NB: Greek words may not display properly on your browser (Sgreek Greek font installation required; see http://www.silvermnt.com/fonts.htm).

CVM Sanctissimus D.N.Vrbanus Papa VIII. die 13. Martij anno 1625. in Sacra Congregatione S.R. et Vniuersalis Inquisitionis Decretum ediderit, idemque confirmauerit die 5. Iulij anno 1634. quo in hibuit im primi libros hominum, qui Sanctitate, seu Martyrij fama celebres e vita migrauerunt, gesta, miracula, vel reuelationes, seu quaecunque beneficia, tanquam eorum intercessionibus a Deo accepta continentes, sine recognitione, atque approbatione Ordinarij, et quae hactenus sine ea impressa sunt, nullo modo vult censeri approbata [transcriber, in the print: aperobata] . Idem autem Sanctissimus die 5. Iunij 1631. ita explicauerit, vt nimirum non admittantur elogia Sancti, vel Beati absolute, et quae cadunt super personam; bene tamen ea, quae cadunt supra mores, et opinionem; cum protestatione in principio, quod ijs nulla adsit auctoritas ab Ecclesia Romana, sed fides tantum sit penes auctorem. Huic Decreto, eiusque confirmationi, et declarationi, obseruantia, et reuerentia; qua par est, insistendo; profiteor me haud alio sensu quicquid in hoc Libro refero, accipere, aut accipi ab vllo velle, quam quo ea solent, quae humana duntaxat authoritate, non autem diuina Catholicae Romanae Ecclesiae, aut Sanctae Sedis Apostolicae nituntur. Ijs tantummodo exceptis, quos eadem sancta Sedes Sanctorum, Beatorum, aut Martyrum catalogo adscripsit.

Imprimatur si videbitur Reuerendiss. Sac. Apost. Palatij Magistro.

Alex. Vistricius Episc. Alatr. Vicesg.

Imprimatur

Fr. Raymundus Capisuccus Mag. et Socius Reuerendiss. P. Fr. Vincentij Candidi Sac. Pal. Apost. Mag. Ord. Praed.

Patribus, Fratribusque Societatis.

ANACHORETARVM virtutes eximias Anachoreta et ipse nobilis dum narraret Copres, ab auditore visus est ea, quae diceret e codice pulcherrimo aureis scripto literis recitare. Idem mihi quoque euenire (Venerandi Patres, Fratresque) nostrorum Patrum res memoranti, haud pro dubio equidem habeo. Etenim quae pro Dei gloria, et salute mortalium gesta per eos sunt, quaeque generosa indole quotidie geruntur a vobis, in libro vitae non auro scribi modo, sed insculpi etiam manu caelesti dubitare non licet, scientibus vel gelidae pocillum pie praebitum in diuina ratione imputari. Ceterum illud dolendum est mihi, quae monumentis aeternis, et Superum scriptura cohonestantur, vsque adeo male excribi a me, ac propemodum deformari. Et profecto si qua pars Historiae nostrae aureo digna stylo est, vti plane sunt omnes, id certe haec, quam in praesentia edimus, tertia, praecipuo quodam iure postulat. Quam enim dignitatem orationis, quam styli venustatem, quod pretium literarum non mereantur sanctissimi adolescentes (vt ceteros interim sileam) beati, inquam, illi in corporibus humanis Angeli, Rodulfus Aquauiua inclytus postea mortis ab Ethnicis obitae triumphator, et Stanislaus Kostka Confessor egregius: quorum alterius praeclarissima initia, alterius etiam felicissimus exitus proditur? Qui deinde colores eorum ex merito laudes exornent, quorum sanguine christiana sacra decorata sunt? Nullam enim habuit Societas nostra aetatem virorum religiose fortium faecundiorem. Hic Florida Orbis noui Prouincia quam maligna frugum, tam benigna heroum, qui sanguinem ab Ethnicis in odium fidei exhaustum generose dederunt, continuo illum, cuius nimis est pressa vestigijs, tum alios, atque alios in flores commutat IESV nomen inscriptos. Hic inter Oceani prope inobseruabilem vastitatem illustris signatur limes, per quem ignotis antiquitati terris, et gentibus Euangelium inferatur. Ignatij enim Azebedij, cumque eo, et Petro Diazio egregiarum tot victimarum gloriam, quam deceret non atramento oblini, sed pretiosissimis quibusque commendari succis, omnibusque non colorum, sed et odorum suauitatibus dedicari? Praetereo inter Sarmatas tanto religionis subsidio propagatam familiam: penetrata Orbis noui ditissima Regna Peruuium, Mexicumque, per totum Septentrionem depugnata cum Haereticis mira animi excelsitate bella. Haec, et alia de genere hoc

praestantissima vt transeantur, age Franciscus Borgia ordinis ductor, idemque princeps huius voluminis argumentum, illa viri tanta pro Christo nuditas, illa sui tanta contemptio, obscuritatis illa inexplebilis ambitio, quod praeconij lumen, quas notitiae publicae quasi opes non exigunt? Atque vt nihil hoc tempore sanctum, ac caeleste non esset, accessit ipsa summi quoque Pontificis veneranda sanctitas Pij Quinti: si tamen fas est dicere accessisse eam, cum potius inde aequum sit existimare in membra velut ex capite permanasse. Iure igitur et materiae, et aetatis aureae scriptori optandum esset perinde ingenium, et os aureum: vt quae in celestibus illis vitae codicibus tantopere fulgent, quamleuissime tenebris humanis obscurarentur. Ceterum illud habeo solatij, quod quicquid in hac nostra quantulacumque molitione deest, cum pro dignitate sit ibi iam consignatum, extra aleam periculi est: ac serius, ocyus, aliquando tandem Beatorum honoribus, cumulatum foenore adiungetur. Denique materia sancta, et vestro potius ingenio, eloquioque digna, etsi meis sermonibus [Note: Ep. 9. ad Seu. in fine.] (vt cum Sancto Paulino loquar) velut atro habitu vestiatur, speciem tamen diuini luminis, et interni decoris, quanquam in egenae supellectilis vtilitate custodit. Et vos, quorum pietati labores nostri potissimum seruiunt, sic eruditos habetis, perfectosque oculos, sic attemperatam caelestibus aciem; vt per has quamlibet atras notas, aureas dispicere illas possitis: prorsus digni, qui, et legatis aurea, [Note: L. 3. ep 3. in f.] cum faciatis. Vos enim estis, qui, vt Sanctus Cyprianus ait, quod nos verbis conscripsimus, factis impletis. Bene in aeternum valete. Romae Anno Domini M. D. C. XXII.

HISTORIAE SOCIETATIS IESV PARTIS TERTIAE Liber Primus

[Note: 1 Diuina prouidentia in Societate gubernanda.] AVCTAM multis modis Societatem Iesu Iacobus Lainius decedens e vita reliquit, cum domiciliorum, atque hominum numero, tum celebritate nominis. Florebat studijs literarum: simul industriam regendis hominum moribus, et defendenda Christiana Religione, restituendaque, ac propaganda versabat conatu omni, laeto successu. Verum in eo statu rerum, tanquam ad lubricum, et anceps adolescentiae ventum erat; periculum vt esset, ne tanta agendarum occupatione rerum, ac tractatione literarum, quo longius ab ortu, atque impetu primo recedebat; interioris cuique sui hominis cura paulatim laxior fieret: suauisque erga res diuinas affectio, earumque gustus, qui solidarum virtutum custos idem, ac fructus est, exaresceret. Id, vti cuncta, prouidens Sapientissimus Deus, rerum tempestiuitates non sciens modo, sed pro suo nutu faciens; modicam hanc suam familiam, veluti procreauerat, conseruare pergens, ac promouere, qualem maxime desiderabant tempora, Moderatorem ei praeposuit. Is fuit Franciscus Borgia, vir et ab alijs, ad clauum recte tenendum, humanis, diuinisque instructus donis, tum summa in primis summissione, ac modestia ornatus, postremo omni deditus piorum studiorum generi: in quibus, collectis subinde ab externa actione viribus, vni sibi, Deoque vacat animus: ac beato [Note: 2 Generalium Societatis primorum inter se comparatio.] Mariae otio negotia Marthae faecundat. Itaque, si fas est mortali homini in abdita summae illius, ac sempiternae mentis consilia cogitationem intendere; videntur tres primi familiae huius Generales Praepositi admirabili prouidentia, et ordine contigisse. Quippe in Beato Ignatio, quamquam, vt in parente, cuncta fuere summa; mens tamen alta illa, et capax excellere visa est ad comprehendendam cogitatione formam, et explicandam vsu tam miri operis fabricam. Quoniam vero eum virorum coetum, quem Deus ad subsidium proferebat laborantis Ecclesiae ea tempestate, cum grauissime mores procubuerant, et rerum bonarum gliscente in vulgus inscitia, opiniones grassabantur pestiserae, sinceri cultus, et castae sapientiae corruptrices, abundare oportebat virtute, ac literis; opportune Ignatio nobile Praepositorum par Lainius, ac Borgia successere. Qui cum ambo vtraque laude florerent, nec Francisci sanctitas eruditionem desideraret, nec Lainij doctrina, quamuis eximia, eiusdem superaret virtutem; tamen (si comparentur inuicem) ita euenit, vt scientia rerum conspectior in altero esset, in altero vitae sanctimonia emineret. Nimirum vt sibi aptos vnaquaeque Societatis quasi aetas nancisceretur praesides, ac singularum perfectae sapientiae partium absolutissima exempla extarent ad posteros: ac demum in vno cum disciplinarum cognitione exacta, in altero cum maximo sanctae contemplationis studio, negotiosam bene [Note: 3 Summa decorum Generalatus Borgiae.] coniungi salutis publicae curam posse appareret. Fuit Generalatus Borgiae multis sane rebus praeclare gestis, itemque Societate cum per Regnum Poloniae sparsa, tum ad Hispanicas, quas vocant, Indias, propagata: nec conuersis modo ad fidem nationibus, sed relatis etiam, illata in odium fidei nece, fortium virorum palmis: ad haec priuata, multorum Sanctitate, nobilis. Quamquam nec domi, nec foris graues defuerunt tempestates, quibus et Diaboli, et hominum opera, siue per impietatem, siue per falsam speciem pietatis obstantium, concussa est haec Christi Iesu nauicula: ipso tamen tegente, et gubernante seruata, atque prouecta est.

Postridie quam Lainius decesserat, quatuor Votorum Professis, qui aderant Romae, in vnum coactis; idem Borgia rite substituitur Generalis Vicarius, qui vnus erat Assistentium: et ad quem Lainius aegrotans quasi praerogatiuam detulerat, [Note: 4 Borgia Vicarius Congregationem edicit.] iussum consultationibus inter collegas praeesse. Franciscus die postero generalem conuentum edixit, post quinque menses, ad duodecimum Kalendas Iulias habendum Romae: breuiore ad conueniendum spatio, quod designant Constitutiones, praefixo: quo maturius Generalem Praepositum haberet Societas, ipseque imposito sibi, vti sperabat, liberaretur onere: denique itinera ne in summos calores, eamque tempestatem inciderent, qua periculosus Romam accessus est. Iam Generalis Praepositi obitu, e conuentus primi decretis, Commissariorum potestas exierat, cum tamen Araozio Franciscus, siue vt tanta se curarum leuaret parte, siue vt quantum homini tribueret, palam faceret, prorogare Magistratum haberet in animo, Assistentes [Note: 5 Cura Societatis perficiendae.] prohibuerunt, negantes id vel oportere fieri a Vicario, vel licere. Prouinciales inter cetera curare iussi, vti prudentes, ac periti inter suos viri, adnotarent vias, et rationes, quas suo cuique in ministerio maxime aptas, et efficaces cum diuino lumine monstrasset vsus, siue ad iuuandos morientes, siue ad confitentes regendos, siue ad agendum cum populo e loco superiore: item ad priuatos congressus, et familiarem consuetudinem cum pietatis profectu instituendam, ad literas quoque in gymnasijs, doctrinamque Christianam in templis, atque locis quibusuis tradendam. Simul vt qui collegiorum Rectores, quique Ministri fuissent, conferrent in medium, si quid obseruassent ad optimam administrationem opportunum. Haec ab expertis, praestantibusque viris e cuncta Societate collata in vnum, et redacta in normam praecepta, fore ceteris socijs pro magistro, et duce: vt apposite, interque se congruenter ea tractarent munia vbique terrarum. Quoniam vero amplius trecenti Romae sociorum versabantur in summis rei familiaris angustijs, totoque aestiuo tempore calores, ac deliberationes de rebus oppido quam multis, congregatos ad conuentum Patres retentura erant; id quoque Prouincialibus, vt, si quid ex extraneorum liberalitate, rebus Collegiorum intactis, suppeteret, Romanae inopiae meminissent, indicatum est. Quippe amanti sat est indicare, inquit Borgia. Qui hac quoque exercendae paupertatis, summissionisque laetus materia, haud sibi graue duxit ab Principum multis aliquid, mendicorum more, stipis per literas supplices postulare. Iam Societas multo erat robustior, et Professorum auctior numero, quam fuerat in primo conuentu. Itaque ad hunc laturi suffragium duplo conuenere plures, et Prouincialia fere vbique, e Constitutionum praescripto, [Note: 6 Auxilia praebita proximis.] concilia praecesserunt. Quae cunctis in Prouincijs, praeterquam in Lusitania, fuere prima. Curatum interim est, vt domesticis dum rebus studetur, operae in commune bonum conferri solitae quam minimum demeretur. Et quidem cum alibi, tum praecipue in plurimis circa Romam Oppidis, Pagisque, praeclaro cum diuinae gloriae prouentu, sub vernum tempus, elaboratum est. In Vrbe autem, non ipsis modo Romanis, sed aduenis quoque, qui cunctis e gentibus confluunt, vel alienis a fide, eorum praecipue sociorum consultum opera, qui eiusdem erant nationis. Hebraeorum haud paucos, et vniuersas quasdam eorum familias Ioannes Baptista Romanus ab pertinaci superstitione ad Christum conuertit. At Guilielmus Crittonius, haud sine aliorum ope Sociorum, praenobilem iuuenem, ex Hamiltonia Scotorum gente, ab haeresi deduxit, maximam sane in spem si propria fuisset. Is Ducis Castri Eraldi (hoc Vrbi in Gallia prope Pictauos ab Eraldo conditore nomen) erat filius: ad quem, si qui casus Reginam non relicta stirpe abstulisset; Regnum Scotiae pertinere dicebatur. Dissimulato habitu visendi, vt fit, studio Romam profectum, dum pererrat Vrbem, forte obuius Guilielmus, qui nonnussa hominem necessitudine etiam sanguinis contingebat, agnouit. Continuo indicium tanta cura, quantam spem haec, si fieret, accessio rei Catholicae, promittebat, ad Cardinalem Borromeum, dein Cardinalis ductu ad Pontificem perfertur. Pontifex rei totius administrationem Societati permisit. Iuuenis nescio quid suspicatus, fugam dissimulanter captabat: sed deprehensus comiter, et honorifice apud vnum e Cardinalibus habetur. Hic Guilielmus, alijque sociorum tractare hospitem aggressi,

adeo humanitate, et officijs, et disputationibus permouerunt; vt damnatis erroribus, generali confessione expiarit. Tum demum ad Pontificem deductus, ab eoque perbenigne acceptus, pijsque, ac pretiosis cohonestatus donis, valde tum quidem, vt praeseferebat, nostro nomini, Sedique Apostolicae obnoxius ab Vrbe discessit. Idem sub tempus, Lusitani Regis rogatu Pontifex institit, graui praecepto obedientiae adurgens, vti Borgia Patres designaret duos, quorum alter Sinarum, alter Iaponiae Episcopus crearetur: atque aegre impetratum est, vt hanc rem sineret Generali Praeposito integram reseruari. At e Prouincijs eodem tractu temporis [Note: 7 Societas in Poloniam recepta.] varia nuntiata: maxime secunda e Poloniae Regno, maximeque aduersa Parisijs. Sigismundus secundus hoc nomine Poloniae Rex, qui se alieniorem ante ab Societate visus erat ferre, non consenserat modo Polocensi Episcopo, Collegium deducere Pultouiam meditanti; sed ipsemet diploma ediderat, quo cunctis beneficijs, quibus in Poloniae Regno ceteri Religiosorum fruebantur ordines, Societatem impertiebat. Ante alios permouerat Regem auctoritate, ac studio Ioannes Franciscus Commendonus: qui cum apud eum Internuntius Pontificius ageret, hoc ipso vere Cardinalis factus, Legatus Apostolicus mansit. Ab eodem haec Patribus nuntiata Romam, [Note: 8 Parisiense Collegium vexatur.] et regium diploma transmissum.

Haec in Polonia cum gererentur, Parisijs Martio, Aprilique toto, quam cum maxime, Collegium diuexatum. Academici, quod nuper incaeptarant, enixe adurgentes, vt Societatis gymnasio silentium imponerent; cum edictis adhuc suis parum profecissent, rem ad Senatum regium deferunt, et ad causam ibi dicendam Patres accersunt. Erat tum nostrarum status rerum Parisijs, qualis est nascentis diei, cum lux exoriens haud dum plane e tenebris explicata vmbras iacit longissimas. Obscuritate adhuc, vt in principio, et inter haereticorum mendacia inuoluta Lutetiae Societas, non nullum iam incipiebat, doctrina praesertim, fulgorem spargere. Is in homines vel prauos, vel rerum ignaros incidens, quam maximas inanium suspicionum, formidinum, inuidiae creabat vmbras. Inde factum, nullum prope vt hominum genus fuerit, quod non contra modicam illam noui Collegij albescentem lucem cooriretur. Nec mihi dubium est, quin multi errore, studioque ducerentur. Adde quod praecipui inter aduersarios Hugonotti, Castellionio duce, alijque vel dubiae fidei mortales, vel ad sua, publicorum incuriosi, plus aequo attenti compendia, id agebant, vt quos, quaque ratione possent, alios alia simulatione, ac specie, ad intendendam simul litem solicitarent, quod ex aequitate desperabant, factionibus extorturi. Petrus Ramus, et Galandius, ille apertus haereticus, hic suspectus, principes habebantur.

Fauebant etiam tempora per absentiam Regis, Reginaeque Matris: cumque ijs, Procerum quoque illorum, qui patrocinium commodare causae nostrae solebant. [Note: 9 Paschafij contra Parisiense Collegium oratio.] Itaque ad quartum Kalendas Aprilis, quo die primum agitata est in Senatu causa; contra, disceptantium et opibus, et lingua pollentium ingens stetit agmen. Non Paschasius modo aderat, qui velut agminis ductor, Academiae depugnauit nomine; sed et alius, qui partes Episcopi tuebatur. Ad haec Magistratus Ciuium, quem et Praepositum mercatorum, seu tribunum plebis appellant, munus in ea vrbe, peramplum, oratorem suum addiderat. Denique Pastorum alius, et Curionum patronus: alius pro Mendicantium Ordinibus impleuerant curiam.

Aduersus hanc numerosam, et potentem aciem vnus pro Societate stabat Petrus Versoris, vt facultate, fideque, et cura nulli aduersariorum impar (nam inter doctissimos religiosissimus habebatur) ita bonitate causae facile cunctis superior. Aduersarij omnes eodem die acriter declamauerunt: sed vehementissime omnium, vberrimeque Paschasius, cui velut subscriptores ceteri accesserunt: Qui se Iesuitas vocant, nouam aiebat esse, atque damnatam sectam: quae nil ageret, nil spectaret aliud, nisi vt funditus Parisiensem Academiam euerteret. Collegium Claramontanum contra ius sasque ab ea obtineri: Quippe quod Guilielmus a Prato Claramontanus Antistes Religiosis quibusdam nominis Iesu legasset: Iesuitas autem palam pro secularibus ferre se. Multos enim esse Parisijs Religiosos in ditione, ac potestate Rectoris: illos vero nullis obstrictos legibus, ritibusue, Protestantium

more, contra omnes omnia dicere, ac facere: nec quicquam eorum religionem, praeter admirabilem hypocrisim, habere, per quam callide in improuidorum se gratiam insinuent, non secus ac Donatistae olim, aut Ariani, aut Fraticelli soliti essent Exagitauit nomen Iesuitarum, quod dicebat commune omnium esse Christum Iesum colentium. Reprehendit, quod gratis profiterentur se docere, cum tamen dona non illibenter acciperent: addens Parisiensibus Collegijs frequentiam, et magistris stipendia ad vitam tuendam desutura, iuuentute ad Iesuitas auersa. Vbi, post celebratas Academiae ab Carolo Magno constitutae laudes, imminens ei ab Iesuitis exitium inuidiose deplorauit: causam his annexuit pauperum, quibus fraudi esset ciuium liberalitatem in peregrina, atque ignota capita deriuari. Protulit deinde, mireque exaggerauit decretum, quo Societatem Sorbona pronunciauerat, sectam tranquillitatis publicae perturbatricem, in negotijs fidei suspectam, et dubiam, et Academiae perniciosam fore. Addidit Poissiaco in conuentu omnium consensu, et conuicio reiectam fuisse, aperte mentiens: quia in eo conuentu, tametsi non tanquam Religiosorum ordo; tamen vti Societas doctorum hominum, quibus habendi collegia ius esset, quemadmodum suo loco est demonstratum, recepta fuerat. Postremo eo psalmi versiculo, Tu es, qui restitues hereditatem meam mihi, Senatum appellans, ad vetera iura, decora, subsidia simul Academiae, simul Episcopo, et Pastoribus conseruanda, miserabili peroratione hortatus est. Ad haec Nonis Aprilis Senatu iterum conuocato Versoris, cum se humillime inclinasset, quasi humi repens, respondere exorsus, longam, disertamque orationem habuit in [Note: 10 Oratio Versoris pro Collegio.] hanc sententiam. Haud nouum, Viri Amplissimi, Societatis Iesu Patribus, neque ab vitae genere, quod profitentur, alienum est, maledicta hominum de Ordine suo minus recte opinantium tacite, ac patienter ferre. Quod si maxime vellent in respondendo esse turbulenti; cohibet eos, et coercet Sacrosanctum illud eorum Ordini ab Sede Apostolica inditum nomen. Quod cum in memoriam assidue reuocet auctorem, ac principem humanae salutis Dei Filium, multis contumelijs, et probris appetitum, in his, quae humanam solum, non etiam diuinam attingebant naturam, mirum adamasse silentium; nequaquam sinit eos de sua solicitos ignominia esse, nisi cum diuinae gloriae defensione coniuncta sit. Quare eodem animo in hac controuersia sunt. Quicquid ad suam contumeliam declamatum est amice condonant: si qua in re diuina laus violata est, in hac vestram, Senatores, implorant fidem. Tametsi enim tandem seipsa defendit veritas; tamen cuiusuis Christiani est arcere ab innocente iniuriam, nec obmutescere, cum id in discrimen vocatur, quo ius, fasque continetur: palamque et publice confusis, ac permutatis recti, prauique vocabulis totius honesti natura corrumpitur. Igitur neque ego de mira illa hypocrisi, quae obiecta est, quicquam dicam. Criminatio haec est, quae sola cadit in [Note: 11 Quae habetur hypocrisis, si diuturna est hypocrisis non est.] bonum virum: vltima obtrectatori materia, vbi et vitia, et vitiorum species defecerunt. Quae cum iamdiu sola obijciatur, nihilque magis pugnet, quam cum simulatione constantia; satis videri potest ipsa met ea diuturnitas refutasse: et non adumbratas, quas incessebat, sed solidas probasse virtutes. Quod autem Societas haec damnata, ac nefaria secta, quod Protestantium, quod Donatistarum, Arianorum, et Fraticellorum similis dicitur; ad id necessario, sed paucis est respondendum. [Note: 12 Societatis cunabula Parisijs] Ignatium Loiolam perhonesto genere Cantabrum, sunt multi in hac Vrbe, in Academia, in consessu opinor vestro, Patres, qui de facie nouerunt, cum inter nos; in hac regia sapientiae, ingenti cum fama sanctitatis, iam grandis natu, et militaribus factis inclytus transtulit se ad studia literarum, vt ad salutem hominum procurandam, ad quod militiae genus diuino quodam incitabatur classico, necessaria sibi doctrinae compararet arma. Is ex hac ipsa Academia lectissimos iuuenes, cunctisque notae, ac probatae virtutis iuxta, atque doctrinae, ijsdemque praeditos animis aggregauit sibi: cum quibus inita praeclari societate operis, cum Christianam Rempublicam, et corruptis passim moribus, et suborientibus erroribus laborare cerneret; ad eam pro virili iuuandam, conatum omnem, et impetum vertit. Nec modo notas nobis amplitudine animi complexus prouincias est; sed parte sociorum ad vltimas Orientis nuper aperti oras missa, plurimos mortales, nationesque integras

ad signa compulit Saluatoris. Itaque non obscuro in angulo, sed in huius clarissimae vrbis luce, in ipso Academiae sinu exorta primum haec Societas est: nec ad serendos, sed ad extirpandos errores. Quam ad rem cum intelligerent in tenerae institutione aetatis momentum inesse maximum, quamuis arduam, inuidiosamque prouinciam, summo consilio cunctis viribus susceperunt: vt sinceras adolescentium [Note: 13 Societatis aprobatio.] mentes contra haereticorum praemunirent virus, ac nouis existentibus errorum magistris, nequaquam deessent in Ecclesia Dei noui veritatis doctores. Haec instituta Paulus Tertius Pontisex Maximus cum primum nouit, ab doctissimis, et clarissimis viris inspici, expendiq. iussa, de eorum sententia ornatissime comprobauit. Idem fecere, qui deinceps consequuti sunt summi sacrorum Antistites, ac modo Synodus Tridentina. Iesuitarum nomen quid cuipiam negotij facessat, equidem nescio, praesertim cum aduersarij fateantur idem esse, ac Christianorum. Quid enim modestius facere poterant, cum propriam certorum hominum Societatem, non communem omnibus conderent, eamque nomine distingui aliquo oporteret; quid, inquam, modestius facere poterant, quam vt id ei nomen imponerent, quod re commune, vocis duntaxat sono proprium esset? Neque vt nouum criminari possunt: quia fuisse olim quendam eiusmodi ordinem constat, eiusque meminit multis in locis Panormitanus. Quamobrem per vestram fidem, Senatores, quae nam est vel inscitia rerum, vel peruersitas animi, hunc ordinem reiectum, ac nefarium dicere, cum eum primum quidem Christi Vicarius Paulus Tertius, deinde Iulius Tertius, post hunc Paulus Quartus, post Paulum Pius, qui nunc superest Quartus, ac proxime ipsummet Tridentinum Concilium (in quo et Legati, et Episcopi, et doctores multi ex Gallia interfuerunt) receperint, comprobarint, ornarint? Haec qui nescit, audet de rebus publicis, de iure, deque iniuria hoc in consessu verba facere? Qui autem perspecta habet, et tamen criminatur; is permittitur impune inter Christianos loqui? Quid? quod multi in Italia Reguli, in Germania, et Vngaria Episcopi, liberae Ciuitates, ac Ferdinandus Imperator: in Hispania, Flandria, Brabantia Philippus Rex: in Lusitania, et in Indijs Lusitani Reges: in Gallia multis locis Rex ipse Christianissimus hos viros, quasi in stationibus, collocarunt ad propugnandam religionem, et propagandam? Tamenne erit, qui hoc in Conuentu, tanquam nouum, et perniciosum genus hominum audeat deformare, et propulsare, quod Christianarum gentium cuncti Principes firmissimum a Deo praesidium, miseris hisce temporibus oppositum contra Haereticos, et Ethnicos arbitrantur, et complectuntur? At enim verendum est ne peruetustam, atque clarissimam huius Vrbis, atque adeo totius terrarum Orbis Academiam noua [Note: 14 Vtilis est Academijs publicis.] haec natio euertat. Equidem semper sacrum hoc Athenaeum pro parente colui, colamq. dum viuam, ex quo quicquid sum, quanquam agnosco tenuitatem meam, profectus sum: neque vllo modo eius commoda mihi oppugnare animus est, sed tueri, et augere vel vita, et sanguine. Sed tamen hoc velim persuaderi sibi Domini mei sinant, Iesuitas eodem, quo nos omnes sumus, animo esse, et Academiam venerari quasi parentem: neque conari irrumpere ad euertendam, sed dignam existimare, ad quam stabiliendam, atque (si fieri queat) illustrandam, suos ipsi quoque qualescumque conatus conferant: ac demum rogare suppliciter, vt, quod naturae iure permissum est omnibus, vt lumen de suo accendant lumine, et comiter erranti viam monstrent; id sibi interdictum ne velint. Nam, quod aiunt aduersarij, nullis deuinctos esse legibus; perinde vt alia, apertius est falsum crimen, quam vt debeat, vel a mediocriter callido calumniatore obijci. Habent enim moderatores suos, habent instituta, quibus regantur: verentur pro summo capite Romanum Pontificem: et in hac Vrbe Episcopum Parisiensem, et Rectorem Academiae perofficiose obseruant, et quibus in rebus aequum est, libenter vtrisque parent. Doctrina vero non alia est, quam quae ab integerrimis Academiae huius manauit fontibus, illimis, ac salutaris. Euolue, Paschasi, euolue Catechismos ab his magistris editos, tum tu ab in [Note: 15 Non est onerosa populo.] famibus illis haereticis, quorum ad contumeliam abste coaceruata sunt nomina, quantum distent intelliges. Si docent gratuito; id profecto faciunt, quod Euangelium monet, Gratis accepistis, gratis date. Si dona accipiunt; an quisquam

adeo sit inhumanus, qui quae liberaliter deferuntur, accipi vetet ab ijs, quibus minus suppetat, vnde vitam sustentent? Oro vos, Viri clarissimi, reputate hoc cum animis vestris. Si alijs honestum est cum auditoribus suis de mercede pacisci, vnde locupletes, et opulenti fiant; quamobrem his nesas erit vel Euangelicum sequi consilium, vel id accipere, quod nequissimis mendiculis non negatur? Nam quod additum de causa est pauperum; pudet me (meam fidem testor) pudet, pigetque attingere, adeo vanum est. Aliquot iam annis Claromontanum Collegium habent Iesuitae: quaero ecquod incommodum quisquam inde senserit? Ecquod sensurus vnquam sit, si clarissimi Antistitis permit tantur benignitate vti? Quid deinde? Eo ne redactae Parisiensium fortunae sunt, vt paucorum hominum Collegium penuriam, inopiam, famem allaturum sit terrarum principi Ciuitati? Fac quadraginta caeci e vagis mendicabulorum quisquilijs, vel alia eiusmodi ignaua corpora huc ad nos immigrent, hi tua sententia, capient propemodum, vastabuntque hanc vrbem, adeoque exhaurient, conficientque rem, ac pietatem ciuium; vt religiosissimis Mendicantium Ordinibus pereundum fame sit. O praeclara regendarum consilia Ciuitatum! Nunquam Senatores, nunquam bonorum, atque doctorum hominum vlla in Vrbe abunde est: neque vlla melior est annona Reipublicae, quam horum copia. Haec Versoris cum libere, accurateque hactenus ad repellendas dixisset contumelias; ingressus exinde laudes Societatis, de eius scientia, docendique via, de boni publici studio, de laboribus pro re communi susceptis, et allatis in publicum emolumentis: ad haec de Apostolicae auctoritate Sedis, deque labentibus Academiae [Note: 16 Aduocatus Regius in Societateminuehitur.] moribus, ad quos restituendos conferre Societas aliquantum posset, non pauca disputauit. Vbi ille finem loquendi fecit, Aduocatus regius, homo ancipiti religione, cum ab exordio speciem praebuisset Societatis causae fauentis, collaudato vtriusque disceptatorum ingenio, et dicendi genere; tandem ad criminandum erupit: quod Versorium, et ceteros Aduocatos magnopere perculit, existimantes in ea dictione verti rei summam. Quippe ea est regij Aduocati in Senatu Parisiensi auctoritas; vt, quamuis iudex ipse non sit, tamen iudicum sententiae fere semper in eam ferantur partem, in quam sententia eius inclinat. Exagitato nomine Societatis (quod cuique contradicentium solemne erat) adiecit haud negligendum illud in ea causa videri sibi, quod peregrini inducerentur, qui exortis bellis, in ipso Reipublicae insidentes gremio, literis suis Regem prodere, ac Regnum possent. Super haec, cum Gallicana Respublica non admodum abundet pecunia; si cui veniat in mentem infinitam auri vma (nam pietati hominum modus statui nequit) Iesuitis largiri; verendum esse, ne alienas in oras Regni neruos transferrent. Inde conuersus ad pauperes Parisienses, (quanquam perinde vt Iudae Iscarioti, dicebant boni, pauperes ei curae esse) cum tanta sit multitudo eorum in hospitijs, et religiosis tectis; iure metuendum aiebat, ne aduenis exsaturatis, ciues destituti perirent. Videre se praeterea imminentem Academiae pestem, peruerti statum Reipublicae, docendi nouas rationes iniri, veteres negligi, vt sumus omnes appetentissimi nouitatis. Nihil autem periculosius in bene moratis Ciuitatibus mutatione legum, ac morum veterum esse. Haec vociferabatur, cui nihil pensi erat veterem Christi disciplinam, legesque sanctissimas peruerti nouis deliramentis: scilicet de Academia Parisiensi solicitus, de Ecclesia Dei securus. Addebat eo certiora se haec mala prospicere; quod penes Academiam potestas non esset Iesuitarum conatus interrumpendi, cum ab Papa ipso regantur, qui Academicis legibus constringi nequeat. Obseruantiam se profiteri, ac deferre Pontifici: sed eam liberalem, vt filium, non seruilem, vti mancipium, quominus pro Reipublicae suae commodis constanter liceat, libereque decertare. Minime negare se Iesuitis esse literarum varietatem, et scientiam; nequaquam tamen Sorbonam, quasi iam senio effoetam, abijci, aut deprimi oportere. Si redintegranda sit Academiae disciplina; reuocandam esse ad pristinos mores per viros prudentes, et graues, qui vetera norint instituta, non accersendos, nescio vnde, homines nouos. Haec Aduocatus Regius cum dixisset, et causa, quam ita impugnasset, pro auctoritate, qua is pollet, deplorata haberetur (vt sunt diuinae prouidentiae prorsus admirabiles viae) inde plane salus, vnde

[Note: 17 Catholici Senatores fauent] exitium timebatur, affulsit. Qui aderant in Curia Religion integrae Senatores, ijs tam desperati capitis visa illa oratio est, argumenta tam vana, ac futilia, sed malitiose collecta, ac turbulenter ad inuidiam detorta; vt non obscure animaduerterint, quo ex fonte tam acerba insectatio oriretur. Profecto non de vno Parisiensi Collegio, sed de Societate e toto Galliae Regno exturbanda agi: deque auctoritate Summi Pontificis, et Religione Catholica penitus proculcanda, per speciosum illum Regni tuendi titulum, per quem olim Christum Dominum Iudaei crucifixissent. Haec itaque Senatores Catholici attentari cum intelligerent, eo sibi patrocinium Collegij suscipiendum enixius statuerunt: nec permittendum, vt nomine, vmbraque Academiae, ab Catholicae Religionis hostibus vexaretur. Verum cum adeo turbulento rerum statu non auderent decidere causam; ad declinandam inuidiae molem, atque Haereticorum, qui supra quam credi possit Iesuitas optabant perditos; furorem ab se auertendum, ex tempore ipso sperantes affore medicinam; pronuntiant: Claromontani Collegae docere pergunt, ad regium paucorum Consilium causam reijci. Quae formula non solum eo adiudicabat Collegio causam, quod nihil mutabat, sed etiam, quod raro aliud in consilio illo decernitur. Ceterum hac lata sententia, propius aditum discrimen est. Aduersariorum importunissimi, quos haereticae exagitabant furiae, spe deiecti causae vnquam per aliquam iuris speciem obtinendae; demoliri funditus Claromontanum Collegium, Iesuitasque in eo ad vnum contrucidare omnes constituunt. Quod Consilium, quanquam ad finem non venit; quae tamen interea passi sint Dei famuli, longum, et miserandum esset enarrare. Conati sunt homines facinorosi saepius domum irrumpere, vitreas fenestras lapidibus, et sclopetis perfregerunt: quanquam illud nequiuere consequi, vt depictam in ijs Crucifixi imaginem, ad quam maxime collimabant, vnquam attingerent. Incedentes per Vrbem Sodales, vel e fenestris sordibus deiectis operuerunt, vel appetierunt lapidibus. In declamationibus, fabulisque, reuocata veteris comaediae licentia, introductis etiam eorum personis, habuere ludibrio. Quae, et id genus alia constantes illi imitatores, et asseclae Christi Iesu, ea pertulerunt modestia; vt cunctae Ciuitati exemplo essent: neque Claromontanorum vlla ex parte minueretur, sed potius augeretur auditorum frequentia. Tanto plerunque plus innocentia constans ad conciliandum fauorem, quam iniqua vis ad creandum contemptum valet. Ceterum quia tot inter fluctus maxime opus erat perito gubernatore; in Prouinciali conuentu, communi vtriusque Prouinciae Galliae consensu, decretum est, vt Oliuerius, cuius in Prouincia Parisij erant, solatium socijs, atque praesidium in Regno permaneret: quod is haud grauate, Romam ad Comitia vicario pro se misso Guidone Roiletto, praestitit. Placuit simul, hortatu maxime Apostolici Nuntij, et Hispanorum nobilium, cum hac aestate ad Aquas Augustas (ita Baionam veteris studiosi nomenclaturae vocant) cum Carolo Rege suo fratre, Reginaque Catharina parente, ventura in colloquium Hispaniarum Regina esset, quempiam eo destinari, qui causam apud Carolum, atque parentem, interposita apud vtrumque Reginae Hispanae commendatione, ageret: visusque ad id negotij idoneus Posseuinus, qui Auenione diuinam rem multiplici opere, ingentique animo procurabat. At Romae, vexationibus hisce cognitis, Franciscus exiguam illam adeo exercitam suorum familiam paterno miserans animo, et Parisiensi populo consultum cupiens; ad Pontificis maximi, tanquam ad communis Christianorum parentis, opem confugit: quam sane paratam, vti semper, inuenit. Pontifex cum Societatem vniuersam, tum nominatim Parisiense Collegium proprijs literis Senatui, et Cardinali Borbonio, et Regi impense commendauit: quod satis ostendit earum, quae sunt ad Regem, infrasciptum exemplum.

Carissimo in Christo filio nostro Carolo Francorum Regi Christianissimo.

[Note: 19 Literae Pontificis ad Carolum Regem.] CArissime in Christo fili noster salutem. Ad aures nostras peruenit Collegium Parisiense Societatis Iesu magnis affici coepisse molestijs, et varijs vexationibus impediri, quominus, sicut coeperat, inseruire saluti animarum, et vacare iuuentuti doctrina Catholica, et pietate, ac bonis literis, atque artibus imbuendae, atque erudiendae possit. Id accidit nimirum humani generis hostis instinctu, qui consueuit illis aduersari, seque opponere, quos bonis operibus videt esse intentos: et Dei seruos, quo fidelius officio suo funguntur, eo acrius insectari. Sed id non laturam Maiestatem tuam esse scimus, vbi edocta fuerit de eius Societatis meritis. Nihil enim aeque Christianissimum Regem decet, ac religiosos viros, et Dei honori inseruientes tueri, et ab iniurijs defendere. Eam igitur Societatem, sciat Maiestas tua, propter pia, et laudabilia sua instituta, et ab Apostolica Sede confirmatam, et nuper a Sacro Oecumenico Tridentino Concilio approbatam fuisse. Cuius Societatis, propter vberes fructus, quos Dei Ecclesiae his tam turbulentis temporibus attulit, non in Italia modo, et in Hispaniae, ac Lusitaniae Regnis; sed in ipsius etiam Germaniae multis locis, et in Vrbe Regia Boemiae Praga, eiusdem Societatis Catholicorum cura, et studio Collegia instituta fuerunt: quae, constat Deo iuuante multum in reprimendis haeresibus, haereticisque ipsis ad vnitatem Ecclesiae reducendis profecisse. In hac quidem alma Vrbe nos praecipue Collegij, quod hic est, opera vtimur, quam et fidelem, et vtilem admodum experimur, quascumque in partes Orbis terrarum euenit, vt eius Collegij Presbyteros diuini obsequij causa mittamus: atque etiam eiusdem Collegij fidei, regiminique, de Fratrum nostrorum consilio, nuper commisimus Seminarium, quod ex sacri Concilij decreto instituendum curauimus. Hoc eo Maiestati tuae referimus, vt ipsa quoque, pro suo in Catholicam Religionem, piosque viros studio, Collegia Societatis in Regno suo sibi diligenter tuenda, et fouenda esse intelligat. Sed cum reliqua pietati tuae studiose commendamus; tum praecipue ipsum Parisiense Collegium: eam vehementer hortantes, vt prouideat, curetque, vt id ab Haereticorum, obtrectatorumque iniurijs, vexationibusque diligenter defendatur. Qua in re et Dei honori, et suae, et regiae illius Ciuitatis existimationi consulet: experieturque in dies magis, sicut confidimus, quantopere expedierit id in ea Ciuitate Collegium institui. Datum Romae apud Sanctum Petrum sub anulo Piscatoris die vigesima nona Maij, Millesimo quingentesimoquinto, Pontificatus nostri Anno sexto.

Quo tempore aduersariorum ita studia feruebant Lutetiae, ad dextruendam Societatem; [Note: 20 Lugdunensis Collegij exordia.] nihilo Catholicorum prope cunctorum feruebant Lugduni minus, ad introducendam. Fessa multiplici malo Ciuitas, iamque ex Hugonottorum clade, et pestilentiae lue aliquantum respirans, non adiumenta modo, quibus sese reficeret, sed et munimenta, quibus in posterum tueretur, circumspectabat. Euinci nondum potuerat, vt Senatus esset omnis catholicus: in quatuor e duodecim locis etiamnum haeserant Hugonotti. Ceterum capita rerum Antonius Albonius Sacrarum, Franciscus Mandelotius Humanarum egregia erant: suosque duces, siue Praetorem orthodoxi Scabini, siue Archiepiscopum Comites, Equitesque S. Ioannis (ea primarij templi sacra militia est, iustisque Canonicis Comitum, inferiori ordini Equitum indidere nomen) praeclare sequebantur. Et Archiepiscopus eo vigilantius dies, ac noctes in sua specula consistebat, quod persuasum habebat, pro situ regionis, pro claritudine vrbis, pro celebritate Emporij, haud facile vrbem aliam, plusquam Lugdunum, ad Religionis summam momenti habere. Omnibus quoque dum Societatis institutum ex vna parte, acceptaque laborum eius in Augerio, Posseuinoque pignora, ex altera rerum, ac temporum statum comparant; sine dubitatione conueniebat, opportunius nihil eius ope instantibus malis inueniri. Praecipuum auxilium in iuuentutis educatione ponebant. Qua de causa Collegium ei suum tradere

auebant ciues, eo magis, quod et multis iam annis, per Magistrorum nomen, corruptoribus illapsis, propinatum improuidis animis, pro lacte doctrinae, venenum impietatis erat: tumque vacuum gymnasium illud erat gymnasiarcha haeretico ab Catholicis inter tumultum perempto. Archiepiscopus autem Seminarium ex Concilio Tridentino moliens, doctrinam ei Patrum destinabat animo. Itaque multum in hanc sententiam literarum dedere Romam ad Societatis Moderatores, ad Praesulum quosdam, et Cardinalium, et ad summum ipsum Pontificem. His communibus votis vni obstabant Haeretici. Pernegare primo Collegium publicum, quod commune esse oporteret ciuium, nouaeque iuxta, ac veteri religioni patere, sine alterius partis iniuria tradi posse Iesuitis, quos constaret religionis nouae, reformataeque (ita suam ipsi deformatissimam vocant) adeo acerbos hostes, et oppugnatores esse. Quae cum parum audirentur, illud contendunt, vt suum ipsis quoque, pro liberis suis, Collegium habere ius sit. Hoc quoque conatu deiecti, ad extremum eo confugiunt: si deliberatum sit tradere, tradant vtique, non perdant Iesuitas: qui quamuis in literarijs exercitationibus, dum recens ordo est, et emergere ad samam, atque fortunas volunt, industriam fortasse probent; tamen nulli hominum generi tandem non somnum, non senectutem obrepere. Ecquis post centum annos, quales nunc sunt, tales praestet futuros? Ergo integrum reseruandum Senatui ius identidem cognoscendi, susceptum munus quanta cum fide, curaque gerant. Tam haec prouidenter in speciem, iusteque visu suggeri; vt Concilium frequens comprobarit: cum auctores illud intuerentur, vt negotium vel disturbarent, si conditiones illae minime acciperentur: vel si acciperentur, vt ad vexandam, eijciendamque Societatem, quandocumque incessisset libido, fenestram apertam haberent. Verumtamen sic boni omnes institerunt, meliora tempora, et liberaliora propediem pacta (vt demum euenit) pollicentes; vt Augerius integram rem Praeposito, qui crearetur, relinquens, Collegij possessionem adierit: in [Note: 21 Pragae, et Hispali res gestae.] eoque Annibalem Codrettum cum socijs duobus collocarit, interim mansuros, dum certiora ipse ex generali Congregatione afferret. Idem sub tempus et Pragae in Prouincia Austria, et Hispali in Baetica res quamoptime gestae. Pragae praeter cetera, Haeretici ad centum triginta ad fidem Catholicam reuocati. Hispali ad centum viginti mulierculae impudicae, vel in fornice prostitutae, vel per angulos tantae Vrbis sparsae, alijs, atque alijs concionibus, ab infami mercatu ad claustra resipiscentium, vel castum matrimonium abductae sunt: amplius mille nummum in eum vsum ex pijs corrogato. Vigebat nimirum aduersus impura monstra caeleste bellum. Nec socij duntaxat conserebant fortiter manus; sed et e populo, commoti praeceptis, et exemplis eorum, auxilio veniebant. Fuit ex his, qui cognito quendam direxisse ad lupanar gradum; occurrit homini, instititque orare, ne se perditum iret: saltem sacri diei, qui tunc agebatur, verecundia cohiberet: cumque nequam libidine, et ira flagrans, stricto pugione, in salutarem monitorem irrueret; is complicato vtroque genu, palmis ante pectus coniunctis, lumina in caelum tollit, et vulnus expectat. Quae magni animi caritas furentem ita mitigauit, ita percussurum salutifero ictu praeoccupauit, ac perculit; vt et ipse prouolutus in genua meliorem frugem promittens, veniam suppliciter precaretur, et dexteram eius exosculari voluerit. Ibidem, praeter septem in Societatem receptos, amplius triginta ex disciplina Collegij attentiorem religionis suscepere cultum: atque ex vna tantum classe decem ad Franciscanorum Caenobium transiere, laeto eius Caenobij Praefecto, vt numero Tyronum, ita virtute, peritiaque interioris sapientiae, qua praeformatos animos afferebant. Eadem in vrbe, dum Patres vltimo supplicio afficiendis praesto sunt, ingentis rem vsus incaeptauere. Inualuerat enim (qui hodieque multis locis tenet) mos sane non laudabilis, administrorum, reorum, incogitantia magis, tantulique negotij taedio, quam religionis vllo respectu, vt morte multanidi diuinissimo Christi corpore fraudarentur: quasi vero tam grandis via, quanta est ex hac vita ad alteram, ex imo rerum ad montem Dei, sine diuino Viatico iniri a quopiam debeat, nedum ab ijs, quibus minus virium, minusque commeatus ex ante praeparato adest. Impetratum ergo Hispali est priori huius anni parte, vt quibus

[Note: 22 Mos inductus diuinae Eucharistiae praebendae supplicio afficiendis.] vita mortalis adimebatur, ijs pignus ante praeberetur aeternae. Sed vt salutaris consuetudo cunctas Hispaniae peruagaretur oras, duobus post annis, occasio talis Granatae fecit. Iuuenem haud infima sorte ad furandi insaniam adegerat vita luxuriosa: mox furta adegerunt ad restim. Consolantem, cohortantemque quendam Patrum obsequenter audiebat, professusque apud eum peccata, constanter animum ad luenda ea quouis cruciatu componebat. Sed vbi forte accepit sanctissimae experti communionis sibi esse moriendum; in lacrymas, gemitusque erupit insolabiliter, orans, ob testansque, qui aderant, sinerent vt Christianum mori: quid enim se commisisse, quamobrem vt putidum, desectumque membrum abijceretur? cur prohiberent vltimum spiritum in eius, a quo acceperit, exhalare sinum? Ne nudum, inermemque in sauces mortis proijcerent, quem possent immortalitatis pharmaco praemunire. Intererat Sacerdoti comes laicus Ioannes Hispalensis nomine, qui lacrymabili, iustaque obtestatione commotus, extemplo pergit ad Iudices: cumque in vnum coactos reperisset, enixe precatur, vt pia iuuenis morituri vota benigne respiciant. Illi nec moris id esse respondent, nec vero decere Christi Domini Corpus in carcerem deportari: perinde quasi clementissimo Domino graue sit per se visere, quos inuisentium officia imputat sibi, quasique horreat vincula nostra, qui pro nobis sua non horruit: et iam ex toto beatus reformidet hominum causa pedorem carceris, pro quibus adhuc doloris capax supplicium appetijt Crucis: denique non eo libenter ad mancipandas animas eat, vbi sanguine emit. Itaque talia reputans Ioannes, velut diuino in purum pectus illapso spiritu, tam multa, tantoque ardore subiecit; vt Archiepiscopo rem Iudices omnem permiserint. At vero Sanctus Antistes Petrus Guerrerus non eum modo iuuenem sanctissimi voti compotem fecit; sed etiam cum Pio Quinto, qui iam Pontificatum gerebat, egit, vt idem vniuerse, sublato quocumque impedimento, ediceret: vt edixit octauo et sexagesimo huius saeculi ineunte anno Idem proximo anno etiam Philippus Secundus Rex sanxit, adiecto, quo res maiore cultu administraretur, vt suum in quoque carcere conderetur Sacellum, vbi damnati, ad Sacrificium admissi, sacrosanctis mysterijs donarentur: ac supplicium non nisi postero die exigeretur. Quae omnia hunc in locum, vbi primum memoria incidit, conferri placuit.

Aderat iam dicta conuentui dies: frequentes interfuturi Patres aduenerant: [Note: 23 Congregatio Generalis inchoatur.] tantum ex Baetica, et Germania inferiore desiderabantur. Igitur duodecimo Kalendas Iulias primum itum est in consilium: decretumque legitimum videri comitiatum: vtque Vicarius, et Salmeron bonam a Summo Pontifice precationem ad creandum Praepositum, et cetera quaecumque tractanda forent, peterent: quam Pontifex perbenigne largitus est. Ceteris deinceps diebus, actis primi conuentus ad comitiorum spectantibus modum, ac formam accurate recognitis: atque ex ijs horum quoque comitiorum ratione maximam partem temperata, posteriore concione Palmio, comitij custodia Emmanueli Sa, cum quatuor prouinciarum Procuratoribus, ex nationibus diuersis, quos Vicarius nominasset, delegata; idem Vicarius quarto Kalendas Iulias, ex quo die placuerat, quatriduum antegrediens, comitialem diem inchoari, congregatos Patres pro suo munere ita est allocutus.

[Note: 24 Oratio Borgiae Vicarij ad Patres lecturos Praepositum.] Quanquam vester mihi animus, Venerandi Patres, ac pia solicitudo in his, quae ad Societatem pertinent, cognita omnino, atque perspecta erat, videbamque incensos omnes, ac paratissimos ad id praeficiendum ei caput, quod non modo diuinae gratiae perfusum odore esset, sed vnde in oram vsque vltimam vestimenti benignitas caelestis descenderet: nec audebam adhortari, a quibus doceri me, et admoneri aequius sit: et prope pudebat imperitiam meam prodere, ac balbutire ad eos, quorum sermones, et opera, Domino confirmante, per diuersas terrarum oras adeo praeclara sunt: tamen, quoniam obedientia cogebat, aperiendum os fuit. Impleat illud verbis suis Deus Verbum. Conabor certe adhortari meipsum: quidque super hac deliberatione grauissima, in octaua Constitutionum parte sancitum sit, proponam simpliciter: vt, si minus hic vobis labor, qui minime indigetis, sit fructuosus; mihi certe, cui vae si tacuero, obedientia ipsa fructus sit.

Primum ergo sancitum est, vt Vicarius alloquatur Patres, et ad eam Praepositi

lectionem hortetur, quae ad maius Dei obsequium, et bonam Societatis gubernationem [Note: 25 Optimus in Praepositum legendus.] conueniat. Non enim, qui nihil incommodet, nec qui parum quid commodet, satisfuerit legisse; sed qui virtute, ac sanctitate, qui doctrina, prudentiaque praestans, idem ad res gerendas aptissimus, ad pascendum, tuendumque gregem maxime benignus, ac fortis, ad augendum accuratissimus, denique in omnes partes opportunissimus fore videatur. Quae prouisio si adhibetur in bellis humanis, vt exercitus quam optimo Duci committatur; quanto in hac sacra cohorte adhiben. da impensius erit, qua populi Dei tanta res agitur? praesertim cum fere eueniat, non modo vt sicut populus, sic Sacerdos; sed etiam vicissim, vt qualis Sacerdos est, tatis sit [Note: 26 Precatio ad Deum adhibenda.] populus. Praeterea Constitutiones hunc nobis, et proximos tres dies decernunt, quibus agamus cum Deo. Nimirum si orare semper oportet, et nunquam deficere; dubitari non potest quid faciendam sit nobis hoc tempore, quibus Redemptorem ipsum lecturum Apostolos pernoctasse constat in oratione Dei. Orat misericordia, orat, qui corda intuetur: et miseria, et coecitas non orabit? Interim etiam considerare iubemur, quis ad magistratum gerendum maxime idoneus futurus sit. Nempe Deus [Note: 27 Et consideratio ad cognoscendos homines.] vult operam nostram adiungi operi suo. Iubemur autem ex vuiueria Societate delectum habere, ita scilicet, Professos vt nobis ob oculos omnes, nec modo praesentes, sed etiam absentes ponamus. Interdum enim quem minime mortales destnant, ei (vt Dauid exemplo est) Dominus suffragatur. Nunquam igitur permittat summa bonitas, vt Societas nostra cooptet eum, quem tantum humana ratio commendat; sed vt eum, quem et Deus commendat: ille enim vere probatus est. Eodem arbitror pertinere (quanquam intimas Constitutionum, propriasque rationes, cum [Note: 28 Sustinenda sententia in horam orationis ante electionem.] aeterna in eis sapientia, bonitasque tantopere eluceant, quis indagare, nedum explicare queat?) tamen eodem pertinere ego decretum arbitror, ne quis apud se statuat, quem electurus sit, antequam in comitium includatur: scilicet, vt electio non ab nomine fiat, neque per hominem; sed praecipue per Spiritas Sancti gratiam. Ad quam consequendam, si imitari eos oportet, vt pane oportet, quibus eam perfectius, et vberius idem Spiritus elargitus est; intueamur Apostolos, qui non apud se decreuerunt, quem in Apostolatum sufficerent, sed propositis duobus dixerunt: Tu Domine, qui nosti corda hominum, ostende quem elegeris. Quid autem attineret Dominum consulere, si apud quemque iam fixum esset, quid ageret? Locus etiam in omnium conuentu, et comprecatione Patrum aptissimus est: quia saepenumero quod negatur singulis, tribuitur vniuersis. Denique qui sunt in vno, eodemque spiritu congregati, haud dubie paratiores ad accipiendum id fiunt, quod vno ore, vnaque mente, tempore eodem, ac loco deposcunt. Enim vero si olim ille attrita fronte populus, cum Regem vellet, nequaquam sibi ausus est assumere, sed de manu praeberi voluit Dei; an Societas suis nixa viribus Rectorem sibi adscisceret, ac non potius a Patre luminum, ex quo descendit omne datum optimum, [Note: 29 Anathema in ambitiosos, et non indicantes.] precaretur? Additur ad extremum anathema, qui hoc munus ambierit, qui conscius non indicarit. O altitudo sapientiae, et scientiae Dei! Tali morbo remedium tale debebatur. Angelos e caelo, Capita gentis humanae e Paradiso deiecit superbia. Abscindatur ergo, et tollatur de medio fratrum, et eijciatur, qui simili peste contactus sit. Quis autem coecum faciat ducem? An rogo non coecus ambitiosus, qui cum nihil sit, existimat se aliquid esse? Non plane sensu omni captus, qui cum se agere ipsum nequeat, grauia sibi affectet, et conquirat onera? Illum de Hierico descendentem, postquam plagis impositis latrones semiuiuum reliquissent, quo reponeremus in numero, si a praetereuntibus peteret, non vt humeris leuarent se, sed vt graui sarcina onerarent? O puluis, et cinis! Non sentis ab imo vestigio te ad verticem coopertum plagis? Vulnera tua fomentis vini, et olei, alligaturaque opus habent: humeris aliepis in stabulum ipse portandus es, et assumere, quos portes, audes? Vide manus tuas, si nec dum vereris opera tua: vide pedes viae pacis ignaros, vias ambulantes difficiles: infer et in duritiam cordis tui digitum tuum, considerans quid inde exeat, quid ex ore procedat, quid ex mente pullulet. Nam dissipatae cogitationes nil nisi cor hominis torquent. Id si feceris, tum tu, instar publicani, oculos in caelum leuare non audebis. Sed leua oculos tuos,

leua ad Christum. Contemplare quid medicus fecerit, vt mortifero ambitionis vulneri, quo mundus laborat, faceret medicinam. Non habuit locum in diuersorio, ne tu locum ambitiose quaeras. Ne Rex constitueretur, fugit: ne tu appetas Rector constitui. Venit ministrare, ne tu tibi ministrari velis. Sed vbi non exempla humilitatis in Christo? Exaltationem semel admisit; sed in Crucem: vt doceat titulum Regis, siue Rectoris, non nisi pendenti in Cruce deberi. Proinde qui in Cruce non est, quid titulum Regis quaerit? et si quaerit, certe in Cruce non est, nec crucem nouit. Cruci enim affixo honores pro clauis sunt, deliciae pro spinis, hominum laudes pro contumelijs, ac probris. Age, qui excelsa appetis, num ignoras idcirco sublimem elatum in Crucem Filium Dei, elationis vt tuae poenas luat? Stulte, quem te ipsum facis? Qui Christi est, longe est ab ijs, qui nomina sua vocauerunt in terra: cum ille, cuius nomen est super omne nomen, illo titulo glorietur, Ego sum vermis, et non homo, opprobrium hominum, et abiectio plebis. Qua igitur non dignus poena ambitiosus? Quid mirum si legibus nostris ita percellatur? Ergo cum ad creandum Praepositum includemur, exeludatur procul ambitio, vt accessum, ne ad fores quidem, inuemat. Quod si forte accesserit, et pulsauerit; obsurdescant aures: excitetur Domini Dei zelus: meminerimus vocationem nostram. Nam electi sumus, per viscera misericordiae Dei nostri, ad concul candam pedibus mundi ambitionem, ad erigendum supra caput improperium Crucis. Sin autem ambitionem, quam per Religionis ingressum destruxi, iterum reaedifico; praeuaricatorem me constituo. Non ne haec, Societas Iesu Christi est? nonne gloriatur, hoc nomine? non ne hoc signo munitur? Erit igitur, qui quaerat, quae sua sunt, oblitus, quae sunt Iesu Christi, cum de Societate sit Iesu Christi? O Patres carissimi, iterum, atque iterum hortor, Videamus vocationem nostram: audiamus praeceptorem, eundemque Dominum nostrum clamantem, Reges gentium dominantur eorum: et, qui potestatem habent super eos, benefici vocantur: vos autem non sic: sed qui maior est in vobis, fiat sicut iunior: et qui praecessor est, sicut ministrator. Vnum iam illud monuerim, omnium intentos huc oculos esse, vt videant, num Societas, vti docet legendum esse optimum, item et faciat. Quod si secus fecerit; proh dolor, quis iam feret linguas mendaces, cum et veraces tam pauci ferant? Vocem igitur, quam dixi, Christi sequamur. Nemoque, [Note: 30 Humani respectus in id trahunt, quod per ipsos declinatur.] vt filius Adae, metuat, ne quem carum sibi contristet. Nam qui sibi ad suum sensum Rectorem imponit, quod amicus est, quod ingenio, ac sententia conuenit; frustra est. Eueniet illi, vt Iudaeis praedixit Samuel euenturum ab Rege, quem petebant, vt tolleret, quae eorum erant. Iusta Dei vindicis poena est, vt pro sperata laetitia moeror subeat. Non raro ita fieri videmus, vt quibus e fontibus hauriebatur modo dulcedo; inde post paulo bibatur amarities. Malum itaque, malum homini, qui gaudia petit ab homine. Sed quid ego haec apud vos? Non ne vobis, Patres carissimi, haec omnia sunt notiora, magisque curae, quam mihi? An inter vos non ego quosdam intueor, per quos Constitutiones ipsae sunt conditae? Num mihi est dubium, quin Christum indueritis omnes? et in eo permaneatis spiritu, in quo et congregati sumus? Solum igitur superest, suppliciter vt Deum precemur, eam cordibus nostris lucem immittat, vt quem ipse vult huius gregis pastorem, huius corporis caput; eum nos quoque et velimus, et declaremus: idque cum operatus fuerit in nobis, etiam gratia sua confirmet: vt dicere liceat, Praepositus natus est nobis: Pater datus est nobis a Domino factum est mirabile in oculis nostris. Exultemus in eo, qui fecit, et illum dedit nobis in pastorem, nos autem in populum eius, et oues pascuae eius: Sicque, quasi modo geniti infantes, renouemur spiritu Societatis nostrae. Nouum fides robur, nouum spes, et caritas vigorem assumat: sit obedientia promptior, sit castimonia, paupertasque perfectior. Crescat in aduersis, et aerumnis alacritas: inexternis rebus, et secularibus circumspectio, et prudentia: in amore proximi, et salute feruor, ac sedulitas. Nam haec est vocatio nostra, haec sors, et haereditas nostra. Hanc persequi sanctum est, hanc consequi sanctissimum erit.

Si enim hoc Societas praestiterit; in sanctitate, et iustitia erimus coram Deo, omnibus diebus nostris: illuminabimusque eos, qui in tenebris ambulant, et pedes

eorum dirigentur in viam pacis. Ille, qui est pax vera, pacisque largitor, hoc ipsum nobis largiatur, benedicatque nos ad hanc electionem faciendam: nobiscumque maneat seruans, ac dirigens nos Patris potentia, Filij sapientia, Spiritus Sancti bonitas, et amor. Amen.

