societas defenditur.] Sancti Iacobi Regia, et Pontificia voluntate superiore anno adiunctum Collegio sinerent capi. Sed frustra fuere. Egregio tum Archiepiscopi, tum Regij Aduocati (Dominum a saltu vocabant) studio, Prioratus inita possessio est. Aduocatus adeo grauiter in Senatu pro Societate, prolatis diplomatibus Pontificijs, Concilio Tridentino, atque testimonio e Surij Historia dixit; vt multi Senatorum mutata mente palam faterentur, ad eam diem ignoratione factum, vt eam insectarentur. Maius inde discrimen excepit e vana suspicione. Carolo Rege demortuo in eius labem ab Collegio, quod vocant Aquitanicum, multarum linguarum carmina (Apotheosis inscripta) prodiere non sine mendis: quae incertus auctor acutis epigrammatibus irrisit. Eam censuram aduersarij Societatis, atque Apotheoseos auctores nostro Collegio tribuunt: affixisque per Vrbem famosis libellis [Note: 69 Iterum oppugnatur.] seditionem tentant. Et quanquam calumnia prae manifesta vanitate paulatim per se se innoxia obsoleuit; tamen infixus aduersariorum animis resedit aculeus. Quare, exacto iam in Gymnasio nostro Philosophiae curriculo, instant apud Academiae Rectorem, ne sinat Auditores ad solennes euehi gradus. Societatem ab Academia Parisiensi reiectam, nec vspiam ab vlla receptam mentientes. Quae vertêre omnia in contrariam ac volebant partem. Quippe cum re cognita Senatus decreuisset, vt aliquot e Praesidibus et Consiliarijs regiae Curiae interessent celebritati creandorum Magistrorum, tumultibus sua praesentia prohibendis; nunquam post Burdegalensem Academiam conditam pari nobilitate consessus dicitur spectatus ad sapientiae honestamentum. Archiepiscopus, duo Praesides, quinque et viginti Consiliarij, Aduocati, et Procuratores Generales Regij, Locumtenens generalis, Iudices Praesidiarij in Viennae Prouincia, maximus ad haec Iurisperitorum, ac Medicorum numerus, aliaeque praestantissimae personae interfuere. Die Mariae Magdalenae cultu solenni acta celebritas. Aderat et Collegij Aquitanici Rector, qui cum coeptae disputationes belle procederent; interstrepens, inuectiuam domo allatam ex improuiso orsus effudit. Sed nihil fecit lucri, nisi vt respondendi necessitate Patri Carolo Sagerio imposita, plus extemporaria huius dictio gratiae, et plausus, quam meditata eius oratio haberet. Igitur magno omnium consensu repetitae disputationes, atque ad finem vsque perductae. Tum Vicecancellarius Academiae publicae interueniens, quanquam
Rectoris Aquitanici criminationem non audierat; tamen laudationem [Note: 70 Defenditur iterum.] Societatis vltro exorsus, non poterat accommodatius dicta ab eo confutare, si de industria orationem contra adornasset. Ita demum ingenti plausu discipulis Bacchalaureatus, ac licentiae honores rite collati. Ioannes Pugetus a Sancto Marco vndecimum circiter annum in Societate agens primum hoc Bur degalae Philosophiae curriculum peregit: e quo proxima, nec dum composita, odiosior cohorta tempestas. Is, cum diuina nunquam animo penitus hausisset, post absolutas Philosophiae Scholas, coepit, quod iamdiu meditabatur, palam exequi, vt ab Societate deficeret. Doctrina non admodum excellebat: tamen communi Societatis nomine suffragante, deinde iactatione quadam, cunctisque moribus ad nuncupandam auditorum gratiam factus, vulgo habebatur in precio. Ea sibi vmbra tanquam re placens, existimabat vno se stare Burdegalae Societatem: si ad Collegium Aquitanicum transiret; eo secum opinionem scientiae, et auditorum frequentiam translaturum. Eadem spe dicuntur etiam aduersarij impulisse. Quae cum cognouisset Sagerius, ne pateret fuga desertori, quoad responsum a Parochiali referretur; Collegij fores iubet diligenter asseruari, nec frustra. Impatiens [Note: 71 Io. P ugetus Phi losophiae magister Societatem turbat.] morae Pugetus duodecimo Kalendas Sextiles conatur erumpere, renitentemque Richardum Flaminium Theologiae Praeceptorem etiam vulnerat. Verum per discipulos Pugeti, qui eum ex composito ad fores Collegij opperiebantur, ad Magistratum defertur indicium, interfectum ab Iesuitis Philosophum. Ecce tibi accurrit cum armata manu Gubernator, ac lurati Ciues, qui nisi exhiberetur, renuentes credere Pugetum viuere, tandem perpulere Sagerium, multa de vi, contumeliaque quod eo pacto in Collegium irrupissent conquestum; vt eum illis traderet apud Archiepiscopum asseruandum, quoad Praesidum Societatis voluntas cognosceretur. Incredibilis interdum est hominum an inscitia, an peruersitas? Cum passim probra, et conuicia in Societatem Pugetus spargeret, Collegij Aquitanici procuratores litem instituerunt, vt eum haberent Magistrum. amque tota Burdegala Societas ea opprimebatur inuidid, tanquam Pugetum, et Collegium Aquitanicum per summam iniquitatem, ac foedum liuorem insectaretur, Haereticis vlcus exacerbantibus, vt de ea exturbanda serio agitaretur. Bis acta causa in Senatu est. Nec puduit pro se Pugetum fari: pro Societate Sagerius dixit: cui ita bonitas causae, solida et vera sapientia, Deus denique [Note: 72 Sagerius pro Societate dicit et euincit.] adfuit; vt ostentator, ac vanus Philosophaster, qui cunctos mortales, ne dum Burdegalenses Socios prae se stipites, atque vmbras rebatur, plane infans, elinguis, atque id quod erat turbulentus, et Apostata apparuerit. Accessêre ad Societatis causam Patronus Archiepiscopi, et Aduocatus regius: quorum auctoritate in auram secundam versa tempestas. Rector ipse Academiae, qui in Senatu causam Apostatae aliquando egerat, errore agnito, ad nos patrocinium vertit. Denique frequentia discipulorum, quanta nunquam antea, vt millenarium numerum superarent, instaurata sunt studia: quanquam Sagerio indulgendum Academicis fuit, vt insignia Doctoris acciperet: negantibus se Disputationibus Collegij affuturos, nisi Doctor Praeses esset. Pugeti opinio sensim euanuit: praesertim cum ad colligendam eximij Oratoris famam e Perpiniani Orationibus vnam tanquam suam pronunciaturus, cum is forte rumor emanasset, ac multi in auditorio cum exemplaribus eius orationis constitissent, in furto manifesto deprehensus, risum pro plausu tulit. Tandem e Societate penitus segregatus vi. tam non malam inglorius egit. Hos inter Burdegalensis Collegij fluctus, aliquot ante an nis accepta Mussiponti Academia coepit institui. Mussipontum iam [Note: 73 Mussiponti Academia instituitur.] frequens vsus nominat Oppidum in Lotharingia (quod Pontem Amasonium alij, vel Mutionis vocabant) Mosella interfluente amoenitate, ac feracitate soli aptissimam multis sedem, atque conuenarum frequentiae vndique opportunam. Carolus Lotharingus Cardinalis, vt in loco memoraui, suae ditioni, vicinisque praesidium moliens, ibi sub disciplina Societatis generale doctrinarum Gymnasium statuit. Ergo rebus iam prope maturitatem, ac festinante Cardinali; ineunte Nouembri latinae linguae palaestra tribus distincta classibus, et quaestionum
conscientiae explicatio coepta: duobus et viginti Collegium incolentibus, quibus Edmundus Hayus, Francis Prouincialatu defunctus, praepositus est, Franciaeque nouum Collegium subditum. Ceterum optimus Cardinalis de tota re catholica, deque Societate, cuius in Gallia patrocinium vltro assumpserat, plurimum [Note: 74 Henricus Tertius Galliarum Rex ad Lug du nense Collegium venit.] meritus, vix primos Academiae huius degustauit flores, ingenti damno publico, ereptus exeunte hoc anno mortalibus. Collegium Lugdunense Henricus Tertius Rex, vbi primum in eam Vrbem e Polonia venit, Regina eius Mater, alijque viri nobiles praesentia sua cohonestarunt. Prolata in scenam a [Note: 75 Camberij pauperum necessitates leuantur.] discipulis Iuditha Tragicomoedia, quatuori Cardinalibus Borbonio, Estensi, Guisio, et Lotharingo adhuc superstite, cum Episcopis, ingentique Virorum Principum corona spectantibus. Turnone quartodecimo Kalendas Iulias noui Sacelli aedificatio inchoata. Camberij multum valuit, et ad leuandas pauperum necessitates, et ad beneuolentiam Collegio publicam demerendam, quod in caritate [Note: 76 Hispaniae res.] annonae multis vulgo prae inopia pereuntibus, Socij vltro per Vrbem ostiatim stipem emendicarunt. Pacate, atque ordine cunctis in Hispaniae Prouincijs fluebant res. Eoque minor annalibus noua amantibus materies. Cuncta vbique [Note: 77 Antonius Cordefius nonum orandi modum introducere vetitus.] calebant nouorum ardore Prouincialium. Sed Antonius Cordesius rationem quandam orandi a se inuentam spargens, vetitus alium docere modum, quam a Sancto Ignatio in Exercitiorum libello descriptum. Vnicuique enim Religioso Ordini, vti proprium est destinatum, et vltimum quod spectat, ita eo perueniendi propria est via. Oratio in Societate non finis, sed adminiculum est ad perfectam cupiditatum victoriam, atque ad agendas res in proximorum auxilium, et maiorem gloriam Dei. Libello Exercitiorum, quae ei oratio, meditatio, contemplatio apta sit, sat plane explicatur: neque capranda ex vna, alteraue [Note: 78 Franciscus Tur rius, et Franciscus Simonius ad redimendos captiuos Alge. rium missi.] vocula in eo forte inserta occasio alienae rationis ingerendae: sed regia, atque vsitata incedendum via, vt diuinus ad nos fauor per ea, quae nobis propria voluit esse, praesidia delebatur. Plurimae in agros, et Oppida, singulari cum accolarum bono, habitae excursiones. Duo quoque ad redimendos captiuos pecunia, quam Magdalena Vlloa suppeditabat, Algerium missi, Pater Franciscus Turrius, et Franciscus Simonius. Nouem postulatu Regis, cum copijs in Belgium transportandis ituri ad Sancti Andreae Portum, quo exercitus erat edictus, venêre. Praeerat Classi Petrus Menendes, is, qui Floridae praefuerat, quo sparsis morbis consumpto, multisque militum alijs infirmis, dilata expeditio est. Verum Socij, cum expiandis militum animis, prohibendis criminibus, inserendis virtutibus, conatu maximo desudassent, multo tamen collegere maiorem ex opera aegris corporibus praestita caritatis famam: se se enim obliti, suasque vitas pro aliena salute deuouentes; nullum vel sordidum, vel arduum preatermisere ministerium, quod posset solatio miseris, ac leuamento ess. Alijque deinceps submissi, [Note: 79 Aegris inseruietes Socij moriuntur.] vbi nonnullos eorum commune malum, vel laborum magnitudo afflixerat. Et quidem sancto sub fasce Pater Andreas Martinus, cuius laboriosa eminebat industria, animam posuit. Mortuus et Didacus Canizares Gandiae multae virtutis, atque doctrinae. Trigueri Ferdinandus Guillenus quarto et sexagesimo aetatis anno, cum iam magnus natu ad Societatem se recepisset: vir potius supra, quam infra modum asperitati, paupertati, despectui sui, precibus, ac meditationi deditus: cum tamen libentissime Moderatorum se nutui subijceret, atque in proximorum procurandam salutem, pauperum ante omnes, agrestiumque effuse impenderet, [Note: 80 Ferdinandi Guil leni laboriosae missiones.] Vicos ac Villas pedes peragrans, sarcinula sua onustus, durissimo victu, humi cubans in tugurio aliquo, vel templo. Quas res ea, quae par erat, auctoritas, et sanctitatis existimatio, et gentium ad meliora conuersio sequebatur. Ipsis Ianuarij Kalendis decessit. In Lusitania dudum multi ab recta administrationis via in seueritatem nimiam aberrari conquerebantur. Paucorum arbitratu [Note: 81 Lusitanorum nimia seueritas.] longo iam tempore vniuersa geri, Ludouicum Consaluium, Michaelem Turrium, ac Leonem Henricium in primis notantes: qui, quanquam non praeessent, tamen ipsos Prouinciales, atque Rectores regerent. Fontem autem erroris Ludouicum. Quippe is nascente Societate sub disciplina Sancti Ignatij aliquandiu eruditus,
vt erat excelso animo, et perfectae studiosus virtutis, quicquid seuerius viderat, audieratque; dicebatur pro rectae administrationis vnica lege depraedicare. Noxas nullas ferendas in Societate, sed omnes, et quidem poena, sensuque corporis vindicandas. Aliud homines bonos, aliud bonos Religiofos esse. Qui ad profectum non corrigerentur; amandandos: nec lenitate, sed seueritate vtendum. Sanctum Ignatium, cum audisset quendam leni tractatione ad officium redactum; pro pessimo id in religioso viro accepisse ingenio: nec multo post eum ab Societate defecisse. Superioribus cauendum; ne familiariter cum inferioribus agerent: et hos de industria exercendos poenis, et mortificationibus. Hunc esse spiritum Sancti Ignatij: atque adeo Superiores nullo modo contentos debere esse poenis, quas subiecti vltro sibi assumant, sed ipsos iniungere inopinatas. Hunc autem administrationis modum necessarium, praesertim in Lusitania, proprer ingenitam hominibus animi excelsitatem: neque lenitatem Italicam ibi trahendam in exemplum. Et quanquam multi conquererentur Lusitanorum de duritie nimia, tamen re vera potius indulgentia peccari: quod vel adolescere noxae [Note: 82 Ludouicus Consaluius eius rigoris praecipuus auctor.] permitterentur impunitae, vel non statim eijcerentur, qui corrigi nollent. Haec, et his similia, vt multum dicendo valebat Consaluius, et per se ipsa speciem pulchram perfectionis mentibus religiosis offerebant; facile Prouincialibus, alijsque Peaefectis persuadebat. Quae eo iniquius accipiebantur a subiectis, quod cum adhuc tantum in Aula vsum habuisset Consaluius; non solum aegre ferebant in alienam se prouinciam obtrudere; sed etiam aiebant aulicum hominem aulicam, [Note: 83 A Iacobo Miro ne Visitatore remedium pro curatur.] et quasi regiam gubernandi formam in religioiam simplicitatem inuehere, ac timoris leges in imperium caritatis. Tentauerat huius remedium mali Borgia, cum proxime in Lusitaniam venit, Iacobo Mirone visere Prouinciam iusso: quem cum ad meliorem vsum multa flexisset, acriter, quasi disciplinam religiosam plane soluisset, plerique ex illa austeriore disciplina accusauerant. Igitur cum inualesceret morbus, ac praeter quandam quasi discessionem multi ab Societate desciscerent: neque defectionis causa appareret vehementior, quam quod beneuolentia mutua, quae Superiorem inter, atque inferiores, tanquam inter Patrem ac filios necessaria est, mox fiducia, et communicatione simplici imminuta, ostium alendis animo amaritudinibus, prauisque consilijs coquendis patefactum erat, ac remedio obseptum; Euerardus florentissimam Prouin ciam foeeundum Brasiliae, atque Orienris Seminarium, tantum auiditate immodica summi officij, et naturali animi altitudine, si forte peccantem, moderari, [Note: 84 Emmanuel Rodericius Prouincialis constituitur.] ac perficere studens; Proujucialen Emmanuelen Rodericium, ex eo hominum genere, qui remissiores habebantur, delêgit, propter existimationis suffragium. Nam cum aduersa opinio inualuit, aegre vnquam conuellas, quamlibet ipse facta commutes, praeoccupatis animis cuncta in deterius interpretantibus. Et addidit monita Euerardus, quae adscribam, vt quales ipse optaret Praesides [Note: 85 Euerardi moni ta ad perfectam administrationem.] documento sint. Statuebat in primis ad perfectam administrationem, neque caritatem, aut alias virtutes (quanquam in cupiditatum, suique victoria plurimum sit) satis esse, nisi diuinitus donum, quod Sanctus Paulus inter gratis data enumerat, accedat: ac proinde ei dono impetrando insistendum. Et quoniam id nusquam imminuta viri boni laude, possit abesse, non inde virtutem aestimandam: atque adeo, etiam si quid in administratione cuiuspiam desideretur; neque idcirco opinionem de eius virtute, aut reuerentiam minui oportere. Deinde statuebat Superiores, atque inferiores ita inuicem animatos debere esse; vt in Superioribus ad ferendas, curandasque inferiorum imbecillitates animus cerneretur plane paternus: postulare enim caritatem, et quodammodo iustitiam, vt qui ex amore se, tanque insigni liberalitare vltro subiecerunt; item amanter, liberaliterque tractentur. Inferiores vero nihil de obsequij perfectione remittant, si quid humanum in Superioribus videant: quia sicut causa homini obtemperandi non virtutes eius sunt, sed Christus, cuius refert personam; ita nec vitia, si quae habeat, modo scelesta non imperet, retardare obedientiam debent. His positis, docebat in Superioribus ad regimen religiosum, atque
profectum necessariam in primis auctoritatem esse ex duplici capite, altero virtutis, altero scientiae, atque vtriusque ad regimen accommodatae conflatam. Et quod quidem ad virtutis opinionem pertinet, eam tibi conciliabis, inquit, si cures, vt subiecti plane intelligant, quicquid statuas, ac praecipias; eo duntaxat te consilio facere, vt Christo Domino, Societatisque instituto seruias, quodque ipsemet ita conducere arbitreris. Siamorem aeque dispertias, ac praeteferas in omnes, sine discrimine personarum. Quibus ex rebus fiet, vt cum vsus monita, increpationes, aut poenas exiget; ea sentiant abs te ex caritate, ac mente rectissima adhiberi. Deinde cauebis diligenter, ne subiectorum quispiam suspicetur, te de se minus recte sentire, suaeque virtuti diffidere. Haec enim opinio beneuolentiam eius, qui subest, erga eum, qui praeest, necessariam tollit, et spem infringit in eius gratiam aliquando redeundi. Quare animum despondet, atque incuratus, et insanabilis perseuerat in culpis. Atque adeo prudens Moderator, etiam admodum imperfectis, praeteritorum obliuionem, spemque eorom emendationis ostendat necesse est. Super haec longissime fugies humanas artes, ne locus suspicionibus aperiatur, quasi non aperte, nec bona fide agas; sed aliud foris ostentes, aliud intus recondas. Haec enim suspicio fiduciam eneruat, qua se Religiosus totum paterno sui Rectoris animo debet credere. Neque calliditatis artibus potest mutuae nexus beneuolentiae contineri, nec reuerentia, quae ad absolutam propriae voluntatis abdicationem, perfectionemque Religiosi obsequij requiruntur. Nec vero contineas in officio, et ad solidam virtutem instituas astutiae magisterio homines Societatis ingenio, alijsque donis naturae tantum pollentes: vt si agendum artificiose sit; non facile quisquam alteri concedat. Itaque veritas, ac solida virtus conciliet, alatque necesse est imperantem inter, atque obtemperantem animorum, voluntatumque concordiam. Atque haec quidem ad auctoritatem ex virtute colligendam pertinent. Quod autemu ad scientiam spectat, illud est, vt persuadeant sibi, qui reguntur, scire eum, qui regit, suo per se fungi officio: neque aliunde pendêle eum, aut quae sui muneris sunt, alio ex fonte petere, quam ex obedientia eorum, quibus legitime subiacet. At neque haec opinio satis vnquam in subiectis excitabitur, nisi ex vero: tuque plane noris, quae te nosse oportet. Quae binis capitibus continentur. Vt cognitum habeas qualis esse debeat, et vniuscuiusque familtae, et singulorum membrorum Societatis cum exterior disciplina, tum interior, quam Religio praecipue spectat. De vtraque extant certa monita, ac leges explicatae in Ministeriorum Regulis, et Communibus, in Examine, in Constitutionibus, in libello denique Exercitiorum Sancti Patris. Quae omnia debet Moderator notissima, atque ad manum semper habere: et curare, vt etiam inferiores, quae ad quemque pertinent, non solum norint, sed etiam sciant ipsi Moderatori optime nota esse: quae item ipse, vbi vsus requiret, modo priuatim modo publice explicabit. Hisce praesidijs instructus administrationem animo ingenti capessat, doceat, moneat, excitet singulos, subleuet, et crebro rationem reposcat, et quo se modo gerant recognoscat. Et quidem, quod exterioris disciplinae est, ministeria cuique attribuat, quae norit, ac possit exequi, adiumenta suppeditans diligenter, difficultates, quae suboriuntur, cognoscens, cumque Deo, ac suis Consiliarijs de remedio deliberans, vt suaue Domini iugum suauiter feratur: atque constet, si remedium non adhibetur, nequaquam id per Moderatoris inscitiam, et negligentiam seu modicam caritatem stare. Quod vero ad disciplinam spectat intentiorem; quia haec praecipue consistit in exeundo amore earum rerum, quas relinquendas Religiosa perfectio docet, in exercitatione, et conatu ad virtutes adipiscendas Societatis muneribus necessarias, in nutriendis, promouendisque bonis voluntatibus, ac desiderijs, quae Deus Dominus noster famulorum suorum cordibus immittit; hisce inuigilet procurandis, obseruans cuiusque statum, quantum ei desit, vnde lapsus, qua curari, ac prouehi ratione possit, adhibens idonea medicamenta modo cum vino, modo cum oleo: simul enitens, vt quisque sese exploret, atque pernoscat, et inferiorem hanc disciplinam magnifaciat, cupiatque
progressum in ea facere, et suscipere suis infirmitatibus medicinam, fine qua praeparatione animi nihil promoueas. Atque haec exercitatio, veluti perpetuum quoddam tyrocinium, perpetua esse debet tota vita, sicut perpetuae sunt infirmitates, ad quas cognoscendas praecepta ex libello Exercitiorum de spiritibus discernendis, atque curandis animabus habere ad manum oportet. Denique quemadmodum alijs in rebus, ita in pastorali hac cura, atque industria, vbi quod in te est feceris; spei, ac fiduciae summam repones in Deo: qui pro sua bonitate sui Spiritus vnctionem subministrabit, vt omnia dirigantur ad eximiam vtilitatem animarum, et ad praeparanda haec eius instrumenta ad insigne ipsius diuinae Maiestatis obsequium. Haec in praesentia mihi se obtulerunt scribenda, quibus spero et te diligenter vsurum, ac ceteris, qui praesunt, impertiturum. Romae Octauo Idus Oetobris. Haec Emmanuelis Rodericij electio inopina, vt dixi, mire omnibus grata accidit, etiam Patrum primis, qui videbantur seueritatis auctores, sperantibus vel meliorem administrationem Prouinciae, vel clariorem eius apte regendae prudentiam orituram. Itaque adeo non timuerunt ex altera, quasi factione delectum hominem, vel commodis, vel nomini suo obfuturum; [Note: 86 Ludouicus Consaluius ab aula fecedit.] vt vltro subiecta Patris Generalis voluntati sua sententia, totos ei sese dediderint, elaborarintque, vt auctoritatem ei conciliarent apud illos, apud quos plus pollebant. Praeiuit egregio exemplo Ludouicus Consaluius, humillime scriptis ad Prouincialem litteris, eique sese, perinde atque olim Sancto Ignatio, pariturum professus, et reuera praestitit. Neque ea re minus obsequentis Religiosi specimen edidit, quod cum iamdiu ab aulicis expediri negotijs percupisset; vbi hoc intellexit [Note: 87 Euerardus ab aulis suos abesse volebat.] Eucrardo gratum fore, qui diligenter aduigilabat, vt Socios omnes ad religiosa claustra, et negotia ab aulis reuocaret; ita Sebastiani animum pertractauit, ac suauiter inflexit; vt missionem bonam concederet. Itaque Mauritio suo loco relicto, iam bonus senex, tanquam vnus e numero, in Eborensi Collegio audiendis discipulorum piaecipue confessionibus sedulus insudabat. Ceterum cum Rex profectionem in Africam cogitaret, ad suas, vt aiebat, Arces recognoscendas; teneri Ludouicus non potuit, quin grauiter ab eo consilio deterreret: et quia parum profecit, incerta humanorum casuum reformidans nullo reliquo Regni subsidio, prae aegritudine in morbum lapsus, trahentem moras Regem in Africa rursus institit obsecrare, et obtestari per literas, tanquam supremis verbis, ac votis, vt primo quoque tempore se Lusiraniae suae moestissimae ob eius desiderium redderet. Tum Rex commotus animo est. Continuo in Lusitaniam reuersus, Ludonicum iam Olyssiponem deportatum cum ijs literis inuisit. En, inquit, literae tuae: Ecce me: Vide quo apud me loco sis. Sed Pater ex eo morbo nunquam plane conualuit. Hoc anno Garzia Simonius, et Balthasar Alphonsus Sacerdotes, [Note: 88 Angolana expe ditio.] itemque Constantinus Rodericius, et Cosmus Gomius laici ad Angolanam expeditionem missi. Id Regnum in secunda harum Historiarum Parte descriptum est: atque expositum ab Rege Angolano Patrem Franciscum Goueam, veluti in custodia retentum, eius opera multum vtente. Iamque tradiderat ei e suis nobilibus duos, quos Christianos efficeret, spem suae quoque conuersionis haud modicam praebens. Ergo Rege Sebastiano, ac Praefecto Classis eodem Paulo Diaz, qui primum anno millesimo quingentesimo sexagesimo illuc te tenaderat, instantibus, atque, si nihil aliud, certe vt Patris Goueae Barbaro eripiendi [Note: 89 Didacus Mendes, et Franciseus Lopius ab Haereticis capti.] via tentaretur, concessi, quos dixi. Praefectus pridie quam conscenderet, Classiarios omnes ad Sancti Rocchi domum adduxit, vt Sacrosancti panis robore vna praemunirentur. Duos in Brasiliam profectos Sacerdotes, Didacum Mendem, et Franciscum Lopium Haeretici Galli cepere, ac spoliarunt, salute pro insigni beneficio donata, Interrogati num Papistae essent, affirmarunt, atque adeo e Societate Iesu Sacerdotes. Aliquot dies sub nauis tecto prope ieiuni, nec sine vexationibus habiti, expectabant in horas, quid de se Haeretici statuerent. Trierarchus, in cuius erant potestate, vita donabat: Rostratae alterius Dux deposcebat ad necem: incaluitque vsque eo eius perseuerantia, huius pertinacia; vt iam se ad decernendum armis accingerent. Tandem noluit Deus seruorum
suorum causa quemquam damnum facere. Haeretici inter se pacantur. Illi edito [Note: 90 In Indiam egregia operarum transmittitur manus.] fidei praeclaro testimonio Olysipponem incolumes redeunt. Tres alij eodem submissi cursum prosperum tenuere. Sed in Indiam cum Valignano Visitatore egregia operarum manus transmisit. Cui expeditioni Deo, qui earum regionum summam necessitatem norat, ita res temperante, cuncta fauerunt, Nam cum lectum ex Italia manipulum ducens, in Hispaniam P. Alexander venisset; hîc, tanquam coelitus demissio igni, plurimorum corda eiusdem profectionis studio flagrantia reperit: et parem in Prouincialibus alacritatem, vel cum suae Prouinciae incommodo, lectissimum quemque tradendi. Ergo cum ad quadraginta Olyssipponem conuocasset, eos, dum expectatur conscensio, in Domus Professae parte propria mensa, ac reliqua vita ab vsu ceterorum secretos instituit. E Prouincijs, Nationibusque diuersis congregatos gratia Christi, et secundus in Religione sancta natalis, veteri abolito nomine, maiorem in consensionem, ac germanitatem copulerat, quam inter fratres dulcissimos natura conciliet. Toti ad comparandam profectionem intenti, spatio precationum longiore, exercitiorum spiritualium reperitione, crebris flagellis, alijsque asperitatibus, adeundis Nosocomijs, et Custodijs, ita omnia obliti erant mortalia; vt cum tantae celebritatis Olysippo sit, nemo vnus ex tanto fuerit numero, qui eius Vrbis videndae voluntatem Valignano significarit. Quod non sine causa ille admiratur: imo ne ad captandam quidem auram, ac liberiore in Caelo respirandum volebant egredi: nempe superuacuum existimantes, qui iam animo omnes noui terrarum Orbis erumnas praeceperant, haec quaerere laxamenta: sed potius studentes [Note: 91 P. Valignanus indifferentiam coommendat Indias petentibus.] Europa commoda vsu prius, quam migratioue relinquere. Valignanus, qui bis in hebdomada vniuersos publice cohortabatur, eo praecipue insistebat; vt in singulis animarum Christi Domini emptarum sanguine sitim alens, magnam ad ministeria, et loca quaeuis indifferentiam enutriret. Nescio enim quomodo magis blanditur Iaponiae nomen, et illuc vota plurimorum feruntur. Itaque ille docens in animo sibi esse totam constituere Prouinciam, familias paulo numerosiores interponere, vnde et peterentur disponendi in stationibus, et, quo subinde ad renouandam religiosae disciplinae seueritatem, et spiritualis militiae, quasi exacuenda arma, receptum haberent, omnes admonebat, vti plane persuaderent sibi, quam necessaria ad id esset summa cuiusque obedientia, eademque [Note: 92 P. Michaelis Turrij monita ad P. Valignanum.] quam Deo grata sit, quam proprie, et publice salutaris. Cum ita suos Valignanus institueret; ipsimet salutaria monita Pater Michael Turrius dedit. Nam cum eadem, quae alicubi in Europa, item in India inualuisse austerior gubernatio ferretur, ad eamque rem mitigandam egregie animatus Valignanus iret; monuit eum sapienter Michael: Primum, vt quam conceperat mente lenitatis viam re potius teneret, quam praedicatione vulgaret. Ne si tanquam Iobelaeum annum denuncians adueniret (vt est procliuis lapsus ad mollia) subiret pro moderatione remissio: atque inferiores, praeterita cum praesentibus comparantes, notare, atque damnare gesta Praesidum, cum simplicis obsequij detrimento, edocerentur: quod minus caute id in Lusitaniae ipspectione seruasset Miron; plus incommodi peperisse, quam commodi. Deinde consilijs plurimum vteretur: neque ad id adhiberet homines ad suum ingenium factos; sed publica virtutis, et prudentiae fama commendatissimos: atque in consultationibus ita rem proponeret, suo occultato sensu; vt libera cuique relinqueretur in omnes partes sententia. [Note: 93 Sebastiani Lusitaniae Regis li beralitas pro mittendis ad Indos.] Nam qui secus, inquit, facit, nequaquam lumen diuinum per Consiliarios quaerit, sed priuati sui iudicij comprobationem, et auctoritatem aucupatur, Rex quoque Sebastianus benigne concessit non modo tanto numero viaticum, sed etiam assignauit, vnde possent in India noua domicilia excitari. Ergo rebus e sententia gestis. relictoque in Lusitania Patre Alexandro Villaregio, qui res Prouinciarum Indiae, et Brasiliae in eam vnam intentus rem, prouocaret; duodecimo Kalendas Martij duo et quadraginta de Societate in quinque distributi Naues, octodecim cum Valignano in principe euntibus vela fecere. In altum inde prouecti tam facile Guineae transmisere oram, plagamque torridam, ac bonae
spei promontorium; vt Valignanus hoc eam nauigationem habuisse mirum diceret, [Note: 94 Felix Nostrorum nauigatio.] quod nihil experta esset rerum, quae alijs admirandae contingunt. Mozambicum appulsi, hîc primum ex Ioanne Baptista Ribera, qui nauigabat in Italiam, cognito Prouinciae afflictissimo statu, tot ereptis columinibus, adrairati sunt diuinam prouidentiam, quae tantum adeo opportune auxilium summitteret: incitatique ad sequendum, qui tam euidenter ducebat, omni conatu Deum. Reperere ibidem Franciscum Monclarum, ac Stephanum Lopium, sedulos, piosque Sacerdotes, aliquot ante annis cum Francisco Barretto in expeditionem Monomotapicam missos. Quae expeditio, quia funditus prope conciderat; ipso, cum plerisque militum, et Sacerdotum etiam Nostrorum comitibus Barretto morbis extincto, vtrumque Valignanus, morae prerium Mozambici praesertim tam laborante India nequaquam fore existimans, secum Goam peruexit. Ita quatuor et quadraginta e Societate, et eorum sex et viginti Sacerdotes, tanquam e Caelo missi, cum res prope deploratae habebantur, Goam appellunt. Valignanus [Note: 95 Valignanus cum Socijs Goam appellit.] quam facile, atque e sententia in Italia primum, tum in Hispaniae Prouincijs, ac praesertim in Lusitania, postremo in longissimo ad Indiam cursu quicquid se obiecerat difficultatis cessisset, ac denique perpetuum quendam, praeter morem humanarum rerum, aurae secundae afflatum reputans, quanquam Deo gratias submissione animi maxima agebar; tamen tantam prosperitatem vix amabat. Apostoli Pauli verba formidans: Quis enim filius, quem non corripit Pater? Quod si extra disciplinam estis, cuius partieipes facti sunt [Note: 96 Multa ad religiosam formam decernit.] omnes; ergo adulteri, et non filij estis. Aggreditur statim administrationem: distributionem diurni, nocturnique temporis in statas, ac certas actione ad Europae formam reuocauit, ex voluntate tum veterum tum maxime recens aduectorum Sociorum: quae res in posterum optime cessit. Tyrones a Veteranis etiam mensa secreuit. Salsectanarum Ecclesiarum regimen, quod nuper Roma admonitus Emmanuel Texeira Archiepiscopi curae permiserat, tum rogatu Antistitis, cui Pastores idonei non suppetebant, tum Christianorum, quasi communi comploratione recepit: ita tamen, vt haberet Racioli Archiepiscopus Vicarium, ad quem iurisdictio pertineret: et Nostros constaret [Note: 97 Collegij Marga nensis initium.] non ex iustitia eo munere, sed ex caritate fungi. Collegio ibi Marganensi initium factum, vectigalibus a Sebastiano Rege atrributis: vbi ludus literarius ad primam indigenarum puerorum eruditionem: nec multo post etiam moralium quaestionum, et Canarinae linguae in Sociorum vsum schola inducta. Ibidem corpus Patrum habebatur, vnde per Paraecias distribuebantur. Ei Collegio Antonium Acostam perstudiosum Salsettanorum praefecit, Baziano reuocatum: quo Franciscum Monclarum Rectorem eius loco misit. Ad haec Roderico Vincentio ex his, quos secum ab Lusitania duxerat, Prouinciali declarato, missoque. Cocinum, ipse destinabat in Borealem partem proficisci, visitationem auspicaturus: cum Deus consolari famulum suum voluit, et ostendere ca issimi filij loco se illum, [Note: 98 Graues morbi Goanum Collegium inuadunt.] nequaquam extra disciplinam habere. Namque Octobri mense graues morbi iam reflorescens Collegium inuadunt, ipso in primis Valignano afflicto. Species erat miseranda, cum ad quinquaginta pariter fere decumberent, et malum contagio serperet, et alij super alios quotidie inficerentur, eque semel prostratis aegre recreari quisquam posset. Quartum iam annum Goanum Collegium hisce morbis conflict batur: et quanquam cuncta Vrbs post obsidionem admodum insalubris fuerat, tamen cum salubritas alibi redijsset, perstabat in Collegio mali vis. Franciscus Riera magnae vir virtutis, ac prudentiae e Prouincia Aragonia nuper aduectus, quem iam Collegio Valignanus praefecerat, ingenti omnium dolore extinguitur. Nec post multo Emmanuel Leyttonus iampridem ipsa in India Societati additus eloquentia, auctoritate, ac ceteris ornamentis praeltans: mox alij duo fratres. Ex vicinis quibusdam lacunis oriri vitium putabatur. [Note: 99 Valignani ad Socios adhorta tio.] Itaque consilio Dymae Medici, qui et paruam ad id insulam suam commodauit. Valignanus iam non nihil releuatus, distribuit in varia loca male valentes: tum animo ad remedia simul diuina conuerso, reliquos in Collegio Socios
hunc in modum alloquitur. Plaga, quae annum iam quartum hanc Prouinciam, et hoc praecipue Collegium vexat, sane grauis est, Patres, Fratresque. Quid enim grauius, quam hoc breui spatio, in tanta operarum penuria, cum tot vnd que gentes auxilio destitutae pereant, amplius octo et quinquaginta nobis, et in ijs praestantissimum quemque ereptos? Respirare videbamur subsidio nuper tam copiodo, ac lecto ex Europa summisso: sed iam quo loco sit res videtis; paucis diebus magnarum partium, atque virtutum par Sacerdotum, ac Fratrum amisimus: de ceteris, quid futurum sit, Deus nouit. Gratiae infinitae sint summae bonitati, quae cum tanto bono eorum, quos ad se euocat, nos erudit, quos relinquit. Nam mihi quidem pro euidenti hoc pignore est Dei Societatem, et praecipue hoc Collegium, ob res insignes ab eo, ex quo conditum est, in Religionis propagationem gestas amantis. Corripit enim Deus, quos diligit. Verum aequum est, nos filiorum inslar obsequiosorum ita haec monita excipere; vt quid ex nobis postuletur inuestigemus: ne forte Patris correctio in animaduersionem Iudicis euadat. Quid ergo est? Ad placandum succensentem Patrem, ad preces, ad ieiunia, ad sacrificia confugiamus. Expiemus confessione generali susceptas maculas, vota, vitamque totam instauremus: hoc petit Deus flagellis hisce: hoc est paternae eius seueritatis effica cissimum placamentum, et idem salu berrimum nobis. Quod vt ordine, coniunctisque vniuersi aninns, ac viribus exequamur; praeter macerationem corporis, precesque, et sacrificia (quae certo numero visum est indicere) id, in quo emendando, ex horum Patrum sententia, quos consului, vnumquemque summum adhibere conatum velim, quatuor capitibus complectar. Nam tametsi, Deo gratia, nec inesse multis, nec admodum grauiter confido; tamen vitia sunt per sese grauissima, diuinae beneficentiae summe aduersa, et quae caelestium donorum ad nos fluentium, vt Sancti Viri docent, non solum quasi canales interrumpunt, sed etiam fontem exsiccant. [Note: 100 Quatuor corrigenda in No stris, vt Deus placetur.] Primum igitur in se quisque inquirat, erga alias Religiosorum familias quomodo se habeat, quemadmodum de ijs loquatur: ne forte videamur nobis interdum, quam debemus Deo, explere iustitiam: et, si quae alibi incidunt infortunia, sic intueamur, narremusque, tanquam dicentes: Non sumus nos sicut ceteri hominum: assumentes nobis quodammodo in sanctitate, in literis, in auctoritate primum locum: qui nos omnium minimos profiteri, et existimare legibus nostris, atque adeo euangelicis institutis iubemur. Nemo sibi imponat. Vera sanctitas grata est Deo, misericors, et pia erga proximos, denique in vera, Solidaque humilitate fundata. Connexum huic vitio est nimia, quam forte sibi assumunt quidam, auctoritas in proximorum animis siue Lusitanorum, siue Indigenarum tractandis, tanquam dominari velint in populo. Nilcontra. suam voluntatem pati possunt, nullum austerius verbum, nihil quo perstringi, notariue videantur, fallaci quodam nomine decepti, quasi Societatis agatur dignitas. Latet saepe sub hoc communis commodi inuolucro priuatum studium, quo quisque se, ac sua non salua modo vult, sed etiam excellere. Mementote quid professionis nostrae sit. Nonne studia nostra contraria studijs seculi debent esse? Nonne dummodo per nos causa nulla praebeatur, iniurias, et contumelias optare debemus, et Christi Domini insignibus indui? Tertio loco id velim quisque scrutetur sedulo caritatem adeo Societatis propriam quemadmodum adueisus tum aequales, tum superiores conseruet. Num querimoniae nimium liberae, num altercationes, num suspiciones, num delationes irrepant: in quo praeire velim qui praesunt, cohortatione, et exemplis paterna erga omnes praeseserentes viscera: multum cauentes, quantum saluo officio fieri potest, ne cui graues, aut vllius amaritiei causa sint. Postremo, quae potissima hisce Patribus cause videbatur huius plagae, animaduertite, per Deum Patres, Fratresque, quam vigeat, ferueatque amor, ac studium misellos hosce populos Indigenarum siue adhuc iacentes in tenebris, et potestate Satanae, siue iam baptizatos iuuandi. Num quis sit, qui detrectet linguam addiscere, ne illorum commodis, tanquam viliori ministerio addictus, consuetudine Lusitanorum, et gloriola suggesti careat.
Absit longissime ab Societatis Alumnis sensus hic, et spiritus non Dei, sed Satahae. An lucem Europae reliquimus, vt in hoc Mundi angulo superbiae seruiremus? Id vocatio Dei, id Regis voluntas, qui nos alit, id opinio de nobis concepta in Europa, et expectatio excitata postulat? Agnoscite in pusillis istis Christum Dominum: et quidem quo humiliores sunt, magisque destituti, et contempti; hoc in ijs magis eminentem. Singulae illorum animae pari pretio, atque maximorum Regum, et hominum sapientissimorum emptae sunt. Spero diuinam Maiestatem, quae nobis benigne admonitis hanc voluntatem noui de integro cursus ad omnem virtutem capessendi iniecit, et modum supplicio posituram, et daturam vires, vt penitus renouemur: quo sanctacum humilitate, modestia, patientia, caritate, Apostolicum hoc, et diuinissimum animorum negotium cum fructu vberrimo nostro, et proximorum ad gloriam Dei tractemus. Haec Goae cum dixisset, in eandem sententiam ad vniuersos Prouinciae Socios literas dedit. Respexitque filiorum pia corda caelestis Pater, tanta in melius conuersione facta valetudinis; vt initio anni Collegium restitutum, studia, ac cetera munia [Note: 101 Rodericus Vin centius Prouincialis Cocinense Colle gium ordinat.] repetita sint. Interim Rodericus Vincentius Prouincialis Cocinense Collegium ordinauit, loco Ioannis Capralis pessime valentis, Rectore praeposito Patre Francisco Perio. Bonus hic senex, dignusque Xauerij sanctitate, cui fuit carus, in Sancti Thomae Colonia quartum annum agebat, magna in veneratione nostris, et externis, multa pro Christo faciens praeclare, ac perfereus. Nec multo ante cum rediret ex Pago Christianorum inter Coloniam Sancti Thomae, et Nagapatanum sito, in manus Ethnicorum praedonum inciderat: qui, cum mitissimnm Dei famulum [Note: 102 Franciscus Perius ab Ethnicis praedonibus male tractatur.] nudum expoliassent, dein pugnis, calcibusque, et hastis, ac sustibus cecidissent, saucio capite semianimem reliquere. Quibus digressis ille tum pudore, tum noui metu periculi in dumeto delituit, quoad postero die ab Christiano adolescente totus cruentus, et latronum plagis, et laceratione spinarum repertus, eiusque vestium parte aliquantum tectus, reductus est domum. Interim in Amboino, ac Molucis, vt res Lusitana, ita et Christiana pessimo erat loco, ob diuturnam obsidionem, qua Lusitani, cumque ijs Patres iam diu grauissime premebantur. [Note: 103 Consaluus Car dosus similem Martyrio vitae finem inuenit] Haud melius habebant res inter Abissinos: apud quos P. Consaluus Cardosus similem martyrio vitae finem inuênit. Ob Turcarum, et Galassorum incursus dissipati, vt anno millesimo quingentesimo septuagesimosecundo memini, Lusitani, reliquique Catholici, cum alij ad regiam cum Francisco Iacobo Lusitanorum Praefecto, alij Dambaeam secessissent; ne praesidijs carerent Sacramentorum, Patrem Cardosum, et Franciscum Lopium ad eos Patriarcha, et Emmanuel Ferdinandus misêre. Multi postea testati sunt, ingredientem iter Cardosum, plane denunciasse, se quidem ire, quoniam sic mandaret obedientia; ceterum nequaquam peruenturum: erant enim cuncta obsepta periculis. Deinde in via iterum affirmasse, se diem posterum nequaquam egressurum: quod plane euênit. Nam postridie irruentibus latronibus occisus est in obedientiae, et caricatis sacrificium. Vir erat eximiae virtutis, et labentis Abassinae Ecclesiae columen: strenue in adiuuaudis non solum Lusitanorum reliquijs, sed etiam Abassinis laborans, quorum linguam recte iamdiu perceperat. Franciscus Lopius leuiter vulneratus euasit. Et quidem, vt testatur vnus comitum Abbassinus nomine Emmanuel, ideo non est confectus, quod cum peruenisset ad vruum ferri mucro retortus est. Cardoso sublato; in solatium, et auxilium Patris Lopij Pater Emmanuel Dambaeam migrauit: Patriarcha, et Antonius Ferdinandius Fremone substitere: tum vt reliquias in eo Pago Catholicorum curarent, tum vti coeptam agriculturam ad aliorum quoque Patrum, et pauperum Catholicorum leuamentum, ne intermitterent, cum aliunde speranda subsidia non et sent: tum maxime, vt si forte auxilium Lusitanorum ex India, quod summe exoprabant, [Note: 104 Iaponiae res.] et flagitabant, appareret; praesto essent rebus ordinandis. In Iaponia Pater Franciscus Capralis, vbi hyemis inclementia se infregit, Amanguciamae Ecclesiae rebus compositis, susceptam superiore anno peregrinationem cum Ioanne Iaponio comite Meacum versus repetit. Iter primum ad Regnum Aqui
conuertit salutaturus Moridonum, omnium circa eum tractum Regnorum potentem. Omnia erant terra, marique infesta praedonibus. Nec temere alij ea maria attingebant, quam Pyratae: vt vni ex ijs permittere se Capralis cogeretur: quem non fidelem modo, sed officlosum adeo expertus est, vt latronem bonum appellaret. Nam et humaniter vexit, et accurate ab iniurijs aliorum texit praedonum, et graui implicitum morbo domi suae dies octo hospitaliter habuit, dum Ioannes ad Moridonum Regem excurrit: postremo similem sibi nautam reperit, a quo Sacaium vsqueperueherentur. Reliquere eum meliorem Patres, pollicitum ministerio infami renunciaturum. et tamen miserum, quod inuentum Regnum Caelorum occupare nesciuit. Capralis, et Ioannes statim Sacaio in Sangam profecti, quod instabat sanctior Hebdomada, quae in ea Insula confluentibus vndique Christianis ceremonia magna celebratur: iamque ad eam rem Organtinus, et Laurentius aderant. Exanguis, et longa valetudine, qua nondum explicari potuerat, Capralis misere confectus peruênit: sed breui tum Christianorum [Note: 105 Publica in Templo nobi lium Iaponum verberatio.] humanitas, tum ex eorum feruore laetitia recrearunt. Ipsa Palmarum Dominica Nobiles quinquaginta sese in Templo publice verberarunt: in quibus Sancius Sangandonus, et Simeon Iquenda Tangodonus, vnus e Praefectis Arcis Vacai, fuere. Die Paschae quatuor et viginti baptismo consecrati, et septem in [Note: 106 Plures Ethnici die Paschae Baptismo consecrantur.] Castello vicino. Tum Patres ambo, Fratresque Meacum concessere gratulatione maxima Christianorum. Salutato Nobunanga, qui forte in Vrbe aderat, rebusque cum Dynastis e sententia gestis, Capralis domesticis componendis institit. Pusilla erat familia: tamen alij post alios ad spirituales commentationes singuli octiduum secesserunt, inque vilibus ministerijs, asperioribusque corporis afflictationibus [Note: 107 P. Capralis do mesticam No strorum disciplinam curat.] exerciti, postremo repurgatis generali confessione animis, instaurarunt magno feruore vota, recenti ad se totos, aliosque diuino cultui summittendos impetu capto. Dum Nobunanga Meaci fuit, multi ex Principibus audiuerecatechismum: quanquam nonnisi primarius e Fosocauadoni domo veritatem complexus est. Postea apud Sangamgener Sangadoni Praefectus Arcis baptizatus est. In Arce Vacai, quae Mioxidoni fuerat, postulatu aliquot ibi degentium [Note: 108 Catechismi fructus.] Christianorum, Laurentius missus, cum inciperet catechismum explicare; irridebant Ethnici Christianos, quod tam magnificis renunciarent Numinibus Xacae, atque Amidae, vt sese homini virgis caeso, et laponiorum instar latronum cruci suffixo prosternerent. Sed placuit Deo, vt mox diuitias Crucis Christi sentirent. Nam vbi Laurentius ad eam venit catechismi partem, in qua immensum explicabat amorem, quo Iesus Christus Dominus Noster, non coactus, sed volens, libensque salutis humanae causa, tot aerumnas, adeoque acerbam mortem pertulit; illi ipsi modo vituperatores myfteriorum Crucis, vt est gens elatiore animo, sed liberali, et nobili; caritatis magnitudine capri, dedêre manus: incensisque superstitionis patriae symbolis, serio applicauere aures ad voces [Note: 109 Ethnici quadraginta Crucis infignibus decorantur.] veritatis, recteque instituti numero quadraginta, Crucis sacrosanctae, quam iam supra modum amabant augustissimis insignibus decorati sunt. In Regnum Tambae Ioannis Naitodoni accitu, cupientis nouum catechismi volumen a Caprali editum cognoscere; Aloysius, idemque Laurentius missi, cum ad quindecim leucas viginti Christianos equites habuissent obuios: dein ad radices Montis, cui imposita est Arx, ipsum Naitodonum, octidui spatio ad septuaginta militum confessione expiatis, et aliquot eorum, et ipsi Naitodono nunc primum [Note: 110 Alijmulti Bap tismo abluti.] sacrosancto Christi corpore, quod magna cum lacrimarum copia suscepit, impertitis, quatuordecim practerea ad Ecclesiam adscripsere: dum Ioannes ad Christianos Arcis Vacai Catechistam iterum postulantes profectus, corroboratis veteribus Christianis, tres insuper et viginti baptizat, non sine summo. discrimine. Nam obsessa interim ab hostibus Arce, non nisi inde post multos dies nobilis Christiani insigni cura, et quidem prope miraculo, ereptus est. Inter haec admonitus literis Patrum ex oris Ximi nunciantium aduenisse Nauim ex India, et inde, atque ex Europa literas: vnaque Patrem Ioannem Franciscum Stephanonium, modicum, sed peropportunum subsidium, dum reditum parat Capralis,
cum Patre Aloysio, et Laurentio ad arcem Tacaccuqui, quae fuerat Vatandoni, [Note: 111 Variae per Iaponiam excurfiones.] septem a Meaco leucis, Darium, et eius filium Iustum Arcis eius Dominum confirmaturus excurrit. Postquam omnes e familia Christiani haud amplius viginti, confessiones peregêre; Darius, vt ardebat studio fidei propagandae, et quodammodo pudori sibi ducebat Euangelium tam alibi frugiferum, tam apud se sterile esse, certum ante, ac post meridiem tempus dicit, quo Primores edito signo ad catechismum conueniant. Laurentius Euangelistae opus aggreditur, Capralis, et Aloysius precibus, et sacrificijs, et vitae exemplis adiuuant, Quippe maior, quam pro audientium numero agebatur causa: cum arx in praecipuis totius Coquinai illa esset: et auditores plerique omnes e flore nobilitatis. Sub quintum catechismi diem, iam fere sexdecim ad salutis partes vergebant. At [Note: 112 Patientis Christi caritas, valde Iaponesafficit.] vbi ventum ad amabile mysterium sanguinis Crucis Christi; quatuor et quadraginta veritatem amplexi, die memoria Sancti Apostoli Bartholomaei venerando, in nouam vitam e foecundatarum caelesti spiritu aquarum sinu prodiere Tacaccuqui Sacaium Patres reuersi, et hîc septem recens Domino genitis; alij Meacum, ad oras Iaponiae extimas Capralis octauo idus Septembris iter intendit. Iam [Note: 113 In Bartholomaei Regis ditione Euange lium propagatur.] porta ingens Euangelio pandebatur in Bartholomaei Regis ditione, victoria, quam is ex hostibus plane admirandam retulerat. Vndique Ethnicis claudebatur Regulis Bartholomaeus, qui iam diu Christians in primis religionis odio bellum aduersus eum gerebant. Importunissimus omnium erat Isaphaens Vxoris eius germanus. Is acerbissime oderat Christianam religionem: inter cetera vilest imbellesque per eam fieri animos iactans. Quare Bartholomaeo faepe verbis frustra concusso, saepe insidijs ad necem appetito, tandem ad bellum apertum [Note: 114 Rex bellum pro Religione patitur.] descendit. Sabbato secund hebdomadae magni ieiunij, ex improuiso per noctis tenebras, Bonziorum praecipue proditione, Omuram Vrbem ingreditur. Agebat in Arce Bartholomaeus, nec satis munitione, multo minus militari praesidio firma. Viri non plus septem aderant, ac foeminae in Vxoris obsequio ad quadraginta. Ita deprehensus, Fratrem de Societate Iaponium in proximo habitantem accersit, si non vitae praesidium, certe solatium mortis. Quem cum duobus praeterea viris, vt ad se venientem conspexit; obuijs occurrens vlnis, et arete complexus; bono sum animo, inquit, quod scio ea potissimum causa, quod Christranus sim, dominatum mihi, ac vitam eripi. Sub haec pro more Iaponiorum, qui instante morte dant, et accipiunt quidpiam ab amicis; in monumentum [Note: 115 Nostrorum pietati confidit.] beneuolentiae piacularem globulum, gemmas in Ecclesiae Iaponiae primordijs preciosissimas, cum Fratre permutauit. Frater tantam pietatem perspiciens, non ad foreiter modo obeundam necem, si opus sit, incipit confirmare; sed ad eximiam quoque spem de De ope, ac virtute coneipiendam: eo verborum pondere; vt profiteretur postea Bartholomaeus, inde se, [Note: 116 Sacrilegia pie tatem vindicant.] quamuis adeo humano nudum auxilio, victoriae spem ingressum. Auxit eam spem sacrilega hostium impietas. Nam simul vidit subiectas Christiano Templo faces; Ecclesia, inquit, conflagrat, ergo victoria nostra est. Nec Bonzium incendiarium diu poena remorata est. Nam cum inter praedam templi repertum candidum amiculum, quod superpelliceum vocant, sibi induisset; eoque habitu exultans, et insultans incederet; ab Ethnico milite, rato Christianorum Magistrum eum esse, mactatur. Isaphaens, quo Cines ad sese pelliceret, reuocato a rapinis milite, promulgari iubet, se non aduersus Ciuitatem, sed contra Bartholomaeum adesse: concederent igitur ad sua tecta Ciues, et munia. Quo praeconio cum populus se ei dedisset; tamen ferme viginti fide nobiles, ac virtute penetrarunt in Arcem. Post meridiem admouente ad Arcem copias Isaphaem, Bartholomaeus diuina plenus fiducia, dispositis per propugnacula mulieribus, quae speciem bellatorum praeberent, viros omnes, quotquot aderant, nec aderant [Note: 117 Insignis Christianorum victoria.] nisi circiter triginta, in hostes emittit. Tollit clamorem muliebris ex Arce acies, Iesu et Marias sanctissima nomina inuocans: cum eâdem inuocatione repente gloriosus globus erumpit, maius quiddam humana virtute spirans: isque terror hostes inuadit; vt in fugam praecipites actos, Christiani amplius mille passus
insecuti, cum vno, alteroue quisque hostilium capitum in manu victores reuerterint. Hac tam insigni victoria Ciuitate ad officium reuersa, quadringenti praeterea cum armis Bartholomaeo se aggregant. Quo ille numero instandum territo hosti ratus, ad Isaphaën profectus, turpissimum proditorem, cum male mulctato exercitu, ex omni Omurana ditione abegit. Haec conspicati populi, ac Dynastae, qui a Bartholomaeo desciuerant, ad eum sese paulatim retulere. Post haec cum terra Isaphaens, Firadensis Fixus mari repararent bellum; noctu tam saeua extitit tempestas, vt tam Classiarij, quam terrestres milites, quodam coeco impetu, quasi lymphati, fuga sparsim capta, impedimenta, armaque in medio relinquerent. Contra quos Christiani egressi, multis interemptis, onusti spolijs rediere. Tum Bartholomaeus quicquid ditionis amiserat recepit: quaedam etiam coepit ex hostibus, qui paulo post de pace cupide conuenerunt. Non praetermisit occasionem commonendi Principis Pater Gaspar Coëllius in proximo agens. Iubet diuinam manum agnoscere ad ipsius defensionem extentam: gratum de beneficio esse: et quoniam tam praesens experiatur Numen; ingenti animo contra impietatem tendat: quaeque a Deo accipit, Deo reddat. Valuere [Note: 118 Bartholomaeus Rex gratum se Deo ostem dit.] hortatus. Bartholomaeus ipso Sanctorum omnium festo die, praecipuo Fano Omurae in Templum Dei donato, iussit subinde Ciues omnium ordinum, interesse catechismo: quem cum Gaspar, et Michael Vasaeus e Xiquio aduocatus, exponerent, tum qui ante defecerant reuersi ad Christum, tum alij amplius mille reliquo huius anni tempore conuersi: inter quos Dynasta Nangaiae, cui [Note: 119 Nangaiae Dynasta Christia nam fidem in suis domesticis exigit.] Ioannes nomen impositum. Is magna pro Christo meditans, statim erecta suis in terris Cruce, paulo post baptismum morbo captus, cum seuere testamento man. dasset, vt sui vniuersi domestici, ac populares vel Idola, vel patrium solum desererent; per eos dies, quibus inter nos Natalis Christi recolitur, caelestem patriam natalem habuit, breui spatio ab impietate ad fidem, a fide renatus ad gloriam. In Brasilia ex Collegio Sancti Saluatoris ad beatam Societatem duo migrarunt, [Note: 120 Brasiliae res.] Ambrosius Regus adhuc tyro post longum morbum: non modo sine conquestione, et morositate; sed etiam hilaritate mira toleratum. Ceterarum [Note: 121 Ambrosij Regi in morbo constantia.] quoque virtutum specimen praeclarum ante valens ediderat, praesertim humilitatis, vehementer rogato Patre Prouinciali, vt liceret ei in Coadiutoris simplicitate vitam omnem ministerio culinae addicere. Et Ludouicus Mesquita, qui ex Lusitania cum duobus Fratribus Emmanuele Dia, et Ioanne Solonia aduectus, ex nauigatiorris aerumnis causam mortis traxit. Visum est diuino factum consilio ad hominis declarandam virtutem, vt relictus per obliuionem in Naui, qua aduenerat, libellus nequaquam periret. Bis ea Nauis in Insulam Diui Thomae intento cursu e Brasilia soluerat, bis vela tempestate interclusa retorserat, cum ad manus venit cuiusdam Nautae libellus incomptus, et obsoletus, eoque ad Collegium delato pridie quam Pater Mesquita ex piraret; Nauis deinde prospere [Note: 122 Ludouici Mes quitae virtutes.] tenuit cursum. In eo libello reperta est cuncta eius expressa vita, multaeque, et insignes perfectae virtutis exercitationes. Inter cetera Dialogus legebatur, in quo Angelos custos docet religiosum de Societate, in quo sita sit Societatis perfectio, et qua ratione possit verum de eius filium praestare. Multa etiam legebantur vota, quae consuetis addiderat, et illud maxime: si quando eueniret, vt potestas sibi fieret a Summo Pontifice ad alium quemuis religiosum Ordinem transeundi; se ei beneficio penitus renunciaturum: sique Societas vellet expellere; tamen in ea vitam, saltem tanquam vnum ex famulis, finiturum. Anno ineunte longa in mediterranea suscepta peregrinatio est. Fama dudum ferebat esse in Brasilia interiore venas auri. Id exploraturus Ludouicus Brittius Praetor inftitit a Prouinciali, vt ituris in expeditionem militibus duo adderentur de Societate: quia ex Brasilijs Christianis nemo erat iturus, nisi eorum patrocinio tegerentur. Prouincialis, quanquam rem non probabat; tamen tum vt militum prohiberent iniurias ab innocentibus, et ipsis militibus auxilio essent diuinarum rerum administratione, ac praecipue, vt suas ipsi multo pretiosiores auri venas, hoc est animus caelo inferendas interim indagarent; Sacerdotem
[Note: 123 Ioannis Pereriae, et Georgij Vellij labo rtosa, et fructuosa Missio.] Ioannem Pereriam, et Fratrem Georgium Vellium ei laborum generi idoneos, et linguae Brasilicae peritos misit. Pereria eo tempore in Philosophiae studijs versabatur, post annos multos in Brasiliorum conuersione transactos: sed humanae Philosophiae Caelestem, et Aristotelicae Christianam praeposuit, quae homines docet non tam alia, quam se nosse: neque animos inanitate inflat, sed caritate implet. Perrexere igitur ambo, vel vitam, si res posceret, pro Dei gloria, et adiumento proximorum parati fundere. In conseruanda inter comites pace, in Litanijs quotidie decantandis, in tradenda mancipijs Christiana doctrina, in facienda diuina re, sed maxime in coërcenda militum intemperantia: et iniqua vi occupati mille terrarum leucas pedibus ferme nudis ob crebro intercurrentia flumina processere, assidua fere per bella: et quamuis aurum non reperere suum milites; suo ipsi voto penitus fraudati non sunt. Nam spatio quatuordecim mensium, qui in ea peregrinatione consumpti, super cetera ex pietate gesta, pueros ad quingentos grauiter animam agentes salutari aqua ablutos thesauris caelestibus addidere. Multa dictu admiranda de gentium forma, ac moribus: multa de solo, arboribus, lapidibusque narrarunt: quae piget prodere, ne supra fidem sint: praesertim cum multa eorum ne ipsi quidem, nisi auditu cognorint. Minoris operae, sed srugis vberioris fuit excursio circa Vrbem Sancti [Note: 124 Excursio circa Vrbem Sancti Saluatoris.] Saluatoris. Habet ille sinus recessus varios, atque multiplices, per quos sparsitis Lusitani opulenti familias habent magnas, partim e Brasilijs, partim ex aduectis Aethiopibus in confinciendo saccaro, quo Brasilica negotia praecipue continentur, occupatas. Ceterum diuinis subsidijs eae familiae prorsus carebant: multi ne baptizabantur quidem: plerique in pellicatu consenescere sinebantur. Per has igitur bini Sacerdotes, Laicique vagati Villas laborum, et aerumnarum, quas suscepere maximas, praeclarum tulere pretium. Et quidem alter Sacerdotum, qui ad remotiores villas tetenderat, nullum faciebat finem deflendi tot animarum calamitatem, peroptans totam vitam ita peregrinando conficere. Adeo vsurpata oculis necessitas, et operae vtilitas commouebat. Sparsit Satan institutam hanc peregrinationem a Prouinciali, vt exploraret, quo quisque iure et quae possideret mancipia, num quae ex Pagis Patrum curae subiectis: quae causa fuit, cur ad ergastula nonnulla accessus non patuerit: plerique tamen excepere et habuere hospitaliter: nec suo sine lucro, non animi modo, leuato conscientiae ipsorum onere, sed etiam rei familiaris. Manicipia enim, quae frequenter fuga se auferebant in syluas, vel deuorata prae desperatione terra se se vltro perdebant; multo commodiora sunt reddita. Iam in quatuor Brasiliae Pagis ita adolescebat humanitas, et quaedam Europaea etiam vrbanitas; vt mirum videretur [Note: 125 Barbarorum in Brasilia mores immutati.] ex tam barbaris ante hominibus tam cultos euadere potuisse. Sed nimirum christianae pietatis hoc est mansuefacere feros, et ex lapidibus Abrahae filios excitare. Iam pudebat sine vestibus conspici, iam tractare incipiebant negotia, salutare inuicem in occursu, seruare ciborum tempora, primores deducere, suam quisque etiam euntem, ac redeuntem ab Templo coniugem comitari: maxime autem frequentare diuina officia, ieiunia, et flagellationes. Inuisentem Patrem Prouincialem gratulatione, et celebritate maxima excepere: nec minori humanitate abeuntem: sed alio vultu, ac tanta quasi pertinacia prosequuti, vt aegre post longum spatium remitti domum possent; Instituit Pronincialis, vt per Quadragesimam singulis hebdomadis, reliquo anni tempore singulis mensibus feria sexta pro conuersione gentium agmine procederent se flagris caedentes: quod eo animi ardore praestabant, et copia tanta sanguinis, vt sine lacrimis spectari nequiret. In Pago Sancti Antonij, vbi pietas in primis florebat visum est sanctae hebdomadae solennia celebrare. Ex Vrbe, ceterisque Pagis Patribus multis congregatis, confluxere item aliorum Pagorum Christiani, non pluuia, non fluuijs retardati. Hos cum appropinquabant supplicantium ritu compositos, egressi obuiam item agmine Antoniani excipiebant summa laetitia, ac recta deducebant in Templum. Hîc vtrosque accommodata tempori oratione Gaspar Laurentius alloquebatur, laudans peregrinorum pietatem, atque
hospitalitatem erga eos suis commendans. Valuere hîc, et in alijs Pagis pia spectacula ad rudes animos sensu religionis pellendps. Nihil tamen ita efficax comperiebatur, atque vsur patio mysteriorum diuinorum. Itaque hoc anno, cum priore tantum semel concederetur; quater permissum est diuinam Eucharistiam [Note: 126 Eucharistiae in Christianis fames.] sumere: tantam diuini cibi praeseferebant famem, tantus apparebat ex vsu fructus. Ipse tamen Prouincialis seuere ante pertentabat petitores, num caelestibus mysterijs idonei essent: laetissimis, qui probabantur: e contrario moestissimis, quibus spes vltra protrahebatur, Foeminarum duarum, vt in gente ea notabilis fuit vox, dum contendunt, vt saepius anno communicare liceat; Altera si Deus, inquit, tanta erga me vsus est liberalitate; cur tu Pater adeo eris parcus? Altera, si corpus toties suo reficitur cibo, cur animus reficiatur suo tam raro? His [Note: 127 Sodalitia, atque Valetudinaria instituuntur.] laetus processibus Prouincialis Sodalitium Sanctissimi Sacramenri, et Valetudinaria pauperibus curandis in singulis Pagis instituit. Coemeterijs quoque so enni cerimonia lustratis, et addito institutae superiori anno Sodalitati Misericordiae, vt lecti singulis diebus Pagum circumirent, inquirentes aegrotos, egenosque, ac renunciarent Patri. Vniuersis quoque hoc praescriptum, ne quem diem abire sinerent, quo die non a iquod ex misericordiae operibus exercerent: iucundumque erat de egis huius custodia interrogatos audire respondentes hos, aquam se eo die aegroto deportasse: hos dedisse cibos, quos praeparauerant sibi: alips colloquio piarum rerum consolatos, et id genus. Multa etiam, tum ad catechesim spectantia, tum adanimum rite Poenitentiae, et Eucharistiae praeparandum Prouincialis composuit. Quae Pater Leonardus a Valle Brasilice omnium peritissimus, mana ex parte in eam linguam conuertit. Aliquot etiam Fratres ediscendae Brasilicae linguae in Sancto Antonio collocati. Ipsa in Vrbe instituta est propria catechesis ad mancipia Aethiopica. Aperiebatur multis locis ianua Euangelio: sed maxime obstabat Brasiliorum formido, non audentium ad maritima descendere, ne ab externis redigerentur in seruitutem. Vt huic occurreretur incommodo, cum Sebastianus Rex e Lusitania Antonium Salemium misisset, diuisa inter eum, et Ludouicum Brittium totius Prouinciae administratione, eique Australiore attributa, iussissetque vtrumque Praetorem cum Patre Prouinciali de iure mancipatorum ab Lusitanis Brasiliorum cognoscere, eorumque in posterum libertatem munire; praeclara in eam rem decreta condita sunt. Interim magnam Prouinciae partem calamitates duae vexabant, vna homines, altera belluas. Inter has desaeuijt pestifera lues, vt strata passim occurrerent in syluis, agrisque Ceruorum, Aprorum, Panterarum, Tygrium, et Antarum cadauera tetro odore late oram foedantia, et mortifera vescentibus non solum homimbus, sed etiam feris. At homines saeuissime fames exercuit. Est cibus vulgo Brasilijs radix, quam [Note: 128 Brasiliorum cibus.] Mandiocam vocant. Namque tritici solum prae tenuitate potens non est. Inuectitio primi duntaxat Lusitanorum vtuntur. Pleraeque terrarum syluae habent. Vbi sylua succisa est, ibi Mandioca seritur: neque rursus in eodem loco, tanta est soli ignauia, nisi postquam se iterum sylua induerit. Seritur autem surculis vtrinque praecisis. Hi multos in stolones fruticant longitudine ferme tricubitales, crassitudine pollicis: qui rursus recisi pro semine sunt. Ac radicem sub terram agunt bulbosam, arundinum modo, quae annuo spatio eruitur: si differas; putrescit. Ea radix macerata aqua, tum ad ferreas laminas crebris foraminibus asperas, perinde atque apud nos Caseus, affrictu in farinam distrita, sine alia praeparatione locum panis supplet: non iniucunda dum recens est: si paulum inueterauit; seu palato, seu stomacho arenae, quam escae similior. Itaque in [Note: 129 Ciborum inopia pietatem excitat.] bellorum, et Iongarum modo peregrinationum vsum reseruant, Cuius tanta hoc anno fuit inopia, vt nulla prope mercede parabilis inueniretur. Quae fuit Collegio exercendae tum caritatis occasio, consuetis eleemosynis longe auctis: tum vero etiam tolerantiae, cum ne militari quidem mandioca vescentibus affatim [Note: 130 Institutae supplicationes.] suppeteret. Itaque cum fames praesenti malo populum vexaret, et ante oculos grassans in feris lues metu terreret; ad propitiandum Deum ipsi adolescentes Collegij auditores pio exemplo, multisque hominum, et mulierum nudo pede
comitantibus, quater supplicationem instituêre, in sua acriter saeuientes terga, et sanguinis innocentis multum fundentes. Pernambuci hoc anno ad classem elementariorum, altera grammatices addita. Apud Illaeos ad famis incommodum accessit bellum ab Aymoribus natione omnium maxime inculta, et fera, et humanis vesci corporibus sueta: eoque inexpugnabili; quod nunquam in eodem loco consistat, repentinis incursionibus hominibus, et annonae infesta. Minime optanda, sed tamen opportuna erat haec materia Patri Pinnae, domicilio illic Sociorum praefecto: cuius diligentiam, et caritatem ita populus amabat, ac verebatur; vt cum alio transferre eum Prouincialis vellet; alijs, atque alijs institutis publice legationibus institerint, ne tam difficili tempore vnico se illo remedio spoliaret, Quippe valebat multum dicendi vi Pater, efficacissime hortabatur ad labores, mira autem dexteritate afflictos animos erigebat. Deinde inuisens ostiatim pauperes, et sacculos humero gestans, quod ab opulentioribus exorarat, ijs distribuebat. Ex ijs vero, quae habebat domi, sine vllo diei crastini respectu, [Note: 131 P. Pinnae caritas in pauperes.] largiebatur, semper habens in ore, quod et res confirmabat: Date, et dabitur vobis. Itaque cum ad ostium domus magnae confluerent pauperum cateruae; tamen ex piorum liberalitate suppetebat nihil habentibus vnde multos locupletarent. In Praefectura Portus Securi descendentibus e mediterraneis syluis ad maritima indigenis aperiepatur porta non modica Ecclesiae propagandae. Sed licet gentis ferociam aestimare. In vno populorum, qui recens aduenerant, [Note: 132 Inferni paenas spernens expe ritur.] cum Pater sermone de rebus diuinis instituto ad poenas Infernas disputando venisset, easque vehementer cauendas contenderet; quidam e turba in medium prosiliens: Sine, inquit, me illuc descendere. Quid? Non ne is sum ego, qui cum ipsis Daemonibus possim congredi? Si me cremare ipsi conentur; et ego illos comburam. Visus est autem infelicissimus exitij sui vates. Nam paucos post dies repentino occidit; quo reliqui in stuporem acti, aliquid obseruantiae erga [Note: 133 In Prouincia Mexicana Scholae litera riae inducuntur] Patrem, et aduersus diuinas res hausere. In Prouincia Mexicana inductae hoc anno literariae scholae Non solum Moya Contreras electus Archiepiscopus Mexici a Patre Generali, sed etiam Rex Philippus datis ob eam rem literis, vt Magistros mitteret, contenderant. Obeam causam sex non Sacerdotes, cum Patre Vincentio Lenocio Siculo missi. Tempestate, vt fama fuit, post eam nauigationem apertam, iactati sunt maxima. Die Visitationis Deiparae in altum euecti prospere, vsque ad nonas Augusti tenuerunt cursum. Eo die ad Insulam Dominicam, ventis ex aduerso flantibus, in periculum adducti sese ad omnem euentum confessione comparant, Fratribus Nautas, vectoresque praedocentibus, Vincentio, qui vnus aderat in ea Naui Sacerdos, noctem, diemque audiente. Sed id praeludium potius calamitatis fuit, quae ad Insulam Iamaicam Cubae ad australe [Note: 134 Ingens tempo stas.] latus oppositam excepit. Feriebant carchesium fluctus: cumque aduersi inter se magno strepitu venti concurrerent, immensaeque nuncaperirentur voragines, nunc aquarum montes exsurgerent; item Nauis nunc abripiebatur in ardua, nunc deijciebatur in praeceps: laceratis interim, abreptisque velis, malis cunctis infractis, tota nauis corpore quassato, a puppi, vbi ingens hiatus tanquam fenestra patuerat, rapido veluti flumine decurrente, iam non tam in mari Nauis, quam mare in ea natabat: arcas, Nautasque nunc rapientibus vndis, nunc ex mari in Nauim reiectantibus: praecipuum e septem, qui ad clauum laborabant, illisa vasta vnda occaecauit. Nec melior ceterae Classis erat conditio. Duas videre naues pereuntes, alteram haustam fluctibus, alteram vadis infixam, tertia quoque mox perijt. Totidem in diuersa raptae incerto diu euentu. Sedata post biduum tempestate, cum vnum e tabulatis Nauis deiecissent ad aliquid mali componendum, et in vexillum vestem, quae ferebatur in mercibus consuissent; aliud minus euitabile malum prope consumpsit, Cibaria vel abstulerant vndae, vel salso infecta tabo corruperant. Aqua tam tetrum odorem conceperat; vt cum admoueretur ad os, oporteret manu praestruere nares: neque ex ea nisi ex dimenso, parceque dabatur. Ita grauissimas inter incommoditates, longo diuinae clementiae experimento, cum vel secunda aura violentior, ita labefactatum,
immunitumque nauigium potuisset demergere, menstruo cursu in nouam Hispaniam peruenere. Horum aduentu, aliorumque ibidem admissorum accessu ad septem et quadraginta Mexicani Socij peruenere, aduocatis quoque, qui Habanae e Floridana expeditione supererant. Nam cum ea expeditio non procederet, praesertim postquam Petrus Menendes, qui constantissime ad hanc diem sustentarat, ab Rege Catholico primum classi, quam apparabat in Belgium impositus, ac deinde mortuus est; neque Habanae in praesentia idonea labori materies offerretur, Sancius Prouincialis Mexicanus Patrem Antonium Sedennium, et Ioannem Rogerium, duosque Fratres Ioannem Carreram, et Salsedum expeditionis eius reliquias ad paratiorem messem vocauit. Postridie diei Sancto [Note: 135 Studia instaurantur.] Lucae sacri praegressa solenni Musarum pompa, quam Prorex, Magistratusque Vrbis cohonestarunt, Scholae apertae quatuor. Eas etiam scholastici frequentare coeperunt Collegiorum, quae Prouincialis instituerat: qui prosperum videns eorum successum; in eo erat, vt proprium Mexicanis quoque indigenis, qui summe id optabant, moliretur. Interim coepta superiore anuo eam gentem ad pietatem excolendi studia, non solum retenta, sed aucta sunt. Destinatus Sacerdos est, qui sanctioribus diebus verba illis faceret: alter, qui confitentibus aures praeberet: aliquot etiam Fratres, qui per Vrbem incedentes, ac magna [Note: 136 Catechesis in compitis explicatur.] ducentes agmina, fixo identidem gradu sanctae fidei capita in compitis explicarent, magno audientium iuxta ac spectantium bono. In Peruuiam nullum penetrare hoc anno subsidium potuit. Ioannes Plaza destinatus superiore anno eius Prouinciae Visitator Madritum cum venisset, Indici consilij Praesidem reperit, acceptis ex Peruuia literis, nonnihil querimonijs, quae ibi feruebant, imbutum: praesertim quod Peruuorum cura abnueretur. Sed cum Pater exposuisset causas, quae Societatem remorabantur, ac praesertim eam ob rem se a Generali mitti, vt iniretur via quamsaluberrime in eius gentis institutionem incumbendi; [Note: 137 Nauigationes in Peruuiam.] tandem Praeses benigne subiecit: ite, ac degite vbi vultis, et quomodo vultis: nam vos, vbicumque sitis, fructus feretis. Deinde Rex non solum in viaticum; sed etiam ad parandos libros large suppeditauit. Rebus ita comparatis, sextodecimo Kalendas Februarij Classis vela fecit. Vnam, eandemque Nauim e Praedicatorum Ordine Fratres achquadraginta, decemque e Societate cum Plaza conscenderant. Patres Balthasar Pinna, et Iacobus Suarius in magno Almirarchi Mioparone vehebantur. Nam cum successurus in Plazae vicem, si quid ei humanitus eueniret, Pinna proficisceretur; iussit Generalis diuersis ire nauigijs. Ceterum Diabolus illam quasi sacram Nauim tot Religiosis, contraque ipsum tendentibus refertam praecipue notasse visus est. Postridie quadraginta leucas [Note: 138 Tempestates inuadunt.] prouectis, inclinato in noctem die, gubernaculum frangitur. Continuo Nautae edunt bombardae signum, quo de more laborautia nauigia ab Classis Praefecto auxilium petunt. Ausus quin etiam est, quanquam turgido mari, Gubernator in Scapha pergere coram casum nunciaturus. Interim vehemens stridebat ventus, et oneraria clauo destituta aquae multum recipiebat: sic vt non Religiosi modo; sed ceteri quoque vectores, ac Nautae non de conseruanda magis vita cogitarent, quam de morte in Dei amicitia oppetenda. Nec post multo Praefecti missu Mioparo Almirarchi, in quo Pinna, et Sancius vehebantur, aduênit solamen, ac spes magna periclitantibus. Sed erat difficile remedium, praesertim iam se intendentibus tenebris, ac pelago saeuiente. Illud in praesens consilium visum est commodissimum; vt oneraria Mioparoni alligata traheretur. Magno igitur labore alligatur. Verum iam ob vim venti, et aquam, quam oneraria plurimum hauriebat, Nauigium vtrumque periclitabatur. Itaque explosis bombardis ad auxilium iterum ab Classe petendum, retinacula mature soluunt. Tum vero plane de se actum rati, qui clauum amiserant, etiam destitutos suspicantes, totam noctem egêre insomnem, in leuanda sentina occupati. Vbi rarescere coeperunt tenebrae, reuixere, conspecto iuxta Mioparone, quod Nauarchus vir bonus suaptesponte, et rogantibus Suario, et Pinna optima fide substiterat.
Is vbi aliam restare nullam salutis viam vidit; vectores onerariae omnes in suam Rostratam scapha traiecit. Ita ilia cum rebus vniuersis, ac mercibus ad centum millia aureorum nummûm aestimatione, fluctibus hauritur. Iam Classis longe praecesserat: quam consequi frustra conati, quia aduersus retardabat ventus, tantumque hominum accesserat, nullo addito commeatu, velis retro conuersis, postridie Gaditanum in portum inuehuntur. Tandiu deinceps aduersa tenuit tempestas; vt amisla spe assequendae Classis, cum iam etiam timor a Pyratis increbresceret, dilata sit in Septembrem nauigatio. Religiosis, vt ait Plaza, eo periculo non voluntas imminuta est pretiosis animarum merces quaerendi ex altero Orbe, sed aucta conscientiae custodiendae cura. Et Rex vbi rem cognouit, multum delectatus Seruorum Dei alacritate, atque constantia; iussis iterum, et benignius praeberi viae subsidijs, alijsque adiumentis; dixit non se dubitare, quiu ea calamitas cessura esset in maiorem Dei gloriam. Apparuit etiam [Note: 139 Comitissae Ni eblae, et Ducum Methymnae Si doniae caritas in Nostros.] Comitissae Nieblae, et Ducum Methymnae Sidoniae caritas in alendis magna ex parte Patribus, dum nauigationem expectant. Petrus Guerrerius Archiepiscopus Granatensis, vt qui ante multum rogarat Euerardum, ne abs se Plazam, cui plurimum tribuebat, abiungeret; voluntatem Numinis ex illo euentu interpretans, nequaquam occasionem praetermisit rursus instandi: sed ea optimus Antistes praeparatione animi, et aequitate ad partem vtramuis ex nutu Generalis pendebat; vt non grauate repulsam nunc quoque tulerit. Tertiodecimo Kalendas Nouembris repetita nauigatione, tribus ad priorem numerum additis Socijs, quindecim discessere. Tum etiam nonnulla Visitatori obiecta mora. Sic enim, quod ille conscenderat nauigium, ipso in portu vado inhaesit; vt non nisi postero, quam Classis abierat, die potuerit vela facere: ad Insulas tamen Fortunatas Classem assequuti sunt. Inde digressi in noua Carthagine Natalitia Domini celebrarunt. Interim in Peruuia magna erat Visitatoris expectatio, non tam turbarum domesticarum causa, quae die consenescebant, quam vt de [Note: 140 Collegij Limen sis recens Tem plum.] Collegijs, quae multa petebantur, transigeretur. Primo anni die Circumcisione, ac Sanctissimo nomine Iesu insigni, nouum in Templum Collegij Limensis Sanctissimum Sacramentum translatum est Templum nulli erat eorum Regnorum inferius. Ad dexteram Arae maximae ornato in fornice collocatum est Lignum Sanctae Crucis, Roma cum idoneo testimonio olim missum. Ad laeuam [Note: 141 Coenobium Sacrarum Vir ginum extruitur.] Beatae Virginis effigies Roma item deportata. Prouincialis Portilli opera etiam Coenobium Sacrarum Virginum, sub Diuinissimae Trinitatis appellatione, extructum est. Mortuo enim opulento iuuene nulla relicta sobole, auctor fuit Matri eius, et Coniugi eo suas facultates conferendi: quod fecere, seque ipsas in primis dicarunt: certa insuper decreta pecunia ad octodecim inopes puellas alendas. Iosephus Acosta susceptam superiore anno peregrinationem prosequens, Arequipam Alphonso Barzana aduocato, qui populi studia conseruaret, atque ipsius leuaret desiderium; ad Vrbem Pacis cum Patre Ludouico Lopio, et Fratribus Consaluo Ruitio interprete, et Ioanne Casasola iter intendit. Ex itinere ingressus Prouinciam Ciucuiti, quae colonis Peruuiae totius frequentissima [Note: 142 Variae per Per uuiam excurfiones.] est; lacum in eo Regno celeberrimum Titicacam, octoginta leucarum circuitu, vidit: ex cuius fossa emissaria alter lacus efficitur, quem Pariam vocant. Is ibi intermoritur, vel subterraneis aqua meatibus delabente, vel sensim euanescente in exhalationes. Accolunt hunc populi, quos Vros vocant, omnium mortalium simplicissimi, qui in Totora pene habent omnia. Totoram autem vocant genus Iunci in lacu proueniens. Eius radicibus, tametsi minime laudato cibo, victitant. Ipsis vero Iuncis non solum storeas conficiunt; sed et domos aedificant, et contexunt scaphas, earumque vexilla: denique eosdem vrunt pro lignis: tamen et ex his habet Deus, quos destinauerit Caelo. Vnum grauiter aegrotantem, tanquam minus myfterij capacem, nondum expiatum baptismo, cum vehementer expeteret, Pater Ludouicus Lopius Iustrauit: alteroque post die expirauit; ea tantum iterans verba: Domine quando me fecisti
[Note: 143 Tinguamaci veterum aedifi ciorum vestigia reperiuntur] Christianum; etiam voca in Caelum. Reperere post haec ad oppidum Tinguamacum, quod indigenae habent, vestigia veterum aedificiorum sane mira. Nam visebantur lapides egregie perpoliti duorum et triginta pedum longitudine, lati vndeuiginti, alti decem. Vbi ferunt initio, spe ingentis cuiuspiam thesauri, explorantes Hispanos inuenisse caput inane aureum, cum persona item aurea, notis inscripta, quas nemo vnquam potuit explicare. Ad Vrbem Pacis Ianuario abeunte venêre. Hîc dum iam tertium mensem eodem, quo nuper Arequipae, modo pietatis vrgent negotia; accersitur a Prorege Acosta Ciuquisacam, [Note: 144 Acosta Ciuquisacam venit.] octoginta leucarum itinere, quam pridie Kalendas Maias intrauit. Est Ciuquisaca caput Prouinciae Ciarcarum, alio nomine, Vrbs argenti dicitur. Ibi forum regium est, Cathedralis Ecclesia, ac Caeli temperatio commoda, tametsi in montanis. Circa sunt opulentissimae eorum Regnorum argenti fodinae. Inde est transitus in Prouincijs Tucumani, et Sanctae Crucis, ac plana, quae im menso tractu ad mare protenduntur: perque flumen magnum Paraguai, quod amplius quin gentis nauiatur leucis, potest habere commercia cum Prouincia Fluminis argentei, cumque Brasilijs. Quibus in locis hominum adhuc Deum ignorantium innumerabilis multitudo degebant: et alicubi Christiani, sed solum tincti: cum trecentarum leucarum spatio, nonnisi vnus inueniretur Sacerdos. [Note: 145 Ciuquisaca magnis tonitribus obnoxia.] Ad eas Nationes commeandi porta est Ciuquisaca: sed eadem supra modum tonitruis, ac fulminibus obnoxia. Hoc enim habent Peruuiae montana, imbribus, fulgoribus, tonitribus subiacent: plana potius rore, quam pluuia madescunt: tonitru ac fulgur portenti simile est. Exceptus est Acosta perhonorifice: spatioque bimestri, quo substitit in platea, Teniploque; ipse hispanice, Consaluus autem comes peruuice disserentes, ceteraque exercentes munia Euangelicarum operarum, praeclarum fecere morae pretium: ac Senatus statim ad Prouincialem de Collegio inftituendo scripsit. Causam, cur a Prorege accersitus esset, eam reperit, quod expeditionem aduersus Ciriguanos ferocem, ac barbaram gentem meditans, vellet secum abducere. Sed Acosta milite ad Pilcomaium [Note: 146 Potosij situs et argenti fer tilitas.] amnem expiato, quia alia habebat Prouincialis mandata, iter Potosium vertit. Potosium viginti ab aequatore in austrum gradibus iacet, in adeo in felici tractu, frigidoque, et procelloso; vt prorsus esset inhospitale, nisi frequentaret argentum; quod ibi maxima copia effoditur. Quid enim cupiditati asperum, aut formidolosum in viscera terrae, et proximas Tartaro latebras penetranti? Ergo et Indigenarum ad quinquaginta millia ferebantur incolae, et externorum negotiantium magna vis. Sed vt eam frequentiam cupiditas maxime, quae omnium malorum radix est, conflabat; ita fama serebat vitiorum illic tanquam colluuiem esse: praesertim cum ea esset ratio maximi quaestus, si externus vir Peruuam foeminam assumeret concubinam. Tum illa multo impensius ei, quam quodlibet mancipium laborans; magnas breui parabat diuitias, Coca in [Note: 147 Coca herba maximam eru uiae mercaturam continet.] primis legenda, quae maximam Peruuiae mercaturam continet. Ea est herbapusilla, Saligno solio similis, tam perdite Indigenis in amoribus; vt nonnisi in ore ferant, ac sese, si opus sit, venditis parent. In facili igitur est cogitare vbi intem perantiam extimulabat auaritia, infamique commercio iungebantur, quis locus virtuti relinqueretur, quae monstra existerent. Tamen ea, Deo miserante, consecuta mutatio est; vt fieret, quod Sanctus Paulus ait: Vbi superabundauit delictum superabundauit et gratia: adeo vt non solum abigerent pellices; sed etiam rationum tabulas ad Patrem certatim ferrent recognoscendas. Illud tanquam miraculum vulgo spectatum est, quod cum neque Quadragesima esset, neque Iobelaeum; tamen homines circiter centum diuinae mensae eodem die accubuere. Diuersabantur in aedibus Parochi, qui populum Carangam curabat, [Note: 148 In Perunia operatiorum penuria plures non proficiunt.] per cuius absentiam etiam Parochi munia exequuti componere, quod tota in ea peregrinatione obseruarant, Peruuorum exiguos in religione profectus maxime ab penuria Magistrorum esse. luuit vehementer apud hos Christianum opus, accitus ad auxilium Barzana: postquam per Cincuiti Prouincias, et Omasui
vtilem peregrinationem habuerat: qui statim coepit habere conciones lingua Aimarica, quae ab communi multum discrepans totum per Collaum, spatio ducentarum leucarum funditur. Eam Barzana nullo magistro tribus mensibus didicit. Sane donum linguarum videbatur diuinitus consecutus: adeo confidebat quamcumque linguam breui se percepturum, et redacturum in artem. Exemplo eius incitatus Acosta, et ipse comnumem linguam breui perdidicit. Summa enim profectus cum indigenis in linguae scientia vertitur. Barzana, et Lopio, et Consaluo Potosij operi vrgendo relictis, Limam extremo Octobri accitu Prouincialis Acosta redijt. Dum haec in australi Peruuia hi gerunt, in borealem [Note: 149 P. Gomius in Americam transit cum insigni fructu.] excurrit cum Socio Pater Ioannes Gomius. Mari primum Quaiaquilum tetendit ducentis quinquaginta leucis Lima: inde Concham, Loxam, Piuram, et alia Oppida interiora fructu insigni: septem mensium spatio, plurimis vitae totius exceptis confessionibus, materia ingenti peccatorum summota, excitato Sacramentorum vsu, percurrit.
ANNVS iam Iobelaeus, et Sanctus adest, qui Romanae [Note: 1 Iobelaeum incipit.] Societati, vti ceterae Vrbi, ex confluentium vndique Peregrinorum vi, copiosam late explicandae caritatis materiam obtulit. Opportune Pater Generalis prouiderat, vt ex varijs Nationibus lecta idoneorum Sacerdotum adesset manus. Hi Professorum in Templo, et ad Sancti Petri Poenitentiariorum auxiliares, diuersarum linguarum peritia, et tractandarum scientia anima rum pro virili contenderunt: vt peregrinantes suscepti laboris, atque impendij pretium quam vberrimum ferrent: non sibi modo, sed et suis, et Patriae. Immensus confessionum magnam partem a prima recti, prauique notitia, exceptus est numerus, labore sane inaestimabili: cum assidue ingens praestolantium corona sellam confessionalem obsideret: nullo, quam longus fuit annus, laxamento, nec discrimine festi, profestiue diei. Multi aduenarum ad Sancti Andreae per Exercitia spiritualia reformati, qui totos se nouos homines, et sanctitate plenos ab sancta Vrbe domum referient: graues plerique viri, ac transmontani, quorum inter populares multum habitura vsum religio speraretur. [Note: 2 Scholares Collegij Romani in Sanctissimae Trin tatis Xenodochio peregrinis inser. uiunt.] Ex Romano Collegio supra vsitata vulgaribus annis in publicum studia, longo tempore terni, quaterniue in Sanctissimae Trinitatis Xenodochio Peregrinis inseruiere, vbi srequentia hospitum prima. Num cum semper prompta sit aduersus aduenas Romana benignitas; tum sancto illo tempore large se prodit: probatque se Roma cunctarum gentium, si non satu patriam, pletate certe parentem. Itaque super id, quod Cardinales, Dinastaeque Romani, et passim priuati Ciues ad se perquam liberaliter suos populares, aut quapiam necessitudine obstrictos, ad haec multos omnino alienos recipiunt; Sodalitia multa sunt, quae hospitalitatem publice exercent, praesertim in aggregatos sibi per Italiae Vrbes, et Oppida eiusdem instituti coetus. Verum quae ab Sanctissima Trinitate nomen habet Sodalitas, hanc proprie assumpsit prouincam, nemine vt reiecto, cuiusuis aetatis, atque ordinis seorsim viros, ac foeminas gratuito excipiat: quod non tam profitetur magnifice, quam exequitur pulcherrimo spectaculo [Note: 3 Sanctiss-Trinitatis Sodalitas quae soleat ex ercere.] caritatis. Etenim dena interdum hominum millia, eoque amplius (nam oppidatim ex vicino concurritur) eodem die confluunt, ordineque miro, prouidentia summa, caritate splendida, constantia indefessa omnibus satisfaciunt; lauant singulis pedes, et osculantur: nec solum lauant; sed purgant resectis vnguibus, et callos ex via contractos, et pustulas curant, ad mensam ministrant, sternunt lectos, lacrimantibus plurimum prae pietate, qubus talia exhibentur officia, [Note: 4 Ipse Sum. Ponti fex peregrinis in seruit.] vel pudore confusis. Etenim viri honestissimi e Sodalitate sunt, ceterique auxilio sponte accurrunt e prima nobilitate, ipsique Cardinales, et non raro Sanctissimus Pater: qui, quae dixi, ministeria suis tractare manibus non exhorrent erga vel infimae sortis homulos, et turbam agrestem. Tanta vis est gratiae [Note: 5 Collegij Romani Alumni peregrinos instruunt.] Saluatoris, tantumque in generosis pectoribus habent pondus verba, quibus quae in minimos e suis conferuntur, collata in se ducturum recepit. Horum igitur praestantium operum Collegij Romani alumni, vt venirent in partem; non solum praedicta obsequia adhibebant corporibus: sed etiam in edocendis