Vbi Borgia dixit, lecti demore, qui comitijs cum Vicario praeessent Ioannes Polancus Secretarius, Salmeron Assistens. Denique ceremonia, ordineque eodem, simulque eodem die Visitationi Deiparae sacro, quo anno ante octauo declaratus [Note: 31 Borgia renuntiatur Praepositus generalis.] erat Lainius, renuntiatur Praepositus Generalis Franciscus Borgia prima suffiagiorum latione, vno et triginta suffragijs, haud plus octo ex omnium numero desideratis. Renunciationis decretum Professorum antiquissimus rite concepit Salmeron. Comitiorum euentum non tam praesagiens, quam formidans ante Franciscus, diu secum luctatus, an praeueniret deprecando Patres, Salmerone, et Ribadeneria, quos consulerat, Auctoribus, ne forte rei, quae nulli in mentem venisset, cogitationem excitare videretur velle; ipsum opperiens exitum, tumque si opus foret, contra iturus, aegre quieuerat. At vbi ventum ad rem, atque in eum onus incubuit, perturbatus (quod clarissime prodebat vultus) et stupore correptus sic est, tanquam diuinitus ei lingua vincta esset, mensque et corporis membra obtorpuissent, ne cuncta reluctando misceret. Et sane non paucis visa lectio diuini potius, quam humani consilij: cum vulgatum inter omnes esset quantopere et sancto contemplationis otio teneretur, et ab administrationis publicae curis Franciscus abhorreret: atque adeo increbuisset suspicio, moribus illum quibusdam ab Societatis disciplina alienis imbutum. At proximis inde diebus ea conspectus est animi fiducia, eaque ad res gerendas alacritate; non obscure vt additum viro cum prouincia nouum a coelo stipendium, et vires multiplicatas appareret. Atque ipsemet agnoscens in hac sua creatione diuinae mentis consilium, ea se cogitatione consolabatur, quod Societas cum Iesu sit, idem esset eam recturus Iesus per ea molimenta, quaecumque ei placuisset assumere: vt cui pronum esset quicquid vellet, adminiculis quibus vellet, effectum dare. Dicebat tamen se quidem semper optasse in cruce mori: ceterum nunquam suspicatum, tam grauem sibi crucem esse repolitam, quam quae ab Societate imposita esset. Prouincialium in his comitijs haud vllus desideratus est, praeter Oliuerium Manareum, quem, vt diximus, difficultates temporum in prouincia tenuerunt: et Ioannem Plazam, qui post creatum Praepositum serus venit: nam Euerardus ex inferiore Germania primo quatridui ante comitia die Romam attigerat. Tres adhuc ea tempestate supererant e decem primis Salmeron, Bobadilla, Rodericius: is postremus cum ageret in Hispania, quo superiore an no reditum impetrarat, excusans iam minus aptam longinquae peregrinationi aetatem, non interfuit. Borgia quo primum die renuntiatus est Generalis, eo vna cum ceteris Patribus Pontificem adijt, forte eodem die in [Note: 32 Pontifex laudat Borgiae lectionem.] coenobio Franciscauorum ad Arae Coeli pransum. Clementissime Patres excepit Sanctissimus Dominus: estque palam professus comitiorum exitum non potuisse neque ad communes Ecclesiae, neque ad Societatis priuatas rationes, neque adsuam voluntatem magis aptum, et conuenientem accidere. Nec secus alij acceperunt. Dux Methymnae Caeli Ioannes Zerda, qui ab Siciliae procuratione in Hispaniam remearat, Madriti re cognita, illico ad Collegium cursu tetendit, literasque [Note: 33 Gratulationes de ea.] eius rei nuntias habens in manibus, nil nisi gratulabundus iterabat, Franciscus Dux sanctus, Generalis. Ad eundem nuntium Cardinalis Augustanus Dilingae, in templo solemni ritu, musicoque concentu Deo grates egit. Hosius vero Cardinalis Varmiensis ipsi Francisco gratulatus est his verbis. Etsi pridem allatum huc fuerat R. D. Vestram, cuius insignis pietas toto celebratur in Orbe, summa cum voluntate omnium, et incredibili quodam consensu fanctae Societatis Iesu Generalem esse designatum; quoniam tamen ex Vrbe nullas ante mensem Decembrem ea de re literas acceperim, differendam esse duxi meam gratulationem in id vsque tempus, quo certius aliquid hac de re cognoscere licuisset. Deo gratias ago, cuius beneficio factum est, vt non solum huic sanctae Societati, verum etiam Ecclesiae vniuersae de viro tanta vitae integritate, grauitate, prudentia praedito prospiceret:

cuius cura, et diligentia prouideri possit Ecclesijs omnibus, vt ne careant verbi ministris, qui non magis doctrina, quam exemplo ceteris praeeant. Quibus qud magis haec mea dioecesis indigere videtur; hoc impensius munus hoc R. P. V. delatum, illi gratulor, mihi vero gaudeo. Nam illius opera futurum confido, vt nec alijs Ecclesijs, nec meae desinit fideles operarij, qui laborent in vinea Domini. Sed inter officiosas absentium gratulationes non inuenuste Ioannes quidam Tapia Hispanus ex Vrbe Valentia literas tales dedit. Gratulentur cuncti mortales e terra, cui grates agunt, immortales e Caelo, ac nominatim singularem eius erga te indulgentiam collaudent, dum pro populis, qui tantum corporibus tibi parebant, eos dedit, qui etiam subiecti sunt animis ad imaginem vnius trinique Dei procreatis: vt ipse e dominatu terreno euehereris ad principatum caelestem: curandosque, et regendos acciperes homines quosdam diuinos, nationem eiusmodi, qualem nemo Regum sortitus est. Ita distant imperia, quae humanis consilijs, et quae mandantur diuinis: et ex his, qui ad imperandum leguntur, lector apparet. Bonum sit, felix, saustumque Paternitati tuae onus, per quod muncio peccatorum leuantur onera, munus simillimum muneri Redemptoris: Societas, cui nunquam Iesu soc etas abest. Qui Franciscum interius norant miscebant gratulationi consolationem. Quidam veniam precabantur, quod laetati ad eum nuntium essent: alij magnum quid solatij aiebant esse, vbi si conqueri vellet, non nisi de Deo posset. Patres salutato Pontifice, continuo ad consultationes negotiorum, quae multa, et grauia restabant, [Note: 34 Assistentium creatio.] adiecere curam. Quinto Kalendas Augusti ad plura dimidia parte suffiagia renuntiati Assistentes: data opera, vt, quantum fieri posset, e varijs nationibus caperentur Quadripartita nationum haec facta destributio: Italia, Siciliaque coniunctae: Gallia item atque Germania: Lusitania quoque, Brasilia, et India: denique Hispaniae prouinciae Castella, Toletana, Baetica, Aragonia: proque his Assistens primo loco Antonius Araozius absens nominatus est, tanto consensu, vt duo tantum ex omnibus desiderarit suffragia: Secundo loco pro Italia, ac Sicilia Benedictus Palmius: Tertio pro Germania, et Gallia Euerardus Mercurianus: Quarto [Note: 35 Admonitor, et Secretarius Polancus.] pro Lusitania, India, Brasilia Iacobus Miro decreti. Eodemque die, quem Praepositus Generalis sibi a secretis cooptauerat, eiusdem Admonitor declaratus est Ioannes Polancus, vtroque munere perfunctus nuper apud Lainium, et altero scribendarum epistolarum olim etiam apud Ignatium. Sub haec, ad caelestis agricolae instar, qui palmitem quamuis frugiserum purgat, quo fructum plus afferat, circumlatis per commissam sibi Domini vineam oculis, totaque diligenter lustrata, [Note: 36 Societatis perficiendae studium.] operam dederunt, vt et perpurgarent, si quid succreuisset recidendum: et si qua, re possent, perficerent, et quodammodo opimarent. Duabus maxime rebus laborare tum Societatem multi querebantur. Primum quod nimis multa exigua, et male fundata inchoarentur Collegia. Deinde quod rei familiaris causa offerretur populo materia sermonum. Vtrobique sane diuina gloria, et salus proposita mortalium erat. Verum, vt inter homines non sola rerum honestate contentos, sed singularum honestatum expendentes momenta, quantumque cum Christi ope licet, perfectum vbique consectantes, permulti gemina illa in re satius censebant fore, si adhiberetur modus: praesertim cum vtrobique rimulas, per quas sensim [Note: 37 Incommoda ex minutis Collegijs.] se insinuaret tartareus anguis inueniret. Ex minutis, inopibusque collegijs plurima ostendebantur incommoda. Carptis in tot exiles domunculas socijs, eneruari totius Ordinis vires, nec vspiam dininam rem tractari pro dignitate: occupatisque vbi operae non sit, sodalibus, ibi deesse, vbi enixius vires contendi celebritas locorum, spes fructus amplioris, fundatorum benignitas postulet. Conteri in edocendis pueris iuuenum aetates: magna ingenia, praeclarasque naturas debilitari, et acerbas consenescere: ex quibus: si maturitatem adipiscerentur, vtilitates olim Christiana res incomparabiles caperet. Praeterea in tanta idoneorum Rectorum penuria, necessario id munus ijs imponi, quos regi ipsos oporteret, eodemque modo minus idoneos alijs muneribus praefici. Ad haec paucitate ipsa hominum vilescere quodammodo maiestatem rerum sacrarum, et laxari seueritatem oeconomiae religiosae, vbi nec praescriptus ex disciplina coommuni munerum ordo seruari, nec

suum exigi a quoque pensum queat. Frequenti etiam inter se vsu obsolescere inuicem obseruantiam: et familiaritates nunc immodicas contrahi, nunc offensiun culas concipi perindignas. Raros etiam inueniri, qui non propemodum ijs locis teneantur inuiti: vnde fiat, vt commissa sibi obsequij diuini munera nec illi, qua voluntate, quaque diligentia opus est, tractent, nec inde (quod consequens est) animarum optata lucra proueniant. Postremo incredibilem esse molestiam, mentisque occupationem in conquirendis alimentis: et tamen nec sermones hominum, inuidiamque declinari, nec angustijs domesticis occurri: nec licere vnquam tollere caput, sed cum inuidia publica, cum aere alieno, cum inopia assidue esse conflictandum. Haec, atque id genus multa eo vehementius, fusiusque cum ab alijs, tum maxime a Benedicto Palmio commemorabantur, quod metuebant, ne sancto illo suo cunctos iuuandi, exercendaeque paupertatis studio (vti documenta in Hispania dederat) abripi se Franciscus permitteret. Quamobrem rogarunt eum quam plurimum vniuersi Patres, decreto in eam rem condito, vt ad roboranda, [Note: 38 Qualia recipienda Collegia.] quae iam suscepta erant Collegia verso animo, si quae post hac admittenda censeret; ea eiusmodi essent, ijsque locis, et conditionibus eiusmodi offerrentur; vt ad commune bonum Ecclesiae Dei ingens habitura momentum viderentur: tum etiam ab rebus vitae necessarijs ita essent instructa, non modo vt ij sustentari possent, quos opera postularent; sed is etiam Scholasticorum numerus, qui ad idem perpetuandum Collegium satisforet. Denique quamuis haec suppeterent vniuersa; nequaquam tamen acciperet, nisi haberet Societas Rectores, Magistros, et Operarios idoneos, vt sine veterum detrimento, sustineri posse nouum Collegium, Pater Generalis, auditis Assistentium sententijs, iudicaret. Neque id sanxit Congregatio seuerius, quam seruauit. Eodem die recitatis aliquot Praesulum, et Ciuitatum literis, quinque Collegiorum, quae deferebantur, admittendum nullum censuit: susceptorum quin etiam quaedam soluendi potestatem Generali permisit. Id priori incommodo prouisum leuamentum est: nec difficile inuentu, et omnino efficax, si perinde, vt prima facie videtur, habile esset. Operosius erat, alteri amoliendo malo, remedij viam inuenire, quod Collegium praecipue Romanum [Note: 39 Ex Collegio Romano in omnem Societatem commoditates.] haud dubie petebatur, iacturamque maximam faciebat. Quae res, vt a prima origine palam fiat, altius repetenda narratio est. Sanctus Ignatius, mente illa magna collustrata diuinitus, e re Societatis totius plurimum existimauit fore, si Collegium Romae condidisset, quod omnibus commune nationibus, ac prope cunctae familiae Seminarium esset. Id ipsiun, cum praecipuis Patrum, sentiebat Lainius. Ideoque Romanum Collegium tutatus omni ope est, ac promouit. Id consilij, qui recte animaduertat, cum plane necessarium deprehendet fuisse, tum maxime opportunum. Nam in primis, cum esset necesse, vt victura familia sobolem sibi idoneam iuuenibus, quos reciplebat, formandis sufficeret; in plerisque Prouinciarum nec idonei magistri, nec illa discentium aderat multitudo, quae necessarium studijs impetum, et ardorem inijceret. Quippe in numeroso condiscipulatu non solum quaedam accedit studijs maiestas, quo fiat, vt tractentur enixius, veriorque, et acrior inter disputandum concertatio sit; sed etiam, quasi collatis vnum in locum multis facibus, singulorum lux ex aliorum communione multiplicatur. Huiusmodi autem multis Prouincijs, Nationibusque commune Collegium, nusquam satius poterat, quam Romae institui. Quo enim libentius diuersae nationes commearent, quam Romam communem quodammodo patriam? Vnde digredi expeditius foret, quam ex ea Ciuitate, quae non modo aegre non fert e sinu mit ti suo ad alienas prouincias religionis adiumenta, sed nullas omnino ab se in eo genere alienas ducit? Cumque Societas vsque eo Apostolicae Sedi, Fideique propagandae sit dedita, profecto ibi maximum Sociorum educari oportebat numerum, vbi religionis caput, et summum esset oraculum: atque vbi Romanae maiestatis, ac pietatis forma mente comprehensa, ad suas digressi terras, quae ipsimet suis spectassent oculis memorantes, facilius populorum animos ad Christi Vicarij, contra quem tum maxime debacchabatur impietas, venerationem adducerent. Nec solum ad commune id pertinebat Reipublicae Christianae bonum

sed etiam ad priuatum Ordinis, vt in oculis Praepositi Generalis, eoque loco, vbi primum genita mater erat, progenies educaretur, veroque, ac solido parentum spiritu imbueretur. Ad consensionem quoque cum sciendi, tum agendi spectabat, vt ijsdem eruditi magistris, in varias nationes eundem morum habitum, eundem sententiarum colorem, eandem operum, ac scientiae normam ferrent. Quid? illud, quantum commodi est? vt dum vna iuuenes in domo, ex gentibus cunctis instituuntur, vniuersus terrarum Orbis vna quodammodo familia fieret, sanctoque quodam germanitatis affectu colligati, externorum ita non refugerent consuetudinem, vt potius, quemadmodum domestica ipsa instituta iubent, singulari studio diligerent, terrasque omnes complexi animo, adire eas, pro Christi causa, parati essent? Quantum vero prudentiae, peritiaeque compendium, multorum hominum mores, vrbesque, vno quasi sub tecto, spectare? vt, cum ad longinquas tendendum prouincias sit; non peregrinus, sed sciens morum, ac notus, et quodammodo ciuis aduenias? Quantum ad res gerendas momenti, omnibus in prouincijs viros notos inter se, amicosque, et vna educatos esse? Adde quod si maxime floreret Romae Societas; res omnium agebatur, ac dignitas prouinciarum. Quae enim gens respueret, quod probasset Roma? Deinde cum ab Vrbe Nuntij Apostolici, Antistitesque rerum Sacrarum, et alij quamplurimi summae auctoritatis viri in varias terrarum partes digrediantur; haud dubie permultum ad Dei gloriam intererat, hos Romae praeclara de Societate imbutos existimatione esse: vt suis deinde quisque in prouincijs, eam studiosius protegerent, et ad opera libentius admouerent. Postremo ipsemet Christus Dominus, cum se Ignatio Romae propitium fore promisit, haud leui significatu, Romam Societati praecipuam designarat sedem: et tanquam praeceperat, vt hanc pro parente, hanc pro arce haberet, nihilque tam benignae sponsionis pignore desperaret. Haec omnia plane peruincebant peramplum Romae Collegium collocari oportere. Sed cum certi vectigalis suppeditaret omnino nihil; enimuero tam multis commodis aduersaria grauius obstabat rerum inopia. At Ignatius, Lainius, caeterique familiae duces pneclarissimum opus nequaquam idcirco praetermittendum rati, diuinaque in primis clementia, ac sponsione freti, parsimonia sancta, curaque peruigili, vtcumque necessitati succurrere nitebantur. Inter quae quam multa praestantes illi magistri, egregijque discipuli, ac ceteri omnes eius Collegij fundatores, in angustijs domicilij, in victu, vestituque, in librorum, et omnium rerum penuria, quam excelso, laetoque tolerarint animo reputanti mihi; subit interdum vereri, ne posteriores (quod nunquam fore confido) minus aut Deo, aut Gregorio Pontifici, alijsque de sancta illa, grandique sapientiae, ac virtutis officina optime meritis, grati sint, atque in minore aerumnarum copia voluntatem quoque [Note: 40 Commodis vitae quomodo vtenaum.] patiendi relaxent. Quod contra decet. Nam quo benigniorem Dominum, parentemque indulgentiorem experimur; eo nos fideliores seruos par est, amantioresque fifios praebeamus. Ceterum, vt ex omnibus prouincijs Romae iuuenes alebantur; ita tum Patres subsidiorum partem ex ijsdem, tantas inter difficultates, peti (vt sane erat) aequum censebant. Quid enim conuenientius, quam vt quae in communes terrarum omnium vtilitates educabatur iuuentus, earundem communi benignitate subleuaretur, et terrenis iuuaretur eorum fructibus, quibus semina diuina comparabat? Itaque qui Societati dabant nomina, si quid erogare in pauperes, Euangelij iussu vellent, idque Praepositi Generalis voluntati permitterent; is nonnullam partem, vt qui totius corporis studebat bono, Romam saepe deriuabat. Hinc interdum existebant lites cum ijs, ex quibus erant exigendae res: vt est ferme mortalibus aretior nulla, quam cum pecunia necessitudo, nec ab his aegre distrahuntur, quorum spolia legunt. Hinc cupiditatis, atque adeo auaritiae ad vulgus, etsi falsus rumor, tamen aduersus religioso caetui, eique maxime, qui bellum cum auaritia, vti cum vitijs ceteris, suscepisset. Qui rumor vel feruebat, vel ferebatur certe feruere in Hispania maxime. Primum quod illae prouinciae non aeque vti ceterae indigebant Collegij Romani ope: cum plures illic adiungerent sese, cum aetate robusti, tum disciplinis exculti, vt protinus in publicum

produci liceret: nec docendi ipsi essent, sed docere alios possent. Deinde quod multa inde exportabantur, quamquam pleraque e quibusdam iuribus, quae primo Carolus Imperator, posteaque Philippus Rex Borgiae ipsi attribuerat. Postremo, quod vehementer Collegia ibi quoque ab vitae subsidijs laborabant. Ante omnia celebrabatur offensio Dynastarum quorundam, quasi edicta regia violarentur, quae, vetabant, extra regnum pecunias exportari, quae edicta in conuentu Patrum recitata [Note: 41 Offensiones quatenus vitandae.] sunt. Benedictus Palmius ante alios clamabat fidendum Deo: ex Christi, Apostolique Pauli praecepto, volenti auferre tunicam, dimittendum et pallium: denique accipiendam magis iniuriam, patiendam magis fraudem, quam iudicio contendendum Id si Patres serio inducerent in animum, et nihil bono nomine, nihil caritate aduersus omnes, et scilicet Euangelica iustitia prius haberent; additamenta non desideraturos humanae opis. Non vinci benignitate fontem boni. Immissurum Vicarijs suis Deum Romanis Pontificibus mentem, vt Romani Collegij tutelam susciperent. Alij contra disserebant. Nequaquam, propter iniquissimos sermones, opus omni, et Christiano, et nec dum Christiano Orbi saluberrimum destitui oportere. Vtrum tandem aequius esse donatas, sacratasque Deo res, in alimenta Euangelij praeconum, in escam tantae sanctitatis, in pabulum pereuntium fame verbi Dei Nationum, et quodammodo in lac infantium in Indijs Ecclesiarum redimi: an auaritiae tradi hominum tantum non per sacrilegia retinentium, quibus mox in superbiam, et luxum, et libidines, et maleficia alia abutantur? Non ignorare se suum Christi, Apostolique praeceptis locum, ac tempus esse. Scire etiam Sanctum Paulinum Nolanum, mirificum illud omnium virtutum, maximeque benignitatis exemplar, cum ingentia sua vendidisset praedia, et pauperibus erogasset, vbi factus Ep scopus est, nequaquam Ecclesiae facultates neglexisse. Idem Sanctum Hilarium, idem alios fecisse Sanctissimos viros. [Note: l. 2. de vit. con. templat. cap. 9] Hoc enim esse (vt ait Sanctus Prosper) possidendo contemnere, non sibi, sed alijs possidere: nec habendi cupiditate facultates ambire, sed eas pietate subueniendi suscipere. Qui cum subijciat, nihil e facultatibus Ecclesiae eis, qui sibi de suo sufficiunt, debere erogari, quando nihil aliud sit habentibus dare, quam perdere; quid porro esse ijs, qui non habent, vt habent bus detur, adimere? Nec enim dubie eripi indigentibus Christi famulis, quod non indigentibus seculi mancipijs per socordiam exigendi donetur. Quid ergo? Vtrum ne potius non tam per veram humilitatem, quam per timidam ignauiam alendam cupidissimorum hominum rapacitatem; an fortissimum, laudatissimumque virum Mathathiam imitandum, qui cum vidisset malitiose hostes Sabbata obseruare, quibus populum feriatum inuaderent, ac cessantem impune trucidarent; censuit, etiam illo sacrae quietis tempore, iustis armis reliquias dilectae Deo gentis conseruari debere? Talia cum dicerentur, acriter inter Patres certatum est. Nam occurrendum offensioni censebant omnes. Sed cum viderent Collegium Romanum, subtractis auxilijs externis stare non posse; vtra causa praeponderaret, qui nam essent limites caritatis, qui rectus ordo, ambigebatur. Ad extremum, donec pro sua benignitate Deus, si placeret, suorum prospiceret seruorum difficultatibus, quam nonnulli exaggerabant offensionem, quibusuis siue Romani Collegij, siue cunctae Societatis, et Ecclesiae emolumentis visum est praeferri oportere. Igitur ad minuendas Collegij [Note: 42 Constituta ad perfectionem paupertatis conseruandam.] eius impensas commendatum quo pauciores Romam aduocarentur, vt in singulis prouincijs, vbi primum fieri posset, generales Academiae instituerentur: praesertim cum iam nonnulla ad manum esset et discentium, et docentium copia. Decretum etiam, vt edicta regia sine tergiuersatione in transmittendis pecunijs seruarentur: adhaec vt forensibus litibus abstineretur, ac ne vltro quidem intentatis responderetur, nisi prius consulto Generali Praeposito. Praeterea vt in colendis agris, fructibusque in foro vendendis, mercaturae abesset species. Denique si quid in Societatem conscripti ei donarent; id cuiusque prouinciae addiceretur, explicatis in eam sententiam varijs Constitutionum locis. Super haec, quoniam non solum offensionibus amouendis, sed religiosae etiam perficiendae paupertati erant intenti Patres; decreuere simul, vt aedes nobilis Sanctae Mariae Virginum Maceratae,

vnde ducenos aureos nummos annui reditus Maceratense capiebat Collegium, peropportunum inopiae leuamentum, tamen quia Sodales eius aedis arculam prostare volebant, ad stipem aedificationis causa colligendam, omnino relinqueretur: nec vspiam in templis Societatis neque ad proprios, neque ad alienos vsus, quantumuis pios, arculas id genus proponi fas esset. Perusiae cum vnus adhuc Sociorum in publico gymnasio humaniorum literarum scholam habuisset, et quanquam nomine eleemosynae, tamen id, quod solebat professoris earum literarum stipendium esse, Collegio tribueretur; renuntiari simul docendi muneri, simul ei dono iusserunt. Vetuerunt quoque Socios extrariorum cuipiam suadere, vt Societati potius, quam alijs pauperum quidpiam legaret, donaretue: nec stipem nisi plane, ac simpliciter per Dei amorem rogari voluerunt. Postremo quoniam nuper Concilium Tridentinum Religiosis omnibus, praeter Capuccinos, ac Minores Obseruantes, habere perpetua, soloque contenta bona permiserat; quicquid iuris ex eo Concilij beneficio pertinere ad Societatem professam posset; magno consensu id omne abdicari, ac penitus eo cedi (vt continuo rite factum est) placuit. Per haec maxime [Note: 43 Decreta ad remouenda, si quae in Societatem irreperent emendan. da] decreta gemino illi, quod molestissime videbatur premere, quoad humana conditio tulit, occursum incommodo est. Ac ne quid vnquam noxium posset radices agere; adiectum est salubre consultum, vt, congregatis posthac ad creandum Praepositum Generalem Patribus, aliquot designentur, qui vni cum Vicario, et Assistentibus ecqua in re passa detrimentum Societas sit, vel periculum sit ne patiatur, inspiciant: atque in Praeposito, qui maxime idoneus videatur, ex omnibus deligendo, earum rerum habeant rationem: eum scilicet virum praeferentes, quem vel prohibiturum, vel resarturum damna spes sit. Super haec, ad abigenda dissidiorum semina, confirmatum primae Congregationis decretum, ne Commissariorum ordinaria potestas haberetur. Superintendentes quoque sublati. [Note: 44 Supetintendentes sublati.] Versabatur horum munus in eo, vt quamquam Rectori praeessent, in administrationem sese palam non inferrent, neque locum apud se de Rectore forte conquerentibus, cum eius auctoritatis imminutione, darent; sed velut in specula, et in medio constituti, caritatis, et obseruantiae, et obsequij Auctores, si quid in Rectoris desiderarent officio, seu minus probarent gestis; id per ipsum met secreto admonitum exequerentur: ita vt administrationem omnem non nisi ab Rectore proficisci constaret. Inde fiebat, vt pollentes consilio viri, vel ad agendum cum populo, Ecclesiaeque publicas curandas vtilitates valde idonei, vel certe viribus, ac valetudine corporis destituti, quo minus possent difficultates administrationis sustinere; Superintendentes, quasi custodes, ac duces Rectori appositi, haud magno labore multum prodessent. Verum cum, quae inter Prouinciales, et Commissarios, eae Rectores inter, ac Superintendentes angustiae essent; tantumque sibi quidam inania relinqui vocabula conquererentur, et interdum inter se (vt sua cuique consilia blandiuntur) dissentirent; denique adultae iam regendae familiae abunde Prouinciales, Rectoresque sufficerent; visum est Patribus, nisi si quando Praepositi Generalis arbitrio necessitas, vel magnitudo Collegij aliter postularet; Superintendentium posthac appellatione, ac munere abstinendum. Qui tamen, ad eam diem (vt alibi significatum est) sapienter, ac necessario adiecti fuerant, vti primordiorum infirmitatem multiplicata adminicula sulcirent: quodque deerat vni homini vel a peritia, vel a legibus non satis dum explicatis, vel ab auctoritate, vel aliunde adiumenti, id coniuncta multorum cura suppleret. Porro locus postulat, vt notemus consequens huic decreto suisse, vt posterioribus annis Collegiorum procuratio crebrius Professis demandaretur. Quippe auctoritatis pondus, adiumenta literarum, ceteraque praesidia necesse fuit vt iam Rector ex sese haberet, quae ab Superintendente, qui ferme de Professorum ordine imponebatur, mutuari prius solebat. His ad conseruandam Societatem statutis, vias quoque peruestigarunt, [Note: 45 Domus probationis in vnaquaque prouincia.] quibus etiam magis, magisque promouerent, atque perficerent. Eam ob rem sancitum est, vt sua in quaque prouincia domus probationis, cum primum facultas adesset, institueretur, in qua Nouitij biennio exercerentur, non literarum, sed pietatis studijs. Nam ad eam diem dubitauerant quidam, vtrum

toto eo tempore cessandum esset a perceptione doctrinae. Dein per aliquot dies disputatum, amplius nec ne orationi, meditationique, quam finitum Constitutionibus est, decerni spatium oporteret. Et placuit tandem Congregationi, [Note: 46 Tempus orandi amplificatur.] vt Praeposito Generali, si videretur, decernendi potestas esset. Ille in primis amplificandum censuerat. Itaque facta potestate vsus, amplificauit, addita semihora: isque deinceps viguit, et a quarta etiam Congregatione comprobatus salubriter viget vsus. Vbi admirandam se Sancti Ignatij mens offert, qui in Societate condenda, [Note: 47 S. Ignatij saplentia in Societatis temperamento.] non calentia Ordinum initia, sed quan tumuis seras, fessasque aetates spectans, instituta sic temperauit, non modo vt ea ad communes hominum accomodaret vires, perseuerantiae, et aequalitati tuendae; sed inclinauit in eam partem potius, vt profectui locum relinqueret, quam vt quicquam relaxari e prima seueritate vnquam oporteret. Nam summae rei laxamentum, vel modicum, pestilens est, vitio facto, vnde cetera sensim labent, ac ruant. Praeter Collegia, quae supra, vt praefestinatis incrementis occurreretur, repudiata narrauimus; offerebantur alia bene ab facultatibus constituta, interque cetera Valentiae vrbis, quae in Hispania [Note: 48 Repudiata Collegia propter adiectas conditiones.] est, Academia cum vectigalibus annuis ternum millium aureorum: tamen omnia, quod vel conditiones, vel munia cum institutis Sancti Ignatij haud satis congruentia haberent implicita, gratijs vehementer actis ijs, qui deterebant, Patres remiserunt: sperantes non moleste laturos illos, quandoquidem perbeneuoli erant, si nihil admissum esset, vnde ab sua degenerare disciplina viderentur, et Societas aliquid detrimenti caperet. Adeo se constantes, amantesque veterum institutorum probarunt. Ac ne illud quidem leue, ac negligendum sibi putarunt ad aliquod submissionis, ac simplicitatis religiosae ornamentum, vt decernerent praefationem illam, Don, seu Domini, quae apud quasdam nationes index nobilitatis est, vsurpandam inter Socios non videri. Itaque Ignatius Azebedius, cui adhuc id insigne adhaeserat, atque aderat in Congregatione, Brasiliae, atque Indiae procurator, ibidem illud reliquit, eoque leuatus onere in Lusitaniam redijt. In has praeclaras intenti curas dum agunt primarij Societatis ex tota Europa congregati viri, vt simul auxilia tanto maiora pro sua virili publicis rebus pararent, quanto priuatim haec sacra cohors munitior, atque instructior esset; Melita insula [Note: 49 In Classe contra Turcas Patres profecti.] vehementer ab Solimani Turcarum tyranni classe oppugnari coepta est. Quo in discrimine cum maius, quam pro vnius paruae Insulae modo, ageretur rei Christians momentum; ne sibi quidem Patres cessandum putarunt. Itaque cum Hispanus Rex auxilia compararet, suam qualemcumque operam ad incitandos milites, diuinsque mysterijs armandos, et curandos aegros Summo Pontifici deferunt. Accidit id officium Sanctissimo Domino mire gratum, ingentibusque beneficijs ex Apostolica, potestate, et indulgentia eos, qui missi sunt, ornauit. Hieronymus Natalis inter ceteros eam sibi deposcebat prouinciam: sed hunc Congregatio ad consultationes Rom pernecessarium ex viri meritis rata, ire non siuit Hieronymus Domeneccus Siciliae Prouincialis, Bartholomaeus Fernandius, Ioannes Gurrea, Iacobus Suarius, Ioannes Baptista, Vitalis, et Angelus Hyparchus Sacerdotes, cum laicis duobus profecti. Per idem tempus Edmundus Augerius Aquitaniae Prouincialis dimittendus in Galliam, grauibus suae prouinciae ad uocantibus causis, fuit: qui Petrum Perpinianum, et Guilielmum Crittonium secum ducens, abscessit. Alijs subinde facta potestas abeundi: et quamuis multae multos in suas prouincias propere necessitates accerserent; Congregatio tamen ad tertium vsque nonas Septembris producta est.

[Note: 50 Borglae humilitas in supremo Conuentu.] Eo die P. Franciscus memorabilem exhortationem habuit. Quatuor verba, quae vltima speraret fore, cum aetas, valetudo, labores, et alia eiusmodi instare tempus resolutionis suae clamarent, suggesturum praefatus, de Deo primum, de proximis alterum, tertium de Patribus ipsis, postremum de se. Vbi cetera breui peregit, atque omnes ad religiosam humilitatem, caritatem, patientiam, et obedientiam praecipue mentis, atque iudicij, ac demum ad omnem perfectionem incendit; de me, inquit, hoc tantum adijciam, Oro, quaesoque vos, Patres, concedite, vt mecum saltem id, fiat, quod facere solent cum suis iumentis, qui ea onerant.

Nam hi non solum onus imponunt, sed etiam sedulo curant, vt suum perficiant iter. Quod si forte claudicent, subleuant: si lentius incedant, extimulant: si cadant, erigunt: denique si nimium fatigentur, exonerant. Vestrum ego iumentum sum: vos me onerastrs: fiat saltem mecum, quod cum iumento fit: vt dicere possim, iumentum sum apud vos, et ego semper vobiscum. Erigite ergo iumentum vestrum precibus vestris: subleuate etiam illud vos, qui in partem solicitudinis Societatis huius vocati estis: segnius gradienti vestris exemplis, ac monitionibus instate: fatigatum exonerate. Denique si subleuatum vultis; videam ego vos, Patres carissimi, eundem habere sensum, vt omnes vnum dicatis, idemque sentiatis. Sit cor vnum, vnusque spiritus, alterque alterius onera portate, vt ego vestra onera portare valeam. Implete ergo gaudium meum, et gaudium nostrum sit plenum, nemoque tollat a nobis. Vt autem haec deprecatio mea apud vos in cordibus vestris semper maneat, meique memores sitis, ac sermonis, quem locutus sum vobis, vtque ostendam dilectionem meam erga vos; vestros osculabor humiliter pedes, Deum Optimum Maximum deprecans, vt sint pedes vestri tanquam Ceruorum, pedes beati ad euangel zandum pacem, ad euangelizandum bona: ac demum super excelsa statuti quiescant sine labore, ac sine fine laetentur. Amen. Sub haec prolapsus in genua humi repens, ad singulosque circumiens, cuiusque pedes exosculatur: pariterque de genibus singillatim omnes item in genua proruentes, summo caritatis sensu, complecttur. Quod vbi peregit, magno cum omnium motu, inter se ceteri quoque Patres amplexibus mutuis, alijsque caritatis prosequuti argumentis, tandem sancta cumulati laetitia recessere. Protinus ad [Note: 51 Prouinciales vel noui, vel confirmati.] ordinandam Societatem curam Franciscus vertit. Deugnauit in primis nouos Prouinciales, qui Kalendis Ianuarij insequentis anni inirent munus. Leo Henricius Lusitaniae, Iacobus Auellaneda Baeticae, Consaluus Consaluius Toleti, Iacobus Carrillus Castellae, Alfonsus Romanus Aragoniae designati. Ceterarum prouinciarum pleraeque ijs, qui administrabant, quorum multi nuper occoeperant, relictae. Ita Edmundo Augerio Aquitania, Oliuerio Manaraeo Francia, Antonio Vinkio Rhenus, Petro Canisio superior Germania, Nicolao Lanoio Austria, Alfonso Salmeroni Neapolis, Hieronymo Domenecco Sicilia, Christophoro Roderico Thuscia, Ludouico Granae Brasilia, Antonio Quadrio India prorogata. In Germaniam inferiorem loco Euerardi, qui manebat Romae Assistens, Franciscus Costerus Proprouincialis est missus: Longobardiam Benedictus Palmius, quandoquidem ab Cardinali Borromaeo Mediolanum ad habendam Synodum proficiscente ducebatur, interim obtinere iussus: et loco Petri Canisij, quem iubebat Pontifex Antistites Germanos adire, et cum alia Pontificis nomine curare, tum adhortari, vt Tridentinam Synodum promulgarent, atque ad vsum referrent, prouinciae Theodoricus Canisius frater eius, dum ille abesset, praepositus. Collegia Romae, circaque, et quae erant in Sardinia, vti iam caeptum erat Lainij tempore, a Prouincia Aragoniae secreta, ob faciliorem, vti experti erant, communicationem, Generali Praeposito reseruata. Cum Commissarij nomine, sicut conuentui [Note: 52 Superintendentes quidam decreti.] Patrum visum erat, Ordinaria potestas relicta nulla est. Superintendentes, quanquam hos quoque (vti demonstratum est) Congregatio sustulerat, tamen nonnullos visa est quorumdam magnitudo Collegiorum, vel rerum status postulare. Iam caeptum erat sub initium anni Seminarium Romanum, tresque et sexa ginta in eo Clerici, Conuictores nonnulli educabantur. Ei praepositus est Superintendens Pater Vsmarus Goissonius: Polancus autem Collegio Germanico, vbi supra ducentos agebant, maximam partem egregiae nobilitatis Conuictores. Collegio Romano Petrus Ribadeneria, qui suum munus die omnium Sanctorum initurus, cum vniuersos simul alloquutus esset, et adhortatus magno sensu ad digne ambulandum in vocatione, qua vocati erant, et prandentibus etiam ministrasset; vesperi publice se accusans, quod parum vocationi suae respondisset tot annis, quibus fuerat sub religioso vexillo, primum omnium siue sedentium ad mensam, siue manistrantium singillatim pedes exosculatus, ad extremum grauiter sese, nec sine ingenti omnium motu, flagello caecidit. Collegio Conimbricensi Antonius Cordesiss, Granatensi

Ioannes Plaza titulo eodem praesecti. Romana Professorum domus Christophoro Madridio Ministri nomine demandata: nam Praepositum eius eundem debere esse, [Note: 53 Feruor cum Praeposito nouo instauratur] qui toti praesit Societati Congregatio statuerat. Suaui quidem spiritu, sed tamen qui ad quandam renouationem, perfectionemque Societatis tenderet, gubernatio coepta, Generali, non salutaribus modo praeceptis, sed multo etiam magis exemplis, [Note: 54 Domus probationis institutae in Italia.] praegrediente: quae vis, et acerrima, et blandissima est imperandi. Instituta Romae in primis, et formata praeceptis domus probationis: ac duodecimo Kalendas Octobris Alsonso Ruitio erudiendis Tyronibus praeposito, initium doctrinae factum. In Collegio quoque, qui non dum biennium religiosae militium impleuerant, [Note: 55 Nouitij in Collegio segregati.] vnum in locum segregati, et Ioannis Xauerij disciplinae commissi. Destinata in Prouincia Longobardiae domus probationis Venetijs, sic vt e Collegio illo translatis rite in Patauinum vectigalibus, Professorum domus fieret, cui Tyrones adiungerentur. In Neapoli tana Nolae: in Tuscia Laureti. Ad triginta Romae Tyrones, [Note: 56 Nouitiorum ardor] Lauretum aliquot missis, reliqui facti. Vt calebant omnia, inui gilandum erat Magistro in adducendis habenis. Nam siue in atterendo corpore, siue in proculcanda existimationis, et honoris cupidine nullum habebant modum. Eminebat erga diuinissimum Christi Corpus (haud dubie Praepositum Generalem Borgiam agnouisses) pietatis, atque amoris sensus: vt non solum in templis, et sacrificijs; sed etiam in Sacerdotis occursu, ad venerationem sacrosancti Mysterij, vitalisque panis cagitationem, ac famem excitarentur, Illud tamen praecipue dabat operairu Institutor, vt precationi, diuinarumque rerum contemplationi ita dederent sese, vt nequaquam sancti eius otij dulcedo illigaret, et ab caritatis erga proximos auocaret opere: sed ad voluntates suas, velut in aequata lance constituendas eniterentur, alendamque, et roborandam persecte obtemperandi alacritatem: quicquid vnquam moderatores iniungerent cupide suscepturi, exhausturi fortiter. Mira simplicitate, animique candore sua omnia, seque totos Magistro apertos habebant. Vnde cum alij alias praesentem fructum, tum vnus praecipue coepit: qui cum grauiter, diuque solicitaretur, vt missa ad aratrum manu, per soedam ignauiam retro respiceret; importunum solicitatorem, simul ac Magistro indicauit, prorsus infregit, abegitque: atque omni deinceps vexatione liber, sorti prapositum, tranquilloque animo tenuit. In his, qui Lauretum missi sunt Alexander Nuntius fuit, Romanus [Note: 57 Alexandri Nuntij constantia.] patria iuuenis, vereque Romanus animo, vt vel ipsa ostendit propositi religiosi constantia. Namque vidua mater, qua consentiente Dei famulatum susceperat, propinquorumpostea vocibus immutata, vbi cognouit ab Vrbe mittendum; institit a Patribus, vt semel ante discessum darent sibi conuiuam, dolo structo, vt, si voluntate non posset, vi retineret. Alexandrum non fefellere fraudes, et conuiuium declinare modeste conatus, suspicionem suam Patribus patefecit: sed his mhilominus. Indulgendum matri censentibus, obsequenter abijt. Conuiuium, aduocata propinquorum caterua, hilariter instituitur: quo vix peracto, propinquorum alij, moxque alij prope omnes secedunt: et auia Alexandrum in superioris contignationis conclaue ad secretum colloquium vocat. Organtinus, Collegij tum Romani Minister, additus erat tyroni custos: is, vt erat iam animus suspicione perstrictus, et assidue cuncta obseruans, clariora vsque deprehenderat insidiarum argumenta: Quin ipsa, ad nos descende, inquit, et colloquio (quando nihil nisi pie dictura es) ambo fruamur. Tum anus, et ingenio iracunda, ad haec coercito diu dolore tumens, cum contumelia exclamat: teneri ambos: ostia domus occlusa. Ac repente vndique coorti propinqui, per vim Alexandrum correptum, et nequicquam obluctantem, ore (quia opem inclamahat) oppositu sudarij oppresso, in conclaue carceri destinatum supportant. Inde fores. Organtino reserant. Qui spoliatum se vbi per tantam contumeliam vidit; ad Cardihalem Sabellum Pontificis inVrbe Vicarium, cum Iosepho Cortesono Collegij Germanici Rectore Cardinali noto, contendit. Dumque factam iuueni, Religionique iniuriam queritur, vicinorum quidam, quorum Alexander, repagulis fenestrae reuulsis, pietatem commouerat, idem adnuntiantes superuenere. Sabellus continuo de suis viros nobiles mittit, qui Alexandrum ad se addueant. Responderunt propinqui, adituros

se Cardinalem, et edocturos: postea, si iusserit iuuenem tradituros. Quae cum persensisset Alexander, se quoque velle suam Cardinali causam coram exponere e fenestra vociferatur: peruicitque vt pariter duceretur. Iussa mater dicere, cum eiulatu, et lacrymis, vnicum sibi orbitatis, aiebat, etegestatis, et senectu tis solatium, atque praesidium a Patribus per fallacias interceptum: nihil se alieni attigisse: sed vbi filium in potestate habuerit; quod suum erat, quod inique, et crudeliter ereptum, per ius, fasque recepisse. Alexander ad ea: Nullas a Patribus insidias sibi, sed a matre positas: ab illis, quamuis rogarentur, et iure possent, non ante se domum receptum, quam matris accessisset voluntas: hanc filium, in quem nihil iam iuris obtineret, ab ipsa met traditum Deo, ac dedicatum; per proditionem, per vim, per iuiuriam Patrum, contra suam met fidem sacrilege rapuisse. Vbi satis vtrinque declamatum; Cardinalis, quo partis vtriusque habita ratio videretur, ad Alexandrum versus, ita pronuntiat: Fili, rem omnino integram tibi esse puta: en mater, en Patres: tuum consilium, tua optio est, vtrum manere cum hac, an abire cum his malis. Ille vero sine cunctatione: Malo, inquit, apud Patres mortuus, quam vinus apud Matrem esse. Quod tanto dixit ardore, vt in constantiae suae approbationem omnes, qui aderant, et admirationem adduxerit. Ergo addicente Cardinali victor sequitur Patres. Subinde Lauretum missus, dum congruentem exordijs fanctitatem attexit; quinto tyrocinij mense vita pie perfungitur: id celeriter consequutus; vt quam tantopere adamarat Societatem, ea neque viuo eripi, neque mortuo posset. [Note: 58 Recognita in Romano Collegio literarum studia.] At Pater Generalis dum ita tyronum institutioni insiatit, simul operam dedit, vt in Romano Collegio literarnm studia viserentur, ac regerentur: prouiditque vt Philosophiae, ac Theologiae Magistri ab sententijs, quae nouam, vel minus solidam afferre viderentur doctrinam, omnino abstinerent: consil odoctorum habito, cui ipse intersuit, et nominatim quibusdam opinionibus interdictis. Nec solum in doctrinae genere, sed in vitae quoque religiosae diseiplina nouo ardore coeperunt Magistri (in quo inaestimabile momentum est) praeferre facem discipulis, praesertim [Note: 59 Professi per Vrbem Christranam doctrinam tradunt.] in absoluta communium legum custodia, suique contemptione. In Professis etiam tradendae vulgo Christianae doctrinae, feruor est renouatus, quam initio Sacri Aduentus in multis per Vrbem tempus aggressi tradere. Nihilo segnius in reliqua extra Vrbem Societate nouus, quasi de integro, ad perfectionem impetus captus est. [Note: 60 Rhetorica Philosephia ac Theologia Neapoli inchoata.] Non nihil de Philosophia ab hinc biennio tradi coeptum erat Neapoli, hoc autumno, scholis inferioribus ex parte intermissis, adiecta Rhetorica est, et noua Philoso phiae, itemque Theologiae curricula inchoata. Theologiae Iacobus Acosta, Ludouicus Masellus Philosophiam auspicari. In Sicilia quoque primum Panormi ccepta erat in Collegio Dialectica explicari: dein a proximo vere Messanae. Sed [Note: 61 Mamertinae Academiae Phi losophia Collegio tradita.] dum Mamertini enixe id petunt, traditas in certum tempus ex Academia scholas, vt iam Lainius paulo ante finem consenserat, tres Magistri suscepere, Georgius Mercatus Dialecticas, Michael Garzia Physicas, Petrus Regius de Anima, et Metaphysicas. Haec valuere non ad firmamenta solum, et ornamenta Prouinciarum, sed ad Collegij quoque Romani leuamen, scholasticorum, qui in illud, quasi in mare vndique omnes ibant, parte alio deriuata. Rector Messanam Ioannes Victoria Roma missus, domum quoque probationis ad Romanae formam ibidem composuit, [Note: 62 Christophorus Rodericius haereses in Calabria extirpat] cui Iacobus Suarius datus Magister. Idem sub tempus Christophorus Rodericius ab Cardinalibus Sanctae Fidei Quaesitoribus missus est in Calabriam ad oppida Guardiae, et Sancti Sixti, vbi fama erat reliquias adhuc haereticorum esse. Rem gessit nihilo minus felici exitu, quam proximis gessisset annis. Inquisitis per singulas domos noxijs, cum id concionibus, vitae exemplo, suis ad Deum nunquam in termissis precibus, publicisque supplicationibus effecisset, vt parentes ipsi filios proderent, hortarenturquead detestandos errores, vicissimque ipsos filij parentes, alij cognati inter se indicarent, atque pellicerent; quadringenti quinquaginta ad catholicae complexum Ecclesiae reuocati sunt: orthodoxisque "catechistis adhibitis, curatum est sedulo, vt in agnita veritate permanerent. Sed maioris illud dexteritatis, Deique gratiae fuit. Viuebat inter multos occulta pestis, qui errores simulate execrati, sub catholica persona abditos gerebant sensus haereticos. Horum

numerus, qui simulationem, vanitatemque dogmatum ex animo posuero, nongentos excessit. Haec, Deo bene iuuante, Rodericius post Generalem absolutam Congregationem, in Calabria gessit. At ij, qui ad Melitensem expeditionem abierant, vbi attigere Messanam, cognito Garziam Toletum, qui classi, prouinciaeque Siciliae pro Rege praeerat, Syracusas abijsse, auxilia in Melitem, inde transportaturum; eo sequuti sunt. Hic Angelus Hipparchus continuo graui febri corripitur: ceteri cum inde quoque iam soluisset classis, quanquam per Pontificem Summum abunde licebat, tamen Praesidis, Episcopi, eiusque Vicarij voluntatem, [Note: 63 Res cuw militibus gestae Melitae obsessae succurrentibus.] modestiae, atque obseruantiae ergo sciscitati, recta ad Nosocomium pergunt. Ingentem ibi iacentium. turbam inueniunt humanis adeo, diuinisque indigos adiumentis; vt ad opem omni ope ferendam haud se magis voluntariae suasu pietatis impelli, quam supremae iure necessitatis, vique cogi existimarent. Dum autem eo fanctissimo funguntur opere, nec seruile vllum, sordidumque subterfugiunt, horrentue ministerium, et animos iuxta iuuant, et corpora. Ad haec et vexilla quaedam militum Hispanorum, quos Bartholomaeus Fernandius adhortatione permouerat, per sacras omologeies expiant. Garzia nouem armatorum millia auxilio obsessis in Melitem, exposuit, adeo prospere, vt ipsemet admirans agnoacere se vim precum, quae, et ab obsessis, et tota Sicilia, asibique perstudiose fiebant, profiteretur. Iamque alia quaruor millia traiectutrus, in Siciliam redierat, cum illo cognito apparatu classis Turcica, desperatoque successu, obsidione omissia, Constantinopolim versus vela fecit. Eius cursum obseruans aliquot dies Garzia insequutus est, assumptis in classem sex de Societate, quorum aduentu valde est laetatus, eo praesertim [Note: 64 Angelus Hipparchus moritur.] nomine, quod Roma missi a Pontifice essent. Interim Angelus Hipparchus idibus Septembris pie, vti vixerat, laetusque quod in tau caufa, inque parendi conatu contingeret vita defungi, casibus humanis eximitur. Ancona ei patria fuit, non longa, sed strenua in Societate militia, haud vltra quinque annos. Qui cum classe abierant, dum discordias, dum foedam linguae petulantiam, et insanam impietatem, pariterque temerariam inrandi scabiem cohibent; dum consolantnr, et continent in officio, inter summas, aerumnas, socios nauales, cum rerum omnium, atque aquae in primis laboraretur inopia; non quantum animo praeceperant, sed magnum tamen pietatis lucrum fecere. Tulerant leges, in quas classiarrj, remigesque vltro conuenerant: qui temere iurasset militum; figurato manu intriremi signo Crucis, id procumbens oscularetur: qui remigum; ternis multaretur verberibus. Quod cum seuere, ac ferme hilariter praestarent omnes, praeibat tamen in triremi praetoria Guilielmus, Rocafolius, is, qui maioris olim Balearis Prorex erat, cum primum illuc inductum Collegium est. Hunc (si forte iusiurandum imprudenti excideret) dicto citius in corona saepe nobilium sterni humi ac subire vltro poenam. vidisses. Denique post quatuor, ac viginti diprum nauigationem, Messanam octauo idus Octobris classis reducta est. Ob liberatam insulam ingens toto sere Christiano Orbe gratulatio fuit. Eam Romae secit aliquanto illustriorem vox ipsa Praepositi Generalis Borgiae. Nam in Sancti Iacobi Hispanorum (vbi multi Patrum, Conuentus Generalis tempore, auditi cupide erant) cum grates Deo magna ceremonia agerentur; ipse delectus orator, praeter ingentem nobilitatem, magno Cardinalium audiente nunaero, piam admodum, et efficacis exempli concionem habuit. Sub idem tempus cum Ferrariensis Dux, et Franciscus Mediceus [Note: 65 Reginis duabus Imperatoris Ferdinandi filijs confessarij, et concionatores ex Societate conceduntur.] Cosmi Florentiae Ducis filius, vxores duxissent, duas Imperatoris Ferdinandi filias; ita illae institerunt, vt e Societate, sub cuius adhuc disciplina vixerant, concionatores sibi, et confessarij adiungerentur; vt quamuis genus id negotiorum, haud multumprobarent Patres, denegari tamen nequiuerit. Itaquecum Regina Barbara Ferrariam Laurentius Germanus, cum Regina Ioanna Florentiam Guilielmus Elderenus missi. Nec diu, quae Patres veriti erant, abstitere prorsus incommoda. Namque sponsae, cum instar Sacrarum Virginum educatae, quibus in Germania insueuerant, pietatis studia in Italia obtinerent; querimoniae breui exortae, quasi Iesuitae miserum in eas dominatum exercerent. Haec Ferrariae praesertim fabula increbuit, ea gratia, quod Regina Barbara serijs magis, quam ludicris, conscientiaque

periculosis innutrita, renuebat per vrbem incedere cum persona. Quod cum alios mordebat, tum feminae quaedam e primis, ei ludicro supra bonum, atque aequum deditae, ad contumeliam interpretabantur suam. Ergo inuidiosae procurationis cum haec sc darent initia; libenter Praepositus Generalis occasione, ad remouendos confessarios, vsus esset: verum cum id frustra vellet, quod eos fere solos in aliena terra, et lingua, habere se Reginae, patriae, carorumque omnium loco, ferebant; monita ad eos, quae in suo tenerent munere, talia praescripsit. [Note: 66 Praeclara monita foeminarum principum Consessarijs tradita.] Primum omnium cunctis in rebus iussit Rectorum potestati subesse: cumque nominatim pecuniam penes se, et quicquam clausum, obseratumque habere, item dare, accipereue iniussu literas vetuisset; subiecit in vniuersum, nullam denique ijs vacationem domesticorum munerum, nullam legum exceptionem fieri. Ad ea vetuit negotij quicquam suscipere ab munere suo alienum. Quod si qui vel supplices libellos, vel alias quascumque causas obtruderent; ipsi, modesta cum libertate, impositam sibi religiosae obedientiae necessitatem excusarent. Praeterea ad Principum limina adirent nunquam, nisi vocati. Quod si vel Reginae saepius, quam placeret viris, accerserent; persuadendum eis, vt ipsaemet eniterentur virorum ita praeparare animos, et afficere; non modo vt probarent eam rem, sed insuper dabherent gratam. In summa, viris haud probantibus, nequaquam adeundum. Super haec, in consilio vxoribus dando, omnium primam, et antiquissimam haberi rationem oportere domesticae inter coniuges pacis: adhortandamque vxorem, vt vbi sine culpa fas est, ad mariti se accommodet, fingatque sensum. Quod si consequi id nequeat, nisi a quibusdam temperet, quae alioqui per se perfectiora essent; plane suadendum, vt temperet. Quippe potiorem eo loci existimandam coniugalem pacem, atque concordiam, vbi aliter obtineri nequit. Quin adeo, si vxor prudenter obseruet ingenium viri, eique obsecundet in loco, ac morigeretur; ex facili eum ita permulceri, et capi posse, vt ad meliora sensim perducatur. quod Sanctam Elisabetham Hungarorum Regis filiam, et Sanctam Margaretam Scotorum Reginam fecisso, proditum memoriae est Vnde postremo fiat, vt perfectiora virtutis studia, quae retenta animo vxor, tantisper extrinsecus coniugis gratiae posthabuerit; coniunctis mox anim, vna cum illo repetat, proque suo arbitratu, atque vberiore curru frugetractet. [Note: 67 Parmensi etiam Principi Confessarius et concionator datur] Ceterum neque Mariae Eduardi Infantis Portugalliae filiae, quam sub idem tempus Alexander Octauij Ducis Parmensis filius natu maximus duxit, ad eadem confessionum, et concionum auxilia, denegari potuit Sebastianus Morales, is, qui longo post tempore virtutibus inclytus, creatus Iaponiae Episcopus, obijt.

[Note: 67 Collegij Genuensis primae difficultates.] Haud facile vsquam magis, quam Genuae Collegij laborarunt initia, vt idonea rei gerendae sedes inueniretur. Id factum partim frequentia vrbis, locisque praeoccupatis, partim quadam infelicitate. Nescio enim quo pacto, cum multa multi tentarent, quamuis studia Ciuium nec publice, nec priuatim deessent, tamen omnia effluebant e manibus. Itaque ad id loci conductitia domo plus decem annis vtens Collegium, in propinqua aede Beatae Mariae a Gratijs precario sacra curarat. Inter primos aduocandi Collegij Auctores Antonius Nouius fuerat, nec vnquam deponebat perficiendi cogitationem. Omnia versanti subijt ad aedem Beatae Mariae Annuntiatae, quam veterem vocant, tametsi in reducta ad moenia, Orientem versus, parte vrbis sitam, tamen stationem non incommodam fore. Ea in maximi Xenodochij potestate, ipse Xenodochij Rector, ac Praeses erat. Incolebatur annum iam decimum ab Sacerdotum pia Sodalitate, quam presbyter Franciscus a Tortona ibidem, atque Tortonae instituerat: conatusque in Religionem redigere, nullo effectu, paulo ante e vita concesserat, nomine sanctitatis relicto. Sed Nouius ita cum Xenodochi Patronis egit; vt ad Societatem templum illud, tectumque vltro detulerint. Res ad Conuentum Patrum Generalem relata, magno consensu reiecta est duabus de causis. Primum quod subiniquum videretur veteres inquilinos, industriosq. et vtiles Sacerdotes extrudi: deinde quod, quae illi Parochosum instar, in Xenodochio curabant munera, ab Societatis moribus abhorrerent. Hac repulsa Nouius nequaquam deterritus, cumque eo coniuncti Nicolaus Saulius, et parens Collegij

Paulus Auria, Ianottus Lumellinus, alijque incoeptum alacriter vrgent: vtendum rati Ciuium animis eo tum magis calentibus, quod et Gabriel Flamma Canonicus Regularis, idemque famae ingentis Orator, eos incenderat. In suprema enim Quadragenarum dictione frequentissimae, vt habuerat semper, concioni, cum multa e pietatis republica commendaret, nihil impensius, ac pluribus egit, quam vt Societatis (quam tamen nullo priuatim vsu, sed tantum praeclaris eius factis notam sibi aiebat) Collegium apud se firmandum susciperent. Ergo quod ad ministeria pertineret, via excogitata, per quam Societatis instituta nihil mouerentur; solum restabat videndum, vt pia illa Sacerdotum manus aequi rem, bonique consulerent. Illi autem, vt primum appellati sunt, enimuero non modo tectum cedere Societati, sed attribuere semet ipsos, ni dedignetur accipere, magnopere paratos affirmant. Denique singulorum cognita mente, explorataque facultate, partim recepti ibidem continuo sunt, partim acciti Romam, et in Collegio Germanico, [Note: 69 Migrat ad aedem Annuntiatae veterem.] experimentiplioris gratia, collocati. Ita Genuensi Collegio, quanquam non prorsus mancipio, tamen gratuito vsui tectum, ac templum hoc anno, quae multis deinceps annis magno accessu pietatis coluit, attributa sunt: ad quae [Note: 70 Io Petrus Maffaeus in Societatem recipitur.] vltimo huius anni die migrarunt. Ceterum, praeter Sacerdotes iam dictos, item Genuae Ioannes Petrus Maffaeus Bergomas, iam tum literarum Larinarum, et Graecarum scientia clarus, receptus est.

Collegium Mediolanense natum anno superiore, cum sua (vt ferme quaecumque [Note: 71 Collegij Mediolanensis labores.] oriuntur, solent) luctabatur infantia, in alieno habitans, itemque sacra curans, nec loco satis frequenti, nec vicinia satis honesta, in Carrobio. Socij numero erant pauciores triginta in Collegij, et Seminarij munera bipertiti. Scholae iacebant, quod nec angustiae praeter Seminarianos capiebant, nisi per paucos, et Ca. roli Sancti procuratores operam impendi Clericis omnem volebant. Amabat tamen Ciuitas expositam ad vniuersos caritatis labores Patrum alacritatem, et praecipuam commendationem referebant per Nosocomia, perque custodias impensa animis, et corporibus miserorum obsequia, vtanteeam diem in Religioiis viris Mediolani parum conspecta. In Custodijs etiam salutaria monita ad aliquam communis disciplinae formam tradita, et volentibus animis accepta. Robur, et lumen recentis Coloniae Palmius erat. Magna illa dicendi, magnaque agendi sua vi, probabile vix dictu est, quam multa ex Dei laude, quamque ardua essiceret. Apud [Note: 72 Palmij res Mediolani.] rerum diuinarum, humanarumque Moderatores, apud Ciuium primos, medios, infimos vnus plurimum auctoritate poterat. Itaque illa viri virtus effecit, vt Nicolaus Ormanettus, quem loco suo Sanctus Borromaeus miserat, Dicecesanam Synodum pacate, salubriterque haberet. Ille soedum dissidium (cum Ormanetti ingenium, ad seueritatem paulo propensius quidam e Clero ferre non possent) tum hos ad patiendam curationem confirmando, tum Vicarij austeritatem mitigando, oppressit. Idem Coenobia Sacrarum Virginum multa ad perfectionem exeoluit. Laicorum quoque Sodalitates vel instaurauit, vel nouas instituit. Idem cum alia vitia e moribus publicis sustulit, tum illud magna omnium approbatione. Mediolanensis Vrbs in regiones sex, quas a portis nominant, distribuitur. Hae primis post Pentecostem diebus Dominicis, suo quaeque die, deserre ad Templum princeps solebant, quam contulerant stipem, in Templi eius siue aedificationem, siue sarta tecta. Supplicatio ad id frequens post meridiem instituebatur, cetera omni Vrbe spectatum affusa. In eas supplicationes licentia prope bacchanalis irrepserat, adeo personarum laruis, et petulantia dictorum, factorumque profanabantur. Quam foeditatem vbi Palmius pro concione demonstrauit; ita subito pia Ciuitas cognouit, et amolita est; vt pigeret, puderetque non ante animaduersam. Quo procliuius Sanctus postea Carolus in religiosam plane ceremoniam oblationes eas conuertit. Nec minus erat vsui Benedictus Gabrieli Cueuano Gubernatori, tum ad conscientiae suae causas componendas, tum ad omnem domus, familiaeque disciplinam. Nihil grauius ad religionem pertinens incidebat, in quo non exquireret Benedicti sententiam, et sequeretur: quem et publice concionantem assidue audiebat, vel si quid ab concione publica distineret, in suo Sacello de integro apud

se volebat dicere. Hoc rerum secundissimo cursu cum repente Palmius e conspectu abijsset, ad Generalem Conuentum in Vrbem profectus; certatim omnium votis, vocibusque repetebatur. Inde Sanctus Cardinalis, cum priuatim hominis bonitatem amaret, magnique faceret sapientiam, tametsi Assistentes ab Praepositi latere (ne falsum nomen gerant) quam minimum abesse oportet; tamen cum Mediolanum ad prouincialem habendam Synodum, et Tridentinum promulgandum Concilium iret; postulatu principali impetrauit, primarium in rebus omnibus [Note: 73 S. Carolum iuuat in prouinciali Concilio.] habiturus administrum, vti habuit. Colligere eum adeo peritum iam morum iussit, quae praecipue ad Synodum referenda censeret: decreta condendi, recognoscendique illi maxime negotium dedit: eundem hortatorem adhibuit. Ter dixit, semel, iterumque latine in prima, mediaque Synodo, femel populari sermone in postrema. Disputauit, potissimum ad cleri, populique tollenda vitia, non tam legibus, quam exacta custodia legum opus esse. Quare anteomnia curandum, non tam vt nouae conderentur, quam vt et quae conderentur, et iam conditae valerent, vigerentque leges: sed tum esse earum quam maximam vim, cumleges loquentes mutis, viuae scriptis concinerent. Nihil enim potentius ijs legibus, quas in Principum, ac Praesulum vita expressas intueantur, et legant subiecti. Quippe vt pestis eit Ciuitatis corrupta moderatorum vita; sic eandem emendatam, castamque morum esse priuatorum iuxta, ac publicorum sanitatem. Ostendit praeterea plurimum in eo situm, si quammaxime inter se Moderatores Sacrarum rerum, atque Ciuilium consentirent. Et quoniam in prima oratione, praeter honestissimum consessum Ecclesiastici Ordinis, Cueuanus quoque Praetor Mediolanensis, cunctusque Senatus intersuit; magna cum sententiarum, tum verborum grauitate de vtriusque discrimine potestatis disseruit. Inter cetera docuit, seueritatem, atque clementiam, quamuis vtrobique consociari oporteat, tamen si res distincte consideretur, ita comparari posse, vt in ciuili dominatione, seueritati clementia comitari debeat, in administratione sacra, dementia comitem habere seueritatem. Quippe cum illa, corpora magis, haec animos regat: illa quocumque stare obsequio possit, haec plane voluntarium postulet, vt quae ingenerare virtutes debet, ad quarum excipiendos satus, beneuolentia necessaria est, quam clementia mire conciliat. Porro admininistrationem humanam temperari sic oportere, vt ministra, et quasi pedissequa diuinae sit. Quae omnia cum praeclaris rationum momentis, et grauissimis Sanctorum Patrum Testimonijs firmarentur; non modo magna cum assensione audita sunt, sed etiam referri in acta Concilij Sanctus Cardinalis volebat: sed id Oratoris modestia non permisit. Misso Concilio (vt sunt mortales vulgo seueritatis parum amantes) ad Senatum et [Note: 74 Magnaeperturbationi occurrit.] Gubernatorem continuo perferri coeptae querelae de nimia decretorum Concili seuerhate. Iamque in dies aliorum super alios comquerentium voces percrebescebant: adeo vt decreta sibi Concilij inspicienda regij procuratores, prius quam promulgarentur, putarent: ne quid forte in potestatis regiae noxam inesset. Quae dum periculose mouentur; Canonici S. Mariae, cui a Scala cognomen, sub patrocinio regio suam esse aedem contendentes, volenti eam inuisere Cardinali, non modo omni alia restiterunt ope, sed etiam iam aduentanti arma opposuerunt. Inde grauior opinione, tota Vrbe, commota tem pestas. Tum Benedictus tempus id ratus quicquid industria, quicquid gratia, et auctoritate posset experiundi; apud Praetorem, atque Senatus Praesidem pro concordia acerrime, atque fortissime egit. Coramque eo cum amice in colloquium saepius Cardinalis Sanctus, et Gubernator, ac Praeses venissent; ita impendentibus malis occursum est; vt neque in hominum sermonem, ac vituperationem vllam ipsi venirent, et quae summo consilio, et labore decreta in Concilio erant, manerent immota: denique nec ferrent impune, qui arma adeo sinistre mouerant. Palmius autem cum priuatim, tum publice pro suggestu, eo semper magna prudentia orationem dirigebat, vt inter se Reipublicae Ordines, et Capita ipsa iungeret, modeste suis quemque laudibus in loco afficiens, caritatem ijs popularem concilians, demum vbique commemorans, quae serendae concordiae, alendaeque essent. Haec experimenta mirum in modum Cardinalem

[Note: 75 S. Caroli in suam Ecclesiam caritas.] cepere. Itaque cum Romam ipse reuocaretui, non solum Mediolani subsistere Palmium iussit, sed etiam vbi non multo post, iam mortuo Pio Quarto Pontisice, ad Ecclesiam suam redijt, quam potuit mutissime, in vltimum vsque aestatis insequentis anni, diem ex die trahens, tenuit. Ac ne tum quidem dimisisset, nisi reli gione obiecta, ne obedientiam professo viro, contra suorum iussa Praepositorum, moram faceret. Haec vnica apud Sanctissimum Praesulem valebat causa, vt quos Ecclesiae suae salutares aliquando nactus esset homines, ab se vnquam diuelli, transferrique alio pateretur. Qua causa non semel Patribus nostris vtendum fuit. Nam, vt immensa quadam caritate suae commoditates Ecclesiae conquirebat; quicquid [Note: 76 Vtitur plurimum Societatis opera.] extra necessitatem, et diuinae offensae periculum (euius speciem exhorrebat) afferres, sua causa leuius ducebat. Nostris vero Patibus cum plurimum semper vsus est, tum initio, nihil ferme magnum, aut paruum non agebat per eos. Ad consilia adhibebat sacrarum quaestionum, ad diudicandas conscientiae obscuriores causas, ad pacificandos dissidentes, ad distrahendos pellicatus, ad coniugum distractorum redintegranda commercia, et caritatem: quae munera eis nominatim [Note: 77 Nominatim Io. Baptistae Ve lati, et Leonetti Clauonij.] imposuit: mittebat in suburbanos vicos, alioque per Dicecesim. Quin anno proximo ad eam lustrandam exiturus, non modo secum Patrem Ioannem Baptistam Velatum duxit; sed etiam partem haud modicam, quam peragrare ipse nequibat, Rectori Gollegij Leonetto Clauonio visendam attribuit. Huius industriae nihil Sanctus Cardinalis non optime credi putabat. Nec deerat viro prudentia, modestia, studium publicae salutis, virtutesque aliae, quae dignum Sancti Caroli approbatione, et caritate facerent. Commendatam sibi lustrandae Dioe ceseos partem, quae ferme ducenta numero aut oppida, aut pagos, in decem deseripta [Note: 78 Leonetto decem Plebes visendae attributae.] maiores curias (Plebes appellant) amplectebatur, ita obiuit; vt quod inuidiosum folet munus esse, non gratum modo, sed etiam iucundum acciderit populis vniuersis. Amabant quippe paternum Visitatoris animum: quantoque is moderatius, ac benignius gerebat sese; tanto vicissim tractabiles se ipsi magis, facilesquo praebebant. In tanto Sacerdotum numero tres duntaxat inuenti asperiores, quos [Note: 79 Poena Sacerdotum trium peruicaeium.] et continuo visa est vindicta caelestis ad ceterorum admonitionem corripuisse. Primus paupertatem excusans, ne vnam quidem noctem cum ad se recipere Visitatorem vellet, ac demum (quod hospitij nihil praeterea suppetebat) receptum misere plane, et inhumaniter habuisset; paucis post diebus apud Vicarium a populo postulatus, summa pecuniae multatus est eo loco minime leui: sed poena fuit auaro grauissima. Alter ternos exigebat denarios, qui vellet lugubri sono, vt mos est, suorum funera honestari. Iussus ex prouinciali Concilio abstinere illo mercatu, peruicaciter abnuit. Sed qui sonum vendebat, is, et campanas, et turrim campanariam perdidit, fulmine mox vtrisque, et quidem praeter tempestatem, hyeme adulta, perculsis. Ita noxae conueniens hic quoque piaculum fuit. Postremus plenam armis domum, et suos in singulis conclauibus selopetos, ad haec et famulam nimium obsequentem habebat. Quae iussus amoliri, negauit custode domus, et armorum paratu inimicis circumseptum carere posse. Sed Deus non irridetur: quem sibi vecordissimus homo, qui hominum timebat iras, non timebat iratum vix decem interiectis diebus, suffodisse cuniculum, et ignem subdidisse tecto cuidam insimulatur: datur in vineula cum omnibus suis: ibi miserrime mortuus inuenitur. Ita misericordia Dei, et iustitia inuicem conseruntur: offerturq. primo ab indulgente patre dementia: tum, vbi ea respuitur, vindictam arbiter aequus repraesentat.

[Note: 80 Lugdunense Collegium inchoatur.] Res interim Societatis in Gallia secundiore vsae cursu. Edmundus Augerius cum Lugdunum attigisset, cuius Vrbis Collegium periclitans maturare Roma discessum coegerat, omnes dissicultates haud magno negotio expediuit. Collegio constituto Guilielmus Crittonius primus Rector praefectus est. Tres expositae [Note: 81 Petrus Perpinianus Lugduni docet.] Grammaticae, et Humanitatis classes. Petrus Perpinianus modico cum auditorio, sed fama ingenti, ter in hebdomada sextum Euangelij Sancti Ioannis caput explicare aggressus. Cui doctrinae honestissimo in consessu (Antistes, Praetorque, cum Senatu, et Clero, flosque omnis nobilitatis, et sapientiae Lugdunensis conuenerat) oratione, quae extat de retinenda veteri Religione, prolusit. Camberium eodem

[Note: 82 Camberiensis Collegij initia.] tempore sodales missi, curaeque Ludouici Codretti subiuncti, ac primarum literarum ibi. quoque trisariam publicata doctrina. Pars Franciscani Ccenobij, quam Cinitas, dum receptaculum aliud curaret, impetrarat, instruxeratque, sex deinceps annis pro domicilio, et gymnasio fuit inter difficultates eiusmodi, vt Religiosis vtrisque non nisi Christiana caritas tandiu tolerabiles facere posset. Auenione iam erat priore semestri apertus ludus. Ibi sub aunum extremum praepositus est Rector Antonius Posseuinus, iniuncta, sibi peregrinatione frugisera cum appendice [Note: 83 Posseuini res Baionae gestae.] bene perfunctus. Quippe Baionam profectus, non id modo cuius causa venerat, strenue, ac sapienter egit; sed Gallia, atque adeo Hispaniae quoque, salutarem nauauit operam. Caluiniani apertum sibi locum rati, suum per Hispaniam spargendi virus latronum more, qui confinia maxime regnorum insident, in eo portu venenatos disposuerant dolos. Librorum pestiserorum, tanquam ad nundinas, Geneua comportauerant immensamvim: quorum Posseunius magnifice expositorum, vbi late completas videt mensas (et forte prostabant inter ceteros, quos Viretus et Spifamius, et Nicolaus Balbanus haeretici, et alius quidam sub scholastici nomine scripserant contra ipsum) institit sedulo, datis ad Cardinalem Armeniacum literis vt ab Tolosa celerrime quot quot liceret Gallica lingua aduersus haereses scriptos libros, et quamplurimum Catechismorum mitteret, praesens veneno remedium Quod cum factum ab Cardinali liberaliter esset, ingenti missa Sarcina, illico Posseuinus per aulas Principum, totamque viciniam sparsit. Dum intem nec voci de suggestu parcit, nec vllo cessat loco, casus incidit, vnde multiplex lucrum fecit. Nocens erat, fractis cruribus, exemplo terrifico, agendus in rotam viuus. Suggestum ad id media in platea constructum erat: turba specta torum ex Gallis, Hispanisque mista circum ingens constiterat. Cum videt Posseuinus sontem duci, assixumque lateri concionatorem laudato Religiosorum ex ordine, sed fama ipsum religionis sinistra; proxime accedit, et percunctatus ab eo, expiarit ne confessione peccata; vbi is negauit verbum sibi de ea re factum; ad Monachum versus: Quin tu, bone vir, sacesse hinc, inquit: non ita Regis, Regnique Christianissuni pietas auita doeuit, vt qui bono publico exiguntur e terra, etianu arceantur ab caelo, et dirius, quam corpora mactentur animi: sed potius vt per interitum carnis spiritus saluus fiat. Cumque se homo furtim eripuisset; Posseuinus noxium suscipit, deque regno Dei apta tempori memorans, per medias turbas in suggestum prosequitur. Hic in oculis omnium consedit: reusque in genua prouolutus de tota vita confessionem instituit: qua peracta per sanctam absolutionem visus ingenti quadam ex alto virtute indui, cum bona spe, christianaque plane constantia cruciatum acerbissimum tulit. Et circumfusam multitudinem tum illa satis longa consessio, tum spectaculi totus ordo, ad animarum respectum suarum valde commouit. Nec nihil id specimen communi Societatis nomini profecit. De eius causa cum Consilium Rex haberet, introductus Posseuinus postulata breul peregit. Necesse non esse iam proferre Apostolicae Sedis, nec nouissimum Tridentini Concilij de ea iudiciuro, vel exequi quo numero apud christiana omnia imperia, atque adeo non christiana in Indijs habeatur. In Gallia iamdiu obuersari oculis omnium dicta, facta, mores eius: vnicoque Haereticorum testimonio contentum esse. Ergo solum precari, vt sub patrocinio Christianissimi Regis, liceat Christianissimo eius Regno ad morum culturam, et Religionis custodiam deseruire. His dictis e Consilio dimittitur. Literae ad Senatum Parifiensem decernuntur (quas Hospitalius Cancellarius, quanquam minime volens, tamen commodas scripsit) vt Societatis quieti, tranquillitatique consuleret. Suas Regina mater, et Principum alij ad Senatum eundem, ad Episcopum, et Gubernatorem Parisiensem adiecere. Quibus literis, simulque ijs, quas Pius Quartus Pontifex seripserat, tametsi nequaquam [Note: 84 Parisiensis Col legij incremen ta.] transacta causa, quies tamen Parisiensibus Socijs est parta, et Collegio non modicum additum incrementum. Coepti Conuictores in disciplinam admitti. Maldonatus Theologicam scholam exorsus, vt aequis pariter, et iniquis satis, quoad posset, fieret. Nam tametsi postea doluerunt successu, tamen obtrectatores inde capiebant oblatrandi materiam, quod religiosi homines, cum alienas tractarent

disciplinas, diuinam, quae maxime pertineret ad eos, negligerent. At beneuoli homines nihil ardentius, quam eam doctrinam serio expetebant: itaque frequentissimi accurrerunt. Principio triclinium pro gymnasio fuit. Ibi consertissimi ad trecentos audiebant, plures duplo futuri (haec erat opinio) si locus abunde pateret. Postremo rudimentorum quoque grammaticae adiuncta classis. Inde cum celebrius in dies euaderet Collegij Claromontani nomen; vtilis aemulatio, aliorum quoque Collegiorum studia exacuit: maioribus quam ante stipendijs primos quos que magistros conducere, et cuncta tractare solertius. Iam et aduenis Iesuitarum Collegium unter prima monstrari. Patres quoque, comperto haud raro doctos homines, et quidem mutato saepe habitu, auditorum inserere sese turbae notantes, scriptoque diligenter excipientes quicquid ad oculos, quicquid ad aures accideret; contendere industriam, cautiusque cuncta administrare. Ita semper in commodum cedit habere bonarum rerum vel aemulos, vel inuidos, qui sint pro fraeno ne ruas in vitia, pro calcari, quo cursum in virtute contendas. Posseuinus re bene gesta Baionae, inter ceteros Altisiodorensem Episcopum ab nostro alienum nomine conciliauit. Borbonium vero Cardinalem solertia caritatis ita demeruit, vt ad [Note: 85 Rothomagenses a Posseuino excoluntur.] Rothomagenses eius Dioecesanos excurrere iussus sit. Nec spem boni Pastoris fesellit. Vir acer, ac strenuus binas die Dominico, singulas quarta, sextaque Feria conciones instituit. Cumque magnum numerum Catechismorum Canisij, atque Edmundi Parisijs aduexisset, die Martis, Iouis, et Sabbati fidei capita explicabat. Quibus conatibus cum mire confirmasset vniuersum populum, praesentemque vtilitatem peperisset; etiam ad perennis emolumenti semina Ludimagistros, et Parochos viam docuit, qua inposterum nunquam satis iaudatam Catechismi illam explicationem continuarent. Inde Cardinalis, ac Ciuitas ad Societatis Collegium aedificandum, de quo ante agitabatur, vehementius accensi: sed neque his, neque Strotio Cardinali Collegium Albis expetenti, neque Apamiensi Antistiti, omnia Apamijs iam, laxiora, quam suissent ante e ectos inde Socios, promittenti, operarum [Note: 86 Virdunense Collegium inchoatur.] angustiae obsequi permiserunt. At Nicolaus Psalmaeus Episcopus, et Comes Virdunensis eo impatientius flagitabat, quod specimen fructus iam manibus tenebat e scholis, quas accitos Colonia Sociorum quosdam, in condito ab se paucis ante annis Collegio, habere iusserat. Cognouerat rationem Ordinis nostri, et dilexerat in Concilio Tridentino: perspexerat postea inter viam, Ingolstadij praesertim, obseruaratque instituendae iuuentutis formam, atque felicitatem. Itaque domum reuerso nulla prior, ac potior cura inerat, quam vt tale munimentum gregi suo, tum maxime ob temporum iniquitatem periclitanti, lupisque vallato, circumdaret. Dum autem speculatur, vnde auxilia promptius se offerrent; cognouit ex alumno suo, quem Coloniae in literarum studijs habebat, esse ita florens in ea vrbe Colle gium, vt inde, si poscat, facile sit aliquot, velut stirpes, impetraturus. Petijt ille continuo: tandemque cum impetrasset, ita probauit initia, vt iam resisti non posset absolutionem, velut iure suo, petenti. Receptum igitur hoc autumno Collegium, et missis Andrea Auantiano, qui Rector, et Petro Vela, qui concionator esset, aliisque; incolarum numero frequentatum est. Dum status hic Societatis erat in Gallia satis commodus, in vtriusque Germaniae Prouincijs inter aduersa, ac [Note: 87 Louaniense Collegium a Ciuitate receptum.] prospera medius fuit. Collegio Louaniensi proprium tandem domicilium, de quo tandiu, tamque vehementer certatum est, ad manum, vt aiunt, emortuam iure translatum hoc anno. Senatus nuila prorsus adiecta conditione addixit. Idquo ea voluntate praestitum est, vt senum suorum, quod in eo haesissent negotio, negligentiam in procurandis Reipublicae commodis accusarent. Theologorum ad id magistrorum plurimum valuit commendatio. Hi non solum testimonio rite consignato professi sunt Societatem, cum a Pontificibus, et Tridentino Concilio comprobata esset, reijci non debere; sed tres praecipuos e suo legerunt corpore, qui proprie susciperent causam, et apud Senatum vrgerent. Summae vhi auctoritatis, Iibris etiam editis nobiles Ioannes Hesselius, Michael Baius, et Cornelius Iansenius paulo ante designatus Gandauensis Episcopus, lecti sunt: causamque fideliter, et accurate peregerunt. Hoc in Collegio Franciscus Costerus Proprouincialis partem

[Note: 88 Nicolai Gaudani vita, et obitus.] domus ad instituendos Nouitios, assignato eis praefecto, secreuit. Ibidem quarto idus Nouembris Nicolaus Gaudanus doctrina, sanctitate, multisque rebus pro Societate, ac Dei Ecclesia gestis clarus pie, sed pene immature decessit nec dum quinquagenarius. Natus est in Hollandia Goudae Florentio patre, vnde Nicolaus Florentij Goudanus diu vocitatus, seque Goudanum scribebat. Doctrinas humanas, diuinasque Louanij percepit, semper inter condiscipulos ingenio, curaque primus. Creatus inde Sacerdos, cum praeclara ex aequo documenta scientiae, ac virtutis daret, ac forma ipsa, totiusque oris habitus ad modestiam, atque exemplum composita, miram bonis animi gratiam geminarent, et propterea ad regendos populos certatim peteretur; Burgenses (quibus ad Zomam cognomen est) in [Note: 89 Bergis Reli. gionem ac mo res instaurat.] triennium impetrarunt. Illis dum praeest, consummandae virtutis studio, Societati sese vouit anno saeculi eius quadragesimo sexto. Biennio post Romam accitumu, vbi disciplinae caput, purusque fons erat, aegre non modo Bergenses, sed et Louanienses Doctores abstrahi ab se permiserunt: et Bergensis Marchio Iacoba Croia semel, iterumque literas: item Bergensium Sacerdotum Collegium ad S. Geltrudis, vbi conciones Gaudanus habebat, ad Sanctum Ignatium dedêre, ne spoliare tali pastore gregem illum vellet. Multum enim, diuque laboratum, vt ita temporibus aptum Sacerdotem haberent, qui se murum aduersus haereses opponeret. Non tantum simplicem populum ab errore vigilantia eius, et labore detensum, et haereses extirpatas; sed etiam correctos mores, conuiuiorum luxum, et vestimentorum coercitum, arctiorem sanctimoniae cultum in virginibus, viduisque, atque etiam in coniugibus introductum. Denique Sacramentorum frequentia, concordia inter ciues, et mutua caritate reuocatam Bergis Ecclesiae pristinam faciem, ipsis admiran tibus, ac prope obstupescentibus Religionis Catholicae inimicis. Quae omnia, si auctor, conseruatorque remoueretur, haud dubie occasura. Quibus literis Sanctus Pater commotus ad Cancellarium Louaniensem scripsit, vt successorem Gaudano idoneum prouideret, eique ad perfectionem tendenti ad impedimenta superanda patrocinium commodaret. Ita abstractus e Belgio Romam Gaudanus venit: nec post multo rursus in lucem productus: adeoque probatus Ignatio est, vt anno seculi quinquagesimo quatuor vota Professis adnumerarit. Praefuit initijs Collegij Veneti: tum Ingolstadij Societatem inter primos scholis publicis, nec multo post [Note: 90 Viennae pau. peres Cateche si, et stipe subleuat.] Viennae illustrauit. Hic super ceteram pietatis industriam inopis turbae gaudebat gregem colligere: omnesque accommodata catechesi, et paterna exhortationo ad paternam frugem instituens, singulis autem, prout cuiusque maxime postulabat necessitas, corrogata ex locupletibus huic calceatum, illi vestitum, aljs cibaria, plerisque pecuniolas diuidens, corporibus miserorum pariter, et animis, geminata [Note: 91 Vormatiensi Colloquio adest missu Impe ratoris,] misericordia, succurrebat. Inde Vormatiensi Colloquio, missu Ferdinandi Imperatoris, cum Canisio interfuit. Ex quo cum in Belgium redijsset, in Scotiam Nuntius Apostolicus ad Reginam Mariam, et ad Episcopos nauigauit, et magno animo per ingentia vitae pericula legationem obiuit. Ad extremum dum laboreu [Note: 92 In Scotiam mittitur Nuntius Apostolicus.] muitiplici (quod in tenuissima valetudine, sensimque tabescente corpusculo, miraculi instar erat) catechismum Louanij in Collegijs varijs, maximeque Porcensi, ac Liliensi, audientibus disciplinarum omnium studiosis exponit: et aliquoties inter hebdomadam in Collegio nostro scholas de officio boni pastoris habet: priuatim quoque Theologos nostros ad Gallicas, Theutonicasque conciones exercet, Prius nauum operarium vita, quam voluntas laborum desecit. Quin etiam, vt [Note: 93 Moribundi ad Socios exhortatio.] quodammodo in opere expiraret, pridie quam decederet, fratres ad se vocatos praeclara cohortatione ad omnem virtutem instituit incitare. Ante omnia monuit, status sui felicitatem diligenter perpenderent, magnique facerent: Deo, qui in eum locum vocarat, grati essent: perfectae obedientiae sedulo darent sese: denique vere, atque ex animo caelestem philosophiam capesserent. Quae ab tali viro id loci, magnoque sensu dicta, et lacrymas omnibus exeusserunt, et animis velut stimuli [Note: 94 Timor, et fi ducia eius inmorte.] acuti, clauique alte infixa inhaesere. Illum subinde seuerum Dei iudicium considerantem, timor ingens, ac tremor inuasit: sed cum Costerus, qui forte interfuit, alijque Patres confirmarent, in haec verba erupit: Traiectus quidem nobis restat

terribili s: sed vos, o Apostoli Domini, vos, o Martyrum agmina, vos Consessorum, ac Virginum candidatorum turmae, poteritis vestris precibus imbecillam animam ex mari tam turbulento in caelestem portum transuehere: poteritis sane Dei clementia. Ita recreatus, mysteriorumque supremis munimentis corroboratus, adeo placide animam exhalauit, vt subridere in ipso abitu visus sit, eaque blanda species in cadauere ipso mansit. Omnes vulgo, sed praecipui quique Louaniensium Doctorum maxime acerbum casum doluere. Doctores vero Ingolstadienses theologica [Note: 95 Elogium ei po situm Ingolsta dij.] sua in aula, inscripto hoc elogio, eiusdem memoriam honestarunt. Doctor theologus Reuerendae Societatis Iesu Nicolaus Gaudanus vir fuit summae moderationis, et qui ceteris viuendi norma rectissima praeluxit. Hic, vt consuleret profectui iuuen um, ethica theologicis iunxit: et fontes actionum moralium, atque politicarum ex sacris literis deprompsit. In quibus omnibus cum fructus auditoribus permaximos attulisset, et innumeros humanitate, et dexteritate docendi inuitasset, sub debito obedientiae concessit: atque inde legatus Imperatoris Vormatiam ad Comitia cum se contulisset, ibi precibus theologorum Louaniensium victus, consensu Superiorum Louanium abijt. Vbi postea quam annos aliquot auitam Religionem strenue propugnasset; e viuis, omnibus Sacramentis Ecclesiae rite susceptis, excessit anno millesimo quingentesimo sexagesimo quinto.

[Note: 96 Tornaci terror inanis obturbat.] Tornaci rerum florentium cursum leuis pestilentiae metus aestate extrema interrupit, postobitum quatuor conuictorum, reliquis, qui amplius centum triginta numerabantur, alio super alio triduo ad vnum dilapsis. Sed breui reuersis, solemnibusque studijs repetitis, nihil ille turbo, nisi nuntius fuisse visus est insanae tempestatis, quae totum proximo anno Collegium funditus dissipauit. In superiore Germania (vt cunctarum ferme rerum inclinationes nutibus Principum fiunt) cum Maximiliani aduersus non Societatem modo, sed Catholicam etiam Religionem animum pro ancipiti haberent, non exiguos improbi capiebant spiritus. Et quidem nec pauca, nec parua edebat Princeps recte sentientis, ac bene volentis argumenta: valdeque inter alia celebratum est quod in Comitijs Austriacorum [Note: 97 In Austria Societatis res laborant.] nobilium responsum dedit. Cum enim conuocati illi ad agitandum de Turcico bello, quo premebatur Vngaria, negarent quicquam facturos, nisi praeter cetera Maximilian us etiam eiecturum se Iesuitas reciperet; respondisse serunt, ea negotia spectare ad Pontificem, suarum vero partium esse, non Iesuitas, sed Turcas expellere: tamen ea alienioris animi fama plurimum ad vulgus, quod perinde falsis, ac veris impellitur, oberat. Ergo passim vel eijciendos canebant Iesuitas, vel suspendendos: nec pauci ad ludibrium addebant, in restes se, vnde suspenderentur, vel magnam impensam facturos. Super haec Collegium Viennense non nihil detrimenti accepit sublata domo, in qua conuictores nobiles habitabant, et contubernio dissipato. Erat ea domus Collegij templo propinqua: extruxerat Ferdinandus, Patribusque anno miliesimo quingentesimo sexagesimo primo tradiderat, ibi vt nobiles Austriaci, annuo assignato prouentu, sub eorum disciplina instituerentur. Sed Austriacis non venientibus, conuictores externi repleuerant, praesertim e nobilitate Polona: in quibus etiam Beatus Stanislaus Kostka fuit. Multo [Note: 98 Collegium pauperum vexatur.] autem indignius non multis post mensibus scholasticorum pauperum contubernio erepta domus. Post non nullam ex iure disceptationem, quia nequaquam satis erat aduersarijs, si deberetur, quocumque modo redhiberi, sed ad Iesuitarum ignominiam, et obterendam auctoritatem, oblata videbatur occasio. Dum pius ille, Christoque carus puerorum coetus ad mensam considet, adsunt, tanquam arcem expugnaturi, milites, domoque circumsessa, iubent illico omnes exire. Patres obuiam facti demulcere feroces, summisse rogare breuissimae dilationis gratiam, dum inopes, destitutique adolescentuli aliquid cibi sumant: nihil inde cunctationis fore: nec opus armata manu. Ad quae surdus praeclari Dux agminis, imperioso ad gregales vultu conuersus, protinus irrumpere, quicquid repererint eijcere, domum vacuam facere iubet. Tum vero cum clamore, ac strepitu repente homines, quibus neque hominum, neque Dei verecundia erat, ingressi; adolescentulis metu, ac terrore diffugientibus alijs alio, parte maxinu (quoniam id miseris vnum

supererat receptaculum) ad Collegium Societatis, perinde atque in direptione hostili, vt quidque primum ad manus accidit, absque discrimine foras deuoluere, protrudere, proijcere in medium forum, quod ludaeorum appellant. Intererant ei stragi aliquot Sociorum, qui quamquam intimis sensibu s angebantur, perque dolebant, quae magnis molestijs ex piorum liberalitate corrogata fuerant in Christi Iesu gratiam, ita proculcari, ac perdi, vixque eam speciem siccis hauriebant oculis; nullum tamen nec gestu, nec verbo commotioris animi edidere signum. At vicinarum mulierum, et incurrentium forte ciuium, qui optime norant quantae opus caritatis disturbaretur; cum ingens multitudo constitisset, lacrymae cernebantur, vocesque audiebantur indignantium, et auxilium vltro deferentium ad vim vi repellendam. Displicuit Imperatori barbara feritas: indigni facinoris ducem ab ministerio summouit: iussitque adolescentibus domicilium reddi. Sed Patres, ad nouas vitandas lites, contenti pretium restitui, quo emptum fuerat, redigentes vltro se in angustias, partem Collegij, congregatis ex suga pauperibus, vbi ab initio fuerant, tribuerunt: quo Sanctum illud opus, vsque dum meliora effulgerent tempora, quamuis summo cum suo incommodo substentarent. Quod, iuuante Deo, ita successit, vt paulo post adiunctis opulentis, et nobilious conuictoribus, pauperum quoque numerus auctus sit. Atque ad talia exorbenda, ac perferenda [Note: 99 Constantia ne. cessaria boni publici procu. ratoribus.] temporibus aduersis christiana necesse pectora obfirment, qui publicum sincera mente bonum, Deique laudem spectant. Temporum vices mutantur: ipsa magnum negotium, et lucrum patientia est: postremo cum aurae tantum secundae aspirant, voluptuariorum magis, quam mercatorum est nauigare. Inter has turbas rati opportuna calumnijs tempora auctores nouarum rerum, etiam Archiducem Ferdinandum paternarum virtutum, et patrocinij Societatis heredem conantur auertere: finguntque cum tres reliquae eius sorores, quae rectores animarum suarum ex Collegio Oenipontano habebant, statuissent innuptae agere, ad id suasu Iesuitarum inductas. Quod commentum facile ipsae diluerunt Virgines: et Archidux nihilo remissa beneuolentia, quos habebat seruidioris ingenij milites, eos ad Socios Pragenses mitigandos, expiandosque consessione mittebat. Verum non multo post persimili in genere exoritur in Bauaria magno cum murmure infestus rumor, et latissime Septentrione toto, impressis quoque libellis, vulgatur: [Note: 100 Insignis infa. mia aduersus Societatem per Septentrionem spargitur.] Iesuitas, vt pueros ad castitatem sanctam compellant, eos eunuchos facere. Foediorem alij commentabantur causam. Res merito videbatur omnibus pro indigna, bonis, atque sapientibus incredibilis: sedenim certum, compertumque facinus non affirmabatur modo, sed et palam demonstrabatur. Ipse met ad fidem faciendam cum obsignatis chirurgorum, qui inspexerant, testimonijs circumducebatur puer. Libet totius fabulae seriem redordiri. Puer annorum quatuordecim Ioannes Kesselius nomine, qui Monachiensis Collegij scholas aliquandiu frequentarat, et ob mores haud bonos fuerat eiectus, ea erat natura, vt quoties liberet, introrsum testes reuocatos apparere non sineret. Inde nequam procaci ioco, vt famulos haeretici Comitis falleret, excisos sibi a Godefrido Hanatz, quem Collegij Monachiensis Oeconomum vocabat, affirmauit. Religiosus erat ex adiutorum ordine modestus, ac pius, qui Collegio opsonia, et quae alia quotidianus postulat vsus, emptitabat. Vbi decepti illi, reque prodita irrisi sunt, visum Haereticis fundamentum est ad superstrueudam infamiam mire factum: donis, ac promissis puerum implent, idem adfirmare vt pergat, edocentque quemadmodum pertentatus in iudicio quam proxime, ad veri speciem, constanterque respondeat. Tum ad chirurgos sistitur Volfangi Palatini haeretici Principis. Sine cunctatione illi pronuntiant euiratum puerum. Concinnatur, et scribitur fabula, praelo mandatur, circum omnes Dynastas Germaniae sacros, popularesque disseminatur. Albertum Bauariae Ducem, qui Societatem vsque eo complectebatur, ea fama commouit, praesertim quod ab suo Monachiensi Collegio prodijsse flagitium ferebatur. Ergo inquirendum sedulo: sique fraus deprehendatur, grauiter vindicandam, sin minus abolendam ignominiam statuit. Quo testatior foret res, dat operam, vt puer vna cum parentibus ad se perducatur: qui cum sedulo ab

[Note: 101 Fraus Haereticorum comprehen ditur.] Haereticis custodiretur; tamen callide ab conquisitoribus ab Duce missis in currum abre ptus Monachium deportatur. Tum Albertus ingentem Medicorum numerum indidem Monachio, Augusta, Salisburgo, Ratisbona conuocat: eosque ipsos Chirurgos, qui factam puero iniuriam contestati erant. In veteri aula Principum, spectante simul Principis, simul Ciuitatis Senatu, permultisque primarijs viris, statuitur puer in medio nudus. Nulla apparebat cicatrix, vestigium nullum iniuriae. At nec virilitas cernebatur. Verum haud multis interrogationibus versatus, quanquam callidus adolescens, iam veritatis prodebat indicia, cum ab Ducis Chirurgo, sagacis ingenij homine, continere spiritum, ac ventrem inflare iussus, id, quod calumniatores querebantur exemptum, palam in conspectum dedit. Pueri quoque parentes dederunt gloriam Deo, fassique rite sunt, et suum illum esse gnatum, ac re vera integrum: interrogatique qui contra ea testimonium tulerant Chirurgi, idem ne ille esset puer, quem ante pronunciauerant castratum, itemque num profiterentur in uiolatum postea compertum; quanquam non sine rubore, notaque leuitatis, vtrumque contestati sunt. Conficiuntur eius rei quam accuratissime testes literae, Medicorumque, et Chirurgorum subscriptae manu: quocumque praecesserant mendaces libelli, dimittuntur. Addidit, et literas suas Bauarus Princeps, quae et typis excusae sunt. Cumulatior in auctores redit in famia. Quippe quae tanto cum strepitu, peruagabantur vrbes, prouinciasque fabulae, vbi paulo post adeo illustres in eadem loca res ipsae peruenirent; is, qui praeiuerat strepitus audientiam videbatur veritati fecisse, proque tuba esse admonente mortales, vt oculos hinc ad Iesuitarum, inde ad Haereticorum mores, quasi in vna, eademque [Note: 102 Haereticorum arrogantia intoleranda.] tabula descriptos, interque se comparatos, aduerterent. Nec solum innocentiam Soctetatis illustrabant fraudes Haereticorum; sed firmitatem quoque, ac modestiam catholicae doctrinae corroborabat, decorabatque iactatio eorum arrogantissima. In Academia Viennensi cum theologicas disputationes pro more Patres haberent celeberrimo in conuentu, accessere ad disputandum nouitiorum errorum patroni quidam: postque alios in medium quidam processit, vt sibi videbatur, ceteris longesapientior: qui, conserta pugua, breui coepit acriter premi. Locus inciderat diuinae Scripturae, quo catholicum dogma confirmabatur. Inde Haereticus quemadmodum se expediret non inueniebat. Ergo cum diu circumisset, seque versasset, nullo vsquam patente exitu; nullius homo frontis, nouam diuini testimonij inter pretationem comminiscitur, quam nec ipse intelligeret, nec adstanrtium quisquam videret quid ad rem faceret. Vrautem appareret ex empore ad effugium fictam, neque vlli Doctorum, Sanctorumque interpretum in mentem venisse; interrogatur ex quo tandem scrinio tam aptum sensum, tamque inauditum interpretamentum protulerit: denique ex quo magistro doctrinae felix adeo genus acceperit. Cum ille vocem haeretica maiestate contendens, ac supercilium altissime tollens: e promptuario, inquit, Sanctissimae Trinitatis deprompsi: Magistro didici Patre, et Filio, et Spiritu Sancto. Age vero (tum inquit Iesuita) quae fuit magisterij tam beati schola? At Haereticus, Christus, inquit, per Matthaeum dixit, Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus vsque ad consummationem seculi. Quas ad voces pauci risum, nemo ex corona indignationem tenuit; scilicet eo redactas res, vt dum de religionis dogmatibus, hoc est non de quacumque re, sed de aeternitate agitur, existat homulus nescio quis, qui velit sibi fidem haberi, cum egressus [Note: 103 Reuelationes, quas priuatim iactant Haeretici, quam insa. nae.] e gurgustio ebrius clamat, Me Sanctissima Trinitas docuit. Errarunt Pontifices, Concilia viderunt, Patres, antiqui, Doctores recentes coeci omnes fuerunt: Vni mihi Scripturarum tradita clauis est: me Pater, me Filius, me Spiritus Sanctus post tot secula idoneum inuenere vnum quem suorum facerent, sine fuco, et fallacijs, arcanorum participem. Id ita esse, si vult saluus esse, credat mundus necesse est, vno auctore, eodemque teste, et iudiceme. Ergo tibi, homo sanatice, potius quam Leoni magno, quam magno Gregorio, quam ceteris sanctitate, et sapientia Pontificibus admirandis? Tibi magis quam luminibus illis Hieronymo, Augustino, Ambrosio, et vniuersae Graecae, Latinaeque Ecclesiae Patribus? Tibi demum verius, fideliusque, quam gentium flori, et apici coelestis, humanaeque doctrinae, lectissimis,

inquam, Sancti Spiritus oraculis in vnum congregatis adsuit Deus? Idque postulas, vt credatur dicenti tibi, cum tu non credas Ecclesiae? cum seculis omnibus, cum coelo, terraeque abroges fidem? Ergo cum tu in hoc angulo, in illo non dissimilis tui, contraria inter se eructetis somnia, diuisum est regnum Christi, et peius quam regnum Diaboli constitutum? Ergo mentitur Sanctissima Trinitas, miserisque mortalibus non modo ad caelum viam non monstrat, sed eos huc, atque illuc distrahens, et incertis ambagibus inuoluens, dirum sibi ludum facit? Si nulla est certa fidei norma, sed quod cuique siue sano, siue insano visum est, id Sanctissima demonstrauit Trinitas, quid reliquum est, nisi vt iam terrarum Orbis non Orthodoxorum domicilium, sed furiosorum inter se temere digladiantium carcer sit? Similia multa his cum omnibus, qui disputationi intererant, venirent in mentem, explosa, atque exibilata est Haeretici vecors iactantia: eiusque comparatione [Note: 104 Catholicorum quam fundata doctrina.] clarius perspecta verae doctrinae soliditas: dum Catholici magistri ad explicandas diuinas literas non sua figmenta, et inania cogitationum ludibria per nomen reuelationum, quas impudentissimo cuique facillimum est architectari; sed Pontificum responsa, Conciliorum decreta, Patrum, Doctorumque sententias simplices, apertas, consentientes modeste, et grauiter proferunt. Hac igitur via doctrinae Societatis in dies clarior vulgo fiebat, et gratior. Atque hoc anno Viennensis Collegij auditores theologi, Rectore Academiae postulante, saluis instituti religiosi, et obedientiae legibus, in Academiae corpus sunt cooptati. Doctor Adalbertus Bausek Decanus facultatis creatus est. Dux quoque Bauarus, vt homines Societatis in ordinarios Professores, et consilia Academiae Ingolstadiensis liceret admitti; diploma edidit, neque aliam voluit, quam Societatis approbationem requiri. Valde in publicum salutaris fuit, quanquam non adscripto nomine, liber editus a Paulo [Note: 105 Pauli Hoffaei liber de Com. munione catholica.] Hoffaeo. Cum enim Smidelinus, et Cyriacus Spangenbergius haeretici de communione sub vtraque specie noxios emisissent libros, contra libellum, quem idem Hoffaeus de Catholico ritu ante vulgauerat; is copioso, et sane opportuno volumine Haereticos germanice consutauit. Hac fama doctrinae commotus Gnesnensis Archiepiscopus Polonici Regni Primas, non semel ad Rectorem Viennensem, ac [Note: 106 Inuitantur Austriaci Patres ad scribendum contra Arfanos.] Prouincialem Austriae datis literis hortatus est, vt stylum aduersus impietatem Arianam passim in Polonia reuiuiscentem stringerent, his praeter cetera magnificis ad literam verbis. Nos sane a Societate vestra, quae hactenus non pauca praeclare scripsit, tanquam bellatoribus strenuis, et ad certamen hoc decertandum diuinitus in Ecclesia catholica excitatis, furorem, ac rabiem insanorum hominum rectius, quam a quoquam alio retundi, ac reprimi posse existimauimus. Itaque prouinciam illam Ordini vestro, nostro iudicio, maxime propriam ad vos deferendam nobis esse statuimus. Verum aduersus id monstrum, haud obscuro indicio, pugnauit [Note: 107 Palatini Vilnenfis Ariani exitus horrendus.] e caelo sub idem tempus ipsa diuinissima Trinitas. Palatinus Vilnensis Nicolaus Radiuillus optimae stirpis teterrimus parens, qui hanc maxime excitabat, ac protegebat pestem, cum ab Rege quoque occupata Viluensi arce defecisset, morbo correptus, proque dolorum acerbitate diro omnia vlulatu complens, euomuit infelicem animam, haud dissimilis vitae exitu Ario, cuius fuerat aemulator insaniae. Hinc renouata Regi de Collegio Vilnae statuendo cura, vbi plurimos nouus ille inuaserat furor. Memorabilis hic Sarmatiae habendus annus, quod et ad summum [Note: 108 Ex hoc anno Haeresum in Polonia retroactus Orbis.] euectus est, et simul in clinari coeptus Haeresum Orbis. Nam eo vsque Haereticorum impotentia excesserat, vt in Petrocouiensibus Comitijs, frustra reclamantibus Orthodoxis, inuito Rege, in oculis Apostolici Nuntij, moxque Legati Cardinalis Commendoni, nequicquam contra tendente tota illa sanctitate, ac sapientia sua Cardinali Hosio, decretum conditum sit, quo sacrarum decimarum causae, per summam iniuriam Ecclesiasticae libertatis, tribunali politico subdebantur. At ex altera parte eodem tempore, et Ariani Palatini obitu, tam veliem enti, potentique patrocinio remoto, debilitata est haeresis, et Collegiorum inducta praesidia, praesentissimi [Note: 109 Quo pacto in eam inuafissent.] vsus, vt vel inde apparet. Quippe inualuerant per eas oras non tam ibidem prognati, quam reportati, et inuecti errores. Nam praestantium desiderio magistrorum homines nobiles (vt est Sarmatica gens humanitatis omnis, et capax

in primis, et cultrix, vltroque etiam prudentiae peregrinando quaesitae appetens) in celeberrimas Germaniae Academias serme liberos dimittebant. Quarum plerasque professores haeretici venditatione magis, et scriptitandi audacia, quam vlla solide fundata doctrina claritatem adepti, cum haberent in hos veluti Circaeos Ministros, vbi simplices adolescentes inciderant, nimirum adumbrata eruditionis species, et fucata loquacitas, tanquam litum melle poculum, aetatem improuidam ludificabatur. Inde referebant domum literas infelices, insanamque sapientiam damno religionis emptam. Tum vero cum in ipsum quoque regnum intrusisseut se Doctores impietatis, et apud nobiles vel iam omnino corruptos, vel emollitos, non modo procliues aures, sed et patrocinium inuenissent, et multitudo (si vsquam) ibi maxime vultus intueatur nobilitatis, ac procerum, rara vsquam tota Sarmatia Ciuitas, [Note: 110 Auxilium ab Societate Poloniae allatum.] atque adeo domus incorrupta reliqua erat. Porta igitur haec adeo patens inuehendae pesti, nunc primum obstrui coepta, cum Societatis Collegia inducta sunt. Neque ea solum re inclinatio haeresis facta, quod ad religiosa gymnasia iuuentus nobilis ab corruptricibus Academijs traducta; verum etiam, quod in Pastorum officia, virtutum, ac literarum instructu, idonea sensim Clericorum educta soboles: quod concionibus publicis, et disputationibus, item lucubrationibus, et stylo, praeter quotidianos, priuatosque congressus, catholicarum rerum vindicata maiestas, antiquitatis propugnata veritas, et profligata vanitas nouitatis: quod cultu pietatis paulatim restaurato, emendata vitia, quae in pijs opinionibus viam praecipitem pandunt: denique quod multitudini per se ad religionem auitam propensae excitati, confirmatique sunt animi. In quo momentum inaestimabile fuit. Probabile quippe vix est, vbi simplices animae magistros, ducesque nactae sunt, demonstrata ab ijs parentum suorum vestigia, cum quanta et voluptate agnouerint, et voluntate institerint. Secundum Deum primus gloriae huius flos Hosio Cardinali debetur, conditoque ab eo Collegio Bransbergensi, vt merito eius regni prouinciae inter sua decora numerent sapientia, virtuteque tanta parentem. Vendicant et suam sibi Varmienses Canonici partem laudis, qui in Collegij conditionem, cum studiose ad Cardinalis accessere vota, tum impensarum trientem contulere. Vendicant postremo non alij modo Collegiorum parentes, sed cuncti ordines, et nobilissimi [Note: 111 Polonorum in Societatem in. signis pietas.] quique virorum, ac foeminarum, atque in primis siue diuina, siue humana potestate eminentes Proceres. Nam simulac nosci penitus, et propagari ccepta Societas, ita omnes (paucis exceptis, qui tanquam ad illustrandam fauentium caritatem aduersari maluere) complexi sunt; ita simul eius, et prosecerunt industria, et vsibus succurrerunt, certamen vt amabile inter eam, ac regnum tenuerit teneatque, pendente adhuc victoria. Collegij Bransbergensis ad perpetuitatem hoc anno transacta institutio in Dioecesana Synodo Heilsbergae, Cardinalibus duobus Hosio, et Commendono praesentibus. Iam enim Commendonus ex Hosij manu insignia purpurati Patris sacro Apostolorum Petri, et Pauli die susceperat. Duodecimum ante Kal. Septembris diem Collegij natalem censeri placuit, quo die decretum factum in [Note: 112 Bransbergensis Collegij incrementa.] Synodo, quamuis iam ab anni principio Collegij munera inchoata essent. Peruenerant anni superioris extremo incolae primi futuri: quos cum Heilsbergae paterno cepisset animo Cardinalis, et omni indulgentia recreasset, velletque diutius habere, dum pestilentia, quae adhuc saeuierat, omnino extingueretur, instante maxime Petro Phae, qui ad sacras conciones Treuiri missus venerat, nec metuendum operarijs Dei quicquam asserente, postridie Epiphaniae humanissime cohortatus, sperareque se ex virtute eorum, industriaque testatus omnia, et restitutionem religionis, et morum: demum suam in omni re quam benignissime opem pollicitus, et ad se iussos, tanquam ad parentem in omni vsu confugere, praebita ad osculum sacra dextera, et Episcopali benedictione munitos dimisit. Attributum est Collegio, Francis anorum Patrum Coenobium, quod iam diu temporum illa tempestas desolarat. Templum abunde capax, sed ruinosum, et incultum cum esset, certatim conferentibus Cardinali, Canonicis, Ciuibus quoque Bransbergensibus, reparatum est, et excultum. Domus vero non modo amplitudine, sed etiam distinctione membrorum opportuna suit et Collegis, et Conuictoribus excipiendis. Continuo enim Cardinalis

operam dedit, vt quamplurimos ex nobilitate acciret, sumptibus quoque suppeditandis inuitans. Misit etiam octo Gnesnensis Archiepiscopus. Accurrere non ex Prussia modo, sed longe ex Lituania, Polonia vtraque, alijsque prouincijs. Itaque breui supra quadraginta nobiles in conuictu numerati: supra ducentos triginta in toto gymnasio, quod classibus quinque Rhetoricam, et disciplinas inferiores tractabat: vtroque sane mirifico tum gaudio Catholicorum, tum Haereticorum dolore. Nam Catholici parentes pietatem suam tam studiose committendis in eam disciplinam liberis plane nudarunt, gestientes inuentum sibi gymnasium, cui tuto eos crederent. Sacri autem viri, ac nominatim Canonici, Clerusque Posnaniensis haud semel amantissime gratulati aduentum Societatis in eas terras, simul adiumentum idem expeti a se, expectarique denuntiarunt. Accessere magni etiam viri spectatum, cum gymnasij disciplinam, tum religiosae vitae rationem, et eiusdem amore vitae incensi non pauci: quorum clarissimus suit stanislaus Varseuitius toti [Note: 113 Stanislaus Varseuitius animum ad Societatem applicat.] Regno et literis Graecis, Latinisque, et obitis etiam ad Turcam legationibus, et apud Regem gratia, apud quem scribendis epistolis praesuerat, tum Sacerdotijs notus: qui seculi res hinc adorsus componere, biennio post Romam ad Societatis Tyrocinium venit. At ex nobilibus Haereticis, quamuis omni officio, et liberalitate ab Cardin ali Hosio inuitatis, nemo vnus pellici potuit, vt suorum quemquam eo mitteret. Vulgus vero Haereticorum, Satanicique Ministri hic quoque tenuere suum institutum, Sociorum famae insidiantes, vt oppressa illa, simul tam secunda coepta [Note: 114 Haereticorum fallaciae.] debilitarent. Flagitiosos duos, simulato Societatis habitu, misere ad prostibulum. Sed nequiuit sub vestitu religiosae simplicitatis haereticae malitiae fraus tegi. Dolo prodito, cognitum est non Iesuitas, sed eos adire lustra, qui vel ipsam adulterant pietatem, et fornicantur in adinuentionibus suis. Finitimi vero inter haec ministri non cessabant in suorum conciliabulis denuntiare, et clamare precandum Deum pro Bransbergensibus, vt eos a tyrannide Principis (Hosium designabant) et ab Iesuitarum hyprocrisi liberaret. Postremo cum nec oratio, quae fiebat ipsis in peccatum, nec doli, qui redibant eorundem in caput, prodessent quicquam; conati sunt auertere a Bransberga commeatus, qui ex circumiecta ora comportabantur, vt Iesuitae, atque adolescentes, qui ex proximis, remotisque prouincijs confluebant, fame pellerentur. Sed nihil aduersus Dominum, et seruos eius, quibus cuncta proficiunt in salutem, Hosij vigilantia fecit, vt, si quid alicunde interciperetur annonae, [Note: 115 Pultouiensis Collegij exordia.] affatim aliunde suggereretur: Florente iam Bransbergensi Collegio, Pultouiense adornabatur. Vrbs ea modica est, sed loco sita amoeno, et salubri, in Masouia prouincia, Plocensi Episcopo et humanis rebus, et diuinis parens. Andreas Noscouius hac tempestate Praesul, ac Dominus erat, qui cum Pultouiae Collegium condidisset, Commendoni suasu, in id Societatem vocare decreuit. Commendono sedes videbatur opportunior, tum alijs causis, tum celebritate vrbis Plocia ipsa: verum cum aedificium ibi deesset, Pultouiense Collegium receptum est, Kalendisque insequentis anni possessio rite adita, ac subinde Magistri tres constituti. Stanislaus Rosdrazouius natione Polonus e gente nobili Rector ei primus ab Vrbe missus praefuit. Vtrique autem Collegio Bransbergensi, et Pultouiensi Superintendens praefectus est Balthassar Hostouinus, et Franciscus Sunerius Roma Visitator missus.

In Hispania e Concilij Tridentini decretis multae hoc anno habitae Synodi, in [Note: 116 Res Hispanicae] quibus non parum Societatis opera vsi Praesules sunt, sed in Barcinonensi maxime, ac Toletana. In ea vero, quae Salamanticae ab Gaspare Zuniga, et Auellaneda Archiepiscopo Compostellano, cui Franciscus Hurtadus Mendoza tum Comes Montis Acuti loco Philippi Regis intersuit, est habita; non exiguum Societatis res adierunt discrimen. Erant inter Episeopos (tredecim conuenerant) qui olim Ioannis Silicaei alumni imbiberant altoris sensum: cumque alia Societatis ministeria, tum libellum, et vsum Exercitiorum ante omnia suspectum reddebant. Verum [Note: 117 Ioannis Ramirij virtus et eloquentia.] Deo nunquam suorum famulorum causam deserente, Ioannis Ramirij, qui pro Bartholomaeo Fernandio ad Comitia Romam profecto Rectoris locum obtinebat, virtus, et eloquentia, simulque Antonij Araozij auctoritas imminentem

procellam discussêre. Vltro postulata, impetrataque in conuentu copia dicendi Ramirius, ac rogatis initio Episcopis, vt, si quid ipse praeteriret, si cui dubitationis quicquam resideret, interpellarent, ac quaererent; de fine Societatis, deque vijs, per quas ad eum graditur, inter quas Exercitia spiritus praecipuam ostendit esse, multa magno omnium assensu disseruit. Sed illud probatum est maxime. Voluntaria experimenta humilitatis, et abiestionis, quae mortificationes publicas vocamus, quidam vt immodica, et interdum absurda, et iocularia carpebant. Ramirius postquam docuisset auctoritate, exemplisque Sanctorum quam laudabils exercitatio talis sit, quamque potens ad virtutem ingenerandam: Non vsque eo tamen, inquit, laeua mente sumus, vt existimemus in rerum talium vsu, pro loci cuiusque, ac temporis ratione, neminem vnquam vnum nostrorum Rectorum extra prudentiae fines egredi posse, aut egressum esse. Ceterum ego quidem et vos, opinor, Sapientissimi Antistites, nihilo secius errare eos crediderim, qui carere nos omni errore velint. Hominis est imbecillitatem humanam obliti, parumque prudentis ab homine mortali nunquam deerrantem, nunquam lapsantem, nusquam offendentem prudentiam postulare. Satis nos nobis diuini muneris duc mus, voluntatem recta semper, et inoffenso (quod aiunt) pede procedendi, quodque errore potius, quam voluntate labamur. Nec vero, quod humanae curae est, Societas nostra praetermittit: Consiliarios Rectori apponit, praeficit Prouinciales, alia praesidia comparata habet, per quae tum arceat errata, tum vindicet. Habebimus quoque gratias Praesulibus, qui nobis, vt quaeque viderint in nostris ab recta ratione aliena, plane, ac nominatim demonstrent. Cetera committamus Deo necesse est. Duas horas disceptatio tenuit: tamque multae, atque absurdae ex maleuolorum haustae sermonibus opiniones ex animis Episcoporum abstersae sunt; vt emenda fuerit occasio ad tales viros dedocendos. Illi non benignitate modo orationis factum sibi satis, sed omni alia humanitate: Sociorum quoque, praecipueque Petri [Note: 118 Hispalensis Antistes amicum se praebet.] Sancij opera in disceptandis Concilij rebus, et componendis vtendo, praeclare docuerunt. At H spalensis Antistes Ferdinandus Valdesius, qui antea alienior habebatur, luculenta hoc tempore edidit beneuolentiae argumenta. Duo millia aureorum nummum ad aedificationem templi Collegij Hispalensis, quae hoc anno coepta est, contulit. De Collegio in Ouetensi Vrbe Soc etati attribuendo coepit agere, et Consaluo Rectori Madritano, quem eam ob rem accersierat, libellum Exercitiorum, in quo Cani manu erant ad marginem notae, vt eas recognosceret, [Note: 119 Franciscanorum Patrum in Societatem caritas,] castigaretque dedit, libello deinde ipse vsura. Idem sub tempus Venerandi Patres Franciscani suum aduersus Societatem plenum caritate animum ostenderunt Pintiae in Gomitijs generalibus decreto in haec verba edito. Cum noster Ordo Fratrum Minorum existat, atque in humilitate praecipue, et caritate fundatus; nouerint Fratres omnes vbique terrarum dispersi, Religiosos cuiusuis Religionis humiliter, et humane tractare, tum maxime eos qui de Societate Iesu fuerint: quos diligere, et honorare debent, eosque ad actus literarios, sestorum celebritatem, aliosque publicos actus, ad quos Religiosi conuenire solent, cum caritate inuitare, et suscipere. Nec [Note: 120 Occasio decre ti eorum.] nostrorum quisquam audeat ijs publice, vel occulte detrahere. Huius decreti nouissima ea causa fuit. Cum in publico Haereticorum supplicio P. Petrus Sancius, post confirmatos ad pie obeundum noxios, conuersus ad populum inter exhortandum ad poenitentiam dixisset, fieri posse vt ex ipsis spectatoribus adesset non nemo magis nocens, quam fuissent ij, quorum viderant poenam; Religiosus e Franciscanis haec audiens obstrepere coepit, et voces etiam non exiguas mittere, ita vt omnium ad se oculos, auresque conuerteret. Dicta arguebat Sancij, et censura notabat, quasi affirmasset grauius haeresi crimen inueniri. Simplicius haud dubie, quam eo praesertim loco deceret, videri poterat locutus Sancius: nil tamen absurdi pronuntiarat, cum inter eos ipsos, quos appellabat, possent homines non modo sceleribus alijs, sed et ipsa haeresi contaminatiores esse. At libera Fratris reprehensio, eiusdemque auctoritas haud parum sermonum, et offensionis exciuit; vt rumor iam ferret ab Sanctae Fidei Quaesitoribus iniectas in Sancium manus: idemque Religiosus haud multo post inc onsiderato se abreptum zelo prosessus, modestia

summa (vt erat re vera vir ponus) veniam facti rogauit. Ceterum cum Alexander Cardinalis Cribellius Fratrum Comitijs Apostolicus Legatus praeesset, idem et eius Ordinis Patronus, et Societatis amantissimus, dedit operam, vt in posterum non offensionum causae tantum remoueremur, sed sancta etiam consensio inter vtrumque Ordinem, nouo addito nexu firmaretur. Inde pro sua caritate sacer ille Conuentus decretum, quod recitatum est, condidit. De qua optima vol untate Pater Borgia gratias Ministro Generali summas egit. Licet hic animaduertere quam sit Dei famulis mos contrarius seculi corruptelae. Quemadmodum enim improbi ad peccata cumulanda occasiones ex honestis quoque factis assumunt; ita imitatores Christi prolapsiones, et imbecillitates humanas materiam sibi faciunt [Note: 121 Marcenense Collegium susceptum.] exaggerandae virtutis. Hoc anno prouinciae Boeticae Marcenense additum est Collegium. Aliquot ante annis in hanc toto animo intenta curam caeperat aedes opportunas extruere Maria Toletana filia Catharinae Ferdinandiae a Corduba Marchionis Plegi coniux Ludouici Pontij Leonjj Ducis Arcos: cumque aliquantum processisset aedificium, atque e dotalibus optimae Ducis bonis (vti moriens legauerat) eoque quod vir supplebat, census. annuus millenum fere nummum conficeretur, addita Collegij possessio est, quamquam non nisi duobus post annis iusto incolarum numero frequentatum. Madritanum Collegium initio Septembris [Note: 122 Petri Sancticrucij mors, et virtus insignis.] suorum incolarum primitias transmisit in caelum. Petrus Sancticrucius Sacerdos, qui diu Patris Araozij adiutor fuerat, ex graui febre iam quinquagenarius occubuit. Corpus delatum Complutum est, quod Madriti non dum nisi Sacellum minime sepulcris idoneum haberemus. Compluti autem dum sepelitur, viderunt circumfusi omnes indicem, alterius manuum demortui, acsi viueret: ad haec totum corpus, ac membra singula ita mollia, ac tractabilia, vt Valesius, et Caluus Medici nobilissim, cum inspexissent curiose, multumque tractassent, affirmarint id naturale non videri. Quare cum Antonius Araoznis, praeter ceteras eximias virtutes, compertum sibi testaretur integerrimum pudicitia; florem ab eo ad finem vsque conseruatum; virginitati omnes insolitum illum, vigorem sine dubitatione attribuerunt. Quae quos artus corrumpi viuos foeda voluptate non siuerat, eos iam vita perfunctos etiam a potestate mortis aliqua ex parte tutaretur, et ipsa met quodammodo [Note: 123 In pestilentibus iuuandis mortui.] vice animae animaret. Burgis in morbosorum obsequio Gaspar Azebedius Collegij Rector, P. Aluarus Orisius concionator, duoque Laici Petrus, et Monserratus vitam finiere. Cubitum se ad modicam quietem receperat Gaspar, cum [Note: 124 Gasparis Azebedi caritas.] accitus ad excipiendam moribundi ex plebe hominis confessionem (vti adnotauit in commentariolo, quem eo tempore confecit Ioannes Polancus) consestim surgens accurrit. Nec dilata est tam promptae caritatis merces. Inde morbum retulit domum, qui ei ad caelum iter aperuit: et alioqui solebat non expectare dum, vocaretur, sed quaeritare ipse destitutos per vrbem morbidos, quorum animos expiaret. Burgensi Collegio decennium ferme praefuerat, domi, forisque probatus. Patriam Vallisoletum habuit. Aetate iam grandior ad Societatem accessit. Cunctis [Note: 125 Summa vitae asperitas eiusdem.] virtutibus, sed orandi praesertim, et macerandi corporis studio suit insignis. Multas quotidie horas in precibus consumebat. Somni, cibique parcissimus. Cubile ferme erant nudi asseres, nempe qui non inuitarent somnum, sed et ipsum cruciarent. Nunquam vinum gustauit, nec quicquam sexta Feria, praeter aquam, et panem, extra alia crebra ieiunia. Ad haec flagello se quotidie acriter concidebat, serreaque catena corpori applicata assidue cingebatur, cui perfrequens, et prope continuum adijciebat cilicium. Ex quo gonere vnum inuentum est in eius cubiculo postquam obierat, ad corpus totum ab collo ad talos obtegendum factum, adeo hirsutum, et horrens, vt species, ipsa terreret. Hunc sibi duntaxat apparatum quaesierat destinatus ad Iudos, quamquam postea missus non est. His alijsque praeparatus Jaboribus Gaspar ad caritatis palmam euectus est: vt, qui vitam inter frequentiam egerat Sanctis proximam Anachoretis, mortem in pace affinem Martyribus [Note: 126 Ioannes Lopius miraculo sanatur.] sortiretur. Dissimili sorte vsus, qui Bellimarense regebat Collegium Ioannes Lopius Suarius. Cum pestilentia non vrbem modo, et suburbana, sed totum ferme agrum Burgensem vastaret, ille autem, ne dies sibi, nec noctes parceret, diuinis,

humanisque subsidijs conquisitos vndique consolans aegros, augerentque labores additi ad agrestes egressi in Villas Burgenses ciues, breui communi malo percellitur. Quartum iam diem febribus teterrimis, assidueque inualescentibus iactabatur, nec spes vlla vitae reliqua erat. Ergo Sanctae Crucis reliquias, quae in eius Collegij templo asseruantur, ac diuinissimum Viaticum ad se iubet afferri. Adfuit cum Saluatore, lignoque vitali salus, ac vita. Crucem adorat aeger, Eucharistiam suscipit, febris abscedit. Neque (vti fit in maligno illo febrium genere) imbecillitas, et languor resedit; set vigor mansit, et robur eiusmodi, vt protinus exilire lecto, et munia consueta repetere plane se posse sentiret: quo nihil ambigeret, nequaquam imbecillae, tardaeque naturae victum ope malum, sed eius dono, cuius [Note: 127 Michaelis Barrij finis.] paret nutui cuncta natura. In Collegio Bracharensi Michael Barrius e primis, qui inter Lusitanos dederunt Societati nomen, septimo idus Augusti necessitati concessit. Vir suit et doctrina, et pietate conspicuus: et tamen supremo tempore grauissima diffidentiae tentatione, de qua, Deo iuuante, triumphauit, vexatus est: Vt admoneantur degeneres, vbi in illum cardinem venerint, quid se sperent animi habituros. Conimbricae huius anni autumno Collegij, quodin domicilia duo diuisum adhuc perincommode erat, mollissimam prouidentia diuina, in vnum redigendi, [Note: 128 Collegium Conimbricense in vnum te ctu redactum.] viam obtulit. Cardinalis Henricus de Sacris Quaesitoribus Conimbricae statuendis agebat. Ne ingens impensa fieret in extruendas nouas aedes, Patres vltro Collegium inferius, quod Regium, vel Artium appellabant, in eam rem cesserunt. Eaque voluntas pro dono ingenti est habita, atque ex aerario regio pecunia deprompta, vnde Superiori Collegio, quae in inferiori suerant, disciplinarum philosophicarum exedrae adijcerentur. Illud quoque ab Cardinali impetratum est, vt omissa cura nouos creandi Episcopos Iaponiae, et Sinarum, de qua re supra cum Pontifice actum retulimus, transferendos in ea regna ab Aethiopia, et ab India Ouiedum, et Camerium, quando Aethiopica expeditio exitum non habebat, curaret. Atque ita in Societatem, quam minimum fieri posset honorum inueheretur. Repugnabat initio Cardinalis, veritus ne per eam rem obsequium Dei, et salus animarum impediretur. Sed vbi P. Ludouicus Consaluius explicauit ita decretum in Patrum conuentu, in quo tam multi adfuissent ex christiana omni gente adeo diuinae gloriae, et animarum cupidi Patres, ac proinde id existimandum malle Deum, quod eis visum esset; vt erat ipse maximo, sed moderatissimo zelo, [Note: 129 Diploma Pontificium contra Societatis desertores benficium siugulare Lufitani Regis] placide acquieuit. Postremo ingens in Lusitaniam Prouinc iam, cunctamque Societatem meritum extitit Lusitani Regis, vt eius rogatu, et insigni studio Aluari Castrij, regij ad Pontificem Legati, Pius Quartus declararet, decerneretque qui de Societate ne dum solennibus, sed et simplicibus vsitatis illi votis illigati ab ea deficerent, vel ad alios Ordines, excepto Carthusiano, transirent; vt in eos, tanquam Apostatas, liceret animaduerti: omnique eo quam optimo iure, et cunctis Apostolicis beneficijs vti, quibus in eiusmodi negotio Religiosi quicumque Ordines siue mendicantium, siue non medicantium vterentur. Quo concesso, cum ante confectas rite literas ex humanis Pontifex abijsset; qui successit ei Pius Quintus non solum ratum habuit, et diploma statim confecit, ediditque; sed etiam ex die sexto ante Kalendas Decembris huius anni, quo die Pius Quartus concesserat, vim obtinere, et censeri editum voluit. Vtile munimentum id suit aduersus leuitatem humanam simul Religiosorum nostrorum, ne spes immunitatis ad faedam defectionem solicitaret: simul alienorum, qui interdum eis, vel auctores erant transeundi ad ipsos, vel vltro adeuntibus receptum dabant. Vnde lites, et contentiones, et multa noxij in publicum exempli oriebantur.