per circulos rudioribus necessaria scitu Religionis dogmata, in explicanda Iobelaei rite suscipiendi sorma, in praeparandis ad confessionem recte instituendam, [Note: 6 Catholicorum, et Haereticorum conuersiones.] in exhortandis ad nouum vitae cursum ineundum occupabantur. Quam per occasionem non modo Catholici multi ab inueteratis, atque enormibus vitijs; sed etiam ab errorum profundo Haeretici non pauci abstracti: et eorum quidam magisterium, praeconiumque fallacis doctrinae diu professi. Quippe horum etiam hominum turba ingens asfluxerat, seu visendi studio, seu mores mox Romanorum grauius ex oculato testimonio apud inscium vulgus infamandi. Sed vicit consilij peruersitatem vsurpatum oculis catholicae specimen sanctitatis. Dum vident maiestatem, ornatumque Templorum, continentia supplicantium agmina, perennia quaedam varijs portis Vrbem ineuntium Peregrinorum flumina, [Note: 7 Boni exempli efficacitas.] ac subinde longo ordine Sodalitates indutas saccis nudo pede acriter sibi terga flagris proscindentes: dum consertas multitudine Basilicas, gemitusque, et lacrimas, et tunsiones pectorum, et inuocationes ad Sacrarum Reliquiarum conspectum: super omnia dum Romanorum in excipiendis honorifice, hospitaliterque habendis aduenis liberalia pectora: et alia de genere hoc, tanquam gestientis, ac triumphantis pietatis pompam intuentur: pulcherrima ea species (vt est virtutis facies supra modum amabilis) laetiferum deceptarum mentium gelu disiecit, et pertinacia corda molliuit, vt cupide ad tam sanctae, ac benignae parentis gremium recurrerent. Quod eo etiam pronius fecere; quo magis, quae ipsi spectabant, ijs quae nebulones Ministri deblaterare de Romanis ad inuidiam [Note: 8 Laurentius Gambara sua inho nesta carmipa Posseuino suadente com burit.] solent, aduersabantur. Sed non omiserim, ad specimen vtilitatis Catholicis viris allatae, dignum aeterna memoria exemplum. Laurentius Gambara Brixiensis, poeta non ignobilis multorum lucubrationibus annorum elaboratum opus amatorijs refertum fabulis iam praelo destinabat. Posseuino rem indicauit. Is luculenter exposuit, quam certum sibi crearent exitium, qui ea scandalorum genera Christi pusillis offerrent. Quae cum Laurentius diuino intus illustrante Spiritu intellexisset; die Veneris sancto dena carminum millia ignibus dedit: praeoptans male insumptos labores perituro expiari igne, quam aeterno puniri. Studium inde ad canenda Christianis digna Vatibus transtulit. Dignus profecto non solum meliore fama, quod improbum partum abolere sustinuit; sed etiam [Note: 9 Librorum lectio quantum prosit, vel obsit.] maiore, quam si seruasset. Et sane nec quam noceant mali, nec quam prosint boni codices facile est cogitatione assequi. Sunt enim socij, sodalesque assidui, qui sine rubore, ac metu concinne et acriter monent, mouentque: quales ipsi sunt, tales breui lectores efficiunt. Quamobrem tantopere Societas semper siue [Note: 10 Gregorij Tertijdecimi in Societatem benificentia.] componendis, siue edendis, vulgandisque, quae alij perscripsissent, institit. Enituit hoc sancto tempore, tanquam in amplissimo christiani Orbis Theatro Gregorij summi Antistitis pia beneficentia, quam late in omnes fundens, nihilo quam superioribus annis in Societatem deriuauit augustius, larga stipe Collegij Romani penuria, ac Poenitentiariorum leuatis incommodis. Collegium quoque Germanicum, [Note: 11 S. Apollinaris Templum, adiunctasque aedes Collegio Germanico donat] qua coepit munificentia piosequens, Templo Sancti Apollinaris admodum Romae celebri, adiunctisque aedibus donauit. Ita demum per conducta domicilia id Collegium vagari desijt. Templum vetustate deformatum, dum Pontificia item benignitate restituitur, ipsique e nobilitate Germana Alumni, egerenda humo, et ruderibus, comportanda materia, et coementis, alijsque vsibus opus iuuant summa alacritate, ea species Ciuem Romanum, vt non modicam conferret pecuniae summam, commouit. Voluit quoque Pontifex, vt plane Societas in Clericorum Seminarij, et Conuictorum administratione, rei familiaris procurationem susciperet. Vtramque initio hanc, et instituendorum [Note: 12 Societas in Seminarijs rei familiaris cura se exonerat.] Adolescentium, atque alendorum procurationem Societas gesserat. Verum cum Congregationis secundae Patribus visum esset ab re familiari administranda, vbicumque Seminaria, et familias discentium iuuenum necesse esset regere, abstinendum; Congregationis postremae Patres eo decreto confirmato impetrauerant a Gregorio, cum vniuersi supplices accessissent, vt illa cura Societatem, exoneraret: ne praeter propria incommoda, externas per Prouincias Vrbanum
exemplum noceret. Quod cum Pontifex perbenigne concessisset; Cardinalis [Note: 13 Card Sabellus a Pontifice impetrat, vt eam curam Societas rursusassumat] Sabellus, in quem recidit onus, procuratoribus appositis, spinosum negotium, ac tricis innumerabilibus implicatum expertus est. Itaque tum ad sese expediendum, tum rem quoque animorum multo geri constantius posse persuasum habens, si cura vtraque coniungeretur, impulit Pontificem, vt eam rursus Societati sarcinam imponeret: quamuis verbo, et scriptis Euerardus modeste, sed acriter repugnaret. Ceterum quantum huius quieti Ordinis, auctoritatiquo faueret Gregorius; praeclare ostendit, datis ad suos Internuncios, praesertim in Hispaniam, literis: quibus vetabat Sociorum operam ad inuidiosa munera, neque Instituti propria adhibere: cuius rei causam planius infra reddemus. Nunquam alias Roma plures e Societate amisit. Nam et morbidus late fuit annus, et laborum moles immensa nonnullorum vitas praecipitauit. Octodecim excessere, [Note: 14 Io. Tristani, et Hieronymi Azaillae mors et laudes.] in quibus praecipue memoria digni Ioannes Tristanus, ac Hieronymus Azailia Domi Professorum defuncti. Hic natione Hispanus vndecim in Societate versatus annis, sexennto Tyronibus instituendis praefectus, religiosae sapientiae haud magis praeceptor, quam forma. Ille inter Ferrarienses aedificiorum Magistros facile primus, anno millesimo quinquagesimo quingentesimo sexto ad Societatem accessit, ita dulci sensu iam tum in seculo ad verbi Dei auditum solitus colliquescere; vt inter concionem perenni lacrimarum fluuio totus cooperiretur. Inita Societate, vt Architectura quoque egregie pollebat, huc, atque illuc assidue per Italiam, ac Siciliam discurrens ad habitandum, et tracianda Diuina aedes, vt eorum ferebant temporum angustiae, in religiosum vsum concinnans; quocunque pergeret multo praeclarioa humilitatis suae, mansuetudinis, obedientiae, orationis, ac ceterarum virtutum exemplis, quam fabricandi, architectandique scientia aedificia excitabat. In Romano Collegio Ioannes Maiorius, Laurentius Amodaeus, Curtij, et Fabij item e Societate Frater, et Iacobus Ledesma supremum diem expleuere, morbo in Poenitentiariae laboribus [Note: 15 P. Ledesinae morientis, ac viuentis virtutes.] hausto, rarae omnes virtutis. Sed praecipuum in Ledesma factum est damnum, tertiodecimo Kalendas Decembris erepto. Apud Poenitentiarios agebat, ab Romano Collegio, vbi iam diu studia temperabat, translatus; vt in Conscientiae causis, quae plurimae, et implicatissimae per sanctum illud tempus vndique afferuntur, domesticis, externisque perfugium esset. Ibi laborum, vt creditum est, mole superatus, decubuit, haud obscura sui exitus praesensione, quem statim aduocato Rectori, abnuentique credere, tertio constanter praedixit. Cumque demum Rector contenderet, etiamsi eiusmodi reuelationes verae essent, oportere ipsum a Deo breuem vsuram lucis exorare Peregrinorum causa, Nihil opus esse, respondit, quod Iobelaei iam finis appeteret. At tua, inquit, scripta tam varia, tamque vtilia, quae magna ex parte sunt imperfecta? Ne id quidem quicquam refert, inquit: fuerunt etiam imperfecta Patris Laynis, fuerunt Diui Thomae, et aliorum. Hac securitate curam bonus Pater ab hac vita ad immortalem traduxerat: tamque tranquillo animo se, et sua ab diuino nutu penitus suspensa habebat. Malo inualescente ad Collegium Romanum defertur: ac vegetus adhuc sensibus consueta Sacramenta impetrat. Vbi vero sacrosanctum Christi Corpus pro Viatico allatum est; manibus, atque oculis in Caelum sublatis, clara voce longam habuit orationem, qua diuinissimam Trinitatem, omnesque cum Regina Caeli Sanctos, ac Beatos inuocans, etiam Societatis Parenti Ignatio, quem cum summa veneratione sanctum appellare semper consueuerat, suam animam commendauit, multum lacrimans, et collacrimantibus, qui circumstabant, quorum viscera, ad conspectum, et verba tantae pietatis, insolitis ignibus aestuabant. Paulo post Confessario impense interroganti diu tergiuersatus, quae de vocatione eius anno millesimo quingentesimo quinquagesimo septimo, cum euenere memorauimus, enarrauit. Nec ambigitur, quin addere multa potuerit. Quorum illud vulgatum est, praeuisum ab eo Toleti Cardinalatum. Nam cum is aliquando sub Scholarum porticum inambularet, viso eo procul Ledesma, vicinos inclamans, inambulare domi Cardinalem admonet. Qui cum prospectassent,
ac neminem apparere, nisi Toletum dixissent; admirabundus Pater: Deus bone, exclamat, Toletus Cardinalis. Sed non haec tam mira sunt, quam eius virtutes. Adnotabant Patres in eo quatuor eminentia laudum quasi paria: eo illustriora; quo difficilius copulantur: Scientiam singularem cum summa, humilitate: Ingenium natura acutum, et perspicax cum pietatis cultu simplicissimo: Sedulitatem in rebus gerendis exactam, cum summa patientia, et tolerantia molestiarum: postremo Zelum eximium, eoque censorium cum sui submissione iudicij: Scientiae opinionem raro alius parem consequatur. Doctissimus eum [Note: 16 Permagni sit a Patre Laynes] quisque suscipiebat maxime, et Laynes in primis, qui scripta eius ad se Tridentum de controuersis rebus, quae in Concilio agitabantur, iubebat perferri In Romano Collegio cum aliquando e proponendis ad dispurandum thesibus vnam iuberet induci, et Magister, qui proponebat, probabilem affirmaret, quod Auctores multi, grauesqae tenerent; ostendisse dicitur sextodecimo syllogismo tandem ex ea propositione perueniri ad aliam in vno Conciliorum damnatam. E tanta vero scientia nil assumebat sibi, nisi laborem, nulla ambitione premens eam, ac promens. Nam si caritas requireret; absque personarum discrimine nulli parcens labori, communicabat large, candideque cum omnibus: de cetero [Note: 17 Simplicium, et in doctorum nullum respuebat pietatisgenus.] agebat quasi vnus e numero. Porro cum ingenia acria, experrecta, late capacia haud fere ad simplicem quandam pietatis formam descendant; Ledesma piacularibus calculis, aquae sanctae, paruis imaginibus, pijs precatiunculis, atque horum similibus, perinde ac rusticanus quispiam, aut anicula addictus erat. Scilicet non partiebatur pietatem, sed totam amplectebatur: alteque in animum demiserat, nihil habendum vile in Religione, vbi culius refertur ad summum, ac [Note: 18 Haec quae minuta vocantur ad maiora disponunt.] praepotens Numen: hoc excellentior, quo maiori cum mentis humanae subiectione. Atque haec, quae segnis, ac fastidiosa quorundam religio vocare minuta solet; illud inter cetera habere momentum, quod assidue vigorem pietatis, et gustum virtutis iucundum alunt, praeparantque ad maxima. Certe, qui in rebus hisce occupatur animus, vt frequentissime occurrunt, eum non dubites assidue habitare in caelo: quod aperte erat videre in Patre Ledesma: qui etiamsi quid scriberet [Note: 19 In suis scriptis semper Iesu, et Mariae nomina praeponebat.] multum, parumue, singularum pagellarum in fronte Sanctissima Iesu, et Mariae nomina, et quidem maiusculis literis figurabat. Super haec, cum is, qui admodum natura sedulus, et acer est, feruidior idem plerumque sit, ac stomachosior; Ledesma in exequendo suo munere mirae sedulitatis, in perferendis, si quae obstabant, mirae erat patientiae: vt qui non commotione efferuescentis circa, praecordia humoris ad opus incitabatur; sed rationis imperio, et prudentis caritatis: quae vti docet adhibendam curam, ita remouendam acerbitatem. Atque adeo, si quid pro suo munere existimaret quempiam admonendum; parcebat [Note: 20 In admonendo pro suo mune re nemini par cebat.] nemini: sed legum more, sine ira; sine odio, ceterisque perturbationibus, quantumuis quis obluctaretur proteruius, quod postulabat vsus exequebatur. Ex eadem cupiditatum victoria, et rationis perfecto dominatu oriebatur studium, perfectae disciplinae vigil, atque solicitum, cum placidissima obedientia, et verecundia aduersus Moderatores, quasi Nouitij. Ita vt cum ijs, quod opportunum in publicum duceret, diligenter exponeret, si non persuaderet, aperto [Note: 21 Erga Superio res reuerentis simus.] stans capite, demissisque oculis, nec verbum quidem contra adderet: ab nutu obedientiae non solum facto, sed nec mente audens discrepare. Neque alias virtutes, quamuis aegre sociabiles, minus prudentia, et caritate coniunxerat. Parcus verborum, ac suo tempore copiosus, noscens tempora, et linguae potens: subridens idem semper, atque subtristis: vt pacem beatam animi intelligeres, sed nequaquam solutam, atque incustoditam: ac Socios neque fugaret tristitia, neque leuitate dissolueret: sibi austerus, alijs indulgenti propior. In erigendis, consolandisque [Note: 22 In Scholismul tam, in domesticis adhorta tionibus modicam praesefert doctrinam.] moestis, et pusilli animi, aut quos scrupuli angerent; pro auctoritate, ac dexteritate efficaciae maximae: eamque ob rem adibatur a multis. In Gymna sio, praesertim in refellendis erroribus Haereticorum, altissimae, foecundissimaeque doctrinae: in domesticis exhortationibus modicus doctrinae: in explicando vsu virtutum multus: non tam eas acutis, abstrusisque referciens sententijs; quam
pijs, et ad vsum spectantibus: eoque praesertim, quod nil dicebat ab sua discrepans [Note: 23 Otiosus nunquam fuit, nec a legum obser uantia immunis.] vita, magno erat vox eius cunctis emolumento. Nemo vnquam cessantem, aut ab opere vacuum vidit, nec nisi perraro concessis laxamentis vtebatur. Hactenus ab communi vsu Praesidum concessu nonnihil deflectens: de cetero, ne extremo quidem tempore, cum iam senecta et languor vrgerent; adduci potuit, vt exors communis seueritatis vlla re fieret. Magnifaciebat Societatem, atque amabat dulcissime. Et multa in ea obseruabat miracula, vt verbis ipsius [Note: 24 Societatem magnifaciebat.] vtar, stupenda, non particularia, sed vniuersalia, non singulorum, sed omnium, neque alicuius temporis tantum, sed continua: quae Dominus, inquit, Iesus augere dignetur, et magnitudine, et numero, Virgoque gloriosa Sanctissima Maria. Amen. In his miraculis reponebat coniunctionem caritatis inter omnes: vt longe plus Societatis filij se inuicem diligant, quam si ex eodem vtero prodijssent: [Note: 25 Quaedam praedicabat Societatis miracula] tum pacem ex hac coniunctione. Donum Castitatis in iuuenibus, et olim praue assuetis; vt nec odor fumi in eis sit. Zelum tantum in omnibus conuertendarum animarum. Quod plerique spirituales sint aeque iuuenes, idiotae, ac docti: cum tamen spiritualem re vera hominem vel vnum fieri tam ardui operis sit. Tantam per Orbem terrae Societatis propagationem tam breui tempore, idque cum mutatione morum in Regionibus, ac Ciuitatibus, apud quas agit. Eximium profectum in pietate simulatque quis ingreditur, cum tanta tanta firmitate, atque constantia, vt statim peregrinationes a Tyronibus obeantur, et virtus in occasionibus quoque persistat. Humilitatem adeo insignem nobilium, doctorum, atque eorum omnium, qui alioqui in pretio habentur. Indiae miracula, et conuersionem. Diuinam vim mouendi corda, non verbis modo, sed et solo aspectu, et incessu. Quae omnia aiebat aduersus proteruos demonstrari posse plane in Societate esse, et esse admiranda, atque a Deo. Quibus adijciebat mirabiles conuersiones e spiritualibus Exercitijs: cum tamen ea Sanctus Pater Ignatius ante literarum studia composuerit. Et vt intelligas quam sedulus esset obseruator diuinae clementiae; admirabatur domesticas quoque conciones hominum adolescentium, et rudium prope ex improuiso habitas, tamque feruentes, ac rerum [Note: 26 Collegium Romanum virtute praestare peroptabat.] diuinarum plenas. Quia vero intelligebat quanta in vnico Romano Collegio totius corporis agatur vtilitas; peroptabat id Collegium virtute cum primis florere. Atque idcirco qui virtutibus abundatent; eos haberi in pretio: contemni vero, et parui fieri, si cui cassa pietate inesset scientia: quo, vti par est, dominaretur religio, scientia seruiret. Multum reponebat in eo, vt praeter consuetas remissiones, nulia inter collegas essent commercia: colloquia autem remissionum nonnisi ex praescriptis a Patre Natali capitibus ducerentur. Summi item existimabat momenti ne liceret cuiuis cum quouis agere: eoque necessarium arbitrabatur; vt recens ab Tyrocinio producti curae veterani hominis sanctitate praestantis committerentur, qui eos ab Tyronum, ac ceterorum Collegarum vsu segregatos, [Note: 27 Quales cupiebat Collegiorum Rectores.] in oratione, ac deuotione proueheret. Nec Collegiorum Rectores rei familiaris cura quicquam implicari; sed tantum inspiciundo assidue, lustrandoque Collegio, et conseruandis, promouendisque in virtutum studio singulis, apta cuique suggerendo praesidia, intentos voluisset. Praeceptores autem diuinarum rerum [Note: 28 Quales Praece ptores diuinarum facultatum] eam cupiebat docendi viam tenêre vt in huiusmodi quaestionibus adhiberent Christians fidei, ac veritatis probationem, non fusam, sed firmam: atque aduersaria argumenta contra veritatem, neque cum amplificatione proponerent, neque simul vniuersa si multa essent: sed vel singillatim, vel per partes proferrent, ac refutarent. Huc volebat intendi vires, vt in tota disputatione eluceret vigor fidei, quemadmodum ipse loquitur, et affectus pietatis: adeo vt etiam, qui scriptam [Note: 29 Quam erga S. Thomam reuerentiam.] disputationem legerent; piea afficerentur. Laudandum in primis Diuum Thoroam, eiusque doctrinam: ac sicubi ab eius discedendum sententia, quod nonnisi perraro (si quando communis Doctorum opinio contraria est) excusationem, [Note: 30 Quam in docendo grauita tem.] seu interpretationem, vel distinctionem adhibendam, vt semper Doctori sancto auctoritas illibata perstaret. Nec vero Auctorum Scholasticorum quemquam irridendum, quamis opinio eius oppugnaretur: abstinendum a facetijs
in gymnasio: nec risum data opera excitandum: sed inter docendum subinde pios ad pietatem locos inserendos, vt semper oratio bene morata sit, et auditorum [Note: 31 Quam caute stouas opinio nes proponen das.] non magis scientiam quam pietatem educet. Denique nouas opiniones, etiam si magna cum probabilitate sese offerant, non nisi de Studiorum Praefecti consensu, maturaque consultatione inducendas. Quae ego praecepta eo libentius ex eius autographo excerpsi; quod et percommoda sectantes experientur, et quam ipse docendi formam sequutus sit, plane demonstrant. Is vero tantus rerum altissimarum [Note: 32 Carinina cum iuntoribus affigere solitus.] Magister, cum vsus poscebat, vt in Romano Collegio celebritatis cuiuspiam causa carmina et id genus hilariores scriptiones indicerentur; tum vt exemplo suo ceteros incitaret, tum vt ostenderet quanti faceret communium laborum participem fieri, ac denique quanto animi studio domesticas res amaret, atque complecteretur; etiam ipse aliquid acute, aciucunde pangebat. Quin etiam tenerae aetatis iuuandae causa non modo catechismum concinnauit breuem [Note: 33 Catechisinum, atque grammaticam ad puerorum vtilitatem seriput.] ediscendum pueri, et alterum paulo fusiorem ad Magistrorum institutionem, sed etiam artem grammaticam scripsit, vtens vocabulis, et phrasibus christianis, quo facilius vna cum doctrina pueri christianos spiritus haurirent. Quibus, alijsque labonbus si non in terris, cerre in Caelo gloria pari fruitur, tantoque cumulatiore, quanto terrenam plenius spreuit. Dum vero anni sanctitate cuncta Romae feruent, Euerardus ad vniuersam Societatem conseruandam, perficiendamque [Note: 34 Euerardus Congregationis ge neralis decreta per Prouincias mittit.] producens curas, quae in Congregatione generali decidenda Patres ei permiserant, magno labore cum Assistentibus mature transacta, in Prouincias misit, vt in Congregationibus Prouincialibus, quae sub anni exitum ad legendos Procuratores coactae sunt, vsui forent, pro gentium varietate iudicanda. Illud proprie paupertati sanctae prospiciens ad Hispaniae Prouincias scripsit, ne sinerent Praesides quemquam Sociorum quicquam capere ab propinquis, vel in conducendorum. [Note: 35 In Hispania paupertati pro spicit.] Scriptorum pretium, vel quosuis priuatim vsus. Quippe exitiosa est multis modis ea licentia: aequalitati officit, ignauiam, arrogantiam, contumaciam capientibus ingenerat, ceteris offensionem, atque aemulandi libidinem, praeter ostium, quod sensim ad maiora panditur. Anno extremo Antonium Vinchium, [Note: 36 Antonium Vinchium Visitatorem in Longobaediam mittit.] qui ex Rheni Prouincia lectus Procurator Romam iussus praefestinarat; ad Longobardiam Prouinciam inspectandam misit: et Claudium Aquauiuam ad regendum. Neapolitanum Collegium, Dionysio Vasquio, cui non admodum cum Salmerone conueniebat reuocato, moxque remisso in Hispaniam. Sane Hispanica domicilia, ob multos, egregiosque ad nouum Orbem transmissos, operarijs indigebant: neque admodum in Italia carus habebatur Dionysius. At [Note: 37 Claudium Aquauiuam Collegij Neapolitani Rectorem.] Claudius ab tyrocinio inter Philosophiae, Theologiaeque studia partim ijs e Societate, qui alterum Probationis annum cum literarum studijs coniungebant, partim sodalitati Beatae Virginis egregia cum laude praefectus, inde iussus docere Philosophiam, excreato post semestrem sanguine, quae fuit causa praefecturas [Note: 38 Benedictus Palmius Cardinalem Moronum Genuam com itatur.] illi approperandi, Seminarium Romanum regebat, cum ire Neapolim iussus est. Vere ineunte cum Genuam periculosis factionibus scissam Gregorius Pontifex Ioannem Moronum Cardinalem pacificatum mitteret, adiutorem ei Benedictum Palmium addidit: cuius loco cum in longum abiret mora, ad consultationes inter Assistentes Pater Generalis Lucium Crucium aduocauit. Multae praeterea [Note: 39 Lucius Crucius pro Palmio P. Genera li assistit.] per Italiam excursiones habitae, et Lauteti permultis Peregrinis summo labore nauata opera, Sanctam Deiparae Cellam ex itinere Romano visentibus, et quibusdam Sodalitatibus Maceratensium, ac Perusinorum, qui praesto essent in via, Socij attributi egregio cum fructu. Extra Italiam in Cretam Insulam, atque [Note: 40 Missiones variae per Italiam, et extra.] in Illyricum operarij missi, Catarensis Episcopus cum diceret, sat quidem Sacerdotum superiore anno missorum opera excultum populum, sed quo permanens vtilitas foret, Clerum restare instituendum, flagitatu prope extorsit, vt [Note: 41 Thomas Radius et Balthasar Sfondratus Catarum missi.] rursus auxilia sibi in eam rem darentur. Itaque Thomas Radius, et Balthasar Sfondratus natione Illyricus concessi. Pari studio Epidauriensis Respublica auxilia postulauit: instititque Vincentius Porticus recens ad eum Archiepiscopatum euectus, vir et pro sua dignitate omni dignus obsequio, et pro eximio studio,
quo Nuncius Pontificius Societatem in Polonia fouerat, omnia meritus. [Note: 42 Emerius de Bonis, et Iulius Mancinellus Epidaurum.] Ergo Sacerdotum egregium par Emerius de Bonis, et Iulius Mancinellus, cum comite in eam lecti prouinciam. Hi cum Archiepiscopo, et Legato ab Republica ad Pontificem misso, naui conscensa quotidiano Litaniarum vsu inuecto, Nautisque, ac Vectoribus piaculari grano donatis, perque eam opportunitatem ad venerationem diuinae Matris, ac frequentem precandi vsum excitatis, felicem cursum tenuerunt. Magna voluntate a summis, medijs, infimis accepti, illud [Note: 43 Horum fructus.] primum tempore admonente pietatis incitamentum admouere. Pridie Kalendas Septembris, cum paulo ante peruenissent, inter Canonicos, et Clerum numero amplius sexaginta, post sacrum maximum, menstruam distributionem Sanctorum fecere, adhibita explicatione accommoda vtilitatis, quam ex eo religionis genere par esset decerpere. Atque Archiepiscopus vt in sibi subiectis [Note: 44 Menstruam San ctorum distri butionem instituunt.] Monasterijs, quae numero quinque sunt, ea consuetudo induceretur, imperatuit. Quin etiam vbi emanauit in vulgus, adeo est libenter excepta, vt vltro Franciscanus Pater in suum quoque Coenobium ab ditione Archiepiscopi liberum, ac priuati Ciues permulti, magno cum animi sui fructu, et gaudio in suas domos induxerint. Piacularia grana Monasterijs ex ditione Archiepiscopi eius nomine distributa, atque accepta perlibenter, addita cohortatione loco apta. Duo sunt extra moenia pauperum vtriusque sexus aetate fessorum receptacula, vbi gratuito attinentur, collata etiam alimentum stipe. Hos item saepius inuisendo, [Note: 45 Sanctissimae Communionis frequentiam.] ad hortandoque ad cultum pietatis Patres plurimum recrearunt. Primo Septembris Dominico die, cuncti magno cum sensu pietatis, atque vberi, fletu ad sacrosanctum Eucharistiae epulum accessere, permultis etiam e nobilitate ad spectandum affusis, vt quorum oculis ea rerum species noua accidebat. Id fuit sanctioris exordium instituti: nam decreuere in posterum idem Diuinum Conuiuium mensibus singulis frequentare, singulisque diebus aliquantum spatium matutinae precationi in Templo pariter impendere: atque Litanias sub vesperam exequi. Interim conciones ad populum sacris quibusque diebus perpetuatae, solido, foecundoque pietatis plausu: a quibus nunquam Illustrissimus [Note: 46 In concionibus conscientiae quaestionem pro ponunt.] Rector, et Senatus, quantumuis grauis causa interueniret, abduci se passi, egregio tum suae Religionis documento, tum publicae studio. Illud non mediocriter proderat, quod media in concione aliqua, ex populo opportunioribus, conscientiae quaestio tractabatur: quanquam id munus bis inter hebdomadam etiam Iulius Mancinellus ex instituto obibat. Ad haec semel quaque hebdomada, omnes, cum suis quisque auditoribus, Ludimagistri in Templum primarium, multis [Note: 47 Adcatechesim concursus, et ardor.] praeterea e nobilitate, ac populo, ad catechesim conueniebant. Ibi mirus puerorum animis ardor iniectus (gestientibus ad spectaculum parentibus) neque ab ea schola voluit Archiepiscopus praesentiam vnquam suam abesse: cum et pias imagines, et cereos Agnos, aliaque munuscula distribuens stimulos currentibus [Note: 48 Iuuenesad pie tatem inducum tur.] adderet. Illud etiam nouum, etiam norum accidit vulgo. Iuuenum nobilium insignem manum ad frequentem Diuinorum mysteriorum vsum pellexere. Bis singulis hebdomadis ad Emerium conueniebant, qui eos fit in Sodalitatibus Beatissimae Virginis) piorum lectione librorum, opportunis adhortationibus, collocutionibus, ceterisque de more pijs exercitijs ad omnem pietatem informabat. [Note: 49 Sodalitas nominis Iesu instituitur ad abolendum teme re iurandi abusum.] Tribus in Templis, quo latius pateret, Sodalitas Sanctissimi Dei Nominis instituta, ad temere iurandi vsum abolendum: nam dicta impia, atque execrationes necesse non erat arcere: quod ne nomina quidem in gentis lingua dicantur inesse talium scelerum, inuidenda felicitate. Neque intra Vrbem stetit labor, et fructus: sed cum Archiepiscopo ad vicinas profecti Insulas; noua lux ijs quoque allata: vbi tantum piacularia profuere grana; vt postea per Insulanos sparsa, [Note: 50 Franciscus Lucas, et Angelus Latinius in Cretam Insu. lam mittuntur.] paucos cerneres, quorum e manibus precatoria serta non pendêrent. Haud minore pietatis renouatione, et auctu in Creta Insula par alterum Sacerdotum, Franciscus Lucas, et Angelus Latinius desudarunt. Venetijs medio vere profecti, percommoda vsi nauigatione, quam secundiorem religiosis exemplis, ac mi, nisterijs, adhortationibus, catechesibus, confessionibus audiendis, pijs collocutionibus
[Note: 51 In Insula Ce phalenia Tem plum restaurant, et animos renouant.] reddidere. Insulae primum Cephaleniae portum inuecti sunt: vbi Templum Turcarum scelere incensum, Vectorum, atque Insulanorum collatitiapecunia reconcinnatum, opportunum fuit solennibus Paschalibus peragendis. Omnes ad vnum expiati vectores: atque vnus prae ceteris, quem grauia propter scelera multos annos a confessione desperatio absterruerat. Ad Insulam inde Zacynthum progressi, dum nauis colligendis mercibus moram trahit, suis et ipsi coaceruandis animarum mercibus institere, tanquam diuinitus ad Iudaei iuuenis salutem appulsi: qui intersuos Doctor, et multarum peritus linguarum, cum christianae veritatis amplexandae causa Thessalonica Zacynthum venisset, in [Note: 52 In Insula Zacyntho insignem Hebraeum baptizant.] Graecorum schismaticorum manus inciderat: iamque dies instabat baptismi, cum Patres re cognira Leonardum Hemum Insulae Praefectum, qui olim Alexandriae Patrem Ioannem Baptistam Romanum protexit, admonent. Is Catechumenum corruptoribus ereptum instituendum Patribus in Catholica fide volentem tradidit: quem diligenter excultum celeberrimo apparatu, praesente, cum Principibus, Leonardo, Kalendis Maij sacro fonte lustrarunt. Ac Neophytus ardentissimae fidei statim redarguere in Synagogis Iudaeos exorsus, ab ijs patienter etiam verbera pro Christo pertulit; moxque perfectae vitae studio Venetias nauigauit. Patres multis quoque inter se, cumque Deo reconciliatis, nec paucis mulierculis, [Note: 53 Creta in misero inuenta statu.] quas e flagitiorum coeno extraxerant, nuptui traditis; perrexere in Cretam. Insulae faciem superstitionibus, ac vitijs misere deformatam inuenere. Tria praecipue habebant hominum genera, Graeci schismatici, quorum amplus numerus: Graeci orthodoxi: et ritus Latini cultores. Per absentiam Pastorum late regnabat inscitia, praesertim inter Catholicos. Nam Graeci Sacerdotes inopia pressi, et numerosa plerique filiorum sobole, ab domo Dei ad suas domos auerterant curam: Latini vero Pastores, locatis plerique reditibus, in Italia agebant. Ita syluescentibus moribus, et schismaticis haud omnino dormientibus, innocentia, [Note: 54 Foscarinus Cretae Praetor Nostris fauet.] verusque Dei cultus in dies magis deterebatur. Haec inter mala illud erat optimum, quod Insulae praeerat Clarissimus Foscarinus, vir virtutis egregiae et adiuuandi populi perstudiosus. Cuius auctoritate nixi Patres cuncta proniora habebant. Vrbes hac tempestate solum tres habet Creta, quam prisci Vrbibus centum inclytam cecinere; Candiam, vnde toti Insulae nomen, Rhetimum, et Canaeam. [Note: 55 Creta tribus constat Ciuita tibus.] Has Nostri praecipue sibi instituendas, renouandasque suscepere. Post duas lustratas; Candiae, vt in Vrbe omnium principe, fixa sede, visendis valetudinarij, concionibus frequentibus, pijsque sermonibus, vsu Diuinorum mysteriorum, explicandis ponscientiae difficultatibus, vinctis ad triremes edocendis, [Note: 56 Nostrorum Can diae labores.] solandisque, et cetera turba nautica instituenda, multum profectum. Sed praecipua vtilitas extitit e catechismo, quem in literarijs ludis discentibus pariter, et Magistris explicabant. Multos secum deportarant libellos, et rosaria. Multo maiorem dein numerum religiosa Sodalitas, quae Venetijs est pauperum erubescentium [Note: 57 Christianae do ctrinae propagatio.] procuratrix, Augustino Barbarico impellente, summisit. Horum distributione factum, vt latissime sacra doctrina propagaretur a filijs, in Parentes quoque, ac domesticos omnes permanans. Per Aegaei quoque maris Insulas plurimos eorum sparsere libellorum opportuna aduersus inscitiam leuamenta. Eundem graece transferendum curarunt: et quidem eo sensim incumbebat Franciscus, vt Sacerdotes Graecos comitate pellectos ab errore diuelleret. Iamque [Note: 58 Collegium Grae eorum a Gregorio Tertiodecimo Romaeinstituitur] multa allexerat capita, quorum auctoritate sperabat fieri posse, vt in cuncta Insula cathosicae fidei vnitas redintegraretur: praesertim, si quod etiam moliebatur, vti Germanorum iam stabat, ira Graecorum adolescentium statueretur in Vrbe Seminarium: quod Gregorius Pontifex statim magnanima sua caritate complexus, hoc ipso anno de eo instituendo in Purpuratorum Patrum Senatu [Note: 59 Duo grauiter aegroti confessione animam corpusque curant.] retulit, Duo ex confessione peccatorum etiam corpori remedium adepti. Alter nobisitate conspicuus in graui morbo, deque eius salute pene omnibus desperantibus, cum offierrentur ad expiandum animum Sacerdotes; negauit se cum quopiam confessurum, nisi cum Patribus Societatis: affirmans id si faceret; sperare sibi valetudinem redituram. Neque aliter euênit: protinus a confessione releuatus
breui penitus valuit. Alter, neglecta per annos viginti poenitentia, iamque depositus iacens, clariorem expertus est indulgentiam Diuini Parentis. Vt enim ex animo peccatorum virus eiecit; prorsus, tanquam omnem malae valetudinis causam vomuisset, qui pridie moribundus iacuerat, postridie sanus per Vrbem inambulauit. Quo ex genere exempla, licet multa passim praeteream, interdum quaedam aspergere, ad perennem Diuinae clementiae memoriam, pertinebit. Interim [Note: 60 Venetijs tribus ante Quadragesimam diebus Sacramen tum splendide exponitur.] rerum, quae in Creta gerebantur praeclara fama, etiam Venetijs celebrabatur, et cariorem viris Clarissimis Societatem reddebat: cum tamen et ipsa in Vrbe Socij egregie vires contenderent. Die Iouis, Lunae, ac Martis Quadragesimae exordio proximis, proposito publice Diuinissimo Sacramento in splendide ornato altari, precatione assidua antemeridianis, pomeridianisque concionibus, secundo Ciuitatis murmure, et magno concursu, fecêre ne tam late debaccharetur temporis eius licentia: vtque dum passim exitiabilis dominatur hilaritas; alicubi sanctae hebdomadae salutaris moestitia repraesentaretur. Mario Beringuccio [Note: 61 Ludouicus Ga gliardus Vene tijs strenue operatur.] Domum regente, Pater Ludouicus Gagliardus modo Venetijs, modo Patauij rerum pars maxima gerendarum erat. Ea virtutis, doctrinae, facundiae vi, atque opinione pollebat, sed in primis exercenda spiritualibus meditationibus nobilitate proficiebat. Quo adminiculo Augustinus Triuisanus, vir nobilis quadragenario maior, cuncta in Republica gestis praeclare muneribus publicis, [Note: 62 Augustinus Triuisanus in Societatemingre di deliberat.] prudentiaque, et rerum multarum scientia clarus, nuncium remittere mortalibus curis animum induxit. Ad Clericos Regulares Theatinos studio ante propendebat: eorum vitam sibi, vt negotia fugienti, ratus aptiorem: nam in Socie tate in literis, agendisque rebus tota versante, se id aetatis inutilem fore. Inuitabat et illuc eius perfamiliaris, virque magnae famae Surianus ingressus. Sed dum Augustinus considerat nouissimum mortis momentum, atque vtram in eo articulo mallet egisse vitam; diuino quodam collustratus radio, intelligens, quae ab Societate auerterent causae, ab existimatione sui, et proprij commodi studio proficisci; eam sibi omnino statuit suscipiendam, in qua lateret, in qua, quemadmodum ipse ratiocinabatur, vt in tanta Doctorum hommum multitudine, postremus haberetur. Eoque magnifico animo Nouellariam profactus ad Tyrocinium, [Note: 63 Nouellariae Tyrocinium aggreditur magna sui demissione.] ad Patris Antonij Valentini pedes prostratus, dixit, adesse se prope iam senem, sed vt Christi causa repuerasceret, paratum quidquid iniungeretur exequi. Sed exoptare, vt se Patres infimis laicorum Fratrum obeundis ministerijs, quod vitae superesset, adijcerent, Neque deinceps minorem auimi submissionem, simplicitatem, ardorem praestitit: vt vel adolescentes praeiret aetatis mollitudine ad cuncta flexibiles. Leuauit clarissimi viri ad Societatem accessus desiderium Fuluij Androtij, qui in Ferrariensi Collegio, quod iam pridem regebat, sexto [Note: 64 P. Fuluij Androsij mors, et dotes.] Kalendas Septembris decessit, optime de ea Ciuitate meritus. Plurimum apud nobilissimum quemque poterat, quorum animos pertractabat. Magni et a Duce fiebat, qua ille gratia duntaxat in commoda animi eius vtens, malebat, si quando interrogaretur, consilijs, quam audiendis confessionibus praesto esse, seueri tati propior: vt dicerent quidam Aulicorum aureum Collegium posse per eum effici, si paulum indulgere nosset. Ciuitatis animos tum rectae vitae exemplis sibi [Note: 65 Nauando moribundis operam Ciuitate sibi summe conciliat.] adiunxerat, tum praecipue nauanda moribundis opera quoties a quouis accerseretur. Complures sexus vtriusque ad vitam seueriorem traduxit, in quibus etiam nobilem foeminam, in aetatis flore, et forma praestanti viduam: ob cuius rei dolorem iuuenes quidam dissoluti, si forte loco minus frequenti Patrem deprehenderent, exhibilare coeperunt quoad tandem et ipsi Christiana famuli Dei patientia fracti, eundem sibi conscientiarum suarum magistrum assumpsere. Nec minus ille pollebat in Socijs sue curae commissis, et ad perfectionem promouendis. Quin et mira dexteritate, si cuius labaret constantia; in propositi sanctitate [Note: 66 Paupertatis, et humilitatisstu dium.] firmabat. In sui corporis cultu nullum adhibebat, nisi sanctae paupertatis, et humilitatis ornatum, vilissimas sibi, et maxime detritas vestium legens, auctoritatemque vnica sanctitate sustentans. Ex vsu quem habebat cum Deo, resque diuinas meditandi, libellos meditationum scripsit, qui extant; admodum
pios, et legentibus salutares. Taurinensi Collegio ineunte anno insigne additum decus quinque sacris corporibus. Tria erant Martyrum ex illustrissima Thebaeorum legione Solutoris, Aduentoris, atque Octauij: Quartum Iulianae Virginis, quae magna per miracula, cum fortissimi Heroes pro Christo cecidere, reperit, [Note: 67 Quinque Sanctorum corpora ad Taurinense Collegium translata.] seruauitque eorum reliquias. Quintum Gussolini, qui Abbatiae Sancti Solutoris olim Abbas sanctitatis famam virtutis excellentia meruerat. Diuina haec pignora ab annis fere quadraginta, cum Templum Diui Solutoris, et Abbatiam inter belli impotentiam Galli excidêre, deposita asseruabantur in Sacello Beatae Virginis quam vulgo Consolatam vocant, in Prioratu Sancti Andreae. Iam Abbatia Sancti Solutoris ad Vincentium Parpaliam virum antiquae religionis deuenerat. Is aegre ferens beatos illos Patronos, tanquam inquilinos, et prope ignotos in commodato hospitio degere; dum quam maxime illustrandae eorum memoriae viam vestigat; statuit certam redituum Abbatiae partem ad Collegium Societatis transferre: cum eo, vt sub nomine Solutoris, et Sociorum Templum extrueretur, vbi meritis afficerentur honoribus. Cuius rei ab Pio Quinto Pontifice (apud quem pro Sabaudiae Principe Orator agebat) porestatem facile impetrauit. Iamque Templi aedificatio adornabatur. Sed incerta casuum praeuenturus Abbas translationem Sanctorum pignorum maturauit. Sancti huius anni exordio cum Hieronymi Roborei Archiepiscopi Taurinensis mox Cardinalis iussu tota [Note: 68 Supplicatio in stituitur solenni pompa] Ciuitate praecessisset ieiunlum, quartodecimo Kalendas Februarij cerimonia, maxima supplicatio instituitur, praecuntibus ordine Ciuium Sodalitatibus, quae circiter viginti sunt. Sequebantur Religiosae familiae cum apto tempori cantu, et carmine. Post eas tres a quaternis Sacerdotibus in Diaconorum habitu gestabantur arcae intertextis auro stragulis tectae sub vmbellis, quas primi Ciuium sustinebant. Prima Gussolini, secunda Iulianae corpora, tertia cineres, ac minutiora lipsana trium Martyrum Thebaeorum habebat. Et hanc Collegij Sacerdotes, Seminarij illas gestabant. Quibus redintegrato ordine supplicantium succedebat Seminarium, Clerus, Canonsci, cum Symphoniacorum choro praestantissimorum, claudente hunc Ordinem Archiepiscopo in Pontificali ornatu. Nouum inde, nec ante spectatum Taurini excipiebat agmen. Recens ab Duce instituti [Note: 69 Equites Sancti Mauritij, et Sancti Lazari comitantur.] Equites Sancti Mauritij, ijsque Sancti Lazari adiuncti procedebant bini in purpureis togis gemina Cruce viridi, candidaque distinctis. Hisce cingentibus, plurimas inter faces, late maiestatem spargens, quatuor Sacerdotum ex Equitibus ijsdem humeris gestabatur Arca, ad vrnarum priscarum formam, artificio, et precio nobili fabresacta Romae Parpaliae impensa: in qua senis e senestellis eleganter sita spectabiliora Sancti Solutoris, et Sociorum ossa per christallum visebantur, [Note: 70 Adsunt et Serenissimi Principes, sacrique Proceres] proxime sequentibus Duce Emmanuele, Carolo Principe, et Amedaeo eius liberis. Sua cuique purpurea toga longo cum syrmate crucibus magnis fulgens: spectaculum plane Taurinensibus nouum. Tum Apostolicus Nuncius, Ferrariensis, Venetusque Legatus, Archiepiscopi duo, totidem Episcopi, Magnus Cancellarius Ducis, Senatus, ac ceteri Proceres ibant postremi, inter vias populi multitudine, qui plurimus ex vicinis quoque Pagis, et Vrbibus affluxerat, impeditas. Fauit, praeter opinionem, tempestas ex horrida, et ninguida, tanquam [Note: 71 Nostri supplicationi cum facibus occur runt.] applaudente caelo, repente ad supplicationis incessum in mite serenum explicata. Rector Collegij Achilles Gagliardus, cum ceteris Patribus, area, Temploque textilibus, et multa vi carminum decôre exornatis ad Sacelli fores in amiculis candidis, lucente quisque cum face diuinos hospites multa cum religione excepere. [Note: 72 Taurinensis E piscopus laudatione festum cumulauit.] Postridie quae praecipua Sanctis Martyribus Taurini festa lux agitur, pridianae par acta celebritas: quam Archiepiscopus inter diuina, quae Pontificali peregit cerimonia, praeclaro Martyrum panegyrico cumulauit. Trium phantibus inter sacras gratulationes Taurinensibus. Genuae cuncta ciuilibus dissidijs [Note: 73 Card. Moronus Genuam dissidiis turba tam inuenit.] miscebantur. Quo vbi venit Cardinalis Moronus, quem praedixi a Pontifice legatum, nullam reconciliandae concordiae viam praetermisit. Benedictum Palmium, cuius opera et ad confessiones, et ad capienda consilia plurimum vtebatur; iussit apud se principio diuersari: sed ille pro veteri suo more, et religiosarum
[Note: 74 Benedictus Palmius a Car dinali ductus in Collegium demigrare mauult.] amore latebrarum, breui expressit bonam veniam in Collegium demigrandi: vbi laborem adeundi quotidie Cardinalis necessitate geminatum religiosa consuetudinis condiebat iucunditas, et abunde pensabat. Inssit quoque eum Cardinalis in Matrice Ecclesia populum alloqui. Ter ad id se Benedictus comparauerat, ter prohibitus est varijs tumultibus: ita rerum statum perturbauerat, Satan: ac nationem in primis deditam: pietati a se ipsa diuersam fecerat. Nihil enim perinde publicam pietatem labefactat, quam de dominatu certamina, vel [Note: 75 Concionatur cum prudentia, ac fructu maximo.] mentes alioqui religiosas occaecantia. Tandem perseuerantia Legati vicit: coeptasque prospere Benedictus conciones cum approbatione communi Ciuium prosecutus est, ita dictionem attemperans, quaeque vtriusque partis maxime interessent in medium afferens; vt vtraque pars ab se stare eum arbitraretur. Disserebat de Rerum publicarum nostratium, externarumque discrimine: quae leges, instituta, mores christianas decerent: quae pacis commoda: quae damna, et causae dissensionum: quae inimicitiarum intestinarum remedia: quae ratio, ac via otij hanesti, et pacis innoxiae conseruandae. Haec, et id genus alia vt vera, et vulgo grata, propensis auribus accipiebantur, et animis. Cum fructuro reformidans [Note: 76 Collegrum turbatur prae ina ni suspicione latentium seditiosorum.] Satan internertere und boni causam tentat. Coorto inter populum tumultu, et quadam coniurationis suspicione; post captos sex, qui capita putabantur, dum alijs quaerendis insistitur; serpit rumor inter Iesuitas latêre. Cingitur vndique Collegium. Certi homines conquirendis Coniuratis destinati: praeterque eos vis magna irrumpunt. Inter quos et designatos ipsum intra Collegium iurgio exor to, dum strictis se telis petunt, parum abfuit, quin ira diuina permitteret religiosarum domorum importunam solicitationem foeda caede nobilitari. Vbi interpositu Nostrorum, aliorumque compressus furor; ad conquisitionem versi, angulos, recessusque scrutati omnes, etiam sepulchra explorarunt. Ac ne frustra tantum edidisse strepitum viderentur; postquam alij super alios iterum, ac tertio cuncta peruestigando fatigarant; cum indignatione abeuntes, alij dicebant penitus abstrusos, et subiectis Collegio facibus exciendos, alij clanculum aliquo postico dimissos, alij alia, per quae erroris ab se pudorem [Note: 77 Inconsulto Senatu id factum dolent Frimores.] in innocentes auerterent. Ea res Senatum, electosque a populo grauiter offendit. Misere qui ipsos purgarent, denunciarentque suo iniussu euenisse: plurimum se deferre Collegio: velle omnin saluum, ac paratos tueri. Suspiciones fuere variae, neque illa in leuibus, ad intercidendas conciones Palmij, ab ijs, quorum intererat perseuerare dissidia, callide structam calumniam. Nam literae quoque vulgatae sunt, quibus nunciabatur, si indigerent pecunia, ad Benedictum irent: quanquam eo nomine se ipsum notari Legatus Pontificius interpretabatur. Quidquid sit; tantum semel ab concione Palmius abstinuit: adeoque non est deterritus; vt cum partim, quaecumque tentarentur viae, procederent, paucorum peruicacia, vel cum exitio publico ad priuata emolumenta grassantium, [Note: 78 Palmij vis ac libertas in dicendo.] in hos Euangelici pectoris expromendam libertatem ratus, non dubitarit acerrime palam inuehi. Affirmans omnium, qui clarissimae ei Reipublicae perniciem, atque interitum molirentur, nota sibi plane esse nomina: ac ne quispiam coniectura erraret; protracturum eos in publicum, ac sudarij iactu designaturum e suggestu. Quorum quidem perditam audaciam, et arrogantiam, citius quam religiosissima Ciuitas corrueret compressum haud dubie iri diuinitus. Quae ardenti animo dicta, ac libero, quanquam turbulentos acriter pupugere, vt admurmurantes, obstrepentesque, etiam deiecturos eum de suggestu minitarentur, tamen ab seditionum ducibus, magnum ad cetera momentum trecentos ad pacis consilia, ad auctoritatem Senatus, ac Principum traduxere. Pridie Idus Septembris pro concione alloquens populum, sperare se dixit Beatam Virginem, quae eo ipso die quadrage simoseptimo ante anno pacem impetrarat, intra diem [Note: 79 Vrbem sedandam praedicit, atque diuinat] octauum Natalis sui, qui mit mundo pacis exordium, item nunc impetraturam: atque adeo pro sua benignitate facturam, ne dies octauus, ac ne vigesima quidem quarta hora exiret, priusquam optatis annueret. Omnes hanc domum cogitationem, hanc spem referrent. Et quidem quod ad Vrbem pertinet, diuinauit.
Eodem die sub horam ante noctem secundam duo Reipublicae Collegia Cardinalem adeunt: suam ei causam vtraque permittunt: Acclamatur pax: spargitur per Vrbem acclamatio, ac laetis vbique vocibus frequentatur. Festis cuncta sub noctem collucent ignibus, et campanarum tinnitibus pesobnant. Pro compositis res habebantur et erant, modo qui ab Vrbe exierant consensissent: [Note: 80 Turbatur iterum Ciuitas.] ad suos missus a Legato Palmius; nihil retulit praeter verba. Recruduere mox turbae et, mota arma, aegre expressae quadraginta dierum induciae, per quas Pontificius, Caesaris, et Catholici Regis Legati conditiones pacis componerent. Eam ob rem ad Casale Montisferrati egressi, ab ijs ad partes vltro citroque commeante [Note: 81 Palmius pro pace allaborat.] saepe Benedicto: qui inter tot aerumnas, animique dolores multis a Deo solatijs roboratus, non exiguum habuit leuamen ex Hispani Legati pietate. Is erat Carolus Gandiae Dux Francisci Borgiae postea Societatis Iesu Praepositi Generalis dignus Sancto Parente filius. Interim pestilentia, quae magnam Italiae [Note: 82 In Sicilia pestis excitatur.] partem anno insequenti deuastauit, saeuire in Sicilia coepit: mercibus, vt opinio fuit, ex Turcarum terris inuecta. Panormum, Montem Regalem, Bibonem infecit. Vbi primum Panormi suspicio dira inualuit; extra moenia receptaculum Ciuitas statuit, in quod ab integrorum commercio quotquot malum contingeret, summouerentur: et procurandis aegrorum animis ab Rectore Collegij Paulo [Note: 83 P. Paulus Man tuanus peste contactis inseruiens moritur.] Achille auxilio implorato; Paulum Mantuanum Sacerdotem, cum Socio Nouitio impetrauit. Qui dum sedulo in languentium vtilitates inuigilant, Nouitius periculose decubuit, Panlum pestis absumpsit. Eorum loco Pater Didacus vir strenuus, et Tempil Panormitani veluti columen successit, quem item paucis diebus melior vita excepit. Nec tamen conterrita est Sociorum caritas: et missa [Note: 84 P. Didacus in eodem munere, ac morte succedit.] denuo eo subsidia sunt: ac malo per Vrbem increbescente, cum ad alias contagij periculo vacuas infirmitates alij Sacerdores assidue accurrerent; duo insuper a ceterorum vsu secreti, Franciscus Constantinus, et Gabriel Puteus, quorum operatantum in pestilentibus poneretur. Et Francisco Constantino summa bonitas [Note: 85 Item P. Franci scus Constanti nus, Gabriel Puteus, et Io. Ant. Oliuerius] statim aeternae vitae praemia repraesentauit. Gabriel, postquam rarescere per Vrbem malum coepit, in suburbanum cum tribus Socijs non Sacerdotibus, qui ipsum, et Constantinum iuuerant, diu expiandis, solandisque ceteris, quos Ciuitas segregarat, perseuerauit incolumis, donec et ipsum cumulatum generosis laboribus mors percelleret: cuius cum ceteras virtutes, tum in primis obedientiam [Note: 86 P. Constantinus in obedientia excelluit.] eius aetatis Patres commendant. E tribus, quos dixi, Socijs Ioannem Antonium Oliuerium saeua febris, incertum an pestilens, intra quadraginta horas extinxit, probati virum exempli domi forisque: reliqui duo, quanquam calamitate [Note: 87 Messanae eadem lues cras. satur.] communi tacti, super fuere. Haud multo melior Messanae sors. Sed quia Ioanne Baptista Carminata Rectore cautitus res administrata; Deo pariter auxilia superstitibus populis conseruante, minus damnum acceptum. In suburbanum [Note: 88 P. Io. Baptistae Carminatae in ea re sedulitas] secessum, cui nomen Sanctus Rainerius, segregabantur lue contacti. Prima ibi palma caritatis Patrum Capuccinorum fuit, et mortui aliquot. Additi mox e Societate, qui partem laborum, et periculi ferrent, duo Sacerdotes, cum Laico: quibus intactis, vnus tantum Laicus Aloysius Calligares cui subsidia morbidis [Note: 89 Fr. Aloysius Calligarismor bidis occurrens obit.] procurandis Ciuitas negotium dederat, infectus occubuit. Per occasionem contagij translata Catanam grauiorum studia doctrinarum: et Politium (Pentiam quidam latine vocant) aliquot Sociorum iuuenum summoti primarum literarum aperto ludo: namque iam diu tres ibi e Societate tanquam in statione morabantur, [Note: 90 In Monte Regali, et Bibone pestis non obfuit Nostris.] praebente Ciuitate impensas, et certam coloniam postulante. In Monte Regali, ac Bibone, quanquam nihil e caritate in publicum detractum est; nihil tamen domi pestilentia imminuit. Siracusas calamitas communis in praesens non attigit: hîc tamen Michael Ochoia Nauarrus, quem saepe memorauimus fanandarum [Note: 91 Siracusis P. Mi chael Ochoia ex lapsu mori tur.] dono infirmitatum fuisse diuinitus praeditum, Kalendis Octobris, dum ex frugifera excursione per Siciliam habita redit, morbo ex lapsu contracto decessit. Amplius anno in postrema hac excursione posuerat, montana, et asperrima, [Note: 92 Eius feruor, et fructus.] et maxime auxilio egena obiens loca: concionabatur frequenter, pueros, ac rudes collectos tintinnabulo diebus singulis ad christianam sapientiam informabat.