[Note: 130 Res Indicae.] Ad Indos hoc anno sex profecti Sacerdotes Ioannes Baptista Ribera, Petrus Bonauentura, P. Valentianus, Perdinandus Alcarazius, Gabriel Oliuerius, et Alexander Valla ex Regio Lepidi, vnde cognomen ei Vallaregius postea adhaesit. Terni duabus vecti nauibus. Nauigatio obtigit maxime infesta morbis. Patresque omnes, post exercitam egregie cum vectoribus caritatem, quorum vltra centenos in vtraque extincti naui, et vix quispiam vnus mali vim intactus effugit, morbo ipsi correpti exercuere patientiam. Alexandrum Vallam iam prope depositum

ab sancta Confessione, et suprema Vnctione ita continuo sebris reliquit, vt pro singulari Dei munere tam repentina mutatio habita sit. Ab Lainio Praeposito, qui talibus viris fidendum crediderat, praeferebant ex Vrbe literas, per quas fiebat potestas pro suo arbitratu siue ad Sinas, siue mallent ad Iaponios nauigandi, pro vt [Note: 131 In Indiam serendus animus ad munera om nia, et loca paratus.] spes rei bene gerendae maior alliceret. Quod, vbi venerunt in Indiam, eius Prouinciae Moderatoribus periculosum visum est beneficium, verentibus, ne ea venia ad laxamentum obedientiae in ceteris pertineret. Deinde in tanta regionum distantia, morumque diuersitate, et mortalium rerum, atque hominum incerto, ac mutabili statu succurrebat, quo quemque maxime expediret mitti, certiorem sibi ex re praesenti existimationem sore. Quare, et Generalem ipsi, ne post haec huiusmodi parum tuta edere exempla vellet, submisse rogarunt, et Borgia ijs Patribus, qui priuilegium ex Lainio ostendebant, auctor suit, vt holocaustum sui ad gentium conuersionem vndecumque absolutum Deo immolantes, in Prouin cialis Indiae potestate essent. Ac nescio quomodo postea euenit, vt nouissimorum hominum flagrantissima caritas, vnde summa omnia expectabantur, aliorum alio exitu frustra fuerit. Iam diu Antonius Quadrius Prouincialis Socios in Molucis, et Iaponia laborantes inuisere, solarique coram optarat. Huius rei gratia Malacam hoc anno discessit, procuratione Indiae Melchiori Nunnio delegata, relicto domesticis, [Note: 132 Antonij Quadrij auctoritas.] Goanisque omnibus maximo desiderio sui. Mirum enim quantum consilio, ac virtute, collectaque inde auctoritate apud omnes, praecipueque apud Archiepiscopum, et Proregem valebat. Interim Goae, vicinisque circa locis accessio non poenitenda Ecclesiae facta est, capitum supra bis mille ducentorum. In Ciorano Insula [Note: 133 Necessaria linguae cognitio catechistis.] Seminarium institutum est Sociorum duodecim, qui curam praecipuam in ediscendam conferrent Canarinam linguam, satis comperto nihil magnopere profici ad gentes, quarum linguam euangelista ignoret. Ad ceteras Sedes Collegio Goano subiectas vna addita ad S. Laurentij leuca ferme ab vrbe Goa. Sacerdos ibi Ioannes Diatius cum Benedicto Fernandio comite, conuertendis Ethnicorum reliquijs, [Note: 134 Salsettarum ad Goam operosa conuersio.] confirmandisque Neophytis collocatus. Accessit et Templum, ac Sedes ad Marganum pagum in Salsettaria continenti. Templum Sancto Spiritui dedicatum, situ delecto multos inter Ethnicorum pagos, et Idolorum sana, vt velut arca Dei prope admota, Dagonem, et alia interna monstra euerteret. Die Sabbato, cui in Albis est nomen, primum celebri pompa nouo in templo diuina fieri coepta. Hanc (secundum Raicolanam) Societas habuitin Salsettis primam Sedem. Bini in vtraque Socij tetrum coepere illud dumetum excidere, pericidosas inter aerumnas. Adeo fera Ethnicorum ingenia erant, praecipueque Brachmanum. Petrus Alcaceua Sociorum vnus cum in Ethnicorum pagum forte Christianorum numerum initurus venisset, subito in eum coortis barbaris, aegre suga in proximum Christiani hominis tectum elapsus, vitam seruauit: at comitem, quem ducebat e gente catechumenum, adepti crudeliter occidere. Ceterum caro id facinus sanguinarijs Daemonibus, eorumque cultoribus stetit. Quaestione habita, compertaque noxa; Prorex cuncta pagi fana incendi iussit, addito edicto, ne restituere fas vllum vnquam in tempus esset. Ergo consestim fana septem igni corrupta, quot numero erant in pago, ipso met Alcaceua regios inter administros subijciente faces. Cum classe, quae ab Goa mitti quotannis Mecanum in fretum solet, Petrus Ferdinandus Mercatus, Prorege postulante, qui virtutem viri in profectione ab Europa cognouerat, cum socio missus. Praeter operam nauatam militibus, praesertim quos morbi oppresserant, cum ad omnes necessitates nauigia per cuncta transcenderet, multum etiam [Note: 135 Bazaini, et circa copiosa Ethnicotum eo. uersio.] nauales socios iuuit, compluribus eorum ad Christiana sacra conuersis. Copiosus Bazaini, et in sedibus ei Collegio subiunctis, Damanensi, Tanaensi, et Sauctae Trinitatis hoc anno fuit Neophytorum prouentus, mille ac sexcenti numero, quorum Bazaini septingenti solenniter abluti sunt. Peperit hanc vberem messem Brachmanorum quorumdam, qui multitudinem auctoritate sustentabant, baptismus. [Note: 136 Nobilissimi Brachmanae conuersio.] Longe clarissimus habebatur Brachmanes Porquioci nomine. Is peritia suae sectae, astrologiae cognitione, ceteraeque naturae, ad haec vmbra sanctimoniae late inclytus, tanquam oraculum ab Ethnicis responsa petentibus adibatur, opima

conferentibus dona. Demum venerationis eo venerat, vt perbeatos se ducerent, quibus licuisset lauare illi pedes, et eam dein, qua lauissent aquam exorbere. Hoc impiae superstitionis euertendum rati propugnaculum Socij, tandiu diuinis, humanisque machinis concussere, vt nutare tandem inciperet. Iamque. nihil magis sustinebat, quam malus pudor dictitantem, auctoritatis summae magistro dedecori fore, si sponte, non vi defecisse videretur ab eo, quod tanto nomine docuisset. Hac oblata spe in custodiam datur, quod contra iussa regia palam ritus Ethnicos exerceret. Hic hominem diuina lux benigne respexit. Ita caelestem disciplinam Christi probauit, vt repente idem et auditor, et doctor effectus sit. Adeuntibus enim ad se Brachmanis, et ceterae multitudini, quae multa admirabunda concurrebat, cognitura vera ne fama esset, quidque ea existimatione, ac celebritate virum ab suis opinionibus in aetate vltima abstulisset; magna vi orationis, magnoque animi sensu aperte profitebatur, nihil in Brachmanica superstitione solidum, nihil religione dignum inesse: vnicamque Christi Dei sapientiam veram sibi, salubremque compertam. Denique ingenti cum agmine, nobilique pompa competentibus ordine cum palmis, sertisque, inter tibias, fistulasque, et varios de gentis more concentus, ad Collegij templum prodeuntibus, vir grandaeuus Christo renatus est, atque Henricus Acunia nuncupatus: idemque paulo post valetudinarius ad Collegium, vt potuit, egit se, aquam lustralem postulans, cum diceret visam sibi per quietem Matronam nobilem cum sancta aqua, eiusque vsum plurimum commendasse. Decebat haec Christum Iesum victoria, vt iam consecratae per nomen eius aquae subijceretur, qui quam lotura pedum foedasset, consecrare paulo ante putabatur. Prope Bazainum ad colonorum opportunitatem aedes Beatae Virgini Adiutrici posita est, quam primam extra Vrbem illa in ora Deipara aedem habuit. Nec procul inde [Note: 137 Damanum ob. sessorum pietas obsidione liberat.] Crux ingens ingenti populi gratulatione constituta. Damanum cum obsidione cinxisset hostis filius eius, qui Constantino olim Proregi dedidit, vehementerque premeret, Patres ante omnia apud Lusitanos milites institere, vt expiarent animos, et sceleribus abstinerent, quae solent potentia, et formidanda Christianis arma Barbarorum efficere. Paruere necessitatis etiam impulsu milites. Atque ijs ad poenitentiam, precesque conuersis, breui sua sponte dispersis hostibus, ille omnis sine damno, et labore Christianorum barbaricus terror euanuit. De inferiore Indiae tractu ad promontorium vsque commorinum nihil magnopere relatu nouum offertur. Tota in hac ora, Malacaeque ad auream Chersonesum, et in Molucis res cedebant prospere cum firmamento religionis, et incremento, cum Amboinum [Note: 138 Amboini Ecclesiae vastatae a Barbaris.] calamitas miseranda oppressit. Multae sunt Amboini paruae insulae nulli vni subiectae domino, sed in potestate suorum quaeque populorum: ex quibus pars iam, Sociorum laboribus, ad Christum venerant: impium alij Mahometum, vel superstitiones patrias sequebantur. Mahometani dudum Christianos oppugnabant Ternatini Regis instinctu, et occultis auxilijs, qui stipendiarius Lusitanorum cum esset, omni spe conabatur Lusitanas opes infringere: eoque totus erat in Mahometismo propagando, et Christianae religionis coercendis auctibus, ratus quantum ad Christum accederet, tantum detrahi sibi virium, Lusitanorum fieri. Hanc ob causam Amboinios populos Mahometi asseclas conciebat aduersus Christianos, multorumque iam annorum bella furtim alebat. Hoc autem anno duobus Lusitanorum Praefectis morte raptis Mahometani populi, quos ad id loci Praefectorum illorum continuerat metus, in occasionem intenti, ad exitium Christianae religionis, et Lusitanorum vniuersi coniurant. Praecipuum Christianorum oppidum Attiuam obsident, quo Pater Emmanuel Lopius, et Lusitani ferme triginta sese receperant. Interuenere his mercatorum naues tres ex Molucis, quae militum haud exiguam manum vehebant: a quibus obsessi, cum auxilium peterent, expectare classem Ternate mox affuturam iussi. Sed mercatores, dum aliena tueri negligunt, amiserunt sua, malo edocti in salute publica contineri priuatam. Iaui a Mauris acciti vnam ex Onerarijs eorum refertam mercibus capiunt. Qua iactura, metuque damni grauioris excitati, coactis aliquot Caracoris, capessiuere bellum: verum segniter, nec ausi confligere, quod au sit hostibus animos: eoque premi coepta acrius

Attiua. Adfuit tandem Lusitania classis e Maluco: cumque ea Pater Marcus Prancudus hominum Societatis tota illa regione Rector, solaturus simul Neophytos, milites, simul incitaturus. Ad classis conspectum Christiani omnes, tanquam ad ortum lucis, respirarunt, sed irrita spe. Illa quoque ad Iauos vbi profecta est certamine abstinendum putauit, causata Ternatini Regis, quae Iaui haberent, nauigia esse: nec eo temporum articulo Ternatinum irritandum videri. Quod cum ad Mauros consilium emanasset, tum demum formidine, curaque omni soluti, inque audaciam intolerandam elati, Christianos vastant pagos: Attiua potiuntur: sacras aedes incendunt: Cruces frangunt: ferro, et flamma grassantur: ferunt, aguntque omnia. Ad vltimum insuils in suam potestatem redactis, tota Amboini ditione Lusitanos eijciunt. Patesecit haec clades insignem Neophytorum in fide constantiam, non bonorum modo rapina, sed ipsa nece perferenda. Sexcenti vno in pago, barbara plane crudelitate, contrucidati sunt, quintum decimum annum egressi. Hi sacram Crucem ab impiorum ludibrijs vt arcerent, atra veste, ad moeroris argumentum obuolutam in specu abstruserant. Quod vbi Mahometanis suboluit; interpretati hostiles retinere animos, qui Crucem tam diligenter asseruarent, simulque obiectantes Lusitanorum quendam ab eis receptum, et antequam dederent se, auxilium a Patribus petitum; tibiarum suras, et brachiorum toros secuêre viuis: et ante miserorum oculos igne tosta deuorarunt, quod habent vltionis praestantissimum genus. Ergo rebus in Amboino ita perditis, demi grandum etiam Patribus fuit, qui summo animi dolore ad septuaginta Christianorum millia in luporum saucibus destitui lacrymantes, cum paucis pueris, quos tanquam ex naufragio furtim, raptimque collegerant, ad Malucensem fugerunt arcem: misso in Indiam [Note: 139 Prouincialis Quadrius in Indiam reuertit.] Ludouico Goe, qui rerum statum Prouinciali Quadrio explicaret. Malacam iam venerat Quadrius per vltima illa Insularum diuortia, vti nuper exponebamus, segregatos in Euangelium Socios visum perrecturus. At vbi calamitatem Amboini cognouit, angore animi, quo dignum erat, intime; tactus, retro cursum in Indiam retorquendum existimauit, a Prorege liberandis tot Christianorum millibus vt opem exposceret, arcemque in Amboino condendam curaret, quae aduersus fraudolentos Ternatini Regis impetus Lusitanorum commercia, ac Neophytorum corpora tutaretur.

[Note: 140 Sinica legatio.] Inter haec Sinarum in Regnum aditus omni studio captabatur. Instituta ad eum Regem, Lusitani Regis nomine, legatio in eo erat, vt conciliatis, nouo Lusitanorum beneficio, ob sublatos praedones, Mandarinis, accipienda videretur. Facta est potestas Patri Francisco Petrio Cantoniam adeundi, et sua exponendi postulata. Vndecimo Kalendas Decembris die Praesentationi Virginis sacro conuenerunt praecipui ciuium Cantoniensium in aedes Puciancij (id Magistratus est nomen) de Lusitanorum, deque Patris Petrij postulatis cognituri. Ornatissimus erat, plenusque Maiestate Principum virorum consessus. Vbi Lusitani protulêre, quae negotiationum suarum causa habebant in mandatis, benigneque ab Sinis responsum est, amplius ea super re consultaturos; Pater Franciscus processit in medium: quem Mandarini singularem vultu, gestuque benignitatem significantes, propius ad se [Note: 141 Postulatio Patris Petrij ex Sinis.] accitum, expromere quid vellet, iusserunt. Summam ille postulati porrexit comprehensam duobus libellis eodem exemplo. Sententia erat talis: Ego sum magigister, literarum sciens, Orbem terrarum peragro legem Dei docens. Et quia noui peramplum, ac florentissimum esse Regnum Sinarum, permultosque in eo esse magistros, et sapientes; precor vt fiat mihi copia colloquendi cum ijs, et communicandi, quae doceo: simul vt aliquid mihi tecti, tum ob eam rem ad tempus, quod videatur Regi, praebeatur in continenti, tum quia aetas mea, et valetudo affecta ferre aerumnas nequit maris: et maxime, vt pro Sinarum Rege, Regno, eiusque Moderatoribus, acceptissima faciam Deo Optimo Maximo Sacrificia, quae in mari facere moris non est. Hos libellos Mandarini vbi legêre, quaerunt ex Patre, cuius [Note: 142 Christianae religionis Maiestas.] tandem se disciplinae profiteatur magistrum, quid porro doceat. Quibus ille per interpretem respondit, se caelestis eiusdem, diuinaeque disciplinae magistrum esse, ac docere quemadmodum homines aeterno tempore salui, beatique esse possint.

Tum illi: Egregia enim vero professio. Sed quid istud est, vnde doces aeternum saluos, beatosque fieri mortales? Doceo, inquit, vnum Deum venerari caeli, terraeque molitorem: fidem, ac pietatem inter se colere: ne corpori cuiusquam, ne rei per iniuriam manus afferant, ne thorum alienum violent, atque huius generis alia. Quibus Mandarini auditis, se inuicem admirabundi inspectantes, continuo vestem purpuream damasceno textu iubent afferri: eamque super humeros Patris explicatam inijci, tanquam meritum insigne praestantis magistri, hominisque diuini. Sed non vltra processum est. Non deerant e Consilio, quibus videretur permitti illi posse, vt in Regno maneret. Aitanus, qui semper alienissimum se praebuerat, non esse moris Sinarum respondit potestatem fieri peregrinis intra regni limites habitandi. Ad vltimum etiam negotium legationis totum reiectum est. Epistola Rex Sinensis cum Lusitano valde officiosa, cur eam legationem minus admitteret, sese purgauit. Vera causa ferebatur, quod ab Lusitanis male sibi timebant, nonnullorum annis superioribus importunitatem experti. Adeo priuata hominum peccata in publicae rei perniciem vertunt. Pater Franciscus Macaum, demum recessit, dolens quidem frustra tamdiu laboratum, sed tamen magnopere sperans fore, quod et Mandarinorum quidam familiariter affirmarunt, vt si quis ita linguam posset Sinensem consequi, vt interpretis ope non indigeret; is tandem locum vnde irreperet, inueniret.

[Note: 143 Iaponicae res.] Pater Ludouicus Froes in Iaponia subsidio Villelae Meacum missus, et Ludouicus Almeida ei comes additus, vt Meacensium rerum statu cognito, explorata coram omnia Cosmo Turriano referret, Sacaium initio anni venerunt: quos Sancius primarius vir, et christianus excepit singulari humanitate. Hic Almeidam cum Sacaianas cognoscendi res cura, tum morbus aliquandiu tenuit. Froes postero die iter persequutus, pridie Kalendas Februarias Meacum intrauit: cuius aduentus Gasparem Villelam, qui neminem Europaeum toto ferme sexennio viderat, voluptate summa compleuit. Erat Villela frigorum vi vehementer afflicto, consumptoque corpusculo. Nondum annum quadragesimum aetatis egressum properata aerumnis canities septuagenarium indicabat. Iapanicam linguam callebat optime, non modo vt sua promentes delicta intelligere, riteque expiare, tum concionari commode; sed etiam, quod accurate faciebat, libellos scriptitare eleganter posset. Incidit Frois aduentus in Iaponici caput anni: quo tempore veteri mare regni Proceres, ac Bonziorum Antistites ad suum quisque salutandum Regem accedunt haud sine donis. Quo circa ratus Villela ad muniendam Euangelio viam, et colligendam ad rudem populum existimationem pertinere, si per id tempus christianis quoque sacerdotibus aditus ad Regem pateret; operam dedit, vt ipse vna cum Ludouico introduceretur. Igitur Quonquenindonum Cubosam primum, deinde eius vxorem, postremo etiam matrem inuisunt, exceptique sunt clementer ab omnibus, sed a matre humanissime. Quae non modo potionem ijs misceri iussit a famulis; verum etiam Zacanam (quod salsamenti genus est praelibari poculis solitum, tanquam conditae in Europa oliuae) paxillis gentis more eomprehensam, sua ipsa manu honoris causa porrexit. His functi Patres officijs, ad promouenda Religionis caepta coniunctis animis versi. Villelae excurrendum Imorim fuit ad nobiles Neophytos e Mioxindoni familia confirmandos, et Sacramento poenitentiae expiandos. Eodem iam paulisper morbo leuatus Sacaio venit Almeida: sex enim haud amplius leucis Sacaio abest Imoris. Verum cum rursus e frigore penitus recepto in viscera torminibus angeretur intolerandis, [Note: 144 Meaci prima Sanctioris hebdomadae solemnia.] ferendus ad curandum Meacum fuit: quo subinde, vt per sacros Quad ragesimae dies Meacensi Ecclesiae nauaret operam, etiam Villela se retulit. Sanctioris hebdomadae officia in primis curata diligenter: ad quae vicinis ex oppidis inter assiduam pluuiam frequentes Neophyti conuenerunt. Almeida sepulcrum Domini ornatissimum concinnauit, quod primum Meaci summa cum voluptate, et admiratione spectatum est. In eo Feria quinta Corpus Domini reconditum, armatique custodes de more adhibiti. Tum Iaponij christiani, vt est gens excelsi animi, vexandoque corpori in primis dedita, vltro se inuicem adhortati atras induunt

vestes, spinea capitibus serta imponunt, flagella dentatis exasperata rotulis [Note: 145 Christianorum Iaponiorum feruor.] arripiunt, et ad sepulcrum ordine progressi, ibi abiecti in genua, inter singultus, ac gemitus, et horrificum plagarum strepitum, vim magnam profundunt lacrymarum, et sanguinis. Ter id supplicij genus instauratum. Eodem die sub vesperam Officio, quod tenebrarum dicitur, persoluto, quod item primum videre Meacenses, puer indigena historiam sacrorum Christi cruciatuum e quatuor collectam Euangelistis pia, claraque voce horarum circiter duarum spatio enarrauit. Vbi ille siluit, Villela hinc, inde locos quosdam retractauit apposite ad sensum Christi dolorum, et poenitentiam excitandam, motu sane concionis maximo, nec minore Patrum ipsorum cum immenso quodam diuinae suauitatis fructu cernentium in vltimis iam terrae finibus, tot inter Daemonum monstra, Christi Domini gloriosissima probra, et triumphalem necem, si non paribus (quoniam id supra vires humanas est) at non nulla, studiosaque vicissitudine pietaris coli. Paschales deinceps feriae nihilo minore sanctae laetitiae copia, ac religione exactae.

Hic Almeida confirmatis viribus, ad visendos circa Meacum Christianos egressus [Note: 146 Almeidae peregrinatio circa Meacum.] Naram venit, Oppidum Daniodono subiectum. Nara Tocin perrexit leucarum quinque interuallo. Christiani aliquot Toci erant per suum Popularem religionem edocti, et baptismate consignati. Ergo eo letius Almeidam excepêre, quod haud dum de Societate quenquam, cum omnes fama notos animo venerarentur, conspexerant. Triduo hic exacto Sauam abijt sex a Toci discretam leucis. Toparcha christianus erat nomine Franciscus, vir inter suos corpore simul, et animo eminentissimus: qui vix anno ante christiana sacra complexus, quot quot nanciscebatur, ad eadem traducere, et vitae suae forma, et plenis pietate sermonibus, et Iaponicis sectis, quarum apprime erat peritus, confutandis assidue conabatur, successu plane secundo. Is Almeidae non stratos modo equos, et sagittarios quindecim obuiam misit, sed etiam, quo lautius pro sua pietate exciperet hospitem, ipse met venatum exijt, vesperique adfuit ingenti cum apro. Paucis Sauae diebus Almeida publicis, priuatisque sermonibus egregie consolatus Neophytos, nouem praeterea baptismum Catechumenis impertitus, omnibus valde moerentibus Sacaium repetijt. Inde reditum ad Cosmum paranti comes accessit Sacaianus medicus, qui eximia eruditione, atque existimatione vir, probato Euangelio, curisque ad coelum vere directis, nequaquam communis officij laude contentus, ad Societatem animum applicuerat. Hoc auctus comite circa Idus Maias naui conscensa in Bungum tertio decimo die secunda nauigatione peruenit. Interim secundum [Note: 147 Meacensis Ecclesiae turbatio.] Meacensis Ecclesiae cursum facinus atrox turbauit, ipsosque Christi praecones in extremum vitae discrimen adduxit. Mioxindonus, et Daniodonus dominandi abrepti libidine aduersus Quonquenindonum Cubosamam, idest summum Iaponiae Imperatorem coniurant. Praeerat rei bellicae Cubosamae loco Mioxindonus: fueratque nuper ab eo nouis quibusdam auctus honoribus. Igirur homo praeposterus, ex beneficio gradum sibi ad maleficium faciens, per speciem gratias agendi, cum delectis duodecim ferme millium armatorum copijs Imori Meacum versus incedit. Mouit suspicionem, vt debuit, Imperatori insolitus apparatus officij. At Mioxindonus rem tumultu quam minimo transacturus, elicere ad conuiuium Cubosamam in suburbanum Bonziorum coenobium studet. Quod vbi parum procedit, ad vim manifestam accingitur. Libellum ad eundem mittit, in quem intimos familiares, ipsamque coniugem eius retulerat. Horum se impotentiam diutius negat ferre posse: ijs de medio sublatis cum pace abiturum. Ad tam indigna postulata acti in desperationem quidam aulicorum, praecepto iam animis exitu talium exordiorum, necem sibi vltro consciscunt. Nec diutius dissimulauit proditor. Signum dat satellitibus suis, momentoque temporis Regia multis [Note: 148 Cubosama mactatur.] locis incenditur: et vbi deest flamma, perduelles armati complent. Quonquenindonus eo loci deprehensus, medios per ignes ad arma praesenti animo prosilit, acerrimeque dimicans, ventrem hastili, caput sagitta confixus, duobus praeterea vulneribus acceptis in facie, concidit. Nec tamen ita confectus est: sed mox ipse sibi, vsitata gentis impia constantia, ventrem secuit. Vir, vt inter Ethnicos neutiquam

malus, qui viginti annos imperium moderate, bonisque artibus rexerat, et Patribus nostris habitandi ius Meaci concesserat, et Euangelij impune promulgandi fecerat potestatem. In aulicos inde, fratremque eius Quincacusim Bonzium, [Note: 149 Patrum in tumultu pericula.] et matrem acerbissime desoeuitum: regia gaza direpta: cuncta ferro, flammaque permixta. Hoc in tumultu, Ciuitate ad monstrum adeo foedum pauore perculsa, Neophytorum copiolae ad Patres confugiunt. Patres ad Deum, ac Caelites omnes se se illos vertunt: pacique diuinae, et opi exposcendae intenti expectabant in singula momenta supremum casum. Non enim neque Bonziorum in se ignorabant odia, neque quantum hi apud Daniodonum, hominem crudelem, et Euangelij acerbissimum hostem gratia, et auctoritate pollerent. Praeterea ipsorum met Meacensium perditissimum quemque sciebant in illam tum domus, tum Ecclesiae modicam quidem, sed ijs locis non contemnendam supellectilem oculos adiecisse. Et sane in tanta impunitate, atque armorum licentia, et praedatorum [Note: 150 Dei tutela liberantur.] auaritia insigne fuit prouidentiae diuinae documentum, homines externos, tamquam multis inuisos vitam remque obtinuisse: quamquam Imorenses christiani e Mioxindoni familia magno animo aliquot dies armati Ecclesiam tutati sunt. At Daniodonus vbi coepit pro libidine dominari, primum vetuit quempiam cum Tenchicusinis (sic homines nostros appellant) disputare, aut conferre sermonem. Deinde etiam iussit eos occidi. Quo dissito rumore christiana soemina, quae decumbebat, vt vna occideretur, ferri se ad Ecclesiam iussit. Alij communi precatu institêre, vt Patres maturo secessu vitae suae tantisper, ad multorum salutem, parcerent. Idque consilium eo necessarium visum, quod bene quidem cum ipsis ageretur, qui fortium virorum gloria dignarentur, si forte in odium fidei enecari contingeret: sed tamen illa pariter Meacensis Ecclesiae scintilsa extingueretur. [Note: 151 Meaco excedunt.] Quamobrem Sacro Ecclesiae instrumento Sacaium misso, prior Villela Imorim, dein etiam Froes in vicinam Imori modicam insulam, Sangam nomine, fugiunt, vnde Sacaium tandem ambo concessere, in ipso illo summo discrimine Bonzio vno, et laicis duobus de Mioxindoni familia ex Daemonum praeda ereptis. Sub medium Augustum Meaco Froes discessit, dieque postero, eius, et Villelae exilium promulgatum in vrbe est. Neophyti vbi altare disiectum, spoliatam Aedem sacram, orbos se relictos viderunt, nimirum dolore animi grauissimo hausto, vnicum in lacrymis, et lamentis solatium habuerunt. Non tamen generosis pectoribus quicquam aut constantia vacillauit, aut feruor intepuit. Condixere sibi certam domum, in quam statis conuenirent diebus. Ibi pius, prudensque vir olim Bonzius christiana rudimenta, et praecepta, et Ecclesiasticos rite fastos fideli coetui sedulo explicabat, et desiderium leuabat Patrum. Verum in Sacaianae profectum Ecclesiae procella haec erat. Nouella enim illa vinea, quae adhuc rudis iacuerat, non modo exculta diuino verbo, sed etiam duos nacta Sacerdotes sacrosanctis rigata est, et [Note: 152 Vexationes Ecclesiae Firandensis.] foecundata mysterijs. In reliquis Iaponiae Ecclesijs haud pacatius multo anni tempus exactum. Regulus Firandensis anno superiori lucri spe reconciliatus, vt erat amicitiae causa, et nexus anceps, ita fidem semper infide coluit. Quatuor Christianos, qui literas a Bartholomaeo Omurano Regulo ad Antonium Dynastam Firandum tulerant, in frusta concidi iussit, quod eas ab hoste suo, tanquam proditionis internuntij pertulissent. Ad haec vehebatur ex portu Fucunda Socijs Firandensibus in Christianorum parone aliquantulum commeatus, atque etiam Assumptae in Caelum Virginis Imago in sacra Aede locanda. In hunc paronem regij satellites cum aliquot inuecti nauigijs, et vectoribus gladios (quae summa est ignominia. apud Iaponios) per vim eripuere, et quicquid erat rerum, praedati sunt. In sacram Deiparae effigiem Catondonus pietatis hostis infestissimus, manus iniecit. Cum sua illam in aula fixisset, super alias, contumelias oculos Virgini per summam impietatem atramento confudit. Post haec quo petulantius insultaret, homine christiano accersito, ei tabulam impie turpificatam ostendit. Christianus ad rei conspectum graui dolore confossus, verum se ipse coercens, ne ferum vehementius efferaret, id modo praefatus: grande in te piaculum admisisti, ignarus imago ista cuius sit: statim in genua procidit, sacramque effigiem adorans, pacem ab

Deipara supplex exposcit. Nec multo post rei fama ad Antonium, atque Ioannem perlata, nisi Pater Balthasar Acosta obstitisset, certum erat fortibus, ac pijs fratribus, vel vita effundenda, tantam contumeliam vindicare. Sed Acosta quanquam venire in contemptum christianas res summe dolebat, tamen morum innocentiam, non dum firmis praesertim Christianorum viribus, potius quam ferro tuendam religionis auctoritatem intelligebat, ne maiorum semina motuum iacerentur. Ceterum Christianos quis ita cohiberet omnes, quin aliquis impar irae aliquo interdum erumperet bellatrice in gente, et quam, quae maxime, auida praestantiae, et dignitatis? Itaque idem sub tempus Antonij popularis a Catondoni populari ereptum sibi ensem non ferens, nactus opportunitatem, contumeliam eidem, par pari referens, item ablato ferro, reposuit. Quam rem Catondonus ad ignominiam suam interpretatus, coniuratione cum Proceribus Idololatris facta, silentio ex pagis homines accersit, ex improuiso facturus impetum in Ecclesiam, postque eam euersam contra Antonium porro iturus. Procedebant insidiae, nisi per ethnicum indicem res ad Christianum ei propinquum, perque hunc ad Antonium, et Ioannem permanasset. Hi celeriter fidam suorum manum ad Ecclesiam tutandam mittunt. Nocte intempesta inuasuri dicebantur hostes. Patres prostrati ante Dominum suas in holocaustum animas offerentes perseuerabant, vt, quandocumque accederet, paratas mactator victimas inueniret. Non latuit Catondonum, nec Regem apparatus Christianorum, quamque obstinassent animis ab Domo Dei vel iniuriam arcere, vel mori. Itaque nihil ausi mouere, ne sua quoque in casum darent, militem, vnde acciuerant, remiserunt in pagos. Hoc sedato terrore, nuntiatur Crucem, quae in coemeterio vrbano collocata fuerat, non apparere: quae res Patribus cum graui solicitudine acerbum incussit dolorem, reputantibus nequaquam cuiusquam Ethnicorum priuatim facinus esse, Crucem auellere; sed aut Reguli, aut Catondoni. Sed et hic impiorum audaciam Antonij pietas, visque deterruit. Crux extemplo restituta eodem loco conspecta est. Nec dum finis turbarum. Tantae molis, tanti negotij est, fuitque semper, et erit caelestem Rempublicam inter Daemonum, ac vitiorum regna fundare. Reguli filius natu maximus in Christianum, e vulgo forte ad fluuium pannos lauantem, cum in cidisset, siue per insolentiam, ferociamque aetatis, siue religionis odio, stipatores in eum suos immisit: qui innocentem Christi famulum male alapis, pugnisque vbi multarunt, iniquissimae iniuriae infandum sacrilegium accumulant. Effigiem Christi Seruatoris e vili illam quidem stanno, sed religione sacrosanctam, quam pius Neophytus suspensam e collo gestabat, vi abstractam tandiu contudere saxis, quoad figuram penitus abolerent. Indignum enim vero visum id facinus Christianis vniuersis, haud iniuria suspicantibus minime inuito parente (quanquam ille pernegabat) ausum rem tantam filium: sed Christi patientia, quanquam mortalium scelera clementer in poenitentiam saepe dissimulat; noluit tamen dirum nefas vindicandum omnino reseruari alteri vitae. Sub id tempus oneraria [Note: 153 Lusitanorum cum Firanden sibus praelium.] Lusitanorum, nauarcho Ioanne Pereria, ad Iaponiam appropinquauit, qui ea re cognita, et cunctante Regulo Firandensi satisfacere, Fucundam in ditione Bartholomaei Christiani Principis applicuit, magno et gaudio, et emolumento Christianorum, in primisque Bartholomaei. At Firandensis nec ignominiae, vt rebatur, nec damni patiens, vbi iam discessuri in altum secesserant Lusitani, coactis raptim plus quinquaginta nauigijs, ac diligenter armatis, opprimere eos nil tale suspicantes statuit. Subodorati rem Patres iterum, iterumque Lusitanos praemonuere: verum nequaquam habita videbatur fides: adeo agitabant securi. Christianos Firandenses cura, et solicitudo ingens incessit, ne quid tam amicae, de seque meritae nationi ex improuiso eueniret. Nec modo inuentus est nemo, qui contra eos duci se pateretur, sed etiam quandiu belli exitum ignorarunt, nunquam intermisere supplicibus votis diuinum fauorem exposcere. Auditae sunt iustae preces: perniciesque ab innoxijs in impios vertit. Lusitani acriter in pugnam coorti, Firandensium ad sexaginta interfectis, circiter ducentis vulneratis, totam dissipant classem. Itaque Firandum, qui gloriam, praedamque putabant se relaturos, nil

nisi lacera nauigia saucios homines, cladem denique, et ignominiam reuexerunt. Caesorum in numero magni quidam fuere nominis, propugnaculum superstitionis, [Note: 154 Ad Christum duo pagi con. uersi.] et capitales Religionis Christianae hostes. Hos inter tumultus haud modica tamen regno Christi, cui solenne est per iniuriam crescere, facta accessio est, duos in pagos foeminae Principi subiectos propagata fide. Haec, filia vnica, quam Ioannes Antonij frater in matrimonio habebat, ex morbo periclitante, nullum sacrificij, nullum peregrinationis, largitionisque genus omisit, quo Deorum suorum, quibus apprime obnoxia erat, speraret gratiam posse conciliari. Verum, vt Dij gentium aures habent, et non audiunt, aegra e vita decessit. Eo casu afflicta mater quicquid obseruantiae, in Camos, ac Fotoquios ad id loci contulerat, in odium commutauit, assidue clamitans, si qua vis Iaponicis inesset Dijs, haud dubie tot suis officijs, meritisque commotos, a filia sua propulsaturos mortem fuisse. Quem aditum bonus gener Ioannes nactus, christianam ei religionem offerre ac praedicare non destitit. Illa nouum cultum, quando pigebat veteris, ita non aspernari visa est, vt continuo superstitem ex filia neptem ferme quadrimulam, cum vniuersa domo sua baptismo obtulerit. Ipso ineunte anno lustricum solenne celebratum. Inde Pater Balthasar Acosta cum Ioanne Fernandio in duos, quos dixi, pagos eidem matronae subiectos egressi, paucis diebus quingentos quinquaginta sacro fonte donarunt, vna cum duobus Bonzijs, qui ante, suo quisque in pago praeerant Idolorum fanis: et fana ipsa ex Daemonum stabulis in domicilia Dei conuersa. Bonzius, qui Nexico (id alteri pagorum est nomen) praeerat, Thomas vocatus est. In Antonij insulis, alijsque locis iam superioribus annis ad religionem traductis floruit de more pietas. Tacuximam delegêre Patres, quod nullus in ea supererat profanorum, maioris hebdomadae solennibus peragendis, quo tutius ibi Corpus Domini conderetur. Conuenere, Antonius, et Ioannes germani, alijque praecipui ex nobilitate christiana, qui et voluntaria sui verberatione, et religionis cetero omni cultu [Note: 155 Misericordiae Sodalitas constituta inter Tacuximanos.] popularium nemini cesserunt. Ibidem Misericordiae constituta Sodalitas: quo die Sanctissimo Christi Corpori anniuersaria veneratio fuit, magistratus creati. Sodalium munus decretum aegros inuisere inopes: collecta in eum vsum stipe iuuare: praecipuam curam egentissimi cuiusque gerere. Ad haec adhortari ad pure, integreque viuendum quoscumque fidelium nossent graui noxa contactos, vel patrem admonere, vt ijs opem ferre ipse conetur. Praeterea adesse morientibus, et curare mortuis quae necessaria ad christianam sepulturam essent. In Regno Burgensi, itemque Arimanis, Omuranisque terris quietiores fuere res. Ludouicus Almeida e Meaco reuersus, Bartholomaeum ab eo accitus inuisit, qui prope biennio neminem de Societate viderat. Quippe cauebant Patres, ne suo congressu inuidiam illi ad populares [Note: 156 Bartholomaei Reguli pietas.] religionis taedio alieniores augerent. At pium Principem illa vrebat solicitudo, ne quibusdam suorum familiarium assiduae belli terrestris occupationes diuinae militiae rudimenta obliterarent. Ea re accersendum putauit Almeidam: eiusque aduentu mire laetatus est Duxerat comitem Iaponium Almeida, cui Princeps a caena sententiam ad dicendum, quam statui suorum, ingenijsque aptissimam ratus erat, proposuit: idemque. vbi primum dicendi factum initium est, cum familiariter ante inter Almeidam, et Iaponium fratrem consedisset, in inferiorem locum descendit: ac demisse in famulorum turbam sese recepit, ostensurus exemplo quantus honor Euangelio, quantus Euangelij praeconibus debeatur. Vbi Bartholomaeo, eiusque familiae satis est factum; Almeida ad Cosmum regrediens, ac Ximabara transiens, locum idoneum [Note: 157 Leonis Ximabarani pietas.] condendis Christianorum corporibus, nouoque templo extruendo ab Ximabarano Tono impetrauit. Magnum Ximabarae Ecclesia damnum fecit, amisso Leone ipsius Toni propinquo. Hunc quod aere suo templum additis hortis extruxerat, et christianam religionem non modo contra ceteros Deorum asseclas, sed etiam contra ipsum Tonum, vbi opus foret, egregie tuebatur; suspicio fuit Bonziorum scelere veneno sublatum: quem Neophyti et mutuam inter se caritatem Ethnicorum subijciendam oculis, et ad grati animi memoriam aduersus tam bene de se meritum virum, ad sepulcrum magnificentia, quanta potuere maxima, extulere. Feretrum cum sacris carminibus, ac precibus, magnoque cereorum ardentium numero septingenti

ferme Neophyti sequebantur. Arca conditus est circumsuta serico. Postridie lapideum additum monumentum, et lignei circum quaque cancelli, crucibus duabus, altera ad ostium septi, altera ad monumenti caput imposita, eo cultu operis, vt visendi causa locus vulgo celebraretur.

[Note: 158 Brasiliae res.] In Brasilia mitescentibus paulatim per Christi mansuetudinem populis, vna cum Religione Societas quoque capiebat (etsi non sine magnis aerumnis) incrementa non parua. In vrbis S. Saluatoris Collegio de virtutum, vitiorumque momentis tractari coeptae quaestiones, et addita latinarum literarum noua classis. Hic Ludouicus Grana Prouincialis simultates inter Lusitanorum primores, quae iam in factiones partium erumpebant, magno publico bono sustulit. In vicinis circa pagis vehementer Christianos indigenas excitauit promulgatum e Pontificia indulgentia Iobeloeum, et sanctioris hebdomadae, aliorumque clariorum dierum celebrata solennia apparatu decoro. Quae res Ethnicorum quoque multos ad fidem allexit, et desertis ante [Note: 159 P. Iacobi lacobaei patientissi. ma caritas.] pagis frequentia reddi coepta. In Oppido S. Spiritus Iacobus Iacobaeus pius, impigerque Sacerdos post exantlatas in cultura Ecclesiae sibi commissae aerumnas maximas, ad gaudia aeterna decessit. Pago viri Brasilos inter primarij (Gatum vocabant) propter oppidum Sancti Spiritus erudiendo praefectus, cum coepisset saeuire in populo contagiosarum pustu arum foeda lues; sacobus suam in medium operam caritatemque exponens, viritim singulos adiens, tum absoluendis initiatorum, quae confiterentur delictis, tum praeparandis ad sacrum lauacrum profanis, tum promiscue corporum quoque necessitatibus seruiens, commune omnium perfugium erat. Quippe nationem, et ingenio parum humanam, et longa Diaboli seruitute supramodum efferatam, nulla erat tanta necessitudo, quae officiorum inter se vicissitudine sociaret. Sed cum semper suos quisque seu morbo, seu quauis calamitate conflictatos belluarum ritu destituerent, hoc in morbo (vt erat propter intolerandum odorem, et putidae carnis foeditatum horrendus) multo magis vel proximi inter se, liberique parentes, hi liberos patiebantur omni spoliatos ope miserrime animam exhalare. Itaque strati passim casas implerant aegri, nulla tuguris nisi deformis Nosocomij restabat facies. Alij super alios absumi, putrescere. Tum vero Iacobi caritas vsque eo vberem nacta messem omnes aduocare vires, vndique se se totam effundere, idem medici, idem famuli, idem Sacerdotis munere fungi: dies, noctesque praesto omnibus esse. Accedebat ad curas, quas suscipiebat viuorum causa, procurandorum mortuorum haud leue negotium. Terni, quaterniue quotidie humo infodiendi erant. Nec facile inuenisses, qui ad sepulcrum eruendum conferre manum vellet: nec, si quem pelliceres, coepto ab opere licebat abesse, ne forte cadauere semisepulto in fugam se daret. Tanta leuitas bipedum illorum, et immanitas erat. Iam desaeuierat pestilentiae atrocitas, cum oritur ex labore labor: subit populum vniuersum libido nouas quaerendi sedes, tum prae insita mobilitate, tum memoria recentis mali, exosum priores. Qua in re haud facile concipiat animus, quid Iacobo fuerit exsudandum laboris, quid molestiae exorbendum. Ipsum necesse erat, ne dilaberentur, vagamque ad vitam redirent, adesse singulis, et instare, vt caperent locum tecto, vt casulam concinnarent, vt vrgerent coepta, nec interrupta desererent opera: ad haec vt sacram aedem struendam curaret: omnia denique assiduus, affixusque singillatim praescriberet, tanquam non aetatis robustae corpora, sed leuissimos pueros, aut stolidas pecudes regeret. Quae omnia necesse erat subire, ne anima rum Christi emptarum sanguine iactum fieret. Nec videri grauia poterant cum illis Domini amantissimi aerumnis tantis, tamque acerbis collata tormentis. Quin potius, cuius cordi scintilla verae caritatis insedit: qui amori erga se amantis Iesu vicem cupit nonnullam rependere, talibus in negotijs delicias suas, opesque, et honestamenta reposita habet. P. Iacobus his in laboribus, vt fidelem, ac strenuum adiutorem habuit Petrum Consaluium; ita illum ex fatigatione contracto morbo praegressum ad caeliigaudia, subsequutus est: vt, quemadmodum Socij in tristitia sementis fuerant; ita essent in messis hilaritate consortes.

HISTORIAE SOCIETATIS IESV LIBER SECVNDVS

[Note: 1 Pontificis Pij Quatti obitus.] SED nouus iam annus, nouus Pontifex, cumque eo noua rerum materia stylum in Europam vocat. Pius Quartus quinto Idus Decembris, quo fine Vicarium Christi decebat, naturae concessit. Narrauit Polanco Marcus Antonius Columna, qui rei praesens interfuit, cum Ioannes Moronus Cardinalis quaedam ei statuenda suggereret, eaque Pontifex differret in crastinum, Cardinalem aperte denunciasse, medicorum sententia ei non vltra quartam vitae horam superesse: ad eamque vocem nihil conterritum Pium id modo dixisse: fiat voluntas Domini. Supremam dein vnctionem adhibente. Borromaeo Cardinali, ita praesenti suscepit animo; vt Ritualem ante se librum statui iuberet, recturus ipsemet Cardinalem, ne quid forte solennium ad Summos Pontifices id loci ceremoniarum omitteret. Nec multo post, cum ad excipiendam Crucem, quam idem Borromaeus porrigebat, studio se, conatuque ingenti commouisset, ac pignus illud vitale arcte strinxisset, in eius complexu spiritum supremum emisit. Multis per omnem Societatem (vt aequum erat pro Summo, atque optime [Note: 2 Pontifex creatur Pius Quintus.] merito Antistite) precibus, et sacrificijs supplicatum. Noui creatio Pontificis eo Diuinae curae impensius commendata, quod externa rerum facies minabatur Comitia nec quieta, nec ita breuia fore. Verum, vti semper, ita tum maxime in Comitijs illis Dei praesentia, et Numen apparuit. Non omnium solum opinione celerius, sed is, quem prope nemo sperasset, octauo Idus Ianuarias Anni, quem exordimur, creatus est Summus Pontifex Michael Gislerius, cui vulgo Cardinalis Alexandrinus, ex vrbe Insubrum Alexandria Oppido Bosco patriae eius proxima nomen erat, nobile germen Praedicatoriae stirpis, vir in omnes partes optimus, et eo dignus fastigio. Is ille est sanctimonia, ac rebus gestis clarus Pontifex Pius Quintus. Anima duerterunt Socij Romani, quod et comperi (vtcunque euenerit) non semel postea contigisse (nihil enim praecipui nobis adscribimus) cum primum circumactus est orbis poenarum, ac precum ad eam rem domi institutarum, quae per cunctos vicissim ibant domesticos, Pontificem statim creatum esse, qui ea continuo edidit summae erga Societatem benignitatis documenta, vt dicerent Patres secundum Marcellum, quem terris Deus tantum ostendit neminem, fuisse studio erga eam maiore. Pignus illustre fuit, non tam re, quam nouitate memorandum, quod inter solennem pompam, qua noui Pontifices ad Lateranensem Basilicam [Note: 3 Benignum se Borgiae, ac Societati praebet.] peruehuntur, cum inter spectantes pro foribus domus Professorum Praepositum Borgiam vidisset; ad lecticam accitum, arcto primum complexu aliquandiu, tum longo sermone ad dimidiatum horae quadrantem tenuit, toto interim consistente, et expectante agmine, nec sine varia Procerum, circumfusaeque multitudinis admurmuratione. Dum vero idem Praepositus Borgia de more ei Societatem tradit, et dicat, memoratque quarto eam solenni voto in quaslibet religionis causa peregrinationes Sedi Apostolicae obligatam: atque totam, seque in primis adesse paratum, quocunque eius Sanctitas nutu designaret, siue ad Haereticos, siue ad Turcas, siue ad Ethnicos, aliasque cuiusuis modi a fide alienas, ac barbaras gentes capessere extemplo viam; vt vere, atque ex animo Franciscus loquebatur, eratque Sanctissimus Pater integer, ac rectus; ad eam pietatem illacrymauit. Itaque peramanter [Note: 4 Multumque Societate vtitur.] interpellat, idque, quod egregie praestitit, profitetur, plurimum se, et consilio, et auxilio Societatis vsurum. Nec mora: eodem tempore, cum Maximilianus Imperator, imminente Turca Pannoniae, conuentum Augustae Vindelicorum de ratione belli gerendi edixisset; deque Religionis rebus simul agitandum

in eo conuentu rumor ferret, quod tanto curam incutiebat bonis maiorem, quanto Caesaris animum idem rumor incertiorem ferebat; iubet Pontifex edi sibi nomina eorum, qui cum ad alias, tum ad hanc nominatim expeditionem idonei forent. Tum quicquid beneficiorum, atque immunitatum vel ante eum Pontifices, vel ipse met modo Summus Inquisitor Societati concessisset, ratum voluit esse, [Note: 5 Confirmat eius priuilegia.] confirmauitque, iusso Cardinali Amulio, qui praesens aderat, viuae vocis oraculum rite testificari. Nec multis post diebus ex triginta ferme, qui nominati fuerant affatim instructi, paratique ad pergendum, quocunque Pontifici videretur, ad Augustanum conuentum Hieronymum Natalem, et Iacobum Ledesmam selegit: [Note: 6 Missiones ex ea instituit.] atque Petrum Canisium post finem Comitiorum, quibus ipsequoque erat interfuturus, iubet demandatam a Pio Quarto legationem persequi. Ad haec, quod cum Pio Quarte tractatum fuerat, Andream Ouiedum Aethiopiae Patriarcham, et Melchiorem Camerium Nicaemum Episcopum, missis ad vtrunque diplomatibus (quando Aethiopica expeditio, cuius gratia consecrati erant, vota fefellerat) transferre se ad Iapones, ac Sinas iussit, ne satius per Societatem honores spargi oporteret. His anni principio gestis, post haec Vincentio Laureo, quem in Montis, Regalis Episcopatu successorem sibi crearat, cum A postolicum Nuntium in Scotiam mitteret, Edmundum Haium Scotum Parisiensis Collegij Rectorem, et Thomam Darbishirum Anglum, qui Dilingae versabatur, adiunxit comites. Cum Thoma Orfino Strongulanorum Episcopo, quem ad visendas Regni Neapolitani Ecclesias mittebat, Christophorum Rodericium ire iussit. Catechismum ad Parochos ex Concilij Tridentini sententia, et commendatione conditum varijs linguis editurus, Gallice vertendum, Germaniceque, et Polonice Societati dedit. Qui ex Oriente ad ipsum Pontificem venirent eorum interpretandas literas, ipsosque tractandos Patribus nostris attribuit: ijsdem commendatos voluit Heluetios Pontificiae custodiae. Eiusdem iussu consultationibus de corrigenda Sacerdotiorum assignatione (Datariam vocant) Ioannes Polancus interfuit. Coactis in regionem vnam meretriculis, vetit isque alia, praeter duo, adire templa, iussisque ad statas conciones conuenire; concionatores in ijs templis de Societate apposuit: quorum vocibus haud paucae ab infami coeno abstractae. Denique [Note: 7 Carechumenorum procurationem Societati tradit.] Catechumenorum quoque domus suscipi procurationem voluit. Praecipuus auctor huius imponendi muneris neophytus nobilissimus Michael Gislerius fuit: qui Elias olim Carcossius nomine, cum ipter Hebraeos Italiae re, dignitateque, ac paternarum scientia superstitionum facile princeps, et Synagogae quoque, tum Romae praepositus esset, nec vir extra perfidiam malus, ipsiusmet hortatu Pontincis, a quo Cardinali familiariter dilectus erat, conuersus, et ab eodem supremo die Pentecostes magna cum ceremonia, vna cum tribus liberis, ac nepote baptizatus: denique et in Michaelis nomen, et Gisleriam gentem adscitus, magno statim ardere studio coepit inuentum ab se thesaurum cum Hebraeis fratribus communicandi. Nec studium nequicquam fuit. Coniuncta cum Patre Ioanne Baptista Eliano, a quo ipse quoque institutus fuerat, industria, breui tam multos Christianae legis amore incenderunt; vt iam et domicilium amplius Catechumenis capiendis, et diligentior cura edocendis, regendisque requireretur. Quibus rebus de Michaele suo cognitis, Beatissimus Pater laetitia exultans, et aedes laxiores coemit, et totam contubernij administrationem ad Societatem detulit: quanquam, nummariae procurationis molestias deprecante Borgia, satis habuit catechesim, et disciplinae domesticae rectionem assumi, et hanc etiam per extraneos procurari. Ineunte Iulio suscepta procuratio est. Nec diu bono Michaeli dilata merces. Qui cum in solida virtute plurimum breui interuallo profecisset, ac nominatim per Diuinissimum Eucharistiae Sacramentum ita roboraretur, et inardesceret, vt, nisi matrimonij renerent vincula, confestim ab seculo in religiosa claustra se abdere decretum haberet; a Deo in tutiora, et sanctiora coeli claustra quam optimo fine translatus est. Tot inter summae documenta beneuolentiae Sanctus Pontifex, cum vbique etiam paterne omnem protegeret, ornaretque familiam, et Romanum Collegium quinquagenis in singulos menses aureis subleuaret, et annuis

fundaturum vectigalibus recepisset; sub autumnum terrorem ingentem, neque eum vanum iniecit, ne quid in ipsa Societatis regula, et constitutione noui moliretur. Interim naui coloni fruges tanto educabant vberlores; quanto summus agricola eorum benignius operam exer cebat. Et quanquam opus pro sua quisque virili faciebat; omnium tamen selicissime proueniebant Eliano labores: qui non modo complures Hebraeos; sed et soeminas duas Saracenas domi suae nobiles iam dudum captiuas ad Christum tandem hoc anno conuerit. Iam multa de alijs quoque priuatim, ac pubice commoditatibus partis memorari possent: sed vnam, quae ad seruatam prope Vrbem pertinuit, satis suerit explicuisse. Extremam sub aestatem in ea regione, quae [Note: 8 Aegrotis in Vrbe insigni cura succursum.] ab Columna Antonini ad Portam Flaminiam (Populi vocant) pertinet, pestilentiae instar coorta est lues, vitio, vt creditum est, aquae in lacunis adiacentium hortorum corruptae, quae et aerem, et sensim permanans puteorum aquas infecerit. Paroecia Sancti Andreae cognomento a Rhrachthis, proxima ijs hortis calamitatem prima sensit. Ac principio Pauli Buba li domus, viri in ea vicinia nobilitate, et pietate praestan tis, inopi turbae, quae potissimum sternebatur, perfugium fuit. Is, increscente malo, Cardinalem Amulium Paroeciae eiusdem patronum admonet. Cardinalis, atque ipsemet Paulus, quod Parochus suppeditandis occidentium multitudini Sacramentis haud sufficeret, a Borgia auxilium petunt. Haec fuit prima Sodalibus ei calamitati succurrendi occasio. Continuo igitur Franciscus expertorum par Sacerdotum, qui rem totam cognoscant, designat. Hi, dum ostiatim, vna cum familiari Cardinalis Amulij, domos inuisunt, reperiunt miserabiliorem opinione rerum faciem: totas alicubi familias, in summa omnium rerum inopia, stratas humi agentes animam: adeo, vt cum fores interdum pulsantibus nemo aperiret, nemo responsum daret, et videretur solitudo inesse; tamen introgressi hic virum, ibi vxorem, alibi filios miserandum in modum humi tota domo abiectos viderent. Haec Pater Generalis vbi cognouit, non auxilio animis duntaxat, sed corporibus etiam curandis opus esse intelligens; coepit e Romano Collegio, simulque Germanico cibos ex aegrorum vsu praeparatos, ad eos, qui maxime laborabant, submittere. Verum maior erat mali moles, quam vt posset priuata tenuitate sustineri. Admonetur Pontisex, qui pro paterna sua caritate vehementer casu indoluit. Admonentur item, incitanturque ad opem ferendam Vrbis Conseruatores. Poritifex Cardinalem Ioannem Franciscum Gambaram designat, qui toti negotio praesit. Conseruatores duodecim nominant viros, ad quos quicquid opus sit referatur. Praeterea pecuniam in aegros distribuendam, medicos, et pharmaca Pontifex attribuit: Populus Romanus panem, vinum, carnes: ad haec Cardinalium quidam, ac priuatorum Ciuium non pauca contulere. Rei totius administratio Societati ab ipso Pontifice demandatur. Tum Pater Generalis alios assignat, qui corporibus, alios, qui animis aegrorum nauarent operam. Instituitur commune diuersorium, in quod egentissimi quique, quibus omnino domi nihil esset, separatim viri, soeminaeque in ueherentur. Cetera multitudo, praeterquamquod singulis in domibus constitutae sunt pretio conductae probatae mulieres, quae assiduae essent, in quindecim vicos distributa [Note: 9 Sociorum, alio rumque ardor in subleuandis aegrotis.] est. Singulis vicis duo de Societate praepositi: his duodeni attributi extranei adiutores: Socij cum medicis bis quotidie singulas obibant domos: cumque scripto excepissent, quod vel ad medicamenta, vel ad cibos praescribebatur, id omne cum studio, fideque elaborandum curabant: dein deferebant ad aegros in tempore. Dignum erat pietate Christiana spectaculum, vbi Socij cum manipulis illis duodenum adiutorum, et eo amplius (nam multi se adiungebant voluntarij) e suis prodibant hospitijs, inque diuersa digressi circum suos quique yicos, potiones, vel cibos in concinnatis ad id gestabant ferculis: quod cuique aptum erat summo ordine, et hilari caritate tribuentes. Demum ita res processit, vt ordo, et alacritas, et constans laborum tolerantia toti Vrbi mire probaretur: omniumque opinione, et affirmatione medentium, ingens mortalium vis ab euidenti exitio conseruaretur, eo maiore Dei munere, quod tali et tempore, et ministerio nullius Sociorum tentata est valetudo. Eximia etiam spectata hisce in officijs est Sodalitij