[Note: 93 In sanandis in firmitatibus potens.] Expiabat inueteratas in scelere conscientias, excidebat Satanicas superstitiones, quarum adeo immanem syluam reperit, vt diceret nulla in Indiarum solitudine aeque necessariam validorum Sacerdotum securim. Interdum etiam depellebat morbos ab aegris corporibus, testante Ioanne Antonio Blondo Iosephi, et Dominici Sacerdotum in Societate germano fratre, qui ei comes ibat, etiam foedum cancrum sanatum, qui misero homini inferius labrum, mentumque depascebatur. Gen us autem vitae eius erat eius modi, vt nihil indigeret ad [Note: 94 Ad conciliandam sibi auctoritatem virtutes.] auctoritatem miraculis, summa comitas, indefessus labor, suauissima caritas. Vbicumque publica hospitalis domus adesset, nunquam alio diuersorio vtebatur: si ea non adesset; casa contentus, quam Oppidani commodarent, vitam tenuem, et asperam oblata, vel emendicata stipe sustentabat. Hisce recentibus, ac veteribus multorum annorum auctus laboribus; consentaneo religiosae vitae exitu [Note: 95 P. Io. Polancus Inspector in Siciliam opportune venit.] aegram, et collacrimantem vniuersam Ciuitatem reliquit. Moestae solandae Prouinciae opportune Ioannes Polancus aderat, quem Inspectorem ante mis sum commemoraui. In beneficio singulari reposuere Socij eius hominis se prae omnibus Prouincijs diguatos esse praesentia, gratulationeque, et obseruantia, quanta par erat, excepere. Ille publice, ac priuatim agens comiter ac paterne, alios monitis opportunis, plerosque exercitijs spiritualibns, alios aliter correxit: [Note: 96 Eius industriae, ac moni ta, vt in Prouincia spiritum renouaret.] omnes nouo religiosae perfectionis amore succendit. Ducentos septuaginta reperit in Prouincia, quos singillatim omnes allocutus est. Plurimum commendabat, vt dederent se orationi, et subigendis cupiditatibus, maxime existimationis: atque in consuetudine familiari modum religiosum tenerent: nequaquam naturali tantum quodam vsu, humanoque contenti: quam praecipue rem vt inculcarent, Prouincialem, Rectores, Praefectos rerum spiritualium, et Confessarios, tum in hebdomadarijs cohortat tonibus, tum quoties se opportunitas daret, admonuit. Prouinciae Professorum Domus deerat, cui procurandae vehementer institit: [Note: 97 Correctorum Scholarium nomen odiosum lepide mutat in Adiutorem Magistrorum.] sed nihil transegit. Illud prudenter excogitauit cum ad discipulorum animaduersionem non inuenirentur qui vellent e secularibus nomen Correctorum subire, tanquam subinfame; homines reperit, qui idem munus honestiore titulo exe querentur, Adiutores Magistrorum cognominatos. Haud minus curam Franciscus Sunyerus nouus Poloniae Prouincialis in circumeunda, ordinandaque sua [Note: 98 P. Franciscus sunyerus Polo niae Prouincia lis.] Prouincia intendebat. Hoc anno Iaroslauiense Collegium formari coeptum. Tres latinitatis institutae palaestrae. Georgius Phrysius praepositus Rector. Profectum et in religione restituenda permultum: atque praenobilis semina post diuturnam disceptationem, vt publice vana dogmata execraretur, adducta. Sed [Note: 99 Georg. Phrysius Iaroslauiem sis Collgij Rector.] nusquam laetius, quam Vilnae, vt annis quoque proximis, regerminabat catholica seges. Memorandum spectaculum edidere quatuor germani fratres Radiuilij, cum in Collegij Templo die Iouis sancto ad sacrum epulum pariter accessêre Nicolaus Christophorus natu maximus, idemque Lituaniae Marescalcus: Georgius [Note: 100 Vilnae Radiui lij fratres res catholicas suo exemplo promouent.] aetate ei proximus Vilnensis Episcopi Coadiutor: Albertus, et Stanislaus nouellae stirpes sub anni exordia in diuinos Saluatoris translati hortos, eosdem paulo post magna cum familiae parte gestiens Catholicorum grex vidit publice Antistiti sacro chrismate consignandam frontem praebentes. Vnde aucta ad vulgus Diuinis mysterijs veneratio: quem si saperent mortales, pulcherrimum nobilitatis, [Note: 101 Haeretici, atque Schismati ci in Paschate Ecclesiaereddi ti.] opumque vsum ducerent, posse diuinis rebus commen dationem afferre. Hinc Vilnae magna in vulgus ad ortodoxa inclinatio, quod nobilissimus quisque pelliciebat praecedens. Atque adeo sub Paschales ferias in Vilnensi Collegio septem et quadraginta Haeretici, viginti Schismatici Ecclesiae redditi: quibus mox incredibili Haereticorum dolore Minister accessit, duodecim Satanae annos ad circumueniendos mortales strenua im pietate famulatus. Per Henrici in Galliam prosectionem, iterum Polonia ad interregnum redijt, et longa certamina. Post [Note: 102 Stephanus Ba thorus Poloniae Rex denum ciatur.] quae ad Stephanum Bathorum Transiluaniae Principem insequenti anno sceptrum delatum. Is, quam dudum expectabat, Sociorum in Transyluaniam expeditionem, dum maxime vrget, tumultibus bellicis nequiuit exequi. Primum, Bechesio quodam Vngaro e Trinitariorum haeresi coacta turbulentorum manu,
nouas res moliente: tum eo compresso prementibus Turcis, qui se per in testinorum motuum occasionem ad Transyluaniae fines effuderant. Viennae quoque [Note: 103 Austriacorum pietas erga Sanctissimam Eucharistiam.] pestilentia laboratum saluo Collegio: vbi cum Caesar Maximilianus Pragam venisset, Carolus Archidux pro eo suffectus veterem domus Austriacae pietatem affirmauit: praesertim cum die solenni Christi corporis, vna cum coniuge, in Collegio et rei diuinae religiosissime interfuit, atque in supplicatione in cessit, quasi refundens aquas fonti, et quam ab im mortali Sole lucem accepit in obsequium eius latent is im pendens. Quae lux vt noua, quam Haereticorum momordit, tam Catholicorum oculos exhilarauir. Et multi hîc quoque ad exeundos opinionum im piarum laqueos adiuti: duo prae ceteris illaqueandorum aliorum [Note: 104 Duo insignes Haeretici resipiscunt.] artem tempore longo professi. Alter ab orci faucibus plane extractus, septuagenario maior, veneno ex ipsius tartareo Lutheri ore, quasi ex fonte hausto, adeo iam annis eneruatus, vt sedens im pia dogmata recantarit. Magister Vitembergicus alter, grandis et ipse natu, prudens, ac doctus, et, si haeresim demas, minime malus. Is perdiu ministerium verbi Lutheranici exequutus Viennam venit in Styriam profecturus, pertaesus, quemadmodum dicebat, Ministrorum, apud quos agebat, im probam vitam. Sed Viennae thesaurum, quem non quaerebat, inuenit. Pellectus a Patribus, reuinctus, dedoctus errores, vna cum coniuge veritatis lucem respexit. Et sane si qui sunt non plane plumbei, nec flagitijs corrupti; non magno negotio (adeo absurda est haeresis, et auxilium Dei promptum) [Note: 105 Pragae Nostro rum labores.] orthodoxae veritati se reddunt. Nec a Pragensibus cessatum Socijs. Sodalitia duo in stituta sub clientela diuinae Parentis: coepti quoque hoc anno admitti Pontificij Conuictores: sic enim appellant, quod Gregorius Summus Pontisex, vti coeperat alibi, etiam Pragae ad certum numerum alendum paternae benignitatis [Note: 106 Gregorianum Seminarium.] partem deriuauit. Sed cura maxima laboratum in exposcendo Numinis patrocinio. Nam in comitijs Bohemicis, quae hîc habebantur, quatuor menses vna [Note: 107 De re catholi. ca dimicatio.] religiouis causa exagitata. Lutherani contra Regni decreta Catholicos duntaxat, et Hussiticos ritus permittentia sese conabantur intrudere, tanquam ab Hussitis non discrepantes. Sed Hussitae non e suo ipsos grege; sed Lupos rapaces vocabant. Quare adiuncti Catholicis strenue dimicarunt. Egregium patrabatur facinus, si potuisset ferri sententia, decernique, vti fas postulabat, pellendos. Sed quia multitudine superabat ea pestis, turbarum metu, in proximum conuentum [Note: 108 Rodulphus Maximiliani filius Pragae Bohemiae Rex coronatur, Ra tisbonae Rex Romanorum, creatur.] controuersia reseruata. Pragae Rodulphus Maximiliani filius Bohemiae Rex coronatus, mox Ratisbonae Romanorum etiam rite Rex creatus est. Vbi Franciscus Antonius Auellaneda, Hoffaeus, et Theodorus Peltanus, quos ad Comitia Viri principes duxerant, obeundis Societatis muneribus, multos priuatim, ac publice peperere vsus. Habitus est et Graecij Prouincialis Styriae conuentus: in quo cum recens Collegium, contendentibus industriam Socijs, prompto ad [Note: 109 Graecij Nostro rum laboresin reducendis Hae reticis.] omnia Principis studio corroboraretur, et vbertatem messis primitiarum laetitia praemonstraret; vehementer ab Haereticis certatum, vt mature malum Luthero im pendens auerteretur. Prope miraculo suerat, quod Paschalibus ferijs quingenti sub vna specie communicarant: cum ante circiter viginti numerarentur. [Note: 110 Lutherani quasi ex mira culo deficiunt] Collegium quoque ibidem Lutheranum ruebat, non solum Archiducalis incremento, sed etiam ira, vt apparebat, caelesti: nam Rectorem, ac tres Magistros, aliosque multos extinxerat: ac nullum fere Auditorum praeterierat intactum lues, quae extra id Collegium non emanauit. Cuius etiam calamitatis, vt solenne est Haereticis cuncta mala in Iesuitas referre, non dubitarunt eosdem facere [Note: 111 Ridicula in Nostros calumnia.] auctores, quasi putei illorum aquas vitiassent: quod nemo, nec ex Haereticis quidem non risit. Neque in conuentu, quem dicebam, dum Prouinciales Domini, ne Iesuitae pellantur, negant in bellum Turcicum se pecuniam collaturos, quicquam attulere, quod criminis speciem haberet; sed id duntaxat vniuerse. Nullam se bonam sortunam, post eorum aduentum expertos. Imo, ob receptos eos, apparere et Deum, et Turcas iratos. Quae cum dicerentur; non defuit, qui inepto ioco, seu per secordiam diceret id factu optimum sore, si Iesuitae ipsi mitterentur ad Turcas. Quo loco Seccouiensis Episcopus stultum dictum irridens:
[Note: 112 Seccouiensis Episcopus Haereticos argute redarguit.] Profecto, inquit, Domini Prouinciales non bene sibi consulunt hoc modo. Nam si Iesuitae, qui sunt viri mirabiles, et plurimum valent ad homines conuerendos mittantur ad Turcam; nihil habebitis certius, quam fore, vt conuertaut eum ad fidem Papisticam. Quod si fiat; malum capitibus vestris. Idcirco magis expedit vobis, vt vestros Verbi Ministros ad eum mittatis, qui persuadeant illi Lutheranismum vestrum: atque tum vobis Turca erit clementior, et [Note: 113 Brunae Haereti ci mitius se ge runt cum Nostris, et ad pietatem trahuntur.] vobiscum contra Iesuitas pugnabit. Quae in tempore dicta, cumque multorum risu excepta, aduersarijs pudore suffusis, quauis seuera oratione grauius calumnias diluere: vt iam ipsosmet pigeret, puderetque incepti. Sed multo tamen grauius, diplomate edito eos coercuit religiosissimus Archidux. Non ita, quanquam paulo ante prorsus intractabiles, Haeretici se Brunae gerebaut: sed ad sustinendam [Note: 114 P. Alexander Hollerus Con. cionator abusum Brunae tol lit.] eam Domum ipsi quoque stipem, ac subsidia conferebant. Persimilis hîc, atque Graeci Paschalia inter solennia notata rerum mutatio in frequentia. Diuinae mensae. Sed quantum iam esset prosectum alter Paschae dies ostendit. Mos erat Brunae (hodieque non anguste per Septentrionem viget) fortassis olim ab religione ortus, sed in intem perantiam magna ex parte degenerauit. vt secunda [Note: 115 P. Bernardinus Coccius rusticos catechesi, et concionibus iuuat.] Paschalium feriarum egressi ex Vrbe dicerent se in Emaus proficisci: cum ad Popinas suburbanas, et com potationes irent. Quam in dignitatem cum Pater Alexander Hollerus Concionator die Sancto Paschae grauiter exagitasset; postridie populus, nec inuitatus, nec vllo edito campanae signo, pro ebrioso illo egressu, in [Note: 116 Augustae vsura rius contractus inoleuerat.] Sacellum Domus Nostrae conuênit magna frequentia: quibus ne deesset sua hilaritas sobria et salubris; Concionator quanquam extem porariam, lautam verbi Diuini coenam e suggestu dedit. Atque Hollerus quidem Vrbanos maxime tractabat: [Note: 117 Concubinae tre centae a Sacerdotibus abstra ctae.] at Pater Bernardus Coccius in suburbanum Templum desertum, olim Benedictinorum, cui loco vulgo nomen Cumarof, singulis diebus festis excurrens ad rem diuinam, atque Euangelij explicationem, magno fructu, quatuor Pagorum rusticos conuocabat. Dilingani interim, atque Augustani Socij in maximis versabantur angustijs. Augustae iam pridem vulgo, ac sine scrupulo da [Note: 118 Contractusvsu rarius prohibe tur ab Episcopo.] bant foenori pecuniam, quinos e centenis vsurae nomine exigentes, cum ea duntaxat condictione, vt qui recuperare sortem vellet, debitorem sex ante mensibus appellaret. Quod negotium Romae diligenter expensum Theologi multi pro iniquo damnarant. Hinc Antistes cum ab huius initio anni Societate interius vtens, reformandae suae Ecclesiae manum serio admouisset, et publica in primis [Note: 119 Nostri propterea male audiunt.] scandala amoliri exorsus; amplius trecentas Concubinas ab Sacerdotum sinu abstraxisset, illum quoque publicae iniuriae mercatum euersurus, edito diplomate, eo quaestu implicitos vetuit ab Confessarijs absolui. Commouit vniuersam Augustam id edictum, et pars inuidiae maxima in Dilinganos Socios vertit: quod se [Note: 120 Episcopus edictum reuocat, et mox moritut.] ei negotio Pater Gaspar Eiuodus Anglus im miscuerat: eoque populi tumultus processit, vt coactus sit Episcopus reuocare edictum: qui pauld post etiam e vita concedens omni liberatus est cura, quae geminata est Confessarijs. Nam de qualitate contractus consultus Romae Pontifex, plane iniquum respondit. Neque absoluendos, qui non abstinerent. Sed neque in suggestu, neque in cathedra [Note: 121 Episcopus successorvsurarios absolui iubet.] eam rem tractandam, ne daretur turbis occasio: Quae cum respondisset Pontifex; Episcopus, qui demortuo successit, iussit absolui: ex quo et in Collegium, quod consuetis etiam subsidijs ex Episcopali mensa spoliauit: atque in multos Parochos posthabentes conscientiae suae vexationes quaslibet, grauis insectatio [Note: 122 Abnuentes No stri vexantur.] coorta. Et hoc anno Spirense Collegium exagitarunt Haeretici, Senatus expoliare ope conati. Itaque Natali Sancti Ioannis Baptistae die, dum concordiam cum [Note: 123 Spirense Colle gium ab Haere ticisexagitatur.] Clero initam Senatus in principe Templo instaurat; publice professus est, se eius foederis vi nullam debere Societati defensionem. Addidere causas ex adeo frigidis, atque im prudentibus calumnijs mendicatas, vt pro seditione, odioque [Note: 124 Defenditur a Canonicis, et ab Episcopo.] lesuitarum, quod spectabatur, rei indignitas commiserationem pepererit aduersus innocentes, odium que retorserit in auctores iniuriae. Commouit ea res grauissime Ecclesiasticos. Canonici publice in Senatu conquesti sunt, sibi, ac Societati illatam temere iniuriam, miro Decani studio se prius, quam Societatem Spira
eijciendum dictitantis. Episcopus accito statim Rectore Collegij, suoque patrocinio large delato, insuper a Caesare literas exorauit, pet quas Senatui Societatis [Note: 125 Collegium pestifera lues cor ripit.] defensionem mandabat. Ita Senatus paulatim emollitus, capitale statuit, si qui Iesuitas dicto factoue violaret. Hac exagitatum procella Collegium pestifera lues arripuit: tres extincti: ceteros suga seruauit, qui extremo Nouembri, [Note: 126 Treuirense Collegium a Senatu perturbatur.] malo iam emortuo, regressi munia intermissa repetiere. Nec Treuiris sat quietae res, tentante Senatu nouam inducere scholam, repugnante cum Academia Antistite, plerisque ex im probissimis dissidij causam in Societatem conuertentibus: coniectura tametsi falsa, non tamen absurda. Nem pe e sua ipsorum conscientia: [Note: 127 Coloniae res prosperae.] quia non ludum literarium, sed magisterium im pietatis moliebantur. At Coloniae, post luctuosum anni superioris casum, supra opinionem, ac vota fluebant omnia placidissime, cum fructu, et gratia Ciuitatis. Hoc anno primum ad domesticum Sacellum iam non nihil auctum, aditus externis datus est, et germanica ibi concio iustituta. Duae quoque conflatae Sodalitates: altera Sanctissimi Sacramenti, altera integerrimae Dei Matris, quae in eximiam breui molem creuere. [Note: 128 Heilingestadij Collegium.] Stationes in Eisfeldia, et Badensi Ducatu etiam num continuatae. Heilingestadij in Eisfeldia, iussu Principis Collegium praeparantis, sub annum extremum [Note: 129 Dissoluitur Resi dentia Forche miensis fructu collecto.] gymnasium apertum. Sed Forchemio discessum, fructibus, qui ex eo genere temporariarum Stationum expetuntur abunde lectis, amplius biennij cultura. Nam Pater Christianus, et Matthias, cum domestico adiutore, aetates omnes, ordinesque complexi, laudabili artificio, et constanti labore cuncta ad Religionis florentissimae faciem renouarant. Pueri, puellae, ac rudior populus catechismum Canisij, adiunctasque preculas, et rosarij tractandi viam recte perceperant. Ambigui religionis, nutantesque dubitationem, plurimi haeresim exuerant. Vniuerse omnes Diuinorum eloquiorum, et sacramentorum pabulo saginati: Sacerdotibus ad ea sub ministran da inflammatis, edoctisque, ac directorio Polanci do natis. Ad haec publicas Misericordiae domos, siue in quibus aegroti, siue in quibus peregrini alerentur, celeberrimis quibusque diebus diuinorum vsurpatione curauerant: quanquam fuit cum leprosis aliquandiu altercandum: quorum peior foedabat animum lepra, quam corpus. Haeretica femina Nosocomij procuratrix serebat, nutriebatque diram pestem: adeo facile deterrima propagantur. Qua Senatus iussu amandata, perpurgato animo elephantiaci calamitate [Note: 130 Ad mendicos iuuandos indu stria.] corporis pro segete ad aeternam totius hominis felicitatem vti coepere. Inopes quoque, ac mendicos huius, aeternaeque vitae subleuauerunt bonis: quibus quod festis diebus, ad mendicandum, et suam colligendam annonam dispersi, catechesi non interessent, diem Veneris proprie destinarunt: addita post solennem ibstitutionem, et cantum, quae ad conueniendum pelliceret, commoda stipe: praeclaro inuento, vt idem et leuamentum egestati esset corporis, et succurrendi animo inuitamentum: quaeque nimium stimulat mortalium rerum inopia, rerum diuinarum, quae languide mouet, fami quodammodo obsonaret. Iam libellorum catholicorum ingens vulgatus erat numerus, ingens haereticorum incensus: et ad sanctam aemulationem vicini vndique Pastores allapsa boni odoris suauitate erecti. His ergo, et id genus Forchemij perpetratis, quanquam tanquam peracta messe maturus erat Euangelicis Colonis ad sua regressus tecta, quo vires ad nouos labores in domestico religiosae disciplinae otio repararent; tamen populus [Note: 131 Male fundatum Dionantinum Collegium dis soluitur.] Forchemiensis, aeque ac Bambergensis, tanquam in sementis opportunitate deserti, condoluere. Haud minor Dionanti gemitus Collegij discessu: quin eo etiam acerbior; quo bono diutius, pleniusque possesso priuabantur. Id Praeposito Generali inscio, olim Socij in excursionem missi, aperto ludo, in choarant, nullis fundamentis innixum: deincepsque precarium steterat populi rogatu. Sed [Note: 132 Traiectensis Collegij exordia.] cum iam Collegium Traiecti adolesceret in propinquo, breuique surrecturum Leodij speraretur; Dionantinis ea spe recreatis, supellectili vel in pauperes, vel domos pias distributa, et quae maioris momenti priuati donauerant, suis cuique fideliter redditis; ad Collegia, quae magis capacia incrementi essent, firmanda, ex Congregationis pstremae generalis mandato, operarij traducti: plerique
Traiectum: vbi ineunte Iulio tres latinitatis apertae Scholae. Anni iam initio secundissimo euentu totidem patuerant Antuerpiae: et nouum ibi Templum dedicatum, [Note: 133 Antuerpiae no uum Templum dicatur.] Ludouico Requesensi Belgij Praefecto, Senatuque, ac populo Antuerpiensi spectantibus, addita concione ab Episcopo. Dictae etiam sunt inter Clerum, et Collegium ad semina elidenda discordiarum, certae conditiones. Ibidem Pater Christophorus Rodericius praeclaro erga Ciues functus est officio caritatis, [Note: 134 P. Christopho rus Rodericius Belgio relicto Lauretano Collegio praeficitur.] dum Requesensem mitigat, proditionis consilijs detectis acerrime animaduertentem in conscios. Sed mox infestum valetudini caelum expertus, simul cupiens a familiaritatibus Principum quam longissime abesse, et confessionum eorum tricis expediri, reuocatus in Italiam est, atque Lauretano Collegio praepositus: quam sibi ipse aerumnis, atque aetate iam grauior, eoque magis operae sedentariae, quam peregrinationibus aptus, praecipue sedem optarat. Iam Co le gium Mussipontanum in Lotharingia maiore fama tollebat caput. Conuictores [Note: 135 Collegij Mussi pontani progrefsus.] admissi externo eis Oeconomo probatae virtutis praefecto. Accurrebant e vicinis quoque Germaniae Ciuitatibus auditores ab Haereticorum disciplina elapsi. Cardinalis Guisius inchoatam a Carolo fundationem expleuit. Rerum Collegij componendarum [Note: 136 Salmaei Virdunensis Episcopi virtutes, et mors.] praecipuus administer fuit Salmaeus Virdunensis Episcopus: qui dum supplicationibus instat, adeundis nudo pede Templis, distribuenda populis inter sacra quotidie dape caelesti, alijsque pijs laboribus ad auertendos diuina ope Rhetos, qui Condêo Principe magno numero Lotharingiae imminebant, morbo correptus, quinto die sanctissime obijt, ingenti pecuniae vi pios in vsus [Note: 137 Biturigensi re centi Collegio Bernardinus Castorius prae est.] legata, nec leui summa Collegio, quod Virduni ipse instituerat aedificando. Autumno nouum in Biturigibus Collegium inchoatum est, institutis Scholis Bernardino Castorio Rectore. Id egregie vir pietatis Abbas Niquetrus iam diu moliebatur, qui quo res certius exitum sortiretur, et facilius confirmationem a Senatu [Note: 138 Abbas Niquetus eius Colle gij fundator.] Regio exoraret; effecit vt Archiepiscopi, ac Senatorum rogatu. Henricus ipse Rex noui se Collegij fundatorem diceret. Et quidem bonus Abbas non sua modo, sed multo magis sese tradere Societati optabat: cuius voti ne compos fieret aetas ipsius, et valetudo, diuinique maioris obsequij respectus obstitit. Bellici [Note: 139 Galliae Bellici tumultus.] interim tumultus maiori mole hoc anno resurrexere: transgresso ad rebelles ipso Regis fratre Alenconio Duce, mox et Rege Nauarrae secuto. Initio anni Annonenses Hugonotti Andausam vicinum Turnoni Oppidum per proditionem nocturnam occuparunt. Ibi Turnonij Collegij Prioratus est: quem procurantium externorum Sacerdotum vnum Haeretici interfecere. Forte euênit, vt nullus in teresset e Societate, sed in eius turri Religiosi duo ex Monachis Casae Dei, [Note: 140 Sacerdos Monacus ab Hugonottis pro fide interimitur.] quorum ante Prioratus fuerat, hospitabantur. Horum alter Sacerdos vitae innocentissimae, Stephanus nomine, flexis ad carnificum conspectum genibus, spatium deprecatus, dum for mulam suae Fidei pronunciaret, in eiusdem fidei odium interimitur. Comitem quanquam brachio mutilatum, redimendum non leui summa proposuere. Non multo post recepta ab Regijs Andausa est. Quos inter tumultus, Henrico enixe patrocinante, Socijs per Galliam sat fuit quietis. Vni [Note: 141 Maldonati de Conceptione B V. ac Purga torio iudicium Sorbonici Parisijs calumni antur.] Maldonato Parisijs nimia, vt opinio fuit, fama obfuit: quae cum iam aemulorum officere rationibus videretur; procellam ei molestam potius, quam periculosam exciuit. Biennio ante inter disserendum de peccato originis; de integerrimae Dei Mitris Conceptione id tradiderat, quod Ecclesia Romana docet: non constare fidei Catholicae dogmate ab communi eam lege fuisse exemptam. Hanc placuit aemulis, tanquem Sorbonae decretis aduersariam sententiam, pro haeretica notare: vt itelligas, quam deesset auidis calumniarum opportuna materia, qui adeo ab suis rationibus alienam arriperent. Quod ne ipsos quidem omnino latuit: eoque mox alteram de Purgatorio Maldonati opinionem ad ecere. Denisetus [Note: 142 Denifetus eun dem Maldona tum taxat.] quidam vnius Collegiorum Rector multis dubiae fidei notis insignis siue vltro, siue aliorum inductu publice contra sententiam de Conceptione inuehi coepit: ac Maldonatum ad Academiae Praesidem accersere. Qui cum respondisset in corpus Academiae Collegium Societatis cooptare nondum Academicis placuisse; res ad Antistitem defertur. Is pronunciat, quae de ea re Maldonatus do
cuerit, cum Romanae, Catholicaeque Ecclesiae sensu congruere, et mandatur [Note: 143 Item Claudius Ebroicensis Episcopus Pellettarius Academiae Prode canus, et Faber.] typis sententia. Tum potentiores aduersarij exorti Claudius Sainctes Ebroicensis Episcopus, Pellettarius Academiae Prodecanus, ac Faber Doctor et ipse insignis. Claudius cum ante Maldonati doctrinam admiraretur, eiusque Scholas per amanuensem exciperet, atque multa ex ijs in editos a se libros transtulisse profiteretur, quod anno superiore delatus ad Pontificem fuerat, quasi contra eum concionaretur; timens ne id confirmationi Episcopatus incommodaret, falsoque ab Iesuitis delationem suspicatus profectam; mutata continuo voluntate, perscrutari Maldonati scripta coepit, naeuosque notare, demum ducem se aemulorum efficere. Non necesse est referre quemadmodum suam contra communem Romanae Ecclesiae sententiam confirmarent, ne pijs, ac doctis viris videar obtrectasse. Sed mala cause, quoquomodo tuearis, male defenditur. Tridentinum Concilium obijcientibus; respondebant id non esse receptum in Gallia. Gregorius Pontifex controuersia cognita auctor fuit Episcopo Diplomatis Pij Quinti promulgandi. Sed obstitit Maldonatus ne nimis acerbum Doctoribus vulnus imponeretur. Quae cum Pontifici moderatio temporis causa placuisset; dedit ad Nuncium suum, ad Cardinales Borbonium, et Guisium: itemque Episcopos Altisiodorensem, et Andegauensem Apostolicas literas, per quas potestatem faciebat controuersiae componendae: quod et Rex nonnullis Praesidibus, atque Senatorijs viris demandauit. Annum prope ipsum molesta causa tenuit: dum hinc ipsa pro se res, inde multorum auctoritate pollentium pugnat existimatio. Tandem sensim mitigatis animis, neque Maldonato, qui sane hoc in certamine egregia dedit modestiae, atque obedientiae documenta instante, rem consenescere passi sunt. In eo Maldonatus non satisfecit, quod gliscente tempestate, scholas intermisit, vt quidem se ipse purgabat, ne postquam pro se Episcopus pronunciarat, [Note: 144 Tumultus sopiuntur.] si docere pergeret, canere triumphum videretur. Romani tamen Patres ne id commoti animi, ac minus patientis speciem haberet veriti, repetere labores iussere: quod anno insequenti miro omnium plausu, atque approbatione fecit, honorariorum auditorum, insigniumque personarum puleherrima Corona, in quibus ipse Pelletarius bono cunctis exemplo spectabatur. Vt vero discordiarum semina penitus, si fieri posset, exciderentur; Rex, ac viri Principes multi vehementer vrgebant, vt in Academiae corpus Societatis Collegium cooptaretur: cuius rei exitum in tempore memorabo. Adnectantur turbae turbis, Hispanicae [Note: 145 Hispaniae res.] Gallicis. Administrabat Valentiae Regnum Ignicus Lopius Mendoza Mondoxaris Marchio, inter quem et Ioannem Riberam Patriarcham, et Archiepiscopum Valentinum iam diu praecellendi aemulatio gliscebat: quo nullum habet Satan acrius discordiarum telum. Nuper Prorex, quodam sacrificante Episcopo, Sacerdotem, qui ab Euangelio recitato sacrum volumen sibi deosculandum attulerat; quod stans porrigeret, coegerat spectante populo manu iniecta porrigere flexo genu, haud sine aduerso murmure, periculoque diffidij grauissimi. [Note: 146 Petrus Villalba Prouincialis nascentem tumultum sedat] Sed Petrus Villalba Prouincialis, quo Prorex Confessario vtebatur, cum eum perpulisset, vt in Metropolitanae Ecclesiae Sacrario coram multis rite satisfaceret; scintillam incendij fumantis extinxerat. Haud multo post inter Sancti Nicolai solennia in Templo eius nomini dicato superioris anni exitu Michael [Note: 147 P. Michaele Gubernio concionante Prorex offenditur] Gubernius concionari iubetur. Siue meditatus, siue repentino instinctu de Sacerdotalis fastigij Diuina praestantia orationem grauissimam texit. Vera, sancta, vsitata Sanctis Patribus cuncta erant, quae dicebantur, et plausum habitura, si mortales vera, quam placentia mallent audire. Intererat Prorex, qui designari se suspicans supramodum excanduit. Accersit extemplo Villalbam: iubet protinus [Note: 148 Prorex P. Gubernium Valentia discedere iubet.] Gubernium Valentia amandare: cumque ille respondisset rem esse deliberatione dignam, quod iussu Generalis non suo illic versaretur Gubernius; postridie certius daturum responsum; in praesens visus acquieuisse: sed mox, vt res docuit, irae impotens, per publicum administrum Prouinciali, Rectorique denunciat, [Note: 149 Minis impellit] intratres dies Valentino territorio, intra decem toto Valentiae Regno Cubernium amoueant: si reluctentur Collegij bona se inuasurum. Ad hanc denunciationem,
vt res publice gerebatur, vniuersa Ciuitas oculos arrexit, spectatura quid consilij Patres caperent. Apparebat iussum iniquum, extraque secularem [Note: 150 Archiepiscopi Confiliarij Societatis causam defendi curant.] potestatem. Qui Patriarchae a consilijs aderant, libertatem agi Ecclesiasticam clamabant. Venisse tempus, quo verum de Societate mundus experimentum caperet: rectum necne, ac sincerum honestum, et catholici iuris propagationem, an possessiones, quod vulgus loquitur, et agros, et priuata commoda [Note: 151 Alphonsus Romanus mittitur ad monendum Regem.] consectetur. Hîc si vacillaret; nil amplius dubij futurum, quin quam profitetur religionem, et Sanctae Romanae Ecclesiae defensionem, verba inania sint, et vilia, vbi cum latifundijs proprijs, opimisque reditibus in contentionem veniant. Hisce sermonibus non solum inter Ecclesiasticos, sed cuncto in populo feruentibus, statuit Villalua, misso ad Regem edocendum Alphonso Romano, [Note: 152 Prorex Collegij bona inuadit.] Gubernium extra Valentiam, dum quid certius ab Rege cognosceret, haud quoquam mittere. Interim dicta a Prorege dies exit, ac protinus bona Collegij occupantur. Archiepiscopus anathemate Iudices obstringit, cessationem a diuinis [Note: 153 Archiepiscopus Iudices anathemate, Ci uitatem inter. dicto obstringit.] indicit: tota Ciuitas scinditur in factiones. His ab Rege interuenerunt literae. Nil iubens, significabat optare se Gubernium tantisper Valentia abduci: Proregem ab occupatis bonis facessere: Patriarcham diuinarum rerum restituere libertatem. Quae ad effectum deducta reddidere pacem: ac Proregem tum alij, tum praecipue Franciscus Mendoza eius filius, iuuenis omnibns virtutibus ornatissimus, toti Societati placauit: ita vt cum eodem anno Neapolim Prorex venerit; [Note: 154 Regis responso omnia sedantur.] Salmeronem suae, cum tota domo, conscientiae arbitrum legerit. Aegerrime hunc casum tulit Eucrardus Generalis, dolens, inconsulto vnius hominis studio, Familiae vniuersae conciri odium, et affirmari maleuolorum voces tumultuum causam in Societatem auide conijcientium. Itaque cum ipsum Gubernium, vti [Note: 155 Prorex Societati reconciliatur.] erat meritus, accepisset; vehementer Prouinciales admonuit, vt in zelo suorum scientia temperando inuigilarent. Non desuere, quibus a Diuino spiritu fuisse ille impetus videretur. Necessariam enim libertatem, et constantiam esse, quae [Note: 156 Euerardus Prouincialibus mandat vt inuigilent in suorum concionibus.] praue palam facta magnarum quoque personarum corripiat: quod omnibus aetatibus Sanctissimi Viri fecere: ne Euangelicis canibus obmutescentibus per impunitatem roborentur, et serpant. Ea animi firmitudine si Concionatores ceteri vtantur; nec tam crebra fore ab laicis Magistratibus certamina, nec tot populorum scandala, nec sacras dignitates ita passim proculcatum iri. Id genus multa multi iactabant. Ceterum hominum sub obedientia viuentium haud dubium peccatum est, vbi in rebus adeo grauibus, non interrogatis Moderatoribus, suo velificantur arbitrio: praesertim cum vnius hominis conatus, vt nunc sese habent humanae res, multum habeat strepitus, momenti parum: atque instar eorum [Note: 157 Non est Socie tatis, quae Prin cipes offendunt tangere.] medicamentorum, quae vitiatos corporum humores excitant, non egerunt; longe magis obsint, quam prosint. Eam ob rem Societas, quae in turbulento rerum mortalium quasi Oceano, opem si possit, naufragantibus allatura versatur; summopere abstineat necesse est ab ijs attrectandis, a quibus plus vlceris faciat, quam medicinae. Quod Deo aspirante, excubantibusque Moderatoribus diligentissime totum corpus custodit. Quanquam vt ne quis vnquam e tanto numero quicquam siue prudens, siue imprudens committat, dum hac infirmitate circundamur, [Note: 158 Neque in inuidiosts mune ribus se ingerere.] optandum magis, quam sperandum est: et potius quod non crebro eueniant scandala, quam quod aliquando eueniant, admirandum. Quam vero Societas ad inuidiosa munia, quamuis specie blandientia, se non solum non inserat, sed oblata repellat; idem sub tempus in eadem perspectum Hispania est. Rex, et Apostolicus Nuncius Religiosorum quorundam, et Cleri emendationem toto [Note: 159 P. Generalis Pontificem rogat ne ad Clerum per Hispaniam reformam dum Societatis Patres adhibeantur.] Regno moliebantur. In eam rem Societatis operam destinabant: atque ad res tacite cognoscendas Consaluum Menendem Madritani Collegij Rectorem, licet multum reluctantem, coegerunt pergere. Quod vbi Patri Generali innotuit, Gregorium Pontificem diligenter admonuit, quantum ea res cetera Instituti Societatis perturbaret munera: quam parum ad emendationem, quae intendebatur conferret: rogat bono Societatis nomini, concordiae, pacique cum sacris Ordinibus, vtilitati omnium consulat. Inde permotus, quod supra significaui,
[Note: 160 Obtinet a Pontifice.] ad suum in Hispania Internuncium literas dedit, quibus iubebat omnino abstinere ab Societatis nominibus tum in ea, tum in eiusdem modi causis ab instituto [Note: 161 Subsellia Con fessariorum in Hispania reformata.] ipsius alienis occupandis. Quod in alias quoque scriptum est partes: et multa eius generis negotia inuidiosae pompae excisa. Nec tamen, quod saluis institutis priuatim conferri ad correctionem publicam potuit, praetermissum est. Nam cum ad excidenda nefanda sacrilegia, quae alicubi per occasionem sacrae confessionis [Note: 162 Feminarum confessiones ad octiduum No stros redigere iubet P. Gene ralis.] existebant, id crimen fidei Quaesitores sibi excepissent: et Pontifex simul ac Rex noua forma, Italicorum instar, Confessariorum subsellia aedificari iussissent; ceterorum plerisque cunctantibus, Societas obedientiae praeiuit exemplo: addiditque monitum Pater Generalis, vt cuncti Societatis Sacerdotes studerent eo feminarum pietatem redigere, vt singulis Dominicis satis haberent de peccatis [Note: 163 Sine obedien tiae ductu facile turbae suc cedunt.] confiteri. Extitit et Naualcarneri turba non leuis super committendo aedibus Collegij eius Oppidi templo: vbi illud tantum notarim, et hunc inde ortum turbinem, quod Alphonsus Sancius Collegij Rector, non explorata suorum Praesidum voluntate, transitum a Collegio ad Templum aperuerat. Tanti momenti est obedientia. Nec immerito sinit eos errare Dens, qui se ab eius ordinaria prouidentiae [Note: 164 Petrus Guerrerus Episcopus Granatae Collegij fundator.] ratione subtrahentes, suaeque innixi prudentiae a regia deerrant via. Granatae hoc anno aedificatio noui Templi inchoata. Petrus Guerrerus Antistes initium secit: qui bene magna ad aedificij, alimentorumque Collegij impensam, pecuniae collata summa, suo magno gaudio Collegij fundator declaratus est. Collegij [Note: 165 Consaluus Consal uius, et Paulus Hernandus Collegij Com postellani seinina iaciunt.] quoque Compostellani semina iaciebantur. Cum enim annum iam Consaluus Consaluius fructu vberrimo versatus in ea Ciuitate esset: eique aegrotanti Paulus Hernandus successisset, qui et Archiepiscopo Francisco Blanco Dioecesim lustranti, pari cum laude, et populi commodis ad fuit; bonus Antistes nihil ardentius, quam stabilem Societatis familiam apud se habere optabat. Collegium Interim Numantinum longo ante satum tempore maturitatem accepit. Soriam [Note: 166 Collegium Numantinum fundatur.] hodie vulgus appellat, quae Latinis fuit Numantia. Vrbs priscis quoque seculis clara in veteri Castella. Caelum faluberrimum agrum peramplum habet, magnam partem montanum: vbi vix quicquam praeter sacrum lauacrum Christianae rei [Note: 167 P. Ioannes Baptista Martiniusin concio ne auditus Collegij desiderium excitat] habebant accolae. Primus Numantiae Societatis notitiam praebuit Pater Ioannes Baptista Martinius indidem oriundus domesticorum causa negotiorum missus: qui semel auditus e suggestu, probatusque, retentante Ciuitate, Moderatorum consensu ad sex perstitit menses apud Bernardum Molinam doctrinae Christianae Praefectum, eximiae bonitatis virum, qui institutionem Collegij cum pro virili [Note: 168 Bernardinus Molina Colle gium promouet.] iuuisset, eiusdem in Templo demum mortuus requiescit. Ex probato Martinij experimento multis Numantinorum Collegij voluntas exarsit: in primis nobili Virgini Ioannae Mendozae. Haec Ioannis Turrij Mendozae viri inter suos prima, rij, et Ioannae Toletanae filia, Matris consilium sequuta, quae post viri obitum [Note: 169 Ioanna Mendo za suis faculta tibus iuuat.] in Berlangense Coenobium secesserat, cum perpetuam Deo integritatem consecrasset, suam quoque rem domesticam religioni statuerat dedicare: eoque Collegij Societatis institutionem auide arripuit. Verum quia voluntatem eius minime [Note: 170 Maria Mendo za fundationem explet.] adaequabat facultas; his anno millesimo quingentesimo sexagesimosexto gestis, quod deinceps intercessit temporis, renouatis per interualla missionibus transmissum est, donec Ioannam Mariam Sororem suam viro, susceptaque ex ea [Note: 171 P. Ioannes O. sorius primus Rector.] filiola orbatam impulit, vt fundationem expkret. Itaque admissum hoc anno Collegium est: atque initio aliquot Patres in aedibus ad Sanctae Mariae de Spino diuersati, mox in conductam domum ad Sancti Sebastiani migrarunt. Ibi primum ordinatum Collegium duodecim incolarum, et literaria in stitutio coepta, Ioanne [Note: 172 Multa incoommo da euicit patie ntia.] Osorio primo Rectore. Fuere et hinc, vt alibi solent, ardua initia, multaque ab aemulatione non bona, multa ab rerum egestate, domicilijque difficulate tolerata: quae, Deo tandem propitio, constans patientia, efficacisque virtutis [Note: 173 Tarraconae Domus proba tionis a Card. Ceruante instituitur.] nunquam interruptus, aut hebetatus fulgor euicit. Tarraconae Domum probationis Cardinalis Ceruantes instituebat. Iamque ad captandum situm, atque interim Tarraconenses iuuandos ineunte aestate cum Sacerdotibus binis, ac laicis Alphonsus Romanus eo contenderat. Qui omnes in Vrbe, agroque praeclaras fecere
[Note: 174 P. Alphonsus Romanus cum Socijs proximos iuuant.] operas. Sed extitit pretium maxime e moribundis. Nam cum tria essent Tarraconae Coenobia Religiosorum, sed extra Vrbis moenia, quae eo tempore amplificabantur, et muniebantur; si necessitas noctu ingrueret, quod alij clausis Vrbis portis excludebantur, ad nouos Religiosos perfugium omnes habebant. Hi commodatis in Vrbe aedibus ab honesto Sacerdote, vicinoque ijs Sancti Laurentij Templo vtebantur: Cardinalisque, ac Prioris Neboti viri virtutis amantissimi alebantur impendijs: ea cura, vt Cardinalis paternam prouidentiam, Prior maternam indulgentiam exhiberet: cum repente quindecim spatio dierum orbati vtroque sunt. Sed Deus, qui famulos suos ad immortales voluit spes erigere, [Note: 175 Cardinalismo riens Collegium suo aere subleuat.] ac docere sibi nequaquam necessaria ea praesidia, quibus nos maxime nitimur, opus prouexit. Nam et Cardinalis testamento commodum addixit censum: et Ciuitas multa voluntate situm, quem Cardinalis Templo, domuique extruendis destinauerat, dedit, et multa insuper perstudiosi animi pignora. Xerensis quoque Domus (Assidonam olim dictum Oppidum purant) inchoata habendis [Note: 176 Domus Professa Xerensis inchoatur per P. Io Frias, et Laurentium Alphonsum.] Professis: non magno aliquo inuitamento Ciuium priuatim, aut publice, sed cuicumque opportunam manum inijciendam Boeticis Patribus existimantibus propter eximium vsum, quem illic domus, vt Sancti Lucae Portui vicina, habere poterat, praesertim ad nauigationes Indiarum Occidentis. Itaque Nouembri mense, conducto in domicilio Ioannes Frias, et Laurentius Alphonsus docti, experientesque Sacerdotes, cum domesticae operae administro, eam sedem in [Note: 177 P. Consalui Esquinelij Indiarum procu ra oris mors, et laudes.] choauere. Magno Indiarum Occidentis incommodo Pater Consaluus Esquinelius Procuratur earum primus, dum in ordinando illo officio sedulus elaborat, Hispali pridie Idus Augusti decessit. In Madritana Curia aliquot annos cum laude Prouinciarum Hispanicarum causas procurarat. Quippe ad Societatem iuris scientia clarus, natuque iam grandior accesserat. Quo etiam incitatiore cursu, atque aequabiliore constantia, vt fere fit, ad perfectam virtutem, praeci pue ad existimationem sui proculcandam capessiuit, supremumque ad vsque spiritum [Note: 178 Iacobus de Luna illi suffi citur.] tenuit cursum. Procuratoris munus post eum Iacobus de Luna excepit. Obijt et Pinthiae prid e Idus Iunij Domi Professorum Ioannes Castaneda post quinque et viginti annos in diuino famulatu exactos: ad religiosae olim vitae voluntatem [Note: 179 P. Io. Castanedae mois, voca tio, et virtutes] incensus pij lectione libelli, in quem forte in libraria taberna incidit: Tanti refert copiam in Ciuitatibus esse piorum voluminum, quae vel non quaerentium in manus incurrant. Valebat in suggestu. Cunctas virtutes, sed studiosius pudicitiam, obedientiamque coluerat: sed proximo anno cum inconsiderato abreptus zelo instituendi Guadalaxarae, vnde erat oriundus, Collegij Praesidibus inconsultis negotium mouisset; idque Ciuitas, et multi Principes acriter suscepissent; neque in eo refutando, quod ita oportebat, molestiae parum Superiores hausissent; iam moribundus, cum sincerius iudicium est, ea re grauissime doluit, rogauitque Ioannem Emmanuelem Domus Praepositum, vt nomine suo [Note: 180 Raphael Peregrinus occum bit ex morbo.] a Patre Generali veniam precaretur. Raphael Peregrinus dum Caesaraugusta, vbi Collegium regebat, Valentiam pergit; vitae cursum peregit sexto Nonas Maij, vir magnae modestiae, et iuuandi proximos auidus, vel supra vires: in Maiore [Note: 181 P. Christo phorus Colladus ex fulmine] Baleari natus, annum circiter vigesimum in religioso conuictu agens. Hos per consueta morborum rela mors rapuit. At Christophorum Colladum magnae virtutis, atque expectationis Sacerdotem in ipso iuuentae flore collapsum fulmen Barcinonae pridie Idus Septembris extinxit. Paulo ante diuinam rem fecerat, [Note: 182 Religiosos mo rs non inuenit imparatos.] tuncque lances in culina tergebat. Itaque quanquam ex improuiso aggressu, tamen optime praeparatum, inque sanctae humilitatis, atque obedientiae ministerio mors deprehendit: quae inter ceteras religiosae vitae commoditas est amplissima: [Note: 183 Lusitaniae res.] vt nisi plane perire vltro velis; supremo illo articulo, quo de beata, vel misera aeternitate deciditur, nequeas imparatus offendi. Lusitania Ludouicum Consaluum [Note: 184 Ludouicus Consaluius ex Ministro Domus Professae Assistens electus.] de Camera amisit e prima nobilitate virum, sed haud dubie virtutibus clariorem. Percarus olim vixit Sancto Parenti Societatis Ignatio: et sub eo aliquandiu Romanae Professorum Domui Minister paesuit, diligens eius virtutum obseruator idem et imitator: ex cuius etiam ore multa de eius vita excepta in
commentarios retulit. Electus inde in prima Congregatione Assistens, perinuitus, [Note: 185 Ante mortem Iongam moles tamque mortum exoptat, et impetrat.] vt in loco memoraui, translatus est in Lusitaniam ad bebastiani Regis institutionem: cuius et confessiones audijt vsque ad proximum ante hunc annum, cum se ab aulicis expediuit tricis: quod reliquum erat vitae sibi victurus. Frequentibus tota vita exercitus morbis, et oculis prope orbatus; non solum patiendi captus taedio non est; sed cum mortales consueuerint facilem e vita ex tum inter votorum prima expetere; ipse Deum rogauit, vt diutino se ante mortem, ac molesto languore cruciaret, vnde proficeret, inque suae vilitatis cognitionem [Note: 186 Ante extremam vnctionem cir cumstantes hor tatur.] penitus descenderet: quod consequutus, longa quartana, quae tandem in ethicam euasit, consumptus est. Dum sacra vnctione praemuniretur, Fratres magno numero circumfusos ad perseuerantiam, vtque veri, ac germani essent Ignatij filij, et sui ipsorum victoriae studiosi: ante omnia, vt sibi condonarent, quae minus recta praebuisset exempla cohortatus est. Interiogatus quoniam tantum habuerat cum Rege vsum, nunquid apud eum ad animi sui leuamen curandum [Note: 187 Ex duorum Regum gratia nihil in suum, aut consanguineorum commodum deriuauit.] censeret; nil plane esse respondit: alioque in sermone adiecit, grates se Deo maximas agere, ob multa in se collata beneficia: sed praecipue quod cum duorum Regum Ioannis Tertij, ac Sebastiani confessiones audisset, multoque apud eos in honore, multaque fuisset in gratia; nunquam tamen hinc solicitatus esset, vt vel suis priuatim commodis, vel consanguin eorum seruiret. Cum hac tranquillitate conscientiae, tandem vti semper vixerat, pie vltimum spiritum in Sancti Antonij Collegio Idibus Martij magno Regis dolore, magno pauperum, quorum [Note: 188 Pauperum amantissimus.] semper amantissimus Pater fuerat, exhalauit: non leui etiam Indiarum detrimento, quarum commoda habuerat semper carissima. Ipsemet inde ab Societatis ingressu Brasilicam expeditionem, nondum quoquam illuc Sociorum transgresso, optauerat: ac saepe Institit postea, praesertim supremis annis Aulae taedio, vt [Note: 189 Brasili am Missionem ante Nostrorum illuc accessum opta uit.] eo secedendi potestas fieret. Dicebat insignia beneficia in Lusitanam Prouinciam a Deo conferri tum maxime; cum maxime in mittendis ad Indos subsidijs: eamque ob rem magnae spei hominibus vltro se spolians liberalitatem expromeret. Tum enim in sufficienda sobole excellenti, ceterisque Prouinciae commodis augendis, [Note: 190 Ad nuos mittendo non minuuntur Prouinciae, sed augentut a Deo.] quod Pater Diuinorum operum sedulus obseruator notatis probabat exemplis, nesciam vinci beneficentiam summi boni quam largissime respondere. Tertio idus Februarij in Angolam missi superiore anno Patres, cum Paulo Dia Praefecto Classis, in Loandae Iusulae portum inuecti sunt: quem portum ferunt omni opportunitatum genere ornatum, interque primos terrarum. Exscensione [Note: 191 Anglae Missio.] facta cum vniuerso milite, supplicantium ritu, praeeunte tubarum concentu, ad [Note: 192 Supplicatio a Nostris institu ta ad Deiparae Templum.] sacram aedem Conceptionis Deiparae progrediuntur: Patre Garzia cum Sacris Reliquijs e Sanctae Vrsulae comitatu, sequente sub vmbella. In ea Socij aedo, quam et ab Lauretana Domo nuncuparunt, postea diuersati. Oppido Sanctus Paulus est nomen impositum, haud dubie a Praefecti Classis obseruantia suum [Note: 193 Abusus inuentus vescendi carnibus in Quadragesima] erga cognominem. Iam initum erat ieiunium magnum: quo impensius statim Patres, tum maritimos Insulae, ac Mediterraneos, tum confluentes ex Insula Sancti Thomae, docere, adhortari, expiare. Ceterum inter vetires Insulae accolas Quadragesimae tempus nonnisi fostorum indicio noscitabatur, inolito more, [Note: 194 Non veicentes scabie inficien dos putabant] Caeli inclementioris obtentu, nunquam ab carnibus abstinendi. Ipsos Patres, quia abstinebant, paulo mox, dicebant, scabie, atque elephantiasi coopertum iri. Sed illi nulla re territi, tum seueritate in neganda contumacibus absolutione, tum hortatibus, et exempli sui constantia, non cum detrimento, sed potius commodo [Note: 195 Nostriabusum tollunt] valetudinis, absurdam consuetudinem sustulere. Triplex hominum genus illic degebant, Lusitani, indigenaeque Ethnici, et aduect ex Regno Congi Christiani: quos tamen ex nominibus potius, quam ex vita suspicarere Christianos. [Note: 196 P. Franciscus Goueanusqua tuordecim an nis in Custodia ab Regis Ango lano detentus.] Omnibus hisce dispertiri suam coepere operam. Certo tempore Aethiopibus proprie excolendis, quod postea semper factitatum est, diebus Dominicis attributis. Annum iam quartumdecimum apud Dambem Angolanum Regem Pater Franciscus Goueanus habebatur in Custodia: qui admonitus, vt significaret, qua posset via vindicari in libertatem; respondit omnia potius, quam arma experirentur:
ne se, et Lusitanos reliquos in discrimen conijcerent. Hoc edito responso neutiquam tamen discrimen effûgit. Legati ab vicino Regulo superueniunt: [Note: 197 Lusitant de proditionecul pantur.] monentque plurimum Dambem, caueat sibi ab Lusitanis, quos circa se habet: moliri eos proditionem, et conspirare cum Paulo Dia, vt Regnum eius, et argenti fodinas inuadant. Rex vehementer ea oratione commotus, quid consilij [Note: 198 Dei opem implorant.] capiendum sit, in alterum diem differt: quod spatium fuit Lusitanis ad opem diuinam confugiendi. Conueniunt in sacram aedem, quam Cabazae Pater Franciscus extruxerat, et super alias preces magno sensu solenni formula Dei, et Beatorum [Note: 199 Rex suspicionem deponit, et impostores punit.] tutelam implorant. Tum ad Regem profecti innocentiam ita suam probarunt; vt Rex, quo sibi satisfactum ostenderet; ipsosmet legatos falsi indicij auctores vinctos tradiderit. At Patrem ex cura (vt fuit opinio) pacandi Regis, grauis inuasit morbus. Et quamuis Rex omni cura habuerit, et circumire assidue domum [Note: 200 Mortem arceri posse cantilenis putat.] noctes, et dies iussisset Cantores suos, qui voce, et pulsatis organis, pro vana opinione gentis, mortem deterrerent, ne accederet; tamen quarto Kalendas Sextiles mors adfuit, magno ipsius Regis dolore, et Lusitanorum, qui et rerum, et vitae [Note: 201 P. Goueanus moritur, ac se. pelitur.] in eo tutelam habebant. In Sacello, quod nuper dixi, ab ipso extructum, datus est sepulturae: ad quam bonorandam Rex boues permultos Lusitanis donauit. In Indiam quatuor e Lusitania discessere egregiae operae Bernardinus Ferrarius, [Note: 202 P. Bernardinus Ferrarius et P. Georgius Castrius in Indiam veniunt.] Georgius Castrius, Emmanuel Claues Sacerdotio praediti, et Thomas Anglus nondum Sacerdos. Sed et hoc, et Emmanuele sublato in itinere, Bernardinus tantum, ac Georgius peruenere. Ea Prouincia iam Valignani Visitatoris, ac Roderici Vincentij Prouincialis sedula cura sensim excitabatur. Valignanus rebus Goae compositis, multisque circa in supplementum dimissis, ac praecipue Alphonso [Note: 203 P Valignanus Visitator P. Ro dericus Vincentius Prouin cialis Indiarum.] Consaluio, Antonio Lopio, et Christophoro Leone Sacerdotibus; in Iaponiam ad visendas orae meridianae Domos Aprili mense egreditur. Interim dum ille abest, Archiepiscopus Prouincialem synodum Goae habuit: cui Pater Prouincialis cum tribusTheologis e Societate interfuit: quibus et perscribendi decreta negotium datum. Sed praecipue in eo, coniunctis cum Bartholomaeo Fonsca Inquisitore [Note: 204 Prouincialis cum tribus alijs Theologis e Societate Goanae Synodo intersunt.] viribus, admisi sunt, vt primi consilij acta, quae quidam labefactare in Ethnicorum fauorem conabantur, immota conseruarentur, ingenti bono christianae rei. Franciscanis quoque Patribus theologo praeceptore carentibus toto hoc anno Pater in eorum coenobio, illuc quotidie ab Collegio tendens, sacram doctrinam explicauit, magno non solum Ecclesiae Indicae, tantum penuria Magistrorum laborantis, adiumento; sed etiam caritatis religosae documento, ac nexu. [Note: 205 Franciscanos Theologiam Magister ex Nostris docet.] Valignanus vbi Cocinum venit ei Ciuitati, quia ab Sancta Cruce inditum a Lusitanis cognomen habet; particulam e ligno Sanctissimae Crucis a Patre Generali missam, ac certis a Pontifice indulgentijs ornatam, donauit. Quae summa voluntate accepta, magno omnium Ordinum concursu, et celeberrima supplicatione [Note: 206 Sanctissimae Crucis particula Cocinum donat P. Valignanus.] in Templum maximum perlata est. Hîc duos inter Malabarum christianorum maxime potentes inimicitias graues sedauit. Tum domesticis rebus ordina tis Conlanum venit. Vniuersam Trauancoridis oram, inde viginti quinque spatio leucarum vsque ad Promontorium Commorinum secus mare porrectam, plus [Note: 207 P. Valignani excursiones, at que labores.] quindecies mille Christianorum complexam grauiter laborantem reperit. Bienium fere ob bella Christianos inter et Ethnicos orta, et Christianorum Ecclesias ab hostibus vna cum Pagis exutas, cultura prope omni caruerant. Itaque non Socijs modo consolandis, sed et Neophytis instituendis operam dedit, Templis, eorumque ornamentis magnam partem restitutis, e corrrogata aliunde stipe. [Note: 208 Excipiebatur vbique cum gaudio.] (Nam gens ipsa summe inops est) et aucto numero Sacerdotum. Vbique summis obseruantiae argumentis, occursu festo canentium, ac tripudiantium more gentis, excipiebatur. Ille vbique sacra faciebat, perque interpretem habebat adhortationem: tum conciliabat dissidia: quae cum reperisset supra centum; nullum [Note: 209 Centum, et plus dissidia sedauit.] plane reliquit. Summi autem momenti fuit id, quod Conlani inter Sodalitatem Sancti Antonij, sub cura Franciscanorum Patrum, et Rosarij sub cura Nostrorum sustulit. Nam cum ex veteri lite mutua offensio coorta, cum malo exemplo populi, ad ipsos Religiosos sensim quasi contagio permanaret; Episcopo Cocinensi,