[Note: 10 Pauli Bubali caritas.] Sancti Hieronymi caritas, et Pauli Bubali: cui tametsi filium principem stirpis id malum abstulerat, et ceteros liberos, atque vna vxorem lecto affixerat; tamen prae publici boni studio decessise omnis cura domesticae calamitatis, sensusque omnis videbatur. Retulere suam quoque laudis partem Romani Seminarij, [Note: 11 Seminarij Romani et Collegij Germanici pietas.] et Collegij Germanici adolescentes. Ex hoc Collegio nobiles Conuictores, super cetera officia, procurandorum mortuis funerum prouinciam sibi adsciuerant. Quamuis autem nemo ex impenso aegrotis seruitio Sociorum decubuerit; suum tamen alioqui Romana Societas, quinque hoc anno desideratis, coelo tributum pependit. Decimo quinto Kalendas Septembris, praedicto haud semel sui obitus [Note: 12 Mors et virtus Martini Cornozij.] die, Martinus Cornozius Cantaber decessit: qui cum genere nobilis, ac Diaconus Societatem inijsset, recusato constanter Sacerdotio, famularia opera multos annos tractarat insigni cum integritate animi, et caritate. Hic est, qui voluentis feculi anno quinquagesimo comes Lainij in Africanam expeditionem profectus, in aegrorum curatione militum, partem laboris virilem tulit. Hunc extremo eodem [Note: 13 Et Hieronymi Lucensis.] mense Hieronymus Lucensis Coadiutor Nouitius sequutus est morte memorabili: non solum quia sancta, sed etiam quod Deus in eo vberibus gratiae suae thesauris locupletando, transferendoque, in tutum sestinare visus est. Nam non nisi tertio ante mense, et insigni vocatione ad Societatem accesserat: cumque iam grauiter aegrotans indicasset Confirmationis Sacramentum haud dum sibi adhibitum, ipsum Confirmationis, Poenitentiae, Eucharistiae, et supremae Vnctionis, Sacramenta quatuor eodem die suscepit, atque obijt. Hi, alijque in Coelum: amplius octoginta in varias terrae, oras Roma profecti. quorum praeclaram man um quinque et triginta numero ad se Pontusex simul deductam, et exhortatione, et rosariorum consecratione, et donatis cereis agnis, laetus laetam dimisit. Inter haec [Note: 14 Romanarum Societatis domorum status.] domus Professorum, et cetera Romana domicilia augebantur omnia, praeter Collegium, in quo iam triginta duntaxat supra centum degebant: intento scilicet Francisco minuendis impensis, quo sermonum, atque offen onum causas, de quibus annali priore dictum est, amoueret. In Germanico amplius ducenti viginti educabantur adolescentes insigni plerique nobilitate: quorum tres et octoginta, pars Theologi, pars Philosophi. Ibi sub Ferias ante Gineres cum habitum magna celebritate drama esset, in quo Sanctae Catharinae Virginis nobile edebatur certamen, praeque confluentium multitudine non nihil turbatum esset; vetuit in posterum [Note: 15 Dramata tumultuosa vetat Borgia.] Franciscus tanto apparatu, ea spectacula exhiberi. Adeo viro optimo ne lucra quidem cum aliqua iactura placebant. Seminarium non solum augebatur, et ipsum Conuictorum numero, sed etiam celebritate famae, vt exortas initio turbas, et obtrectationes abunde iam per se quisque refutaret ex ijs, quae experta re, oculis, et manu teneret. Hisce quatuor Societatis Romae domicilijs hoc anno quintum accessit. Sacellum erat S. Andreae in Monte Quirinali animarum cura obligatum [Note: 16 Tyrocinij ad Sancti Andreae origo.] in potestate Ioannis Andreae Crucij Episcopi Tyburtini, adiunctamque habebat domum, et hortorum aliquantum, quae item erant in potestate Cruciorum, quae Tyburi est familia nobilis. Haec anno ante hunc proximo, adhuc Vicario Borgia, suasu maxime Lucij Crucij de Societate Episcopi fratris, quia locus habetur salubris, translata alio animarum procuratione, domui Professorum adiuncta fuerant, vt Socijs in Vrbe valetudinarijs perfugium essent. Ceterum hoc anno cum domus Professorum haud caperet Nouitios, quorum numerus in dies augebatur, Franciscus eam sedem probationis domui dedicauit. Adsuitque opportune ad maturandam rem diuina benignitas. Ioanna Aragonia Ascanij Columnae olim vxor, Marci Antonij mater, hahebat propter id Sacellum domum cum hortis. Ergo pia Princeps, cognito Francisci consilio, domum eam, hortorumque partem, et aliquid pecuniae donat, atque expleturam se dotem recipit. Ex ea pecunia cum fabri murarij de Societate domum concinnassent, sacellumque propere instaurassent, initio Augusti sub Iulio Mancinello Praesecto, nouum in domicilium pars Nouitiorum migrarunt. Eaque vocata tum est secundaria, ac minor probationis domus: cum apud Profesos maior, ac prima restaret Alsonsi Ruitij institutioni commissa. Verum quam tenue id exordium suerit, qui addita paulatim aedificia, et Nouitiorum gregem,

qui cum haec in eadem domo scribebamus, praeter veteranos, amplius centum numerabantur, spectat, non facile animo finget. Tuguriolum potius, quam domum dixisses. Cum angustissime, et quod consentaneum est, perincommode habitarent; tamen principio haud plures viginti vniuersa numerauit familia. Patres tamen nescio quid magnum adeptos sese rebantur. Nimirum magna illa paruo sub tecto pietas, illa fidelis in modico grati animi memoria amplitudinem hanc nobis aedium, et cetera seuit, et educauit commoda. Quos aequum est quantum ad exteriorem patientiae, et humilitatis desideramus materiam, tan tum ad interiorem conatum adijcere: vt, quam maroribus nostris exercendae virtutis opportunitatem offerebat necessitas, eam nobis conquirat industria: illud reputantibus, vti plus accepimus, ita plus repetendum a nobis. Ipsis dein Sancti Andreae folennibus, cum ad sacrum, et concionem Ioanna Aragonia in Sacello instaurato, [Note: 17 Ioanna Aragonia eius domicilij parens.] vna cum Marco Antonio filio, et aliquot Cardinalibus, virisque Principibus adesset, cereus ei, tanquam fundatrici, de more Societatis est traditus: quae acceptum Marco Antonio tradidit, veluti successori. Et exinde preces, et consueta sundatorum insignia foeminae optimae, et familiae Columnae, cui multum se debere Societas profitetur, conseruata sunt. Haec Romae dum fiunt, instaurando cuncta in Societate, amplificandoque perfectae virtutis studio intentus Borga, complures [Note: 18 Visitatores per Societatem a Borgia missi.] in Prouincias Visitatores destinat. Natalem cum summa potestate, quanta praesens ipse Praepositus Generalis polleret, vbi explicitus Augustano Conuentu esset, sitas ad Septentrionem Prouincias superiorem Germaniam, Austriam, Rhenum, Belgium, dein duas Gallicanas Franciam, et Aquitaniam iubet visere. In Sardiniam Ioannem Victoriam Visitatorem mittit: duobus eius Insulae Collegijs Prouinciae Aragoniae iterum contributis, quo forensia eorum negotia in Hispaniensi Curia commodius tractarentur, et inde mitterentur, qui hispanice nossent. Lusitaniam Michaeli Turriano: Baeticam, et Toletum Bartholomaeo Bustamantio: Aragoniam Aegidio Consaluio: Castellam Antonio Cordubae: Ignatio Azebedio [Note: 19 Prouinciales praefecti] Brasiliam inspectandam tradit. In Prouincia Austriae nouum praefecit Prouincialem Laurentium Magium, qui Viennensi Collegio praeerat: Germaniae superiori Petrum Canisium restituit: et Longobardiae, post reditum inde Benedicti Palmij, Franciscum Adurnium praeposuit, potestate quidem Prouincialis, sed Vicarijnomine. Denique Indicas res perstudiose complexus, dum omni ope ad sustentandum per vltimas terras coeptum propagandi Euangelij opus, ac promouendum connititur, cum alios insignes viros, tum Organtinum Gneccum Lauretani Collegij Rectorem in eam expeditionem destinat, nominatis etiam, qui in orbis noui Prouincias Catholico Regi subiectas, quae hoc primum anno patere Societati coepere, transmitterentur. [Note: 20 Natalis. et Ledefma ad comitia Augustana Pontificis missu contendunt.] Hieronymus Natalis, ac Ledesma ad Augustanum Conuentum septimo Idus Februarias Iacobo Ximenio, et alio, qui valetudinis causa mittebatur, comitibus Roma prosecti, quas longum iter, et hyberna tempestas, tum inter Italiae, ac Germaniae fines, loca foeditate viarum, caelique iniuris insesta serunt, pertulerunt aerumnas, Natalis ante omnes, cuius iam et aetas proclinata erat, et valetudo. Et tamen cum claudicantibus subinde caballis per interualla vicissim vnus e comitatu pedes pergeret, nullo pacto eximi volebat Natalis: verum per quantumuis niue, lutoue obrutas, vel concretas glacie vias aegrum corpus robore agebat animi suam vicem: nec vnquam tot inter aduersa ipse, ac Ledesma consultare inter se, disserere, legere etiam in hospitijs, quos ad hanc rem gerebant libros, ac demum praeparare opportuna conuentui destiterunt. Hac sedulitate, consensioneque, et constantia, Christo adiuuante, factum est, vt postridie Nonarum Martiarum Augustam tenerent simul a via sospites, et ad quamuis dimicationem parati. Haud aerumnosa minus via Canisius ab Rheni tractu accurrit. [Note: 21 Canisij legatio missu Pontificis.] Hunc Pontifex Pius Quartus, post creatum Generalem Borgiam, ad Germaniae Ecclesias Tridentinum Concilium, quod iam passim promulgabatur, circumferre iussit, additis rerum mandatis, quas apud quosque Catholicorum Dynastarum proprie ageret. Quod imperium obsequentissimus vir vt exhauriret, vno duntaxat viae comite, hybernos quatuor menses per Boreales errauit niues: nec

grauiora aliunde pericula defuerunt. Adijt Coloniam, Neomagum, Osnaburgum, Moguntiam, Treuiros, Herbipolim. Principem Iuliacensem Guilielmum coram, alios Dynastarum per siteras conuenit: rem catholicam vbique confirmauit: Antistitum animos Pontifici Summo adiunxit: defendendarum Ecclesiarum viam monstrauit: Orthodoxae doctrinae semina ad Populos sparsit: multos Haereticorum reuicit: obuijs quoque Societatis, Collegijs pietate facundi oris, magisque religiosissimorum luce factorum ardoris plurimum, et alacritatis adiecit: ea quoque modest a spectandus, quod cum potestatis Visitatoris ornatus a Borgia esset; nullam vsquam, nisi forte suggerendo interdum consilio, partem administrationis attigit. Iuuat cognoscere inter Neomagenses, suos, quam Apostolico dignam viro rationem excogitarit, per quam numerosae propinquitatis certatim inuitantis sanctissime indulgeret votis. Xenodochium legit conuiuio locum. Eo iussit certo die, quod quisque epularum appararet, deferre. Dicto die, locoque cum omnes ipse, elutis confessione animis, caelesti mensa accepisset; modice libatas ibidem dapes, pauperibus, quos etiam diuini Verbi pane refecerat, solatia in multos dies reliquit. Ciuitatum maxime aduersus se benignam, et in religione constantem [Note: 22 Coloniae res a Canisio gestae.] Coloniam admiratus est: quae diu quanquam prope orba Archiepiscopo, et vndique circumsessa, et oppugnata ab Haereticis, nec valde purgato munita Clero perstaret tamen immobilis, suoque retineret iure nobilem titulum, vt foelix Colonia Sanctae Romanae Ecclesiae fidelis filia et diceretur, et esset. Quicquid Canisius pro religione auctor suit, volentibus animis praestiterunt. Vti ille rogauerat, decretum est in Senatu, vt pestilens ludimagister, qui complures opulentos, ac nobiles adolescentes priuatim instituebat, protinus ex eo deijceretur alea pleno munere: vt libri, qui catholicam integritatem vitiarent interdicerentur: vt nullus omnino Concionatoribus locus, nullus daretur Magistris, quorum religio suspicioni esset. Academici oblatum sibi Pontificio signo communitum Concilij Tridentini exemplar, magna cum reuerentia exceperunt: simulque spoponderunt ad normam illius, ac nominatim ad ea praescripta, quae de Academ js generalibus agunt, cuncta composituros. Ad haec Theologorum, ac Philosophorum Collegia, ex recenti lege sanxerunt, ne literarios gradus, et honores cum quoquam, nisi prius Religionem ex Romana regula professo communicari liceret. Ex hac igitur laboriosa peregrinatione ad Augustana Comitia profecto Canisio, ita se multiplices labores obtulere, ita in eos se vir operosus dedit; vt Natalis, quem alij ob efficacem, actuosamque. industriam mirabantur, miraretur Canisium: [Note: 23 Multiplices Canisij labores Augustae.] nec solum ferreas in eo mentis vires, sed et corporis affecti patientiam in tantum durantis suspiceret. Ordnarias habebat in principe templo couciones: semel quaque hebdomada ad Imperatricis, dicebat aulam: aderat frequens Pontificio Legato Ioanni Francisco Commendono, a quo etiam ad animi sui expiationem adhibebatur. Aderat Cardinali Othoni, Praesulibus Moguntino, ac Treuirensi, et ceteris ferme Magistratibus sacris. Nec Natalis, et Ledesma quicquam cessabant: eo impensius in procurationem animarum se conferentes; quod principio, quoniam Caesar sapientem se se probans, constantemque Principem; de Religione non sinebat agi, modicus Theologorum vsus in Conuentu erat. Sanctiore hebdomada, cum tempore, tum Iobelaeo, quod ad Comitiorum felicem exitum promulgatum erat, multî plicante messem, increbuit vsque eo piarum aestus occupationum; vt duo praeterea Patres accersendi ad eam, legendam fuerint. Dumque non Germanis modo, sed et Hispanis, et Italis certatim se offerentibus opera nauatur, ita Paschale actum solenne est; vt haberent Haeretici, vnde sanctitatem [Note: 24 Haereticorum conatus in Comitijs Augustanis.] catholicam, et monumentis viuis, et rerum testimonijs edocerentur. Comitia inter haec ex bono satis exordio, haud felicitate pari progressa, ingentem pijs formidinem, et curam iniecere. Coniunctis opibus Protestantes, et tanquam communi quodam furore perciti contendebant, vt Ecclesiasticis, quicunque Lutheraui fieri vellent, vectigalibus catholicae Ecclesiae, quae ante possidebant, frui ius esset. Id nimirum consentaneum putabant, vt Ecclesiae, quam prodidissent, spolia legerent, et praemio stimularetur impietas. Erant, qui liberam inter Principes

institui collationem de toto Religionis negotio peroptarent: freti, si res ab ijs, quos minime fas esset, ageretur; item nihil ex aequo, bonoque actum iri: et vnde plus staret audaciae, plusque violentiae; inde victoriam fore. Ad Conalium ex vna tantum gente, ac natione Germanica multorum animi propendebant, vt de communibus toti Christiano orbi dogmatibus illa nimirum decerneret natio, quae controuersiam mouisset: et arbitrium de fide non penes in corruptam illam, laudatamque seculis cunctis, ac gentibus a fide Germaniam, sed penes rebelles esset. Alij denique subdolam, insidiosamque de conciliandis partibus tractationem suscipi volebant: tanquam concordia luci cum tenebris, Christoque cum Luthero possit esse consensio. Haec, quanquam indignissima, machinis omnibus multi moliebantur. Ex altera parte Legatus Apostolicus summa ope tendebat, vt Concilium Tridentinum sa ltem Orthodoxi reciperent. Quibus in curis, tum vt aduersarijs obsisterent, tum vt Concilij causam proueherent, erat Patribus immensum negotium, consultando, disputando, scribendo, huc, illucque accurrendo dies, noctesque. Iam tandem memorabili, et Caesaris, et Commendoni constantia, recteque sent entium Praesulum consensu, reiecta Religionis, intactaque causa, conuenerant cuncti ordines, vt in Turcicum bellum (quamobrem coactus maxime Conuentus erat) subsidia pecuniae conferrentur: agebaturque de finiendis Comitijs, confirmata pace, quae Catholicos inter, ac Protestantes anno salutis humanae millesimo quingentesimo quinquagesimo quinto Caroli Caesaris voluntate sub Ferdinando Rege itidem Augustae conuenerat. Cui formulae quanquam conditiones intolerandas Haeretici adiunctas vellent; tamen obfirmarant animos Orthodoxi, confidebantque expugnaturos, vt ne apex quidem commutaretur. Cum ecce tibi graues a Pontifice ad Commendonum literae: siquid, quod cum Concilij Tridentini pugnet decretis, decernendum viderit, ac prohibere nequeat; rite contestatus [Note: 25 Pontificiae Literae ad Commendonum.] id Pontifici nullo modo probari, vetitisque Catholicis subsidia in bellum conferre, ex Comitijs auferat se se. Sua ingens pietas, et catholici altitudo pectoris, ad haec mali grauitas, superque omnia Christi fiducia Sanctissimum Patrem incitabant, vt nec agendum lente, nec acribus abstinendum remedijs putaret. Ceterum tales literae incommodissimo allatae tempore impleuerunt omnes solicitudine, ac metu. Non enim defuere, qui confirmationem pacis illius vndecimo ante anno compositae, posteaque semel, atque iterum constabilitiae, quam pro conditione optabili amplexabantur modo Catholici, aduersus Tridentinas sanctiones esse contenderent: ac proinde fortiter agendum Legato, obtinendumque ne quid ratum fieret, vnde hostes Apostolicae Ecclesiae, perturbatoresque antiquarum Religionum non pacatam modo aduersus communem fidelium matrem contumaciam lucrarentur, sed et ad proseminandos errores perniciales roborarentur. Quod si tenere non posset; tum ille constanter, exprompta Christi Vicarij, denuntiataque sententia, ex Conuentu facesseret. Imminebat haud dubie, grande dissidium, eo si ventum esset. Nam summa erat rei pecuniariae difficultas Imperatori: summus serebatur esse in Hungariam, ac porro in Germaniam ducentium Turcarum apparatus: vt, qui tali tempore subsidia ei detraheret; prodere Barbaris, et ipsum Maximilia num, et Imperium videretur. Hoc rerum in cardine Patres; post multas et habitas per sese, et postulatas ab Socijs ad Deum preces, collato praesenti tempore cum eo, quo primum pax, de qua agebatur conuenta erat: quod sine controuersia constabat longe esse illo deterius: circum spectisque imminentibus periculis, et quaecunque in causa essent accurate perpensis; negotium suscipiunt [Note: 26 Natalis. Canisius, Ledesma ex maxima difficultare Comitia Augustana expediunt.] demonstrandi, si pax ea, quae adeo necessaria sit, rata habeatur, et confirmetur, nihil committi, quod cum Tridentini Concilij, pugnet decretis. Quod cum perstudiose, perque docte fecissent, et persuasissent Legato, atque ex eorum sententia rem ille administrasset; cum pace demum Conuentus peractus est Lucubrationes eas inVrbem missas sa pientes probarunt, nec improbare Pontifex visus est. Quin et auctorem habeo, gratias egisse Commendono, quod sapienter tempori paruisset. Porro quanquam minime id agebatur, sed publica dumtaxat causa; tamen additamentum hoc ad commune bonum fecit proprie Deus Societati,

[Note: 27 Maximilianus Caesar meliorem de Societate opinionem suscipit.] vt opinionem de ea Caesar longe clementiorem indueret. Persuasum enim habebat, dura, ac seuera consilia ab ea proficisci: dictitabatque Iesuitas sane viros esse bonos, ac doctos; parum tamen intelligere quid praesentia tempora in terris Germaniae postularent. Quod cum Apostolico Nuntio aperuisset, is contra edocuit, demonstrauitque auctores ipsos fuisse eius sententiae, quae Conuentui exitum pacatum dedisset. Descendit in Caesaris pectus id meritum, totique Societati, quod permagni ad communem religionis causam intererat, conciliauit: nec modice ipsi reconciliauit Canisio, quem aduersari rationibus suis iampridem persuasum habebat. Nec equidem ambigam Canisij potissimum, pro auctortate, qua apud maximos quosque Antistitum sacrorum pollebat, studio, et labore perfectum, vt de Tridentino quoque Concilio, quod satis visum est in praesentia, in Catholicorum Consessu probaretur, atque reciperetur. Praeterea cum probrosum Commentarium, valdeque perniciosum Haeretici per Comitem Palatinum proposuissent Catholicis, cuius summa eo redigebatur, nullam pacandae Germaniae viam relictam, nisi vt penitus inde Papae potestas, et Iesuitarum natio tolleretur: quandiu enim haec manerent, nunquam fore tranquillitatem; graui id, solidaque disputatione, de ceterorum Patrum sententia, idem refutauit Canisius, eo facilius, quo promptius erat demonstrare, non religionem Catholicam, sed haeereses fontem turbarum esse: nec posse pacem melius reuocari, quam si id, quod expulerat eam, expelleretur. Quod quidem et Caesar libere professus est. Cum enim Palatinum eundem Caluinismi primo damnassent, et resarcire illata templis damna iussissent, deinde negantem sibi Caluinum vnquam lectum, et Confessionis Augustanae doctrinam profiten tem absoluissent Principes Protestantes, perosus inconstantiam eorum Caesar, Confessionem Augustanam dixit sacco esse persimilem, in quem Sectas quasuis conijcerent: et, vbi sacci os obstruxissent; tum foram na fieri, per quae et nouae rursum Sectae insererentur, et noua erumperent dissidia, Imperium tandem, nisi obuiam iretnir, funditus perditura. Quam ob causam ipse eo magnopere vergebat, vt se cernerentur Sectae ab Augustana diuersae, et exeluderentur. Comitrjs exactis, Ledesma in Italiam reuocatus quaedam [Note: 28 Multa per Ger maniam Collegia offeruntur.] Longobardiae Prouinciae Collegia iussus est inspectare. Natalis ad Collegia cognoscenda Germanica, et ordinanda intentus, multum habuit negotij in Praesulibus, qui noua Collegia postulabant, ita pacandis, vt amice re pulsam, ac bene ferrent. Tametsi enim Germanicarum necessitas rerum legibus omnino regi nequibat; tamen recentis Couentus decretum faciebat, vt ibi quoque quoad eius liceret, ab propagandis Colonijs temperaretur. Vehemeritissime omnium Ecclesiae vrgebant tres, Spirensis, Herbipolitana, atque Olomuciensis. Spirae et ante biennium Lambertus Auerus Moguntinus Rector plurbrium rem Catholicam suarum grauitate concionum iuuerat: ibidemque per huius anni totum orbem, quamuis. peraegre abesse eum permitteret Moguntinus Antistes, diuinum praeconem egit. [Note: 29 De Spirensi Collegio agitur.] Eximia viri virtus, et pererudita facundia Canonicos Collegij cupiditate incendit: praesertim quod concionatorum suorum duos morte raptos desiderabant. Et vero nequaquam id stationis negligi oportebat. Quippe cum inde Haidelberga, Comitis Palatini, quem paulo ante nominauimus, qui tum erat deterrimus haereticus, sedes, et Academia horarum tantum circiter quatuor distaret via; spes erat multos ad catholicas scholas adolescentes auerti posse. Ad haec cum Spirae (ea Nemetum Ciuitas olim fuit) Septemuiri Caesarum Electores suos quisque lectos viros prudentia insignes habeant, quos Assessores Camerae Imperialis nominant, Ducum praeterea, et Comitum adsint Procuratores, ad quos grauissima quaeque totius Imperij negotia transigenda mittuntur, quod cum his operae poneretur, frugem multiplicem promittebat, ipsaque videbatur messis pro copiosa fore sementi; idcirco Natalis rerum statum cogniturus Spiram vsque processit: vt, si paratas res inueniret, occasioni manum inijceret. Ceterum transactum nihil est. Incesserat metus Antistitem, et quosdam Canonicorum ne quando Senatus Spirensis, accolaeque ex corrupta religione Principes, ob aduocatos Iesuitas, causam turbarim accerserent: eamque ob rem in ceteris conditionibus hanc vo

lebant suscipi, vti Patres, simul ac Senatum Spirensem, vel Dynastas finitimos Iesuitici poeniteret Collegij, Spira migrarent. Qua conditione non ad domicilium, sed ad exilium, ludibriumque Religiosi vocabantur. Nihil enim propius factu erat, quam vt, si quando Senatorum quis paulo impotentior, siue iure, siue iniuria offensus esset, is totum concitaret ordinem, et Collegium exturbaretur. Multo magis id molituros apparebat confines Haereticos: cum per id ipsum, in quo maximus Collegij reponebatur vsus, Haydelbergensis Academia minus desideraretur. Has igitur ob causas Natalis eam consolatus Canonicorum partem, qui vehementer pro Collegio laborabant, vijsque varijs demonstratis, quibus vitarent vicinorum inuidiam, vel aduersus eam se praem unirent, rem in praesentia distulit. Herbipoli, quae praecipua est Franconiae, siue Orientalis Franciae vrbs, multo omnia explicatiora erant. Fridericus Vviespergius eius vrbis Episcopus, [Note: 30 De Herbipolitano Societatis Collegio.] idemque Orientalis Franciae Dux iam pridem ante Treuirensem, ac Moguntinum Antistitites, Societate Romae cognita, de eadem accersenda Herbipolim cogitarat: sed improbitas temporum obstiterat salutari consilio. Iam vero cum amplam satis, accom modatamque Collegio sedem idem adornaret, impetrato ad eam rem ab Summo Pontifice Pio Quarto deserto, vacuoque Virginibus Sanctae Agnetis Monasterio; pariterque fore in promptu cetera affirmaret; Collegium Natalis ita recipit, vt sodales anno insequenti mitterentur. At Guilielmus Prisienouius [Note: 31 Olomuciense inchoatur Collegium insigni studio Episcopi.] Olomuciensis Episcopus nullas pati moras potuit: dolo bono, amicaque vi grassatur, compos vt voti quam primum fiat. Olomucium (quam olim Iulimontem dictam ferunt (vrbs est Morauiae princeps, trans Danubium ad Septentrionem millia passuum viginti: sermo mixtus Theutonico, et Boemico: neque vllus, praeter Olomuciensem, in tota prouincia Episcopatus est. Quocirca late diocesis patet. Vrbanus populus ferme innocens, et bonitatis antiquae, illam in ceteris habere laudem dicitur, vt ab suorum nutibus Parochorum obedientia singulari pendeat. Inde scilicet factum, vt ad ea pene tempora, quamuis compluri um Sectarum receptaculum alioqui Morauia videretur; auita sacra Olomuciensis multitudo minime immutasset. Ceterum iam variorum generum corruptores sese insinuabant, et vltimum distabat discrimen. Porro Guilielmus priuatis, publicisque virtutibus sane et vir erat, et pastor bonus in paucis. Olim dum in Italia doctrinarum causa agtaret, Ordinis nostri homines, atque instituta nouerat simul, et adamauerat. Ergo saeuis vndique fremen tibus bestijs, gregi suo custodes vigil appositurus, cum impetrare ab Nicolao Lanoio tum Prouinciali frequentem coloniam nequiuisset; saltem vt duos sibi Sodalium commodaret, qui per Paschalis ieiunij quadraginta dies Canonicis subsidio essent, expressit. Missi Vienna sunt Ioannes Aschermannus, et Stephanus Ramirius. Cremsirij (frequens ea Episcopis, statio, nec procul Olomucio est oppidum) Guilielmum conuenerunt. Is eorum conspectu vix laetitiae potens, non quasi commodatos, sed tanquam ad fundamenta Collegij donatos accepit, ac pergere Olomucium iussit. Hic laxa domus, cum peramoenis hortis, supellectile, omnique apparatu adeo affluenter, alacriterque a Canonicis attribuitur; vt in hospitibus bene accipiendis inter se ipsi, et cum Pastore certarent. Patres et sua sponte, ac tanta insuper incitati caritate, continuo manus ad opus strenue applicant. Iamque instabat praestitutum a Prouinciali tempus, quo se recipere Viennam iusserat, cum bonam missionem petentibus, Praesul: Nequaquam sic erit, inquit: Vos ego non modo non amittam, sed alios vobis. aduocabo socios. Interim vos accingimini ad ludum aperiendum. Cum tergiuersarentur, et iussum interponerent Prouincialis; rei totius curam praecise, deliberateque iubet sibi permitti, literariamque palaestram, quod Deo gloriosum, Populo salutare foret, alacriter auspicari. Itaque dum nulla valet detrectatio, parendum fuit. Interim solers Episcopus dat Romam ad Pontificem literas, insistitque a Sanctissimo Domino, vt, quandoquidem tanta caritate totum amplecteretur orbem terrarum, Morauiam, quoque respiceret, iuberetque ad se de Societate manipulum destinari. Neque hac sedulitate contentus ab ipso Imperatore Maximiliano super eadem re ad Pontificem eundem literas impetrat: per quas, commemorato fructu, quem praecipue

iam docendo Socij Olomucij ferebant, rogabat, vt opus illud perficiendum curaret. At Lanoij Prouincialis literas, quibus omnino duos illos auocabat, quod Aschermannus in Poloniam erat mittendus, intercipit: proque Socijs nuntium cum literis ad Lanoium remittit, significans rem ita feliciter coeptam; vt sibi, salua Religione, nequaquam fas arbitretur populo suo id adiumenti, quod submissum a Deo sit, temporibus adeo duris subtrahere. In summa patienter expectaret, dum ex Patre Generali, quid fieri placeret afferretur. Instabat necessaria omnino Aschermanni profectio in Poloniam. Quare Lanoius sanctum Episcopi studium demirans potius, quam vllo modo reprehendens, Alexandrum Hellerum Olomucium mittit, cum mandatis ad Aschermannum, vt protinus ad se reuertatur, et Alexander eius loco tantisper subsistat, dum quas dicebat Episcopus, literae ab Vrbe perferantur. Guilielmus Alexandri aduentu laetus, Aschermanno ita potestatem abeundi non facit, vt ijs procurationem Seminarij, quod ordiebatur, adiungat. Nec multo post literae ad Natalem Roma perferuntur, quibus Praepositus Generalis nomine Pontificis admonebat, vt videret, si quomodo optimo Antistiti fieri satis posset. Adijt Olomucium Natalis. Quid ad Collegiorum dotes, quid ad instrumenta requiratur, praesertim post secundum Generalem Conuentum, fidenter exponit praemeditatus, vt rerum singularum probaret causas, paratusque disceptare, et concertare, vti sit, ad tollendas, quae negotiorum in eo genere offerri solent, difficultates. Verum et scuta eo loci, et tela nequicquam fuerunt. Benignus Antistes rem omnem, tanquam de Caelo oblatam capiens, ne vnum quidem contra verbum fecit. Omnia probauit, omnia in beneficio numerauit. Ita victoriam sibi pulcherrimam benignitate patrauit. Collegium susceptum, missi coloni, quibus Rector praesectus Pater Hurtadus Petrius: discentium classes ordnatae quatuor. Res omnis, Deo aspirante, ingenti cum populi profectu, ad Episcopi spem, ac studia cumulate respondit. Atque homines quidem vulgo ad eam diem Societatis morum ignari, dum actiones Patrum obseruant, inter cetera carcere clausis, noxijsque dum ad patibulum deducuntur, et paulo post reuersis ex Hungarico bello aegrotis militibus in genere omni, etiam seruilis officij, ad summae necessitatis leuamen, impensam operam, sic admirati sunt; vt velut prouerbio ferrent: Praeclare Iesuitas et docere, quod faciunt, et facere, quod docent. Id vnum Collegium hoc anno, et in Poloniae Regno Pultouiense colonis inhabitatum: [Note: 32 Pultoulense Collegium per ficitur.] vtrumque Austriae contributum Prouinciae. Kalendis ipsis Ianuarijs huius anni, cum iam Pultouiam Franciscus Sunerius Visitator venisset (is paulo post Bransbergensi, et Pultouiensi Collegio Superintendens, cum Hostouinus in Austriam redijsset, impositus) confectae rite sunt instituti Collegij tabulae. Mense dein Iulio cum Sociorum amplificatus esset numerus, in gymnasio publico, quod erat Collegio contiguum, quinque in Auditorijs literas profiteri coeperunt. Tandem etiam Ioannes Aschermannus Olomucio expeditus venit: qui magna cum Plocensis Episcopi voluptate, frequentiaque nobilium Epistolam ad Romanos aliquoties in [Note: 33 Pragensis Collegij fructus.] hebdomada explicauit. E veteribus Collegijs, cum bene cursum tenerent omnia, nullum Pragensi felicius hoc anno in Germaniae Prouincijs, tenuit. Et cetera disciplina, et quibusdam dramatibus partum nomen Scholis, non modo Catholicos e longinquis regionibus, sed Haereticos quoque mouit, vt liberos suos instituendos mitterent Pragam. Hussitas tamen, aliosque Haereticorum id pungebat, quod pueri catholicum Catechismum vna condiscerent. Quare rogabant Socios, vt liberos suos in disciplinam ita susciperent, vt neque Sacrificijs, neque coelitum inuocationibus cogerent interesse, neque cum eis verba de religione [Note: 34 Pij Quinti sapiens responium.] miscerent. Qua de re cum Romae Polancus Sanctissimum Pontificem Pium Quintum consuluisset; is, vt erat integer, et animo excelso, breue respondit verbum. Nostra, inquit, lingua talis est, idest catholica. Significans ingenue profitendum, vti nos Catholici sumus; item disciplinam, et institutioniem, et consuetudinem nostram catholicam, non politicam solum esse. Hoc responso nuntiato Pragam, editoque palam, quod mirum sit, nullo pacto deterriti sunt Haereticorum animi, vt vel reuocarent filios a Gymnasio Societatis, vel minus de nouo mitterent. Imo,

cum iam de sanctimonia Pontificis secundus increbuisset rumor; eam ingenuitatem, et constantiam adamarunt. Adeo vel ad alienos, inimicosque conciliandos plus constans recti fama pollet, quam mollis indulgentia. Interim et pueris, et per eorum occasionem non raro parentibus salutare id commercij erat. Homo inter ceteros opulentus, ac nobilis, cum ingressus Collegium, quo filium Patribus commendaret, ad religionis dogmata producto paulatim sermone, acerrime pernegaret in Sanctissima Eucharistia Christi Domini verum inesse corpus: neque vllis rationibus dura mens cederet; euenitt, vt interim celebrari cum cantu (forte dies Dominicus erat) sacrum in templo inciperet. Audiendi captus dulcedine templum subit. Hic vero non solum pio, ac iucundo concentu affici, sed etiam curiose circumspectans munditiem templi totius, arae principis ornatum, et sacrarum Missae ceremoniarum maiestatem, incipit admirari. Multo autem magis capiebatur populi, ac puerorum modestia, silentio, pietate. Denique sensim sancto illabente in animum spiritu emollitus, conuersusque in virum alterum, genua posuit, et Christum [Note: 35 Vis recti exem pli.] Dominum, quem ante pernegarat inesse in Sanctissima Hostia, supplex adorau it Adeo verum est, passimque vsus affirmat, validiora ad perdocendum exempla esse, quam verba. Ferdinandi Archiducis, simulme Burgrauij, qui Ferdinando ipsi in Regni Boemici administratione successit, item Archiepiscopi, aliorumque Dynastarum fauori magna ex parte laetus hic Pragensium rerum euentus debebatur. Et cum alij Dynastae certabant, vt ad suas Terras aliquot Patrum accirent, tum Guilielmus Rosenbergius ex antiqua, vt ferunt, Vrsinorum gente omnibus adnitebatur opibus, vt Trebonae, suae ditionis oppido, in Dioecesi Pragensi sito Collegium impetraret. Eo, dum negotium tractatur, subinde aliquot Sociorum profecti praeclaras Trebonensibus peperere commoditates.

[Note: 36 Grauissimi in Belgio tumultus.] Miseranda inter haec Belgicarum rerum facies. Foeda quaedam, ac dira tempestas cum diu tumuisset, repente tandem erupit: pagosque, et oppida, et nobilissimas vrbes corripuit, afflixit, obruit. Quod Hugonotti in Gallia, hoc ausi in Belgio abominando nomine Geusij. Cuius nominis, itemque coniurationis originem talem produnt. Manarat in vulgus fama, Quaestiones ad morem Hispaniarum de rebus fidei in Belgium introducendas. Eam famam nouarum rerum cupidi fouent, vbique clamitantes per sacri Tribunalis nomen libertatem, patria instituta, fortunas, capita omnium peti. Concitatis multis, quidam nobilium inter se soedus ineunt ad custodiam libertatis. Tum libellum Margaretae Austriacae, quae pro Rege Philippo suo fratre publicas res administrabat, offerunt: per quem nequaquam iam solum ne inducantur quaestiones nouae, sed vt quaedam Philippi Regis, et Caroli Quinti eius Parentis vel aboleantur, vel mitigentur latae contra Haereticos leges, postulant: aliter sedari non posse concitatam plebem. Ad haec postulata Principi haud parum commotae vir catholicus, et praecipuus Carolus [Note: 37 Geusiorum origo.] Barlamontius, qui forte interfuit, animum facturus: Bono, inquit, securoque, Princeps, animo esto: qui isthaec petunt, scito Geusios esse. Quo vocabulo homines ibi nequam, atque degeneres, et serme ad mendicitatem, quod rem obligurierint, aut aliter foede dissipauerint, redactos significant. Pupugit velut oestro turbulentos ea vox. Protinus inde sibi cognomento facto proclamant, Viuant [Note: 38 Eorundem habitus.] Geusij, et habitum nomini parem assumunt. Cum cinerea tunica, conuenientique mantello procedunt in publicum, lagenula lignea, itemque scutella e zona pendentibus. Hactenus vmbras Cynicorum diceres, cetero habitu Saracenis se similes maluerunt. Nimirum vt animos proderent, non ad philosophandum, sed ad latrocinandum factos. Barba abrasa, vultum efferant Turcicum in morem, in superiore labro crinibus vtrinque relictis, quos ad horrorem barbarico intorquebant ritu. Hanc in eius tempestatis literis Geusiorum reperi originem: quorum tamen latius multo nomen, ac factio, quam figura illa desperatorum, per initia tantum, vt opinor, vsurpata, fusa est: Ijdem fere, atque Hugonotti sunt, nom ne diuersi, Setta Genuini, imbuti homines furore Caluini. Haec ineunte Aprili gesta. Inde clandestini coetus passim in vrbibus, conciones turbulentae

per agros, et prata. Sedenim Antuerpiae, Tornaci, Valencenis, vbi plurimi Haereticorum, seruere seditio: quam non magno negotio comprimi potuisse postea creditum est, si obuiam itum esset in tempore. Ceterum, dum Gubernatrix, tametsi optima, tamen foemina est, et Procerum quidam, praesertim Guilielmus Nassouius princeps Auriacus per simulationem eludunt; et Catholici plerique omnes, velut stupentes haerent, atque ne ad caedes veniatur formidant; multis, ac praeclaris in vrbibus, lateque per pagos, et monasteria peiora caedibus passi sunt. Tornacense Collegium nobis funditus perijt: Antuerpiensis domicilij aegre [Note: 39 Strages sacrorum Antuerpiae.] semen relictum. Antuerpiae decimo tertio Kalendas Septembris, vesperascente die, in templum Beatissimae Dei Genitricis, quod primarium est vrbis, inuadunt amentes mendiculi: indeque initio facto, in cetera porro templa omnia, aedes sacras, et monasteria tota ea nocte, posteroque, ac tertio die saeuiunt: atque insanda, et incredibilia memoratu committunt. Confractae Cruces, dissi pata altaria, laceratae religrosae imagines, libri concerpti, exustique Sanctorum Patrum: aurea, argenteaque vasa comminuta, direptae sacrae vestes, musica organa disiecta: non lychnis, non candelabris, non sedilibus pepercerunt: fontes diruti baptismales, effusum Oleum Sanctum, perque sacrilegum contemptum ad soedidos vsus adhibitum: ipsum (horrendum cogitatu) Diuinissimum Christi Corpus proculcatum, habitumque ludibrio. Ad haec in Monasterijs, cum se mero ingurgitauissent, da pibusque infersissent, Harpyarum poenticarum instar, conspurcarunt Reliquias, vin um, et ceruisiam effuderunt, nullum reliquum fecere furialis amentiae documentum. Iam plane dominari impietas (iustitium lamentabile) intermittuntur catholica Sacrificia, Diuinarum laudum carmina obmutescunt, silent conciones, latitant Sacerdotes, ad aegros, ac moribundos, vel nulla, vel furtim christianae in vrbe deferuntur Sacramenta. Contra ea seditiosissimus inconoclasta Hermanus furiali voce templum Deiparae polluere, saepiusque in die asseclarum sponte furentium penitus percellere impiam manum: nec segnius ceteri impietatis antistites [Note: 40 Tornaci continuatae strages.] luce palam nouarum obire superstitionum ritus. Conuolat talium fama rerum ad Geusios Tornacenses, pudetque vel scelere, vel audacia vinci. Ergo cum vndecimo Kalendas Septembres, sub diei serum, Tornaci cognitum esset, quid Antuerpiae fieret, vix eam noctem cohibiti sunt. Ast vbi primum illuxit, vidisses veluti lymphatos, ac rabie percitos agi huc, atque huc, et discursare per vias, tanquam incertos in quodnam primum templorum sacrilegum furorem effunderent. Tandem in cuncta, prope tempore eodem, parique importunitate, principe duntaxat relicto, impetus factus. Quibus foede direptis, cum profanata, et conspurcata omnia, et cumulis dissipatarum imaginum, et Crucium fragminibus, et librorum sacrorum, totiusque religiosi instrumenti frustis, miserando spectaculo, constrata sola reliquissent; ipsam aedem principem ornatissimam, ac splendidissimam Deiparae sacram aggrediuntur. Placuit enim hic ordo Antuerpianae stragi contrarius. Nil ausi contra adhuc mutire attoniti, ac stupore defixi Catholici, velut insonantem horrifico flagello irati Dei manum intuebantur: tamen vbi ad aedem primam, eamque Reginae Caeli nomine, ac tutela inclytam, tum adeo pulcram, ornatamque tendi viderunt; imperare sibi non potuerunt, quin ad Praefectum adirent militum stationem in foro habentem, ac summisse precarentur, meminisset iurisiurandi, quo in custodiam receperat ciuitatem, et saltem illud Catholicis vnicum solatium conseruaret. At is turbido vultu respondet, dictum sibi sacramentum tecta tuendi ciuitatis, non templa. Ad quam vocem boni illi Ciuium, submissa primum ceruice, recesserunt: dein oculis, manibusque in caelum erectis, cum graui gemitu, pleni lacrymarum rem Diuinae iustitiae permittunt, [Note: 41 In res sacras impietas.] seque abdunt. Ceterum impiorum conscelerata manus in templum ornatissimum facto impetu, non cetera modo diripuit, corrupitque; sed totum molita pauimentum, et parietes multis perfossos locis ferutata est: vt, quos latere crediderat, thesauros crueret, Nihil iam memorem dierum, qui proxime consequuti sunt faciem. Quam afflicti Catholici, quibus non Sacerdotes, non templa, non Sacramenta, non Cruces, aliaque monumenta fanctitatis, vestigia demum

nulla pietatis publicae reliqua erant. Imago solum Tartari mentibus obuersabatur, et oculis. Partim muti, atque vix sui compotes tenebris se abdiderant: partim leuantes cum oculis ad caelum manus, toto vultu, sinuque vberi consperso fletu, Diuinam im plorabant ad vindictam manum: partim sortem, aetatem que damnabant suam, quod ad haec spectanda vel geniti, vel reseruati essent. Nostri Patres, Numine scilicet (ne omnia quasi Sodoma, et Gomorra fierent) relinquente suis semen, minora multo pertulere, quam vel parati ipsi essent, vel Haeretici [Note: 42 Status Colle gij Tornacenfis.] auderent. Tornaci sat florens Collegium erat: quatuor et triginta Sodales, quorum multi Nouitij: tum Conuictores ad octoginta. Multum Sacramentis, multum conatanti praeconio verbi Diuini in vrbe, proximisque pagis proficiebatur. Quae cum intoleranda putarent Haeretici, ea disturbare modis omnibus conabantur. Qui ab extremo Iunio, cum haud procul vrbis moenibus furiales declamationes, [Note: 43 Vexatur ab Haereticis.] concurrente vi maxima populi, inchoassent, quo factio nefaria validior in dies fiebat, eo famulos Dei acerbius diuexabant. Euangelizan tibus circum pagos, non probra modo, et conuicia ingerebant; sed et cateruatim singulis circum extrema omnia minitabantur. In vrbem cum se ab insana concione referrent, proxima Collegio loca insidebant, et sclopetorum frequenti explosione, insestisque vocibus in sultabant, vt adolescentes ab scholis auerterent, et Collegas in fugam com pellerent. Nocte vero intempesta, globi furentium ita pro foribus tumultuose bacchabantur; vt irruptionem Patres, seque in horas mactandos expectarent, aliquot designatis, qui peruigiles, cum preces ad Deum facerent, tum, si vis ingrueret, quiescentes in tempore ad mortem fortiter obeun dam excitarent. Alterum iam annum Pater Iacobus Dogius in principe templo haud monitor magis im pendentium malorum, quam vates, patrocinium veritatis neruose agebat, et fortiter. Hoc vt nudarent praesidio plebem, digno Geusijs astu, submittunt de suo grege impudentem puerum, qui multitudini immistus vesicas inter se duas bene inflatas pulsans signum daret: quo sonitu, cum ex com posito ipsi, velut exciti classico, tumultum, terrorem que fecissent, et Catholici, quos adeo tur bulen to rerum in statu tym panorum ille similis fragor consternarat, aduer sarios rati ramatos irrum pere, momento diffugissent, et concinato rem tum eluserunt; nec postea quieuerunt, donec Magistratus, et Canonici Patres rogarunt, vt, vitandae seditionis cause, suggestu Dogius abstineret. Haud vno id loco obtinuere, vt inten danda seditione per Magistratus ipsos tran quillitatis cupidine paulo acriores Euangelistas deijcerent: tanquam lupi (de quibus est in fabula) pacem ouibus pollicentes, vbi canes remouissent. Iam vero apparere in publico liberum non erat: ita contumelijs, et scommatibus, tum ad ludibrium, exprobran damque formidinem vesicarum pulsatarum strepitu, ad haec admotis ad tempora sclopetis, passim ab nequissimis scurris diuexabantur. Maximilianus Capella Rector talia cum videret, in diesque vires coniuratorum, [Note: 44 Diuina erga Patres prouidentia.] et audaciam roborari; indictis ad Deum precibus, Patrum sententiam exquisiuit, quid consilij capiendum censerent. Quibus cum visum esset cladem haud dubie aliquam imminere, ac proinde Conuictores mature cum rebus suis remittendos domum, itemque Socios, qui nihil commodare in praesens possent, aliquo summouendos; tam id opportune consilium cecidit; vt vno, alteroue die ante direptionem dimissi vtrique sint. Plerique Sociorum Louanium, et inde Tyrones Coloniam missi: aliquot propinquum in Oppidum ad tertium ab vrbe lapidem, cui nomen Antoniae, cum praecipua sacrae supeliectilis parte: alij alio secessere: duo etiam ad amicum in vrbe ipsa, quo concionem in proximam Domini feriam tranquillius compararent. Bibliotheca in Arcem deportata: sed cum arcis Praefectus luce palam, apertoque in plaustro, ne malignum vulgus thesaurum esse suspicaretur, deferri iussisset, aegre peruecta est: adeo procaciter ingens perditorum caterua plaustro circundata obturbabat, insuper clamitans, veneficiorum illud Iesuiticorum instrumentum esse, per quod mortale plurimos in fatuassent. Interim ad Collegium subinde nebolunum alij super alios volitabant coetus, et partim in conditis, ineptisque cantiunculis, partim proterue precantes, vt quoniam sibi manu victum quaerere ipsi nequirent, et fame perirent, aliquid praeberetur; quicquid erat

libitum Geusio mendicatu extorquebant. Noctem proximam, cum iam ex Antuer piensis fama cladis appareret Tornacensium Geusiorum in tolerantiam ita furiatam, vt eruptura iam iam esset; cuncta Ciuitas, dispositis ad domorum senestras luminibus, peruigilem egit. Sacerdotes in Collegio quatuor reliqui erant. [Note: 45 Tornacensium Patrum constantia.] Hi, habito inter se consilio, haec decernunt. Primum iam ad Sacramentis publice administrandis, ne manifestis porcorum iniurijs margaritae obijcerentur, abstinendum videri: nec concionibus iam locum relictum esse: non tamen veritatis causam deferendam, sed precandam cuique a Deo constantiam, atque fiduciam, per quam in vicis, et compitis, ad in firmiorum solamen, ac robur, religionem catholicam profiterentur. His decretis, et ipsi luminibus circum tecta propositis, noctem suspensam prope omnem in precibus ducunt. Sub auroram, Sacrificio peracto, cum se quisque cum sacrosancta Christi victima Deo victimam dedicasset, integrant preces, et Coelitum opem per litaniarum carmen, exposcere nixi genibus insistunt, eo impensius, quod iam discurrentium strepitus, et latrocinantium infesti clamores accidebant ad aures, cum agmen bacchantium inuadit ferme quadringentorum. Mallei in manibus, dolabraeque, et secures, praeter sclopetos, et cetera arma. Dei seruos in medio comprehensos minaciter ac torue despectare, onerare probris: simulatores, animarum in tersectores, ido lolatriae satores, praecipuos Euangelij euersores, per contumeliam sane gloriosam, ingeminare. Mille haud satis fore neces ad luenda, quae auctoribus ipsis innocui pertulissent Euangelici: aggerunt eptulanter pro se quisque pro libidine, ac surore contumelias, minasque. Famuli Dei et modeste contumelias serre, et fidenter negare se fraude, aut falsa religione vti: sed auitam tenere, ac veram: et quam ipsi teneant, hanc docere: proque ea paratos in quamuis carnificinam. Quin etiam impio insultanti, obiectantique: Si vestra Religio vera est, quid ita vos Deus ab nostra vi non defendit? audacter responderunt: Prodit stultitiam tuae mentis os tuum: Nunquid Euangelium, num id, quod Christus Dominus, quodque Apostoli docuere, ideo minus verum est quod ille, et hi ab impijs tam dira perpessi sunt? Tandem cum ita, vt deprehensi erant, beati Consessores nixi perstarent geni bus mortem opperientes; iubent eos contem pti praedones assurgere: non enim se perinde, vt illos sanguinarios esse. Illi nihil prope de se soliciti (profite bantur enim peiora se ob suas noxas commeritos) inde intimis sensibus exeruciabantur, ante suos oculos sanctissimas res immanibus sacrilegijs pollui: Christum Dominum vitae, ac salutis nostrae auctorem, et eius regiae beatos Proceres ab ne quissimis homuncionibus violari: domum Dei spurcius, quam speluncam latronum foedari. [Note: 46 Tornacense Collegium dis. sipatur.] Haec acerbiora morte spectacula erant. Iconoclastae vbi satis debacchati sunt inter sacra; ad ex haurien dam domum, et voranda, si quae inuenirent, vertuntur, et Sacerdotes foras emittunt. Qui ad vrbis portas grauiter verbis vexati (nam manu neminem vn quam Deus violari permisit) Antonias concesserunt. Nec multo post tribus quoque laicis, qui velut ad custodiam domus remanserant, ac duobus Sacerdotibus, qui ad amicum secesserant, cum nec his tem plum vllum ad conciones, nec illis, quod custodirent, quicquam esset reliquum, ex hostili iam sede [Note: 47 Et Antuerpiense domicilium.] digressis, totum Collegium Tornacense dissipatum est. Antuerpiae in miseranda illa clade sex aderant de Societate Franciscus Costerus Proprouincialis, et Robertus Caissonius exiguo corpore concionator in gens, et Rogerius Bolbetus Anglus Sacerdotes, tum pari numero Fratres. Costerum, vbi iam quae consequuta sunt, in stare Canonici mala senserant, aduocarant in vrbem, vt auctoritate, vique dicendi ad popul um continen dum auxilio esset. Et ille institutis ad Diuae Vvalpurgis (quod frequentes circa Haeretici in colebant) concionibus, et in primario templo catechesibus, magno sane fuerat leuamento: sero tamen ad hibebatur remedium, factioque im pietatis haud concionatorum duntaxat vocibus grassabatur. Ergo simul stragem funestam vidit; reputans, si talia Antuerpiae fierent, idem alijs metuendum in vrbibus; Sociorum cogniturus statum, neue tali tempore suae curae concreditos solatio, et consilio fraudaret; maturauit Louanium proficisci, Claissonio subsistere cupienti potestate vna cum comite manendi facta. Forti,

[Note: 48 Claissonius Antuerpiae occultus subsistit] atque excelso animo Claissonius, quae Edmundus Augerius (vt ips emet scribit) in gemino casu Viennae pertulerat, memoria repetens, ad omne se offerebat discrimen. Quindecim circiter diebus, dum maxime ferueret tumultus, mutatis vestibus, ementitaque barba, adeo scite suam im mutans figuram, vt et notissimos falleret; nunquam destitit dies, noctesque consolari, et confirmare Catholicos: singulis diebus in priuata aede, admissis tantum magno delectu certis hominibus, sacrum fecit, et tempori accommodatam ad hortationem habuit. Inter quae, Deo dante cum tentatione prouentum, in maximis laboribus, et aerumnis, valetudine alioqui homo perimbecilla, non constanti solum pectore, sed validis quoque viribus, sanoque praeter morem corpore vsus est. Nec ita post multo discussis aliquantum tetris tenebris, ac luce suboriri coepta, praeconium diuini verbi palam bis in hebdomada, et sacra quaque luce repetijt. Hospitio vsus est apud Doctorem Aialam Medicum, quod tutus non esset in domicilio ante conducto natione Hispanica ad impensam benigne suppeditante. At qui Tornaco excesserant, vt [Note: 49 Res gestae ab dispersis Socijs.] qui non segni fuga, sed redintegraturi pugnam abierant, in varia oppida, tanquam in praesidia distributi, praeclare catholicam rem tutati sunt. Ioannes Mortagna, qui iam inde ab anno quinqua gesimo septimo Tornaci egerat, et Ioannes Gapanus substitere Antoniano in Oppido, vt inde tum ad pagos excurrerent, tum ciues consolarentur, qui ad eos haud exiguo numero Sacramentorum causa Tornaco exibant. Inde Mortagna ad Monachos Aquicintenses accersitus est. Maximilianus Rector Duacum aduocatus, vna cum socio Florentio Bouchorstio, verba facere ad concionem vt erque, docere catechismum, et literas exorsi. Henricus Somalius, item cum socio, oppidum Huum in sancta fide conseruauit. Nec illud mediocre pretium operae fuit: quod cum in Cruciferorum Monasterio versaretur, tam se Religiosi illi non benignos modo, sed et dociles praebuere; vt per Sancti Ignatij exercita tiones exculti, ipse totius Ordinis Generalis Praepositus, et Monachorum ceterorum plerique, multa ad seueritatem disciplinae veterem reuocauerint: et Generalis paulatim cum reliquos Monachos, tum Virginum eiusdem disciplinae Coenobium; per exercitationes easdem, aggressus sit repolire. Arnoldus Honzius Tongris populum valde deprauatum exeoluit. Per vicinos circa Leodium pagos Christianus Dalmensis excurrit, Heruiaeque concionatus, in signe rei catholicae propugnaculum fuit. Porro Insulis Iacobus Dogius ad concionem frequen tissimam verba faciebat. Neque alij interim per segnitiem, ac formidinem cessabant. Costerus, quae domesticae res poscebant Louanij curatis, ab Leodiensi Episcopo Hasseletum euocatus, explicando catechismo, et confirmando grauibus disputationibus populo, salutarem nauauit operam, vna cum Patre Godefrido Lunensi, quem post quartum mensem, Leodium ipse discedens, Hasseleti reliquit. Cameraci quoque eius Collegij sodales in arcenda ab populo amentia strenue dimicarunt: quorum assidue terni, quaternique per circumiectos populos pagatim conciona bundi vagabantur. Dionatense maxime omnium floruit [Note: 50 Louanium aegregie ab im pijs defensum] Collegium, et Oppidum in tantis tumultibus mira tranquillitate vsum. Louanium ab im piorum furore egregie Ciues tutati sunt, habitis assidue excubijs, distributisque in singula capita: in quibus ad quatuor studiosorum millia dedere vltro nomen. Neque curae, aut laboris bellici expertes, siue commune periculum, siue mos patriae, seu denique talis causa Religiosos viros siuit esse. Itaque e Collegio quoque nostro suam vicem, vigiliarum causa, alligati gladio, oneratique hasta prodibant Patres ad moenia. Nec tacuerim, quam postea Bellarminus, qui per id tempus Louanium venit, Academiae laudem attribuebat. Constanter asseuerabat salutem Oppidi totam ipsi acceptam Academiae referendam. Quippe mira consensione, et alacritate Doctores Ducum, Auditores Militum personam, animos, facta assumpsisse, ac gessisse. Ita Haereticos et intestinos compressos, et circum frementes absterritos. Vnde intelligi prudentes volunt, si idem ad hibitum alibi curae foret, praeci pueque si prohibendis coetibus, qui per vrbes clanculum, in agris, ac pratis palam fiebant, vigilatum principio foret; tantum flagitium haud aegre potuisse tota prouincia prohiberi: sed dum scintillae contemnuntur, pacique

non recte consulitur; pacem funditus amissam, religionem proditam, idque inflam matum incendium, cums hodieque vastae fumant reliquiae. Sed nimirum pronum est post euenta vaticinari, et quae damnauit ex tus consilia reprehen dere. Per Prouincias Belgicas tam late debacchantibus im pijs, Coloniae quoque Agrippinae vehementer est trepidatum, didito rumore illuc demum venturam tem pestatem. Sed Magistratuum, ac Senatus ex perrecta cura aditum facinorosis vndique [Note: 51 Henricus Dionysius Traiecti religionem su stinet.] obsepsit. Henricus Di ouysius ab Dilinga valetu dinis causa reuocatus. Deo patrocinante, vnus prope omnium, Traiecti ad Mosam religionem orthodoxam sustinuit. Cum enim Leodiensis Episcopus sua Traiecti conuenticula Haereticos agere cognouisset; ab Colonien sibus Patribus, quod eorum conatibus opponeret, auxilio im plorato, Henricum im petrauit. Is ita impigre, fortiterque, et apposite tum in priuatis congressibus, tum in publicis conuentibus depugnauit; vt conseruatae palmam Ciuitatis ad eum omnes consensu detulerint. Declama bant Haeretici palam in foro: verum auditorium ad se totum Henricus auerterat. Ex edito loco, vnde Sanctae Reliquiae ostendi consueuerant, tubam Euangelicae veritatis in fla bat, vt ad circumfusam vn dique innumeram multitudinem, quae Templum, [Note: 52 Francosordiae ludus apertus.] et Coemeterium fenestras, plateasque compleuerat, salutaris vox aspiraret. Francosordiae Pater Paulus Saurius, et Antonius Hagensis a Canonicis Sancti Bartholomaei acciti, ludumque aperire iussi, non nullum posuere restituen dorum sacrorum sun damentum. Collegerunt aliquantum discentium numerum non ab Catholicis modo, sed etiam ab Haereticis prognatorum. Facilitas mira integris, et in nocentibus puerorum animis inerat ad audienda catholico ritu sacra, et verae formam pietatis excipiendam. Inde fremere, ac vociferari Satanici administri: et fuit qui publice in eos, qui liberos Iesuitis, in disciplinam traderent, anathema dirum in torserit. Sed vt erant inanes minae, ita in irritum ceciderunt. Nemo vnus [Note: 53 Quales Haereticorum plebi desuribantur lesuitae.] ea gratia filios ab catholica institutione amouit. Ceterum in cauto, creduloque vulgo vanissimi fabulatores ita, describebant Iesuitas; vt eos non homines, sed monstra hominum, et portenta iudicarent: neque oculos auderent in occursantium vultus intendere. Fuitque inter ceteros, nequaquam infimae sortis, qui eiu smodi ludibrio illusus vehementer institit ab Ioanne Latomo Sancti Bartholomaei Decano, apud quem agebant duo illi de Societate, sibi vt per ocium vellet ostendere vnum Iesuitarum: quo plane cognosceret, quid nam id animalium esset. Decanus ambos, quantum vellet, contemplandos praebiturum respondet, atque hominem inuitat. Iniere simul omnes conuiuium. Haereticus primo tacitis lustrare oculis totos, dein motus, ac verba singula obseruare: postremo sen sim comitate hospitum, modestiaque comperta, admiratus errorem suum, pronun tiauit id sibi specimen placere. Si modo illi, cum quibus accubuerat, re vera Iesuitae essent; sententia sua nihil obstare, quo minus Francofordiae esse permitterentur. Illud vero mirabatur maxime Decanum, ac Iesuitas eiusdem fidei, ac religionis esse: vt, qui Iesuitas abominandam quandam sequi Sectam (vti acceperat a Ministris) pro minime dubio haberet. Ita miserae plebi illuditur.

[Note: 54 Hugonottorum erudelitas Apamijs.] Nihilo inter haec quietius Hugonotti egerunt in Gallia, quam in Belgio Geusij: sed Catholicorum diligentia Magistratuum, cum alibi eorum anteuertisset conatus; ad Pyrenae orum radices in Aquitaniae finibus tempestas, aestate ineunte, exonerata est. Apamijs occupatis, super expromptam in diuinas res sacrilegam rabiem, multosque piorum mortalium trucidatos, etiam in mortuos, atque, in non dum natos detestanda barbaries desaeuijt. E sepulchris quiescentium in Domino Catholicorum eruisse, et concremasse corpora traditum est memoriae. Foeminis, quae paruulos lacte enutrirent filios, abscidisse mammas, vt lento dolore matres, filios dira fame conficerent. At praegnantibus, vtero exsecto, acerbos extraxisse foetus, vt misellis animulis, per diabolicam immanitatem baptismo fraudatis, sempiternam gloriam, tenellisque corpusculis etiam sepulchra maternorum cadauerum inuiderent. Apamijs haec patrata: quies alibi inuitis fuit. Rebus Societatis non modica Parisijs accessio, maxima vero Tolosae facta. Hic totam ciuitatem, summos aeque, et infimos, ad se concionibus vertit Augerius Prouincialis.

[Note: 55 Augerij res Tolsae gestase.] Quamuls minus opportuno frequentiae loco diceret; tamen in verno ieiunio ad eum nobilissimi quique confluebant, ac promiscuae multitudinis plus diebus singulis, quam sena millia, nec minus mille iuuenum Academicorum. Multi in his Haeretici, quorum plerique praesertim adolescentes, fidei se orthodoxae reddiderunt. Et quoniam bonae sementi felix adeo incrementum dabat e caelo Deus; easdem ad mediam vsque aestatem, Senatu, et bonis optantibus, ter in hebdomada continuauit disputationes, in teriecta binis quoque diebus post meridiem explicatione catechismi, haud minore auditorum conuentu. Hic vero, postquam doctrinae sincerae proposuerat ipse, et ex planarat, confirmaratque summam; puerorum aliquot in conspectu statuebat, qui dialogorum in morem de capitibus ijsdem interrogarent vicissim, ac responderent. Quae res tum primum vsurpata Tolosae est: excitatique Pastores, idem vt in suis quique paroecijs factitarent. Haec maxime studia dum feruent, Apamijs occupatis, eaque, quae modo dicta est, strage edita, fama erat Tolosam quoque perduelles attentaturos: sed ita excubabat Augerius, ita Magistratus, nobilitas, populus vniuersus, classici diuini cantu succensi ad patriorum tutelam rituum erexerant animos: tumque intendere curam, vt aditum, [Note: 56 Tolosatum caritas in Augerium.] qua aspiraret, nullum impius furor inuenerit. Hinc aduersus Edmundum studia ciuium ex omni ordine nullum habere modum. Academici, coacto super ea re concilio, communi illum consensu in suum cooptant numerum: duosque de Regentibus primarijs (ita professores doctrinarum vocant) deligunt, qui solemnia Doctorum insignia ad hominem nil tale cogitantem afferrent. Hi cum Doctorum, grauiumque personarum splendido comitatu profecti; secundum verba alia singularis humanitatis, et obseruantiae: Haec, inquiunt, in potestate nostrae Academiae fuit iudicij de te sui documenta edere: quae rogamus, volens, ac bonus accipias. Et quanquam te non latet neque vulgari haec passim, satisque nosti, quod huius Academiae non in iure modo ciuili sed in Pontificio etiam, atque in Theologia nomen sit; tamen sic habeto, non tua magis, quam nostra causa haec ad te deferri: quod ingens, te adiuncto, additum Academiae Tolosanae decus existimamus. Edmundus ad eam rem nec opinatam non nihil commotus, raptim ad Deum erecta mente, vbi se collegit, paucis officiose redditis, adiectoque Praepositi Generalis iniussu nulla licere honoris insignia in Societate ad mitti, ne inter viros humilitatis professores aperiretur ambitioni aditus; vehementer eos, et vniuersos Academicos rogauit, vt tam promptam voluntatem ab se in totam Societatem, in qua postremus ipseesset, transferrent. Quae ea ingenuitate, sensuque animi tam vero, ac vehementi protulit; vt nec vltra eius modestiam contristare perrexerint: ac beneficij remissionem; vniuersa Academia pro beneficio duxerit. Nihilo in eum minora erant Canonicorum studia, enixeque certabant, vt in annum proximum [Note: 57 Eorundem benignitas in Collegium.] Ecclesiastem principi templo im petrarent. At Senatus, ac Ciuitas omnis rebus ipsis testata est beneuolentiam. Angusto tum, in commodoque domicilio Tolosae Patres vt ebantur. Collata ergo pecunia sane grandi, Senatus, ac reliqui Ciuium domum illius perutilem, et magnificam, tota, vt aiebant, Gallia celebrem, a Bernoio (cuius nomen retinebat) pecunioso homine ante annos quadraginta extructam coemerunt: nec quicquam se optare dixerunt aliud, quam vt frequens Tolosae habitaret Edmundus. Fremere inter haec Haeretici, atque iactare a Patribus Capitolinis (qui Magistratus est eius vrbis) dilapidari communia bona: suaque, se inuitis, ad alienos auerti. Haec, aliaque strepentes cum haud quicquam Tolosae proficerent; apud Regem in stant, ne in eam rem consentiat. Haec fuit causa cur Augerius Parisios vsque se ferret, Haereticorum vt apud Regem conatibus obstaret. Ad haec Tolosates. Oratoribus, quos mittebant in Regiam, impense Collegij negotium commendarunt. Iam Societatis Parisiense Collegium eo celebritatis venerat; vt Academia, quam intenderat litem, vltro consenescere pateretur: eo magis, quod iam Theologorum ordo, cum recu sasset quibusdam contra Societatem literis sub seribere; aperte significarat, tandem se in eam venisse sententiam, vt expedire censeret Reipublicae Iesuitas et esse, et docere Parisijs. Non tamen desistebant aduersarij, dum ab aperta oppugnatione cessant, quasi furtim cuniculos

[Note: 58 Comestabilis. et Anuillanus Societatem defendunt.] agere, falsis eriminibus apud Principes viros serendis. Anna Momorantius Comestabilis, seu magnus Equitum Magister, et eius filius secundo loco genitus Princeps Anuillanus sub Ferias Paschales Lutetiam cum venissent, continuo ad Comestabilem Gallaudius Academiae Rector accessit, opem rogans ad Iesuitas exterminandos, quos longa oratione conabatur Academiae pestem ostendere. Deinde cum Praetor quaestionum inter Sicarios (causas criminales vocant) cognito e quibusdam gymnasijs prodire noctu, et turbulenter per vrbem vagari iuuenes; Rectorem ea de re admoneret; Rector, ac Petrus Ramus haud cunctanter responderunt, fontem mali Iesuitas esse. Quippe cum ad eos, licentiae causa, plurimi aocurrerent, neminem Regentium posse continere in officio suos. Quicquid enim feueritatis adh beretur, statim se migraturos ad Iesuitas interminari. Verum hae quoque criminationes, patrocinante Prouidentia, ad illustrandam magis in nocentium in dustriam, quam ad obscurandam famam valuerunt. Namque Anuillanus, qui forte praesens in tererat, post egregie Societatem apud parentem desenfam, et Quaesitor ipse obtrectatores graui oratione increpitos silere iusserunt, nec criminari, sed imitari Iesuitarum institutionem. Et Comestabilis, cum ad eum Patres, Anuillani monitu, purgaturi calumnias adiuissent, in hunc eos modum affatus est: Nequaquam me fugit quam multa Societas: vestra in Gallia [Note: 59 Verba Come stabilis ad Socios Parisienses.] perpefsa sit, postquam praesertim dissidium in religione publice factum est. Ceterum vos ae quiore haec animo ferre debetis, quod sunt vobis cum optimis quibusque communia. Ac recordamini qui cumque in Ecclesia Dei magnum aliquid moliti sunt magnas etiam vti vos, difficultates expertos esse. Quod fi qua simplicitate, quaque pietate coepistis Ecclesiae Dei prodesse, reique publicae pergatis; nihil est, quod vobis magnopere timendum sit: istis en in praesidijs tuti eritis. Quod attinet ad me, operam meam nullo vn quam loco desiderabitis. [Note: 60 Perpintanicla ritas Parinjs.] Accessit idem sub tempus ad Societatis res Lutetiae decoranda christia na Perpiniani mens ore poteus Tulliano. Huc denique, tanquam in campo digno se, maiore manum momento collaturus Lugduno misus, et orationes, quae editae extant, de retinenda veteri religione exorsus, magnum Catholicis nomen peperit. Auditus est cum primum dixit, haud sine Hugo nottorum insigni dolore: qui cum ex composito obturbaturi in auditorio stetissont; vbi suam sectam impietatis disciplinam appellari au diuerunt, in furias acti, primum sibilis, deinde etiam grauiore in iuria perturbare dicentem conati sunt. Sed superante eorum petulantiam tum modestia, et eloquentia christiani oratoris, tum Catholicorum iusta ira, qui districtos in terposuerunt gladios, nil deinde atten tare ausi. Sedenim dum maxime floret Perpiniani nomen, perque eius claritatem quantum Maldonato doctore theologia, tantum latinae literae Clarom ontani Collegij celebrantur; magna sane iactura, laeuque tempore (quantum humana vident consilia) [Note: 61 Eiusdem noerba mors, atas, virtus.] canora illa tuba infracta est. Quinto Kalen das Nouembris obijt vir religiofissimus, nec sui modo temporis eloquen tissimus, verum etiam quo ad Tullianam facultatem haud facite quisquam vlla propius aetate accesserit. Quod si diutius vi ta suppeditasset, tum proesertim, cum iam vna cum aetate viri ma turescebat oratio, nec vm bratiles, sed veras, adeoque illustres, et graues tractabat caufas; enimnero ex pressam posteris christiani oratoris sormam reliquisset, haud multum ab perfecta distantem. In ceteris summi oratoris dotibus actio Perpiniano fuit excellens. Species erat decora, et tanquam flori iuuentae senilem inspergere maiestatem natura festinasset, barba, et capilhas, prae eanus. Annugn sextum, et trige simum agebat aetatis cum raptus est, modica femper vsus valetudine. In Societatem anno voluentis seculi primo et quinqua gesimo Septembri memse de derat momen. Multos annos in Lusitania Latinas, et Graecas literas docuit: aliquot dein Romae. Idque aiebat sibi Dei concessum munere, vt perin de libenter, atque accurate paucos doceret, ac multos: nec tam auditorum spectaret numerum, quam quid ipsa res ab se, et muneris sui persectio postularet. Quod quidem prae clarum est: sed diuina iuuante gratia religiosis vsitatum Magistris. Nam, quem admodum lucri mortalis, aut gloriae causa docentes, est cur de auditorum infrequentia

[Note: 62 Magistrorum Religiosorum quae propria virtus.] doleant: quod ea re fit, vt minus id assequantur, quod destinarunt; ita doctoribus sacris, quibus destinatum illud est vnum, vt se totos ad. Dei voluntatem, ex Moderatorum inter pretatione, conforment; cum id in exigua, ac numerosa classe iuxta consequantur; causa vtrobique par est, cur in dustriae vires intendant: atque adeo, sicut nobilis auditorij, numerosique laboribus non vincuntur; ita nec exigua, et ignobilis schola fastidio est. Perpiniano tamen iucun dum fuit in propugnatione fidei, tanquam in acie occumbere, qui profitebatur, si vel vnum a lapsu sustinuisset; luculentum se profectionis in Galliam suae pretium habiturum. Sub ipsum excessum, cum lectulo circum fusi omnes domestici adessent, precatus primo a Moderatoribus, dein a cetera corona veniam, si quem prudens, im prudensue offendisset, eosdem modo ad hortans ad perfecte Deo seruiendum, modo suauissime Deum, et Christum Dominum alloquens; vberem omnibus fletum exeiuit, miserantibus inter cetera tantam virtutem, atque indolem pulcherrimo in flore decerpi. Sed manus Dei non errat. Nec minus commiserati sunt Catholici Parisienses pariter demortui, et superstitum Sociorum quasi orbatorum vicem. Ad haec et multis per vrbem sparsis graece, latineque carminibus, Oratoris memoria decorata est. At Haeretici nec dissimu lauerunt ex publico moerore laetitiam cumque ferre non possent, tam celebrem defensori catholico superesse famam quam non nisi ex ipsorum refutatione collegisset; contrarios laudationibus bonorum euulgarunt libellos. Perculsis acerbo casu Parisiensibus, in tempore ad fuit ab Tolosa Augerius. Is, dum Collegio Tolosano em ptarum a ciuitate aedium negotium apud Regem transacturus al quot dies Parisijs egit, volente Episcopo, dicere [Note: 63 Augerij celebritas Parisijs.] ad concionem instituit. In clytum iam pridem erat maxima illa in vrbe Augerij nomen. Quare ad eum audiendum, quanta vnquam ad paucissimos, confluebat ingentibus studijs multitudo: cumque eum certatim variorum ad se templorum Rectores accerserent, multa peruagatus, populi totius Parisiensis studia commouit. In Custodijs quoque, in Nosocomijs, ipsa demum in Regia dicere iussus [Note: 64 Princrpum studia in Tolo sanum Collegium] est. In Tolosana causa multum habuit dimicationum: sed prospere consecta est, insigni Regis, Reginaeque Matris fauore. Cardinalis autem Borbonius ita sauit; vt Haereticorum quendam in Senatu ipso, coram Rege, ac parente, grauissimis castigarit verbis: adijciens inde constare Iesuitarum causae aequitatem, quod eam Haeretici im pugnarent. Gesta igitur e sententia re Parisijs, auctoque totius Societatis nomine, Edmundus, exeunte anno, Tolosam abscessit in summo templo, ex Canonicorum voto, per sacrum ver oraturus.