et Conlanensi Lusitanorum Praefecto frustra sedare conatis; Valignanus non solum [Note: 210 Obiurgatus ab eo populus veniam petit.] lite dirempta Sodalitatum inter se gratiam redintegrauit; sed etiam, confectis rite tabulis, fraternitatis iure constabiliuit. In Pago Mampoli, cum conuocatos in Ecclesiam Christianos grauiter obiurgasset, quod more Ethpicorum viuerent; illi positis humi genibus, clamoreque sublato veniam coeperunt poscere, Cui re cum interfuisset Arelus Ethnicus, publice interfatus dixit: Vera Patrem [Note: 211 Ethnicus christianas leges approbat, et amplexatur.] Christianis obijcere, praesertim quod festis diebus piscatione non abstinerent: ac se curaturum vt Ethnici quoque post hac eos dies feriatos haberent, ne aemula lucelli cupido Christianos solicitaret. Intellexit Pater hominem a regno Dei non procui abesse: ac subinde seuocatum, facileque pellectum, tertio post die cum [Note: 212 Inter diuersso religione homines pacem consistere non posse ostendit.] snis ad viginti baptizauit. In Pago Puducurucae eodem modo reperit Christianos permixtos Ethnicis vsu vitae communi, et moribus: quos cum in Templum vt rosque congregasset; ostendit quam in ea diuersitate religionum pax coalescere, conseruarique non posset. Proinde quoniam Ethnicorum, et Mahometanorum falsi, et impij cultus erant; animum serio cuncti ad vnam christianam religionem conuerterent. Ita pacem cum Deo, interseque habituros. Quae cum diceret, [Note: 213 Ethniciex hoc Christiani fiunt.] statim Ethnici clara voce omnes paratos sese professi ipsistunt rogare baptismum. Tum Pater, quia moram trahere ipsum, dum cuncti rite instituerentur, non erat operae; quatuor ex honestionibus Arelis, qui tanquam sponsores ceterorum loco essent, crine, quem superstitionis ergo in vertice ferunt, secto, catechesi fieri ipitium iussit. Progressus ad ipsam Commorini frontem, eamque [Note: 214 In ora piscaria honorifice excipitur.] partem, quae Piscariae ora nominatur, multo meliores Christianos inuûnit, ac numero amplius quinquaginta millia, tanto populorum gregatim concurrentium, ac certantium ei pedes exosculari studio; vt necesse esset Patagantinos circum stare, ac summouere turbam, ne pene opprimerent Punicali, vbi praecipua sedes erat [Note: 215 Punicali Nostrorum numerum auget, qui Christianorum eleemosinis aluntur.] Sociorum, amplificauit numerum vsque ad viginti: vt seni mimmum ediscendae linguae nauarent operam, senescentibus, et morientibus successuri. Quipus omnipus magna alacritate se Christiani suppeditaturos rece pere. Hîc enim, et quidem ex tota India nonnisi hîc ex indigenarum Christianorum eleemosynis Patres victitabant, Resque, vt ijs locis, habebant pulcherrime, cura praecipue Patris Henrici Henrjcij, qui iam inde ab Xauerij temporibus ei regioni praeerat. Punicale [Note: 216 P. Henrici Henricij opera omnia hic bene habent.] ad Insulam Manariam, inde ad Sancti Thomae coloniam Visitator progressus, inter cetera Hieronymum Concham, et Franciscum Pinnam ibi degentes in Coadiutorum spiritualium numerum adseripsit, iucundo cunctis spectaculo: cum viri ob multorum annorum labores emeriti, quasi vegeti animi tyrones de integro militiam Christi capesserent. Praefecti, ac Ciuium flagitatu, qui se domum [Note: 217 P. Valignanus in Visitatione progreditur.] amplificaturos, et scholam exaedificaturos receperant Magistrum ibi collocare elementariorum, ac numerum Sacerdotum amplificare constituit: quod ea peropportuna sedes erat expeditionibus in Pegu, Bengalam, ac Nagaparanum [Note: 218 In S. Thomae colonia Magi strum collocat, et Sacerdotes auget.] suscipiendis. Ad Christianorum indigenarum institutionem, quae proprij ad eam rem templi, et hominis lingua periti inopia claudicabat; Templum stipe ab Coeinensi Episcopo concessa inchoauit: vnum Sacerdotum Neophytis proprie instituendis imposuit, accito ex Manaria Insula interprete peridoneo. Demum veneratus [Note: 219 Templum stipe ab Episcopo concessa exaedificat.] Templa Thomae Apostoli memoria, et martyrio inclita, inque regressu vehementer periclitatus a latronibus, Goam reuertit, quo Patres conuocauerat praecipuos aetate, prudentiaque, multa consultaturus: quae pro experimento, quod iam locorum ceperat, habebat in animo nunquam in posterum conuellenda [Note: 220 Goam reuertit.] sancire. Octauo Idus Decembris in Ciorani secessu consultatio coepta. Intererant, praeter ipsum Visitatorem, Rodericus Vincentius Prouincialis, et Collegiorum [Note: 221 Frouincialem Conuentum hic cogit.] Rectores, Nunnius Rodericus Goani: Franciscus Monclarus Bazainij: Antonius Acosta Salsettani: tum Emmanuel Texeira, Bernardinus Ferrarius, Henricus Henricius, Franciscus Dionysius, Marcellus Vazius, Ioannes Mesquita, Ba thasar Gugus, Petrus Vazius, Martinus Syluius, Petrus Ramon Tyronum Magister, Gomez Vazius Horum decreta, adscriptis, vbi variatum est, pro vnaquaque sententia rationibus, et auctoribus: praeter Valignanum, qui separata
[Note: 222 Eius Conuen tusdecreta Ro mam mittit.] epistola suam de singulis sententiam explicauit, missa Romam sunt. Primum omnium Prouincia nequaquam visa est diuidenda induas: quarum altera citra, altera vltra Gangem Domicilia contineret. Sed constituendus Prouincialis Vicarius [Note: 223 Frouincias non diuidendassta tutum.] vltra Gangem, vt eo inuisente ea loca, occurreretur domesticorum necessitatibus, et ab vno, eodemque capite pendentibus vniuersis Domicilijs vtriusque orae melius commercium, conuinctio animarum, mutuum auxilium conseruaretur. Neque Malacae magnum Collegium instituendum, in Molucarum, Sinarum, [Note: 224 Malacae non instituendum magnum Collegium.] et Iaponiae Seminarium: quod Malaca ad modum exiguum oppidum sit, et annona omni longe importata vtens, et crebris exposita oppugnationibus hostium, maxime Acenorum, a quibus et hoc ipso tempore obsidebatur. Quanquam eius Collegij ea quoque causa fundatio concidit; quod cum Rex Lusitanus ei alendo Delubrorum Ethnicorum reditus attribuisset; reditus eiusmodi inuenti [Note: 225 Superintendem, tes destinandos Trauancoridis atque Piscariae orae.] nulli sunt. Visum quoque est Trauancoridis orae suum, itemque suum Piscariae attribuendum Praesidem, qui dispositos per Ecclesias Patres regerent: neque eos Cocipensi Rectori debere subjjci: sed omnibus hisce vnum Superintendentis nomine praeficiendum, ad quem paratum esset perfugium in subitis casibus. Item Marganense Collegium in Salsettis suo commendandum Rectori, qui [Note: 226 Marganensi Collegio in Salset tis Rectorem dandum.] nequaquam Goano Rectori, sed tantum Prouinciali parêeret. Praeterea curandum diligenter, vt Sociorum Seminaria ad discendas linguas instituerentur, quandoquidem sine linguarum praesidio fructus nec vllus referri, nec solidus posset: cum per interpretem languerent adhortationes, et confessiouibus locus vix esset. [Note: 227 Seminaria ad discendam lin guam instituem da.] Certatum nonnibil est, vtrum Ecclesiarum cura retinenda esset, quemadmodum ad id temporis, cum cognoscendi etiam causas iure, et animaduertendi: an curandum, vt Antistites certos procuratores praeponerent, ad quos iurisdictio, et animarum cura ex iustitia pertineret. Eo tamen dicessere plurimi, quo necessitas impellebat, nihil mutandum esse, quod Episcopis nulli essent idonei administri. Quippe cum perpaucis indigenarum indoles, eius negotij capax esset: nec [Note: 228 Ecclesiarum curam cum potestate iudi candi non esse deserendam.] fere, si qui adueherentur ex Europa, eos animarum magis studium, quam pecuniae duceret. Itaque in tanta necessitate nefas declinare id onus, quod non ex iustitia, nullo cum quopiam intercedente pacto, sed ex caritate susciperetur: et iurisdictio in noxis Neophytorum vindicandis animaduersionem magis paternam ob leuitatem culparum, gentisque simplicitatem, quam Iudicum exemapla requireret. Porro in sedibus retinenda puerorum indigenarum contubernia, et habenda [Note: 229 Retinenda gymnasia elementaria.] gymnasia, vbi prima literarum, atque etiam arithmeticae rudimenta traderentur, quod nulli praeterea essent Magistri, apud quos haec possent adeo vitae commercijs necessaria edisci: et fructus e tenerae aetatis conformatione vnicus extaret. Illud quoque visum est in deliberationem vocandum, an alios praeter Lusitanos [Note: 230 In Indiam operarios ex Europa mitti curandum, et flagitandum.] expediret in Indiam ex Europa Socios mitti: vbi summo omnium acclamatum consensu, non modo ex alijs quibusuis Prouincijs, cum gratiarum actione excipiendos libentissime; sed etiam inuitandos, rogandosque, et supplicandum Patri Generali, vt quando vna Prouincia Lusitania nequaquam sibi ipsi, Brasiliaeque, et Indiarum tot, tamque amplis regionibus posset sufficere; nullo modo Spiritui Sancto, Dominoque messis Operarios in messem suam mittenti, praecludi aditum sineret. Absoluta Visitatoris consultatione, ex qua vsus extitit sane maximus, non in Indiam modo, sed etiam Romae, ad cognoscendum, et ranquam praeuidendum oculis rerum statum; habuit subinde Prouincialis Congregationem Prouinciae ad legendum qui Romam Procurator mitteretur. Delectus est Pater [Note: 231 P. Martinus Syluius Romam procurator mittendus eligitur.] Martinus Syluius, cum quo Melchior quoque Diaz missus est, qui res Indicas in Lusitania procuraret. Quam procurationem, quia secerni a reliquae Prouinciae negotijs necesse erat; Euerardus Patre Alexandro Vallaregio tradiderat. Addidit autem alteram subtilissimam curam Valignanus permagni momenti, ad penitus rerum statum Patri Generali significandum, Capita praecipua literarum, [Note: 232 P. Valignani exacta sui mu neris cura.] quas Praepositi Generales, indeusque a Sancto Ignatio, miserant, excerpta misit, adnotatis ad marginem quid vsus haberet, ferretue. Ad haec cum protixe de Prouincia in vniuersum, singulisque domicilijs scripsisset; addidit etiam epistolam,
in qua singillatim persequebatur capita traditorum sibi mandatorum: omniatam subtiliter, ete clare; vt non solum promptissimam obsequendi Voluntatem, sed mentem quoque cuiuis parem moli ostenderet. Quanquam autem annus totus salubris admodum fuit; tamen vt nunquam certae sunt cum morte induciae, [Note: 233 Petrus Touar moritur.] Petrus Touar post sacrae militiae annum vigesimum Ormutij Malacae, in ora Trauancoride, praeterea in extraordinarijs Missionibus, singulari innocentiae documentis exactum, iamque Procurator Prouinciae a Valignano destinatus, sublatus est. At Ioannes Capralis, et Ioanoes Brauus ex vetusto languore consumpti. [Note: 234 Item Io. Capralis.] Ille annos sexdecim in Societate, et aliquandiu Magister Nouitiorum Goae versatus, tum missus in Iaponiam, ac postea sanguine excreato reuocatus ad curandum, Cocinoque prae positus, tandem Goae religiose decessit. Brauus iam inde [Note: 235 Tum Ioannes Brauus S. Xauerij Socius.] a Beatae memoriae Francisco Xauerio receptus Malacae, quem et comitem peregrinationis in Sinas sibi delegerat, sex annos Goae Magistrum Nouitiorum, totidem Collegij Rectorem egit, magna cum prudentiae, ac ceterarum virtutum laude, visus post obitum Quadrij ad res Goani Collegij difficillimo tempore sustinendas reseruatus, quoad Valignanus cum tam bono comitatu succederet: adeo statim vt ille adsuit, valetudo, qua semper vsus erat tenuissima, in aquam intercutem euadens, penitus pessum ijt. Ceterum anni sanctitas, dum in Europa Religio [Note: 236 Meaci multi baptizantur Da rij militis ope ra.] ardentius pertractatur, visa est etiam Barbaris gentibus caelestem clementiam conciliasse: Iaponiae praesertim, in qua multum hoc anno promotum. In Ora Meacensi, Ecclesia praecipue Tacuccuqui adoleuit insigni pietate Darij. Ipsis Ianuarij Kalendis sub felici Nominis Iesu auspicio septuaginta illic nobiles consignati. Rursus quinque et triginta, post alij, atque alij. Nam Darius iam aetate, et acceptis in bello vulneribus minus sufficiens ad bellica opera, et Reipublicae [Note: 237 Ab eodem Templum, et Domus Nostris aedificatur.] munia, Arcis administratione in Iustum Vcondonum filium translata, totum se quaerendis Christo animis addixerat. Delegit opportunissimum in Arce locum, vbi nuper Fanum Idolo Iaponico steterat: ibique Templum e materia, vti cuncta sunt Iaponiae aedificia, satis amplum, et Patribus recipiendis diuersorium condidit, mira vtrumque munditie, ac nitore. Addidit hortulum iucundissimum, vt mos est in praecipuis Bonziorum Coenobijs (Niuas illi nominant) multa amoenitate arborum, florum, stirpium longe aduectarum artificio, et elegantia vel Europae inuidenda dispositarum. Circa Templum patentem aream aperuit, consitis vndique ad marginem arboribus ad ornatum, et opacitaten cum supplicatio [Note: 238 Et Viridarium ad Templi or natum.] duceretur. In areae loco maxime spetabili Crux stabat, consitis circum multorum generum floribus, et fonte manu addito, aqua perducta canalibus, vt blanda haec leuamenta fessos aduenas primum omnium ad adorandam Crucem alliceret. His omnibus in primo nitore conseruandis tres Christianos aetate graues, ad id ipsum vna cum vxoribus, ac liberis alens, custodes apposuit: tametsi sua ipse manu gestiebat pleraque concinnare. Quicumque baptizarentur ipse ab [Note: 239 Darij in bapti zatos pietas, et liberalitas.] sacro fonte suscipiebat, erudiebatque, Cruciculis, ac pijs Icunculis donans, vt quisque in orationibus ediscendis operam approbabat, quorum et conseruabat omnium in Codice ad id confecto nomina, et suum cuique gaudebat initio sua scriptum manu tradere. Quin et Torni peritum, qui precatorios conficeret globulos, quos gratuito diuideret, victu, ac mercede de suo attributis acciuit: qui illud supra mercedem incomparabile donum adiecit assiduitate hortationum, et [Note: 240 Sacrae Templi supellectilis studium.] comitate; vt fieret ipse quoque Regni heres caelestis. Ad Templi aedificium nil siuit adhiberi, quod alius deflorasset vsus: cum diceret non corda solum, sed et cetera noua esse oportere, quae diuino cultui dicarentur. Quo tempore nullus in Arce Patrum aderat; Pastoris ipse locum implebat. Quotidie mane edito signo, itemque sub vesperam conuocans in Templum Christianos, vbi praeter ea, quae [Note: 241 In pastorum defectu assiduitas, et zelus] pro sua quisque addebat pietate, pariter vniuersi positis genibus elata voce orationem Dominicam, et Salutationem Angelicam quinquies pronunciabant. Diebus vero sanctioribus addebat adhortationem, vel de suo ingenio, vel de volumine pio. Quatuor singulis annis legebat tanquam Procuratores, qui propagationem fidei vrgerent: pauperes, et aegrotos inuiserent: mortuos humi darent:
[Note: 242 Christianos aduenas benigne excipit.] necessaria compararent ad festos dies: exciperent hospires, et id genus obirent munia: prima sibi in his quoque et laborum, et curarum assumens. Quicunque Christianorum aduenirent, quamuis antea ignoti, obuijs excipiebat vlnis, ore, vultu, verbis laetissimis: plane tanquam indulgentissimus Pater suauissimos liberos [Note: 243 Quid de operi bus misericor diae sentiret.] diu desideratos reuiseret: nec modo cunctis benigne hospitium; sed et tenuioribus vestes praebebat. Hoc suae vxori non multum ipsi dissimili assidue occinens, vt pietatis, ac deuotionis suae studia in operibus misericordiae, vel proprias largiendo vestes, fundaret, si vellet se, et liberos curae esse Deo. Suorum militum in [Note: 244 Suorum militum in bello extinctorum vxores, ac libe ros tanquam parenssuscipit] pugna caesorum vxores, ac liberos plane tanquam parens protexit, et aluit. Et Sancium Ixibaxidonum olim potentem in Regno Voari, iam pro opum volubilitare Iaponicarum, omnium rerum egenum excepit in suas terras, attributo reditu ad totam alendam Domum: aduocans in Arcem cum sociorum quis adueniret: et ita quasi dominum suum tractans. Senibus Bonzijs adhortationem efficacissimam [Note: 245 Bonzios ad si dem inuitat.] admouebat, vitae alimenta spondens, ne terrena stipendia amittendi metus ab caelestibus absterreret. Et quoniam vilissimum inter Iaponios habebatur [Note: 246 Ad humandos mortuos multa splendide comparat, eosque comitatur] humilium hominum mortua curare corpora; vt sanctum hoc opus inter Christianos suam dignitatem obtineret; ipse non solum feretrum cum Damasceno stragulo comparauit; sed et vexilla serica octo candida, depictis in quoque sacrae Passionis argumentis, et nomine IESV aureis literis. Quae cum omnia Christianis cum sua quoque candela comitantibus in exequijs, vel tenuissimorum praeferrentur; et ipse in agmine spectaretur Darius; clare apparebat in mortis honore Christianae viuacitas caritatis, quamque esset erga pauperes vita praeditos munifica, quae adeo erat magnifica erga defunctos. Hac igitur viri virtute, et industia, non Tacaccuqi modo, sed et alibi circa Meacum fide adolescente quo tamen maiores erant in Ximo Bartholomaei opes; hoc amplior accessio Ecclesiae facta est. Nam cum victoria ex hostibus, tam praeter opinionem, ac supra humanas vires parta, de qua supra scripsimus, diuinum adesse sibi fauorem clarius perspexisset: suisque Proceribus, ac Bonzijs apte denunciasset, certum sibi esse in suis terris non ferre diutius impios cultus; Patres Gaspar Coellius, [Note: 247 In Nostrorum excursionibus viginti hominum millia baptizantur.] et Ioannes Franciscus Stephanonius, ac Frater Michael Vasaeus circum ire terras, euertere vbique Idola, statuere Sacrosanctae Crucis insignia, populos baptismo initiare, vt modico interuallo ad viginti millia hominum adiuncta Eccle siae sint: eorumque ferme dimidium in Oppido Cori, hoc laetius, quo magis praeter opinionem. Quippe multa hîc erant, et praecipua Bonziorum Coenobia: quorum hortatibus ita adhaerescebat superstitioni populus, vt Bartholomaeus attentare in praesentia eam rem minus auderet. Sed vbi Patre Gaspare instante incoeptum [Note: 248 Bonzij ad fidem conuertuntur] probauit; inter alia praesidia famulum e suis egregiae fidei misit, qui ad excludenda Bonziorum venena Patri cibos sua manu praepararet. Audax et pium coeptum Deus adiuuit. Propinquorum nobilium suasu Bonzij audito Euangelio plerique fidem amplexi: coenobijs triginta exinanitis, multis delubris, vel incensis, vel ad pium cultum translatis. His Cori magnum inter ieiunium gestis; ad celebranda patientis Domini, ac resurgentis solennia, Omuram Gaspar Bartholomaei [Note: 249 Paschalia cum fructu aguntur.] vocatu concessit. Ad vbertatem messis Capralis quoque ex Bungo accurrit, Patrem Balthasarem Lopium, et aliquot Iaponios iuuenes, qui praedicando adiuuarent, adducens. Ergo post Pascha sub triumphantis Christi felicibus auspicijs diffusi omnes per Pagos, et Oppida ingenti vbique superstitiosi instrumenti strage edita, cuncta pietati, cuncta Christo subijciunt. Bartholomaeo animus interim augebatur et pietas. Itaque diem Diuo Bartholomaeo Apostolo sacrum magna Omurae cerimonia honorauit: quamuis nullus interesset Patrum, habita [Note: 250 Idola a pueris conteruntur.] cohortatione ad suos nobiles, vt pietatem colerent, ac potissimam omnium rationem ducerent animarum suarum: sibi quoque certum esse progressiones post [Note: 251 Blasphema anus in S. Cru cem diuinitus punitur.] hac in christiana virtute continenter habere. Haud minus ardebant Christiani recentes. At pueros in primis gestientes, exultantesque vidisses in Idolis frangendis, comportandis, conculcandisque occupatos. Aderat manifestis indicijs sancto operi e Caelo Deus. Euênit, vt anus Ethnica, dum Crux magna celebritate
excitatur, impio ore diceret: Quid, rogo, plus habet lignum illud, quam alia? Atque illa ipsa nocte, praesenti Dei vindicta domus eius igne fortuito comprehenso tota conflagraret: et pariter anus in ea. Vnus diuinae benignitati Pagus obstinatius obsistebat: in quem dum Pater Gaspar e proximo, quem iam expurgarat, [Note: 252 Diabolus fidei praedicatione fugatur.] transgredi cogitat; Diabolus in puellam ingressus coepit clamare iam sibi ex alio eiecto populo, non nisi receptaculum illud, ac perfugium restare. Hae voces Paganorum duritiem molliuere, vt mallent Christo Victori sedem apud se, quam eiecto Diabolo esse. Ita ea quoque statio erepta Diabolo est. Cetera de genere hoc mitto: non enim colligere omnia consilium est, sed subinde aspergere hoc in opere diuinae indulgentiae exempla, quibus caelestes in Iaponia segetes, si non vt olim, cum vbique terrarum conserebantur, signorum admirabilium, quasi imbre largissimo; tamen quasi rore saluberrimo educauit. Inter [Note: 253 P. Capralis Vsuquin Regis accitu redit.] haec Capralis misso in Indiam Balthasare Lopio; qui quam posset maxima operarum auxilia tam paratum in nouale adduceret; Vsuquin Regis Bungensis accitu repetijt. Rex Tosae, qui Bungensis Regis filiam habebat in matrimonio e suo Reguo extorris Funai in Regnum Christi haud paulo melius, ac certius a Patre Ioanne Baptista sacro lauacro conscriptus, in Tosam redierat, pacatis iam Dynastis: et ille quidem ingentes ferebat animos in suas omnes Prouincias Euangelium inuehendi. Sed fides Tonis haud constitit. Statim rursus eiectus, desiderium [Note: 254 Rex Bungi filium, aliosque nobiles Christo consecrari desiderat.] terreni Regnis spe caelestis leuauit. Laetis tamen initijs cognitis, libenter in Bungum properabat Capralis, si quae daretur occasio arrepturus. Sed Rex Bungensis [reading uncertain: page damaged] ideo acciuerat, vt filium ipsius loco secundo genitum, et aliquot nobiles [reading uncertain: page damaged] Christianos consecraret. Eum filium vbi primum venit in Iucem Rex, et Regina dedicarant Pagodis. Inde tanquam Bonzium educarant, et Coenobiorum reditus addicebat Rex, et Vsuquianum Coenobium destinabat regia extructum magnificentia, et amplis instructum vectigalibus. Neque haec tam superstitionis agebat studio, quam laponum more Dynastarum: qui quo pacatiora heredi filio relinquant patrimonia, ceteros fere in Bonzicam ignauiam summouent. Sed puer mirifice abhorrebat ab ea vita, multo propensior ad christianam. Quam Rex propensionem sequens, persuasum habens pro Christianorum praeceptorum notitia, Regno nihilominus, si is Christianus, quam si Bonzius fieret, cautum fore; ad Patrem Capralem adductum, eum se penitus dedicare Ecclesiae ait, ac sperare eo facto magnam aliorum quoque, praesertim Nobilium, accessionem futuram. Quaruordecim erat annorum puer, indolis optimae, et nonnihil Christianae fidei rudimentis imbutus: quae vbi perdidicit, sacro fonte vna cum aliquot [Note: 255 Regis filius Se bastiani susce pto nomine cum aliis nobilibus baptizatur.] Nobilibus lustratus, Sebastiani nomen accepit. Interfuit celebritati Rex genibus assidue flexis, et nudo vertice, quanquam in asperrimo frigore: et mox nouellae Christi soboli conuiuium dedit. Iam instabant Natalitia Domini solennia, et Funaium Capralis, vbi praecipua vis Christianorum, aduocabatur. Voluit Rex vna Sebastianum pergere, quamuis impeditissimo itinere, ac perincommoda tempestate. Magna gratulatione, ac festiuissimo apparatu celebrata Natalitia sunt. Eodemque die Sebastianus sub vesperam, accersitis Christianis [Note: 256 Sebastiani feruor.] nobilibus, nullo Ethnicorum admisso, iussit id facere, quod ipse faceret: ac statim suspendit sibi Rosarium ab ceruice: cumque itidem Nobiles fecissent; in eorum comitatu praecipuas Vrbis vias inambulauit: iubens, si quod Idolum inuenirent, euerti. Hac ratione testatum velle omnibus dicens Christianum se esse. [Note: 257 Burgensis Ecclesia subleua tur.] Hinc primum Burgensis Ecclesia coepit caput attollere. Namque, vt maxime per Nosocomij occasionem erat exorta, ad quod se debilium, vlcerosorum, aliorumque id genus tenuissimi quique conferebant; ita ad hanc diem fere in infima tantum plebe constiterat. Iam vero cum filium Regis, et opibus, et sapientia inclyti, totque insuper Nobiles cum eo Christianos videbant; non solum Fideles [Note: 258 Bonziorum offensio.] erigebantur; sed et Ethnici, qui modo Christi pauperes ne sermone quidem dignabantur, adijciebant animum ad baptismum. At Bonzij non poterant concoquere a filio Regis non modo repudiatam ipsorum sectam; sedita, vt mallet esse Christianus. Id enimuero summae loco iniuriae, et infamiae duxere. Melchior
[Note: 259 P. Melchior Fi geredius Insu larum Goti Christianam fidem promouet] Figeredius Insularum Goti Christianos reuisens et ipsos erudijt, expiauit, confirmauit, et duobus in Pagis quadrimestri spatio facile ad Ecclesiam quingentos addidit. Praeclara eodem hoc anno se spes in Brasilia ostendit religionis propagandae: quanquam admodum impar initio exitus fuit, non sine culpa Europaeorum. Supra Vrbem Sancti Saluatoris ad leucas quinquaginta in Septentrionem [Note: 260 Brasiliae res.] Flumen Regale est. Huius accolas post gesta multis annis cum Lusitano bella; tandem pacis, et Euangelij amor coepit. Eius rei causa Oratores, qui Patres ad se mitti rogarent, in Vrbem venerunt. Hos Prouincialis in Neophytorum [Note: 261 P Gaspar Lau rentius cum fratre Io. Salonio, alijsque Christianis in Brasiliam tram seunt.] Pagis aliquandiu habuit explorandae fidei, atque constantiae: atque vbi experimenta respondent, expeditionem Patri Gaspari Laurentio, nomine inter Brasilios claro, delêgat. Vniuersus Sancti Antonij Pagus, quem ille percurrebat, se tanquam parentem orbari conquerens, cum Gaspare proficisci volebat: nec potuit prohibere, quin clanculum quatuor cum vxoribus Viri praeirent. Rebus praeparatis anni exordio cum Ioanne Salonio Fratre solum viginti e Christianis Sancti Antonij, qui adiuuarent sanctum opus delectis, iter ingreditur. Vna contendit Lusitanorum manus, exploratura num apta esset coloniae sedes: vnde factum est maxime, vt spem exitus frustraretur. Iter pacate pactum, ac pie. [Note: 262 Iter cum pietate coninnctum.] Summo manc antequam se darent in viam, Litanias pariter orantes [reading uncertain: page damaged] , et precationes aliquot pronunciabant, vt Deus ad suam gloriam amplissimam [reading uncertain: page damaged] cuncta gubernaret. Idem factitabant vesperi. Interdiu Pater nunc bos, nunc illos vel catechesi erudiebat, vel inflammabat studio pietatis, vel consolabatur, et confirmabat: praecipue curans, ne cui pauperiorum necessaria vitae deessent. Incedebant omnes pedibus, ac fere nudis, ob aquas frequenter intercursantes. Quinto Kalendas Februarij ventum ad flumen est, relictisque Lusitanis in propiore mari loco, quem condendo Oppido delegêre; Gaspar, et Salonius cum Antonianis Neophytis sex inde leucis dissitum Brasiliorum Pagum contendunt petere. Pagus ad mille capitum conficiebat: quorum dimidium erat eorum, qui [Note: 263 Ad Brasiliae pagum perueniunt fugitiuorum Lusitano rum perfugium] anno millesimo quingentesimo sexagesimo octauo ab Lusitanis fugerant. Ipso in ingressu Gaspar mulieres conspicatus, quas e Sancti Antonij Oppido praeiuisse dixi cum Viris: cum optime eas nosset, quippe quas baptizarat, et matrimonio iunxerat: deque Viris interrogans, respondent ab ijs hom inibus mactatos, ac deuoratos. Hanc nimirum paci, religionique moram Satan quaesiuerat. Quod intelligens Pater, mulieribus ab seruitute iniqua liberatis, iniuriam dissimulauit. Spargebant tamen ij, qui olim ab Lusitanis fugerant, morem esse Patrum Brasilios in coetus cogere, vt captiuos exteris tradant: et hunc rumorem augebat [Note: 264 P. Gaspar apud Paganorum primos suspicione se purgat.] cognitus Lusitanorum, qui sex inde leucis substiterant, aduentus. Quamobrem Pater conuocatos Paganorum primos iubet metum omnem ponere. Adesse se non seruitutem ijs impositurum, sed libertatem communiturum: vtque ab caecitate, qua praemebantur, abductos legem sanctam edoceat, viamque salutis [Note: 265 Sacellum, ac domum impe trat.] aeternae, et filios faciat Dei. Quae cum laetis animis accepissent; protinus extruendo Sacello, iuxtaque tugurio ad diuersandum Patri, manus admouent. Postero die absolutum est opus, diuina peracta, et catechesis inchoata: nomine Oratorio, et inde Pago Sancti Apostoli Thomae indito. Ingens subinde Crux [Note: 266 Catechesis tra ditur.] octoginta procera palmos erigitur. Tum velut in Pagis circa Baijam matutinae catecheseos, ac pomeridianae inducta forma: ac Salonius instituere pueros proprie aggressus, in schola breui numerauit centum auditores, christianasque preces [Note: 267 Baptismus dif fertur.] edocuit. Baptismis, quoad res stabilitatem adipisceretur, visum est abstinendum: tantum nonnullis agentibus animam dininum donum impertitum est: et [Note: 268 Circumiecti Vici Patrem inuitant.] primumomnium infantulae, quae Maria vocata, protinus, tanquam Caeli tessera accepta, reliquit terras. Interim excircumiectis vicis, etiam accolarum Fluminis Sancti Francisci, quod est flumen in Brasilia longe princeps, multi accurrebant [Note: 269 Etiam et ferox Barbarus.] ad Patrem, vt ipsos quoque inuisere, et Templa suis in Pagis excitare vellet. Horum praecipuus fuit inclytus in eo tractu Surubis nomine, late formidatus, ob multas Europaeorum caedes nunquam ad pacem inflexus. Is prius
germanum suum fratrem salutandi causa ad Patrem misit, tum adfuit ipsemet cum magno comitatu, perterritis omnibus, qui Patri bene cupiebant: rati ad eius necem Surubim venisse. At Gaspar, cui viuere Christus erat, et mori lucrum; coram eo et cetera multitudine, antequam venirent in congressum, orationem [Note: 270 P. Gaspar oratione Barbarum mulcet.] de rebus Diuinis instituit. Cumque ij, qui Surubis aduentum, pro cognita eius ferocia, interpretabantur, nihil expectarent aliud, quam vt iamiam sermone in medio Oratori Diuino caput abscinderet; ab concione nihil plane loquutus, nisi, Gaudeote venisse; suum in Pagum reuertit: quo quanquam suspicionem suam affirmabant, qui aduentum eius in partem deteriorem trahebant; [Note: 271 Accedit ad Pa gum Surubis, et fundat Ecclesiam.] tamen est postea cognitum eloquentia Patris, et praesertim vi, et magnitudine vocis obstupesactum Barbarum, plura fari non potuisse. Ad eius mox Pagum leucis ab Sancto Thoma duodecim Euangelicus praeco vadit, et ipso Surubi conferente laborem, aedificat sacram aedem, sub Ignatij Martyris nomine. Misit ad firmandam magis pacem vnum e suis fratribus ad Praetorem Surubis: [Note: 272 Inde ad Pagos Sirigij fluminis pergit.] quem benigne acceptum Praetor, Lusitanice ipsum, et comites vestitos remisit. Rebus eo loco constitutis, Gaspar ad Pagos Sirigio flumini adiacentes processit, quos cum primum ingrederetur, ante omnia interrogabat, num quis grauiter aegrotaret. Horum enim fortunatissima conditio erat: qui salutari baptismo, [Note: 273 Itineris pericula euadit.] dum valentibus differtur, aeternae saluti praeparabantur. Multa in eo excursu pericula subijt: interdum ab non amicis populis, saepe ab rerum inopia, nonnunquam in difficultate viarum per lacunosa loca, aut lutosa, eademque hirsutis graminibus obsita, vt neque gressus promoueri, aut explicari per aquam ac lutum tectis cruribus posset, ac nuda spinae conscinderent. Multis pacatis Vicis, trium incolas ad mare deduxit frequentem populum conflaturus, qui tutelae Sancti Pauli commissus est: quod pridie Anniuersarij Principum Apostolorum destinato in loco consedêre. Tam laeta spe cognita Prouincialis Patrem Ludouicum Granam, et Franciscum Pintum auxilio mittit: quanquam aetate iam inclinata Ludouicus, recusato etiam equo, quem Lusitanus offerebat, totum pedes confecit iter. Pagani Sancti Thomae magna gratulatione, festoque apparatu ornatis vijs virentium arborum ramalibus, extructisque rusticano ritu fornicibus, excepere. Ex vicinioribus Pagis statim multi conueniunt, etiam se velle [Note: 274 PP. Ludouicus Grana, et Franciscus Pintus in auxilium mittuntur a Prouinciali ad S. Thomae Pagum] congregari, et sacras habere domos testantes. In vno iam aediculam Diuinis rebus aedificarant: quo cum Patres accessissent, maiorem, locoque opportuniore conditam Beatae Mariae a Spe dedicarunt: vbi sacrificium sacrosanctum primum Ludouicus fecit, concionante Gaspare, Brasilijs clamantibus pro se quoque, Fiam ego filius Dei: qua formula baptismum petunt. Iam duodetriginta Pagi libenter in pacem, catechismumque consenserant; cum Mamaluchus (ita [Note: 275 Laetissime ex cipiuntur.] appellant ex Europaeo, et Brasila natos) coepit veterem cantilenam, nimis suopte ingenio mobilibus populis, et seruitutem pauentibus occinere: Patres ea [Note: 276 Ab alijs Pagis desiderantur] causa coetus Brasiliorum cogeret; vt mancipent Lusitanis. Quid enim aliud expectare milites, qui ad mare constiterant? Affirmabat haec vehementer belli fama, quo Praetor sane non opportune contra nobilem Brasilium interiora solitudinis [Note: 277 Templum B. Mariae a Spe dedicatur.] habentem, vocabulo Apiripem, adornabat. Itaque Incolae Sancti Pauli, pauculis omnino residuis, fugam capessunt: alij deinde, atque alij Pagi dissipantur, et ad Apiripem fugiunt, tribus tantum reliquis Sancti Thomae, Sancti Ignatij, [Note: 278 Mamaluchi su spiciones de Patribus ingerunt.] et Virginis a Spe, quanquam fugae et ipsi imminerent. Gaspar blande mulcere trepidos, et solari, ostendere inania timoris: perituros aerumnis, et fame in syluis: in coetu, et Societate, atque adeo in eodem loco, vbi iam domos suas, ac Dei habebant, pacem, ac libertatem habituros: illi miserabiliter soluti in lacrimas, [Note: 279 Recentes in fi de turbantur.] ter, quaterque testari se, neque Ecclesiam, nec Diuina fugere: rogare Patrem vt secum proficisceretur, perspecturum quam cuperent filij Dei esse. Cererum Lusitanorum praestolari copias non audere: En iam, inquiunt, hi pauculi [Note: 280 a P. Gaspare confirmantur] praegressi infesti sunt, sororesque nostras captiuas abducunt: quid patiemur cum exercitus venerit? Multi Nostrorum satis experti sunt quid sit seruitus.
[Note: 281 Iterum a Mama luchis terrentur.] Quae cum dicerent, qui captiui fuerant, cicatrices, quas feruens oleum, ac verbera fecerant, ostendebant: aegre retenti in praesentia. Rursus Mamaluchi iniuria irritati, qui viro inter eos nobili vxorem eripuit, deserta petum loca: multis tamen manentibus, qui dicebaut velle se sub ipsum Templum occidi. Gaspar post profugos egressus, ad fluminis ripam considentes, opperientesque comites assequitur. Cuius illi admirati caritatem; Quando, inquiunt, causa nostra tantum laboras, redibimus. Tu tamen etiam atque etiam vide, ne causa nobis exitij isto studio sis. Pater Prouiucialis vbi res adeo turbulentas vidit, loco Patris [Note: 282 P. Io. Pereria a Prouinciali sufficitur, vt cum P. Gaspa re tumultus sedent.] Granae, nec loquentis Brasilice, nec tantis sufficientis laboribus, Patrem Ioannem Pereriam magnae apud Brasilios auctoritatis, Brasiliceque loquentem mittit, vt omni conatu cum Gaspare sedandis concitatorum animis insisteret: cuius rei exitum annus proximus demonstrabit. Ceterum eo praeclara illa coepta conabatur Ioannes sustentare impensius; quo clariora indolis ad pietatem aptae documenta cernebantur in Neophytis Pagorum quatuor circa Bayam. Nam [Note: 283 Eucharistiae fructus.] iucunda in his aemulatio pietatis gliscebat, praesertim inter eos, qui mensa dignabantur caelesti. Hi iam sibi plane existimabant ab omni peccatilabe purum animum conseruandum: itaque vitam instituebant cetero populo recti exempli luce omni ex parte conspicuam: et ita existimabat populus ijs viuendum: ad eamque formam suos quisque componebant mores, vt ipsi quoque fierent tandem [Note: 284 Nostri in Pagis quaterni distribuuntur.] mensae Diuinae participes. In singulis horum Pagorum iussu Patris Euerardi quaternos de Societate Prouincialis collocauit, quo commodius populum excolere, disciplinaeque tueri leges Religiosae possent. Et aduecti hoc anno sex [Note: 285 Ex Europasex operarij cum Sanctorum re liquijs adueniunt.] partim Itali, partim Lusitani virtute, studioque salutis proximorum, et voluntate multa pro Christo tolerandi bene instructi, opportunum fuere supplementum. Ea tamen re toti Ciuitati Sancti Saluatoris optatissimi aduenere, quod multas attulere Sanctorum reliquias: in ijsque ex vndecim millibus Virginibus Capita quatuor, et Beatae Virginis effigiem Romae ex Exquilina Sancti Lucae expressam: quae ornatissima supplicatione Lusitanis deducentibus, non modo ex Vrbe, sed etiam ab Villis ad eam rem congregatis, illata in Collegij Templum sunt, die Sanctissimo Christi Corpori sacro post meridiem. Deiparae effigies in Collegio Bayensi tantum in sanctioribus per annum diebus coepta populo magna [Note: 286 P. Serranus in Italiam Prouineiae Procu rator venit.] pietate confluenti ostendi: Virginum capita, ac cetera sacra pignora per cetera Societatis domicilia sparsa. Huius anni exitu Pater Gregorius Serranus Collegij Bayensis Rector Prouinciae Procurator in Italiam venit. Prosperrime in Hispania noua Societatis labores procedebant, et inchoata superiore anno literarum studia Mexici vehementer incitarant primis in Vrbibus Collegiorum sitim. [Note: 287 Mexici res.] Mechuacani, et Ciues Sancti Angeli, et Zacatecani, et Guatimalenses, et Guaxaeani vehementer instabant: datis non ad Prouincialem modo, sed etiam Romam [Note: 288 Nostra Colle gia expetuntur] literis ad Patrem Generalem, et in Hispaniam ad Regem Philippum. Quae fuit causa quamobrem Rex nouas ab Patre Generali Religiosorum copias postularet, landaus Societatis vitam, doctrinam, et exemplum, et nominatim quantum nouae Hispaniae Patres proficerent. Sed vt nunquam ab sanctis progressibus Satanae abest inuidia; conatus est improbus non magno in spem motu maximum facere compendium. Guaxaca e primis est eius Regni Ciuitas, Hispanorum [Note: 289 Guaxacae Col legium instituitur.] frequentia nobilium, ac locupletum, octoginta leucis ab Mexico. Huc multum, diuque rogatus Sancius, ipsum Mexicani Collegij Rectorem Didacum Lopium, et Ioannem Rogerium misit, qui per quadragenarium ieiunium praesto essent. Horum vsu expertaque industria inflammati Ciues certam pecuniam ad stabilem sedem ponendam decernunt. Quidam Canonicus aedes donat admodum [Note: 290 Propinqui Re ligiosi aduersantur.] opportuno situ: quarum possessio Ciuitate tribuente inita pacate est. Sed ecce lis ex vic initate Patrum Praedicatorum, qui priuilegijs rati suis fraudem fieri; Episcopum ex eadem familia permouere, vt etiam, interposito anathemate, ea Sede Patres interdiceret. Lopius, et Rogerius Societatis tueri iura aggressi, quae nouo etiam Gregorij Pontificis diplomate Societate confirmata cognorant.
[Note: 291 P. Euerardus Domum cum litibus recusat] Idque Diploma subinde misit Roma Euerardus, iubens proferri, vt constaret aequitas causae. Cererum Domum donatam remitti, ne ex litibus nouae sedis auspicsa caperentur. Sed cum hae peruerterunt in Prouinciam literae; iam optimo cum populi exemplo, non modo cognita melius causa, Antistes, ac Religiosi [Note: 292 Tandem omnia pacantur.] Societati satisfecerant, sed etiam ille Domum Societati opportuniore loco donat, eximijs cum paternae caritatis documentis. Ita concordibus animis, viribusque coniunctis commune Religionis bonum promoueri coeptum. [Note: 293 Missio in Mechuacana Prouincia.] In Mechuacana Prouincia pascuarum adhuc sedes fuit Episcopi: nec magna ibi Hispanorum frequentia, sed permagna indigenarum. Accersiti a Clero Societatis homines per interregnum Episcopale. Templum ab eo, et reditus certos vltro delatos accepere. Ita tanquam in statione Sacerdotes duos, cum tribus Laicis, Prouincialis ibi collocauit, quoad Visitator Plaza, cui rem Generalis commiserat, perpetua ne sedes ponenda esset, statueret. Vnusque Patrum Scholasticorum Collegium a Clero aedificatum, tantisper dum rite disciplinae vsu formaret, procurare, et pueros docere Grammaticam permissus est. Plaza cum Socijs quatuordecim in Peruuiam, quo rerum instantium aduocabat grauitas, pergens, Panamam tertio Idus Februarij venit. Nouem eorum statim, et ipsum Visitatorem graues morbi inuasere, et tanquam solenne tributum [Note: 294 Iacobi Suarij mors.] Iacobum Suarium ibidem mors abstulit, quinto Nonas Martij, virum prudentem, ac pium, qui multos annos Mamertinum Collegium in Sicilia rexerat. Ceteri quanquam dubia valetudine repetita nauigatione, duodecimo Kalendas Iulij Limam attigere: Plaza terreno itinere, quo salubrius vtebatur, praegresso, [Note: 295 Nostrorum status Limae.] rerum statum domesticarum multo reperit meliore loco, quam fuerat proximis annis. Tamen religiosa disciplina multa habebat laxiora: ad quae seuerius formanda, et Societatis legum custodiam inducendam sedulo institit. Sed nihil aeque iuuit ad incitandam domi, forisque pietatem, atque Sociorum recens aduectorum vegeta, ac robusta exempla. Eminebat inter omnes Balthasaris Pinnae, [Note: 296 P. Pinnae, et Montoyae in Peruuia labores.] et Ioannis Montoyae: quorum ille Societatem in Sardinia fundarat: hic Siculae Prouinciae praefuerat, ardor in aetate fessa integer. Statim aggressi linguam ediscere, breui perdidicere. Ceteros inter labores bis in hebdomada verba facere Pinna in foro instituit: Dominico die ad Seruos Aethiopes: feria autem sexta puerorum elementariorum agmine praeeunte, cum capitum fidei concentu, deducebatur in locum fori srequentissimum: vbi superiore quopiam loco conscenso contentione magna, de peccati fuga, de complectenda virtute, de nouissimis declamabat sic; vt non multitudo solum ad audiendum plurima conflueret; sed, [Note: 297 Peruui Christianis Sacramentis non inepti inueniuntur.] et ipse posita sella Prorex publice interesset. Pater Montoya praecipue se excipiendis confessionibus indigenarum dedidit: valde admirans vnde olim increbuisset opinio tam ineptos esse Christianis Sacramentis Peruuos: cum perbonae ipse indolis reperiret. Quod in Vico Sancti Iacobi magis apparuit: vbi etiam diuinissimum Christi corpus, quanquam magno delectu, coepit praeberi, maximo [Note: 298 Alphonsus Bar zana, et Ludo uicus Lopius excolunt Po tosinos.] emolumento suscipientium. Nimirum permagni interest, ad Discipulorum profectum, et nomen praestantia Magistrorum. Interim Alphonsus Barzana, et Ludoicus Lopius cum Consaluo Ruitio Fratre Potosinos excolebant: quorum consilio, et industria, tum Magistratus Ciuilis, tum Ecclesiastici iussu aleatores, [Note: 299 Eijciuntur aleatores, et meretrices.] et quaestus insamis mulierculae solum iussae mutare: ceterorum vero siue Peruuorum, siue Hispanorum nemo prope reliquus fuit, qui generali consessione rationes conscientiae suae non composuerit. Bartholomaeus Hernandus in [Note: 300 Bartholomaei Hernandi labores.] Oppido Guanuco, mox etiam Guamangae Christianam Doctrinam in compitis interpretans, saepe perorans in Templis, et alia obiens solennia sanctitatis nomen virtutis constantia adeptus, in ceteris fructibus Virorum nobilium graues inimicitias diremit. Michael Fontius, et Christophorus Sancius ad [Note: 301 P. Zunigae ex. cursiones ad montes.] Oppida Bracamori, et Ciaciaporae pari euentu profecti. Ioannes Zuniga Collegij Cusquensis Rector ad montes excurrit, qui Andes vocantur, et ad mare Articum spectant. Sunt ea iuga propter asperitatem inhospitalia, et conualles
proximae propter aeris inclementiam, et incubantis caloris vim valetudini perniciosae. Tamen quia nihil imperuium, nihil formidososum auro est, cum Coca ibi proueniat: cuius vt supra memini quaestuosissimum commercium in Peruuia est; valde ab externis, et indigenis celebrantur. Ceterum, quia non tam multos Diuina, quam humana inuitant lucra; inopia Sacerdotum, nunquam fere Diuinis de rebus ibi sermo auditur: quo maiore opportunitate duos menses in earum solitudinum cultura Zuniga desudauit, Portillo interim, quem Lima Visitator [Note: 302 Ambaris, et Caxatambi Vi cos duo ex No stris excolunt] misit Cusqui salubriter laborante. In Ambaris, et Caxatarabi Vicos aliquot iam annos Catechista, et Sacerdote destitutos, duo profecti, exceptique apparatu festo, ornatis flore vijs, et arcubus virenti fronde extructis: Hîc non solum baptisinum impertiere permultis, alios matrimonio Ecclesiastico copularunt, catechismo omnes erudiere, sed etiam ne per eorum absentiam Christiana doctrina in obliuionem veniret; trecentos fere pueros diligentissime edoctos, tanquam Praeceptores futuros inter populos salubri inuento distribuêre.
[Note: 1 Post Annum Sanctum multi per Europam morbi.] ANNVM Sanctum annus excepit, sparso ab Vrbe per christianum Orbem Iobelaeo, prope par sanctitate; sed Italiae, atque adeo Europae partibus multis funestus, tanquam praeparatos caelo animos properaret Deus in tutasubducere. Societas vniuersa, tum occasione Iobelaei, quod Pontifex ei proprie, eiusque gymnasia frequentantibus impertijt, per exercitia spiritualia, intentioremque religiosae vitae custodiam, nouum vigorem hausit: tum vero in populis ad eandem caelestem indulgentiam excolendis segetem vberrimam habuit diuinae gloriae. Aestate [Note: 2 Primus Procu ratorum Con uentus sub Euerardo.] ineunte primus sub Euerardo Procuratorum conuentus est habitus: decretumque nemine discrepante nullam apparere causam Congregationis generalis cogendae. Procuratorum, praeterquam Siciliae, quem pestilentia interclusit, nullus desideratus. Quin ex India quoque, ac Brasilia intersuere. In Vrbe multa in communem vtitilatem curata de nouo: inter cetera, vt magna vis Catechismorum graecorum per totum Orientem spargenda typis excuderetur. Iudaei, per absentiam Patris Baptistae Romani aliquot iam annos Laureti fructuose laborantis, [Note: 3 Posseuinus cu rat Iudaeis sin gulis Sabbatis concionem fieri.] prope derelicti iacebant. Et his, Posseuini maxime industria, allatum est adiuumentum: curatumque, vt singulis Sabbatis lex, et Prophetae ab Christiano homine eorum gentili probo, ac docto explicarentur. Qui dum inanes caecae gentis superstitiones redarguit; Bellarminus ad id reuocatus e Belgio, controuersa cum Haereticis fidei dogmata tractare in Romano Collegio coepit: atque [Note: 4 Bellarminus ex Belgio reuocatus ad Iu daeos iuuandos.] haec, ac pariter quaestionum conscientiae schola, quae ad hanc diem, solum bis in hebdomada habebantur, in quotidianas versa. Pater Ioannes Tellerius in custodijs publicis catenula ferrea suspensos pios codices collocauit multiplici cum fructu: non enim ex ijs vincti multa solum praeclara discebant, ab inanibus [Note: 5 P. Io. Tellerius pios librosin Carceribus in ducit.] colloquijs, ac ludis ad salutarem traducti disciplinam, carcereque in scholam conuerso; sed etiam vexatione, quae dat intellectum, praemolliti, diuini verbi semen facile excipiebant: nactique labertatem eosdem libros prophanorum loco [Note: 6 Oscoenos libros Bibliopo Ias remouere curatur.] inducebant suas in domos, et amicorum. Et sane inaestimabilis librorum in vtramque partem vis est: ideoque curatum est cum Bibliopolis, et impetratum a multis, suas vt tabernas obscoenis voluminibus perpurgarent: neque amarent lucra, vendendis animarum venenis collecta. Non omittam specimen fructus e spiritualibus Sancti Ignatij Exercitijs in multis praestantibus viris: qui siue Laici, [Note: 7 Per Exercitia spiritu alia S. P. Ignatij fructus collectus.] siue Ecclesiastici per ea excoli voluêre. Vnus ex vna Fundamenti meditatione, totum se commutatum in virum alterum fatebatur. Alius tantam in se efficaciam eorum senserat; vt miraretur cur Societas concionando, aut alijs ministerijs daret operam: cum hoc vno armorum genere, si serio vteretur; breui, quemadmodum loquebatur, totum posset mundum virtuti subijcere. Atque ille quidem statim suam familiam trium ac triginta capitum numero, per generalem Confessionem expiatam, inducto Litaniarum, nonnullo etiam meditationis, atque examinis conscientiae vsu quotidiano, in religiosae familiae speciem ordinauit. Memorandum inter Tyrones constantiae documentum dedit Ioannes Baptista Cauanagus. Duo fuere in Societate germani fratres Cauanagi, quae f milia est
Mediolani nobilis, Ambrosius, et Ioannes Baptista Pomponij Cauanagi, et Aureliae [Note: 8 Io. Baptistae Cauanagi in vocatione constantia.] Mediolani nobilis, Ambrosius, et Ioannes Baptista Pomponij Cauanagi, et Aureliae Spetianae filij. Ambrosius biennio ante receptus, superatis domesticorum tentamentis, inter ipsa Tyrocinij rudimenta ad triumphum euocatus excessit e vita. Quae mors iamdiu religiosae militiae cupidum, nihil terruit Ioannem Baptistam, sed plurimum incitauit. Itaque vbi primum septimumdecimum annum atrigit, longa flagitatione tandem expugnauit potius quam impetrauit ingressum. Pupugit id acriter propinquos, post amissum Ambrosium, non hominis solum, sed etiam pecuniae causa: cum opima hereditas Ioannis Baptistae capiti inhaereret. Ergo aduolat Mediolano Pomponius doloris, ac minarum plenus. Vbi nihil profecit: cum Ioannes Baptista ad Sancti Andreae, ratus extra religiosa castra victoriam magis in prono fore; vt ad aedes Alciati Cardinalis ducatur, per ipsummet Cardinalem a Patre Generali impetrat. Ibi amplius quatuor horas [Note: 9 Pia, ac sapida eius responsa.] solus inter suos relictus adolescens versatus varie, et exagitatus, admirabili plane firmitate, et sapientia, blanditias, minas, rationes falsas refutauit. Cum obijcerent imbecillitatem corporis perpetuoque in religiosa vita valetudinarium fore; respondit supremi Iudicij die, non id quaerendum ex se, qua valetudine vsus esset, sed quam voluntati diuinae paruisset. Caesari Spatiano Praesuli ornatissimo, cuius erat sororibus filius, amorem eius Matris obiecianti; Id ipsum, quod olim Albertum pernobilem adolescentulum Ordinis Praedicatorum candidatum respondisse legimus, respondit: Tabula picta, in qua Christus Dominus cruci affixus, ex vna parte cum fuauissima Parente, et Sancto Ioanne ex altera cernebatur, quae forte ex pariete pendebat, ostensa: Quemadmodum neque caritas Matris, neque Consobrini fecerat, vt ad eos, quos acerrimo confossos dolore cernebat, consolandos Christus Dominus e Cruce descenderet; ita nec sibi siue Matris, siue cuiuspiam necessariorum causa religiosam ponendam Crucem. Cumque illi iterum religionis austeritatem, mentione etiam lecti facta, obiectarent; Aspicite, inquit, lectum, vbi Christus quiescit, Crucem demonstrans. Et ad Patrem conuersus: Crede, inquit, Domine, si tantulum eius dulcedinis degustares, qua ego redundo; aliter loquerere: quamuis non haec mihi dulcedo sit causa, cur velim Deo seruire: sed quod id meretur ille, et postulat ex me. Demum frustra exacta die, ad Sancti Andreae sub vesperam reduxere, praelio, non bello se victos existimantes: si modo iterum nancisci solum, adoririque et quatere per ocium detur. Eo consilio Pontifici supplicant, leuitatem pueri praeten dentes, et a Patribus circumuentum. Quare sineret apud Alciatum triduo, sine Patrum subsidijs haberi, ad constantiae, et vocationis experimentum. Cum Pontifex annuisset, tanquam ad carnificinam moestissimus adolescens solus ducitur. Res erat tota Romana Curia celebris: nomenque Societatis iniuria passim lacerabatur, tanquam ad se non tam iuuenem, quam eius herecitatem [Note: 10 Vocationis de fectum perpe ram interpretari solent mor. tales.] attraherent. Et haud dubie immensa im pendebat moles insamiae, si vocationis gratiam Tyrunculus, vt poterat abiecisset: inter pretaturis perperam mortalibus, cui constantia defuit ei humana potius inuita menta, quam diuinam vocationem adfuisse. Itaque cum tanta res in vnius tenera adolescentuli virtute sita esset; dum alle in acie confligit, Patres ad Sancti Andreae in Quirinali monte, quasicum Mose sublatis manibus, diuinum auxilium sacrificijs, ac precibus assidue implorabant. Nec sane frustra. Acriter ac multifariam nouus, et fortis bellorum Dei bellator, modo agmine, modo singulari certamine appetitus incruentam retulit palmam. Omninm acerrime agens solus cum solo oppugnauit Pater, ostendens iam liberum posse de se statuere: quodque nondnm vestes religiosas induerat, nullam impendêce notam isquidquid concipere votis posset, effuse promittens. Cum ctardinali mirificos habuit sermones. Interrogatus quamdiu eum habuisset instinctum; num ne cuiuspiam Sociorum hortatu in eam mentem venisset; respondit, Quartum iam annum se in petenda Societate fatigari, neque a quoquam [Note: 11 Io. Baptistae Vocationis causa.] inductum: sed ad hanc diem repulsum. Causam vero eius consilij nonnisi eam fuisse, quod existimaret perarduum in seculo salutis aeternae negotium. At hae, subijcit Cardinalis, tuorum propinquorum impugnationes, nihil ne te commouent?
Plane nihil, respondit. Quin potius magis confirmor. Quibus, alijsque permultis prudentiam senilem, et robustam virtutem spirantibus vocibus, Cardinalis, vt erat conscientiae optimae, christianaeque doctus sapientiae, vocationem diuinitus immissam intelligens, adhortari ad perseuerantiam coepit, benigneque complectens, ac benedicens, addens ei sese quodam modo inuidere; ad Tyrocinium remisit laetissimum: nisi quod Pater rogauerat ne ita subito mutaret vestes: se enim ad Sancti Andreae, vt cum eo ageret, venturum. Venit, eoque die ibi diuersatus; postridie vbi reuertit domum, decubuit: sorte vt id, quod saepe Ioannes Baptista praedixerat, eueniret: aliquam ei poenam diuinitus impendêre. [Note: 12 Oppugnans parens grauiter aegrotat.] Aegrotum valde rogatus Ioannes Baptista inuisit, modestia, et grauitate mire omnes afficiens: quoque id saepius, ac liberius factitaret; permisit Pater optatas Societatis vestes assumere. Qui non multo post conualescens filij constantia, et innocentia Societatis clare perspecta, Mediolanum laetus reuertit. Ac Ioannes Baptista consentaneo talibus initijs progressu, post multos praeclarae militiae annos, haud minus dedit specimen pietatis, cum emeritus euocatus in Caelum est [Note: 13 Antonius, et Hieronymus Barisonii ad Societetem veniunt.] ad quietem, quam dedisset in primo ad pugnantium labores. Et quidem diuina sapientia, et gratia in vocandis maxime ad religiosa castra hom inibus iucund issime admirabilis cernitur. Idem sub tempus eodem die admissi ad Tyrocinium sunt Antonius, et Camillus, qui deinde Hieronymus dictus est, Barisonij germani fratres: hoc iucundius, quod alter de altero vsque ad vltimam prope diem ignorabat. Lucius vero Bencius, qui vnicum Patri solatium supererat in saeculo, [Note: 14 In Societate crebro fratres ac parentes in gressi.] cum Franciscus, Andreas, et Hieronymus praec essissent, ad eos quartus accessit: nec inuito parente, quin laeto potius cunctos a se liberos Deo, a quo acceperat, redditos. Quanquam haec exempla fratrum, qui terni, quaterni, etiam quini secuti Societatem sunt, et quidam vna cum ipso parente, adeo sunt frequentia; vt in ceteris familiae huius singularibus ornamentis, id quoque iure possit reponi. Ceterum dum laeta haec soboles adolescit in terris, vetusti quidam, diuque spectati duces missione bona decorati sunt. In his fuit extremoanno Ioannes Polancus, [Note: 15 P. Polanci mors, et virtu tes.] vir nunquam abunde laudandus: qui cum Romam, Prouincia Sicula perlustrata, nondum plane confirmatus e longo morbo redijsset; tertiodecimo Kalendas Ianuarias in Sancti Thomae Apostoli peruigilio, altera noctis hora decessit, quatriduo ante nonum et quinquagesimum annum aetatis egressus: quiuque et triginta in Societate traductis, maiore communi bono quam aestimari possit. Sanctus [Note: 16 Quanti illum faceret S. Ignatius.] Ignatius capacem omnis laudis indolem nactus ad cor hominem sibi formauerat. Cuius opera sic vtebatur; vt sub extremum suae vitae tempus summam ei, adiuncto Madridio, potestatem omnium rerum permiserit. Nec Laynis, ac Borgiae [Note: 17 Quanti Laynius, et B. Bor gia.] temporibus minus valuit: qui vel impediti publicis totius rei christianae curis, vel aduersa valetudine, pleraque eius prudentiae committebant: gnari sub disciplina Ignatij enutritum, peritia dometticarum rerum, et consentaneis Instituto virtutibus abundare. Ille autem totum se ad Praepositorum fingebat sensum, [Note: 18 Eius obedientia, modestia, et indefessus labor.] permissam sibi potestatem delibans parcissime: nihil scire, nihil posse videbatur, nisi subesse, omniumque voluntatibus inseruire: laboriosus, indefessus: cui pro otio negotium. Quae, quamque grauia eodem tempore diu tractarit munera, suo loco memoraui. Cuius rei cum ad fratrem perlatae essent quaerimoniae, isque scripsisset cuperese, vt aliquantum laboribus leuaretur, quo studijs literarum, [Note: 19 Sapiens ad fra trem responsum.] quaerendoque nomini vacaret; in hunc modum respondit. Video hanc tuam voluntatem ab amore proficisci: sed plane ab amore non admodum spirituali. Susceptus pro Deo labor nullus magnus est: quod si supra labores occasio offerretur vitae quoque impendendae Dei, ac boni publici causa; id vero eiusmodi est, vt non amoliri, sed valde expetere nobis, alijsque debeamus, quos ex norma omnis boni amoris, quae diuina voluntas est, diligimus. Haud negarim admodum me occupatum: verum Dei gratia onus leuante, nihil inde molesti sentio: aequum potius esset, vt cuperem tandem aliquando aliquid pro Christi Domini seruitio, et auxilio animarum illi vsque adeo dilectarum, laboris assumere, quam cogitare de quiete. Nam delicatus plus nimis forem, si aliam vellem
[Note: 20 Domi, forisque perutilis opera, atque consilio.] quietem, quoad peregrinatio haec perseuerat, quam quae in medijs aerumnis pro Christi Domini gloria susceptis mihi conceditur. Hoc immenso animo labores pro Christo complectens, non solum abunde domesticis sufficiebat muneribus; verum etiam ad multos e Romana Curia praecipuos Viros, quorum excipiebat confessiones, instituendos, ocium, viresque reperiebat: modestia, [Note: 21 Libellos conscripsit.] sacundia, dexteritate: sed vera in primis virtute, quam oris quoque dignitas decorabat, mire in animos influens, et capiens Deo. Super haec ad libellos pios, quorum nonnulli exierunt in lucem, scribendos curarum partem deriuabat. [Note: 22 Societatis Historiam scribem dam meditabatur.] Nam foecundissimo erat ingenio, iudicioque peracri, praesertim in rebus agendis, ac vita instituenda. Historiam Societatis moliebatur, atque in praeparanda ab eius exordio ad obitum vsque Sancti Ignatij copiosissima sylua, vnde Historia texeretur, quod habuit spatium ab creato Generali Euerardo ad Siculam prosectionem, incomparabili totius Societatis beneficio posuit: tribus magnis volusminibus adeo diligenter confectis; vt nihil fere magnum, aut paruum, ad solatium posterorum e primis illis temporibus desiderari queat. Aliorum quoque deinceps ab Ignatio temporum breue Chronicon ante scripserat, adnotatu digna in dies, vt eueniebant, perscribens: vnde et statas ipse ad totam Societatem literas excerpebat: quas literas oa prudentia, pietateque conficiebat, vt tenera Societas ex ijs haud modicam ad adolescendum, tanquam ex iucundissimo, ac saluberrimo rore, vim hauserit. Tam multa, vt vnus posset efficere; praeter diuinum, [Note: 23 Quibus iuuabatur auxilijs ad tam mira operanda.] quo roborabatur auxilium, haec praecipue adiumento erant. Perturbationes, tanquam obsequentissimas administras habebat in potestate, perpetuamque animiae quabilitatem possidebat: idem semper grauis, serius, accuratus, nullam transmittens ab opere vacuam partem temporis. Ad haec cuncta habebat in ordine digesta, eumque ordinem tenebat constantissime: eo fiebat, vt nihil eum ex rebus agendis praeteriret, neque vnquam perturbaret multitudo, aut [Note: 24 Christi vitam ter in die meditabatur.] distraheret varietas, aut grauitas opprimeret: neque postremo ad vacandum sibi, Deoque otium deficeret. Inter cetera priuatae pietatis studia Pater Ledesma tradidit, eum cum vitae Christi Domini, ac necis mysteria in totius hebdomadae dies distribuisset; solitum quotidie cuiusque diei mysteria, in tres partes iterum [Note: 25 Orabat pro multis.] distributa tribus temporibus meditari, et quotidie singulorum Societatis Collegiorum, ac praeterea regionum, vbi aliqui Sociorum ad euangelizandum versarentur, in precibus recordari: insuperque plurimorum nominatim, quos nosset: vt plane mirum sit in tanta, veluti solitarij, ad res diuinas attentione; potuisse coniungi tam distractas rerum agendarum curas: vel cum tanto negotiorum strepitu adeo tranquillam mentis quietem. Nam certum est, statim vt ad Deum [Note: 26 Rebus agendis non distrahebatur, sed sacil lime Deo vnie batur.] accedebat, siue Sacerdotales exequuturus preces, siue diuinis operaturus, siue conscientiae suae excutiendae, aut meditationi rerum caelestium daturus operam; curas omnes, quasi iussas, obsequioque obtem perantes, facessere ab eius cogi tatione solitas: nec perstrepere vnquam, vel commoueri, donec vltro ipse diuino persoluto penso rursus accerseret. Adeo Marthae cum Maria in eius ordinatae mentis domicilio bene conueniebat. Agnoscebat in se haec Dei beneficia, et amicos, [Note: 27 Erga Deum gra tissimus.] vt ad grates agendas iuuarent, interdum inuitabat. Iam vero tanta cum [Note: 28 Erga Superiores promptissimus.] animi tranquillitate euidens est priuati cuiuspiam emolumenti respectum nequa quam potuisse consistere: sed solum absolutam nutui Superiorum submissionem, quidquid statuere de ipso, et quocumque versare modo vellent. Nec ipse dissimulauit: nam rogatus aliquando per literas, vt reuisere Hispaniam vellet; istud respondit, in eius potestate est, qui me regit: nam ex quo semel addixi me Deo, sub hominumobedientia; vere affirmo non recordari me, aut petijsse, vt ducerent, aut mitterent huc potius, quam illuc, ac ne optasse quidem. Quippe Deus [Note: 29 Ab Patriae, ac propinquorum amore remotus.] vbique est, et vbique praesto est sese quaerentibus. Propensionem adeo cuique suam erga nationem natura insitam, ita ad rectum perduxerat; vt fateretur, ad alienas porius, si quopiam, se studio propendêre. Quod tum educationi solebat tribuere: quod tertiodecimo aetatis anno egressus e Patria, adolescentiae partem in Gallia, reliquam vitam in Italia egisset: tum multo magis Societati, cuius propriam
hanc disciplinam dicebat. Eodem modo plane animum a propinquorum amore seiunxerat: vt si quid horum causa agendum esset; ita non excitaretur sensu, impetuque naturae; vt esset animi inductio, ac deliberatio adhibenda. Testimonio sunt, quas interdum ab ijs interpellatus, literas rescribebat. Conquesto per litteras fratri, quod eius filio patrocinari ad Sacerdotium impetrandum abnuerat; post alia, hunc in modum respondit: Verum id quidem est, cum tam increbuerit absurda consuetudo in personis Ecclesiasticis, vt consanguineis studeant, eorumque causam agant: non tanquam pauperum, neque tanquam meritorum; sed plane, tanquam consanguineorum: volo dicere non spirituali affectu, sed carnali, minime decôrum videri mihi, me, qui prauitatem, hanc reprehendo, [Note: 30 Societatis hominibus propinquorum ani mae non bona curanda.] id committere, quod in alijs condemno: ac meae Religionis hominibus offerre exempla, vt propinquis suis non spiritualia curent bona, quae sunt nostro consentanea instituto; sed terrena, quae incertum est vtrum adiumentum, an secus allatura sint ad summi boni adeptionem. Neque vero satis est, si opiner nepoti meo inesse dotes, quare dignus Ecclesiasticis facultatibus videatur: exemplum enim valeret ad aliorum patrocinia, in quibus facultates illae nequaquam bene collocarentur. Ad vltimum neque ex me, neque ex hominibus professionis meae, siue peti, siue expeti terrenae sacultates debent: cum omnino ea causa, quod potiorem paupertatem, quam diuitias (vt est Christi consilium) arbitrarer, amimum induxerim cuncta mortalia abdicare. Quod si eiusmodi forent mihi consanguinei, qui crederent sin minus ad huius vitae bona consequenda adiuuarem, cetera adiumenta parum referre; hi plane significarent, se parum intelligere, quid maxime referat: atque his, ac mundo fateor ego me plane [Note: 31 Salutaria Fratri monita ad liberos bene instituendos.] mortuum. Ad eundem de instituendorum filiorum ratione scribens: ante omnia monet id primum, ac summum ante oculos habeat, vt ad consequendum vltimum, ac beatum finem, ad quem Deus jllos creauit, gloriamque, et obsequium Diuinae Maiestati praestanda regat, iuuetque. Et quia ad hunc finem multo plus pollent pietatis, et animi bona, quam corporis, atque externa; propterea Patrem ita dispensare curas debere, vt primo quidem Ioco, et conatu virtutes; tum literas, deinde bonam valetudinem, postremo externa vitae praesidia liberis quaerat. Nam filios, inquit, relinquere diuitijs affluentes, atque adeo desides, ac circumuallatos occasionibus superbiae, flagitiorum, et id genus vitiorum; non est magnum Parentis de prole meritum, respectu finis, quem semper prae oculis, veluti cynosuram, babendum praedixi. Ac subdit vtile monitum, vt quamdiu per aetatem perfecte non sapiunt, instituendos in timore Dei, ac literis curet. Sed nullam eo tempore vim naturali propensioni ad hoc, vel illud vitae genus capessendum afferat: neque sinat vlli ad haerescere, antequam per aetatem, [Note: 32 Quod Fratri consilium dederit de muta tione status.] lumenque diuinitus impertitum perpendere rem satis norint. Porro ipsi fratri consulenti de vitae statu mutando, hoc dedit consilij. Commendaui, inquit, rem Domino, et commendabo: sed certi nihil pronunciari potest, nisi cum omnibus adiunctis statum causae cognoscam. Hoc vniuerse dixerim, mutationem oportere in melius fieri, vel nihil mutandum. Melius autem intelligo, non bonorum, atque humanae praestantiae incrementum; sed maius adiumentum ad finem vltimum felicitatis nostrae: et ad quem vera prudentia vias inuestigat maxime opportunas. Si sperarem te, vitae genere mutato, rationem initurum tuae perfectioni, et communi bono magis accommodatam; auctor essem protinus mutandi: sin autem nil praeterea sperandum esset, quam accessus dignitatis, et pecuniae; id tibi nequaquam conducere censerem. Nam si excipias maius auxilium ad salutem propriam, atque opem proximorum, in Dei gloriam vberiorem; melior communiter, ac tutior est mediocritas, quam excellentia, quae solet homines vehementius mundi huius amore implicare, et obliuionem afferre bonorum permanentium, curasque mortalium effundere frustra, atque abijcere multas in res, quibus solidi boni nihil inest Christus Dominus, qui sanctam humilitatem nobis vsque eo factis, dictisque commendauit, virtutis eius amore cortuum incendat. Testimonio haec sunt, quam naturalem amorem erga propinquos
in christianum, atque caelestem commutasset: quanquam christianae paupertatis, humditatisque studiosus vere, atque ex animo esset: qui non sibi eam modo adamasset; sed optaret quoque propinquis: experimentum enim verae, constantisque virtutis id est. Quippe amor naturae ingenitus homini, vel in virtutis schola praestantium mentibus imponit: vt quanquam humanarum rerum ipsi nil velint; eas tamen optent, ac saepe curent necessarijs suis. Ac Polancus in omnium, ac praecipue propinquorum animis, hactenus existimans plus debere se illis, quos coniunctiores natura fecisset, inseri penitus cupiebat efficacem christianae veritatis disciplinam, atque eam aestimationem caducarum rerum, [Note: 33 Monita ad Ma trem.] quam Christus Dominus edidisset. Itaque hoc in primis Matrem suam per literas adhortatur, vt in recto vsu rei familiaris, ceteraque vita tum sua, tum filiorum, ac domus vniuersae elucerent virtutes: non solum morales, et humanae, sed christianae: vt appareret vitam institui secundum lumen sanctae fidei, et spem aeternorum bonorum: atque adeo discerent a perituris bonis abstrahere animurn: nequaquam ijs, nisi tanquam adminiculis ad caelestia consequenda vtentes. Sanctissimis ex hoc genere monitis, quas ille Vir totus Deo plenus siue ad suos, siue ad alienos dabat, literae plenae erant. Qui sane adeo recto caritatis ordine temperauerat erga consanguineos affectum; vt ne bona quidem spiritualia ijs, nisi [Note: 34 Nepotem in Societatem admitti non vult, si idoneus non sit.] secundum summae prudentiae legem optaret. Nam cum aliquanto post, vnus ex eius fratris liberis Alphonsus Polancus nomine Salmanticae literis studens in Societatem optaret admitti; ac Prouincialis ambigeret, vtrum plane idoneus ad id vitae genus esset; fuit e Patribus Salmanticensibus, qui recipi adolescentem cupiens ad Polancum scripsit, rogans vti rem ipse Romae cum Patre Generali transigeret. Cui Polancus id dedit responsi, non debere ad admittendum in Religionem, suffragium esse carni, et sanguini: si iudicarent idoneum, qui coram aderant Patres, illi [reading uncertain: print faded] reciperent: si illi reijcerent; non esse cur ipse commendaret Patri Generali id, quod Societati non expediret. Ceterum fidei erga Societatem, solidaeque humilitatis promendae egregiam materiam proxima Comitia praebuere. Vbi cum haud deessent, qui grauem ei factam iniuriam quererentur, atque is ad externos quoque rumor euasisset; literis ad eos datis, ipse omnem aduersam opinionem abstersit, vt suo loco demonstraui: grauiter contestatus cuncta ordine, quiete, ac rite gesta. Domi autem iam plane priuatus, tanquam infimus e numero, is qui semper ab ortu Societatis maximam eius partem administrarat, spectanda modestia, atque obedientia coepit agere. Nec vitae supremus actus quicquam a praegressis degenerauit. Vbi sensit momentum instare nouissimum; [Note: 35 Se ad vitae exitum praeparat] christianis praeparatus mysterijs et libello, quem ad iuuandos morientes paulo ante in lucem ediderat, iussit sibi aliquid recitari: ac lectore quaerente, quid potissimum mallet audire; recense inquit, capita: cumque is singulorum titulos percurrens ad illud venisset, in quo de erigenda in Deum spe agitur, istud, inquit, lege. Moxque intersistentem, ne longinquo sonitu moribundo crearet molestiam; iussit pergere: ac subinde IESV nomen inuocans, ad mansura excessit [Note: 36 Moritur.] gaudia: de quibus solito frequentius animaduerterant Patres proximis antequam decumberet diebus habuisse sermones: cum inclytus ille animus e corpore eminens, quo mox erat subiturus, cogitatione praecurreret. His de Vrbe memoratis; inter ea, quae per Italiam sese offerunt relatu digna, non omiserim de Lauretano Collegio, quod Societati quo diutius exoptatum, eo iucundius accidit. [Note: 37 Laureti Nostri cum Canonicis conciliantur.] Cum ad hanc diem Canonici, et Clerus non admodum cum Socijs ex animo coniuncti agerente: siue quod obstare eos commodis opinarentur suis, siue qua alia Daemonis fraude; hoc anno mirum in modum conciliati sunt, vt inuicem [Note: 38 P. Christopho rus Rodericius ad id iuuat.] vera obstricti beneuolentia, eque Sancti Pauli praecepto, honore praeue nientes, in diuinum obsequium operam fructuosius, iucundiusque conferrent. Hanc animorum inclinationem Christophori Rodericij e spectata virtute collecta auctoritas, modestia, et comitas maximam partem fecit: et Iulius Feltrius Cardinalis de Ruuere Vrbinatis Pucis filius peramanter Collegij commoda auxit. Porro ad Sanctam Deiparae Domum, plerisque Italiae locis
pestilentiae vel malo, vel metu interseptis, populorum modicus fuit concursus: [Note: 39 Ioannes Au striacus Lau retum venit.] sed instar multorum fuit siue ob dignitatem personse, siue ob religionis eximiae documenta, Ioannis Austriaci accessus. Inter huius, ac superioris anni confinia venit, voti exoluendi causa, quod in Nauali bello, cum memoranda illa de Turcis reportata victoria est, quinquennio ante susceperat. Cum Rodericio veteri suo Confessario totum animi sui statum communicauit. Sed is ne ex veteri vsu, necessitatem illi videretur imponere apud se confitendi; cum adhortatus esset, vt rationes vitae totius generali confessione ad liquidum perduceret, [Note: 40 P. Rodericius Ioannis confessarius ad alterum eum di rigit, vt liberius se aperiat] idoneumque Confessarium obtulisset, quo maior libertas Principi esset; cauit in conspectum eius deinceps venire: cumque iam confessionis ad esset tempus; sumniouit se secretiorem in locum familiae eius expiandae intentus. Quo Ioannes cognito, misit hominem, qui nunciaret, vt quando ipse tam salutariter occupatus. erat; suo loco, quem mallet sibi Confessarium mieteret. Ita quod optabat suauiter Pater assequutus est. Eius tamen e manu voluit Princeps sacrosanctam Hostiam in Diuinae Matris cella suscipere: in qua, praeter alias salutationes, longasque [Note: 41 Ioannesad tres horas in S. Vir ginis aede per stat genuflexus.] moras, eo die continenter ad tres horas perstitit flexis humi genibus. Eoque completus est rerum caelestium gustu, ac loci veneratione; vt diceret, si (quod Deus auerteret) Italiae periculum a Turca immineret, eius se loci propugnationem ex omnibus electurum. Abeunti Maceratam vsque comes iuit Rodericius: non ambitiosa assectatione, nec inanibus prosequutus officijs; sed plane [Note: 42 P. Rodericius Ioannem Maceratam comitatur.] digna Sacerdote, ac religioso viro obseruantia. Totum iter in pijs colloquijs exegere, sane salubriter, ac iucunde, vt sunt itinera aperiendis colloquentium pectoribus, ac pietatis negotijs opportuna. Maceratam vbi ventum, ijdem continuati sermones. Cumque Pater exponeret, quod sit Christianorum bellatorum officium: quam oporteat eos nominis diuini studiosos esse; statuit Princeps, vna cum suis Nobilibus, praescribere sibi eas leges, quibus Iuramenti, vt vocant, Sodalitas continetur: vt quoties quis iuraret, tot argenteos nummos in eleemosynam [Note: 43 Ioannem, et Comites ad pie viuendum instruit.] largiretur. Delegata statim cura certis e familiaribus, qui obseruarent sontes, et mulctam exigerent. Quae recte aestimanti eo sunt materia Historiae nobilior; quam iniectae Barbaris catenae: quo pronius est homini alios, quam se vincere: Deoque gloriosius vitia expugnari, quam corpora. Nobilicum ex hoc genere expeditionum e Collegio Perusino maxime salutares susceptae, duobus [Note: 44 Missio ex Perusino Collegio.] Sacerdotibus per Dioecesim digressis. Quorum alter, cum in Oppido inter concionem pauperis hominis summam commendaret inopiam; allapso in populum diuino quodam benignitatis aestu, initium fecit stipem conferend. Oppidi Curio, paucis pecuniolis, qua shabebat ad manum in medium effusis: ac ceteris inde [Note: 45 Ingens erogata eleemosyna] secutis (rem plane miram) tantum constatum est; vt sexcentorum, et octo pauperum, non ad vnius diel leuandam famem, sed ad multorum mensium alimenta suffecerit. Perusinus Antistes Vincentius Herculanus iussus a Pontifice orae [Note: 46 P. Curtius Amodaeus inuisentem Episco pum iuuat.] maritimae Senensis loca visere; Curtium Amodaeum Gollegij Rectorem, cui Ioannes Baptista Alexander successit, secum duxit. Et Curtius ita se attemperauit, vt simul Societatis institutis, simul Episcopo, atque Ecclesijs, quas recongnouere, plurimum satis fecerit. Ipso vero in Collegio iam bina florebant Sodalitia, praesertim [Note: 47 Senis Congregatio B. V. instituitur.] iuniorum: in quo Ciuium, et iuris seu Caesarij, seu Pontificij publicorum interpretum praecipui censebantur, non minus pietate, quam ceteris ornamentis insignes. Senis quoque hoc anno Academia, et Sodalitas in clientela magnae Matris Virginis ad instar Romanae instituta. Ex hoc Collegio Ioannes Gurrea Fulginij per Quadragesimam concionatus: et quia praeter modum publice prosuerat; [Note: 48 P. Gurrea Fulginii concio. natur cum in signi fructu.] iussus aliquot menses subsistere. Tres ac triginta concubinas ad pudicitiam reuocatas collocauit in tuto: ipsis quoque viris, vel ad iustas nuptias, vel ad castitatem pellectis, pessimoque exemplo ab oculis Vrbis sublato. Paces duas ac viginti conciliauit: Et quidem sex inter pertinacissime dissidentes, cum carissimorum caedes intercessissent. Rei male partae summam ingentem ad dominos reuocauit: multosque foenebres contractus distraxit. Sed precium operae pene maximum extitit mercatus tempore, qui percelebris Fulginij ab die septimo ante
[Note: 49 Arcentur Meretrices.] Kalendas Maias ad Iunij Kalendas habetur. Nam praeter expositas Diuini verbi pretiosas merces, terrenaque sectantes lucra, de caelestibus monitos; dedit cum Magistratibus, atque Antistite operam, ne Meretrices, quae solebant confluere, publiceque infamem suam, ac Satanicam mercaturam exercere, vspiam [Note: 50 Mimi coërcentur.] reciperentur. Ac ne circum foranei quidem Mimi scurrilibus, atque impudicis dictis, ac motibus popelli animos corrumperent. Re bene gesta Fulginij, Ameriam [Note: 51 Pater Gurrea Ameriam tendit, vbi de restituendo Col legio instatur] Gurrea tetendit diu expetitus. Longe ibi diuersam faciem rerum ab ea reperit, quam Societas olim induxerat. Cuncta subortis inhorruerant dumis: et fatebantur cum gemitu Amerint: eoque tum Ciuitas, tum Ioannes Antonius Lazarus Episcopus precari enixe coeperunt, vt vellet Societas pristinae partem curae populo sui amantissimo reddere, rursus aedem Sancti Angeli offerentes: a qua [Note: 52 Residentiae Gur re praeficitur] statim Episcopus, quae olim fuerat in causis abeundi, curam animarum ad Sanctum Proculum transtulit. Itaque Gurrea Moderatore, aliquot concessi, qui tanquam [Note: 53 P. Christopho rus Truxillus Vicetiae cum fructu concio natur.] in statione versarentur, quorum praecipue opera grauissima dissidia, quibus Ciuitas in factiones distracta, consumebatur, restincta. Florentinum quoque Collegium suam memorandi euentus expeditionem habuit, Christophoro Truxillo Vicetiam ad ieiunij magni conciones profecto. Saepe euênit, vt cum e suggestu descenderet, multi circumsisterent, qui annos multos ab salutari Poenitentiae Sacramento, vel ob pellicatum, vel ob inimicitias, vel obiniqua negotia, aut alias eiusmodi causas abstinuerant. Sed ardor sub Hebdomadam Sanctam, cum promulgatum lobelaeum est, in immensum efferbuit: tam celebri vicinas [Note: 54 Supplicatio poenitentiae in stituta Niniui tarum more.] per Vrbes didita nonae rei fama; vt Veneti certos legarent homines, qui cognoscerent rem, atque idoneis testibus confirmarent. Plena pietatis inter cetera fuit supplicatio seria tertia Sanctae Hebdomadae per Vrbem ducta, in qua Niniuitarum [Note: 55 PP Bobadillae et Victoriae per Regnum Neapolit, num labores.] poenitentia repraesentabatur. Praecedebat Ionas habitu prisco, vultu seuero, horribili voce intonans, Agite poenitentiam: sequebatur Rex posita corona, ac regio cultu, cilicio amictus, et sacco: post eum amplius mille homines nudo pede, nudis lacertis, nudo capite, cetera sacco tecti, oculis in terram fixis, viridem oleae ramum laeua sustinentes: dextra acre flagellum, quo se valide verberabant. [Note: 56 P. Salmeron a gubernatione recedit.] Post eos puerorum innumerabilis multitudo, concinno habitu, varijsque cum argumemis incessit. His affinia reliquam per Italiam gesta: multis praesertim in Regni Neapolitani Vrbibus a Bobadilla, et Ioanne Victoria. Atque ipsa [Note: 57 P. Claudius Aquauiua Prouincialis Neapolitanus desi guatur.] Neapolitana Prouincia nouam quasi formam accepit. Praefuerat illi inde vsque ab ortu, ad hanc diem Salmeron, vir ad scribenda volumina genio, ingenioque totus intentus, ac factus. Quare ipsemet intelligens, ad clauum rectum tenendum requiri gubernatorem, qui in id totus incumberet; simul quietis, et coeptum opus perficiendi cupidus; successorem ab Euerardo vehementer, ac diu [Note: 58 P. Bartholomaeus Riccius Magister Nouitiorum.] perijt. Euerardus quod in Collegij Neapolitani administratione experimentum optimum Claudius Aquauiua praebuerat, extremo Martio ei Prouinciam demandauit: quam Kalendis Aprilis, protinus vt solennem quatuor Votorum Professionem emisit, suscepit. Claudius, et vegeta iuuenta, et disciplina Romae hausta, [Note: 59 Congregatio B. V. inftituta in Collegio Ne apolitano.] et pietatis egregiae viribus pollens, rem placide, sed efficaciter capessiuit, domi pariter, ac foris carus, ac venerandus. Et quoniam Hieronymus Surianus Nouitiorum Nolae Institutor, graui, ac periculoso tenebatur morbo; missus item Roma est Bartholomaeus Riccius: vt coniunctis cum Prouinciali viribus; dum [Note: 60 Iulius Fatius Prouincialis datus Siciliae.] ille prouehendis instat veteranis; is erudiendis insudat tyronibus; tota Prouincia, quod feliciter euênit, sese alteram gauderet. In Collegio Beatae Virginis Congregatio instituta est: ac de domo quoque Professa Neapolim inducenda, [Note: 61 Hieronymus Domenechus in Hispaniam missus.] serio agitari coeptum. Idem sub tempus Prouinciae Siculae Iulius Fatius praefectus est: ac Hieronymus Domenechus Hispaniae multum petenti, ac Valentino Collegio Rector concessus, aegra prae tam benemeriti viri desiderio cuncta Si. cilia. Pestilentia interim pertinaciter saeuiens, lateque Insulam peruagans, Politij [Note: 62 Pestein Sicilia crassante mor tui e Societate] Patrem Blasium Sancium, dum perculsis diuina subministrat, occidit. Messanae Pater Ludouicus Nunnius dum circiter mille suspicione pestiferi afflatus segregatis operam Confessarius nauat; non contagione, sed laborum susceptorum
[Note: 63 Ignatius Mulettus tyro sanctitatis odorem reliquit.] mole occubuit. Ibidem Ignatius Mulettus quarto tyrocinij mense febri extinctus: eo tamen hîc nominandus, quod, vt Rector Ioannes Baptista Carminata scripsit, odorem rarissimae sanctitatis reliquit. Atque hoc anno Tyrones in proprijs, longeque a Collegio dissitis aedibus collocati. Adijciatur Sociorum numero Praeses [Note: 64 Augustinus Ghisulphus Praeses tanquam e Societate sepultus.] Augustinus Ghisulphus, qui viuens, ac moriens optime de Societate meritus, supremo in morbo summe optauit in ea mori: et promisit Vxor, quo liberius se Vir Deo manciparet, statim in coenobium recessuram. Itaque cum in eo voto expirasset; habitum est id honoris cadaueri, vt cum pileo quadrato, et tunica, in morem [Note: 65 P. Carminata Melitam concionatum vadit.] Societatis, in Collegij Templo humaretur. At Carminata summo Equitum Melitensium Magistro postulante, cum Iacobo Basso, ad sacri Aduentus conciones Melitam profectus, eam Societatis opinionem excitauit, vt aemula Equitum Ciuitas subsidium et ipsa flagitarit. Itaque Leonardus Capanus, et Iulius Vitus [Note: 66 Melitenses Collegium postulant.] Sacerdotes cum adiutore missi. Quorum in profectione diuinae documentum tutelae apparuit. Nam cum eos paruo nauigio conscenso tempestas orta Siracusas repulisset; ac Siracusani Patres traiectionem opportuniorem opperiri iussissent; [Note: 67 P. Leonardus Capanus, et Iulius Vitusad eos vadunt.] nauigiolum, ex quo descenderant, repetito statim cursu in Pyratarum potestatem venit. Sed iam stylo citra fretum reducto, Longobardiam Prouinciam pestilentia aegram ab laera commemoratione, et veneratione caelestium ineamus. Mediolani tertio Idus Februarij nouum in Templum Professae domus sacra corpora [Note: 68 Longobardiae Prouinciae res] Fidelis, et Carpophori Martyrum illata sunt. Colebantur antea Aronae, vna cum Gratiniani, et Felini corporibus: vnde visum est Borromaeo Cardinali, ac Visitatori Apostolico augendae venerationi ad Mediolanensem lucem transferri debere in Templum, quod in Sancti Fidelis nomine magnifice exurgebat. Ergo cum in Collegium Breranum pridie clanculum deportata, totam noctem perpetuis vigilijs, orationibus, ac flagellationibus, non solum Socij honorassent; sed etiam Cardinalis, qui cum Familia, et Canonicorum parte ad decimam vsque [Note: 69 S. Carolus cor pora SS. Fidelis, et Carpophori ad Professorum domum transfert.] horam perstitit; sub auroram ad Sancti Simpliciani tulere, vt mox cum publica gratulatione reciperentur. Vbi lux clara emicuit, e principe Templo, cum Clero, ac Religiosorum ordinibus, populique immensa vi, Cardinalis eo processit, nec quem piam passus est sanctae Sarcinae famulatum priorem delibare. Ipsemet, ac Visitator Apostolicus sublatam ex Altari aliquantum viae gestarunt: iterumque sub vestibulum Sancti Fidelis susceptam inuexere in Templum, cum intermedio spatio Sacerdotes e Societate gestassent. Idem sub tempus Foroliuij [Note: 70 P. Melchior Brocha Foroli uij multa prae clare gerit.] Pater Melchior Brocha septenas doctrinae Christianae scholas puerorum seorsim, ac puellarum instituit laetissima Vrbe, ac longe quam antea quietiore: cum puerorum greges, qui diebus feriatis modo clamoribus, lusibus, lapidationibus cuncta miscebant; iam conregati in Templis, et modestiam discerent, et laudes Deo concinerent. Binae institutae ad perpetuandas scholas virorum, ac mulierum Sodalitates, quas ab humilitate appellauit. Et quidem egregio exemplo mulieres, quae iam in Sodalitatem dederant nomina, ipso postremo ante cineres die, vniuersae ad diuinum epulum Christi corporis accessere: caelestes animorum delicias tum maxime appetentes; cum seculum intem perantissime in corporis effunditur voluptates. Quinquaginta tum erant numero: sed breui plus alterum tantum sancti exempli illecebrae pellexere. Nec minus virorum Sodalitas [Note: 71 Inde Bononiam transit.] ereuit: vtramque Collegij Patribus in diuersis Templi Sacellis stato tempore hortatibus, ac monitis opportune iuuantibus. Melchior, vbi res Foroliuij per sese iam stabat; Bononiam, aliasque ad Vrbes excurrit, eius generis magna [Note: 72 P Troilus Ro sanoua Vercel lium excolit.] dexteritate, ac felicitate scholas vbique instituens. Nam videbatur proprio quodam ad id diuinitus praeditus dono: iamque latissime florebant, quas triennio fere ante Ferrariae inchoarat. Laetissimas quoque laborum Societatis primitias [Note: 73 P. Michael Bo tellius aruisij a concionibus ad Caelites transit.] posuit Vercellis Trollus Rosanoua cum Socio: vbi et Episcopus, et Sabaudus Dux, quod fuerat Humiliatorum Coenobium offerentes, vrgebant, vt in Collegium exciperetur. Taruisij per Quadragesimam Michael Botellius magno successu diuinum verbum promulgabat: cum occupatus morbo aegram relinquens Ciuitatem, ac suarum virtutum odore perfusam, tanquam in acie cadens, ad laborum
praemia euolauit. Vir laudatae vitae, facundiae, prudentiaeque, quam in regendis haud semel Collegijs prompsit. Natione Lusitanus: vnum et quinquagesimum aetatis, tertium circiter ac trigesimum Religiosae vitae annum decurrens: Olysippone ingressus, sel in Italiam statim vocatus. At Venetijs cum [Note: 74 PP. Hector Le onellus, et Gui dus Toscus Ve netijs pestiferis ministrando occidunt.] primum coepit apparere lues Hector Leonellus, et Guidus Toscus in aegrorum curationem suis deuotis capitibus, gloriosam paucis diebus mortem oppetiuere: quibus contagio infectis Franciscus Bonus Mediolanensis Coadiutor multa caritatem inistrauit illaesus. Hector Fanensis erat patria, vnius, et quadra ginta annorum aetatis, duobus et viginti in Societate exactis. Diu humaniores literas docuerat: dein Mutinense Collegium rexit, ac Brerani Collegij res domesticas procurauit: quaecumque gereret multum probatus. Guidus ex Oppido Romagnano Dioeceseos Nouariensis, aetate septem et triginta annorum, circiter quin decim in Societate versatus: quorum partem maximam in docendis grammaticam pueris impenderat: iamque dabat operam confessionibus: ingenij probi, ac disciplinae religiosae ingens amator. Hosce Iunio raptos, pridie Kalendas Augusti [Note: 75 P. Caesar Helmius ibidem moritur.] Caesar Helmius Fulginas sequutus est, qui sex ac viginti annos in laboribus summis prima Societatis exordia Venetijs Rector prouexerat, iamque quinquagenario maiorpro Mario Beringuccio, qui Romam ad Congregationem Procuratorum concesserat, Domui moderabatur cum popularis morbus extinxit. Cadauerin Lazaretum, vt vocant, ad sepulturam Magistratuum iussu delatum. Reliqui Socij (tametsi plerique salubriora in loca exierant) domo inclusi: quibus interim alendis diuina bonitas, vt inter tot, angustias, atque impedita commercia, [Note: 76 P. Antonius Vinchius Bononiae.] et beneuolorum absentiam, abunde suppeditauit. Bononiae Antonius Vin chius post Longobardiam Prouinciam inspectam, suaeque Rhenanae mandata Romae procurata, morbo interceptus interijt, septimo Idus Septembris, magno rum vir meritorum: quae triginta annorum, quos fere in Societate vixit, interuallo [Note: 77 Eius virtutes, ac munia in Societate.] varijs in Prouincijs, grauissimisque muneribus, illibata semper fama, et communi approbatione collegerat. In Pago Butersonio Brabantiae natus, Louanij animo ad Societatem adiecto, Romamque missus aliquandiu Ministri munus obijt. Inde in Siciliam transgressus, ac praeesse Cathanensi Gollegio: mox etiam cum regia Classe ad Iusulam Lotophagorum aegris curandis ire iussus, cum diuino miraculo, vt in loco memoratum est, Barbarorum manus, cum Socijs euasisset; in Germaniam inferiorem translatus est. Primus Treuirense Collegium, mox Rhenanam Prouinciam rexit. Denique in rerum agendarum maturitate, anno circiter septimo supra quinquagesimum viuendi cursum expleuit. Ibat tum superioris Germaniae, atque Poloniae Prouincias inuisurus, multum optatus a Polonis praesertim, quos nullus vnquam ex Vrbe Moderator adierat: et erant res eius Prouinciae bono loco. Nam cum Stephanus Transyluaniae Princeps Polonici [Note: 78 Stephanus Tram syluaniae Prin ceps in Poloniae Regem eligitur.] Regni suscepisset insignia; vti rei Catholicae, Regnoque vniuerso, ita Societati spem optimam dabat. Suffragia hominum, quibus ille Vir creatus est Rex, haud dubie Numen diuinum probauit: vti non solum quae postea consecuta sunt, sed statim exordia fecerunt fidem. Nam cum periculoso dissidio Polona Nobilitas distracta, pars ad Maximilianum Caesarem, pars ad Stephanum detulisset Imperium, [Note: 79 Eius in Societatem amor, et muni ficentia.] et vterque suscepisset; cuncti paulatim sine bello, et sanguine, ad vnius Stephani obsequium conuenere. Et Caesar paucis post mensibus vita perfunctus. Stephanus inter prima perbenigni erga Societatem animi pignora, Collegiorum possessiones, quoties tributum Pagis imponeretur, iussit immunes esse: ac summam, quae exigenda ex illis foret, ex Fisco regio compensari. Multos e Societate varijs locis perlibenter audiuit Concionatores: ex quibus longe maximam non approbationem modo, sed et admirationem tulit Martinus Laterna. Is ad [Note: 80 P. Martinus Laterna Culmae concionatur.] Petrum KostKam Culmensem Antistitem sacro initiandus Diaconatu missus, cum Alberto, vtrumque Episcopus ad serendum Dei verbum, quamuis inuitos, quod Praesidum suorum iussa non haberent, aliquandiu retentauit. Mox et Culmam, quo conuentum Prussiae generalem indixerat, secum duxit: iussos in ea Nobilium multitudine cum Deo laxare retia. Qui cum paruissent, in sagenam Ecclesiae
sanctae felicissime conclusere spiritualium piscium multitudinem copiosam, [Note: 81 Item Mariem burgi.] rei fama longe dispersa. Ea commotus Palatinus Sendomiriae, cum sub Autumnum Rex Mariemburgum venisset; a Patre Brouinciali institit, vt Laternam eo mitteret, insignem sperans, si ab Aulicis audiretur, rei catholicae vtilitatem. Nec inanis euasit spes. Auditus est Laterna saepe latine, multo frequentius Polonice disserens, cum plurimorum emendatione morum, omnium miraculo: cum egregias animi dotes multo spectabiliores faceret pusilli statura corporis, genae inuestes, [Note: 82 P. Laurentius Nicolai ad Sue ciae Reginam missus.] gradus nondum supra Diaconum. Eodem tempore Pater Laurentius Nicolai Noruegus in Sueciam missus est: qui, dissimulata professione Societatis, Reginae consolandae, aperiendaeque catholicae fidei sensim ostio operam prudenter daret. Pridie idus Octobris obijt Ratisbonae Maximilianus Caesar, vbi Comitia habebantur. [Note: 83 Maximiliani Caesaris mors.] Ad ea Pontifex, cum Moronum Cardinalem legasset; adesse illi Canisium iussit. Is Auellanedae quoque, qui cum Oratore Hispano venerat, ad confessiones [Note: 84 Canisius, Auel lanedam, Franci scus Antonius Ratisbonam veniunt.] vsus est opera. Duxerant et Franciscum Antonium Caesarei. Qui simul omnes non in aulis, sed priuatis in aedibus honesti Sacerdotis vna cum comitibus diuersantes, et domi consuetam disciplinam tuebantur, nec foris quicquam, quod ab Societatis abhorreret instituto, tractabant. Summa enim cura etiam, atque etiam Euerardus admonebat, ne se vltra professionis limites porrigerent: denuncians diuinum auxilium in ijs non affuturum, quae Deus minime a nobis deposceret. Gaesare mortuo finis Comitijs impositus est: atque Imperium filio [Note: 85 Rodulphus in Caesarem eligitur.] eius Rodulpho delatum. Is a Francisco Antonio salutatus, oratusque vt patrocinium Societatis vellet suscipere, neque aures praebere obtrectatoribus; multa cum familiaritate respondit, Societatem sibi vnice caram: et quamuis nullus intercederet [Note: 86 Societatem se amare prositetur.] deprecator; acrem se eius propugnatorem, ac perpetuum fore. Quod non verbi causa dictum suadebat inter cetera Rodulphi de Laurentio Magio excellens opinio: apud quem paulo ante, licet subterfugientem, sed Pontificis [Note: 87 Viennae septem ex Nostris pesteinterempti] voluntate adactum, confessione peccata expiarat Pragae: eiusdemque de manu sacrosanctam Eucharistiam susceperat. Interim Viennam pestifer morbus exercuit, haud immuni Collegio, ex quo septem interemit. Olomutij diutinus [Note: 88 P Nicolai Be cani mors, et virtutes.] languor Nicolaum Becanum Seminarij Praefectum absumpsit, virum omnibus virtutibus, sed ante omnes obedientia inclytum: patientia quoque insignem, cum in sesquianni quartana nulio nec gestu, nec verbo significationem vnquam defatigationis, aut patiendi sati tatis ediderit. Ac longinquam morbi molestiam [Note: 89 Beatos Spiritus moriturus videt.] mortis iucunditas adaequauit. Nam cum mente rectissima constaret, aliquoties exclamans properandum esse, quod pulchros puellos, atque Angelos cerneret; inter eas voces expirauit: vnius et triginta annorum aetatis, e Dioecesi Buscoducensi, [Note: 90 Io Telosensis Olomutij Epi scopusprimus ex Collegij Germ. alumnis.] Louanij in Societatem octauo ante anno receptus. Olomutianam: Ecclesiam trium Antistitum, alio super alium rapto, suneribus moestam, noui Episcopi Ioannis Telosensis creatio exhilarauit, multa Gregorij quoque Pontificis voluptate: quod primus is Praesul e Collegij Germanici tam Gregorio cari institutione [Note: 91 Domus Prob. Brunensis sua per Episcopum recuperat.] prodierat. Domus quoque Probationis Brunensis hoc Pastore firmitatem accepit: recuperatis, quae duobus ante annis intercepta fuerant, bonis. Iuuat, vt incrementa animaduertantur poenitentium, et Romano ritu communicantium sub Paschales ferias, numerum adnotare. Circiter ottingenti censi hoc anno [Note: 92 Christianae re ligionis per So cietatem progressus.] sunt: cum vt alias retuli, ante Societatis aduentum circiter viginti numerarentur. In reuocatis ad catholica sacra suit Ioannes SloKemius, qui religiosam insuper, atque humilem in Societate vitam adamauit. Is Traiecti loco nobili ortus, parente Senatore, in Morauiam transgressus, Anabaptistarum se gregi miscuerat. Sunt magno in Morauia numero Anabaptistae: genus hominum Stoici [Note: 93 Io. Slo Kemius ex Anabaptista Catholi cus.] sastus, ac supercilij: gregatim viuunt, ac liberos communiter educant, quanquam non promiscue gignunt. Nemo inter eos vacuus ab opere est: sua quisque ediscunt artificia, quae discreti per classes in amplis atrijs, et porticibus longis [Note: 94 Anabaptistarum mores.] exercent: barbalonga, talari veste, mira in incessu, ac toto corporis habitu contumacia. Atque vt innumerabilia error diuerticula habet; sunt ipsi quoque Sectarum inter sese multarum. Horum e numero Ioannes, insigni Dei beneficio
[Note: 95 Slo Kemius So cietatem ingre ditur.] (nam sunt omnes vti superbiae, ita pertinaciae extremae) catholica luce perspecta, statim animum ad perfectam virtutem adiecit: sed vxoriae prohibebant comped es. Tamen quo Patrum vsu quamplurimo frueretur; gratuitam illis praestare operam conuehenda domum aqua coepit. Nec multo post vxoris obitu solutus, [Note: 96 P. Alexandri Holleri Snoyniae in Mora uia labores] inque Sociorum num rum adscitus, opificium, quod in impietatis disciplina didicerat, pietatis obsequio mancipauit. E quatuor praecipuis Morauiae Vrbibus Snoynia est, ac propter eam percelebre Monasterium Praemonstratensium. Huc Alexander Hollerus Brunensis Domus Rector ab Abbate ductus, et populo, et Parochis, quos Abbas sub se habet fere sexdecim, operam salutarem nauauit: ac Religiosos non solum per exhortationes iuuit; sed et vitae quotidianae ordine in horas singulas, Abbatis iussu, ipsis, ac Seminario, quod triginta iuuenum Abbas [Note: 97 Graecij Rheto ricae classis, et Seminarium in stituitur.] ali, praescripto. Graecij hoc anno Rhetorum classis inducta, et Conuictorum contubernium instirutum: in quod ex prima nobilitate amplius triginta paucis mensibus recepti, sremerent licet Haeretici. Arch dux suam ditionem recognoscens, duos e Viennensi Collegio Sacerdotes comites duxit, sibi et populis ad pietatem peropportunos. Iam Domini Prouinciales Stiriae duas Societati candide [Note: 98 In Stiria Socie tatis fructus.] laudes attribuebant: nam et in Archiducis, quam in ipsorum gymnasio, iuuentutem institui diligentius, et exuscitari in populo religionem, deterso per conciones, et catecheses inscitiae puluere, satebantur. Haud obscurius Ingolstadij [Note: 99 Item Ingolsta dij.] apparebat quid Societatis disciplina praestaret: nam cum ob frequentes cum Academicis contentiones aliquot ante annis, Monachium simul Philosophiae, simul Rhetoricae, et Humaniorum literarum studia, quod Paedagogium appellant, translatum fuisset; ea quidem Monachij belle procedebant: sed Ingolstadij paulatim fiebat solitudo, labebanturque cuncta in deterius. Eam ob rem diu princeps institit, vt Ingolstadium rursus ea studia reuocarentur. Et quoniam optime merito Principi nefas erat diutius aduersari; certis ad pacem cum Academia conditionibus editis, reditum est: eiusdemque rogatu Conuictores Ingolstadij excepti, et Monachij retenti. Erant, qui hanc Ingolstadio disciplinarum restitutionem in tempore factam, Societatis etiam causa existim abant, vt Dilingani [Note: 100 Dilingae Nostri ab Episcopo vexantur.] eo scholastici transferrentur, si opus foret. Quippe Episcopus quod foenebris ille contractus improbaretur; in asperitatem intolerandam euaserat: et quanquam interdum expellendos Iesuitas esse dictitabat; tamen subtrahendis alimen tis, [Note: 101 P. Balduinus ab Angelo Rhe nanam Prouinciam visitat.] et vexatione acerbissima, haud obscure eo rendebat, vt fuaam per se ipsi molestijs victi capesserent. Rhenanam Prouinciam Balduinus ab Angelo Belgicae Prouincialis inuisit. Spirenses, Fuldensesque turbulentas res praecipue, si fieri posset, compositurus. Ac Spirae quidem quietiora fuere omnia. Canonici communi [Note: 102 Spirae Canoni ci aedes Colle gio, Episcopus scholas aedificant.] consensu opportunas Collegio aedes decreuerunt extruere, quibus inaedificaturum etiam scholas recepit Episcopus, cum in praesentia remotis ab domicilio vterentur. Ceterum Fuldae, quae iam diu aduersus Abbatem tumebat tempestas, foedum in modum erupit. Nam cum aegre ferrent Capitulares adigi se ad pudi citiam, et dignam professione vitam; ac Nobiles bona Abbatiae, quae oppignorata possidebant, repraesentato pretio repeti: atque ab exhaurienda plebe iniquis [Note: 103 Fuldae tumultuus contra Abbatem excitantur.] foenoribus arceri: ad haec Haeretici furerent, quod reuiuisceret catholica pietas: atque institutas Heilingestadij ab Moguntino scholas: ac reliqua in Eisfeld a gesta Abbatis exemplo tribuerent: quasi iam nimium catholici Principes auderent; consensu omnes noua moliri coepere, obtendentes imminuta ab Abbate Capitularium priuilegia: Nobiles indignis modis vexatos: plebem iniquis operis obtritam. Forte euênit, vt eodem tempore Iulius Herbipolitanus Episcopus tentaret suum, ac Fuldensem Principatum coniungere, ea ratione, vt in praesens ipse, atque Abbas vicissim alter alterum decerneret successorem: cum eo vt post alterius obitum, alter superstes vtrumque Principatum obtineret, coniunctimque in posterum habendum successoribus traderet. Quod consilium cum Balthasar magna semper constantia repudiasset; inde Capitulares, ac Nobiles in spem venêre posse Herbipolitanum ad suas partes traduci. Exaggerant apud eum concitatos populi animos, finitimos Principes exacerbatos, atque in occasionem intentos:
impendêre haud dubie catholicis reliquijs extremum naufragium, nisi ipse ad Principatus quoque Fuldensis gubernacula manu porrecta, sua pietate, ac prudentia cursum male cohaerentis nauiculae tot inter procellas temperet: atque insanis e fluctibus, ac vorticibus euolutam in tranquillum deducat. Haec dum coquuntur, Balthasar Hamelburgum in ditione Fuldensi Oppidum, sed Herbipoli, quam Fuldae propinquius, concessit: conaturus illuc quoque iam diu eiectam catholicam pietatem reuocare: atque ipsum Herbipolitanum Antistitem cum eo communicaturus consilia, ad se inuitauit: quae fuit seditio orum consilijs optanda commoditas. Nam cum per absentiam Principis liberius Fuldae coiuissent, ac demum deijciendum a Principatu Abbatem, consilio habito, statuissent; cum armatis ducentis Equitibus Hamelburgum properarunt: quo postridie Herbipolitanus venit, qui erat dies decimus ante Kalendas Iulias. Abbas Antistitem mira alacritate excepit: cumque multi id quod agebatur insusurrarent; citius se extrema passurum, quam de tanto Praesule secus quicquam suspicaturum asseuerabat. Aduentu Episcopi palam seditio patefacta, iussusque Balthasar Principatum abdicare. Aderat Hamelburgi Petrus Loppercius Phriso e Societate Sacerdos: [Note: 104 P. Petri Loppercij confilia ad Abbatem.] cuius dudum opera Abbas in literarijs studijs vtebatur, tumque concionatorem ad populum adhibebat, idem Herbipolitano familiaris, cuius fratris filios erudierat. Hic egregium constantis animi experimentum dedit. Nam cum Cancellarius Herbipolitani Abbatem vrgeret, vt Principatu cederet, suam iussus explicare sententiam, audacter respondit, se qmdem haudquaquam tant. u esse prudentia, vtin re tam graui quicquam pronunciare possit: hoc breuiter dicere, mori se malle, quam id suadere, quod Cancellarius suasisset. Quae cum e Cancellario Episcopus cognouisset; hominem accersit, suum erga Abbatem, ac religionem catholicam, nisi mature prospiceretur per Saxonem, atque Hessum breui Fuldae delendam, studium praefatur: tum interrogat quid consilij ancipiti in causa ipse ferat: censeret ne e republica fore, si Abbatiae Fuldensis administrationem, quam omnes obtrudebant, assumeret: adijciens de studio, quo Societatem [Note: 105 Et ad Episcopum Herbipo litanum libera responsio.] Herbipoli, ac Fuldae prouehere cogitabat. Lappercius modesta libertate, Quanquam supra ingenium meum, inquit, deliberatio est; tamen quando Celsitudo tua iubet, proloquar quod sentio. Nam et id forte tempus est gratum animum pro paterno erga Nostrum Ordinem studio significandi. Nullo prorsus modo Celsitudinem tuam censeo hisce immisceri turbis debere, nisi sedandis. Nam etsi alia praetendant turbulenti; certum est tamen id solum eos aegre ferre in Abbate, quod Catholici omnes, ac boni viri admirantur. Non est tuae conscientiae videri subitis, ac repentinis fauere tumultibus. Pessimum exemplum est per subiectos Principem prodi, abijci, pro libidine assumi. Hos motus, qui coerceri debuerant, si videaris exequutus; quae ad alios Principes, non solum veteris, sed nouae quoque religionis de te fama ibit? Nam quisque vel in rebus alienis odit exempla, quae aliquando in suam perniciem possent assumi. Grauior mouetur res, quam vt vel Pontifex, vel Caesar se inscijs transactam probaturi sint. Fac demum cetera absint incommoda: id sane euidens est: quamuis Abbas Principatum abdicet; tamen id ratum non fore. Nunquam conueniunt ius, ac vis. Quidquid hîc transigatur tanto in armorum strepitu, tot inter minas; vi extortum, ac metu, qui in constantem virum cadat, putabitur. En tibi mox inimicitiae, controuersiae, turbae, non in aliena ditione compressae, sed accersitae in tuam. Hoc igitur, quantum ego video, res christiana publica a te: hoc, quam adhuc commeritus es virtutum, gloria postulat, vt ad compescendam hanc seditionem, et conseruandum iusto Principi obsequium, curam, auctoritatem, vires conuertas. Hoc sermone videbatur Episcopus commoueri: sed tum alia afferebat contra, tum quod multitudinis sedandae viam non inueniret. At Petrus: Sia liae, inquit, consilij viae minus placent; hoc superest vnum mea sententia, vt coniunctis cum Abbate viribus, vterque ex Oppido, vel Nobilitate inuita, erumpatis. Tum Abbas necessaria corporis instructus custodia Ratisbonam ad Caesarem pergat. Sed cum Episcopus ne id quidem probaret; in eo perseuerans,
non esse tantum sibi virrum, vt Nobilibus, ac Ciuibus inuitis tentare eam rem auderet; gliscebat interim seditio, et Abbas deposcebatur ad necem: ad incutiendum potius, vt vero simile est, terrorem, quam ad sacinus perpetrandum. [Note: 106 P. Petrus a Ful densi plebe ad necem quaeri tur.] Emanauit ille queque rumor in vulgus Petrum esse, qui Abbatis constantiam roborans concordiae moram offerret. Quare et ipse ab armatis tanquam ad necem insanis clamoribus conquiri coepit: quorum primos impetus cum diuino prope miraculo ex alijs in alia fugitiuus conclauia euasisset; tandem quod diu [Note: 107 Comprehenditur ac ludibrijs af ficitur.] nequiret fallere, post susas ad Deum preces, vltro se obtulit. Continuo comprehensum per compita toti Ciuitati spectandum ad ludibrium trahunt. Erat Pater, vt ab oratione surrexerat, sine pileo, et pallio, tunica tantum breuicula, nimirum viatoria, in qua Fulda Hamelburgum pedes itabat, amictus: stipabant circa, praeque, et pone Nobiles: alijsque alia in contumeliam proclamantibus, tertio quoque passu insistebant: atque vnus admodum vocalis intonabat, Ducere se eum, qui ipsos ad extremam inopiam redigere, vitamque, et animas eorum perdere impura doctrina voluisset. Cumque Pater se purgare pro tempore conaretur; vnus e turba ingenti cum spatha ambabus sublata manibus, veluti medium scissurus irruit: quem coercuere proxime stipantes, poena capitis denunciata, [Note: 108 In carcerem truditur.] si quis hominem violaret. Ergo Dei praeco, cum in singulos gradus necem opperiens iret, ea diuinitus fiducia roboratus, vt iucunde, ne dum grauate esset occubiturus, in custodiam ducitur. Petro subtracto, Abbas, vt dein ipse retulit, vehementer animo concidit, cessitque minis. Conficiuntur abdicationis [Note: 109 Abbas abdicat se Abbatia.] tabulae. Hamelburgenses obsequium nouo Principi iurant: cuncta, quantum in tali causa potuit, confirmantur. Tum Petro libertas redditur: quem Herbipolitanus perhonorifice habuit, ad iniuriam, vt aiebat, se inuito irrogatam [Note: 110 P. Petrus a vin culis liberatu] a Fuldensibus compensandam. Mox potestate abeundi facta, Treuiros ad Prouincialem, ac Visitatorem abijt: inde stat im Fuldam, vt Collegio Osualdi Rectoris decumbentis loco praeesset, remittitur. Porro tot inter tumultus pax Collegio constare non potuit. Nam etsi Herbipolitanus, vt fidem faceret rei catholicae studio sese duci, patrocinium impense pollicebatur; tamen cum administris non admodum fidelibus vteretur, et populo ex noua licentia creuisset audacia, multa Dei famulis toleranda, atque exorbenda fuere. Erat Fuldae homo Hispanus, Petrus nomine non indoctus, sed siue parum sanus, siue a malo [Note: 111 Collegium Ful dense vexatur ab insano, seu daemoniaco.] Daemone obsessus absurdissimas palam contra Romanum Pontificem, veram Ecclesiam, et Christum Dominum opiniones fundabat: adijciens apparere sibi Christum Dominum, et mortem minitari, nisi interficeret Idololatras. Is ab aduersarijs tanquam idoneus lectus est ad Patres vexandos. Accingebant ferro, et ad Scholas, ac Templum mittebant, vbi vesano tumultu, horrendisque clamoribus cuncta turbabat. Idem quodam die, vbi diluculo potuit Templum ingressus, abdidit se, et cum iam Sacerdos ad altare Sacrosanctum Christi corpus populo ostenderet; horrendum inclamans, magnis et crebris lapidibus coepit Sacerdotem appetere. Tantum paucae intererant mulieres, quae se fuga proripuêre. Sacerdos post altare, cum diuinissima Hostia, raptim fugit. Ex Patribus, dum incautius accurrunt, duos sacrilegus lapidator prope interemit: sed aliorum accursu eiectus tandem, ac sacrificium peractum est. Apparuit et ibi diuina prouidentia, quod cum quidam desperati plane ingenij homo se furijs deuouisset, ni die Sancti Stephani Protomartyris Iesuitarum aliquem interficeret; cum ira, et [Note: 112 Nostri a disci. pulis alijsque defenduntur.] vino plenus in Templum ad perpetrandum faciuus inter vespertinam psalmodiam irrupisset, sclopis egregie praeparatis; tamen nemini detrimentum afferre potuit. Multorum quoque constantissima erga seruos Dei beneuolentia palam facta est, praesertim discipulorum, qui vel cum periculo capitis, palam se tot inter turbas Societati dare nomen velle profitebantur. Interim re cognita prius Maximilianus Caesar, mox eius successor Rodulphus Herbipolitano die dicta, [Note: 113 In Belgio tumultus in populo exurgit.] dum res paulatim componeretur, maximo Teutonicorum Equitum Magistro Fuldensem administrationem delegauit. Inde omnibus meliorum temporum spes oborta. Sed dum Fulda tumultuatur; totum Belgium rapinae, caedesque barbara
foeditate vastabant. Nam cum Ludouico Requesensi mortuo, nec dum quopiam [Note: 114 Antuerpiae in Nostros deriuantur.] a Rege suffecto, administrationem Ciuium ordines suscepissent; Hispanus miles, quod stipendia non repraesentarentur, Antuerpiam, ac Traiectum diripuit. Inde coortis atrocibus inter indigenas, atque externos factionibus, vbi vbi hi illos, hos illi deprehendissent; plurimum fundebatur sanguinis, nec nisi internecione rabies explebatur. Omnia itaque formidine, suspicione, sanguine plena erant. Socij quanquam exposcendae duntaxat a Deo paci intenti sedulo operam dabant, vt in neutram partem vergerent, ac neminem e direptoribus in sacro Poenitentiae Tribunali absoluerent; tamen suspiciones populi tumultuantis, grauiterque exasperati euitare non potuere: praesertim Antuerpiae, vbi Hispani multum consuetudine Patrum vtebantur, duoque e Natione Sacerdotes Petrus Trigosus et Michael Ferdinandus in Collegio degebant. Itaque septimo Kalendas Octobris cum quosdam Anglos inani proditionis metu, et tanquam Vrbis incendium molientes [Note: 115 Ex leuissima causa:] comprehendissent; rumor in vulgus diditur, inter Iesuitas Anglos plurimos proditionis Socios delitescere, cum vi magna tormentarij pulueris. Ortum inde rumorem postea narrabant, quod paulo ante quam Angli caperentur, vnus eorum iussit aliquantum pulueris (nam erant regij milites) domum suam deferri, quam baiulo vt indicaret, dixit prope Iesuitas esse: isque inter eundum interrogatus, quo puluerem ferret; ad Iesuitas respondit: vnde orta suspicione, auctaque illico a maleuolis; populus satis ante concitatus, tanquam lymphatus [Note: 116 Collegium ob sidetur, et lapi dibus impetitur.] ad hominum duo millia maximo tumultu ad Collegium concurrit. Forte omnia clausa erant, etiam Templi ostia, quod Dei famuli in Templo, gymnasioque matutinis perfuncti laboribus, ad prandium secesserant. Turbae non inuento aditu, domum cingunt, parant vim, ac faces, fenestras lapidibus verberant. Exciti [Note: 117 PP. tanquam morituri ad Templum confugiunt.] ad tumultum Patres nil sibi conscij, nec causam tumultus scientes, coguntur in Templum, Christo Domino sua offerunt capita, seque inuicem complexi in singula momenta necem opperiuntur: tandem emisso per tectum, qui forte domi erat, scholastico correctore, rogatuque per eum tres Proceres affuere. Otho [Note: 118 A Proceribus tumultus seda tur.] Comes de Herbestein praefectus sexdecim vexillis Germanorum militum: Federicus Perenottus Marchionatus Antuerpiensis Gubernator Cardinalis Granuelani frater, et Gossuinus Antuerpiae Maresgrauius. Hi cum iam ad fores Collegij faces admouerentur, interuenere: cohibitoque tantisper populo, ac rem se cognituros restati, in Collegium admittuntur. Noluerunt pro sua humanitate quicquam serutari: sed paulum immorati egrediuntur, ac fidem faciunt Societatis innocentiam a sese compertam, quod et confectis mox literis testatum rite voluerunt. Ita quieuit tumultus: non tamen dira suspicio prorsus occidit. Quare Comes praesidium militum, qui iniuriam arcerent in Collegio apposuit, ac Trigosus [Note: 119 Leodiense Col legium populus insimulat, atque infestat.] Lyram leuandae inuidiae secessit. Nondum mensis exierat, cum gemina Leodij tem pestas exorta laetiore compressa est exitu. Nam cum Leodienses, ob direptionem Traiecti, omnia suspecta haberent, et ad motum quemuis proditionem timerent; quibusdam armatis Oppidum ingressis, populus commotus, sensimque temere gliscente suspicione, ad arma concurrit, proditionem clamans: latêre in Iesuitarum aedibus proditores. Magistratus mitigando, vt verisimile est, populo, cum honestorum Ciuium manu milites viginti mittit, qui domum scrutentur: ingressi dum latebras quamuis repostas excutiunt; deprehendunt in Sacello [Note: 120 Satellites ad Sacrificij aspe ctum mulcentur] Rectorem Patrem Nicotaum Minutium sacrificantem, eo ipso temporis articulo in Hostiae Sacrosanctae consecratione occupatum: quam, cum de more sublatam adorassent; mitiores facti, optimeque ex ijs, quae viderant affecti, domo egrediuntur, et falsa, quae de Collegio serebantur, renunciant. Hîc putatur ea maleuolis occasio spargendi rumoris suisse, quod fama ferebat, Hispanos Traiecti Collegio pepercisse, siue religione id fecerint, nam et Sancti Francisci [Note: 121 Traiecti scholae intermissae.] Coenobio abstinuere: siue quod vtrobique nihil sperarent praedae. Porro Traiecti Collegio iam florente, quanquam vt dictum est, praedatores ei pepercerant; tamen cum omnia luctu, ac moerore ob trucidatos Ciues squallerent, multique superstitum solum murassent; scholae tantisper intermissae sunt. Eadem ceterum
[Note: 122 Duaceni m quoque Colle gium turbo peruadit.] Belgium peruagata proditionis suspicio est: ac Duaci maxime aduersus Societatem, et Collegium Anglorum increbuit: ex qua tamen non tantus dolor extitit, quantum gaudium ex composita cum facultate artium controuersia. Quam ad rem maxime profuit Iacobus Scipmanus. Is enim vbi ad Collegij eius gubernacula [Note: 123 Iacobus Scipmanus Collegij Rector tur bine mitigat.] admotus est, cum plerosque viros doctos e facultate prauis contra Societatem opinionibus imbutos offendisset, tanquam Socij cuncta ad se pertrahere vellent, gratis docendo; comiter, atque officiose tractans, paulatim ita mitigauit, edocuitque opinionibus falsis abstersis; vt vehementer omnes viam concordiae ineundae cuperent. Fauebat plurimum Vniuersitas Collegio: cui datis literis [Note: 124 Thomas Stapletonius de Collegio Dua censi bene testatur.] egregium testimonium praebuit Thomas Stapletonus Vniuersitatis per id tempus Rector. Praeter alia in haec verba: Fidem sacimus, et testamur sub certa scientia, et longa iam aliquot annorum experientia, Patres, et Professores Societatis Nominis Iesu hîc in Collegio Aquicintensi Philosophiam, et bonas literas docentes maximo hactenus cum fructu, ad incredibile Vniuersitatis huius incrementum, et ad summum Dei Optimi Maximi honorem, hanc docendi Prouinciam exercuisse. Sic enim a quo tempore hîc primum docere coeperunt, domi in ipso Collegio non minus veram, ac sanctam pietatem adolescentum animis instillarunt frequentissime concionando, confessiones excipiendo, et ad sacram synaxim adolescentes suos creberrime perducendo; quam bonas literas accurate, et diligentissime docuerunt: vt et numerosissimam habeant intra ipsos Collegi parietes iuuentutem, et extraneorum praeterea multitudinem ingentem: non minus pietate, et bonis moribus insignem; quam literaria eruditione praestantem. Sane reliqua Collegia sic sua ingulari industria ad aemulationem excitarunt; vt alterum quidem iacens, peneque vacuum sub Regente nouo horum Patrum aemulo, et imitatore sedulo, egregie iam reflorescat: alterum de nouo institutum non aliter sibi florere posse videatur; nisi ad horum industriam quam proxime accedat. Plurimos ex hoc Patrum Collegio Artesia, et Hannonia Pastores, multos schola nostra Theologos optime institutos, et comparatos accepit. Plane sine horum Patrum industria artium studia iam olim in hac Vniuersitate, aut concidissent, aut obscuro sane, ac duro loco fuissent. Foris praeterea ita populum Duacensem frequentissimis concionibus, et confessionum exceptionibus ad pietatem, et verum Dei cultum inflammarunt; vt nemo pius horum Patrum studio se meliorem factum non agnoscat. Multi aut impij ad frugem reuocati, aut tepidi ac segnes accensi, et incitati horum industria fuerunt. Quae quidem omnia ita se habere publica vox, et fama loquitur, frequentissima populi synaxis diebus festis, ac Dominicis in Ecclesia ipsorum parochiali oculo demonstrat. Denique boni hîc omnes, atque prudentes viri salutem propemodum huius Vniuersitatis, certe artium, et disciplinarum studia ab vno Patrum hîc docentium Collegio pendêre profitentur. Quorum omnium suffragijs ad maiorem, et publicam attestationem, vt noster quoque calculus adderetur; haec ita se habere hoc instrumento mea propria manu scripto, et sigillo officij Nostri Rectoralis munito, omnibus, et vniuersis fidem facere volui. Rebus hoc cursu fluentibus, ijs, quibus commissa erat controuersia, peroptabant tam salutari docendi officio Societatem sine suarum legum detrimento fungi: ac demum varijs pertentatis vijs, ea in praesens visa expeditissima est; vt certo stipendio reliquis duobus Collegijs Regio, et Marcenensi attributo, ea quoque gratis docerent: opportuno sane tollendis querelis, incitandaeque aemulationi, remedio. Nam vbi cetera paria erant, ad auditoria frequentanda tantum certamen relinquebatur industriae. Hoc igitur pacto in Duacensi Collegio, et paci publicae, et priuatis legibus consultum est. Ceterum Iacobus Scipmanus, cum propter valetudinem [Note: 125 P. Iacobi Scip mani mors.] Ioanni de Haya Seruio administratione relicta, Antuerpiam fuisset translatus; ibi sexto nonas Maias, non morbi vi, quod et Medici adiudicarunt; sed ob toleratos labores, succo vitali prorsus absumpto, extinctus est. Vir fuit optime de Prouin cia Belgica, ac praecipue de Collegio Louaniensi, ac Duacensi, quae rexit, meritus: patria Iprensis, sexto et quinquagesimo anno Seculi Societati additus.