In Hispania Toleti, pro Collegio, quod in choatum erat, domus Prosessorum [Note: 65 Toletanae domus praeclarum exordium.] instituta hoc anno. Placuerat Generali Conuentui in vna quaque Prouincia vnam institui. Toletum que iam diu Franciscus destinarat sedem Professis. Ineunte Iunio factum initium Ioanne Valderauano praeposito. Adfuit rebus ordinandis Consaluus Prouin cialis: eodemque complures euocauit Sacerdotes, qui de more Societatis tertiam, post consum mata doctrinarum studia, conficerent probationis annum. Professorum initio adfuere Simon Rodericius vnus e decem, Franciscus Strada, qui Prouinciam Aragoniam, Emmanuel Lopius, qui Complutense Collegium, Paulus Hernandius, qui Murcianum rexerant, Antonius Corduba, [Note: 66 Ratio disciplinae in ea domo degentium Sociorum.] alijque rebus gestis, acvirtute viri praestantes. Principium factum est ita, tanquam non Vetera norum, sed Tyronum formaretur domus. Distributis in horas singulas cuiufque diei religio sis exercita tionibus, gaudebant viri grauissimi se, polt longa Magisteria, rursus quasi rudes informari, manuque duci: alternis diebus ex hortationes de perfectae virtutis studijs atque collationes habebant. Die Iunae Prouin cialis de constitutionibus Societatis loquebatur: die Mercurij Antonius Corduba de Confessariorum officio: die Veneris Emmanuel Lopius de ratione spiritum exercendi ex Sancti Ignatij libello. Ita se ad suam, et alienam vtilitatem excitabant vicissim, et excolebant. Intermedijs diebus item conueniebatur in vnum: quodem quisque super pridiano sermone cuperet audire, liberum erat percunctari, distributis, vt vnicuique commodius fieret satis, in quatuor partes Patribus, Fratribusque: quarum partium tribus tres prae erant ij, quibus disserendi

[Note: 67 Eorundem ardor perfectae virtutis.] datum negotium diximus: quartae ipsemet Praepositus Valderauanus. Insignis erat ad orandum seu mente, seu voce: ad conscientiae labes cum vniuersas inqui rendas, tum praecipuam quampiam nominatim obseruandam, delendamque: ad omnes explendas domesticae disciplinae partes conatus, et cura. Et, quia priores auctoritate, ac loco, ijdem et virtute praeibant; blandum ceteris erat sequi per semitam decoris tritam, mollitamque vestigijs. Tantum in vnoquoque ad abijciendum se, et cupiditates edomandas emicabat ardoris; vt, cum incitatissime omnes currerent; singulos tamen sui puderet, tanquam nouissimi irent, praecurrentesque longo nimis interuallo Socios in tuerentur. Collocutiones de Deo, rebusque diuinis, deque rationibus, per quas profici, tractarique religiosa munia quam absolutissime queant, vt inter, tyrones fit cum primitiae spiritus calent, assiduae potius, quam frequentes. Illud maxime in sacris commenta tionibus agitabant, eo peculiarem conscientiae obseruationem intendebant, id denique et in consuetis inter se a mensa congressibus pertractabant; quemadmodum magis, ac magis cum Deo, cumque moderatoribus, itemque cum fratribus caritate, obsequio, beneuolentia iungerentur: quem ad modum suas quisque appetitiones infringerent, propriam que exuti sententiam, et induti Antistitis, im perata quae cumque fortiter, et libenter exhaurirent. Inter haec deriuabat ad proximos cura. Am plius duodecim per Paroecias alij alias, per Nosocomia, perque Custodias verba faciebant. Quo Euangelij sonitu, et cetera Euangelistarum sedulitate, magnopere aucta Sacramentorum frequentia. Toletani commoti, nunc demum incipere sibi oboriri lucem aiebant, et palam fieri quid Societas esset, fortunatam appellantes vrbem suam, cui contigisset Professorum habere domum. Itaque de maiore, et [Note: 68 Toletanorum erga Patres be nignitas.] aptiore situ, deque templo aedificando permulti agebant: vtque feruebat in Patribus pietas; ita in populo (quod vbique fit) ad conferendam stipem exuberabat benignitas. His orta natalibus Prosessorum Toletana domus. Quae instituta, quanquam perpetuari neque nauanda proximis opera, neque domorum aliarum communis disciplina permisit; in telligimus tamen, Deo benigne hanc suam familiam respiciente, ita fere sanctum feruorem viguisse, vt froenanda potius, quam [Note: 69 Turbarum aliquid in Hispania.] stimulanda fuerint studia Sociorum. At sem piternus bonorum hostis Diabolus, quo videbat inter infesta Hareticorum tela magis roborari, et crescere eandem Domini aciem, atque in pacatis terris Nouitiorum, ac Professorum domicilijs ad perfectionem acrius eniti, contraque ipsum copiosius in strui; furebat scilicet dolore, et vias scrutabatur omnes, si qua irrum pere ad euertendam, vel irrepere ad insigni aliqua deformandam nota posset: vt vel deleretur, vel frustra esset. Inde cuncta dum pessimus circuit, recte factis ad maleficia suo ritu abutens; eo arietem admouet, vbi iam labis aliquid videbatur fecisse. Antonius Araozius, quamuis a Vicario Borgia Romam ad creandum Generalem compluribus literis, et incredibili studio vocatus esset, rogatusque, vt, si forte Prouinciali Conuentu non designaretur, tameu extra ordinem adesset, cuncta Societate non modo probatura, sed et in benefico positura tanti viri praesentiam; tamen et apud Patres Prouin ciae ne se designarent, et apud Vicarium, ne Romam extra ordinem veniret, valetudinem, et negotia excusauit. Ceterum supra memoratum est, quanto Patres consensu Assistentem eum, quamuis absentem, crearint. Hic locus maxime opportunus [Note: 70 Vnde consensus tantas increando Assistente Araolio.] ruinae Diabolo visus est. Porro cur tanto consensu Assistentis munus ad Araozium deferrent Patres; duas praecipue (quantum coniecturae satis firmae ostendunt) habuerunt causas. Primum norant virum illum permagni esse consilij, eiusque sententiae, vt ad firmanda potius suscepta Collegia, quam ad propaganda contendi vellet. Quae cum videretur sententia accom modatissima tempori, in eamque Patres decretum edidissent; tem perando Patris Francisci studio, et pene prodigae caritati, perappositum existima bant. Certi de reliquo eam Francisci modestiam esse, eamque Societatis quam optime administrandae voluntatem, denique eam vtriusque virtutem; vt inter se haud difficile consentirent. Deinde verissima eadem erat occasio graues multorum sistendi querelas. Nam, tametsi multa ad Dei obsequium in aula, Principumque virorum familiaritate moliebatur,

[Note: 71 Publica negotia Religiosis non attingenda.] et efficiebat Araozius; tamen negotiorum tractatio publicorum, atque adeo profanorum, cum per se in uidiae multum habet ad vulgus, tum maxime si a viris religiosis, quorum longe alia prosessio est, attin gantur, eaque in Ordinem vniuersum ferme redundat inuidia. Ergo cum plurimum apud potentes posse Araozium fama ferret, nec pauca eius consilio geri; frequentes aliae ex alijs existebant querelae, et latius quam querelae, damnum patebat. Namque indignati Procerum plerique, ac Praesulum suam bonam, malamue conditionem ab homine Iesuita suspensam, quod in ipsum met stomachus suggerebat, et offensae timor premebat; in cetera effundebant membra in nocentis Sodalitatis. Comparatum autem sic est isto rerum in genere, vt, cum nequat vni commodari, quin doleant multi com petitores; grauius tamen vnius noceat dolor, quam multorum prosit voluptas: quin et his ipsis quam voluptati res est, tam est oneri gratia. Haec ita cum essent, Patres Hispanos angustiae vrgebant vndique: nec probare Araozij facta, nec damnare sine offensione poterant. Inde abalienari animos, et distrahi, cooriri suspiciones, et quasi factiones necesse erat. Prostabatque ceteris Prouincijs, ac futuris aetatibus haud rectum exemplum. Quae mala omnia vno quasi recide bantur ictu, si Araozius ex Hispania auocaretur. Talia nimirum considerantes in conuentu Patres, perlibenter occasionem amplexi, per quam tantam viri auctoritatem, ac rerum agendarum prudentiam ad negotia diuinae gloriae, cum lucro ab iactura vacuo, traducerent; [Note: 72 Vitari offenfio nes non possunt.] consensu maximo Assistentem fecerunt. Ceterum ad hoc consue faciendus cum diuina gratia animus est, vt, posteaquam pie, prudenterque consulueris, euentum praestoleris e caelo, vt cumque cadat, recte paratus ferre. Etenim haec ab religiosissimis viris tam mature, et consentienter, tanque integre, nec nisi: ad gloriam Dei maiorem gesta, simulatque cognita in Hispania sunt, longe aliter sunt a [Note: 73 Malignae interpretationes muneris Araozio impositi.] multis accepta. Id Araozio muneris non ad honorem, sed ad poenam impositum: non vt Societatis curet commoda, sed vt regia ne curet: non ab recto consilio eam suffra gationem, sed ex occaecato perturbatione animo, atque in sectatione natam: ad vlciscendum dolorem, quod vir integer Regno prospiciens, numquam cenfuerit pecuniam, aut Socios auehi ex Hispania oportere. Itaque homini optime de sua familia, de Ecclesia Dei, et regnis Hispaniae merito, id vnum fraudi esso, quod reg a diplomata libere propugnarit, fideliterque obseruanda semper censuerit. Haec Rodericus Gomius a Sylua non modo sentiebat, et disseminabat, sed [Note: 74 Quanta inde exorta procella.] etiam ad Borgiam scripsit. Inde gliscere vsque eo in festa per aulam suspicio, tantum ardere inuidiae, vt fuerint e Dynastis, qui tanquam in complorata re dicerent, hinc profecto cognitum iri familiam hanc Deo cordi esse, si tanto in cendio non conflagraret. Euasit, benigno Numine, ex hoc, alijsque in cendijs haud paulo grauioribus: et spes est etiam in posterum euasuram. Nam vt non incidant, neque expectandum, neque (dummodo absit Dei iniuria) exoptandum est. Araozius inter haec, quanquam et valetudinem exeusabat interdum, dicebatque sat sibi Romam itionum esse, quo septies, et quidem quater adijsset pedes, et quaedam a Pontifice iniuncta sibi concordiae inter ipsum, ac Regem curandae causa memorabat; tamen ad iter accingebatur, Patresque rogarat, ne ante suum aduentum finire Conuentum vellent. Cum post alias, atque alias procrastinationes, tandem Rodericij Gomij haud dubie consilio, Rex a Borgia petit, primo, vt ad aliquod tempus, [Note: 75 Satis sit Hispaniae Proceribus de Araozij in Assistentem electione.] deinde vt prorsus ab omni profectionis Romanae cura liberum Araozium in Hispania iubeat permanere. Quod Pater Franciscus, cum quidem, quantum ad se spectaret, quoniam totius Societatis arbitrium esset Assistenti abrogare munus, vel absentiam diuturnam permittere (quia post consultationes, et fusas ad Deum preces, nulla succurrebat ad detractandum via) concessisset in super Roderico Gomio, et Ordinis, de cetero nostri, et virtutis studioso principi, modeste, grauiterque respondit. Abigeret procul ab animo falsas illas suspiciones: neque, si quis obtruderet, ad aures admitteret. Quod enim in Generali Conuentu tot, talesque viri tanto consilio, prudentiaque gessissent, male condemnari. Exploraret, cognosceretque Congregationis adta: intellecturum se, et ceteros Patres eiusdem, atque Araozium, sententiae esse: obseruanda diplomata regia, idque decreto sancitum,

ne dum fraudi ea res illi fuerit. In summo illum post Generalem locatum gradu: quodque maxime fiduciae documentum sit, appositum Generali ipsi custodem. Praeterea Franciscus, domesticis cunctis silentio ijs de rebus indicto, Bustamantium, quem Visitatorem (vti supra dixi) mittebat, ante omnia iussit in cumbere ad sedandas tum domesticorum aduersus Araozium, tum Procerum aduersus SocietatemS suspiciones. Ita demum, Deo propitio, si non persanata, saltem obligata est, et coërcita plaga: vt, quantumuis fremeret pacis, ac pietatis osor aeternus; nec ad integra malum serperet, nec foeditas appareret foris. Sed Araozium, quanquam ille forsitan mansionem magis e diuina opinatus est gloria; tame quod non sua sententia post iudicium totius Conuentus habita, qua qua liceret, iter Romam extricasset; pij, prudentesque viri haud satis probarunt. Murciae Iacobus [Note: 76 Iacobi Suarij sancta migratio.] Suarius, qui Paulo Hernandio Rectori paulo ante successerat, Kalendis Iulijs ad im mortalem migrauit vitam, relicto domi, forisque celebri sanctitatis nomine: adeo vt eius ea put honorifice asseruetur, et colatur, tanquam viri sancti monumentum. Hoc inter cetera mirum narrant diuinae pignus erga eum benignitatis. Sanctimoniales Sanctae Clarae, quarum Murciae sat procul ab Collegio Societatis Coenobium est, cum in tempesta nocte ad consuetam surrexissent psalmodiam, quandam supra Collegij tectum videre lucentem flammam. Incendium arbitratae, extemplo qui admoneret Patres, ad Collegium mittunt. Porro ad eam denuntiationem, dum singula Antonius Aluarius Collegij Minister, et Ludouicus Ruitius ianitor trepide scrutantur, neque vllum publicis locis incendij vestigium reperiunt; aggressi singillatim aperire cubicula, ad Patris Suarij conclaue perueniunt. Eo patefacto, rem conspicantur miram, ipsum Suarium extra lectulum ad parietem facie versa orantem, tribus ferme palmis a pauimento sublatum: cumque perstaret immotus, et diuinae immersus dulcedini nihil sentiret; quo res testatior esset, propere excitant, accersuntque Paulum Hernandium Rectorem, qui accurrens idem miraculum oculis suis perspexit, nihil vnquam sentiente Suario. Hinc gratiae ijs, qui de igne admonuerant actae, iussique securi esse, quod Patres, re deprehensa, vidissent nihil ex eo metuendum igne. Non tamen Rector passim vulgari prodigium passus est. Et sane nihil a vita Suarij haec documenta ab horrent. Magna constantia parentis, a quo omni ope reuocabatur, refutatis conatibus, diuinum ea persectione auspicatus est famulatum; vt adhuc Nouitius Nouitijs praefuerit. Duodecim dein annis, quibus in Societate vixit, intentiore semper cura, ad religionis culmen contendit. Magnam huius temporis partem egit Murciae: quo tempore nunquam defatigatus laboribus, imo nunquam exsaturatus, peragrandis magna cum paupertate pagis, edocendisque agrestibus, Apostoli acquisierat nomen, haud ex vano, cum et facta haberet. Insignis erat viri modestia virtutum decus, et facies ceterarum: vultus semper idem, verecunda quadam, summeque amabili hilaritate conspicuus. Diceres non tam hahere in potestate, quam non habere perturbationes. Hisce virtutibus, et coniunctione cum Deo arctissima, id quod summe optandum est, consequebatur, vt aedificationi intentus, nihilque vlla ex parte destruens, in crementis opus diuinum maximis, cum omnium approbatione, et gratia promoueret. Reliqua de Apostolico [Note: 77 Doctoris Vergarae sanctus exitus.] viro anni sexagesimi volumine prodita sunt. Eiusdem Collegij patronus insignis Conchae decessit Alfonsus Ramirius Vergara, vitae integerrimae sortitus exitum parem. Iussit corpus suum in Collegij Complutensis templo condi: sed ab ijs, apud quos depositum est, veluti sacrum pignus asseruantibus, nunquam potuit impetrari. Vir fuit, et doctrina clarus, et sanctimonia venerandus, et auctoritate potens. Quinquies delatas Episcopatuum recusauit insulas: atque in suae argumen tis salutis haec duo numerabat, vt alibi etiam indicatum a nobis est. Primum, quod cultorem animae suae habuisset Patrem Franciscum Villanouam, a quo praescriptam vitae rationem, ad extremum vsque spiritum, accurate seruauit. Deinde, quod non passus Deus esset ipsum muneribus Praesulum, et peccatis alienis onerari. Societas illi et pro sub sidijs, quae Complutensi, et Conchensi Collegij dedit; et pro summo studio, quo semper tutatus eam est, velutique suam rem amplificare

et ornare studuit, primis praesertim temporibus, cum et amicorum, [Note: 78 Naualcarnerensis sedes.] et rerum peuuria erat maior, sane plurimum debet. Hoc eodem anno Naualcarnerensis coepta est sedes, et Collegio Complutensi tanquam membrum subnexa. Est Naualcarnerum in Archiepiscopatu Toletano pagus frequens: pagi eius diues pro loco Sacerdotium habebat Doctor Baptista Madridius. Is cum ageret Romae, ab hinc biennio, impetrato a Pontifice Pio Quarto, vt domicilium Societatis Naualcarneri fieret, in eamque rem illud Sacerdotium conferretur; se ipsum insuper Societati dedit. Sed, subortis difficultatibus, in hunc annum extracta domicilij res. Quibus demum a Pio Quinto expeditis, Martinus Hernandius praepositus ei sedi est: eique sex deinceps annos praefuit, ingenti paganorum bono: non vna tantum, vti erat in conditionibus, sed tribus discentium inductis classibus, vt accurrenti [Note: 79 Vita insignis Ioannis Leonij.] multitudini fieret satis. Decessit Trigueri sexto Idus Februarias Ioannes Leonius, quem ab lenitate vocitabant Agnum. Quinquennium tantum in Societate vixit, sed secundum Societatis mores vitam omnem. Quippe Xerij natus, et institutus, pueritiam, itemque adolescentiam extra omnes aetatum illarum non modo errores, ac vitia, sed et leuitates egit. Cumque ad insignem doctrinam humanarum, ac diuinarum rerum, atque ad omnem virtutis laudem profecisset; id laborauit vnum; vt sua haec bona cum quamplurimis communicaret. Philosophicae orbem scientiae bis docendo permensus, inter cetera emolumenta, tres Societati viros egregios peperit, Ioannem Leonium cognominem sibi, eundemque fratris filium, Franciscum Dionysium, et Ludouicum Franciscum Quirium. Quorum postremus in Florida fidei odio extinctus occubuit: primus in Prouincia Rhenana complures annos, alter in India Goae Theologiam professi. Inter quos labores et ad populum pro suggestu agebat, et confitentium regendis animis praecrat, et alia omni ope serere honestatem, et educare conabatur: sua habens interualla, per quae multum cum Deo solus esset. Itaque et propter doctrinae, et eloquentiae ornamenta, ac multo magis propter singularem innocentiam, modestiam, caritatem, pietatem, summo apud Xerenses in pretio erat. Ille tamen easdem animaduertens curari vtilitates publicas posse maiore compendio, si ad ceteras virtutes obedientiae lucra adiunxisset; consummandi Holocausti amore, Societati dedit se, annum iam tertium ac trigesimum agens. Maxime valuit praeconio verbi diuini: Hispalique, vbi primum susceptus, ac plurimum diuersatus est; conuersiones morum eximias, easque apprime constantes fecit. Mire idem lenis, ac vehemens, dulcis, et acer: diuinaque oracula tam apte proferens; vt nata ijs locis, nec alio consilio ab Sancto Spiritu edita viderentur. Quam rem meditatione assequebatur: non enim ad cogitata sua accommodare sacra verba (quod quidam putide faciunt) enitebatur, sed ex meditatione eorum quicquid dicturus esset eliciebat. Medico, vt instantem sibi mortem nuntiauit, gratias magno gaudio egit, et osulari dexteram voluit. Xerenses vbi mortuum acceperunt; apparatis exequijs honestarunt extructo coenotaphio, cui pileum superposuere theologorum insigne Doctorum, et palmam: hanc in documentum perpetuae virginitatis, quam conseruasse illum non dubitabant: illud in testimonium caelestis sapientiae, simulque, vt opinor, modestiae: reddituri mortuo, quod viuus respuerat. Nam quamuis a propinquis, amicisque compelleretur; nunquam tamen perpelli potuerat, vt e [Note: 80 Lucae Zampelli vita laudatiffima.] literarijs honoribus, praeter philosophicam lauream quicquam acciperet. Hic iam inter Hispanas res subiungam Lucae Zampelli excessum, quoniam Aragoniae restitutam Sardiniam hoc anno dixi. Is Sassaritanus origine Calari morte iustorum sexto Kalendas Augustas occubuit: aetate non multo tricenario maior: in Societate ferme non nisi erudiens pueros, et audiens eorum confessiones haud vltra vicesimum meusem versatus: sed eo breui spatio virtutis stadium emensus oppido quam longissimum. Itaque simul e conspectu sublatus est (vt fit in iustorum desiderio, quorum memoria in benedictione est) domi, forisque misti laetitia, ac moerore fermones diu tenuerunt varias viri celebrantium laudes. Ille aiebat: saepe mecum egit hic Pater, et nunquam vox ex ore eius insonuit, nisi de Deo: neque id vnquam nisi cum animi mei summa iucunditate: et mirabar nunquam deesse,

quod sancte grateque diceret: adeo vena cordis abundabat. Dicebat alius: Ex quo die hunc Dei hominem vidi; nihil magnum, aut paruum animaduerti in eo, quod leuissimae culpae affine, ves a perfectione alienum videri posset. Ego vero, alius subijciebat, mirabar indefatigabile corpus pariter, et animum laboribus caritatis. Alius excipiebat: Quid illa tranquillitatis amabilitas, vt rapiebat! Alij alia praedicabant. Sed libet testimonium afferre Petri Spigae optimi viri de optimo. Eum, inquit, nos omnes pro speculo habebamus obedientiae, grauitatis, humilitatis. Vrebatur corpus supremo tempore morbi atrocitate, et os illud sanctissimum ab laudibus Dei nunquam cessabat. Ambo nos in eodem pariter cubiculo decumbebamus: atque ille nunc solus dulcissimis colloquijs cum Christo Domino agebat, nunc cum infirmorum curatoribus vltro sermones de patientia conferebat. Ex quo die in hoc Collegium pedem intulit, nunquam eum vidi tristem, nunquam quicquam desiderantem aut anxium, aut perturbatum: sed ore semper vultuque Angelico, cum summa, quae latebat in animo pax, et tranquillitas clarissime in oris specie emicaret. Eodem vultu ad faciendam rem sacram, eodem ad excipiendas confessiones adibat: eodem docebat prima elementa literarum pueros: eodem claues sumebat ostij, et ianitoris explebat partes: palam vt appareret in rebus eum omnibus quaerere Deum, et inuenire. Minime durus, aut austerus: nunquam ab se amariorem quempiam dimittebat. Quicumque in consuetudinem eius inciderent, pietate rapiebantur: semper enim in ea caelesti lingua verba, ac sententiae insidebant prudentes, et copiosae, quae suauiter iuxta, atque efficaciter influebant in animos audientium, vinciebantque magno cum eorum bono, qui nunc illi quam possunt vberibus lacrymis, precibus, ac praeconijs grati vicissitudinem officij rependunt. Quoties inter nos agebamus, sentiebam ego in me nouum ardorem, et accessionem diuini amoris, et aliquem gustum diuinitatis. Itaque cum placuit Deo illum euocare, optimam mei partem amisi. Haec, atque alia Petrus ad Ioannem Victoriam Visitatorem Sardiniae scripsit. Cuius in epistolae, quam conseruauit fronte Visitator adscripsit, suo iudicio multo plura de sanctimonia eius viri affirmari posse. Quae quidem ego, quia explicatiora non reperi, nequeo referre. Sed Deus haud dubie fideliter in monumentis vitae custodit, in magna olim Iosaphatae Vallis panegyri promulganda. Illud addiderim fuisse eam virtutem haud exitu magis, quam principio memorabilem. Sub primam iuuentam initiatus Sacerdos, et in sacrorum ordinem senum adscriptus, nihil moribus, nec mente, nec lingua de iuuenum profana leuitate mutarat. Pangendis delectabatur patrio sermone versiculis, tam facultate non malis, quam argumento non bonis. Amabant sodales opuscula, et interdiu, noctuque eantitabant. Viros graues cum poeseos genus, tum poetae persona magnopere contristabat. [Note: 81 Zampellus per P. Spigae verba in alium mutatus.] Haec Zampelli Presbyteri cum essent studia; forte Nosocomium intrauit, dum Pater Spiga aegrotis omni officio ministraret, coniectisque oculis in sacrum administrum, dum attentus contemplatur nunc grabatos sternentem, nunc pauimentum verrentem, nunc consolantem aegros, tacitusque secum miratur praeclari seruitij sedulitatem; Spiga ita compellat: Quin Domine, et ipse his minimis Christi aliquid nauas laboris, et adiuuas me? Age, expedi manus: Christus sibi, quod his impenderis, imputabit, et mercede bene grandi rependet. Mirum Deus famuli voci pondus adiecit. Totum repente hominem immutauit. Itaque non flatim modo adiutorem se Spigae Zampellus adiunxit; sed delectatus opere, saepiusque repetito captus, cum eo et poeticam, et omnem suam mutauit curam. Procurationem [Note: 82 Nosocomij procurationem suscipit.] Nosocomij suscepit: eamque non imperio nugis, quam famulatu, aeque mente solers, ac manu impiger administrans, et ex locupletum benignitate domicilij inopiam leuans, omnia breui ita composuit; vt munditiem, ordinemque ministerij, et caritatem obsequij spectatum accurreretur: nec interim minor spectaculi pars ipse procurator esset. Iamque, velut ad omnium virtutum patronum, qui Christianam vitam ex animo vellent capessere, quique ab seculo fugam meditarentur, apud Lucam perfugium, latebras, auxilium, institutionem inueniebant: eum ille, quamuis posset familiam ducere, et suarum gloria virtutum

frui, non sine aegrorum immenso dolore, sub obedientiae iugum, et sanctae obscuritatis vmbram contuht sese. Receptus in Sassaritanum Collegium, et inde ad Calaritanum fundandum missus, dignus fuit, qui nouae illius coloniae egregium specimen non modo ciuitati praeberet, sed etiam caelo primus inferret. Vtrique Sardiniae [Note: 83 In Sardinia aegris militibus succursum.] Collegio Sassaritano aeque, et Calaritano locupletem caritatis promendae materiam praebuere milites, socijque nauales ex Hispana classe in Melitae propugnationem parata, qui vel ad reficiendas vires, vel ad hyberna in Insulam appulsi sunt. Multum operae pacandis ipsis inter se, conseruandaque cum ciuibus pace, magno publico bono, multum erudiendis, expiandisque impensum est: longe vero plurimum subleuandis aegrotis, quorum et numerus in gens, et calamitas summa fuit. Itaque quam vrbano populo adhibitam Romae curam supra est proditum; eam ferme omnem Sardi Socij contulerunt in milites peregrinos. Quin adeo et hortatibus eorum, et exemplis omni Ciuitate permota, id certamen exarsit in medicamentis suggerendis, et vestimentis, et cibarijs etiam exquisita cura conditis; vt milites confusi nunquam mirari desinerent, consensuque clamarent, satis apparere Deum in ea Ciuitate esse, vbi tantum caritatis vigeret. Ita deliniti nullo negotio animarum quoque medicinam suscipiebant. Nec defuerunt qui ad militiam nostram ab terrena illa transirent. Ceterum pius labor haud paruo Dei famulis stetit. Quippe Calari inde non pauci, et Sassari tredecim eodem tempore per duos ferme menses decubuere. Tum vero benigna Ciuitas, quae classiarios alienos, et corporum defensores ita studiose curarat, quales erga praesidiarios suos, nec modo corporum, sed praecipue animorum propugnatores, gereret animos patefecit. Non secus ac de filijs parentes, deque parentibus filij promiscue omnes, primi, medij, nouissimi soliciti, nunquam defessi, nunquam sibi facientes satis, omni officio, et ope iuuerunt. Cerneres clementissimum e Caelo Dominum suis vicem seruis rependere eius benignitatis, quam in alios ipsi prompsissent. Per ea ciuium auxilîa recreatis ceteris, vnum sibi de praeclaro manipulo, quasi decimam, [Note: 84 Obitus. et virtus Ioannis Olmedae.] decerpsere Superi Ioannem Olmedam. Tametsi Patres cum reliqua, tum receptacula aegris quam potuerant optima, curarant; tamen copia languentium exuberans fecerat, vt in Nosocomio lectis humi stratis quaterni, quiniue iacerent. Olmeda miserorum vt confessiones exciperet, nec proximi exaudirent; prouoluebat humi se, vel sternebat medium inter iacentes, et ad eorum os applicabat aures. Ita multas quotidie dum perseuerat horas, vitamque suam oblitus, animas tantum miserabilis turbae cogitat; ex loci pedore, situque, ac vitiato morbosorum anhelitu, virus in venas recepit: vnde sublatus terris, et genitus caelo est. Inter ceteras laudes (nullam enim religiosi viri desiderabat) eam modestiam, eamque obedientiam constat fuisse, vt Balthasar Pinna, qui complures annos ei praefuerat, ita profiteretur. Quicquid Olmedae vnquam iniunxisset, cum sane multa, et ardua in summa Sociorum penuria, et laborum copia plurium annorum vsus postulasset iniungi; eum nunquam vultum mutasse: ad iussa quaelibet et promptam exhibuisse, et simplicem, et hilarem obsequelam. Castellanus erat natione, sex et triginta aetatis, sex circiter Societatis annos numerabat. Ante eam initam iuuandis proximis dedicarat operam, praesertim confessionibus audiendis. Sassari, praeter Sacerdotales labores, etiam Humanitatis, et Rhetoricae iam inde ab scholarum initio diligenter, satisque docte tradebat. Inter haec Visitator Victoria praeclare [Note: 85 Res a Patre Victoria Visitatore in Sardinia gestae.] multa conatituit, et ad communem Societatis normam redegit. Disputationibus multis, et grauibus instituta Ordinis, legesque, et Congregationum decreta exposuit. Tyrocinium ex mente Borgiae (vt cunctis in Prouincijs passim fiebat) ordinauit, Tyronibus Calari collocatis. Explicationem catechismi sexta quaque Feria in templis Collegiorum, itemque sacris diebus diuinae Scripturae popularem explanationem, quam ipsemet auspicatus est, in morem induxit. Tyronibus Franciscum Antonium praefecit: quo Romam accito, vt in Germaniam mitteretur, Balthasarem Pinnam substituit. Magna auctoritate apud primos quosque erat, magno domesticis exemplo, magno vsui populo vniuerso, tum priuatis congressibus, tum laboriosa tractatione verbi diuiui. A Praetoribus, ac Prorege quicquid e re Collegiorum fuit liberaliter

impetrauit. Antiochus Bellitus, qui Sassaritanam praefecturam gerebat (in hanc enim, et Calaritanam Insula omnis diuisa erat) ingressus Collegium sub prandij tempus, cum ministrantem mensae reperisset Victoriam; et ipse succinctus de more linteolo, insuperque aperto capite euicit, vt Dei samulis recumbentibus ministraret: [Note: 86 Quam operosum omnibus facere satis.] aegre coercitus, ne postea lances quoque purgaret. Ceterum dum ad exactam cuncta normam redigere statim vir efficax Victoria studet; euitare non potuit, quin plus nimio multa nouare videretur. Apud Sassaritanos quoque non nihil offendit, ob missum Calarim Pinnam. Ex quo Societas in Sardiniam venerat, in vtraque principe Ciuitate principes suggestus totum per annum sola habuerat. Victoria, delecta sibi apud Turritanos sede, vbi maior Collegij tum erat moles, et philosophia quoque tradi incipiebat; ad Calaritanos Pinnam miserat, simul Tyrones vt praeceptorem, simul Ciues vt concionatorem praestantem haberent, et vtrique Collegio sua robora, et quasi columnae essent. Adde quod et Sassari Pinna in tantum iam nominis, et caritatis, atque adeo auctoritatis creuerat; vt concoquere quidam non possent: nec deessent, qui malignis oculis, et auribus assidue attenti occasionem specularentur hominis deformandi. Quod fecerat, vt libentius eum Victoria Calarim summoueret. Ceterum arduum dictu, quam aegre sui (vt vocabant) parentis, magistrique, ac prope Apostoli absentiam vulgo Sassaritani tulerint, quam publica quasi comploratione sint prosequuti: nec interpretationibus sinistris, pro suo quisque ingenio studioque, parcebant. Hi dicere maxime carum, ac venerabuem Sacerdotem amandatum per ambitionem malam, vt sine consorte regnum Victoria obtineret. Alij suscepisse eum fouendos Calaritanos: idcirco, spoliatis ipsis, optima quaeque eo conferre. Quidam, praesertim ex obtrectatoribus Pinnae, suspiciones serere, inuenisse aliquid Visitatorem, quare relegandum censuerit. Seculi mores vbique tales sunt in deteriorem partem aliena trahentis facta, etiam quorum clarae rationes sunt: quo tum venia dignior adeo amica Ciuitas erat, quod Societatis morem, absolutamque obedientiam, et liberas, prout vsus poposcerit, in alia, atque alia loca suorum traductiones, nunquam ante spectarat. Interim magno studio cum alij perseuerabant populi Collegia postulantes, tum cupi dissime Oristanenses. Ceterum idem ardor in Prouincijs prope omnibus, pulcro quodam certamine, gliscebat. Et quidem in Lusitania simul Dominus Antonius Ludouici Regij fratris nothus, vt in Cratensem [Note: 87 Ardor Lusitanorum in petendis Collegijs Societatis.] Prioratum suum, simul Cardinalis Henricus, vt Scalabim (Sanctarenum hodie vocant) simul Dux Brigantinus, vt Villauicosam, et Archiepiscopus Bracarensis, vt in quaedam Dioeceseos suae oppida; Episcopi tres Algarbiensis, et Insularum in Oceano Tertiarum, atque Materiae, vt in suos Episcopatus denique et Ciuitas Eluana, vt ad sese colonias Sociorum ducerent, contendebant: quibus tamen haud aliter in praesens, quam commodatis in breue tempus aliquot operis, gerj mos potuit. Insularum Oceani causam Henricus quoque Cardinalis agebat, negans quicquam eas India minus magistris animorum egere. Nec satis profecto videbatur conueniens, vt Societas, quae totam Lusitani Imperij continentem tam [Note: 88 Nuncprimum aditae Oceani Insulae.] sedulo cursabat, excolebatque, et in extremas vsque Orientis incognitas ante famae terras penetrarat, illas haud longius quam octidui ferme nauigatione positas insulas nec dum adijsset. Itaque duo Sacerdotes Franciscus Varea, et Franciscus Consaluius, vna cum laico Simone Trauacio lecti, qui opus ab Tertijs incoeptarent. Sed cum, repetita bis nauigatione, cursum tenere non potuissent; apparuit has laborum primitias alij Insulae reseruatas. Pyratae interim Galli Materiam occupant: et, vt pleriqtie omnes Haeretici erant Iconomachi, e dira Caluini secta; praeter alia crudeliter, auareque, et impie gesta, per infanda sacrilegia, stragem sacrorum fecerunt. Ad hos igitur ita vexatos, afflictosque populos recreandos, erigendosque tres illi, quos nominaui, peruecti, plurimum subierunt operae, complures menses in extir pandis vitijs, et quae indigenae habebant sua, et quae alienigenae [Note: 89 Eborae templum Societatis inchoatum.] importarant. Porro Lusitana Callegia florebant omnia: iamque Conimbricense in vnam redactum sedem, tum ad alia, tum ad disciplinam opportunitates multas adeptum erat. Eborae templum inchoatum die, quem Sancti Francisci

memoria sanctum fecit. Primanum lapidem magna ceremonia consecrauit et in funda mentis locauit Archiepiscopus. Ex numero euocatorum in caeli beatas domos, haud immemoratum transierim seniculum plane bonum Petrum Annium: Pedreannem Lusitani vocabant. In Visensi Dioecesi natus manuum mercede vitam [Note: 90 Petri Annij vita simplicitate spectabi lis.] diu tolerauit innocenter, ac pie. Semper Dei memor, et animae suae. Nec minus in auditione rerum diuinarum, spectandoque Sacrificio, et salutanda Deipara, precibusque alijs faciendis, quam in quaerendo victu sedulus erat. Demum ab seculo secessit, et septem circiter annos, in vnius pietatis cura, eremiticam vitam coluit. Deinde proficiendi studio Patri Simoni adiunxit se se: domumque receptus in Dei famulatu ea simplicitate versabatur; nihil vt de votis rite concipiendis cogitans, nec a quoquam admonitus, annos ita quinque traduxerit, ita reliquos traducturus, nisi admoneretur. Nam, vt primum admonitus est, nihil morae interposuit, et quindecim fere superuixit annos. Multa, prout iniuncta sunt, ministeria pari semper animi aequitate obiuit; postremos annos in aede Sancti Rocchiaedituus egst, ob singularem modestiam, submissionem, ac pietatem eximie et Ciuitati carus, et Patribus. Ibi decessit septimo Kalendas Aprilis: et loco est conditus, quem animo sibi iam pridem designarat, vt appositum ad excitandam precantibus memoriam sui.

[Note: 91 Indicaeres.] Hoc anno status Indiae talis fuit. Sub anni initium Antonius Quadrius Malaca Goam reuectus non Christianorum modo Amboiniensium calamitates, sed et Lusitanorum nomen iam passim apud hostem contemptu laborans exposuit Proregi, et Archiepiscopo. Hinc statuit Prorex idoneam classem in Amboinum mittere: cui Consaluum Pereriam quingentis Lusitanis bellatoribus attributis praefecit. Coasaluus ipsum met Quadrium secum ire cupiebat: quo, et precibus ope concilianda diuina, et salutari consilio rebus gerendis praesto esset. Verum graues in India cum eum causae retinerent; duos illi Sacerdotes Vincentium Tondam, Armuzia propter valetudinem reuocatum, et Ludouicum Goem, qui ex Maluco venerat calamitatis internuntius, dedit. Classis Kalendis Maij discessit. Eodem tempore Petrus Ramirius, qui nuper Goanum Collegium rexerat conscendit, in Iaponiam transiturus; vt Societati per ea regna praeesset, Cosmi Turriani loco: cuius aetas annis, et aerumnis attrira iam bonam missionem ab regendi solicitudine postulabat: quanquam etiamnum Superintendens erat futurus. Paucis ante diebus Ferdinandus Alcarazius vela fecerat aditum exploraturus ad Sinas. Nam postquam Prouincialis Quadrius cognouerat regiam legationem plane non recipi, nec tamen procul ab spe esse alicui e Societate domicilium in Vrbe Cantonia impetrari posse; loco Francisci Petrij Alcarazium et ab aetate, et ab eruditione, et virium firmitudine magis idoneum immensis Sinicae ediscendae linguae laboribus mittendum putauit: praesertim cum id ipse met expeteret, missusque, vti supra [Note: 92 Ferdinandi Alcarazij virtus.] diximus, eo consilio ex Europa esset, vt vel ad Sinas, vel ad Iaponios nauigaret. Vir erat Alcarazius magna virtute, nec inferiore doctrina, studio vero dura perpetiendi pro Christo, et alienas ad eum adducendi gentes plane mirabili. Itaque ad Praepositum Lainium profectionem ab eo dum Indicam postulat, inter cetera infinita Salmantica haec scripsit: Ad negocia mea quod pertinet, quae vertuntur [Note: 93 Eiusdemardot in postulanda profectione indica.] in vno omnia, nolo, Pater venerande, molestus videri. Audaciae tamen idcirco mihi tantum assumo, quod confidam flagitationes huiusmodi non molestas tibi, sed potius iucundas accidere. Praeter quam quod certus nunquam sum satis, ne tibi explicatus sit ardor, quo me (ipsi gratia) Dominus vrit, eius causa aerumnarum quamplurimum tolerandi. Cuius rei copiam, quia persuasum habeo affuturam mihi pro votis in India; inde est, vt prae cupiditate eius peregrinationis, illic fere dies, ac noctes mea mens habitet. Mi pater (simpliciter ago, planeque, quippe animae meae rectorem alloquor) tantus interdum est ignis, quo exaestuo, tam vehemens quo incitor impetus; vt saepenumero inter orandum, inter sacrificandum, et inter alias quoque occupationes adigar ad suspiria, ad gemitus, ad lacrymas instando a Domino, ac flagitando, vt audiat me, perinde vt puer improbe pertinax super gremium matris abiectus. Angit, voratque me cum audio gentium

necessitatem in Sinis, alijsque Prouincijs, ac Regnis: exoptoque seruus adiungi ad earum auxilium profecturis. Aueo pro Christi causa, et in Societatis obsequio (quod beato Consaluo Sylueriae ob tigit) vitam, et sanguinem fundere. Ista Rachel est, cuius ita me coepit amor, vt quanquam theologiam docere laboriosissimum mihi et maxime alienum ab natura mea sit; tamen id non alacer modo, sed etiam gestiens exequar per has aerumnas, reputans Dominum mihi Rachelem meam concessurum: [Note: 94 Cupiditate Indiarum incitatur ad virtutes] laboresque, diesque videantur pauci, prae multitudine amoris. Atque adeo obfirmaui animum, si minus vno detur anno; expectare, ac flagitare duos, tres, decem, viginti, quantum denique cumque mihi dierum erit. Haec mea consolatio est: actiones huc referuntur meae minimae, maximaeque: huc vota, et preces: omnia denique ad hanc metam dirigo. Atque haec me cogitatio excitat, stimulatque ad omnia ardentius obeunda, et ad virtutes perfectas studiosius consectandas: cum sperem fore, si conatum adhibeam, vt benignitas me diuina respiciat. Quin ita interdum afficior animo, atque commoueor; vt existimem fieri non posse, vt Deus optimus, qui leniter omnia administrat, id nolit mihi concedi, ad quod ita me rapit. Quid enim illi praepotenti [Note: 95 Indicia vocationis diuinae.] bonitati negotij esset sanctas alias animo meo immittere voluntates? Et tamen cum ego, in aequata velut lance constitutus, saepe nil nisi perfectionem praecsie meam exposcam; non solum vocatio Indica non sedatur, sed augetur indies. Eo fit, non modo vt operam ego meam ad id voti reseram; sed quicquid ex meis Fratribus, alijsque Dei famulis elicere, et corrogare vnquam possum; eodem conferam: affirmare vt liceat vltra quingentas diuinas Hostias (nec fortasse mendacio mille, aut bismille dixerim) hanc ob rem immolatas: oblatae autem precationes, et alia ad exorandum officia prorsus numero carent. Oqui meum cor, Pater, in tuis manibus collocaret? Scio certe, miserereris. Ergo tanta flamma frustrabitur? tot sacrificia? quodque per vile hoc adniniculum posset Dominus frugis afferre, id bene commutabitur in explicationem theologicae scholae perpaucis auditoribus, quorum id multi melius, quam ego, praestarent? Audio quosdam aduersari mihi, propterea quod tantum literarum in India frustra futurum sit. Iesu bone, quid est hoc? Ego, qui me noui, scio mihi deesse memoriam, latinitatem, tum vires necessarias ad scribendum. Quid deinde? Si quid essem, nonne India bene doctos requirit, ad quos alij confugiant? Valetudinem alij in me desiderant firmiorem. Atqui, Pater (testes plurimi sunt) eam summa bonitas dedit [Note: 96 Roboratur laboribus.] mihi habitudinem corporis, quae laboribus confirmetur: tumque optime valeam, cum pedes peregrinor, cum male vescor, alijsque id genus incommodis fruor. Meae sunt illae deliciae, pallio in humerum reuocato, Breuiario e zona pendulo, peragrare terras Apostolico ritu, tradere rudimenta christiana, audire confitentes, et similia his. Ad haec aetas opportunissima est, annorum triginta: vt plane nihil desit, nisi quod tanto sum bono indignus. Verum quis dignus, nisi Deus efficiat? Ad extremum si quid est, quod obsistere mihi possit; per Christi Iesu vulnera, Pater, perque eos Coelites, quibus tua Paternitas super alios obstricta est, quaeso, et obtestor id saltem mihi indulge, vt pedes veniam ad te. Via valetudinem explorabit: et documentum scientiae coram capietur. Scito tamen ita me paratum ad omnia, quicquid de me statueris, ac si mollem inter digitos ceram [Note: 97 Eiusortus.] haberes. Genitus ego ex parentibus iam longem aetate prouectis (et credidere orationibus impetratum) septimestri partu editus, multas inter calamitates, et corporis morbos enutritus, ante decimum annum vtroque parente orbatus, nunquam purae stillam voluptatis degustaui, quoad pio Dei oculo respectus ad Societatem accessi. Illa mihi pater fuit, illa mater: in ea suauiter habitus, et curatus [Note: 98 Quantum Societatem amet, eique debeat.] sum: in ea largitus est mihi Dominus perfectam salutem: illa totum meum genus est, meum omne bonum secundum Deum: si mancipij seruitutem, sicut debeo, ei seruirem; non assequerer meritorum eius in me partem vllam. Et quoniam intelligo quam parum re illi seruiam; voluntate tamen optima sum, auensque per aspera omnia illi vitam impendere. Quod eo dixerim, Pater, vt intelligas quicquid mihi praeceperis, nullis me, ne humani quidem legibus officij satisfacturum, si exequar: quandoquidem pro filio habeor, vbi beneficium summum esset pro

famulo, et mancipio esse. Proinde quicquid e re duxeris, liberrime edicito: certus hoc meo Indiarum incendio, quamuis non nisi morte finiendum putem, nullo pacto voluntatem ad amplectenda quaecumque alia imperaueris, imminutum iri. His, alijsque precibus, atque obtestationibus, nullum faciens literarum longissimarum [Note: 99 Impettat Indlcam expedi. tionem.] finem, aerumnis hic bonus Dei famulus Indicis inhiabat. Quae ab Sancto Spiritu haud dubie profecta ratus Lainius, in occasu anni millesimi quingentesimi sexa gesimi tertij, die, qui Sancto Thomae Apostolo sacer erat, voti demum computem fecit. Quod illi eo gratius accidit; quod Sanctum Thomam iam multos annos praecipua religione colebat, vt per eum id, tanquam per Indiarum Apostolum, impetraret. Ergo post flagitatum eiusmodi auditus, post superatas immensae nauigationis molestias, Guineae malaciam, Promontorij bonae spei procellas, denique post cursum ex India in vlteriora repetitum, prope votorum suorum finem venerat. Sed docuit euentus omnia studia moderata esse debere: vel certe Deum ex eo non fructum praedicationis, et catechismi, sed bonae duntaxat studium voluntatis, et patientiae expetisse. Cum enim Goae conscendisset, dum Cocinum vehitur, grauissima post Indorum memoriam exorta tempestas nauim, vectoresque in vltimum discrimen adduxit: ex qua tamen incolumis Malacam peruenit. Hiuc cursum, vnacum Petro Ramirio, qui iam et ipse aduenerat, in laponiam, vt dixi, perrecturus, repetijt. Ecce autem in Sinico mari Thypho (ille per eas oras naufragijs [Note: 110 Ipse, et Petrus Ramirius in Sinico mari pereunt.] ventus infamis) coortus, Iuncum, in quo vehebantur, in conspectu alterius Iunci prope euntis, ita gurgitibus circumacti aequoris inuoluit; vt nec rerum, nec hominum quicquam postea apparuerit. Hunc exitum habuisse eos Patres diu creditum est: postea fama succreuit, non haustum a Typhone nauigium, sed male vexatum, longeque abreptum in Pyratas Sinenses incidisse, et ab eis Patres, vna cum reliquis Epibatis dire necatos. Vtcumque res habuerit, tam eximio Sacerdotum pari amisso, damnum ingens acceptum est. In Goana Insula, et proximo tractu iam rarescebat, in Salsettanis terris adhuc dominabatur impietas. Huc [Note: 101 In Goanis Salsettis progressio Religionis.] ergo Socij praecipue iam incumbendum existimabant. Atque vt paulatim superstitionum collabentibus officinis, ipsae pariter superstitiones euanescerent; Proregem Pater Franciscus Rodericius impulit, vt vetaret sana vlla vel de nouo extrui, vel extructa reparari. Quod vbi Raciolanam ad arcem promulgatum edictum est; pupugit nim rum Ethnicos, maximeque Antistites eorum Brachmanes. Aduolant continuo magnus grex Goam: postque ambitiose salutatos iudices, et consiliarios, vehementerque rogatos, ad Proregem adeunt. Duos Prorex admisit. Ex his senior statim prouolutus humi cuncta gem tibus complet, quiritans, clamitansque: Ergo ne suis Dijs sub dio manendum, solesque, et imbres perferendi essent? Haec species, et consternatio, quanquam postulatum iniquissimum erat; tamen misericordiam spectantium conciebat. Nec longe aberat, vt aliquid exprimerent. Ea est hominum in capiendis Dominorum voluntatibus assentatio, atque profusio. Sed non cessauit Rodericius. Eius acri postulatu Prorex causam ad consilium retulit. Conuenere Gaspar Archiepiscopus, Georgius Episcopus Cocinensis, qui forte tum Goae intererat, multique theologi religiosarum familiarum, praeter regios administros. Horum sententijs obtentum est, vt promulgatum in fana edictum valeret. Inde desperatio de sua re Brachmanes incessit. Quibus christiana sanctitas persuaderi nequibat; hi sensim in mediterranea se cum Idolis abdebant. At Patres hac etiam vsi occasione, vacuum fanum, annuente Prorege, [Note: 102 Piscatorum ducentorum baptismus.] in Dei templum verterunt. Ad ducentos etiam piscatores eiusdem Rodericij industria piscata est. Nouerat hos ita se ambitiose versare, et callide; vt quoties regia quaepiam instrueretur classis, immunes ipsi ab opere saciendo, suis in tectis, et negocijs permanerent. Ergo Proregem admonet hanc pulcherrimam esse piscatores capiendi viam, certamque nassam: cum classe, quae mittebatur ad Molucas, iubeat proficisci: fore vt, si spes eluceret in patria remanendi, mallent fieri Christiani. Haud vana fuit opinio. Statim vt iussi sunt Remiges ire cum classe; applicuerunt animum ad legem Dei, institutisque diligenter, et ablutis sacro fonte, potestas manendi facta est. Ad persequendas in Goanis suburbijs profanorum

reliquias idem Pater Franciscus quaternos Sacerdotes, cum suo quemque comite, diuersos misit. Initio anni coepta lustratio est, ac Dom nico quoque die continuata: adeoque processit, vt interdum vno die plus centum nomina ad catechesim profiterentur, qui paulatim instructi suo tempore baptismo consignabantur. Hac demum via quibusdam in paroecijs sentina imp etatis, nullo Ethnicorum reliquo facto, penitus exhausta est: totoque anno per Soc os ad Ecclesiam adiuncti supra mille quingentos. Haud leuius in Indiae boreali plaga religioni excolendae pariter, [Note: 103 Resgestae in Boreali Indiae tractu.] ac propagandae interim insudatum. Quinque prope Bazainum leucis, in via, quae Damanum fert, pagus est Main nomine. Incolae destituti pastore, Bazainum confugere ad Patres. Missus est appetente Deiparae Assumptae luce, quo ibi nomine dedicatum est templum, Sacerdos cum laico. Excepti Campanarum festo tinnitu, Primoribus obuiam effusis, nec minore habiti humanitate. Non multis diebus substitere: verum maximo fructu, confirmatis in fide Neophytis, interque se, et cum Deo reconciliatis, bono etiam numero Christiano gregi recens adiuncto. Postquam abierunt, desiderium populus haud quamquam tulit. Misere legatos Goam, qui domum, et sumptus ad alendos perpetuo Sodales duos polliciti, eos sibi concedi per Proregem, atque Archiepiscopum postularent. His petitionem aequissimam ducentibus, enixeque instantibus, tergiuersandi locus Quadrio visus non est. Quare ad tempus dum aliunde prouideretur concessit. Bazaini circiter quadringenti ad Christianos adscripti. In Pago Sanctissimae Trinitatis ducenti: apud Tanaam ducenti quatuordecim: in his Latomi, quot quot erant huius artificij in ea vicinia professores. Nouellus hic grex, quod paululum secretas a frequentia ceterorum Christianorum haberet casulas, erigi apud se Crucem exoptabat. Hinc incidit inter Lusitanos, indigenasque certamen, vtri humeros augustissimo trophaeo, destinatum ad locum ferendo, supponerent: sed indigenis, quanquam perinuitis, cedendum Dominorum voluntati fuit. Magna gratulatione, et pompa inter festas voces, sonosque multiplices vitalis arbor, primis Lusitanorum succollantibus, deportatur Sancti Hieronymi die natali. Vbi praeparatam ad aream ventum est; egressae cum filijs paruulis foeminae sanctissimum signum pijs excepere carminibus: dumque statueretur, perseuerarunt magnis vocibus christianae legis initia concinentes. Qui iuxta colebant Ethnici, tremendi signi metu, longius domicilia transtulere. At Christiani tum saepe salutandi, orandique, tum octauo quoque die ad Christiana recolenda dogmata conuenire loeti coeperunt. Nunquam ante audita tempestas Bazainiam oram hoc anno vastauit. [Note: 104 Tempestas Immanis Bazaini primum visa.] Foeda aquarum proluuies: mare praeterea sic intumuit; vt non solum per vrbem stagnaret, sed etiam in terras, ad mille, et quingentos passus, effunderetur, strage maxima rerum omnlum. Successit inde siccitas haud minus insolita, vt populus vniuersus, aeque de Christi militia, atque Pagani, Deum plane iratum clamitantes, ad exposcendam pacem supplicationibus, alijsque pie factis verterentur. Audijt piorum voces auris diuina: et errantium tanquam eblandiri vellet pietatem; opportuno imbre tempestatis damna, et siccitatis, magna ex parte restaurauit. Haec in boreali Indiae tractu. In australi clementior annus, pietati quoque propitius fuit. Cocini segnis ad id loci propagatio erat regni Christi. Duo ante [Note: 105 Cocini coepta fidei propagatio.] alia obstabant: primum metus ab Rege auitae Idololatriae assecla, ac tutore: deinde domicilij inopia, quo imbuendi catechismo reciperentur. Vtrique incommode Pater Melchior Nunnius magna ex parte subuenit. Episcopo, et Magistratibus persuasit, vt ab Ethnico Rege diploma elicerent, quo potestatem popularibus faceret impune Christum sequendi: quod impetratum est. Deinde etiam corrogata stipe, quantum maximum potuit Catechumenorum numerum in Collegio ipso aluit. In vna pene cultura Lusitanorum ad eam diem occupatos Patres excitauit principio ad haec molienda ipsorum erga Sanctam Fidem prompta Indorum voluntas. Cum enim Socij duo, tentandae rei causa, proximos in vicos, et palmeta egressi incidissent in Ethnicorum manum, quaesissentque. quare Christiani non fierent? Quia nemo, inquiunt, est, qui nos doceat: responso haud absimili Euangelico illi in foro cessantium: Quia nemo nos conduxit. Par pene facilitas in vicinae

Insulae cultoribus inuenta: ad quos bini Socij Dominicis missi diebus prae cetera tuba, vnum e primis Insulanorum ab cultu Daemonum auocarunt. Adeo moliendum semper, agendumque, ac tentandum est Christi ministris: ne prompte alioqui secutura turba, expers caelestis conuiuij inuitantium segnitie fiat. Plerumque enim fit, vt paratiora, quam speraras, hominum pectora ad res diuinas comperias. Sic ergo circa Cocinum propagari Euangelium coeptum. At Pater Melchior Nunnius Cocinensi Episcopo Dioecesim inuisenti, quae prima omnium lustratio Episcopalis fuit, concessus a Prouinciali est comes, vt simul Antistiti praesto esset, simul [Note: 106 Melchioris Nunnij peregrinatio cum Episcopo Cocinensi.] etiam Socios per eam dioecesim sedibus sparsos viseret. Februario mense profecti Coulanum primum venerunt. Hic binos Patres, ac Fratres Melchior inuenit, non cum Lusitanis modo, sed cum indigenis quoque Christianis Regni Trauancoridis, quod viginti quinque leucis secundum mare porrigitur, salubriter occupatos. Inde ad Ecclesias progressi Commorinenses; ad praecipuam, quae Punicali erat, descenderunt. Patet ea ora amplios quadraginta leucis. Quatuor e Societate Sacerdotes, totidemque laici discursantes eam colebant, ea industria, laborumque tolerantia; vt omnes egregie imbutos cum christiana doctrîna, tum moribus doctrinae consentaneis, magno cum sui animi gaudio Antistes inuenerit. [Note: 107 Destinatur in Manaria Collegium.] Ad Manarinam inde insulam processit. Neque hic minus Sociorum labores probauit, nisi quod pauciores erant, quam vellet. Sacerdotes duo haud plures, alter Lusitanos praesidiarios, alter Christianos indigenas nauiter excolebat. Verum Antistes vehementer optabat, vt Collegium hic iusto numero expleretur, immissis, qui Malabaricam linguam, quae circa latissime pertinet, praecipua discerent cura: quemadmodum in Ciorano insula, magno cum emolumento rei Christimae, qui discerent Canarinam fuerant constituti. Georgio Mello Manariae arcis Praefecto, itemque Proregi consilium arrisit. Atque Episcopus pecuniae aliquantum, priusquam inde abiret, aedificio inchoando assignauit. Maio extremo ad insulam, quae Vaccarum dicitur, breui freto, sed maxima iactati tempestate traiecerunt. Hic Episopus Sacramentum Confirmationis, vt vbique faciebat, nec dum consignatis, Melchior poenitentiae omnibus impertiuit. Quippe eo anno Sacerdotis inopia diuinorum expertes fecerat. Post haec Negapatanum venere: vnde celeriter metu insidiarum ab Dynasta, qui ethnicus erat, dolisque, ac malis artibus assuetus, Ciromandelium, siue (vt Lufitanis vocatur) ad Sancti Thomae coloniam quinquaginta leucis Negapatano profecti. Hic Beati Thomae [Note: 107 Mons Sancti Thomae Apostoli memoria inclytus.] reliquijs religiosissime salutatis, ad aedem Deiparae, cui nomen a Monte, cantendunt. Sita est aedes rotunda in monte odoratis referto graminibus. Prospectus vndique pulcherrimos, et amoenissimos habet in agros optime cultos, arboribus venuste consitos, inter labentia flumina liquidissima. Multum per eos pecus maius, minusque: ouium passim, et caprarum greges, itemque bouum armenta pascuntur. Hinc flumine, inde cingitur mari. Quibus rebus, et maxime quod gens in eo monte sedem habuisse Apostolum Thomam, atque inclyta Martyrij palma donatum tradit; mire excitatur ad pietatem animus, et erigitur ad diuina. Iampridem ante aduentum in eas oras Lusitanorum, per syluas proceris arboribus densas, egregie laboratae Cruces visebantur: vnde coniectura fiebat, Apostoli comites, per montis amoena sparsos, in precibus, et contemplandis Crucis thesauris aetatem egisse. Sacris hisce locis religiose aditis, Antistes, praeter folennia vbique [Note: 109 Resgestae in Saucti Thomae Colonia.] munia Chrismatis adhibendi, Tridentinam Synodum promulgandi; ad inspiciendos populi mores eo impensius curam applicuit; quod non leuiter lapsi erant, vt frequenti in populo, interque copiam rerum, et impunitatem, superque haec in terra non ditioni Lusitanae, sed Regno Bisnagae subiecta. Quo circa publica ex multis sumenda fuerunt exempla. Alij aliter, quidam pecunia multati: quam omnem plane intactam, ad extruendum publicum aegris receptaculum Misericordiae sodalibus Antistes attribuit. Eaque abstinentia, et liberalitas poenarum fere comitem leuauit inuidiam: fide populo facta non nisi noxas vindicari, dum nocentum damna nihil commodant vindicanti: vereque rem publicam curae esse, dum eius in lucra etiam delicta vertuntur. Ciromandelij duo de Societare Pater

[Note: 110 Franciscus Pinna et Hieronymus Vazius Ciromandelium exco. lunt.] Franciscus Pinna, et Hieronymus Vazius sedulo in colonorum excubabant vtilitates. Qui cum adhuc proprio destituti tecto, nuper tandem aliquid aedificassent, ei domicilio proximam Sancti Ioannis aedem ab Episcopo impetrarunt. Kalendas Octobribus Ciromandelio Antistes, et Melchior discessere, intento in Ceilanum insulam cursu. Ibi nulli de Societate, sed Franciscanorum coenobium erat, apud [Note: 111 Melchioris Nunnij Ceilani gesta.] quos, ad ortum vsque noui anni, omni semper humanitate habiti, diuersati sunt. Melchior, praeter operam populo nauiter impensam; religiosorum hospitum postulatu, aliquid de Theologia exposuit: iusque omne de alieni restitutione, doctrinam cum primis in ea insula cognitu necessariam, pertractauit. Inde tandem per summa pericula, ineunte anno, frugiferorum diuites laborum rediere Cocinum.