[Note: 126 Ab Galliae tu multibus So cietas immunis.] Haud minores per Galliam motus bellici strepuere: sed diuini Numinis, ac Regis patrocinio sterit Societas vbique incolumis, nusquam sua aduersus vitia, atque errorum monstra remittens bella. In Parisiensi Collegio scholastici ad menstruas confessiones, et quotidianum sacrum sensim adduci coepti. Rex decem [Note: 127 Parisijs Scholastici diriguntur.] adolescentibus pauperibus sub disciplina Sociorum alendis, nobilium quorumdam impulsu feminarum, impensam addixit. Maldonatus prae inuidiosi auditorij magnitudine a theologica cathedra ad stylum curam traduxit, commentarios in sacras literas condens, partem operae simul adhortationibus in Sacello Collegij [Note: 128 Maldonatus Lutetia Tolosam secedit, in de Mussipontum.] gallice habendis impertiens. Neque id diu fas fuit: nam Pontifex controuersiam de Conceptione, cum mira prudentia ad id temporis per sese siuisset consenescere; tandem iussurus non aliter de ea, quam congruenter Tridentino Concilio, et Sixti Quarti diplomati disputari, atque sentiri; Maldonatum tantisper Lutetia iussit facessere, ac Tolosam nominatim secedere, peropportunam in ea Ciuitate tanti viri operam ratus. Sed cum ob impedita armis itinera penetrare [Note: 129 Hugonotti per Monachos Mussiponta nam Academiam ve xant.] eo nequiuisset; ad Bituriges abijt. Mussipontanam Academiam mirificis adolescentem auctibus, nec accurrentium modo auditorum frequentiae, sed Lotharingiae toti dimissis a Collegio operis fructuosam, ferre Hugonotti nequibant. Itaque Monachos Monasterij Gozziensis, quod fuerat ad Academiae subsidia destinatum, ad intendendam litem incitarunt, gratulantes inter se, cuniculos repertos, per quos aliena opera occulti ipsi, atque inuisi, exurgens illud catholicae [Note: 130 Dei vltio in laedentes cadit.] fidei propugnaculum inter ipsa fundamenta euerterent. Sed facillime deprehensi, elusique cun culi sunt: bonosque Monachos non solum ius in officio continuit; sed etiam (documentum quoddam diuinae dexterae) cum Prior Monasterij, qui litis vrgendae causa Roman vsque contenderat, statim vt re infecta ad suos redijt, misere interemptus sit ab homine spurio. Ceterum etiam Argentorati Soc ietatis, et Collegij Mussipontani nomen cum dignitate, catholicaeque [Note: 131 Io. Hayus in seculari habitu de transubstam tiatione in Eu charistia Argem torati cum Haereticis disputat.] religionis commodo auditum est. Ioannes Hayus natione Scotus, iuuenis et virtutis, et doctrinae praestantis ex Polonia valetudinis causa translatus Mussipontum, ex itniere in catholicum Medicum incidit, qui redditurum se ei valetudinem recepit. Mussiponti Philosophiam docere exorsus, dum Caeli salubritas nihil: iuuat, ad eum Medicum mittitur, qui tum Argentorati agebat. Hîc dum valetudini operam dat, publice contra transubstantiationem in diuinissima Eucharitia disputabatur, nemine Catholicorum causam agente: cum ea tempestate nouae duntaxat religionis ritus publice Argentorati permitterentur. Opportun um itaque visum est Hayo causam veritatis suscipere: eo magis, quod alieno taptisper vtens vestitu pro Iesuita non habebatur: et facillimum erat catholicis rebus multum existimationis acquirere. Ergo pridie Idus Iulias in schola publica apparet. Rector erat Academiae Ioannes Sturmius: praecrat disputationi Ioannes Pappus: a quibus impetrata disputandi copia, incipit Hayus mirari se Pappum, qui Theologiae Doctorem profiteatur, assertiones cum sacris literis, Conciliorum decretis, communi Patrum sententia, ac perpetua Ecclesiae consensione pugnantes in publicam disputationem vocare. Addit in ipsis thesibus proponendis desiderari modestiam, cum Concilij Tridentini decretum appellet commentum. Tum explicata argumentatione, responsum modeste expectat. Obmutuit plane, qui responsurus sedebat: nec Pappus, in quem totus recidebat labor, satis belle se explicauit. Haerebat, ac titubabat, nodi vim subterfugiebat: cumque interim vrgeret Hayus; in abstergendo sudore gelido, qui repente hominem inuaserat, totus occupabatur. Eo acrius Hayus instare, ac praemere, orationem ad auditores vertere, ipsos facere Iudices: ex ipsis quaerere, num Dominus Doctor Praeses argumentum soluisset. Nec propius quippiam factum est, quam vt omnes pro peregrino iuuene acclamarent. Tantum quidam Ministrorum, scilicet ne cum dignitate Praesidis doctrinae quoque fides periclitaretur, coepit [Note: 132 Euincit cum Ministrorum dedecore.] Hayum incessere, et obturbare dicentem. Omnium tamen iudicio, quae causae, ac Diuinae clementiae bonitas suit, victoria penes hospitem stetit. Atque is disputatione extrema, quod initio quoque significauerat, Catholicum se palam professus:
ac non propterea disputasse, quod fidei catholicae dogmata vocaret in dubium; sed vt ostenderet quam vanis, et infirmis nitantur rationibus, qui noua sectantur. Adhortatur Auditores, vt diligenter secum ipsi perpendant quam de necessaria ageretur re. Nam si ego, inquit, non magnae aetatis, nec multum [Note: 133 Ad veram religionem capes. sendam horta tur.] in Theologicis versatus studijs, nonnihil praestiti; quid, rogo vos, facerent Praeceptores mei, alijque Doctores, qui in studijs hisce consenuere? Mementote maiores vestros hac regia ingressos via, qua christianus Orbis ingreditur, omnesque fuisse catholicos. Nec nisi ante paucos annos deerrare hanc Vrbem [Note: 134 Iesuita esse de praehenditur.] coepisse. Quibus dictis agit de more gratias, quod sibi modeste audientiam prae buissent, seque e scholis proripit. Non potuit latêre in obscuro ea disputatio, et fuere ex Catholicis pars leuitate quadam, alij zelo minus considerato, qui prodidere [Note: 135 Ad Consulem defertur.] palam Scotum illum iuuenem Iesuitam esse. Tum vero nec dolorem, nec ignominiam ferre Pappus. Consulem adit, victum se a Iesuita fatetur: sed non [Note: 136 Cogitur iterum ina renam descendere.] sinendum cum palma discedere. Omnes Academiae Praefecti eodem die conueniunt statuuntque rem Senatui exponendam. Senatus vetat Hayum discedere, nisi rursus congrediatur. Is intelligebat tantum strepitum non illustrandae veritatis causa fieri, sed falsorum dogmatum resarciendae auctoritatis. Inde multum diuque tergiuersatus, tandem postulata ab Senatu per literas audientium modestia, obsequuturum sese respondet. Septimo Kalendas Augusti iterum ventum est in certamen summo hominum concursu, et Praedicantium in primis, qui de sua religione plane actum putabant. Sed nihil actum est. Pappus, qui spoponderat Senatui, si rursus vinceretur, aequo animo passurum se Canonicatu Diui Thomae, quo fruebatur, spoliari; per ambages varias, ac diuerticula abusus est tempore, nec passus ad quaestionis arcem vnquam Hayum accedere. Ad haec Magistratus ipse pro libidine designabat ex Thesibus, quas impugnari placeret: [Note: 137 Etiterum palmam honori fice reportat.] praeclarum tamen eo quoque die sapientia nomen catholicus disputator reportauit. Nec potuit prohibere quin plurimi studiosorum ab disputatione digressum non solum sine iniuria, verum etiam honorifice prosequerentur. Probarunt Patres eius disputationis exitum magis, quam consilium. Non enim placebat iuuenem in medio haereticae Ciuitatis solum, nec modo sine auxilio, sed etiam propemodum sine testibus, stimulare Haereticos, vt contra Societatis famam fabulam quampiam progignerent. Nam quibus nihil pensi est religionis dogmata adulterare; quid scrupuli sit aduersus Catholicos, ac praesertim contra Iesuitas comminisci, ac spargere fabulas? Sed pro Deiclementia nihil nisi honorificum [Note: 138 In Hispania Societas insamiam patitur.] de ea disputatione a quoquam vulgatum est. Ceterum Diabolus, et pro communi omnium bonorum odio: eoque, quo proprie contra Societatem, iusto bello iniquos eius conatus assidue coërcentem ardet; grauem per Hispaniae prouincias in eam excitauit infamiam. Sacerdotes, quos captos in Boetica, turpissimorumque sacrilegiorum damnatos sacri Quae sitores Hispali merita poena mulctarant, [Note: 139 Alphonsus a Fonte in concionibus Socie tati detrahit.] e Societate fuisse. Id cum multi e populo celebrarent, religiosus vir Alphonsus a Fonte vocabulo Lerenae Estremadurae Oppido in dignos sermones populi vbi primum extiterant, etiam pro suggestu fouebat. Eo cum Iacobus a Sancta Cruce venisset, vir e vetustis Societatis, et virtutis antiquae, gliscentem [Note: 140 P. Iacobus a S. Cruce in eum inuehitur.] nactus rumorem, obuiam eundum duxit: et reddendam populo veritatem, suae familiae dignitatem. Itaque Alphonsum propalam calumniantem propalam re futauit. Ea re magis homo irritatus, multas Boeticae oras contra noui ordinis [Note: 141 Irritatus Alphonsus libellos infames di spergit.] homines declamando peruagatus, inde transgressus in Lusitaniam contra Societatem, et Ludouicum Granatensem, notissimum virtute, ac sapientia virum, Henrico Cardinali, et consilio Sacrae Inquisitionis libellos turpissimos obtulit, ac protinus in Castellam suffûgit: vbi alios eiusdem notae libellos sacro Magistratui a se oblatos dicebat. Cardinalis calumnia cognita, reique indignitate commotus, [Note: 142 Calumniator Apostolici Num cij iussu punitur.] vltro Emmanuelem Autunium e suis vnum Secretarijs, cum literis, mandatisque ad Philippum Regem, Apostolicum Nuncium, et Quaesitorem Hispaniae misit, rogans vt iuberent causam cognosci, iusteque decerni. Accitur calumniator: cum que summa modestia, ac poenitentiae significatione ad palinodiam
se paratum offerret; iussus est in custodiam haberi Hespali in Ordinis sui coenobio, cui nomen est Porta caeli, et aliae additae poenae. Quanquam exemplum Cardinalis Henricus magis vulgari optasset, vti fuerat calumnia notior. [Note: 143 Nostri bonis exemplis calumniam abstergunt.] Verum aliquot e Socijs in eas maxime oras, vbi infamia ferbuerat missi; quanquam primo alieniores offenderint populi animos; tamen breui sanctitatis verae exemplis, dictisque ac verbis apostolicis, veram notitiam hominum Societatis magno ipsorum bono cunctis praebuere. Vallisoleti hoc anno latinitatis [Note: 144 Vallisoleti Academia traditur Societati ad quadriennium, et postea confirmatur.] studia publicae Academiae suscepta sunt, Academicis vltro deferentibus in quadriennium. Ineunte Nouembri initium docendi factum est, vario carminum ornatu exposito: et Pater Ioannes Bonifacius praeclara oratione prolusit. Auditores numerati initio quadringenti, nec longo post tempore geminatus est numerus: exactoque quadriennio in perpetuum ea cura suscepta. Hunc in modum Vallisoletanum Sancti Ambrosij Collegium, in quo ante grauiora modo tractabantur, omnibus literarum studijs absolutum est. Collegium Complutense firmamentum [Note: 145 Maria Mendoza fundatrix Collegii Com plutensis.] rei domesticae accepit, et Mariae Mendozae fundatricis honos collatus. Madtiti duo integritatis nomen excellens reliquere, Ioannes Ruitius, et Bartholomaeus Isla. Ioannes ex oppido Cascante Tarrasonensis Episcopatus quinto Idus Ianuarij altero et trigesimo aetatis anno, octauo ab inita Socretate [Note: 146 Io Rutij mors, et laudes.] peregrinationem mortalitatis confecit: quem ipsemet Isla, generali eius confessione excepta, praedicauit plane in baptifmali innocentia nunquam letali contactum [Note: 147 Innocent a baptismalis.] macula obijsse. Id et morientis teflari hilaritas potuit: nam post diuina suscepta, praesidia, cum Imaginem Diuinae Matris Filium sustinentis in manus accepisset; nunc Virginem, nunc Infantem amplectens, et osculans, rectae scilicet conscientiae bono fruens, quasi ludibundus, ac gestiens, animam exhalauit. Madtitum anno ante quarto venerat latinas docturus literas: quod munus praestantissime [Note: 148 In edocendi munere sedulitas.] exegit, contendens haud minus pietate, quam literis auditorum animos expolire. Inter duos ex ijs nobiles, aetateque iam grandiores coorta inimicitia, quod alter colapho alterum percusserat: cum laesus iniuriam condonare abnueret; frustra adhibitis adhortationibus, ac precibus, ei se Magister ad pedes prouolui in genua, et lacrymans coepit vrgere, vt quando sua causa non mouebatur, meminisset Christum Dominum quoque alapa indignissime appetitum, [Note: 149 Ad impetrandam pacem submissio.] perque eam, et ceteras Domini iniurias, et probrosam necem suae iniuriae inimico gratiam faceret. Quae species ingenui adolescentis animum ita inflexit; vt ipse quoque in genua corruens, veniam de sua peruicacia precaretur. Narrant ad exemplum obedientiae, cum Murcia Madritum tendenti vnus veterum [Note: 150 Exacta Tegum obieruantia.] discipulorum munusculum obtulisset, iribus in via reficiendis, nec potuisset vllo pacto reijcere [reading uncertain: print faded] ; intactum deportasse ad Collegium, ac Ministro tradidisse: cum differet se illud moderatorum iniussu recepisse necessitate adactum: tamen nullam necessitatem fuisse, cur iniussu contingeret: sacinus non tam re magnum, quam ad hominis de se victoriam aestimandum. Decem post mensibus Ioannem Isla [Note: 151 Bartholomaei Islae mors, et virtutes.] fecutus est pari alacritate, clariore fama virtutis. Is Osorni anno millesimo quingentesimo trigesimo, honestis ortus na talibus, initio paulo alienior ab Societate vixit, quod in Silicaei Cardinalis aula educatus patroni sensum imbiberat. Eo mortuo, cum Complutum studiorum causa petijsset, in Collegium maius recepius, paulat im ad studia pietatis animum magis ac magis adiecit, religiosae vitae consilium coquens: quod postea narrare solebat, primum sibi ex ingenti ortum [Note: 152 Ad religionem vocatio.] periculo, quod Toleti adolescens euaserat, Nam cum suum cubiculum Campanariae turri subiectum amico hospiti cessisset; forte euênit, vt dum ad matutinas preces editur signum, malleus ingentis eam panae delapsu, id conclaue, lectumque coniereret, hospite quoque saluo, quod sub vesperam domo egressum, alij ad se amici pertraxerant. Hinc Bartholomaeus diuinam erga se, et hospitem [Note: 153 Ante ingressum vitae refor matio.] prouidentiam venerans: et quam multis propositum casibus genus humanum sit, reputans; cogitationem suscepit vitae ita instituendae, vt si non tutus ab morte, certe securus ageret. Tum vero plane in virum mutatus est alterum cum Sacerdos effectus primam Deo Hostiam obtulit. Inde sibi seueram circundare custodiam,
[Note: 154 In pauperesliberalitas.] plurimum versari cum Deo, e Sacerdotij fructibus vix necessaria assumere, cetera in pauperes erogare, praesertim occultos, ad quos studiose conquisitos ipse vltro stipem deferebat. Festis diebus exibat in pagos ad rudes instituendos, [Note: 155 Zelus animarum.] et alia id genus Sacerdotis Christiani exequebatur officia. Quin etiam cum animaduertisset in Sancti Ildefonsi aede aliquid desiderari ad sacrificiorum commoditatem, [Note: 156 Studium cultus Templorum:] ac decus; menstrua mercede puerorum lectam manum de suo conduxit, qui sacrificantibus ministrarent: atque ipsemet cum suis adstabat famulis, Sacerdotes dum sacris vestibus adornantur iuuans, nec ante recedens, quam sacris omnibus finis esset impositus Anno millesimo quingentesimo sexagesimo [Note: 157 In Societatem ingressus.] tertio in Societatem adscitus, vt capax attulerat pectus; ita continuo coepit donorum coelestium torrentem plenum excipere: neque vllum faciebat finem diuinae erga se indulgentiae praedicandae. Quoque dulcius diuina fruebatur consuetudine; [Note: 158 Orationis desi derium.] hoc ad eam se intentius praeparabat: multum rogans viros peritos, vt se docerent rite coram Deo, cumque Deo versari. Quantum licebat plurimum perseuerabat genibus flexis ante diuinissimum Sacramentum: idque cum primum [Note: 159 Eucharistiam visitandi vsus.] lectulo surrexerat quotidie inuisebat, eum morem hoc exorsus initio. Instantibus sacris Aduentus solennijs consensu Rectoris domesticum coquum simplicem, piumque fratrem rogauit, vt quippiam sibi pro arbitrio iniungeret, quo se ad Christi Domini Natalem congrue praepararet. Ac frater: quotidie mane, inquit, ad surgendi signum propere expeditus adi templum, Dominum saluta, [Note: 160 Erga vulnusla teris Christi pietas.] nosque illi commenda. Quod alacriter Isla, cumque fructu eo tempore exequutus; quoad vixit, nunquam in posterum praetermisit. Praecipua etiam religione afficiebatur erga sacrum vulnus lateris Christi: ad eamque religionem quotquot [Note: 161 Erga B. Virginem, aliosque Sanctos.] poterat illiciebat. Sanctissimae caeli Reginae, Beatorumque omnium obseruantissimus, Sanctum etiam Ignatium Societatis parentem summo colebat studio: ad eum magna fiducia in quouis vsu confugiens, praesens patrocinium semper se expertum [Note: 162 Erga S. Ignatium praecipue.] contestans. Habebat in cubiculo Sancti Patris effigiem, et ante eam perdiu nixus genibus persistebat. Quanquam id perpetuum erat Islae, vt quacunque conuenires hora, flexis genibus inuenires. Obedientiae studio anno millesimo quingentesimo sexagesimo secundo, cum Collegio Madritano praeesse iussus est, vehementer institit, vt praeficeretur sibi Superintendens: praefectoque Consaluo [Note: 163 Obedientiae stu dium etiam erga laicos.] Esquiuelio, qui paucis mensibus munus id tenuit; serunt Islam ita in eo Christi Domini personam agnouisse; vt etiam suum Christum appellaret: nec diu praeesse substinuit auiditate cunctis in rebus parendi. Nam et fratribus, qui dabantur comites, parebat coeco quodam obsequio: adeo vt cum aliquando concionantem comes per errorem admonuisset exactam horam, cum tantum dimidiata effluxisset, idque ipse nosset; statim perorarit, ne parendi propositum violaret. Ianitorem nolebat nomina sibi eorum edere, a quibus conueniretur, [Note: 164 Corporis afflictatio.] sed tantum pro potestate significare, adi Pater ad ianuam, vel in templum, est qui te opperiatur. Vixque ianitor haec protulerat; cum Bartholomaeus ibat. Eademque cura caritatis perfunctus opere, recta in cubiculum recedebat. Iam corpori afflictando genere omni asperitatis quicquid valetudo, atque obedientia permitteret, seuere tribuebat: tantum aberat, vt posset quicquam [Note: 165 Externa resugit conuiuia.] ex communi disciplina secum laxius pati. Adduci nunquam potuit, quamuis personae graues instarent, vt conuiuia aliena adiret, rogatis enixe Moderatoribus, ne hanc sibi necessitatem imponerent. At Carcerem, at Nosocomium, et quosuis calamitosos sine vlla satietate adibat: quaque auctoritate apud opulentos [Note: 166 Calamitosos iuuat.] valebat; in leuandis calamitosorum necessitatibus duntaxat vtebatur. Et quanquam indefessus, ardens, spirans vbique pietatem mortales omnes cuperet ad caelum erigere; tamen peculiari amore mendicos, et vlcerosos complectebatur, [Note: 167 Feminarum cauetaspectus] subleuabat, expiabat: quod vel gemitus miserorum, et lacrimae, tanquam in parentis funere dolenter missae, monstrarunt. Custodiam sensibus eam adhibuit; vt quamuis statim ab tyrocinio Madritum accitus tredecim fere annos in audiendis nobilium ex Aula feminarum, aliarumque confessionibus posuisset; nullam de facie nosset: quod ipsemet Moderatori aliquando aperuit: et facile
crediderunt omnes, qui virum norant. Nec tamen ea seueritas prudenti comitatis [Note: 168 Asperitatem cum comitate con unxit.] temperamento incommodabat. Hoc studio, per virtutis perfectae curriculum, ad caelestis patriae metam contendens, nec fere aliud in collocutionibus tractans, quam de vita beata, deque modo Deo quam perfectissime seruiendi: quamque fortunata illa esset hora, qua fidelis feruus audiret, Intra in gaudium [Note: 169 Mortem contrahit exercendo caritatem.] Domini tui; supremum morbum in caritatis occasione contraxit. Nam cum ad Pardum vicinam Madrito Regum Hispanorum amoenitatem Marchioni Barlangae, quae cubicularia maxima erat Reginae Annae, morienti adfuisset; febri statim correptus est: et reportatus Madritum, intellexit sibi quoque adesse supremum diem, ac fortunatum, qualem profecto habuit. Nam cum Sacramentis rite [Note: 170 Placidissime moritur.] susceptis, commendatitias preces ordientes Patres iussisset tantisper absistere: ac posteaquam aliquandiu grates Deo de acceptis beneficijs magno ardore egerat, reuocasset, iam tempus esse ordiendi preces affirmans; inter eas ab mortali ad vere vitalem vitam placidissime transijt Nonis Octobris. Cuius funus non [Note: 171 Funus ab exteris honoratur.] inops tantum, sicut praedixi turba sed Aulici in primis, regijque Consiliarij multo fletu, praedicandisque viri virtutibus, et osculandis manibus honestarunt. Parem sanctitatis famam reliquit Cordubae Pater franciscus Gomius Collegij Rector [Note: 172 P. Francisci Go mij Cordubae Rectoris mors et laudes.] die Sancto Thomae Apostolo sacro: ita fratres ante complexus, ac singulis bene precatus; ac si in suburban um concederet. Cuius ad exequias vltro Episcopus, Sacri Quaesitores, nobilitas cuncta confluxit. Ita accipio virorum grauium, qui nouere, sententia: quamuis aliqua separatim laude cuipiam cederet; complexione simul omnium haud facile habuisse superiorem. Quippe cum procêrum corpus, placidum os, ac plenum dignitate esset sortitus: vt vel ipsa oris specie, oculorum, et vultus habitu, ac decôre actionum, non solum ad venerationem sui intuentes, sed etiamiad modestiam alliceret. In eo homine eminentissima subtilioris Theologiae scientia, sacrarum literarum recondita cognitio, facundia abundans, visque populorum animos pertractandi peracris, ad haec subm issio animi, suique contemptus, simplicitas, prudentia, obedientia, indulgentia in alios, seueritas erga se, ardor iuuandi proximos, familiaritas, coniunctioque cum Deo, ac ceterae virtutes, singulae ad summum exaggeratae, pulcherrimo inter se choro implicitae, tanquam de principatu certabant. In Oppido Frexenali natus, et in disciplina Magistri Auilae virtutem edoctus; eo auctore, primo Cordubae humanam, diuinamque sapientiam docuit: dein Societati nomen dedit anno millesimo quingentesimo quinquagesimo nono, suae aetatis annum quintum et trigesimum numerans. Ac protinus cum vitae nouae [Note: 173 Magistri Io. Mantij de eo existimatio.] statu, nouo ad perfectissima decora sumpto conatu, prope reliquum vitae in Theologica sella peregit: ea sapientis opinione; vt Ioannes Mantius e sacro Dominicanorum Ordine celeberrimus Complutensis Academiae Professor, si quando consulebatur e Boetica; miraretur quempiam desiderari, vbi adesset Gomius. Christophorus de Royas, et Sandoualius ea tempestate Cordubensis Episcopus, ad Concilium prouinciale, quod Toleti anno millesimo quingentesimo [Note: 174 Pontificium di. ploma acriter tuetur.] sexagesimoquinto celebratum est, pro Theologo, et Consiliario suo ipsum duxit. Ipse paulopost editum a Pio Quinto Diploma de Taurorum spectaculis, auctoritatemque Pontificiam Cordubae sustinuit. Nam cum pro varijs motibus, ac sententijs, quibus illud Diploma acceptum in Hispania est, Cordubensis etiam Antistes inclinaret, vt flagitanti iuuentuti editionem spectaculi permitte ret; Gomius re domi cum doctissimis consultata, eorum sententias manu cuiusque subscriptas, dat operam, vt reliquae Religiosorum familiae confirment: tum conuenit Praesulem, ac sermonem modeste exorsus, tanquam consilium petitu. rus in re tam graui, atque ancipiti, rationes in vtramque partem proponit, ita argumenta pro obedientia explicans, intendensque, et obstantia euertens, ad [Note: 175 Episcopus alio qui repugnans eius adhaeret sententiae.] vltimum etiam sapientum sententias in medium proferens; vt Episcopus iterum rogatus explicare, vt con trouersiam vellet, ac pronunciare quid hac in re populo sequendum tuto esset; ingenue responderit, certa sibi euidentiaque videri, quae ille diceret. Tum Gomius: gaudeo, inquit, ex ore accepisse tuo hanc sententiam,
vt eam audaciae contra Ecclesiasticas leges tendentium opponam. Atque Episcopus statim delectos Ciuium aduocat: narrat sibi non ante Pontificij iussi perceptam vim: iam cum plane perceperit; velle omnino obseruari, et censuras ipse quoque intendit. Ita Episcopalis personae dignitas, Pontificiae voluntatis [Note: 176 Caritatem erga same, et peste vexatos exercet.] auctoritas, pax publica, et christiana modestia conseruata est. Eximiam caritatem erga proximos maxime exprompsit, cum in fame, ac pestilentia, per quam Galleci post Maurorum defectionem ad Granatae Regnum traducti, extra vrbis moenia passim moriebantur. Eius enim opera institutum Nosocomium est, multi in domos priuatorum recepti: et quod refert plurimum, auxilium allatum [Note: 177 Sordidum Aethiopem suis manibus lauat] est periclitantibus animis. Ipsemet inter ceteros ex Aethiopum genere calamitoso homini adeo sordibus graueolenti, vt nemo sustineret conspectum; suis manibus abluit totum corpus, curauitque industria, et orationibus malam valetudinem. [Note: 178 Phthysi laboranti valetudi nem praedicit.] Vni etiam fratrum Ioanni Hieronymo nomine, cum iam phthysi contabesceret, dum philosophiae curriculum explicaret; dicitur vel reddidisse, vel praedixisse diuinitus valetudinem. Nam cum aliquando in eum morbo, et curis confectum incidisset; bono, inquit, esto animo, curriculum pro voluntate tuum absolues. Certe is, qui iam proxime aberat a morte, et illud philosophiae pensum absoluit, ac dein theologiam docuit, postremo Concionatoris laboribus suffecit. Inter haec rebus per Hispaniae Prouincias, et maxime per Lusitaniam [Note: 179 P. Valiguaniin India Boreali res.] vno tenore fluentibus, eoque etiam silentio praetereundis, quod huius anni, et consequentium literae magnam partem intercidêre; Valignanus in India borealem tractum inuisens, Collegio Bazainio ceteras circa sedes Damanensem, Tanaënsem, ac Bandorensem subiecit: itemque duas hoc anno additas Sancti Thomae, et Sanctissimae Trinitatis. Compertoque post intermissam a Patribus curam Neophytorum iam paulatim illos ad Ethnicismum redire, ac vel ipsum baptismum contemnere; cum Archiepiscopo conuênit, vt Nostri hîc quoque, vt Curionum auxiliarij, illam procurationem reciperent, sic vt omnibus praeceptis Ecclesiae, Sacramenta apud ipsos suscipiendo, Christiani satisfacerent. Tanaa, Bandora, Trinitas in Insula Salsetta continentur. Duae enim Salsettae sunt continentes prope Goam, et Insula prope Bazainum circiter viginti leucarum circuitu admodum fertilis. In hac Insula ad vetustam sedem Tanaënsem nuper Bandorensis accessit per occasionem fundum procurandi Goani Collegij ad animos agricolarum excolendos instituta. In sede Trinitatis, quem Pagum Patres olim ex conuersis ad fidem Ethnicis condiderant, puerorum quoque educationem, [Note: 180 Puerorum agricultura.] et agricolturam restituit. Agricoltura erat haec. Pueri orbi parentibus, alijque ex indigenis, qui in contubernio educabantur, solebant olim quotidie post scholam catechisticam in agrum educi orizae excolendae. Quod facile erat pueris, cum ibi orizae sic seminaria instituantur, ac singula dein germina manu disponantur per agros; vt alibi caepae, aut brassicae. Eius laboris prouentu non ipsi modo alebantur in praesens; sed etiam seponebatur pecunia, vnde victitarent adulti. Itaque considerans Valignanus exiguo vnius Fratrum labore posse [Note: 181 Damani Templum aedisicatur] in omne vitae tempus inopi genti, et animi, et corporis quaeri subsidia; neutiquam fugiendum eum laborem duxit. Sancti Thomae sedes prope Bazainum sesquileuca est. Damani, ad idoneam Indorum institutionem, dedit operam, vt proprium illis Templum aedificarentur extra oppidum. His rebus compositis [Note: 182 P. Valignanus Goam redit.] Goam in aduentum nauium opportune reuertit incendio ingenti sedando. Naues quatuor e Lusitania appulerant: supra mille et quingentos in itinere morbo [Note: 183 Nostri inaegro rum obsequio mortui per Lusitanas naues.] absumptis, non sine damno etiam Societatis. Nam simul obiere viri lectissimi, ac nominatim lecti, vt possent alijs praecsse, Rodericus Suarius, qui amplius mensem in Proregis naui febri aestuans nunquam intermisit solari aegros, et expiare: tum Marcus Pelatius, et Christophorus Soërus, et ipsi non tam vi mali, quam laboriosa, et irrequieta caritate afflicti. Antonius vero Nigrius ita extenuatus [Note: 184 Antonij Nigri eximia caritas] Goam attigit; vt non multo post decesserit. Huius caritas plane in stuporem egerat Vectores, cum vilissimis mancipijs, etiam Mauris, magna humilitate, ac summis laboribus vilissima ministeria exhiberet. His ergo quatuor egregijs
Sacerdotibus ea nauigatione amissis, duo superfuere Laurentius Pignerius, ac losephus Forlanettus, cum Alphonso Lucerna nondum Sacerdote. Nam tres praeterea Sacerdotes, qui pariter e Lusitania soluerant, Laurentius Mexia, Matthaeus Lopius, Iacobus Pintus, et Amator Acosta laicus, Mozambico Indiam praeteruecti recta Malacam pertendêre. Goamvero ingenti aegrotantium numero aduecto, postquam ijs prisca sedulitate ad morbum excutiendum Goani Socij praesto fuerant; etiam emendicarunt per vrbem stipem, vnde [Note: 185 Controuersia Goae orta ex Regijs literis.] inopiam, ac praesertim nuditatem leuarent. Ceterum Roderico quoque Laurentio de Tauera in eo itinere mortuo, qui Prorex mittebatur, Goae controuersia periculosa extitit. Num regiae literae aperiendae essent, in quibus dicebatur suc cessor. Quippe literarum fasciculus ab Rege venerat ad Archiepiscopum inscriptus: in quo fasciculo haud dubie intelligebatur inclusas literas de more plures, cum inscriptione ac nota, quo quaeque loco aperiendae essent, ad supremum Indiae Magistratum susficiedum, si mors palam declaratos rapuisset. Archiepiscopus quoque iam erat mortuus cum delatus fasciculus est: tamen eo resignato, nihil praeter successionum codicillos repertum est. Post Antonium Noroniam Proregem Gubernatoris nomine administratio penes Antonium Monim Barrettum erat, non admodum Vulgo, aut Nobilitati probatum. Is vero pernegabat codicillum aperiendum, vnde intelligeretur, quem Rex Roderico Laurentio primum sufficeret, ac prorsus neminem posse iure substitui. Primum, quod in literis regijs ad Archiepiscopum missis nihil erat adscriptum, cui nam (Archiepiscopo sublato) reddendae essent literae: deinde quia Rodericus Prorex obierat non modo antequam administrationem capesseret, sed etiam antequam iurisdictionis suae fines intraret. Denique sibi id tantum a Sebastiano scriptum, vt Prouinciam Roderico traderet, nullo praeterea nominato. Contra Ciuitas, plurimique Nobilium, ac Plebis, partim odio praesentium, partim spe commodi plurimi, vt fit rerum nouarum studio, reserandas omnino contendebant: et apparere voluntatem Regis eam esse, vt postquam vel Rodericus Laurentius, vel eae literae in Indiam peruenirent, Barrettus administrationem non obtineret. [Note: 186 Valignanus po liticis se rebus immiscere refugit.] Valignanus tum sua sponte, tum Euerardi mandatis, cum Roma abijt, animum prorsus obfirmarat, ne se ciuili administrationi vllo modo immisceret. Itaque statim vt contentionum vidit initia, in Cioranum Insulam secedit, monitis Patribus, quos ad consilia adhibebat, vt se apud Praetorem, ac Proceres, si forte ab ijs requireretur, excusarent. Die postero literae in Cioranum a Praetore deferuntur, Dei, et Sebastiani Regis nomine obtestante, vt statim repetat Goam: Ciuitatem in armis esse: omnia plena perturbatione, et tumultu: nec restare nisi ab ipso remedium. Idem multi Viri principes scribunt, et multi ad ipsum conueniunt imminentem calamitatem ostendentes. Excusare se Pater, ac docere quid suae professionis sit: testari, quamuis Goam iret, nullo pacto se decidendae causae interfuturum. Sed postridie a Praetore literae ita graues, et insuper tot ab ipsis Nobilibus, atque etiam Collegij Patribus obtestationes perlatae; vt visum sit nullo modo committendum, si quid, quod aperte impendebat, calamitatis eueniret, vt videretur saluti publicae tanto in discrimine defuisse. Goam igitur [Note: 187 Procerum iutsu, et Patrum hor tatu Goam re uertitur.] reuersus, consulit Patres quid agendum sit. Omnes summo consensu nequaquam tergiuersandum censent. Quod ceterarum Religionum Praesides detrectabant in consilio interesse, nisi ipse quoque accederet: ac Ciuitas ita erat distracta, ac perturbata; vt necessitas, et caritas cogeret remedij viam tentare: cum praesertim omnium ordinum mortales ipsum ad consilium vocarent. Ergo cum rursus Praetoris animum frustra fatigasset; coactus est consultationibus interesse, [Note: 188 Consultores e. ligere renuit.] et sententiam dicere: quod item Religiosi alij se tacituros, eo tacente, profiterentur. Ergo statuitur, vt vigintiquinque Viri deligantur, ex quibus duodeni partim iurisperiti, partim theologi sint: duodeni nobiles, vnusque praeterea ex Clero. In qua electione nullo pacto perpelli Pater potuit, vt suffragium ferret: publice iureiurando testatus, se nec stirpem, nec studia, et facultatem personarum nosse. Euicit igitur hac constantia ne eligeret: sed quominus in duodenis
[Note: 189 In duodenis Consultoribus ipse eligitur.] sapientibus eligeretur prohibere non potuit. Nam ex tribus et triginta, qui consilio interfuere, cuncti ad eum, vno excepto, detulere suffragium. Tum vigintiquinque lecti eodem inclusi conclaui, viginti prope horarum deliberatione [Note: 190 Consultorum decretum P. Valign no tribui tur.] decernunt successionum literas nequaqum aperiendas. Omnes hunc causae finem Valignano tribuere: neque ipse inficiatur: profitetur potius, nihil ab se ad eam diem, quod in maiorem cederet vtilitatem publicam, et Dei gloriam gestum. Nam haud dubie arma ciuilia, quae barbaris voluptas, et occasio essent [Note: 191 Religiosi cogum tur aliquando politicis rebus immisceri.] prohibita. Et quanquam non nemo alium cupijsset exitum; tamen vulgo vtri. que parti satis est factum. Haec fusius retulerim, vt inte ligant, qui tantopere vitio Societati vertunt publicarum causarum tractactionem; quam saepe incidant graues casus, in quibus cessare nefas sit: atque etiam Principes, ac Ciuitates recognoscant ab se ipsis religiosos Viros ad ea negotia adigi, quae deinde criminentur. Ceterum in ijs vltimis terrarum recessibus ad tuendos Neophytos omnibus externorum, [Note: 192 P. Georgio Ca strio Neophytorum cura mandatur] Ethnicorumque obnoxios iniurijs, et beneficijs etiam pelliciendos infideles, necesse erat aliquam ciuilium causarum speciem tractare. Quod officium, quia totum christianae rei statum, progressumque continebat; quo accuratius fieret, cum adhuc Goani Collegij Rectores, ac Franciscus Rodericius omnium [Note: 193 P. Dominicus Syluius Prouin ciae Goanae pro curator instituitur.] studiosissime, acerrimeque tractassent; certo homini nulla alia procuratione occupato, Visitator committendum ratus, Patri Georgio Castrio delegauit. Pater Christianorum is Procurator vocatus est. Totius quoque Prouinciae Procurato rem a Goani Collegij Procuratore secretum instituit Dominicum Syluium, vt diuisa onera melius ferrentur, et fructuosius. Ad hunc non solum Collegiorum Prouinciae, ac domiciliorum causae apud Goanos Magistratus tractandae pertinebant; sed etiam vtensilia, et commeatum mature comparare, atque, [Note: 194 P. Valignanus linguasnostros addiscereiubet] vti opus foret, transmittere etiam in Malucum, et in Iaponiam. Porro ad Religionem amplificandam summe necessariam ducens linguarum popularium notitiam; huc maxime incubuit Pater Visitator, vt plurimi eas ediscerent, Itaque [Note: 195 Linguae exercitationes.] Socios octo Punicali in ora Piscaria constituit, qui linguae Malabricae operam darent. Totidem Margani in Salsettis iam ante locati ita in Canarinae studium incubuere, vt sex spatio mensium conscriberent, haberentque orationem in eo idiomate. Profectum iuuit cura ab omni alia studiorum meditatione aliquanto tempore in eam vnam exercitationem collata: atque vbi primum aliquam linguae notitiam adepti sunt; quotidie certo tempore cum indigenis colloquebantur. Qua diligentia, itemque arcte obseruantes in domesticis quoque sermonibus ne nisi communi regionis lingua loquerentur (adiuuante ante omnia sanctos conatus Deo) breui auditi sunt in templo Canarine verba facientes, laetissim is, et summas grates agentibus Christianis, quod ipsorum causa tantum laboris suscepissent, non adiutos modo se, sed et cohonestatos interpretantes. Poenta quin etiam e gente, cum id beneficium Canarinis versibus celebrasset; publice concini ij versus non a Christianis solum, sed ab Ethnic squoque coepere. [Note: 196 In Colonia Sam cti Thomae pri marum literarum schola instituta.] In Colonia Sancti Thomae constituta est, quam promiserat Visitator, primarum literarum schola, et absoluta aedes sacra in vsum coepta Neophytorum: natalique Deiparae, cuius titulo insignita est, primum Diuino sacrificio cerimonia celeberrima, et populi frequentia maxima consecrata. Oram Indiae meridianam [Note: 197 In Oris Indiae Meridianae pri ma Ecclesia, et Societas viget.] Prouinciali Roderico Vincentio inuisenti vsque eo Christiani, et Patres Piscariae probati sunt; vt scriberet, videri sibi in alteris primam Ecclesiam, in alteris primam Societarem videre. Vni Patrum Trauancoriensium non solum recta facere, sed etiam pati iniqua propter iustitiam contigit. Nam cum Ethnici delubrum [Note: 198 A Trauancoriem si Regulo vnus Pater vapulat.] aedificarent e regione Christiani templi, et prohibere opus Pater conaretur; illi Regulum sic incitarunt, vt repente homo acerbus, praeterquam Ethnicus, multis stipatus armatis, post indignissimas contumelias, primum interpretem, deinde etiam ipsum Patrem immaniter contuderit verberibus. Quae Dei famulus, cum [Note: 199 Et Gaspar Pais a praedonibus.] ille tractus in ditione Ethnicorum sit, iam pridem assuetus talia expectare sic pertulit; vt iterum Fani aedificio disturbato nequaquam siuerit impium opus eo perfici loco. Gemina his ab latronibus pertulit Gaspar Pais. Dum materiam ex
[Note: 200 Angelina arbor Cocini num quam senescens.] arbore, quam Angelinam vocant nunquam consenescentem in Cocinensibus syluis conquirit, ex qua fores hodie Farnesianae Basilicae Romae spectantur, Praedonibus irruentibus, vna cum comitibus, plane relictus est nudus. Quod facinus adeo ipsis Ethnicis indignum visum est; vt vnus inter eos princeps statim omnes curauerit vestiendos, et pauerit liberaliter: et Christiani Palurtenses, qui Gasparem suis cariorem oculis habebant, armati concurrêre ad Pagum, in quem latrones secesserant: nec ab vi minitanda destitere, donec (vniuersa praeda restituta) [Note: 201 Martinus Ochioa Archite ctus, et Sculptor Cocini moritur.] Praefectus Pagi etiam puniturum se noxios fidem daret. Cocini frater Martinus Ochioa Hispanus obijt, multae vir virtutis: sed eo praecipue memorandus, quod architectus, ac sculptor eximius in ea peritorum artificum solitudine vniuersae Prouinciae ad humanas necessitates, et diuinum cultum plurimo vsui fuerat. Duo egregij Sacerdotes obiere Goae, Marcellus Vasaeus, qui post [Note: 202 Marcellus Vasaeus, et Nicolaus Nunnius Goae occumbunt.] multas Europae Prouincias religionis causa peragratas, cum Visitatore in Indiam venerat: et Nicolaus Nunnius vnum et triginta annos in Societate Domino famulatus, eorum que in Moluchis sex et viginti in laboribus maximis, et aerumnis, earum gentium linguas callens optime, gnauus, ac fidelis operarius, et plurimorum filiorum Christo et Caelo parens. Nam vno interdum mense infantes intra bimatum ad nongentos baptizauit: ex quibus alijsque reliquo anni tempore consignatis amplius ducenti annuo interuallo saepe erepti in caelum sine dubio [Note: 203 Balthasir Iopius ex laponia Goam venit.] emigrarunt. Exhilarauit Goanos Patres Balthasaris Lopij ex Iaponia aduentus, non solum ob paratam in ijs regnis messis vbertatem, quam narrauit; sed quia praeter spem aduênit. Nam cum moesti omnes essent Patres, quod nullas eo anno accepissent literas ex India vltra Gangem: quod naues serius inde Cocinum appulsae, ibidem hiemare cogebantur; Balthasar, id praeuidens, cum e regione Ceilani insulae peruênit, descendit in littus, sexque et viginti dierum terrestri itinere, non sine graui periculo, per Maurorum, et Ethnicorum terras [Note: 204 In Iapon iam cum tres decim Socijs, et Petro Raimone a Valignano remittitur.] Goam perrexit. Adeo sedula, et audens est caritas. Visitator cognitis Iaponiae incrementis, et prouentus spe, tresdecim Lopio Socijs traditis, eorumque adolescentioribus quinque Seminario Iaponicae linguae inchoando, etiam Petrum Raimonem misit, vt tyrocinium informaret. Malacae quatuor accessu, quos supra nominaui, cum iam Socij nouem, quorum sex Sacerdotes numerarentur: [Note: 205 Malacae Colle gium instituitur] et Rex, quamuis assignati reditus eius voluntati non responderent, ita cuperet, quae adhuc statio fuerat; Collegium censeri coepta. Idque post Goanum, Cocinense, Bozainium, Marganense, quintum prouinciae Indicae Collegium [Note: 206 Malaca diuinitus ab hoste Aceno seruata] fuit. Ipsa porro Malaca prope diuinitus videtur hoc anno per hostem seruata. Nam cum Aceni, qui eam obsidebant ab Zamorino parari Goae classem ad subueniendum admoniti, statim recessissent; paulo post ita misere tempestate iactata, ita afflicta peruênit classis, vt si hostis perstitisset, ipsa pariter, atque, [Note: 207 Episcopus Car nerius in Societatem ad mit ti instat.] vrbs vltimum in discrimen ventura fuerit. In Insula Macao Episcopus Carnerius, qui vehementer instabat, vt liceret sibi infulis Episcopalibus positis vitam sub obedientia Societatis finire, insigne boni Pastoris documentum ostendit. Sina Bonzio adolescente Macai baptizato, Cantonienses Mandarini irati, detentis [Note: 208 Cantonienses Mandarini baptizatum Bonzium a Lusitanis repetunt] Lusitanorum nauibus, cogunt eos polliceri se Bonzium dedituros. Hi cum promisissent, et virum e suis nobilem vadem reliquissent; Macaum peruecti Neophytum ex Praefecto Macaensi flagitant, quem Patres Episcopo tradunt, vt ipse videret, quid facto opus foret. Episcopus, Lusitanis, ac Praefecto instantibus, negauit sas sibi esse hominem dedere in manifestum animae exitium. Dum hinc, atque hinc acriter certatur studijs, infert se Neophytus medium, ne damnum Christiani mercatores aliquod ingens facerent, vltro ad Mandarinos perrecturum se ait, Deoque iuuante, vitam citius, quam religionem Christi [Note: 209 Bonzij neophyti ad fid em fatendam ardor.] amissurum. Episcopus animaduertens rectam iuuenis mentem, et anceps alioqui negotium; nullo suae aetatis, et valetudinis attritae respectu, statuit cum iuuene Cantoniam proficisci, ac sistere se Mandarinis, quamuis superbissimos nosset. Profecti, et fide publica ad Mandarinos admissi, in ipso ingressu satellites quidam Mauri manus in Neophytum inijciunt, non sine periculo Episcopi, qui se
[Note: 210 Idem a Mandarinis acriter verberatur] pariter offerens, nullo modo a se volebat amittere. Statim tyrunculo Christi quatuor et viginti verbera infliguntur. Adhibent hunc in vsum arundines igne tostas, adeo graues, vt sena modo verbera, si tortores volunt, hominem conficiant. Bonus confessor assidue inuocabat Iesu nomen, rosarij cruce ad os admota, [Note: 211 Fidem constam tissime profitetur.] nec quicquam ex eius ore expressum est aliud, quam se Christianum esse: eamque legem suscepisse, quod vnicam existimaret viam in caelum. Post verbera traditur in carcerem. Episcopus nullo modo in faucibus luporum ouiculam [Note: 212 In carcerem truditur.] volens relinquere, ita adnisus est; vt ad Aitanum, qui praeest iurisdictioni externorum, et rebus maritimis, causa deferretur: idemque, cum dicenda foret causa, [Note: 213 Ab Episcopo consociatur.] interfuit animum iuueni facturus. Denique ita amicorum, quos Lusitani adhibuere, deprecatione, pecuniaque, efficaci vbique machina, laboratum est; vt iuuenis octoginta plagis, sed arundine tenuiore multatus, Cantoniaque interdictus, [Note: 214 Iterum verbe ratur, ac dimittitur.] Episcopo redderetur: qui protinus ambo laeti, cum praeclaro altercaritatis, alter constantiae triumpho, non inglorij apud Deum et homines, Macaum reuecti. In Molucis magnam Lusitana res cladem, Christiana non minorem accepit. Arx [Note: 215 Res Molucenses] Ternatina, quam Babu Mahometanus Rex, ob intersectum ab Lusitano homine suum parentem, annum iam septimum obsidebat, auxilio ex India partim lentius [Note: 216 Arx Ternatina a Babu Ma hometano ca pitur.] misso, partim tempestate intercluso, hosti tradita est: facta potestate, atque etiam nauigijs suppeditatis, quibus Lusitani quo placitum esset abirent. In ea obsidione perseuerarunt constanter Socij terni, aut quaterni, non solum Sacerdotum, ac religiosorum fungentes muneribus, consolando, et confirmando oratione, [Note: 217 Nostri non so lum Sacerdotum, sed et militum munere funguntur.] ac diuinis mysterijs milites, curando aegrotos, pacem et consensionem fouendo; sed etiam propugnatorum, ac militum Necesse enim erat, cum arctissime premerentur in summa paucitate bellatorum, ipsos quoque nocturnas excubias agere, et statione tueri armatos. Quin etiam e commeatu, quem Goani [Note: 218 De suo commea tu alios substem tant.] Patres industria, et caritate constantissima vijs omnibus ad eos summittebant; saepe non tenuiores modo obsessorum, sed ipsum quoque Praefectum aluerunt: vt haud dubie eorum virtute, ac pietate Patrum, ceteraque ope, praesertim Marci Prancudi, qui Socijs praeerat, obsidionem tamdiu arx omnibus rebus immunita [Note: 219 In Nostros Ar cis proditio ab ipsis prodi toribus reijcitur.] sustinuerit. Et tamen, qui arcem dediderant, Praesidij Principes, ad leuandum suum pudorem, non puduit mox in Prancudum deditionis culpam referre. Adeo nulla calamitas est, quam non gaudeat infernus hostis in hanc sibi tam odiosam Sodalitatem aliquo modo reijcere. Mentiebantur adhortatum publice eum milites, vt seruirent tempori, et ad augendam inuidiam in suspicionem vocabant Castellanam originem. Id quidem verum est, inconsideratius fecisse [Note: 220 Aliquam cau sam P. Prancu dus ad id inca ute dedit, sed coactus.] Prancudum, qui consultationi de arce dedenda interfuisset, Verum quid ageret vir rectus, et integer, cum illimet compellerent, qui ex eius sententia patrocinium sibi quaesitum ibant? Quid porro censeret, nisi quod ceteri cum bellicus apparatus, commeatusque defecisset, neque sperari auxilium, nisi decem post menses ex India posset: hasque omnes difficultates hostis cognitas habens grauius obsidionem intenderet? Ceterum non tam mirum est id quoque in Societatem reiectum crimen, quam quemquam inueniri cordatum, qui calumniam auribus admittat. Etenim quamuis, vt dixi, non dedendae, sed tandiu conseruandae arcis auctor, et causa Pater fuerit; fac tamen suasisse dedendam. Num igitur si ego imbellis Sacerdos id, quod mihi videtur, pronuncio; ideo tu peritus belli, Arcique tuendae praefectus, eam, si dedinon oportet, dedes? Ac vacare te existimabis culpa, quod me male sentientem potius sequutus sis, quam coercueris? Tumque etiam vocabis in suspicionem genus, quod ante vel suspiciosum non fuit, vel te certe debuit facere cautiorem? Profecto incredibilis saepe est calumniantium inconstantia: et tamen calumniae creduntur, fide mortalium [Note: 221 Ne suspicandum quidem id erat de Nostris.] ad deteriora procliui. Sed hîc alia defensione opus non est, quam, vt proponatur cuique quae res Patrum, quae militum ageretur. Illi non homini militabant, sed Christo, non stipendium mortale, sed aeternum spectabant. Ad haec longe amplius centies mille hominum per eas Insulas Christiani agebant, ab ipso in Christo summas per aerumnas, et discrimina geniti: plurimi paratissimi erant ad
suscipiendum sacrum lauacrum, vbi catechistarum copia adesset. Qui igitur dolor pios Religiosorum animos conficiebat, cum post relictam Europam, tot decursa Oceani spatia, tantasque partas caelo merces, vno ictu viderent cuncta euerti? Postremo maior fuit ipsius Prancudi virtus, ac notior fides, quam vt ei potuerit labes vlla adhaerescere. Ac ne ceteris oris ea obesset calumnia; obstructo auxilijs externatum nationum aditu, Valignanus eo, quem supra retuli, modo, [Note: 222 Nostri cum Lusitanis Ternate in Ambo inum secedunt.] prouidit. Ternatina arce cuncti Patres pariter, ac Lusitani secessere in Amboinum. Ea vnica restabat arx Lusitanis in latissimo illo mari, et numero maximo Insularum. Christianorum multi eo sequuti. Hoc grauissimum in Molucis acceptum incommodum solabantur aliqua ex parte Iaponicae Ecclesiae incrementa. [Note: 223 Res Iaponiae.] Frater Bartholomaei maior Rex Arimanus, cum iam diu non abhorreret a Christi lege, tandem animaduertens rerum Bartholomaei cursum, et magnis vbique [Note: 224 Rex Arimanus ab Almeida baptizatur, et vocatur Andreas.] auctibus spargi Christianam fidem; Cocinoco accersijt Almeidam, quo familiariter dudum vtebatur, vt ab eo doctrinam fidei, et baptismum acciperet. Dominico die Sanctae Passionis, cum alijs multis regni Dynastis baptizatus, et Andreas vocatus est, inde Regina, alijque super alios e populo, vt sex spatio mensium [Note: 225 Idolorum Fanum in Ecclesiam consecratum.] facile ad quindecim millia peruenerint. Praecipuum Templum ex Arimanis, quae ante impietati seruierant, pietati dicatum. Multae per Pagos, et Oppida Cruces erectae. Filius quoque Michaelis Amacusani Principis ad baptisinum venit, cui nomen Ioannes factum. Opportune ad tantam messis vbertatem [Note: 226 Regis Amacu sani filius baptizatur, et Ioannes nomi natur.] legendam auxilio peruenere ab Alexandro Valignano missi tres Sacerdotes, Antonius Lopius, Christophorus Leo, et Alphonsus Consaluius. Et is, quia diuersam ab Socijs nauim conscenderat, ad diuidenda pericula, in ipso conuersionis Arimanae Cocinocum praeuectus, postridie ducentos magna sua voluptate [Note: 227 Trium Nostrorum suppetiae et fructus.] baptizauit: moxque ei addictus muneri, dum Almeida, et alij periti linguae catechesibus occupantur, ante Sociorum aduentum, non sine dolore suam incusantium moram, ad quinque millia vitalibus vndis aspersit. Ad Facatenses Christianos [Note: 228 Quinque millia baptizantur] ex Insulis Goti Pater Melchior Figeredius reuisendos transgressus, praeter ceteros, duobus nobilibus Dynastae in Regno Cicugeno primarij familiaribus christiana dedit initia. Quorum alteri Leoni, alteri Damiano inditum nomen: [Note: 229 Et in Regno Cicugenoduo Nobiles, qui praedicatores fiunt.] qui statim pariter Christiani, pariter praedicatores effecti. Maioris fuit momenti conuersio vnius Cuximoti, qui sunt velut columina Sectae Itcoxorum. In Insulis Goti cum Princeps Aloysij Pater grauiter aegrotaret, misit Aloysius nauim in Firandum, vt vnus Sociorum illuc properans conaretur senem, vel suprema hora ad vineam Domini compellere. Profectus est Frater Arias Sancius: qui tametsi Regulum mortuum inuênit; tamen Aloysio duce loca Christianorum [Note: 230 Arias Sancius Integrum Pagum baptizat.] Iustrauit: alios consolans, alios confirmans in fide, alios conuertens. Vicinum, pagum iam ipse Aloysius erudiuerat. Nam cum a Daemonibus vexarentur diris modis; denunciauerant Domino Ethnico se velle aut sedes alio transferre, vel fieri Christianos, quod audissent nihil contra Christianos daemones posse, Cumque Toparcha permisisset, ne pagum incolae desererent, Christianos fieri; Aloysius, baptizatis infantibus, ceteris nomina imposuerat tantum, et christiana praecepta explicarat, iussis christiano more viuere, et baptismum [Note: 231 Viginti Nobi les sanctam Sodalitatem instituunt.] a Patribus postulare: quippe qui de adultorum praeparatione rectius iudicarent. Ita omnes a Sancio perdocti baptizantur. In Regno Bungensi maxime ob Sebastiani baptismum religione florere incipiente, Vsuqui circiter viginti Nobiles conuenere quandam in Sodalitatis formam, vt diebus Dominicis post sacrum, et concionem, vnus in orbem alios conuiuio exciperet, ea lege, vt nulla de re fieret sermo totum diem, nisi de rebus diuinis, deque falsis idololatrarum rationibus refellendis. Quae exercitatio ita Christi tyrones exacuit; vt nemo, vel e veteranis Bonzijs, cum eorum quopiam certamen auderet committere. [Note: 232 Rex Bungi amicus Begina inimica Chri stianorum.] Ceterum si omnis praeteriti aeui lustretur animo cursus, rara occurrent secula, quibus dum Principum quidam egregie virtuti, ac religioni fauent, non item extiterint, qui conatibus eorum omni ope obstarent. Nam et Daemon, et Deus aduersarios volunt esse virtuti: ille vt opprimat, hic vt coronet, In Bungo
notabile par diu certauit: Rex pro Christo, Regina vxor eius pro Satana: cui lezabel christiani nomen fecere, ex nobili illa, vt est sacris in literis, interfectrice Prophetarum, quam haec importunitate gemina referebat. Haec nunquam destiterat Regem fictis criminibus contra Patres, et Christianos extimulare. Sed Sebastiani baptismo vehementius acta in furias, vehementius adoritur: occasione [Note: 233 Regina Bungi Iezabel a Christianis vocabatur.] accepta ex religione Neophyti, cui Stephanus erat nomen. Is a Dynasta Meacensi, cui vna filiarum Iezabelis (sic enim et nos reginam appellabimus, quoniam aliud nomen non proditur, et id congruit) nupta erat, iussus Idolum apportare, negauit id sibi licere: cumque Dominus, vt prudentior, alium e tamiliaribus Ethnicis ad illud afferendum misisset; Vxor matri, quam patri longe [Note: 234 Stephanus Neophytus Idola portare recusat.] similior, notata re, iterum post paulo occasionem quaerens, ire Stephanum iubet, et quaedam sacra Idolorum, quae Maboris ibi vocant afferre. Nihilo secius negat Stephanus id sibi lege christiana permissum, quin potius sanguinem effusurum, quam talia exequuturum iussa: alia imperaret, si vellet Christianorum obsequia experiri. Quae non solum constans responsio, sed paulo acrior mirum quantum impotentem feminam incitauit. Continuo ad lezabelem querimoniam [Note: 235 Iezabel cum Rege coniuge de hoc comque ritur.] defert: haec ad Regem forte absentem mittit, tandem aliquando videat, quod genus hominum alat in regno. Perire sacra Iaponica, contemni cultos in tota antiquitate a Patribus, ac maioribus Deos: solui obedientiam, et imperia: nil demum peregrina religione, nisi contemptum Deorum, et Principum doceri, et contumaciam, et perturbandorum, ac perdendorum regnorum vias. [Note: 236 A Rege non au dita ad filium Regni administratorem exclamat.] Vbi apud Regem tam longinqua familiaritate Christianorum, et scientia diuinae legis praemunitum, parum proficit; Principem aggreditur, cui iam Pater administrationem regni cesserat. Nam vt perexigua est in Iaponia fides, non solum inter alienos, sed etiam inter intime coniunctos; solenne est, vt Patres mature cedant filijs rerum potestatem, quo parricidia anteuertant. Princeps igitur [Note: 237 In Iaponia Principes administrationem filijs cedunt, et cur.] Bungensis iam rerum potiens, vt erat totus in potestate Matris, et Sorores supramodum amabat; ab his, et Proceribus Ethnicis facile impellitur, vt Stephano neci addicto vetaret imposterum fieri Christianos: quando appareret contumaciam per eos irrepere. Interim parentes ac propinqui Stephanum fatigare cum lacrimis, ne sibi, et ipsis perniciem creet. Dominae affirmanti satis sibi fore si semel iussa exequatur, semel obtemperet; contestatus nunquam obtemperaturum imposterum. Denique ne Ecclesiam Bungensem secum trahere in exitium [Note: 238 Stephanus constanter se gerit.] velit. Ille firmior scopulo inter procellas, et fluctus, noctu ad Ecclesiam adibat, precibusque ad Deum fusis, et colloquijs Patrum constantiam nutriebat. Nocte, quae diem praecessit, quo die mactandus erat, ad Capralem abijt, vt confiteretur de peccatis, et animum compararet ad mortem, certus non repugnare, neque cum armis cadere Iaponum ritu, sed Christianorum more Martyrum [Note: 239 Suadente Caprali Funaium secedit.] pofitis genibus expectare carnificem. Verum Caprali multum et precibus, et rationibus, ac demum Sanctorum exemplis vrgente, vt tantisper secederet, pactus si forte in Cristianos impetum Ethnici facerent, vt sibi res denunciaretur, quo ad partem martyrij ipse quoque accurreret, Funaium secessit. Capralis quo statu res esset videns: nec Iezabeli, deque eius factione Bonzijs, Tonisque [Note: 240 P. Capralis Ste phani causam apud Reges Pa trem, ac filium agit.] causas defuturas; christianum populum in dies nouis tanquam violati obsequij criminibus onerandi, aperte agendum statuit. Reges patrem, ac filium edocet, quod in ea re Stephanus iussa abnuisset, omni vacare culpa. Nam ficut fere inter Iapones, qui vnius est cordis, nullius cordis dicitur; ita inter Christianos hominem duplici corde abominandum esse, non minus quam si ita natum esset monstrum. Quippe diuinam legem in vero sitam, caritatis conciliatricem, [Note: 241 Fides Christia na a dissimula tionibus abhorret.] fidei, humanique commercij alumnam, virtutum omnium perceptricem simulationem, dissimulationemue, praesertim in religionis professione non pati: neque vllum e diuinis praeceptis volari fas esse. Idque vsque eo esse certum, vt oporteat Christianos ad hoc dogma contestandum paratos esse vel vitam profundere. Imperia lege Dei non solui, sed contineri: cum Deus auctor ordinis sic perque eum Reges regnent. Sed vbi homines Deo contraria imperarent;
[Note: 242 Deo potius, quam homini bus obtemperandum docet.] clare ipsos Reges pro sua sapientia perspicere, vtrum aequius esset Deo, an hominibus obedire. Itaque palam denunciarent, vellent ne Christianos suis in terris hac lege viuere: vt possent Patres statuere, quid sibi consilij capiendum esset. Ad haec senior Rex respondit aequa postulari, et iam diu sibi nota. Quod [Note: 243 Regis Patris religio.] si minus nobilem de diuina lege opinionem haberet; nequaquam fuisse in eam daturum filium. Verum cum illum baptismo subiecit, ea causa fecisse; vt quamplurimi succrescerent suis in regnis Christiani, et lex caelestis latius funderetur. Ceterum in eo peccasse Stephanum, quod causam, quare non parêret, non mitius [Note: 244 Rex filius cum parente consen tit.] explicarit. Daturum autem se operam, vt cuncta tranquillarentur. Consimilia his respondit Princeps: insuper professus se intelligere in Iaponicis religionibus nihil inesse solidi, quanquam externa specie videretur quicquam eis tribuere, ne prisci ritus omnino abolerentur: neque in animo sibi fuisse in contumacem iuuenem eo animaduertere, vt contra Dei legem iret; sed tantum vt exemplum contumaciae vindicaret. Sed quando iam cognouisset talia iussa diuinae [Note: 245 Tempestas a Iezabelc excitata sedatur.] legi aduersari; neque se, neque Reginam, aut sorores in eo genere Christianis molestos fore. Ita sedata tempestas est, partim laetitia Christianorum, partim moerore: quod martyrij palma iam spe praecepta exciderent. Addidit subinde Numen suae religioni caeleste firmamentum. Occupata Vsuqui ab Daemone [Note: 246 Iamabuxi qui fint.] Ethnica femina, accersitur Iamabuxus ad eam liberandam. Sunt Iamabuxi, quod alias indicaui, inter Iapones genus hominum pessimum, familiaritate daemonum ita deuincti, vt ijs se videndos varijs formis, ac saepe horrificis Daemones praebeant: quos illi obsequijs, et sacrificijs promittendis (hoc enim amant superbissimae belluae) nunc immittunt in quae volunt corpora, nunc euocant. Statim vt Iamabuxus adfuit; ingens hominum multitudo spectatum accurrit. Interfuit et Christianus Ioannes Gorus nomine: neque ille e religiosissimis erat. [Note: 247 Daemon in aenergumena Ethnica Chri stianum timet.] Daemon hoc sentiens, exerta foede lingua, irridens, et intuens Iamabuxum: Ades tu quidem, inquit, magna fiducia, fore vt tuis digitorum contorsionibus, ac cetera gesticulatione hinc me euoces: sed abeas licet, nemo me exturbare hinc potis erit, praeter improbum illum Ioannem, qui habet in sinu quiddam, quod me vehementer terret, et cruciat: id erat Sanctissimae Caeli Reginae effigies, quam pauci sante diebus a Patribus acceperat, et Sancta Crux. Ad eam [Note: 248 Deiparae imago Daemonem ab aenergume na expellit.] vocem, ceteris attonitis, sumpto animo Ioannes infert se propius, ac prolata Deiparae imagine, super aenergumenam signum Crucis ea figurat, Dominicam orationem pronuncians. Tremere Daemon, horrendos motus edere, raptim toruos in sacram imaginem oculos conijcere, ac protinus claudere quasi offensos, [Note: 249 Eundem acriter torquet.] vociferans, vt improbum illum hominem de medio tollerent: tanto obluctari impetu, vt quatuor robusti homines vix continerent. Christianus territo monstro iterum ac saepius repetenda oratione Dominica instare, nec absistere malignus ille spiritus, quoad exclamauit, se manere diutius non posse: secederet Ioannes Gorus, se illico abiturum. Cum secessisset Ioannes versus ostium, ac iuberet exire; iterum Daemon stomachans, clamauit: Vnde egrediar, si tu perstas in ianua cum Cruce e collo pendente? Non erit, inquit Ioannes, quod [Note: 250 Aenergumena liberata, cum viro, ac filijs ad Christianam fidem accedunt.] causeris, et ab ianua se remouit. Tum mulier exanimis concidit, moxque, continuante Ioanne preces, recreatur plane libera, ac valens, tanto omnium motu; vt ipsa, vir, filij, ceterique e familia, ac multi praeterea, etiam ipse Iamabuxus Christianam fidem amplecterentur. Et Ioannes expertus diuinam secum praesentiam, audentius exinde cum Daemonibus congrediens, multos exegit. Multa [Note: 251 Meacenfis Ecclesiae progres sus.] et alij admiranda perpetrarunt, quibus Bungensis Ecclesia in dies magis inclarescebat, cum Meacensem noui templi magnificentia illustrauit. Meaci cum adhuc pusilla vsi essent aedicula, veluti christianus quoque populus fuerat pusillus, postquam coepit religio latius, perque nobiliora capita propagari; Pater Ludouicus Froes, et Organtinus existimarunt, vt in gente mirum in modum elegantiae studiosa, et admiratrice operum splendidorum, ad maiestatem diuinae religionis pertinere si Templum Christiani statuerent, quantum fieri posset, sacrorum praestantissimorum cobilitate dignum. Organtinus ex Europeae archiecturae
[Note: 252 Noui templi structuram suis opibus adiuuantes.] ecturae subtilitate descripsit. Christiani Proceres sedulitate memorabili materiam, operas, pecuniam contulere: et in primis ciues duo Meacenses, Iustinus Meosanus, ac Leo, quem prudentia, et ceterarum virtutum orna. mentis insignem medio in opere Deus abstulit. Praeter hos Matrona nobilis Philippa nomine. At ex vicinis Arcibus Sancius Sangandonus, Simeon Iquenda Tangodonus, Georgius Iafensidonus, et ante omnes Tacaiamandonus Darius, et Iustus. Hi erant arcium praefecti, Ecclesiae Meacensis columina, Christianaeque [Note: 253 Meacenses Ethnici christiani templistructuram impedire conantur.] nobilitatis prima decora: sic ornati dignis christiana persona virtutibus; vt possint Gentium omnium Magnatibus pro exemplo, ac forma proponi. Meacenses vbi sua supra tecta, et fana excitari opus vident; adeunt praefectum Vrbi loco Nobunangae, queruntur ad suam, ac suorum Deorum iniuriam molem sic erigi: a quo cum nil retulissent, nisi laerari eos debere, quod peregrini homines aedificium extruerent, vnde Meaco decus accederet; ad Nobunangam [Note: 254 Tandem ipsimet cum Praefecto Vrbis opem ferunt.] lectos quadraginta mittunt cum ingenti dono, vt iubeat opus euerti. Sed et inde moesti rediere, non habito ad Regem aditu, Praefecti solertia, qui agi dignitatem suam credens, praecucurrerat. Idem Prafectus, cum suslollenda tigna essent, et vim magnam hominum requirerent; duos misit Nobiles, qui suo loco interessent operi: quae res fecit, vt voluntarij permulti ex Ethnicis auxilium serrent. Idem mox spectatum venit aedificium, et aliquid pecuniae contulit. Idem cum, [Note: 255 Templum Deiparae Virgini dedicatur.] in opera, quae Nobunanga faciebat, fabri omnes adigerentur; vnam duntaxat Templi christiani aedificationem excepit. Assumptae in Caelum Virginis nomine, quo primum die Xauerius Iaponiam attigit, dedicarum est Templum: eiusquo patrocinium haud dubie non difficultates modo sustulit, sed tan tum fauoremi [Note: 256 Faber murarius Ethnicus a graui pericu lo liberatus, baptizatur.] conciliauit sancto labori. Miraculi instar habita duo sunt. Primum in caput operarij nudum, vt fere habent Iapones, dum tectum imponeretur, lapsa tegula, existimantibus omnibus extinctum, ita leuiter perstrinxit, vt opus non intermiserit. Qui beneficium diuinum agnoscens baptismum primo quoque tempore suscepit. Deinde cum incendium, quod Insulam depopulabatur, vento ingenti [Note: 257 Ab igne vrbem deuastante seruatur illaesum Templum.] ad Templum compelleretur, vbi ad proximam domum venit, praeter omnium. opinionem, conuerso repente vento, in diuersam partem retortum est. Profuit igitur non ad honestius modo sacra tractanda, sed et ad christianae legis famam [Note: 258 Bonzius ad Baptismum, et Societatem accedit.] spargendam operis splendor: cum iam ab aduenis spectaretur inter magnifica Meaci tecta: perque eam occasionem Christus annunciaretur. Inter visentes fuit Bonzius iam quinquagenarius, qui perspecta Patrum domestica disciplina, non solum christianus esse voluit; sed etiam e Sociorum numero. Rocchus ei nomen impositum. Incitata simul pietas est Christianorum. Itaque Natalitia Domini solennia magno ex vicinis circa locis concursu celebrata sunt. Et [Note: 259 Solenne sacri crificium primum in lapo nia celebratur] quoniam opportune illa ipsa nocte aduênit Pater Ioannes Franciscus Stephanonius e Ximo a Caprali missus, statuere Patres sacrarum quoque Specimencerimoniarum dare: Diaconoque, et Subdiacono rite ministrantibus, diuinum sacrificium, cum apparatu quam possent maximo exequi: quod primum in Iaponia [Note: 260 Templi nitorem etiam Ethnici admirantur.] vniuersa peractum est sacrificium cum ea cerimonia. Completus est Ioannes Franciscus insolito gaudio, cum vidit elegantiam, ac munditiam rerum, quas Christiani ad celebritatem comparauerant: et lacrimans, sublatis ad Caelum manibus, saepe ingeminabat, quanta hinc voluptas esset Socijs Italiae, atque Europa totius, si quae hîc videmus viderent. Concurrêre interdum etiam Ethnici spectatum Ecclesiam, ad mirantes hinc elegantiam, et nitorem apparatus, hinc et multo magis mutuam inter se Christianorum comitatem, caritatemque, qua tanquam germani fratres candide, fraterneque agebant.
[Note: 261 Brasiliae res in faustae.] In Brasilia magnae spei coeptae superiore anno apud Fluuium Regalem Ecclesiae nequaquam optatum exitum habuere: nam cum Ludouicus Brittius Praetor Bayensis contra Apiripem copias ducens ad Oppidum Sancti Thomae appropinquaret; [Note: 262 Surubi mors.] Surubi ex Pago Sancti Ignatij cum suis profugit. Quo cognito Praetor ad eum, tanquam pace violata, insequendum tetendit. Leui praelio in syluis commisso, sclopeti glande fortuito Surubi extincto, ceteri se dediderunt. Non
defuere graues auctores, qui testarentur eo deditionem factam, quod solum redeundi ad Ecclesias nulla seruitutis mentio illata esset: tamen captiui omnes abducti, et in Sancti Thomae Ecclesia indignis modis pro carcere habiti. Nihil neque Oppidani Sancti Thomae, neque Beatae Virginis a Spe rapinae militum [Note: 263 Templa profa nantur.] reliquum fecere: qui duo ex tam multis pacatis Pagis supererant. Praetor in digressu eorum quoque Pagorum homines ad Ecclesias prope Bayam duci iussit. Ita post magnos Patrum labores, et spes propagandae religionis ingentes, eo recidit res; vt mille ducenti Brasili ad pagos Bayenses deducerentur: quorum plerosque Deo miserante in suprema vitae clausula sacro baptismate ex piatos morbi [Note: 264 Bellum in Pro montorio frigido ab Anto nio Sallemio excitatum.] intra annum seruitutis periculo exemere. Antonius quoque Sallemius, Brasiliae australioris Praefectus, bellum hoc anno gessit contra promontorij frigidi accolas. Qua in expeditione, cum primum, quae oppugnabatur gens, strenue dimicans victoriae exitum incertum faceret; vnius de Societate Sacerdotis voce mitigata arma posuit. Inde ceteri Pagi facile in ditionem venêre. Ceterum abducta, misereque vexata mancipia facile ostenderunt, non tam religioni, quam au aritiae bellum gestum, frustra reclamantibus, et obluctantibus Patribus. Quos nulla aerumnarum ita macerabat, vt angor animi, quod viderent vbique portam [Note: 265 Ant onius Bar rerius tertius Brasiliae Episcopus.] Euangelio, quam Sanctus Spiritus late panderet, cupiditate paucorum occludi. Atque opportunus aduênit sancti certaminis pro libertate miserorum, ac religione suscepti dux, nouus Episcopus Antonius Barrerius, qui Brasiliense ouile tertius pauit. Hoc anno Pernambuci, cum Oppidum locupletibus, ac nobilibus [Note: 266 Pernambuci Collegium a Rege Sebastia no sundatur.] Lusitanis frequens sit, exposita Romae, et in Lusitania sedis opportunitate, a Patre Gregorio Serranö Brafiliae Procuratore, Collegium, Rege Sebastiano fundante, institutum est: idque ea Prouincia, post Bayense, ac Fluminis Ianuarij Collegium, tertium numerat.
[Note: 267 Mexici lue grassante Iacobus Lopius moritur.] Grauissima hoc anno lues depopulata est populos Mexicanos. Collegij quoque Mexicani Rectore vita, et doctrinae praestantis Iacobo Lopio erepto. Instituta est in eo Collegio Sodalitas Beatae Virginis: et Collegium ipsum ab Alphonso Villasecca, qui indeusque ab initio Societatem complexus aedes cum horto Patribus attribuerat, ac multa deinceps subsidia benigne subministrarat, annuo vectigali firmatum est.
[Note: 268 Peruuiae Prouincia lis Iosephus Acosta declaratur.] In Peruuia initio anni ipsis Ianuarij Kalendis declaratus est Prouincialis Iosephus Acosta domesticorum, et externorum summa voluntate: eo praeeipue a Visitatore lectus; quod locorum erat peritior, etvulgo clarus, fama doctrinae haud dubie in eo tractu primus, rerum etiam spiritualium prudens, quanquam iudicio Plazae praestantior in propositionibus, generalibusque sententijs, quam in assumptionibus, proprijsque rerum agendarum iudicijs. Balthasar Pinna, [Note: 269 Balthasar Pin na Limani Col legij Rector.] quem animo Visitator Prouincialem destinarat, Rector Limano Collegio appositus. Celebratus est subinde prouincialis conuentus, in quo, tametsi Procuratoris, qui Romam mitteretur, lectio dilara, quoad inspectio Visitatoris lucem [Note: 270 Prouincialis Conuentus ce lebratus.] rebus multis afferret; tamen multa ad Societatis, et religionis Christianae protectum tractara. Rogatus Visitator, vt adesset; ita interfuit, vt sustragijs ius nequaquam assumeret. Actum praecipue de curanda indigenarum salute, quod [Note: 271 In eo decreta pro animarum salute.] eo loco potissimum Societati piopositum est: et cuncta circumspectantibus quadruplex eius rei via offerebatur. Priraum suscipiendo Parochorum more Ecclesiarum curam, quas doctrinas vocant: quae ad id tempus vnica erat ratio vsitata ijs in regnis. Deinde per excursiones Societatis vniuersae more. Ad haec sedes certis regiombus statuendo, quas vocamus Residentias, nulla Paraeciae administratione suscepta. Postremo constitutis Collegijs, et Seminarijs, in quibus Caciquarum filij, hoc est nobiliores e gente pueri, pie, et sapienter educarentur. [Note: 272 Ex Missionibus fructus collectus.] Excursiones existimatae sunt plane fructus amplissimi: cum plerisque in locis tenuis admodum Euangelij notitia esset, Parochis vel necessaria doctrinae, vel flrmonis vernaculi Scientia, vel zelo animarum destitutis: imo locis multis Parocho nullo. Praeterea vsus aperte docuerat, seu metu, seu alia causa populos Confessario infestos, nec audentes aperire sincere conscientiam, abuti scramento
confessionis: vnde fiebat, vt magna copia generalium confessionum per eas excursiones exciperetur. Ad haec cum et vitae quoque species modesta, ac religiosa, et abstinentia in primis non gratiam modo, sed etiam admirationem conciliaret euangelizantibus; libenter se ijs quisque tradebat formandum, quorum [Note: 273 Cum Parochis caute agendum in Missionibus] perinde amabat, et suspiciebat virtutem. Postremo in ipsosmet Parochos magnae redundabant commoditates tum ab exennplo, tum ab modestis exhortationibus: dum illud, qui obirenteas excursiones, diligentercauerent vt reuererentur, et colerent Parochos, eorumque apud plebem auctoritatem conseruarent: neque vllo modo ingenium praeseferrent censorium, neque etiam ijs molestiam exhiberent siue hospitij, siue mensae causa: verum ad Xenodochia diuerterent: quod et ad conciliandam Curionum beneuolentiam, et ad liberius [Note: 274 Opportunius ad Missiones tempus.] precationes, meditationesque, ac ceteras religiosas functiones obeundas valiturum esset. Tempus vero excursionum legendum, quo Parochi adiutores maxime expeterent, ac populi solutioresessent ab opere: quod tempus fere est a Natali Domini ad solennia corporis Christi Horum nec difficilis, neque controuersa [Note: 275 An a Nostris Paraeciae suscipiendae: pro vtraque parte rationes.] fuit deliberatio. Illud dissiculrates habuit maximas, suscipiendae necne Paraeciae, in quibus Curionum munia cuncta exercerentur. Obijciebantur ex vna parte saepe decantata pericula ex licentia, ex occasionibus, intemperantia gentis, tum auaritiae nota in exigendo Camarico (sic vocant collatam ab indigenis ad victum stipem) et stipendio a patronis, aut regijs fisci Praefectis: vnde et lites quotidie orirentur, et grauis offensio populis, existimantibus Euangelium sibi venale proponi. Super haec assidue cum potesta tibus secularibus religiosam administrationem perturbantibus: nec quos Praepositis Regularium videretur in Paraecijs collocari, vel abduci sinentibus. Nec minus cum Episcopis decertandum, qui in Religiosos Ecclesijs praepositos, tanquam Parochos sibi subiectos, etiam de moribus, et vita conteudunt inquirere, quartam insuper partem stipendij repetentes. Ex altera parte extrema memorabatur gentis necessitas. Societatis institutum proprie ad propagationem Euangelij factum. Quid huc, aiebant, venimus? Quid Societas in hisce regnis spectat, nisi Euangelij propagationem? Stationes liberae cura, excursiones per interualla satis non sunt. Nam neque ea gentis huius ingenia sunt, quae sine aliquo imperio ad officium pelli, ac nisi assidue [Note: 276 Suscipiuntur experiundi gra tia, et quibusdam adiumentis.] instes, diu officium ipsae conseruent. Pueris assimiles sunt, magistri praesentia, paternaque animaduersione egentes. Haec cum dicerentur, et Proregis flagitatio magnifice explicaretur; visum est id etiam genus attentandum Euangelicae culturae: sed hactenus, vt testarentur Proregi, et quibus oporteret, experimenti causa id onus suscipi. Interim incommoda leuari posse, si probatissimi quique in eam curam deligerentur, et Praesidem apud se haberent prudentem, ac vigilem: ijdemque omnes vna aliqua domo religiose viuerent. Nam cupiditatis, et auaritiae nomen facile sublatum iri, si conseruaretur ea ratio, quam Prorex nuper introduxerat, vt publicum esset aerarium, vnde Sacerdotibus praeberetur argentum: nullo neque a populis Camerico, neque a patronis stipepdio repetito. Illud quoque posse facile impetrari a Guberuitoribus, vt ipsi Societati, cuius operam tantum flagitant, liberam suorum curam relinquant. Causara vero cum Episcopis, quanquam sane difficilem; tamen cum esset cum omnibus Regularium Ordmibus communis, et negotium Rex suscep sset; sperabatur etiam ipsam remedium habituram. Videndum igitur, si mitigarentur ad eum modum incommoda: experiundum, loco delecto, vbiposset iusta Religiosorum familia sustineri, nec proxime Vrbes, quia promptiora ijs auxilia, nec in remotissimis regni angulis, vt faciliora haberent Moderatorum adiumenta, quo oculos propiores. Statutum praeterea est, vt catechismi scriberentur Quichua, et Aymarica [Note: 277 Decreta pro Societat is conseruatione.] lingua, alijque libelli, ars grammatica, et vocabularia: quod negotium Barzanae, qui iam affecerat, commendatum. His de gentis iuuandae vijs magno consensu decretis, ad conseruationem Societatis versa deliberatio: ac serio disputatum vt iniretur via, qua Societas Prouincialibus earum regionum, quo longius a capite abessent, hoc auxilia non communia modo, sed etiam propria quaedam
suggereret. Ante omnia nemine discrepante, maxime autem Iosepho Acosta Prouinciali ita censente, nullo modo visum est expedire, vt esset Commissarius [Note: 278 Commissarium perpetuum non esse instituendum, qui Pro uinciali praesit] perpetuus, neque cum ordinaria potestate, neque cum extraordinaria certis in causis Prouinciali praepositus. Nam ordinaria poteltas, inquit, Commissarij non expedit: tum quia decreto secundae generalis Congregationis repugnat, tum quia incommodis, quae timentur, non itur obuiam. Sed quae timebantur in vno, integrain duobus manent. Quippe quibus periculis subiacet Prouincialis, ijs nihilominus Commissarius obnoxius est. Multo minus Commissarius secretus visus ex vsu est, ne ambitioni, querelis, suspicioni, turbis, dissidijsque ostium aperiretur. Itaque quod auxilij, et remedij genus Constitutiones Generali tribuunt; id proportione seruata censuerunt Prouinciali satis fore: vt quod illi quatuor Assistentes, id huic quatuor Consiliarij praestarent. Cum ageretur de perpetuanda Prouincia perenni sobole; Primum existimarunt, cum futurum nunquam esset, vt posset sibi ipsa sussicere Prouincia, nisi ex Europa identidem supplementum [Note: 279 An expediat in Hispania erigi Seminarium Sociorum in Peruuiam mittendorum] acciperet; in consultationem venit, an expediret Collegium in Hispania excitare, quod esset Peruuiae Seminarium. Aequum videbatur conferre Peruuiam in alimenta eorum, qui in emolumentum ipsius educarentur. Certiora etiam videri poterat eo pacto futura supplementa. Ceterum neque ad vsum, neque ad exemplum eam rem valituram censuerunt: eo maxime, ne vulgus suopte ingenio cupidum, amplificatorque sermonum, iactaret acute viam inuentam quantumuis argentum ex nouo orbe in Europam transuehendi. Ad haec domesticae inter Prouincias lites, et querelae facile extitissent. Nam cum aegre hoc tempore Peruuicis satisfieret, cum gratuito praeberentur auxilia; quid tum fieret, com traderentur quasi mercede conducta? Nec erat facile longo in studiorum cursu, vt quiuis scholasticorum eandem retineret voluntatem eas gentes adeundi. Itaque facilius, commodiusque, si quos in illam expeditionem Deusvocaret, ipsa in Peruuia institui posse: eo quoque compendio, quod interim et assuescerent moribus, et lingae gentis, et vtilem subinde operam multis locis conferrent. His, alijsque Ianuario mensae Limae constitutis, iterum conuenerunt hoc eodem anno Cusqui ad eligendum Procuratorem, qui Romam mitteretur, cum iam Plazae inspectio multa illustrasset, et grauia super haec negotia [Note: 280 Balthasar Pin na Procurator Romam mitten dus eligitur.] perurgerent. Procurator Balthasar Pinna lectus est. Lecto Procuratore accersitus est ad consultationes etiam Visitator, qui vti in priore conuentu, sine suffragio interfuit. Hîc rursus de indigenis iuuandis consultatione habita, visum est omnibus Paraeciam, quae est in Oppido Iuli, Prouinciae Ciuquiti, experiundi [Note: 281 Paraecia suscepta experiundi gratia.] causa suscipiendam. Quod si experimentum ostenderet extare ex ea procuratione pretium operae; tum alias suscipi posse, sed non perpetuas: verum ad id tantum temporis, quod populo cuipiam recte, ac firmiter instituendo satis foret: tum ad alium, atque alium deinceps migrandum, quo latius, et ad plures [Note: 282 Visitatio Episcopi in Paraeciis Societatis non recusanda omnino.] opera permanaret. Quod si Episcopus vellet Societatis Paraecias visere; non recusandum esse in rebus proprie ad Paraeciam pertinentibus. Quod autem ad homines ipsos attineret; modeste, et humiliter libertatem religiosam conseruandam. Dubitatum de oblationibus, missis votiuis, legatis testamentorum, quin etiam muneribus illis, quae Camaricum vulgo dicuntur, reciprenda nec ne essent. [Note: 283 Oblationes quomodo acceptandae, ac distribuendae.] Et oblationes quidem in Ecclesia a Fidelibus fieri consuetas, nequaquam prohibendas: tum ne populus sancti eius operis fructu priuetur; tum etiam ne adeo: antiqua, ac pia consuetudo paulatim excidat. Verum res minutiores, vt fructus, ac radices, quas papas, et ciunum vulgo appellant, statim distribui pauperibus, autad aegrotos mitti debere, neque vllo modo Patrum in domicilium importandas. [Note: 284 Iacobus Porres Collegij Li mani, Iacobus a Sylua Colle gij Cusquensis fundationem offerunt.] Res vero maioris pretij, pecora, ceram, et alia id genus deponi posse penes Magistratum populi: pios in vsus opportune distribuenda, nulla re pro sacrificijs, nullo etiam legato admisso. Cantum diuino cultui adhiberi solitum, et apparatum alijs Parochis solennem conseruandum: praesertim cum populi specie illa cerimoniarum valde allicerentur ad pietatem. Cum Iacobus Porres Sagredus, et Anna Sandoualia illius coniux Collegij Limani: et Iacobus a Sylua, ac Teresa
Orgonia item coniuges, Collegij Cusquensis fundationem offerrent; visa est Patribus, si Pater Generalis probaret, vtraque admittenda. Absoluto conuentu Balthasar Pinna Romam iter intendit, eius loco Collegio Limae Zuniga praefecto) Portillus Potosium ad initia ibi sedis ponenda. Bracamontius, Barzana, [Note: 285 Iuli descriptio] Iacobus Martinius, et alij nonnulli ad Paraeciam Iuliensem, quam, quemadmodum dixi, experimenti causa, placuit suscipi. Est populus Iuli in prouincia Ciuquito ad lacum celeberrimum Inticacam, numero ad fexdecim capitum miliia, quinque et viginti leucis ab Vrbe Pacis, ab Cusquo sexaginta: quatuor collibus includitur, quatuor in Paraecias distribuitur. Caeli temperatio inclementior ob assiduas exhalationes, ac ventos frigidos ex adiacente lacu surgentes. Sterile, et squalidum solum, et nudum gramine. Lacus ipse ex ea parte minime piscosus est: lingua vtuntur Aymarica, quae latissime ab Cusquo ad Tucumanum spargitur: vt per eam occaSionem facile Societas nancisci Catechistarum egregium posset numerum. Illa autem maxima erat loco opportunitas, quod ibi iusta Religiosorum familia intra eadem septa poterat conseruari: magnum religiosae disciplinae, et institutionis populi adiumentum. Praeterea inde ad complures circa populos faciles patebant excursus. Bracamontius constitutus est Rector: Barzana praecipue adultos tractante: Iacobus Martinius instituendorum puerorum laborem assumpsit, tanta cura, vt spatio menstruo amplius quadraginta eorum Innocentium optime totum catechismum tenerent, interseque interrogando cum [Note: 286 Nostrorum la bores, praesertim in catechi smo docendo] populi admiratione certarent. Tanta etiam alacritate animi, ac voluptate insudabat ei operi Martinius; vt sortem suam cum regia nequaquam se mutaturum profiteretur. Coeptus est singulis diebus catechismus: sacris vero non solum matutina concio instituta; sed etiam narratio cuiuspiam historiae siue e sacris libris, siue e Sanctorum vitis, quae accommodata loco esset, quam, narrationem exempli, vocant. Idque sermonum genus mirae vtilitatis non solum nouo in Orbe, sed etiam multis in locis Hispaniae, vbi in vsu est, deprehenditur. Visit subinde nouam sedem Plaza, et cuncta certo ordine temperauit. Triplici maxime in genere labor illic Patrum verSatur. Primum in institutione catechistica gentis, sumministrandisque diligenter, ac liberaliter diuinis praesidijs. Deinde in humanitate, [Note: 287 Nostri ab admirabundis po pulis sancti ap pellantur.] cultuque politiore inducendo, barbaricisque rit bus, ac sordibus abolendis. Postremo, quod tametsi plenum inuidiae negotium est; tamen et necessarium, et maximi ad promouendam religionem momenti, in defendendis suae curae commissis: ne aut copiolis suis spolientur ab externis, aut oneribus grauioribus inique premantur. Plurimum autem profecere non hac solum fida tutela, instituendique constanti sedulitate; sed etiam paterna quadan humanitate, ac maxime rectae vitae, constantibus exemplis: quae admirans populus, non amare minus, [Note: 288 P. Christophorus Sancius in ter Ciaciapoias moritur.] quam reuereri tales magistros coepit, et sanctos appellare. Inde autem disciplinam animo paratiore suscipieus, ita breui in religione, cultuque humanitatis profecit, vt in Peruuia non Iuliensium modo Patrum, sed et populorum nomen late celebretur. Interim inter Ciaciapoias, qui ducentis leucis Lima absunt, Pater Christophorus Sancius eo superiore anno, cum Petra Michaele Fontio, profectus, vir e primis, et maxime vtil bus operarijs siue inter Hispanos, siue inter indigenas, laborum assiduitate vitam amisit, magno gentis exemplo, ac motu.