[Note: 112 Villela ex Meaco in Ximum reuocatus.] In praecipuo Iaponiae Regno Meacensi interim omnia turbabantur. Inde Ludouico Froe Sacaij relicto. Gaspar Villela accitu Cosmi in Ximum regressus est. Optabat Cosmus communicare cum eo domesticam disciplinam, institutionemque Ecclesiarum, quo domi, forisque omnia conuenirent. Ad haec donec bellorum Meacensium detumesceret feruor, plus videbatur habitura pretij Villelae industria in Bungo, praesertim audiendis Christ anorum confessionibus, cum ipsum Cosmum aetas iam grauior multum peregrinari non sineret. Interim Froes et Sacaianis Neophytis, et ex vrbe Meaco, et ex arcibus circumiectis affluentibus: itemque Ethnicis, quorum ex longinquo nonnulli catechesis studio peruenere, multiplici cura suffecit, haud sine profectu. Ceterum amplius profectum in Ximo. Propagata est fides ad insulam Xiqui, et eas, quae Goti dicuntur. Hae Cocinoco ad Septuaginta leucas absunt, Occidentem versus. Quinque sunt numero [Note: 113 Insularum Go ti nomen, et natura.] discretae inter se millenis ferme passibus. Nomen Goto ab numero habent: nam prior syllaba quinque, posterior Insulam Iaponice sonat. Gens satis humana est, superstitioni dedita, quam quae maxime. Regio omnis venatu non eget, piscatu abundat: cetera non admodum felix. Ferarum vna est memorabilis ante alias, [Note: 114 Terrestiis bellua in marinam vertitur.] magnitudine ferme canis vulgaris, nisi quod breuiores aliquanto sunt pedes: mollissimus pilus, pretiosa pellis est. Vbi consenuit, ad mare descendit: altumque ingressa; paulatim demutatur in piscem Thunno parem. Nec dubia res est. Capiuntur nondum ex toto conuersae, permista terrenae, et marinae belluae figura. Vnam is, qui haec in Europam ser psit, oculis inspectauit suis Almeida, quae non dum plane degenerauerat in piscem: pedesque cernebantur iam abire in pinnas, nondum exutis vnguibus: quos recisos, miraculi specimen, Cocinocum misit. Huc ergo Reguli postulatu, missu Cosmi, Ludouicus Almeida, et Laurentius Iaponius, [Note: 115 Initium laponici anni.] inter densas cadentes e caelo niues, naui delati, sub Iaponici anni initium (quod ex noua luna, quae in septimum Februarij diem incidat, vel proxima ei sit, auspicantur) Ociquam vrbem ditionis caput peruenere. Id tempus districto excipiendis nobiliorum salutationibus Regulo, inchoandae catechesi aptum non erat: nec aliquot deinceps proximi dies septem aut nouem, quod eos, moestae cuiusquam rei comme moratione, nefas ducebant pollui: atque adeo nec licebat de salute animae loqui, quod sermones eiusmodi, vt quibus mortis memoria excitetur, funestos habent. Haud sane prorsus immerito, vt quibus mors non sicuti pijs in meliorem vitam natalis, sed in deteriorem mortem sit transitus. Sed interim Ludouico dum parum adest, quod agat; quod pateretur, superfuit. Praeparatus est doloribus ad labores, grauissime cruciatus e stomacho, tandiu prorsus, quoad [Note: 116 Prima Euange lij praedicatio in Insulis Coti] conc onum tempestiuitas appulit. Ergo quinta decima luna recentis anni, cum iam sermones de salute animae permittebantur (quasi vero aliud vnquam negotium debeat esse mortalibus) Regulo supplicat Ludouicus, vt, quoniam primores Insularum per occasionem salutandi eius in vnum congregati adessent; vellet eos inuitare ad conciones audiendas diebus continuis septem (est enim dierum hic numerus valde vsitatus in Iaponia, ac prope sanctus) cognituros quid ita in eas terras tam e longinquo venissent Patres: vtique nouas res audituros: vnde et commoditatis plurimum, et iucunditatis nihilo minus haurirent. Audientiam vero ipsum vehementius facturum Principem, si praesentiam commodare suam, benignasque

aures non grauaretur. Placuit Gotondono consilium: suarum aedium optimas concioni destinat: postri die sub noctem initium fit. Quadringenti circiter audiebant e prima nobilitate viri, magna in aula, foeminaeque complures in proxima, mollissimarum interpositu storearum discreta, vt auribus nihil officerent. Almeida pauca praefatus, quare merito attendere ad ea quae dicerentur, deberent; nequaquam se, sed ipsorum e gente hominem, quo iucundius, expeditiusque res tractaretur, locuturum subiecit: iussitque, Christo auspice, Laurentium exordiri. [Note: 117 Laurentij Iaponici de Chri stiana fide discursus.] Ille tanta animi fiducia, venustate verborum, sententiarum optimarum affluentia orationem instituit, vnum Deum rerum omnium molitorem ostendens esse, Iaponicosque consutans Deos; vt cum horas perpetuas tres dixisset, attoniti omnes haererent, vehementerque commoti. Vbi Laurentius perorauit; inuitat coronam Almeida, si cui quid dubitatianis resideat, si quid habeant contra ea [Note: 118 Almeidae adhortatio et confirmatio.] dicere, in medio proponant. Nemo cum hisceret, institit adhortari, vt pergerent deinceps audire: consequentia enim initijs responsura: ac demum intellecturos nil nisi ipsorum de salute agi. Ita dimissa concio est, Regulo palam profitente, plane haud aliter habere posse rem, quam vt (quemadmodum fuerat demonstratum) vnus vniuersitatis rerum procreator, et parens esset. Omnes auide diem [Note: 119 Per Reguli Go tondoni morbum Diabolus fidei progressus obturbat.] posterum audituri reliqua expectabant: cum repente Regulum robusto vigore hominem, nec vnquam ante morbo tentatum importuna febris, accerrimique capitis, et corporis totius dolores arripiunt. Non potuit quicquam gratius Bonziorum votis euenire. Vociferari pastim, Gotondonum habere quod nolit, quoniam egerit, quod non debuerit: sentire numen Deorum, quorum attentare honores ausus sit. Multitudo rei nouitate perculsa, facile Bonziorum vocibus consentire. Almeida grauis esse, infestisque omnium obtutibus configi. Et mirum fuit abstinuisse ab viro manus, eo magis, quod Regulum, qui humane imperium, paterneque habebat, pro se quisque plus quam oculos suos amabant. Non truces obtutus, minacesque vultus, nec sua quicquam pericula commouebant Dei praeconem. Illud quam vehementisime angebat, cum animo reputabat, quantum Christianis Iaponiae cunctis futurum esset probum: quantum Bonzijs ad proteruiam: quantum ceteris, Idolorum mancipijs ad pertinaciam in patrijs superstitionibus accessurum, si forte is Regulum casus eripuisset. Itaque ad salutis fontem Iesum versus, coram eo cor suum effundens, ex intimo sensu precatur, ne per Satanae liuorem, et homiuum scelera, disturbari tantarum orsa rerum patiatur, neu malorum tantam segetem nasci. Inter has preces, aliquid consolationis animum subijt: denique spe plenus bona surrexit. Regulus tamen doloribus torquebatur asperrimis. Quare visum Primarijs confugiendum ad Bonzios, agendumque, vt placandos susciperent Deos, Deique Xacae legerent libros. Nec mora, [Note: 120 Superstitio Iaponum in morbis Primorum.] intempesta nocte tatam per Vrbem monitores discurrunt, magnis passim vocibus denuntiantes: Vetitis omnes abstinerent: postridie sanctos libros de vita, et prodigijs Dei Xacae ob Domini salutem legendos. Vix dies illuxerat (qui Christianis Dominicus erat) cum amictu ad eam ceremoniam, ornatuque solemni Bonzij ad Fanum Cami Fachimae, quem Deum bellorum norninant, conuenere. Ibi Sancti Codices Dei Xacae (insanae molis volumnia sunt) coepti lectitari. Paginas strenue voluebant, carptim e singulis paucula delibantes: nam infinitum esset cuncta perlegere. Multum spei Iapones in ea superstitione repositum habent: nec nisi viris Principibus, id placamenti genus (tant a est dignitas) adhibetur. Interim qui de nobilitate coeperant Dei verbum audire, Reguli iussu ad sua oppida remigrarunt. Eius salus die proximo (Lunae erat) grauiter inclinabat: quem Almeida cum salutatum misisset, admissa salutatio non est. Verum hoc Dei famulum haud perinde solicitum hahebat, quam quod certo iam sperans Gotondonum prospere morbo defuncturum, verebatur, ne valetudo eius non accepta bonorum Auctori vero, sed Daemoni Xacae, superstitiosisque voluminibus, ac Bonzijs referretur. Eam ob rem aggrauatum malum post Bonziana incantamenta non inuitus serebat: tumque cum supremum vrgebat discrimen, interiore quodam instinctu impulsus, nuntiari Regulo iubet, sibi multa esse medicamentorum genera, per

quae speraret, si vellet curationem admittere, secundante rerum genitore Deo, salutem ei refectum iri. Aeger, qui nequicquam cetera expertus erat, perpetuamque [Note: 121 Mirae Almeidae curationes.] insomniam, et dolorum asperitatem ferre vltra non poterat, auram spei libenter accepit. Saepe antea memoratum est, et a peritia medendi facultatem nonnullam Almeidae, et haud obscuram ab caelesti munere vim ad fuisse abigendorum morborum. Frgo admissus ad decumbentem, si Conditori caeli, terraeque confidat, a quo productus ad vitam, atque adhuc seruatus sit; spem facit propediem sanum fore. Continuoque curationem aggressus, intermiscens in loco medicamentis corporis efficaces animo sanando sermones; paucis diebus in pristinam virium firmitatem restituit. Ingens inde fit gratulatio: et ad restitutorem salutis grati animi documenta quaedam Regulus, itemque vxor, ac filius (spurius erat) mittunt. Quibus ille muneribus apparato conuiuio, intimos Reguli inuitat: iure gaudendum omnibus dicens, quando mundi opifex, rectorque Deus salutem Principi reddidisset. Et pergrata ipsi etiam Principi haec erga se voluntatis significatio accidit. Itaque rogatus, vt repeti conciones de diuina lege iuberet; minime [Note: 122 Diabolus noua impedimenta Euangelio obijcit.] grauate iussit. Dominica Quin quagesimae repetitae quanta cum audientium approbatione, tanto cum Diaboli (quod non obscure cernere erat) dolore. Nam subinde incendium excitatum in vrbe multas domos absumpsit, Reguloque digitus enormiter intumuit magno cum dolore. Quae omnibus ita visa sunt dira prodigia; vt primo inde die pauci, altero pauciores, perendie nemo auditum salutis nuntios venerit. Ad haec tametsi dolorem suis Regulo auxilijs leuauit Almeida; sic tamen in religionis causa et ille refrixerit, vt post haec non vltra communia quaedam humanitatis officia se se daret. Itaque haud dum maturam segetem rati caelestes coloni discessum meditabantur, cum interuenere Mercatores duo Facatenses: quos, vt Iaponicarum sectarum apprime guaros, collationis studio, cupido incessit [Note: 123 Primi Christiani in Insulis Gori.] christianas res cognoscendi. Audiuere quinde cim ex ordine dies, probauere, complexi sunt: eosque primos Gotianis in insulis sacer latex aspersit. Parta hinc talium auctoritate virorum auctoritas religioni ad id tempus in ijs terris ignotae: sed multo maximam addidere complures Almeidae prosperrimae curationes. Quippe et amitae Reguli, pauloque post ipsi Regulo tertium, dein filio eiusdem, ac Fratri, et alijs ex aula valetudinem reuocauit: fatentibus cunctis salubritatem naturali efficaciorem medicaminibus illis inesse. Ob ea christianus catechista magnus iam esse vulgo, obseruari, coli: adeo vt cum reditum ad Cosmum pararet, quod a Bungensi Rege, cuius ipsammet in suis libris epistolam Cosinus incluserat, nominatim accerseretur; commeatum Gotondonus negarit, pollicens ad extruendum templum, itemque domicilium et aream, et pecuniam praebiturum, facta popularibus potestate pro arbitrio transeundi ad Christum. Hac spe repetitae conciones: quibus interesse Regulus non recusauit. Et his quidem veritatem tametsi amplexus non est, tamen cognitamsibi confitebatur. At quinque et viginti de primis, etiam suscepto baptismo vita, et moribus profiteri coeperunt: inter quos, qui totam sub Principe administrationem Goti gerebat (cui nomen Ioannes est inditum) et praeterea vir ex consilio Reguli, quinquagenario maior praestabant. Enimuero cernentem haec Satanam haud pro dubio est, furijs actum, in omnia se se vertisse, quo nascentis Ecclesiae tenera fundamenta ne coalescerent. Nouae continuo turbae. Pacatissime habebantur ad eam diem insulae Gotiae, cum [Note: 124 Nouae in Goto turbae excitatae.] repente praedones ab Firando, in vnam earum irruptione facta, mortalium multos occidunt, multos inter reliquam praedam captiuos abducunt. Ad quem casum Gotij, armis raptim sumptis, conscensisque nauigijs, quod praedones non inuenere, Firandensi pago subijciunt ignem. Firandenses non repositam iniuriam, sed impositam interpretati; contra ius gentium Gotondoni legatos duos Firandi necant. Quibus malis perinde ingemiscere populus, vt exultare Bonzij, et insultare, cantilenamque suam veterem passim cantare. En demum constare se diuinos, ac vates. Quocumque Tengicusini inuadant, stragem, atque exitium inuehere. Ea tamen cantilena nihil obfuit Tyronibus Christi. Praemuniuerat iam ante eos amuleto salutis Almeida, cauteque praeparauerat ad quaeuis perferenda, praemonitos

haud quaquam (Daemonibus nimirum prae dolore furentibus) defuturas ab [Note: 125 Christianae legis Sanctitas.] ipso Regulo, ac Bonzijs, atque alijs insectationes. Illud proprie foeminarum plerisque de caelestibus probatum est institutis, quod nemo expiatus baptilmo est, quin statuisset ex Euangelij legibus vna duntaxat vxore contentus esse. Quippe cum gentis more ternas viri singuli, aut quaternas haberent coniuges; vbi in mentem venisset, modo hanc, modo aliam amandabant omni subsidio destitutas. Itaque gaudebant et expertia iurglorum a concubinis, et tuta a virorum inconstantia matrimonia introduci. Haec Ociquae dum fiunt, propinquum ad Oppidum, Ocuram nomine, fama permanat perlatae in vrbem principem legis caelestis. [Note: 126 Ocurae primi Christiani.] Optant sibi quoque afferri. Accersitur Almeida. Non secus atque imber ab terra sitiente, diuinum verbum auidis auribus, animisque bibitur: continuoque diuina pullulat seges. Natali Sancti Ioannis Baptistae centum viginti tres honestos homines mystica vnda Sanctae Ecclesiae genuit. Extructa est sacra aedes in leni cliuo, vbi terra cunei modo in mare procurrit. Quod dum fieret opus, complures Ociqua aduenere in equis Christiani, cum amplius centum operis, vt quemadmodum aiebant, pretij apud Deum ipsi quoque participes fierent. Praefixa ad templi maximam portam venusta Crux, quae ineuntibus portum in conspectu foret. Visum Regulus locum adeo adamauit; vt ad extruendas suum in vsum aedes spatio lecto, vetuerit praeterea quemquam illic aedificare, ne per aedificiorum frequentiam loci amoenitas infuscaretur. Nec ita multo post item Ociquae Gotondonus in medio fere Oppido, vbi olim eius auus habitauerat, situm Ecclesiae, et Patrum diuersorio assignauit. Quid inter haec Diabolus? scilicet sibi non deesse. Pacatissimus (vti modo praedictum est) totius Iaponiae Goti dominatus cum haberetur; ecce tibi hoc rerum articulo Dynasta ab Gotondono deficiens, ad Regulum Firandensem transijt. Quam vlturus perfidiam Gotondonus, furtim instructa classe, in desertoris ditionem irrupit, omnemque vastauit. Firandum se ille fuga proripuit. Regni administrator tyro Christi Ioannes, dum haec classis instruitur, christiani pectoris libertatem spectandam dedit. Exigente enim Regulo sacramentum more gentis, potionem Idolis sacram libando; negauit Ioannes eo ritu Christianos iuraturos, verum non nisi per caeli, terraeque procreatorem. Quae animi excelsitas et Regulo placuit, et ab Christianorum non nullis periculum [Note: 127 Constantia Christianorum grata est Ethni cis.] superstitionis auertit. In praelio enituere Christiani, qui erant ferme quinquaginta: nec quisquam eorum laesus est: vnde Crucis, Sanctissimorumque nominum IESVS, MARIA, quae inuocare edocti erant; tum apud ipsos religio, tum apud Ethnicos religionis verae, existimatio increuit. Regulus autem Firandensis, qui auctor defectionis rebelli fuerat, postquam vidit eum ingenti clade affectum; ad ducenum nauigiorum classem instituit. Cuius fama apparatus magnum inter Gotios terrorem exciuit, praesertim inter Ocurani portus incolas, qui iam omnes erant Christiani: sed Deo placuit, vt vniuersa classis, non magno Gotijs allato incommodo, reuocaretur ab Regulo ad tutandas Firandi terras, quas alij hostes per occasionem ingressi vastabant. Nec suae de fuit occasioni Gotondonus: sed e classe, quam ad tutandas suas nauigiorum centum ornarat, ad vnam e Firandi Insulis acta incendio, rapinisque cuncta inuoluit. Itaque cum opima homines reuersi praeda; minus iam Bonziorum cantilenas, ad conflandam christianae fidei inuidiam ingestas, curabant. Hoc rerum cardine Cosmi reuocatu Almeida magnum sui desiderium cunctis, et Neophytorum solatio Laurentium relinquens, discessit anno quidem iam inclinato, sed vt spatium superfuerit religionis in aliam insulam inuehendae. Octo ab Cocinoco leucis est insula Xiqui incolis [Note: 128 Christianitas Xiqui insulae infertur.] frequens. Tonus audito christianae sanctitatis nomine, rem cognoscere propius, cupiebat. Ad eum Felix vineae Domini propagator missus Almeida est, quem Tonus, vna cum suis omnibus, perinde vt lapsum caelo nuntium excepit, audiuitque. Et quanquam susceptae Christianitatis principatum inter suos optabat sibi; tamen ne forte nouarum rerum causam peruersa ingenia inde caperent; passus est ceterorum validam manum praeire, ad casuum incerta subsidium. Ergo breui supra quingentos in sacram Christi conscripti militiam: quae ideo paucis exponuntur,

quod sine dimicatione, ac tempestatibus gesta. Tonus paulo post subsequutus, et Ioannes, nomine inter Christianos Iaponiae Dynastas celebri, nuncupatus est: simulque ad sacrae aedis aedificationem admotae manus. In hac Insula valde formidabatur Diabolus ante illatum veri Numinis cultum: quippe, tyrannice sui cultores [Note: 129 Diabosi fracta vis.] exercens, aerumnis, ac molestijs plurimis afflictabat. Verum vbi diuina nominis Iesu, Sanctaeque Crucis virtus est cognita; ipsimet Ethnici armis ijs coepere Infernas eludere potestates. Almeida extremo iam anno, post duas Ecclesias paucis mensibus ipstitutas, Fucundam excurrit. Cuius loco in Xiquin insulam Arias Sancius, in Gotias Pater Ioannes Baptista Montanus submissus est. Is paucis ante natalitia Domini diebus Ocuram applicuit. Quare, praeparatis ante Neophytis Laurentij oratione, ipsa natali Domini nocte, primum de more Sacrum, dein vbi illuxit duo reliqua fecit, magna et admiratione, et pietate recentis eius Ecclesiae. De veteribus Ecclesijs multa forent commemoranda alia, ac nominatim de insigni Christianorum in cultu pietatis ardore. Sed mihi animus ad noua festinat: praesertim quod nouus iam nouo ad Occidentem in orbe terrarum labor aperitur.

[Note: 130 Azebedij in Brasiliam nauigatio.] Ignatius Azebedius vbi iussus est (sicut initio est demonstratum) Brasiliam prouinciam spectatum ire, nihil potuit aerumnarum iuxta, atque anirnarum sitientissimo viro optatius euenire: cum iam diu laboriosam id genus aliquam ad infidelium terras expeditionem, et omnibus votis expeteret, et postulans sine fine perseueraret; in decernenda illi expeditione mirifice consenserunt Lusitanorum Patrum, ac Romanorum consilia. Cum primum Lusitani de ea re agitarunt; vno omnes ore negarunt Prouinciam subsidio illo nudari debere. In consilium mox reuersi ita decreuere: in breue tempus mitti posse, vt rerum statum cognosceret, renuntiaretque in Europam. Quod cum stetisset consilium; literae perferuntur ab Vrbe in eamdem omnino sententiam: vt Azebedius in Brasiliam nauigaret, res inspiceret, pro praesenti copia ordinaret, tum comperta Romam referret. Ille hoc accepto imperio, quanqum multS libentius omnino priuatus, cumque parendi modo, non etiam imperandi cura arrepturus cursum fuisset; tamen reputans quanti siue laboris, siue momenti onus subiret; alacritate summa nauim conscendit. Ex itinere cum ad insulam ex his, quas Hesperidum, aut Promontorij viridis appellant, dies aliquot constitisset; nequaquam vacuos dies transegit: sed statim priuatim, ac publice adiuuare populum exorsus, pueros in primis catechismum docere instituit, summe gaudente Episcopo, qui eius catechismi exemplum voluit sibi relinqui. Augusto demum mense in Brasiliam ad vrbem Sancti Saluatoris [Note: 131 Eiusdem in Brasiliam aduentus.] Brasilici Imperij caput appulit. Vbi Deo gratulatus est, Sociosque amanter complexus Europaearum nuntijs rerum, et maxime Societatis progressionibus ex plicatis, recreauit. Nihil habuit antiquius, quam vt publicos labores a puerili institutione auspicaretur, purasque innocentium mentes pretiosa Christi fruge consereret. Non Socij modo, qui iam diu Visitatorem flagitauerant Ignatium multis nominibus, sed etiam Europaei, atque indigenae alacritate multo maxima acceperunt. Erat tum status Societatis in Brasilia, vt regionibus ijs, atque temporibus [Note: 132 Status Societatis in Brasi. lia.] haud sane poenitendus: ceterum pro reliquae Societatis perfectione oppido rudis, ac prope informis. Quippe, qui praeerant, cum ante ex Europa discessissent, quam inducta in mores instituta, atque expressa viuis in tabulis propria Societatis forma esset; non poterant commissos sibi discipulos ad eum conformare modum, quem ipsi nunquam accepissent. Ad haec Sociorum paucitas, eorumque inter se longissimis dissitorum interuallis, non religiosae modo disciplinae, sed alicubi etiam famae oberat. Existebant enim ex Europaeis non raro criminatores: qui, cum dolerent flagitia sua, in primisque iniurias redargui, per quas iniquissima seruitute imbecillos populos premebant; ex gentis intemperantia, et Sociorum solitudine materia fabularum sumpta, effundebant venenum cordium maledicis linguis, eorum obtrectantes simplicitati, quorum pigebat caritatis. Hoc inuento rerum [Note: 133 Azebedius res componit.] statu Ignatius in Collegio Sancti Saluatoris Prouinciae totius principe, vicinisque circa in pagis ad res quam aptisime cum ad virtutis domesticae profectum, tum ad auxilia proximorum, componendas, tres menses incubuit. Triginta ferme iam in

Collegio Socij versabantur, Gregorio Serrano praeside, penes quem non modo potestas, sed et administratio tota erat. Ibi Rector tum erat omnia. Vnde fiebat, vt quamquam vir, praesesque perbonus, nequaquam tamen vnus omnibus faceret satis. Distinxit munera Ignatius, suis Rectori adiutoribus attributis: ceteramque quotidianae vitae disciplinam pro reliquae Societatis more descripsit. Quoniam vero in quinque circa pagis, quinque separat im Sacerdotes ad eos populos; quos ipsi ad communionem vitae, et christianam religionem magnis laboribus conuocarant, retinendos, diuinisque sermonibus, ac mysterijs adiuuandos cum singulis comitibus agitabant, propter solitudinem et periculo et calumnijs maxime expositi; Antonium Petrium spectatae Sacerdotem virtutis, loco Prouincialis, relinquit: qui assidue eos circumiret pagos, iuuaret Socios consilijs, audiret confitentes: denique et singulis interim mensibus Collegium vrbis interuiseret, vt vitae forma recens inuecta confirmaretur. His gestis, stabiliendaeque in posterum Prouinciae, cum Collegij aedes amplificari, atque Tyronibus quoque habendis fecretum domicilium strui iussisset; Nouembrimense cetera Societatis domicilia inspecturus, atque Emmanuelem Nobregam, cuius in consilio reponebat plurimum, conuenturus; Ludouicum Granam Prouincialem ducens, ad Sancti [Note: 134 Ad Sancti Vin centij praefecturam abit.] Vincentij Praefecturam iter intendit, opportunitate vsus classis, quam Mendus Sa Regius Praefectus, Petro Leitone Episcopo simul eunte ad pacandam Fluminis Ianuarij praefecturam, ab indigenis partim liberis, partim rebellibus, atque etiam ab Haereticis Gallis infestam, et ad condendam meliore situ vrbem ducebat.

Hoc Brasiliae statu, quae vnica ex Americae, seu Orbis noui Prouincijs, cum in Lusitanorum dictione esset, ad hanc diem Societati patuerat, etiam Catholico [Note: 135 Indiae Occidentales Societati, aperiuntur.] Regi terrae subiectae, quas abutens Indiarum vocabulo, Indias Occidentales vulgus appellat, apertae sunt. Recentissima etiam num Societate, notitiam eius, et praeclaram opinionem intulerant eo Callistus Sa, et Artiaga: qui aliquandiu Sanctum Ignatium ante conditam familiam sectati, postea parum constantes in eas oras nauigarant. Deinde cum in dies latius, quam et in Brasilia, et in Eois regionibus, optabili successu, proferendis Euangelij finibus nouus ordo operam nauaret, secundo rumore fama loqueretur; multi non in Europa modo, sed in ipso nouo Orbe Principes, Praesulesque tam gloriosi, sanctique operis partem ei cupidissime, deferebant. Anno voluentis seculi quinto et quinquagesimo, Marchione [Note: 136 Socij a multis Magnatibus petuntur.] Cognetae, qui Prorex in Peruuiam mittebatur, petente, Gaspar Azebedius, et alter Sacerdos designati iam erant. Sed quia Archiepiscopus Limensis parum assentiebatur; omissa res est. Postea Augustinus de Corumna vir egregius, Augustinianorum multos annos in Hispania noua Prouincialis, vbi primum creatus est Poppaianae Episcopus; nihil prius habuit, quam, vt aliquot ex hoc numero Sacerdotes flagitaret. Eodem tempore Petrus Menendes Floridae sub ditionem redigendae ab Rege Catholico praefectus, hac tantum non conditione praefecturam accepit, vt aliquot ei de Societate Rex Euangelij promulgatores attribueret: quorum industriam in oriente sibi olim militanti perspectam alebat. Araozius ad id loci nunquam satis probare eam expeditionem visus erat, veritus, ne praefestinatis incrementis tener coetus eneruaretur. Vulgo tamen Socios ijs quoque gentibus augustissimae Crucis signa inferendi habebat ardor: eamque laborum materiam enixe precabantur a Deo, Borgia in primis: cuius demum magistratui, corroborata iam Societate, decus hoc proprium reseruabatur. Digna sane memoria est [Note: 137 Petri Menendis religio.] Petri Menendis religio. Cum eiusmodi praefecturas plerique mortalium pecuniae causa ambire soleant; profitebatur ille, reque ipsa probabat, vnam sibi propositam esse pereuntium animarum curam. Sed nimis asperam, et prope tantum ad contumeliam nominis Floridam Prouinciam sortitus; praeclaris conatibus haud quaquam habuit euentum parem. Superiore anno Socijs a Borgia tum Vicario postulatis, quamquam statim Pater tres designauit; tamen quia ante Menendi fuit ex Hispania soluendum, quam illi potuissent adesse; quam aegre ferret vacuum eo praesidio abire; non verbis modo, sed etiam lacrymis multis ostendit. Petro Castillo Societatis amantissimo viro, qui praecipuus fuerat auctor eam Gades

aduocandae; negotium discedens vrgendum commendauit. Quod amanter Castillus, et liberaliter praestitit. Est Florida Prouincia perampla, finitima nouae [Note: 138 Florida quae pars terraum.] Hispaniae. Qua parte haec nostrum orbem respicit, partibus triginta ab Aequatore in Septentrionem elata, ex eademque boreali regione sinui Mexicano praetenta. Ioannes Pontius Leonius cum e vicinis soluisset Insulis, in eam primum salutis anno millesimo quingentesimo duodecimo incidit, quo die victoris Christi ad vitam reditus colebatur. Quod quia Pascha florum Hispani appellant; inde nomen inuentae regioni Floridae indiderunt: tanquam felices creandorum ab se coronas Martyrum simul diei, quo inuenta est, et nominis auspicio praemonstraret. Ingenia genti ferocia, vires magnae sunt: natandi, currendique celeritate nulla natione posterior est: sagittis peritissime vtitur. Lunam, Solemque inter praecipua colunt numina: quibus aliquoties in anno continuum triduum, omni prorsus cibo, ac potione, item somno abstinentes, reddunt solennes cultus. Quas vigilias, atque ieiunia, qui fortissime, ac diutissime perferunt; ij maximo sunt in pretio; nullo vero loco, quorum natura infirmior minime ad ea durat. Intestinis odijs, bellisque atterunt sese. Nequaquam tamen id verum est, quod aliqui tradidere, corporibus humanis vesci. Plurimum herbis sponte nascentibus, venatu, piscatuque vescuntur: et Maizio, qui communis Orbi non est cibus, quo ferme loco triticum est apud nostrates. Id genus, illud est frugum, quod ad nostras aduectum [Note: 139 Frumentum Indicum.] oras, alij aliter, et quidem in Italia granum, aut millium Indicum, aut etiam per peram granum Turcicum appellant. Vdo, validoque solo laetissime prouenit. Ad proceritatem tritici euadit: crassus est culmus, ac millio propior, folijs prope arundinaceis; ex culmo panicula funditur fruge cassa: ex geniculis luxta folia spicae existunt foliaceo inuolucro contectae, quae grandibus constructae granis haud malogranatorum dissimilibus, rotunditate paulatim decrescente in speciem metae tenuantur, colore ferme pallidulo: quamquam et fusci, et aliorum generum est videre. Haec vsitatissima Americanis populis esca est, nequaquam tritici nostratis vsui conferenda. Floridani, quia plerumque sterile solum est, pro anni tempestatibus, vt se quippiam frugum alicubi extulerit, vel piscandi maturitas inuitarit, mapalia gregatim mutant. Qui in ter eos dignitate ceteris praestant, Cacique (vt ferme alibi nouo in Orbe) nominantur. Nulla adhuc facta in vastitate illa Diuini verbi sementis fuerat: nequicquam seculi huius anno quadragesimo [Note: 140 Floridae praesens status.] nono aliquot religiosis Dominicanis magno labore conatis. Hispani pauca ad oram maritimam habebapt praesidia: quae oppugnantibus acerrime indigenis, perque occasionem carptim alios, atque alios mactantibus, extrema omnia, praesertim ab fame, pertulere. Hisque in angustijs, aiebat Menendes, aequissimo se animo esse, quod sciret arma sua non nisi Diuinae gloriae militare: persuasumque haberet precibus, quae fiebant ab Societate, impetrari a Deo, vt tandem vbique victor euaderet: et quicquid aggrederetur ex voluntate conficeret: eoque auidius Socios expectabat. Exacto igitur inter summas angustias anno, in portum Sancti Augustini, ad auxilium ah Rege Hispano missae, tertio Kalendas Iulias, naues septendecim inuehuntur. Incredibilis ad earum conspectum, cum et militum, et armorum, et commeatus ingens copia afferretur, laetitia extitit: magisque gaudebat Praefectus, quod expetitos in ijs, vehi Sacerdotes opinabatur, Ceterum dum regiae quaedam literae serius conficiuntur; classis ex Hispania, non expectatis, quos Societas destinarat, soluit. Quos cum abesse Praefectus vidit, vehementer ingemuit, non eo solum, quod retardari Euangelij satum dolebat; sed etiam suam apud Barbaros quod periclitari sentiebat fidem, tanquam adhuc eos inani religiosorum hominum spe, et expectatione lactasset. [Note: 141 Primi de Societate in Floridam missi.] Verum eo ipso tempore e Boetico Sancti Lucae portu Petrus Martinius, et Ioannes Rogerius Sacerdotes, et Franciscus Villaregius vitae domesticae administer, spectatae omnes, eximiaeque virtutis, in Floridam cum classe in Hispaniam nouam [Note: 142 P. Petri Martinij sanctus fetuor.] tendente egrediebantur. Et quidem quo animo irent ceteri, praecipueque Martinius, argumento sunt literae, quas sub prosectionem ad Borgiam dedit. Praeter alias, inquit, literas, egi iam gratias Paternitati tuae de beneficio, quod in me

per te Dei bonitas contulit: speroque de eius clementia id magnopere adobse quium ipsius casurum, et gloriam: cui proprium est insignia facta piscatorum ac vilium hominum ministerio facere, quo laudetur magis eius nomen, et cognoscatur potestas. Ego, quae Dei indulgentia est, magno animo iter capesso, valde eius gratia fretus, vitâque meâ, et sanguine ad eius obsequium saepe in hanc expeditionem oblatis. Deoque aspirante certus esto, Pater, quicquid in nobis fuerit virium, eo collaturos, vt Prouinciae illae in conditoris sui, ac redemptoris notitiam veniant: nec pereant animae sanguine tam pretioso redemptae: eademque cura adnisuros, vt Societas Iesu quae tantum mihi bonum detulit, nihil de egregio illo nomine amittat, quod nostri Patres tot, tantisque laboribus pepererunt: quin potius dilatetur, et crescat, vt aequum est, ad maiorem gloriam Dei. Illud quidem vellem, alius veniret caput, et dux, cui ego subessem: quanquam hic quoque diuinae prouidentiae ordo me consolatur. Quamobrem sanctae obedientiae virtute plurimum confisus, ad munus accingor, praesertim tam egregios, tantaque bonitate [Note: 143 P. Martinij comites P. Io Rogerius et Frater Franciscus Vil. laregius.] comites nactus Ioannem Rogerium trium votorum Professum, multae caritatis, hu militatisque Sacerdotem, firmae, cognitaeque in omni genere virtutis: et Franci scum Villaregium vitae domesticae adiutorem, et secundum meum cor, et, vt arbitror, Dei. Adeo rari exempli est, ac plane eiusmodi, qualem tanta res postulabat. Illi, egoque magnopere laeti agimus iamque villemus in Prouincia nostra esse, vt aliquid subiremus laborum eius causa, qui causa nostra ad sudorem vsque cruentum, necemque acerbissimam laborauit. Sane, quoniam tanti momenti est prima christianae fidei semina in regionem adeo patentem inferre; libenter coram exosculati sanctissimos pedes, benedictionem Beatissimi Patris Pij Quinti excepissemus. At id quia fieri non poterat, satis nos consolatae sunt literae, quibus cognouimus perbenigne illum nobis absentibus, et bene precatum, et singularia beneficia impertisse: ac tua Paternitas poterit nostro nomine ei confirmare, praeter votum proprium, quo ego tanquam professus illi astringor, ad nouum illi quaerendum gregem proficisci fidelissimos Sanctae Romanae Ecclesiae filios: paratos, cum diuina gratia, sanguinem pro ipsa fundere, et vitam in ea longius proferenda ponere: idque [Note: 144 P. Martinius praedicit sibi necem.] pro summo Dei beneficio numeramus. Tua simul Paternitas nobis iam iam conscensuris bene precetur, vt vbique meminerimus tuos, ac Societatis, cui immensum debemus, esse nos filios. Illud mihi cor vehementer exeruciat (vt verum fatear, Pater) quod parum tredecim, aut quatuordecim annis profecerim, quibus me Societas tantâ curâ, tamque eximio lacte iam educat: doctrinâ, atque exemplis tam [Note: 145 Societatis occasiones ad profectum.] insignium, piorumque Heroum: regulis, et constitutionibus tam absolutis, ac saprentibus: tanto mortificationis vsu, et orationis: tot collationibus, et cohortationibus pijs: denique adeo prudentium, studiosorumque gubernatione Praesidum: vt spatio tot annorum iam vel saxum emolliri debuerit: ideoque cor meum tangitur, quod eo transeo, vbi praesidijs hisce cunctis prope nudabor. Quare oporteret nunc adhibere diligentiam ad comparandam annonam in eum locum, vbi erit vtique vsui, et campus amplissimus patiendi. O si in hac ex Hispania profectione cunctos e Societate Patres, Fratresque alloqui daretur! Vt eo sensu, quo ego commoueor, excitarem currentes, admoneremque, vt praesenti vtantur tempore: ex vberrimis pretiosarum rerum fodinis, atque thesauris, in quibus versantur, sedulo capiant fructus, seponant, recondantque in tempora huic meo similia. Verum, quia id negatum est; eo valeat sensus hic animi mei, vt supplicem Paternitati tuae, totique Societati, vt me, meosque Socios Deo commendent, quo iniuncto nobis munere, cum Dei Domini nostri gloria, et proximorum adiumento fungamur. Haec, aliaque, tanquam e redundanti pectore Pater Martinius promens, et beatum sibi finem affirmate vaticinans cum Socijs, quarto Kalendas Iunias vela fecit, tamtâ animi voluptate, vt Prouincialem Auellanedam, aliosque vicinos Socios vehementer ad eiusmodi labores accenderet. Vbi prope Floridam ventum est, ab classe in nouam recta pertendente Hispaniam separati, flexerunt in Septentrionem cursum. Iamque octauo Kalendas Octobris vix decem ab continente leucis distribant. Verum naucarcho minime locorum agnoscente faciem,

diu haesere consilij ancipites. Promptum erat consilium mittere in scapha viros, qui ad littora appulsi regionem explorarent. Sed quia late indomiti, immanesque colebant Barbari; consilium erat plenum discriminis, quod nemo (vt quisque vel sua communibus praefert, vel alienis amat casibus tutus fieri) subire priuatim inducebat animum. Belgas quosdam nauarchus iubebat ire: qui asseueranter negarunt ituros, nisi vna iret Pater Martinius, siue aduersus Barbarorum ferociam ab eius sanctitate sibi sperarent tutelam: siue vt nauarchi, si quid interim incideret, obligatam haberent fidem eo pignore, ne ipsos in Barbaria ignota desereret. [Note: 146 P. Martinij caritas.] Belgarum postulata statim vt Martinius audijt; nullum pro communi causa periculum reformidans, cupiensque quam primum possessas a Daemone terras euangelico pede calcare; transilit primus in scapham: nouem Belgae, perpauci Hispani sequuntur. Vix terras attigerant, cum coorta repente tempestas nauim, vnde descenderant, procul ab cospectu abstulit. Quae cum diu errasset, ad insulam tandem Cubam euasit. Interim Pater Martinius, ac Socij in continentis lituis egressi, vestigium nullum Hispanorum, deserta cuncta inueniunt. Cumque hinc horridum, ac minacem Oceanum, hinc ignotas, ac vastas spectarent solitudines; eodem loco dies decem, si forte alicunde se nauis ostenderet, praestolantur prope ieiuni. Prodibant interdiu, paucasque legebant herbas, praeeunte cum Christi in Cruce fixi effigie Patre Martinio: cuius de caritate dein comites retulerunt plane miranda: addiditque Hispanus iuueuis Florius nomine, auditum ab se non Hispanos modo Hispanice; sed etiam Belgas Belgice ita cohortantem; ac si eum sermonem a puero hausisset. Post longam moram, cum spes nusquam a mari, nullus mortalium in ora maritima appareret; interiora petere prae Barbarorum metu, locorum ignari, non auderent, superque omnia fame enecarentur; propulsa ad vicinum fluuium scapha, aduersus eum quindecim ferme passuum millia subierunt. Quo in itinere cum item nil nisi solae, desertaeque terrae oblatae essent; relapsi in mare, statuerunt legentes oram, tentare si quem portum vspiam inuenirent. Ad leucas viginti progressis alius amnis occurrit, quem aduerso cursu dum subeunt, nauicula vado iohaesit: ad quam reuellendam primus omnium Martinius delapsus in aquas, cunctis connixus viribus, duobus Hispanis adiuuantibus, in altiora aluei expulit. Nocte ibi exacta, vt dies terras aperuit, exploraturi regionem in ripam exscendunt: paucisque ad scapham relictis, ceteri, Patre Martinio Christi Iesu effigiem ad lanceae cuspidem alligata praeferente, terram ingrediuntur, Caelitum patrocinia litaniarum cantu poscentes. Occurrere inter pinus multas tuguria quaedam: vnus duntaxat mortalis conspectus est, qui statim se fuga in proximas syluas abdidit. Necessitas peregrinos adegit intrare tuguria, scrutarique si quid forte inesset enectis prope fame corporibus sustiuendis. Grandem in vno inuenere piscem: cuius cum dimidium abstulissent, monente Patre Martinio, vt, si quid haberent, pro pretio relinquerent; Florius sagum, et viriolam ex vltro reliquit. Inde paululum exhilarati, eodem Beatos ordinatim carmine salutantes, ad scapham regrediuntur, cammunicaturi cum Socijs inuenta solatia. Ita illic dies exactus. Postero die ad flummis ripam quinque numero apparent indigenae, manuque edito signo aduocabant ad ripam. Vbi enim sagum ac torquem domi inuenerunt; vt vero simile est, bonos viros, qui aliena noluissent inempta sumere, eosdem necessitate pressos rati, venerant visendi studio, et iuuandi. Quare Patre Martinio cibos gestu, manu ad os admota, poscente (ad naturalem enim linguam ignoratio artificiasae redegerat) raptim ad tuguria reuertuntur. Suspicabantur alij ad sagittas redijsse capiendas: tamen, vt Pater Martinius praedicebat, egregia aqua, cocto pisce, alijsque rebus onusti rediere: perofficiose significantes nequaquam hostilem esse gentem. Et Pater, cur aliud non suppetebat, ex libro, quem secum habebat, pecorinae chartae folia detrahens, et bellulas (forfice vt reor) concinnans figuras, amicitiae monumento eis donauit. Quas illi omnis elegantiae rudes, sed iuxta pueros curiosi, magni se facere ostendebant. Florius vero sibi thoracem, alter Hispanus femoralia detracta dedit: pauloque securius regressi ad mare, existimantes non procul abesse Hispanos, quod amicos

inuenissent populos, vltra pergunt stringentes littora terras explorare. Ex eo loco ad singula flumina, quae crebra intercurrebant, accolentes populos inuenerunt: a quibus accepti benigne, recreatique sunt. Postremo etiam ex homine grandaeuo, cuius multo centenario maior existimabatur aetas, capillo ad vsque genu promisso, per nutus argumen tantes intelligunt, vbi populos tres totidem discretos amnibus praeteruecti fuerint, Hispanum inuenturos Praefectum. Ergo alacres instaurato cursu vnum, itemque alterum populum praetergressi, ad insulam modici ambitus, Tacatucurum nomine, in adolescentes quatuor piscatui intentos incidunt. Placuit quibusdam e scapha propius ad eos accedere, minus [Note: 147 Patris Martinij beata mors.] probante Patre Martinio. Adolescentes sine cunctatione vim piscium magnam obtulere. Sed vnus celeri cursu proripuit se. Inde aliqua suspicio suborra fraudis. Descenderant aliquot Belgarum in ripam: perexigua in aqua constiterat scapha, in eaque Pater. Nec mora plus quadraginta Tacatucurani confluunt. Duodecim in scapham intrant: ceteri consistunt in littore. Hic Florius: Nequaquam haec mihi ora plucent: non hi vultus amicorum sunt, Pater: facessamus a terra. Pater iussit vocari Belgas. Dum hi aduocati scapham ineunt, quidam Barbarorum post terga medios Patrem Martinium, duosque Belgas repente furtim complexi, cum ijs dant sese in flumen: viribusque praeualidi exinanitos aerumnis, ac dolose implicitos in littus asportant. Alius Florij guttur inuasit iniectâ vtrâque manu: sed is eluctans eo se nodo, mordicus abrepta barbaro manus parte, euoluit. Pater Martinius, in oculis omnium miseram e scapha spectantibus carnificinam, postquam pertractus ad terram est, cum genibus, vt potuit, insistens extulisset ad caelum manus, capite claua infracto, expirauit. Similiter duo Belgae occisi, et spoliati. Qui reliqui erant in scapha, vix e sagittis elapsi hostium, raptim progressi; altero die procul conspecto nauigio, actum de se quoque putabant. Sed paulo post, cognito milites esse Petri Menendis, vertit in gaudium timor: quanquam breue, ac miserum gaudium. [Note: 148 Eiusdem virtutes eximiae.] Quippe tum demum sui cura solutos desiderium, et commiseratio Patris Martinij subijt, quem procul inde non amplius quinque leucis mortuum reliquerant: nec poterant eius commendandae caritatis, eximiaeque virtutis finem vllum inueuire: vt cum ipsis ad legendas prodibat herbas, vt easdem coquebat noctu in littore, vt consolabatur, ac sustentabat vnus omnes. Sed, si quisquam, Petrus Menendes ingemuit, indignum se tanto auxilio lamentans, suisque peccatis factum, vt Deus talem virum sibi eripuisset, in quo plus spei, fiduciaeque, quam in magni exercitus robore collocasset. Et erat sane Pater Petrus Martinius firmarum virium, memoriae amplae, multa, variaque doctrina, prudentia quoque ad religiosam gubernationem egregia: sed longe magis virtutum, quibus ipse in se sacer asceta perficitur, veris, solidisque ornamentis abundans. Nihil obedientius illo, nihil modestius, nihil laboriosius, nibil amantius animarum. Idibus Octobris Anno salutis humanae millesimo quingentesimo trigesimo tertio Celdis in Dioecesis Caesaraugustanae oppido honestis ortus parentibus puer castitatem perpetuam vouit. Post nauatam latinitati, humanitatique cum laude operam, et Magisterij lauream in philosophia relatam, nullum habebat cum hominibus nostris vsum, potius ab consuetudine eorum animus ab horrebat. Verum ita euenit, vt cum in comitatu sodalium quatuor, qui omnes Societatis candidati erant, Valentiae ad Collegium, ne eos parum humane, vrbaneque videretur deserere, contendisset; auditâ cohortatione publicâ, perspectaque mutuâ inter Socios caritate, eiusdem amore vitae succenderetur. Atque (vt abdita sunt diuina cousilia) sodalium quatuor, siue quod ab incoepto sponte destiterint, siue quod probati non sint, nemine admisso, receptus ipse est ab Hieronymo Natali tum Visitatore: atque per autumnum anni supra sesquimillesimum quinquagesimi tertij admissus est domum. Vt autem viribus animi iuxta, et corporis abundabat; etiam num diaconus, theologiae simul dabat operam, simul concionabatur Valentiae, simul Ministrum domi agebat: ijsdemque muneribus, et insuper Rectoris, cuius gerebat vices, Vallisoleti diu suffecit: cum diceret non ad munera solum duo se, si Moderatores imponerent, sed ad ducenta paratum esse. Pari contentione animi cum concionator itabat in oppida prolixi ieiunij tempore, super

alios labores, pueros catechesi sedulus imbuebat: totumque semestre in agro Valentino euangelizans Apostolico ritu, victumque emendicans exegit. Oranum in Africam (vt suo loco scriptum est) cum Hispano exercitu profectus, omnia religiosi viri, famulique diligentis officia aduersus saucios, aegrosque milites magna caritate, et commendatione omnium exhausit. Idque fecit eo solertitis, quod erat [Note: 149 Ingenium Patri Marrinio quam Solërs.] ipse operum sciens fere omnium, quaecumque ad vitae necessitates inter religiosos manu tractantur. Ita enim accurato ingenio erat, vt quodcumque munus attingeret, eius totum assequi artificium conaretur. Itaque cum ex obedientia nunc culinae, nunc alijs, atque alijs humilibus ministerijs exercitus esset, non vsui modo praesenti facere satis studuerat, sed obseruarat singulorum rationes, et expertus erat. Denique magistrorum peritiam adaequarat. Aspera ita non auersabatur, vt [Note: 150 Eiusdem excelsitas animi.] simpliciter affirmaret, melius sibi, et iucundius in arduis, odiosisque sensui esse, quam in quieta facilique vita: nec quicquam adeo esse operosum, ac formidandum, quod Dei gratia, atque obedientia fretus, non audacter assumeret: experimento edoctus quo plus periculi, ac difficultatis haberent gerendae res, eo affluentius diuinam [Note: 151 Eiusdem obaedientia.] opem adesse. Haud facile dictu est quam in obedientia acquiesceret. Illud in summis ducebat delicijs, si animum suum ingenue totum Praesidibus apertum, totumque in eorum manibus situm haberet. Inde nil perhorrescens, asperrima quaeque imperia adamabat, et ad Haereticorum, vel Ethnicorum destinari terra optabat: maximeque ad Gentes, quibus primum inferenda esset christiana religio. Cuius diuturni, atque ardentissimi voti tandem compos effectus, Deo quasi gloriosae mortis compendio multorum compensante annorum praeclara facta, ad nobilem palmam peruenit. Quis enim dubitet clarissima illum palma donatum, cum ex Europa contestandae fidei causa, propagandaeque discesserit, inque eius operis conatu sanguinem fuderit? Atqui cum e naui in scapham non praedicandi modo quamprimum Euangelij cupiditate, sed etiam pro vectorum salute vltro se ipsum obiectans periculo transilierit; deinde ante receptos in scapham periclitantes comites noluerit in tutum subducere se se; si maiorem caritatem nemo habet eo, qui dat animam suam pro amicis suis; profecto non vnam videatur accepisse palmam.

HISTORIAE SOCIETATIS IESV LIBER TERTIVS

[Note: A. D. 1567.] GLORIOSORVM Flores laborum, aeternumque victuras laureas dum felicibus his auspicijs prouincia Florida pollicetur, et ex primitijs specimen secuturae frugis, praesertim postquam ita generoso imbuta succu esset, ostendit, Romae Pontifex, qui adhuc Societatis opera peramanter vsus, eximia voluntatis in eam suae documenta praebuerat; ingentem terrorem secit, ne quid in eius Institutis nouaret. Chorum in ea desiderabat: et quibus vtimur, simplicia vota, subiniqua aiebat videri: quod nequaquam partem vtramque par nexus adstringeret: sed Societas sua libertate nihil imminuta, obligatos sibi alumnos ten eret. Duobus his capitibus haud dubie nerui incidebantur huius Ordinis, totusque commutabatur. Inde Patres, ipsius iussu Pontificis, sedulo collectas vtraque pro re scripto rationes, Cardinalibus Concilio [Note: 1 Choro Societas quare non vtatur.] Tridentino ad vsum reuocando praepositis, tradidere in hanc sententiam. Quandoquidem Sanctissimus Dominus, de cuius consilio, ac mente rectissima nefas est ambigi, de duobus Instituti nostri capitibus, quae se offerrent, palam nos, libereque iussit expromere; haec, Illustrissimi, et Reuerendissimi Domini, prudentiae vestrae subijcienda censuimus: alioqui ad parendum magis, quam ad disceptandum parati. Id autem videtur considerandum in primis, cum de legum mutatione agitur, causa nec ne idonea subsit, quare mutentur. Certum enim quiddam, constans, [Note: 2 Leges non mutandae.] et (quantum, fieri in hac rerum mortalium varietate potest) aeternum legem esse necesse est. Nam si ex facili mutatio sit; paulatim ea quoque labascunt, quae nullopacto mota oportuit: vnde necesse est rerum publicarum sensim statum omnem conuerti. Quamobrem censent sapientes, si quid incommodi existat; id, si remoueri aliter nequeat, potius tolerandum, quam legum alicuius mutatione cunctas [Note: 3 Multo minus probata Religionum Instituta.] in discrimen dandas. Quod quidem multo prouidendum est magis in Religiosis legibus Apostolica auctoritate sancitis: ne et detrimentum creetur Ordinibus, et Summorum auctoritati Pontificum, quae Sacrosancta debet esse, aliquid venerationis, saltem apud imperitos, decedat. Societas nostra auctoritate Apostolicae Sedis [Note: 4 Societas rite comprobata.] a Paulo Tertio, et Iulio Tertio confirmata, et nuper a Concilio Tridentino comprobata est: cum quidem Pontifices, et Concilij Sanctissimi Patres accurate inspexissent, ac diligenter expendissent totam eius Institutorum rationem. Atque adeo nihil per ineuriam, aut per indiligentiam suspicari licet commissum: sed omnino si quid in ijs immutetur, ipsa Pontificum legitima decreta, et Concilij auctoritatem conuelli, mutarique necesse est. Quod nisi vel rerum status plane mutatus sit, vel vsus, qui vnus corrector legum habetur, longo tempore experiendo euidenter arguerit; fieri profecto non expedit. Atqui Societas haec eo modo, quo Pontificum, [Note: 5 Signa compro bationis diuinae.] et Concilij auctoritate comprobata est, diuino obsequio seruiens, Ecclesiaeque vtilitati, summam experta est Dei Optimi Maximi benignitatem, ac fructum satis vberem animarum, siue in confirmandis Catholicis, siue in reuocandis ab errore Haereticis, siue in Ethnicis ad christianam fidem vocandis. Ipsa per omnes pene veteris, nouique Orbis prouincias ingenti lectissimorum hominum, ac frequentium domiciliorum numero propagata est: per tempestates turbulentissimas prouecta semper victrix: Sanctissimis quibusque gratissima: et (quod haud minus caelestis argumentum est gratiae) summo Haereticis odio. Adeo vt his tot pignoribus, hoc patrocinio, ac fauore perpetuo, quasi quodam suffragio id, quod de ea pontifices, et Concilium censuere in terris; confirmatum, sancitumque hauddubie intelligatur in Caelo. Quae autem fuerunt a principio huius Religionis ab Chori, vt de

hoc prius loquamur, munere eximendae causae; eae perseuerant adhuc omnes. [Note: 6 Ad quid condita Societas.] Cum enim diuinae sapientiae placuerit, pro temporum varietate, vsuque, Ecclesiae Sanctae varias in lucem proferre Religiosorum hominum familias; his calamitosissimis, extremisque temporibus nulla videbatur noua sacri Chori necessitas extitisse. Sed cum obsistendum impijs Haereticorum conatibus, tartareaeque eorum, quae luci veritatis catholicae exitium minabantur, restinguendae essent saces; tum barbaris Christi hostibus obsistendum, quibus magna ex parte gens sancta circumuallatur, et sensim contaminatur; et nouis, quas Deus aperit, terris inferenda lex salutis, et monstrandum ad caelum iter; denique vehementer super haec incumbendum ad corrigendos nimium lapsos Catholicorum mores, atque ad diuinorum mysteriorum vsum, cultumque reuocandum; hanc minimam placuit illi excitare Cohortem, quae his, alijsque Christianae Reipublicae necessitatibus sese impenderet, ita conatu, et cura omni; vt Pater Sanctae memoriae Ignatius, quamuis quodam priuato sensu Chorum diligeret; tamen illud sequens sumen, quo in condenda huius operis fabrica regebatur, quia videbat, vt dictum est, non deesse in Ecclesia Dei qui decore, ac sancte diuina carmina exequerentur; sine vlla dubitatione, maxim âque constantia censuerit ea occupatione abstinendum. Quo nimirum, animi viribus ad hoc vnum Sanctissimum, atque Apostolicum opus coniunctis, expedita, atque in procintu cuncta staret acies ad huc, illucque, quo priuatae, quo publicae religionis vsus vocaret, accurrendum. Quid ergo? Num illae [Note: 7 Publicae necessitates, quibus succurren. dum.] causae non manent? Ardet incendio Gallia: Germania magna ex parte consumpta est: Anglia abijt in cineres tota: Belgium misere deuastatur: Polonia vbique fumat: ipsius Italiae fines flamma amburit: atque (vt innumerabiles ad Orientem, Occidentemque Indorum, nouique orbis populi panem qui sibi frangat, postulantes, et Mahometicae impietatis quotidianae progressiones omittantur) obruti inscitia sunt etiam in Hispania, Italia, Sicilia, Sardinia, alijsque errore intaminatis Christiani orbis regionibus non solum, qui in agro, pagisque versantur, nec laici tantum, sed et sacri homines, quique Vrbes frequentissimas colunt: et nos, dum tot vndique miserorum opem exposcentium vocibus dies, et noctes ciemur, operam alibi ponamus? cum propter eos labores, tectis nostris, rebusque relictis, dederimus in hanc militiam nomina: tamque multi sint, qui sanctis his per communionem vocum Numinis laudandi occupationibus vacent, tam pauci pro tanta [Note: 8 Suus cuique Religioni finis.] rerum indigentia, qui ad illas necessitates accurrant? Militiam corporum Religiosis professis num quaeso tum, cum expedienda forent arma, atque a Fidelium bonis, atque corporibus Barbarorum impetus propulsandi; psalmodiam, aut aliud tale munus aequum esset imponi? Profecto ea nunc tempora, Reuerendissimi Domini, sunt, quibus hic Ordo non ad corpora, quanquam et ad corpora, sed ad animas praecipue tuendas sacrum quoddam bellum non aduersus carnem, et sanguinem, sed aduersus Principes, et Potestates tartareas, earumque satellites suscepit: vt si Chori habendi adstrictus esset legibus; solui oporteret, operam vt eo omnem conserret: ne dum quicquam causae enatum sit, cur debeamus, qui veteribus [Note: 9 Sua munera tuenda.] oneribus plane succumbimus, nouis, et grauissimis cumulari. Quod si ab Religiosis ijs, qui sancto se otio, et laudatissimo dedidere, non requiritur, vt suam pacem, atque caelestem conuersationem interturbent laboriosis Marthae negocijs; quid est cur nobis, qui bonum commune fequuti in hanc arenam, studiumque descendimus, morae inijciantur? Qui tot obruimur saepe proximorm calamitatibus, vt vix otij liceat tantum decerpere, quantum sit satis, vt sacri officij pensum priuatim, nec statis temporibus exoluamus? Quae cum ita sint; quid tum fiet, si Choro [Note: 10 Chorus magnum negotium.] alligemur: qui et certam sedem, et certa tempora, tamque longa postulat; atque ita defatigat; vt, cum tempus pene omne gerendarum rerum abstulerit, eam quoque partem, quae reliqua est, trahat: dum fessus canendo animus requiete magis [Note: 11 Magnum quoque opus iuuandi proximos.] instaurandus, quam opere nouo, ac difficili atterendus est? Quibus in Ordinibus Chorus est, qui concionantur, qui discunt in gymnasijs, docentue: quique graui aliâ distinentur causâ, sere immunes ab cantu sunt. Ergo in hac Societate immunitas cunctis debetur, in qua nemo vel ab discendo, vel docendo, vel agendo grauissimas

res in commune bonum vacat: eoque magis, quod haec mortalium iuuandorum studia eiusmodi sunt, quae non solum curam postulant, vt viae, rationesque, quibus commodissime transigi res queat, excogitentur, atque necessaria comparentur doctrinae, eloquentiae, prudentiaeque subsidia ad alienam salutem curandam; sed etiam solidarum requirunt, ac perfectarum munimenta virtutum: ne propter discrimina multa, et maxima, dum alios conamur erigere, et mundare; labamur ipsi, et inquinemur. Eoque nobis non solum concionandum, docendumque est, artesque excogitandae, quibus alienas bene, sancteque tractemus animas; sed etiam, praeter cetera religiosae disciplinae officia, perattentâ opus est, longâque meditatione, et conscientiae recognitione, quam praescriptam vtramque habemus legibus, vt praemuniatur animus noster, simulque roboretur: non modo vt sine detrimento nostro sit alijs opera nostra salutaris; verumetiam tanto prosit vberius, quanto nos fuerimus virtute magis exculti, aretiusque, et aptius cum summa bonitate, saluandarumque animarum Principe, et Autore coniuncti. Num igitur haec priuatae virtutis, an illa publicae vtilitatis omittenda sunt studia, vt nouae occupationi pateat locus? Age vero accersentibus nos ad moribundos, ad plectendos [Note: 12 Nec omittendum chori causa.] supplicio, ad aegrotos, ad inclusos in carcere, ad quamcumque animi difficultatem, quacumque siue diei, siue noctis horâ, cum iam haec consueta, tanquam debita a nobis exigantur officia, quid responsi demus? An satis excusabimus sacrosanctas occupationes chori; dum negotium aeternitatis agitur, et immortales [Note: 13 Id Collegiorum fundatoribus debetur.] animae de beato, vel miserrimo in perpetuum statu decernunt? Quid deinde Imperatoribus, Regibusque, ac Principibus ceteris, quid Praesulibus, et ciuitatibus respondeamus, cum dicent, vt tanquam in statione esset, ad suorum populorum adiumentum, se domicilia condidisse, et instruxisse Societati? Quod si negotia haec animarum, pro quibus Dominus noster Iesus Christus sanguinem fudit, Sanctique Apostoli dies, noctesque peragrandis Prouincijs, hauriendisque omnibus aerumnarum generibus, vitam consumpserunt, Beatissimus Pater, pro officio curae, pastoralis, et caritate sua, intendi potius debere existimat, quam remitti; rogamus, obsecramusque eins Sanctitatem, vt, quod alij Pontifices fecere, qui nobis et singulari patrocinio, et humanitare addiderunt ad strenue subeundos, perferendosque labores animum; item ipse faciat potius, quam vt moeroris, abijciendique animi causam praebeat. Parati profecto (vt de diuinâ gratiâ confidimus) sumus omnes illius nutum pro Dei nutu excipere: sed tamen cogitandum est, quid aliae [Note: 14 Pericula Schismatum in mutatione Instituti.] sentirent Religiosorum familiae, si de nouandis earum legibus ageretur. Homitnes nos quoque sumus. Nec dubium est nostro quoque in numero esse, qui nunquam futuri fuerint, si scissent adigendos se ad cantum esse: ad eumque etiam parum animo affecti sint: quod dicant professionis suae non esse; et id ab se Deus si vellet, ostensurum Ignatio conditori suisse: quin et eorum probent Doctorum sententiam, qui legibus docent neminem, nisi quas est professus, teneri. Itaque benignissimae erit Sanctissimi Patris indulgentiae pusillorum infirmitati prospicere, nec solum cauere, vt, qui in Societate sunt, laeti, volen tesque in ea versentur; sed vt etiam alacriter in Dei vinea opus faciant. Periculum enim est, ne qui infirmior, [Note: 15 Periculum ne refrigescat studium animarum] prae animi aegritudine, negligat rem animarum. Dumque ille satis conscientiae suae, satis famae apud homines fecisse canendo putat; dominicae segetes iam albae ad messem, per cessationem messorum, pereant. Periculum est, ne [Note: 16 Ne Societas minuatur et obscuretur.] operarum inde etiam minuatur numerus, quod noua haec occupatio ab ineundae Societatis consilio multos possit auertere: siue quod exercitationis id genus non ament, siue quod minus iam bene de legibus nostris opinabuntur, magno cum familiae huius, ac totius Ecclesiae damno. Ac profecto ita necesse est, hanc insignem mutationem sine insigni Ordinis huius notâ fieri non posse. Namque homines, quorum multi non optime nobis volunt, vbi tam Pium, Sanctumque Pontificem, qui tanto studio in corrigendos Ecclesiae mores incumbit, au dient Societatis mutare instituta; quid rogo censebunt? Nimirum, ea plane correctionis indigere: et (quod satis infamiae est) Pontifici Optimo non probari. Imminutâ autem nostrâ ad vulgus auctoritate, qua vna vel maxime ad proficiendum

indigemus; existimare promptum est, quanta futura sit publici boni iactura. [Note: 17 Instituta Religiosorum non facileta Pontificibus mutata.] Considerandum postremo illud videtur, non facile, si ad totam antiquitatem cogitatio referatur, inueniri exempla Pontificum, qui instituta Religionum commutarint. Videtur enim Deus Religiosorum Fundatoribus eam vitae inspirasse formam, secundum quam vellet sibi ab vnaquaque familiâ inseruiri, et per quam vellet viam suae illis gratiae ad umenta largiri. Idcirco tanto vnaquaeque famila viget, floretque magis, quanto sincerius pristinam suae originis formam tenet. Quia scilicet et Deus ex vna parte libenter sua fouet coepta, ac sata rigat: ex altera homines, dum id, quod in ipsis est, et ex ipsis exigitur, cum modestia, ac fide praestant; nequaquam [Note: 18 Lapsi mores ad formam pristinam reuocati.] pedem extra praefinitum sibi limitem efferentes, apte sese subijciunt, et accommodant actioni diuinae, et conuenienter Prouidentiae ordini couserunt. Quamobrem Pontificibus id solum ad hanc diem curae fuit, vt, si quo rite confirmato in Ordine degeneratum esset; lapsos mores ad formam pristinam reuocarent. Cum igitur id, Deo gratia, laboret Societas, vt suum diligentissime primum teneat Institutum, neque id vlla re laxet, sed astringat potius, perficiatque: idque Institutum tenens, aeternae clementiae siue ad incrementum sui, siue ad alienum emolumentum, praesentiam persentiscat; quid est quod quicquam mutetur, cum quidem certum sit rem bene sic procedere: quid futurum sit nouis moribus nesciatur? [Note: 19 Haereticis non praebenda sermonum materia.] Quid porro transmontes tum Romanae Sedis, tum ob illud praecipue nomen, quia eam defendunt, Iesuitarum (quomodo ipsi vocant) infestissimi hostes Haeretici, auditâ hac inconstantiâ dicent? Approbatam multis a Pontificibus Religionem, nuperque a Concilio Tridentino laudatam, repente a Pontifice, qui Concilij Tridentini decreta acerrime seruanda curet, immutatam. Profecto Romanos Pont fices suâ quemque opinione duci: et Pontificia decreta ab ipsis immutari Pontificibus: et Conciliorum auctoritatem minus firmam haberi. Vnde conabuntur ostendere vel hunc, vel alios Pontifices, et Concilium leuiter, ac temere iudicasse, atque adeo errasse. Quam rem editis vulgabunt libris, vociserabuntur e sugestis: arreptâque inde ansâ, cetera sensim tentabunt carpere: contendentque alias quoque Religiones inconsiderate a Pontificibus confirmatas: alia multa ab Sacrosanctâ Synodo temere probata. Illud quidem pleno iactabunt ore, laetabundique, et insultantes decantabunt: Inter Papam, ac Iesuitas, qui omnium acerrimi Papistae ab ipsis habentur, gliscere dissidium. Quod, etsi quicquid Sanctisiimus Pater iniunxerit, etiamsi millies prosundendus sit sanguis, nunquam verum fore confidimus; quam tamen demisissime, ac studiosissime possumus, communem Ecclesiae, nostrumque praecipue patronum, atque parentem rogamus, atque obsceramus hunc inimicis Dei, et nostris, insultandi nobis, deque Sancta Ecclesia obtrectandi, aperire locum ne velit. Haec de Choro cum dicerent Patres; Simplicia [Note: 20 Vota Societatis Simplicia iustissima esse docent rationes.] vota Societatis iniqua nullo modo esse probabant clarius: cum ea non leuiter, sed a praedoctis totam disciplinae rationem vltro suscipiantur: prudentibus autem, ac volentibus iniuria non fiat. Nam vulgo receptum vsu videmus, vt quidam se Religiosis Ordinibus, alij autem operam suam Nosocomjjs, aut alijs pietatis operibus deuoueant, et vota iustissima habeantur: cum tamen et Religionum, et Nosocomiorum, et operum aliorum Praepositis integrum sit tum non recipere illos, tum hos etiam, vbi commodum visum fuerit, dimittere. Praeterea cum certum sit votorum illam formulam Societati magnopere commodam esse ad disciplinam, ad tranquillitatem, ad auctoritatem, ad profectum et suum, et alienum; velle hoc ei bonum conseruatum, et duriorem etiam vltro conditionem suscipere, vt conseruetur; haud dubie honestum, et laudabile opus est: ac proinde si quis velit, ac possit tale opus aggredi; non iniuste sacias, si permittas, sed si prohibeas. Denique durior illa, quae videtur conditio, ipsis quoque vouentibus bono est: primum, quod ita Holocaustum Deo cumulatius faciunt: deinde quod pro corruptela, et imbecillitate naturae ab humanis prolapsionibus salutari suspensione, tanquam fraeno, sustinentur: postremo, quod si demum amandari oporteat (quod quibus maxime causis in Societate fit, in alijs quoque fere ordinibus licet) interest abeuntium solutos potius, quam vinctos dimitti. Haec, et id genus alia

[Note: 21 Conuincit auctoritas Aposto lica, et Concilij.] ex rei naturâ petita argumenta, cum plane ostenderent vota Societatis simplicia nihil admistum habere fraudis, sed aequissima, et honestissima esse; Pontificum tamen auctoritas, qui causa rite cognita, planeque perspecta eadem comprobassent, rem conficiebat euidentissime. Quippe in Choro adijciendo aliquid causae omminisci licebat, vnde Pontificia acta non tam, euerti, quam perfici certe sine fraude mutari doceretur: at in condemnatione votorum necessario consequebatur Institutum, quod iniquitatem haberet implicitam, fuisse a Pontisicibus comprobatum: in qua tamen comprobandi Religiones formula, haud temere cuiquam permitti debet, vt asserat Apostolicam Sedem errare posse. Simul etiam Concilij Tridentini, quod hoc Institutum pium appellasset, valde eleuabatur auctoritas. Qui namque pium esset, quod ex Iniquitate conflatum esset? Quare si id, quod tam celebre, ac Sanctum, et a proximo Pontifice rite confirmatum Concilium pro pio laudasset, Successor Pontifex iniustinae condemnaret; alterutra procul [Note: 22 Probat etiam Pius V.] dubio sententia aberraret. Haec adeo manifesta, et valida rationum momenta cum consideraret Pontifex, respondit: Quod pertineret ad vota; ea sibi probata. De Choro autem, cum ad eum Boxgia, et Polancus alia causa adijssent, ita est locutus: Vidisse se, quas Patres per Cardinalem Patiecum proposuerant causas: nulla earum omnino sibi persuasum. Itaque etiam num existimare, ad excitandam inuicem pietatem, [Note: 23 Chorum aliquo modo iubemur habere.] psalmodiam, in communi habendam: ita tamen, vt Scholastici nequaquam ea re distinerentur: et quibus horis non interesset populus, satis fore diceret, si pauci, atque adeo duo interdum chorum facerent: ac laudare se, ne tempus canendo tererent, sed vt pronuntiarent intelligenter, breuique persungerentur. Aequum tamen esse ex occupationibus interualla sumi quibus vacarent sibi: ne, caminos purgantium instar, sordibus detergendis sordescerent. Vbi, cum Polancus quantum ad id curae quotidiana meditatione, et gemina dici cuiusque recognitione, ac retractatione adhiberetur, dixisset; Nihil, inquit, meditationem chorus impediet. Inde rogauit Borgia liceret differre, quoad Sacerdotalium precum. Breuiarium, quod eius Sanctitaris iussu e Concilij Tridentini decreto restituebatur, in lucem prodiret. Quod cum sacile impetrasset, nihil tum innouatum est. Ex ea peramanti [Note: 24 Pontificis clementia.] collocutione apparuit pietas Sancti Pontificis. Certabant in animo religiosissimi Patris hinc propositae ab Societate difficultates, inde penitus insitus amor chori. Itaque cum vniuerse prius vellet induci; iam Collegijs vltro exemptis, ne nusquam induceretur, quicquid temperamemi occurreret beneuole suggerebat. Ceterum inueniri temperamentum non poterat, quod non cum rei summa pugnaret. Namque, cum vel ad cuiusque priuatim canentium, vel ad audientis populi excitandam pietatem chorus desideretur; neutrum teneri potest, nisi et iustus numerus canentium, et pronuntiatio apta vocum, et rituum, sacrorum scita, ac decora administratio sit. Quicquid enim, vel leuiter, ibi peccetur; vehementer obturbat. Atque ex eo genere rerum haec sunt, quas praestet non attingi, quam non bene administrari. Vt bene autem administrentur, et otium postulant, cum discuntur: et moram conuenientem, sedatasque curas, cum geruntur. Atqui in [Note: 25 Choro nusquam locus in Societate.] domibus Societatis, et angustiae semper magnae sunt temporis, et iusta cantorum frequentia cum esse nunquam potest, tum minime temporibus ijs, quibus non modo suae, sed, et populi pietati seruiendum esset. Nam quibus templa temporibus maxime celebrantur; ijs fere Sacerdotes, vel confessionibus audiendis, vel negotijs alijs animarum sunt maxime occupati. Haec tametsi ita esse Patres intelligerent; tamen verecundia tenuit Summi Pastoris, ne vltra vehementius tenderent. Itaque dilationis beneficio in praesens contenti fuerunt. Agebant iam prope securi, seque defunctos procella sperabant: cum circa Natalitia Domini solemnia, [Note: 26 Pontifex vetat fieri Sacerdotes de Societate non professos.] in quibus Socij aliquot erant ad Sacerdotium euehendi; cognoscunt Pontificem suo in Vrbe Vicario imperasse, ne quem Religiosorum, ne de Societate quidem, nisi solemnia vota prosessum, ne Ordines sacros recipiat: eâ gratiâ, ne postea, si sorte dimissi essent, aut mendicandum Sacerdotibus, aut sordibus exercendus quaestus esset, cum dedecore Ordinis, quod Concilium Tridentinum vetat. Detulit Pater Francisens priuilegia Societatis ad Cardinales rebus Concilij cognoscondis,

[Note: 27 At nibil inde incommodi metuendum erat.] explicandisque praepositos, et quam nihil inde timendum foret incommodi luculenter ostendit: cum et ad eam diem nihil vnquam eiusmodi contigisset: et in futurum nihilo magis siue per paternas cuiusque initiandi, siue per Ecclesiasticas sacultates, quam religiosorum nexu votorum consuleretur. Liberos quippe Sacerdotes quam multis, varijsque praepositos esse casibus? Quanto facilius deprauari eos, quam coenobitas? Quis teneat fugam, et vagas peregrinationes? Quis inter haec morbos, et pericula alia mendicitas amoliatur? Iam bella, latrocinia, furta, iniurias temperum, ac tempestates, per quae res perit, quis praestet? Ipsorum met socordiam, profusionem, intemperantiam, vitia alia, quibus ad summam inopiam redigantur, quâ satis cautione prohibeas? Quam multos ipsi Antistites, aliaeque interdum potestates, hoxarum causa, vel patrimonijs multant, vel spoliant Sacerdotijs? Quas quidem potestates vero simile est non minus posse in rebus iudicandis, quam Praepositum Societatis in votis laxandis errare. Ergo cum (vt sunt humanae res) nihil vsquam in omnes partes cautum esse possit; id abunde esse, si pro opibus, moribus humanis arceantur incommoda: et quoniam arceri cuncta nefas sit; si de necessarijs leuissima subeantur. Quod com Societas, Deo dace, praestiterit, nec ad eam quicquam Concilij Tridentini decretum, quod de secularibus Sacerdatibus agit, pertineat, non esse cur concesso ab Sede Apostolica iure, quo non nisi recte, fructuoseque ad id loci vsa sit, tanta cum suâ, publicâque pernicie nudaretur. Eo etiam minus, quod praeter alias decoras vitae sustinendae vias, ipsi illi, quos Societas interdum dimitteret, ita literis, vsuque rerum instructi dimitterentur; vt conditio ijs honesta deesse nunquam posset. Haec [Note: 28 Cardinales Concilio prae. positi probant causam Societatis.] ita probata sunt Cardinalibus; vt responderent posse Societatem suum tenere Institutum. Conditionem tamen quidam adijciebant grauem, et perniciosam, vt, si vsu aliquando veniret, vt dimisso cuipiam abunde non suppeteret; ad vitandam sacri gradus ignominiam, ipsa, quod satis foret, Societas subministraret. Quod et onus intolerandum Societati in summa sua inopia erat, et contra omne ius videbatur, vt quis ex noxâ, poenâque lucrum faceret: et defectionum erat illecebra, cum et extra disciplinae iugum, extraque omne negotium, peruersis hominibus alimenta proponerentur, quibus intra coenobia sine religiosae obedientiae labore frui non possent. Visus est initio Pius Pontifex, quod placuerat Cardinalibus, comprobare. Illud deinde vitandae mendicitatis consilium per subsidia, quae Societas subministraret, parum aequum, nimiumque periculosum ratus, iterum Cardinales eosdem rem iussit cognoscere. Qui cum conuenienter priori sententiae pronuntiassent, vt quos Societas arbitratu suo amandaret, si quando mendicitas vrgeret, [Note: 29 Pontifex in sententia sua perstat.] eis subsidio ipsa iret; Pontifici demum ea stetit sententia, vt existimaret consultius Religiosos quoque Societatis professione prius, quam sacris ordinibus obligari. Idque septimo Kalendas Iunias anni millesimi quingentesimi sexagesimi septimi Alciatus Cardinalis, Pontificis nomine, praecepit Borgiae. Et anno proximo Concilij Tridentini decretum, ne seculares Sacerdotes sine certis vitae subfidijs fierent, ad Religiosos quoque non prosessos, edito diplomate, voluit pertinere. Ceterum qui interius hanc disciplinam norant, eamque suis legibus ita videbant, quasi neruis contextam, implicatamque, vix vt aliter componi, et contineri id corpus posset; minime leuem hac re illi plagam imponi, sed vitalem peti locum sentiebant. Nam, praeterquam quod ea re membrum vnum praecidebatur, et spiritualium [Note: 30 Quam id incommodum Societati.] gradus Coadiutorum funditus tollebatur, tamque praecipuo succiso membro, vtilitates multae, magnaeque recidebantur; duorum alterum necessario erat consequens, vel vt Sacerdotes perpaueos Religio haberet, vel permultos Prosessos haud satis exploratae virtutis: quod vtrumque incommodorum seriem grauissimorum secum longam trahebat. Principio enim, nisi vti ad id locorum factum fuerat, [Note: 31 Vel quod Sacerdotum numerus minuebatur.] Sacerdotes deinceps liceret suffici; non modo propagandae Familiae incidebatur spes, sed ne inchoata quidem poterant iu susceptis iam domibus, et Collegijs perpetuari munera: ad quae sustinenda ne praesens quidem copia satis erat. Deinde cum tam frequentes per pagos, atque oppida, in quibus non dum sedem habebat Societas, adeoque salubres susciperentur peregrinationes, vt totis populis

confessione expiatis, rudibus edoctis, conciliatis dissidentibus, alijsque vitijs sublatis, noua quaedam relinqueretur rerum facies, Sacerdotum numero imminuto, intermitti has peregrinationes, et tantum intercipi fructum necesse erat. Postremo in Brasilia, India, Molucis, Iaponia, alijsque extra Europam Prouincijs, vbi quam paucissimi, vel omnino nulli, nisi de Societate Sacerdotes agebant, ijque non ad excip endas modo confessiones, sed ad sacrificia diebus sacris, ad Sanctissimam Eucharistiam, supremamque Vnctionem ministrandam, ad consocianda rite coniugia necessarij erant, quid fieret? Tot ne, tamque numerosarum gentium adiutricem implorantium manum despiceretur salus? Atque haec e paucitate Sacerdotum exteriora detrimenta. Quid porro domi molestiarum, turbarumque impendebat? Quid ijs faceres, quos, post absoluta studia literarum, tametsi ad agendum cum populo, atque ad alia Sacerdotum officia facultatis rarae, quod tamen professio differenda videretur, consecrare non posses? Quantum inde Diabolo ad omnia perturbanda ostium? Cum semper habuerit dilata prosessio non leues in Societate difficultates, quas dilatio tum haberet tanto insignior? At fiant, inquies, sicuti fiebant antea, Sacerdotes, modo solemnia prius emittant vota. Hinc vero pestis haud paulo grauior imminebat. Quippe ita factus hic [Note: 32 Vel quod non satis probati fierent professi.] Ordo est, idque habet destinatum; vt, cum vnâ ex parte maxime opus habeat verâ, solidâque virtute, eâque probatâ vulgo, et cognitâ; ex alterâ tamen tum virtutem habeat, tum famam, et multis, et grauibus propositam casibus. Quippe si verâ virtute careat; nec sibi, nec alijs prosit: si auctoritate, bonoque nomine; frustra in publicum adiumentum desudet. Vita, et sama integra persuadendi fundamenta sunt. Verum enim vero cum tam lubrica tractet negotia, et quemadmodum corporum medicinam professi nullum excludunt genus hominum; ita ipsa (quando se curandis animis totam addixit) industriam suam ad quamuis aetatem, sexum, ordinem, et conditionem porrigat, ac proinde, vt cum omnibus agat, necesse sit: tanta vero sit deprauatae naturae infirmitas, tam vehementes, assiduaeque, et callidae antiqui hostis impugnationes, ad haec tanta in hominum vulgo peruersitas, et ad suscipiendam medicinam asperitas, ad perperam suspicandum, loquendumque procliuitas; quid, rogo, tam in prono est, quam, nisi praesidia, et subsidia acria praesto sint; vel falsam, vel etiam veram suscipi notam? Comparata enim sic est humana vita, vt praeclarissima quaeque studia difficultatibus, et periculis maximis obuallentur, tanquam celsissima fastigia praecipites deiectus ambiunt. Ergo hoc vitae genus qui descripsit; ita debuit omnia inter sese comparare, atque conterre; ea conquirere, et circumdare munimenta; ea prouidere auxilia; per quae cum valide prohibeantur mala, ne incidant, tum vero, si quo casu incidant; mature, recteque curentur. Et prouidit sane multa, atque efficacia mens illa magna Sancti Ignatij molitoris, et architecti tanti operis: inter quae patet latissime, polletque cum primis sera professio. Nam primum per longas [Note: 33 Professionis dilatio necessaria Societati.] moras vniuscuiusque exploratur virtus; dein ipsa suspensio feruidioribus ingenijs pro froeno est, proque stimulo tardioribus. Inde enim optandum veteres aiebant, vt Ciuium vita talis perpetuo esset, qualis esset Candidatorum. Quam securitas, quam impunitas periculosa sit, quem fallit? Postremo, vbi vsus postulat, segregatur, atque amandatur nocens. Vnde duplex consequitur bonum reliquus Ordo: vnum, quod non serpit ad integros malum, nec quasi factione quadam, nec exempli contagione; sed potius reddit vindicta cautiores: Iterum, quod conseruatur integra apud populos fama: vt quoniam norunt nequaquam tolerari nocentes; recte de ijs, quos perseuerare viderint, opinentur. Atque hinc discrimen apparet inter hanc, et ceteras plerasque, ac sere omnes Religiosorum disciplinas. Eaedem illis, quae in Tyrocinio, totâ propemodum vitâ actiones, eadem [Note: 34 Differtque in eo multum ab alijs Ordinibus] negotia sunt, vnius generis, intra septa plurimum domestica, et quodammodo extra teli hostilis iactum. Quare Tyroni probando non longa admodum necessaria fuerit dies. At hominibus Societatis, postquam Tyrocinium, quasi in vmbra, pofuerint; prodeundum in aciem est, comminusque gerenda res: totaque aetas inter hostium tela agitanda. Quamobrem qui tanto sint robore, vt caelesti huic militiae

insolubili debeant Sacramento adiungi; non satis vmbratilis pugna docet, sed ipsa in acie cognoscendum est. Quis enim non est fortis in pace, et in castris? Interdum etiam procui hoste plus animi, ac virtutis, qui minus habet, ostentat. Ad haec si aliorum quis Ordinum degener est; haud difficulter, nec magno cum incommodo latet. Societas operariorum Ordo est. Idoneus ei non est, qui sibi soli est bonus: multo minus, qui credi publico nequit. Qui non est talis, vt operarium se fidelem, et, quod ait Apostolus, inconfusibilem praestet: quippe abscondi eiusmodi hominum peccata nequeunt: sed si quid committitur; necesse est in oculis multorum, cumque pernicie magna populi, Ordinisque cuncti committi. Arque adeo necesse est vel hanc Rempublicam soluere, et commutare vniuersam; vel sinere suis vti legibus, ijsque, quibus compacta, et coagmentata est, compagibus contineri. Quae cum superiores Pontifices vidissent; Institutum quamuis nouum, et ad eam diem inusitatum, animaduersâ tamen eius plane mirabili ratione, ac structurâ, [Note: 35 Quid Concilium Tridentinum et Pontifices de Societatis professione senserint.] libenter amplexi sunt. Ac Tridentinae Synodi Patres, cum experimento ipso talem hominum Coetum ad totius Ecclesiae Sanctae insigne adiumentum, singulari Dei prouidentiâ editum intelligerent, dum hac ipsa de re, hoc est de professione Religiosorum agerent, nominatim exceptam Societatem voluerunt: posteaque Gregorius Tertiusdecimus suam illi libertatem restituit, et alij deinceps Pontifices confirmarunt: quâ speramus perpetuo fruituram. Ceterum inaestimabile pondus inest in primâ, quae animum imbuerit disciplinâ. Ex notionibus enim, quae primae insederint, vsu paulatim confirmatis, quasi altera existit natura: vltroque sequuntur iudicia, et consilia consentanea formae iam animo comprehensae: [Note: 36 Vnde Pio V. quaedam nouandi in Societate voluntas.] et conêre licet in diuersum; saepe non sentientem trahunt. Quo minus mirum est si ex pristina institutione, cuius nunquam vsum remisisset, Pij quoque Pontificis vere sancti, vereque sapientis sententiae colorarentur. Ergo cum illud ei visum esset in Votis nostris adhibendum temperamentum; quamuis plurima, et maxima importaret incommoda; tamen Pater Franciscus diuinâ plenus fiduciâ, maximque se optimâ iubentis mente, atque obsequij virtute consolans; respondit: [Note: 38 Societas obedit Pontifici.] Societatem, quae cunctas nationes Ecclesiae Romanae, Vicarioque Christi vel reddere, vel conseruare obedientes conetur; multo ipsam magis in potestate eius futuram. Continuoque agitari est coeptum quemadmodum, minimo cum boni publici detrimento, Sanctissimi Patris fieri imperata possent. In omnia mentem versantibus vnum occurrebat leuamentum, vt quibus suppeteret facultas, non tamquam religiosi, paupertatis voluntariae nomine, sed Ecclesiastici reditus, vel patrimonij titulo initiarentur. Verum, consultis per literas Prouinciarum praepositis, summa cum Patris Francisci approbatione, visum est omnibus obediendum simpliciter. Id disciplinae, id paupertati religiosae, idem voluntati Pontificis congruentius fore. Itaque leuissimun incommodorum habuere, vti paulo accuratiore delectu fierent Sacerdotes, ijque trium saltem Votorum professione ea causa obstringerentur. Ex quibus deinde legerentur idonei suo tempore vota quatuor, e [Note: 38 Sermones de animo Pontificis erga Societatem.] Societatis legibus, edituri. Haec autem dum fiunt, et sua sponte hominibus ad fingendos, amplificandosque sermones propensis, et Diabolo instigante, vt imminutâ Societatis existimatione, laborum eius quasi aciem hebetaret; mirum est rumores quam circum multi, varijque, et quanto cum strepitu volitarent. Hi Pontificem reformandos suscepisse Iesuitas aiebant. Illi proprium genus vestium, et cucullam velle eis inijcere. Quidam Collegia reditibus spoliare. Alij totum velle Ordinem extinguere, in eumque conscriptos in veterum quempiam, ac nominatim Augustinianorum transcribere. Alija alia apro moribus, vtque cuique vel exulceratus aliunde animus, vel fingendi libido, ac leuitas suadebat. Quae cum Franciscus [Note: 39 Verus erga Societatem PijV. animus.] Patiecus Cardinalis, rogatu Borgiae, retulissiet Pontifici; is, vt pio ducebatur consilio, quaeque agitabat non ad perniciem, sed ad perfectionem Societatis pertinere certum habebat; exclamasse in haec verba fertur: Absit a nobis hoc peccatum grande: Videmus Deo complacitum in his famulis suis, perque eos vtilitates Ecclesiae sua praeclaras afferre. Dum ita viuent; non est quod negotium eis quisquam, sacessat: sed vt fauorem potius, atque patrociuium accommodet, quo secundum

vitae suae formam seruitio se diuino impendant. Nec sane de caetero aliter se ipse gessit. Permulta Patribus, qui ad Occidentales, vt vocant, Indias hoc anno mittebantur, beneficia Ecclesiastici iuris dedit: ac fere omnia, quae fuerant agentibus [Note: 40 Plurimum Societatis opera Pius V. vtitur.] in India Orientis concessa. Romae sub initium anni totam Catechumenorum voluit ad ministrationem suscipi, aegre concesso, vt liceret per alienos administros gerere. Duos ad suam Heluetiorum cohortem, vnum ad ceteram familiam in aedibus Vaticanis, cum quartus in Sancto Petro verba faceret, voluit concionari. Cumque Poenitentiariorum iussisset explorari facultatem; ad id munus Patres Franciscus Toletus, et Ferdinandus Solerius vocati sunt. Ineunte Augusto Ioannem Polancum Florentiam misit, quaedam haud leuis momenti cum Cosmo Duce, eiusque liberis Ferdinando Cardinali, ac Principe Francisco tractaturum. Atque interalia, vt querelas inter Cardinalem Mediceum, et Vrbinatem Ducem, ob damna in finibus ad Castellum Durantium illata, componeret, ne in perniciem euaderent publicam. Quod Polancus e sententia Sanctissimi Patris effecit. Sub autumnum Christophorum Rodericium, quem ante cum Strongylano Episcopo miserat, quanquam adhuc ea expeditio propter obiectas Neapoli moras Episcopo, exitum non habuerat; ad multos circummisit Episcopatus, cum vt explicaret rudioribus [Note: 41 Missiones plurimae ex Romano Collegio.] christianam doctrinam, tum vt rerum statum cognosceret. Et sane, vt omnia ex Pontificis ingenio seruebant, ferebanturque ad correctionem; ingens non modo in Vrbe, sed late in circumiectis, atque etiam longinquis regionibus fuit Sodalibus seges operum, et gloriae messis diuinae. Tyburtinam, Tusculanam, Albanam, Ananiensem, rogatu Antistitum alij, atque alij socij peragrarunt dioeceses. Diuersi alij Praeneste, Velitras, Beneuentum, Hostiam, Faliscos, Viterbium, in Camertes, Auximanos, Asculanos profecti. Apud Viterbienses in vrbe, pagisque ab Sacerdotibus egregijs Gaspare Sancio primum, mox Hic ronymo Ottello, cum singulis comitibus Euangelicum factum opus. Nec sedulitate magis, quam suae vitae exemplo, parsimoniâ, continentiâque profecere: cum ex alimentis, quae mittebantur, quod sat naturali necessitati, idque vilissimum esset, reseruato sibi, cetera ad iacentes in Valetudinario publico [Note: 42 Beneuenti res gestae a Patre Vlmaro et Socijs.] mitterent, quibus et ipsi frequenter manu, et voce ministrabant. Beneuentum Cardinalis Sabellus ad suam dioecesim concedens Vsmarum, secum Goissonium cum Petro Bianca duxit: nec quicquam nisi de eorum sententiâ administrauit. Illi Paraecialia templa, quae tum duo et sexaginta numerabantur, cum singillatim lustrassent, quo maiori cum dignitate haberi possent, redigenda ad tredecim suaserunt. Tria Sacrarum Virginum caenobia ad leges Sancti Benedicti reuocarunt: idoneis institutis, et moribus temperauere Seminarium. Ad haec Valetudinaria diligenter inspecta, eorumque disciplina in pristinum reposita. Sodalitatum animaduersa exordia, diplomata perlecta, leges instauratae, et sicubi visum, correctae. Archiepiscopalis Bibliotheca recensita, damnatique libri combusti. Cuncta, quae ad Clericorum spectant officium, quaeque ad ritus Sacros, et Sacramentorum vsum, composita. Sacrarum etiam Reliquiarum, quae omnium vna res maximam ab Clero simul, populoque gratiam iniuit, venerationi, honorique consultum. In Dioecesanâ Synodo, in qua multum exhaustum laborum, permulta [Note: 43 Patris Vsmari prudentia in inuidioso munere.] opportunissime constituta. Super haec iussus omnium Sacerdotum scrutari doctrinam Vsmarus; inuidiosum munus ita gessit, vt sibi, sociorumque nomini gratiam, non populi modo, sed sacri etiam Ordinis conciliarit. Quippe paternum gerens, praeque seferens erga omnes animum, haud grauate, qui non magno negotio erudiri poterant, erudiendos ipsemet suscipiebat: nec pauca ab Cardinali ijs, vbi res ferret, beneficia impetrabat: multo libentius patroni, quam censoris personam vsurpans. Eidem cum reseruatorum Antistiti cognitionem criminum, poenaeque imponendae arbitrium delegasset Cardinalis; id etiam muneris, cum bonâ omnium gratiâ, atque approbatione, exegit: vt iam simul humanitatis, simul probitatis, atque doctrinae famâ auctoritatem excellentem nactus, velut vnicum perfugium adiretur: nec quisquam e Clero, vel populo esset, qui non dignitatem, rem, conscientiam suam iudicio eius, et consilio volens, atque securus crederet. Inde siebat, vt leui opere conscientias ipse tricis maximis implicatas

expediret, grauia dissidia tolleret, lites, pacesque componeret. Harum peregrinationum pleraeque e Collegio Romano susceptae: ex quo ingens numerus [Note: 44 Collegij Romani incrementa.] ad alienas quoque dimissus Prouincias. Ipsum vero sua capiebat incrementa. Amplius iam mille Gymnasium frequentabant auditores. Templum hoc anno, quo die caelestis Virginem Nuntius salutauit (eius enim mysterij gaudet titulo) [Note: 45 Ludouicus Corbinelius Societatem ingreditur.] publicatum est. Superiore anno Societati se dedicarat Ludouicus Corbinellus patria Florentinus, e stirpe nobili, aetate iam maturus, virque prudens, et locuples. Ex eius liberalitate ingens Collegio firmamentum in praesens, maius postea accessit. Quamobrem certa ei Praepositus Borgia statim decreuit sacra. Sed multo [Note: 46 Praestantissimi viri in Societatem admissi.] amplius cunctae Societati et firmamentum accessit, ac decus ex hominum genere, et copia, quos ad eam Deus hoc anno vocauit. Nullus vnquam feracior praestantium germinum annus suit. Chorum merito ducit, qui primus ipsa Epiphaniorum [Note: 47 Franciscus Turrianus.] luce receptus est domum, Franciscus Turrianus, vt in santi Iesu excellentem suam sapientiam, perinde vt olim ab Oriente profecti sapientes Magi consecraret. Annum sextum supra quinquagesimum agebat, in Vrbe, inque Tridentino Concilio, quo Theologorum in numero a Pio Quarto missus fuerat, multas praeterea apud nationes editis monumentis, claritatem adeptus. Omni doctrinarum genere cum abundaret; eminebat tamen Ecclesiasticae antiquitatis cognitione. Quam magno labore, scrutandisque celeberrimis quibusque bibliothecis, maximeque monumentis Graecorum peruolutandis assequutus, egregiam inde aduersus recentium Haereticorum surorem telorum vim protulit. Qui cum ita vixisset in populari religionis cultu, vt adaequaret insigni pietate doctrinam; vehementer primo omnes secessu in Societatem, deinde etiam domesticos submissione, atque alacritate, qua inter Nouitios canus iam homo prope repuerascebat, commouit. Nec vero susceptum iam ante cum Haereticorum impietate bellum auspicijs nouae militiae intermisit: sed constantius etiam, atque felicius, sub obedientiae victricibus [Note: 48 Hieronymus Iiuntia.] signis, vsque ad vltimam senectutem gessit. Simile exemplum Hieronymus Isuntia, et Stanissaus Varseuitius praebuere. Ille Martini Olauij germanus frater, atque in vrbe Victoria patria sua optime ab re constitutus, et honoratus Sacerdos, inde vsque ex Hispaniae finibus venit, vt huius disciplinae sincerum quasi succum, [Note: 49 Stanissaus Varseuitius.] et sanguinem comminus e Romano duceret corde. At Stanissaus, cum in Polonia opibus, et nobilitate, simulque sacrorum, et ciuilium floreret honorum titulis; praeterea Ecclesiastes haberetur illustris, et probatissimae vitae; multumque in regiâ, ac regno auctoritate, et gratiâ posset, Regique ipsi a secretis fuisset, atque Collegarum in eo munere rector; recufato etiam Episcopatu, eam vnam ob rem in Vrbem accessit, vt se ipsum, et aliquot e sua familia, quos ad idem consilium ipse et vocis, et morum suorum inuitamentis adduxerat, Societati donaret. Hic, antequam domum admitteretur, visum est vt rem significaret Pontifici: responditque Sanctissimus Pater: quanquam cuperet viros tales ad regendam Ecclesiam prouehi; tamen laudare se eum, quod ad genus vitae longe tutius, et perfectae adipiscendae virtuti aptius vocantem sequeretur Deum: eo maxime, quod Societas nullam in rem, nisi in Ecclesiae Sanctae subsidium, et salutem animarum ex Iustituto incumberet. Inde cum suis inter Tyrones admissus, christiana humilitate, parendi alacritate, sui despicientiâ, omniumque studio virtutum, vti decebat virum, qui tam claris exorsus esset initijs, non incitamento solum cunctis, sed etiam admirationi erat. At vbi remissus est in Poloniam; ingens eius prouinciae columen suit. Quin et missus in Sueciam, cum alia praeclare gessit, tum sapienter, atque feliciter in catholicâ, piâque Reguli educatione operam collocauit, eius, qui postea [Note: 50 Franciscus Leonius.] Poloniae Rex Sigismundi nomine tertius, etiam num singulari prudentiâ, et humanitate imperium habet. Aetate quoque iam graudis, Caesareique prudentia, et Pontificis iuris inclytus accessit Franciscus Leonius, eorum Doctorum e numero, quibus Gratiani opus, quod Decretum appellant, recognoscendum Pontifex [Note: 51 Alij multi Iuniores.] delegarat. Iuniores, sed magnae expectationis, Ioannes Franciscus Vipera, Hippolytus Volia, Plinius Peruscus, qui dein Ioannis Baptistae maluit nomen, parentem suum Tarquinium Peruscum, cui erat vnicus, amissa coniuge, ad Societatem

se recipientem, sequutus: Benedictus Iustinianus, Ioannes Maiorius, Antonius Vicecomes, alijque sane egregij, omnes doctrinae praestantiâ, et eloquentiâ, et rebus agendis, et publicorum administratione munerum de Societate, deque Dei Ecclesia praeclare meriti. Sed ex omni numero merito eximij tres [Note: 52 Beatus Stanislaus KostKa.] Fabius de Fabijs, Claudius Aquauiua, et Stanissaus Kostka. Ceterum de Stanissao abstinebo in praesens dicere: vt, quoniam anno insequenti longissimum sanctitatis curriculum breui aeuo confecit; interruptâ narratione, diuina Beati adolescentis decora vnum sub aspectum ponantur. Paucis de Fabio, paulo pluribus de Claudio agam: similiter atque ij, qui cum ingens aedificium moliuntur, in ponendis [Note: 53 Fabius de Fabijs.] fundamentis cum curâ immorantur. Gens Fabia ex peruetusta Fabiorum illâ prosapiâ, cui restitutam rem Romana olim Respublica debuit (vt opinio minime laeuis est) orignem ducit. Illud constat nobilitatem intem Romanos solidam, ac finceram obtinere. Ex hac paterno, et ex Maffeiâ item familiâ Romae perillustri [Note: 54 Eiusdem virtutes ante Societatis ingressum.] materno genere ortus Fabius, indolem plane Romanam, et Christianam iam inde ab incunabulis prae se tulit. Nihil puerile vnquam, nihil non moderatum, et sanctum in eo cerni licuit. Modestiae cultor, silentij tenax, morigerus parentibus, in pietatis exercitatione multus erat: duritiae ita amans; vt molliciem lecti perosus extra cubaret, stragulâque mox de industriâ, ad domesticos fallendos, confunderet. Seruos, ancillasque et castigabat si quid leuius dicto, factoue committerent, et tempestiuis hortatibus ad grauitatem, Deique timorem incitabat. Familiaritates aequalium nullas amauit. In sacris tectis, et cum sacris viris iucundissime agebat. Inter quae tanta prudentiae indoles apparuit; vt duodeuigesimum annum agenti rei domesticae administrationem totam Laelius pater permiserit. Quam Fabius vbi suscepit; continuo tabulas conficere diligenter aggressus, in earum fronte votum hoc, instar tituli, praescripsit: In Dei nomine, et gloriosae matris, Mariae Virginis, et Sanctorum om nium, quos precor, vt opem exorent, ne quid in hunc codicem, quod non ex honore, laude, et gloriâ ipsorum sit, referatur. Inter hanc procurationem cum literarum studia non omisisset; postque perceptam domi puerilem doctrinam, grauiores philosophiae disciplinas in Romano Collegio diligentissime esset persequutus; iamque ab suis ad sacros honores admoueretur; nihil vulgare de tantâ Consilij maturitate, adeoque compositâ vitâ sperantibus, atque auunculi ante alios incitarent, proueherentque apud Pontificem gratiosi viri; Fabius denuntiat se nequaquam saeculo aptum, destinasse animo ad Religiosorum minus im peditam, magisque tutam viam transire. Nihil illi tum non mouere, non obmoliri, atque obijcere. Ipsam summi auctoritatem Pontificis interponunt. Sed et maior aetas Fabij erat, quamvt suspicionem facti fuci reciperet: meliusque fundata constantia, quam vt humanarum genere vllo Machinarum labasceret. Pontifex quoque is erat, qui necessitudinibus naturae ita indulgeret, vt patrocinium virtuti commodaret. Itaque certamen id solnm effecit, vt Fabius caelestem militiam ex victoriâ auspicaretur. Hic a principio adamussim religiosarum [Note: 55 Religiosa Fabij vita.] legum totum sese composuit, eandemque vitae formulam aequabili tenore ad vltimum vsque, constantiâ plane mirabili, tyronis subtilitate, veterani perfectione inter assiduas praefecturas (omnibus quot quot in Societate sunt, praeter summum Magistratum gestis) Institutor Nouitiorum, Rector Seminarij, Collegijque Romani, Professae domus Vicarius, Prouinciarum Romanae, et Neapolitanae Praepositus, Sardiniae, Siciliae, Mediolanensis Visitator, Secretarius Praepositi Generalis, demum et Assistens, et Monitor tenuit: tantâ cum opinione sanctitatis; vt non verbo vnquam peccasse, non re, ac ne commotione quidem animi vllâ, visus sit: idque grauissimi viri affirment, ij maxime, qui diutissime, ac intime obseruarunt. Vir demum eiusmodi, quem cum habuerit nihil non imitandum; fateantur [Note: 56 Claudius Aqua quia.] tamen omnes imitabilem nunquam futurum. Natu postremus in praeclarâ germanitatis Coronâ, sed tanquam alter Beniamin caelesti carus Parenti, et primos verae gloriae adepturus honores Claudius Ioannem Antonium Aquauiuam Ducem Atriae, et Isabellam Spinellam parentes habuit: vtrumque inter Italicam [Note: 57 Eius ortus.] nobilitatem splendore praecipuo. Anno millesimo quingentesimo quadragesimo

tertio, decimo octauo Kalendas Octobris, quo anno Societati Iesu propagandi ssee in quem uis numerum Sedes Apostolica potestatem fecit, Atriae ortus: aliquan to tempore Neapoli, ceterum maximam partem in paternae ditionis oppidis Atriae, et Conuersani sub praestantium Magistrorum cura ad annum vsque vnd euigesimum educatus est. Inde rursus breui. tempore Neapoli, postea aliquanto Perusiae ciuilis doctrinae gnatiâ, postremo Romae inter Pontificum Piorum Quarti, et [Note: 58 Indoies praeclara.] Quinti Cubicularios fuit. Naturae ornamentis, quanta prope maxima, ac plurima cadere in hominem possunt, abundauit. Memoria amplissima eadem, ac tenacissima erat, volucre ingenium, acutum, et copiosum: iudicium peracre, mireque certum. Ad haec dicendi vena naturali quodam splendore pernitens, perenique riuo dulcissime fluens. Sed honestas morum, et amabilitas dominabatur. Nihil moderatius, nihil excelsius illo animo, nihil innocens magis, et candidum. Accedebat tot bonis honestamento decorus totius corporis. habitus, os plane probum, ac species liberalis: in qua, velut in bono lumine, virtutes animi emicarent. [Note: 59 Institutio optima.] His demum perficiendis optimae institutionis summa manus accessit, et in virtute simul, ac bonis artibus expolitio. Tres principes linguas latinam, graecam, hebraeam ab idoneis magistris bene didicit: mathematicas disciplinas domi ex aetatis eius perito in paucis doctore Vernalione: prudentiae iuris initia Perusiae ab celebrato per omnem Italiam interprete Rainaldo Rodulphio percepit. Nec artium aliarum, quibus siue ad militarem, siue ad vrbanum pueri nobiles informantur vsum, vllam praeterijt. Quo plus enim proficiebat in singulis; eo impensiore cura instituebatur in vniuersis: eo etiam studiosius, quod, vt praeclara inuitabant [Note: 60 Pietas ab infantia.] exordia, destinabatur columen domus. Ceterum vt fere in hominibus ad eximia natis, quo quemque claritudinis ingenium, ac Deus ferat, prima statim argumento est aetas; iam tum infans non imitandis modo Sacrorum ritibus, et paruulis extruendis aris, quod haud paucis infantium pro lusu est, sed prolixis etiam fundendis ad Deum precibus ostendit, vbi olim viri habitatura mens, et consumendae curae essent. Bimulum ferme, cum desiisset domi apparere, solicitâ matre, atque domesticis ne quid ei euenisset; tandem in conclaui quodam inter vela interiora lecti, atque parietem, quo se vltro abdiderat, flexis geniculis, ac iunctis ante pectus manibus, habitu orantis inuenere: nec inde sane volentem abductum ferunt: perinde ac si duodennis Domini exemplo tacite diceret: Quid est, quod me quaerebatis? Nesciebatis, quia in his, quae Patris mei non terreni, sed caelestis sunt, [Note: 61 Sanctissima educatio.] oportet me esse? Fouebant eos pietatis igniculos accurate parentes, ac praecipue. Mater cordatissima sane matrona, ac religiosa in paucis. Quae inter cetera non seruorum, aut farailiarium quemquam domestico Sacerdoti diuinis operanti, sed Claudium, vbi primum aetas tulit, volebat ministrare. Et forte habebant domi: Sacerdotem Ioannem nomine, antiquae bonitatis: qui, vt ea tempestate moris erat, postquam Missam cum sacrificio absoluisset; senas, septenasue votiuas sine sac rificio, siccas quas vocant, quotidie sine vllo fine addebat, Claudio omnibus ministrante, seuero iussu parentis, et frustra defesso. Ad haec vt in laudibus diuinis consuefacerent, tum psallendi quandam, praecandique formam ab auo compositam Andrea Matthaeo excellentis sa pientiae viro, religiose perlegere singulis diebus iubebant: tum illam, quam Franciscus Quignonius Cardinalis Sanctae Crucis composuerat (officium Sanctae Crucis ab inuentore vocabant) quod satis eo tempore vsitatum, Pontifex Pius Quintus deinde sustulit. Sanctioribus autem [Note: 62 Vn dennis psal terium memoria tenebat.] diebus prolixam insuper Sacerdotum psalmodiam exigebant. Ex qua institutione factum est primum, vt quod Monachis olim laudi vel grandaeuis tribuebatur; Claudius etiam num vndennis adeptus, Psalterium totum memoria teneret. Deinde tanquam generosa stirps propter feracem riuum consita large bibens diuinas aquas, caelesti plenus vigore adolescebat: interimque foliorum amoeno vestitu, et ornatu florum nitens, praecoqua etiam frugum gratia exuberaturas olim in autumni maturitate praemonstrabat opes: quarum hîc gustum praeberi ingratum non fuerit. Admodum puer graui morbo implicitus pauere mortem coepit, haudille quidem proprer conscientiam, innocens enim ferme erat, nec dulcedine vitae,

quâ vti, non frui destinabat, sed quod nihil dum in Dei laulem, et obsequium peregisset. Durum videbatur vacuum ex hoc quasi mercatu abire, et frustra pene fuisse in hac luce rerum, et antequam suum testari anim um Procreatori posset; de medio auferri. Habuit enim a primis annis spiritum rectum, et ingenium apprime nobile, ac liberale cum aduersus homines, tum praecipue aduersus Deum. Itaque quoniam audierat Ezechiam Regem, den untiata sibi morte, conuersum ad [Note: 63 In morbo Ezechiae ritu, precatur valetudinem.] parietem cum fletu magno salutem ab eo poposeisse, et impetrasse; fiduciâ plenus imitari eum decreuit; eodemque modo ad parietem et ipse conuersus, multis cum lachrymis, cor suum immaculatum, ac simplex coram Deo effudit. Valetudo breui redijt: et quanquam ab summa beniguitate nihil abhorret existimare illis concessam innocentis lacrymis; tamen satis nos habemus religiosam indolem pueri, et sanctae institutionis vires ex hac narratione intelligi. Vernalio, quem adultior audiebat in Mathematicis, Chaldaeorum figmenta ex affectione caeli, posituque [Note: 64 Curiositatis victoria insignis.] astrorum, quo quis in lucem editur, quid ei euenturum sit praecinentium, oppido quam perite callebat. Iuuenum Aquauiuarum genituram scrutatus, scriptoque comprehensam, suam cuique maiorum fratrum dedit: dumque illi curiose, vt fit, et lectitant suam, et alienam appetunt; Vernalio ad Claudium laetus accedit, sortemque illi quoque suam porrigit, voce, ac vultus hilaritate significans esse, quod volens inspiceret. Ea puero celsitudo pectoris, ea constantia fuit; vt arreptam syngrapham continuo illectam, inuisamque corruperit, atque proiecerit. Alio tempore pictis pagellis, remittendi animi studio (hac enim tantum gratia aliquoties attigit) cum homine nobili, eodemque Mathematico Vernalionis [Note: 65 Libertas Christianae professionis.] successore lusitabat. Ecce autem Mathematico, dum parum prospere alea pertinaciter cadit, commotâ bili, victaque patientiâ, demum impia vox excidit. Quam ad vocem Claudius extemplo obducto vultu, pagellis cum stomacho in mensam abiectis: Tu vero, inquit, posthaec mecum nunquam luseris: atque e conspectu se auferens, ignominiâ, et pudore coopertum blasphemum reliquit. Tanta Christiani pectoris libertas erat: tantum aberat ipse ab omni importunitate dictorum. Quam si nobilissimi quique libertatem imitarentur; breui Christianus populus ab foedissimo more liberaretur. Fuit cum ab aequali intolerantissime exagitatus, [Note: 66 Magnitudo vera animi, et liberalitas.] parum abfuit, quin manum consereret. Exarserat ira: quoque excelsior erat animus; eo acrius contemptionis, et contumeliae aculeis instigabatur: tamen cum succurreret, si ad vim, et arma ventum esset, discrimen vtrinque imminere; hinc ne Numen offenderet, inde ne vitam proijceret; leuissimam putabat vitae iacturam: at metus offendendi Numinis ita perculit; vt gliscentis illam irae flammam compresserit. Haec nimirum Christianae nobilitatis vera gloria est: haec dignitatis tuendae splendore natalium digna via, diuinas leges ante suas iniurias habere: plusque diuino tribuere, quam humano iudicio: contra atque mortalium haud pauci faciunt, qui, per studium conseruandae dignitatis, contra omnia verae nobilitatis, iura peccant. Nulla cum quopiam, extra hanc, Claudio altercatio vnquam fuit: quin certatim ab omnibus amabatur, et colebatur: et ipse nihil homine dignius [Note: 67 Quomodo tractaret famulos.] humanitate censebat. Mirari fratres solebant eius in adscisendis famulis, quomodo ipsi vocabant, felicitatem: quod homines sortiretur non modo fidos, sedulosque, et obseruantes; sed etiam quibus vere in pretio, et amore esset. Claudius libere eis profitebatur, non tam suae felicitatis esse, vt sortiretur tales; quam fastidij ipsorum, atque saeuitiae ne sortirentur. Quippe se ita accipere famulos, vt homines ab homine aequum esset, e sensu aestimantem suo, si conditio mutaretur, quem se praebere illis deberet. At vos, inquit, dum indigne eos et verbis, et alijs modis accipitis; contra vos ipsos bis peccatis: primum quod animos famulorum abalienatis: nemo enim omnium est, quaecumque conditio sit, qui despici sese velit: deinde quod auctoritatem vestram eneruatis, et contemptionem vobis accersitis, dum adeo vos leues, et impotentes animi declaratis. Consentiebant his [Note: 68 Continentia.] moribus virtutum decora ceterarum. Continentia, pudor, sanctimonia pulcherrime in Angelico ore, et animo elucebant. Ante spectatam Diuinam rem, quamuis im becilliore in aetate puerilis auiditas stimularet; imperauit tamen sibi ne quicquam

vnquam gustaret. Iam grandior, cum minutis in mensa calicibus fratres vterentur, quo iucundius crebro repetitis biberent; vno, alteroque ille poculo satis necessitati faciebat: et quamuis in scyphum illum capaciorem dicta dicerentur; [Note: 69 Modestia.] nunquam tamen mutauit. Neque vt personam indueret perpelli vnquam potuit. Librorum nullâ magis lectione, quam Ecclesiasticae Historiae tenebatur. Et Martyrum certamina, aliaque sanctitatis christianae exempla ita rapiebant; vt aegre, vel saepius ad mensam vocatus, auelleretur. Sub annum aetatis vndeuigesinum [Note: 70 Pudicitia.] valde solicitatus Neapoli est, vt se matrimonio illigaret. Percupiebant id sui: et conditionibus honestissimis ab multis inuitabatur. Institit ante alias Matrona praenobilis, vt generum haberet, maxime capta grauitate, ac modestiâ incedentis per vrbem: in viciniâ enim habitabant eadem. Atque obseruatum est, cum, illud agi Claudius sciret, seque et spectari, et amari non ignoraret; nunquam tamen ad fenestras earum aedium, nunquam ad ianuam, quamuis praeter eas saepius die transiret, oculos conuertisse. Romae cum Pontifex Pius Quintus in Sancti Marci aedibus habitaret, et aulici circumpositis in tectis domicilia haberent; animaduertit Claudius parum pudicam foeminam, sed in primis gratiosam, ac potentem haud procul suâ domo diuersari: multumque negotij subijt, nec quleuit, Alexandrini Cardinalis auctoritate interpositâ, quoad inde praecipitem exturbauit: quo non solum a flagitio procul, sed et ab occasione, atque adeo suspicione abesset. [Note: 71 Cogitat religionem.] Inter hoc genus vitae haud semel perfectae virtutis cogitatio animum peruellit. In ipsa pueritiâ ad Augustinianorum Ordinem tum ex lectione Sancti Augustini opusculorum, tum ex vsu cum Religiosis, illis in mentem venit secedere. Deinde adolescentem humani cadaueris supramodum deformis conspectus vehementer incitauit ad Capuccinos. Sedenim pro benignitate sua, et sapientia Deus illud nobis praesidium reseruabat. Duo Claudius in diuinis numerabat beneficijs, per quae prouidentia aeterna aditum sibi ad Societatem praemunijsset: alterum, quod mature parentes decessissent: quippe suum cursum acriore, quam fratres, imperio fortasse alio flexissent: alterum, quod interruptis iurisprudentiae studijs, tem pestiue Romam vocatus esset. Studia abrumpendi occasio talis fuit. Cum Perusiâ Atriam reficiendae valetudinis causa redijsset; iamque refectâ reditum eo adornaret; missus ab Duce fratre Ioanne Hieronymo Romam est, vt ipsum Pontifici Pio Quarto de Asculanis quibusdam exulibus, quos apud se habebat, purgaret. [Note: 72 Inter Cubicularios Pontificios coeptatur] Claudius eâ sapientiâ legationem obiuit; vt tempus iam fratres putarent in luce eum Romanae Curiae collocandi. Ita paucis mensibus apud Pium Quartum Cubicularius fuit: et in eundem postea locum ab successore Pio Quinto adscitus est. Verum enimuero cum flos summus, ac vigor aetatis ad laeta, et ampla ferret: cum hinc, atque hinc aulicorum consuetudo circumstaret, quasi torrens: cum Sanctissimus Dominus magna praeberet summae benignitatis pignora, spesque altissimorum graduum inuitarent e proximo; tum demum dixisses de religiosae vitae consilijs omnino actum. Verum idem ille praepotens, atque admirabilis Deus, qui Hebraeis olim iuuenibus vincula igni soluit, et flammae furentis vaporem in amoenam ventilauit auram; Claudio tot vndique circundatos laqueos in libertatis occasionem [Note: 73 Vnde ad Societatem vocatus.] vertit. Hominum Societatis, quorum ad id loci nullum habuerat vsum, praesertim Borgiae, Polanci, Christophori Rodericij ad Pontificem, vt vsus ferebat rerum, non raro adeuntium obseruabat mores: motus eorum, habitus, incessus, dicta, vultus ipse spirare videbatur sanctitatem. Saepe etiam, cum lectissimam haberet familiam Pontifex, quae nec mala spargere, nec bona premere maligne consuesset; quam multa per Societatem praeclare Deus efficeret, commemorari sermonibus audiebat: praecipueque impensa aegris, quod anno superiore narratum est, per Vrbem studia efferebantur laudibus- Postremo Abbas Lucius Montanus, quo perfamiliariter Claudius vtebatur, et puer magistro morum vsus erat, frequenter de Societate cum eo, summâque commendatione agebat. Ex his omnibus iniecta illi voluntas apud tales viros peccata confitendi. Et quoniam nullum praecipue norat, optimeque opinabatur de singulis; quem primum reperit, Professorum in templo, ad audieudum in subsellio suo paratum, apud eum confessus

est. Is fuit Fridericus Manricius, vir optimus, et indefessus operarius, cui felix ea sors obuenisse videtur, quod ab sacro tribunali nunquam discederet. Ex primo congressu iuncta consuetudo est: et paulatim cum sui custodiam intendisset, et cum Deo pluribus ageret, in Cubicularij animo pristini religiosae perfectionis [Note: 74 Ecclesiastici reditus solicitum habent.] igniculi reuixerunt. Curam inijciebat Ecclesiasticarum possessio facultatum. Id enim laborarant propinqui, postquam, nuptias Claudius repudiarat, vt quicquid sacrorum vectigalium possent, congererent in eum, ad sustinendam magni Praesulis personam, crescendique materiam. At ille, vbi lux diuina coepit vberius mentem intrare; ita secum ratiocinabatur: Certum cum sit, genus hoc pecuniae sacrum esse, quonam ipse modo impendam? Si pro arbitratu velim vti; nefas est: nec consilium est cum breui fructu terrenae rei caelestia, et aeterna commutare. Sin autem, quemad modum opus est, pios in vsus, et inopum necessitates erogem; id vero operosum negotium est, superuacaneae cuiusdam, ac nimiae caritatis. [Note: 75 Decernit mundo se abdicare.] Quanto igitur expeditius, ac tutius fuerit sarcinam semel excutere? Haec, atque talia agitanti, sententia tamen haud dum certo constabat, cum Principum Apostolorum sacrâ luce, inter induendas vestes, occursant menti ea Christi Domini verba: Oues meae vocem meam audiunt: eaque reuoluenti inijcit Sanctus Spiritus congruam cogitationem: ne si diutius ipse vocem Domini cunctaretur audire, ex ouibus eius non esset. Haec cogitaio tanto hominem terrore concussit; vt eodem puncto statnerit ad paupertatis Euangelicae aulam, atque ad obsequia Crucis, [Note: 76 Societatem eligit.] rupiâ omni morâ, et obice, primo quoque tempore transuolare. Haud multum in deligendo Ordine haesit. Quippe, vti modo significatum est, caelestis gratia ita eius spirituales oculos, et aures, et palatum, ac denique animum omnem temperauerat; vt quicquid videret de Societate, quicquid audiret, aut cogitaret; omnia ei miri exempli, et ad suum plane gustum, ac sensum facta viderentur. Iam vero illapso magis, ac magis in animum Deo, sordebant prorsus humana decora, et [Note: 77 Feruor in repentina fuga seculi.] rerum dulcitudo mortalium tristem gignebat amaritiem: ac, ne Pontifice quidem falutato, anhelabat ad Sanctae Crucis amplexum. Verum Pater Frauciscus Borgia nullo modo discedendum ex aulâ, non accepto commeatu, ratus; ipsemet Sanctae Mariae Magdalenae dedicato die, narrat Sanctissimo Domino instare Claudium, vt cooptetur in Societatem: se tamen nihil Sanctitatis Suae iniussu facturum. Ad eam vocem non nihil primo commotus Pontifex, placidum subiungit responsum: atque exire omnibus iussis, et Claudio aduocato: vere ne, inquit, vt audio, Claudi, Religionem cogitas? Etiam, atque etiam, fili, quid suscipias videndum est: Sanctum profecto, atque Euangelicum est Religionis consilium, sed maturae deliberationis. Ad ea Claudius: Nequaquam recens haec mihi cura est, [Note: 78 Pontifex potestatem facit religionem adeundi.] Beatissime Pater: deliberaui satis, superque: idque iam solum graue est, quod videar Sancti Spiritus nimium diu voci restitisse. Tum Pius, haud sine aliquo sensu, cum iuuen em paterne diligeret: Si te Sanctus Spiritus vocat, fili; haud sane mora ex nobis fuerit. Ito in Dei nomine, qui propitius tibi sit, et benedicat. Hoc responso Claudius, et benedictione acceptâ, cum ingenti gaudio prosilit, certus ne vnam quidem amplius noctem in aula subsidere: sed protinus se, vt Patrem Franciscum ad Tyrocinium sequatur, comparat. Res inter aulicos spargitur: magnus [Note: 79 Aulicorum de eo aestimatio.] inde motus animorum, varii sensus, atque sermones. Nicolaus Ormanettus, disciplinae morum in Pontificia familia rector, dixit aulam spoliari, atque eripi optimum. Plerique tantas ab iuuene proijci spes querebantur. Pauci gratulabantur, et suis incaeptum momentis pendebant. At Claudius, eligens in domo Dei sui abiectus esse, et pretiosissima saeculi, vt Christum, et hunc Crucifixum lucrifaceret, arbitratus est stercora: permagnique, vel vnum diem religiosi famulatus aestimans; continuo domum Professorum, vbi tyrocinium posuit, quanquam et tempestas, et domus aestuosissima esset, in medijs Caniculae ardoribus (tanto scilicet magis a Christo [Note: 80 Sorores duae consilium quantopere probarint.] illatus e Caelo vehementius torrebat ignis) sese gestiens abdidit. Frater eius Dux Ioannes Hieronymus, pro Christianâ sapientiâ, consilium hoc comprobauit. At duae sororum Iulia, quae Bertoldo Farnesio nupta erat, Marij Farnesij parens: et Dorothea, quae perpetuam virginitatem coluit cum Claudio, ipsi gratulatae sunt,

monentes, vt gratus esset: nec ab se magnum quid gestum, aut aliquo insigni beneficio Deum affectum, quasi nostris egeret bonis, arbitraretur: et praepostera [Note: 81 Iuliae Sororis praeclara monita.] dolentium iudicia grauissime redarguerunt. Deplorat Iulia ad Abbatem Montanum, quem dolor conficiebat, scribens, errorem hominum: qui, si mortalium in aulas sui receptum habeant, laetantur: si in Dei, tristantur. Amicos desiderant, et eorum tran quillitati inuident. Omnes vellent, cum suprema instat hora, Deo inseruisse: cum adest facultas; recte facere nec ipsi volunt, neque alios sinunt. Laudant vulgo seculi fugam, accessum que ad Deum: at vbi ab quopiam e necessarijs [Note: 82 Dorotheae Sororis praestantes de ea re literae.] id fiat; ferre non possunt: vtique vel mendaces, vel maligni. Dorothea ad literas, per quas a Francisco Petrarchâ Sacerdote nostro rem cognouerat, ita respondit. Si quem vnquam iucundiorem mihi nuntium allatum esse, aut posse afferri putarem, quam quo diuina manu porrectum accepisse munus Claudium meum cognoui; mei profecto me puderet, quod officio tantum deessem tum Christianae foeminae, quam praestare me debeo: tum Sororis, quam Deus nasci voluit: tum Demum Dorotheae Aquauiuae, cui non modo pro fratre, et inter omnes (vere dicam) carissimo, sed etiam loco filij, cum educatus a me sit, imo vt potior mei pars, semper fuit. Non enim poteram nisi summam ei felicitatem cupere: idest eam, quam diuino beneficio consequutum spero: quam vnam inter humana felicitatem semper duxi: quia et praesentis summa est, et futurae arrha beatitatis. Eo quin etiam magis gauden dum est mihi, et ob rem ipsam, et quod ita gesta est; vt non secundum modo exitum sperare liceat; sed nec cuipiam dubitationis, nec nobis suspicionis relictus sit locus: quin eo tantum consilio, Deo gratia, gesta sit, quod christiana pectora mouere debet. In quo video velle Deum intelligi quantopere eum amet, quando ad se eâ ratione, quae praestantissima habetur, vocauit. Ita confido de virtute in virtutem processurum vsque in finem. Quod si ignauiam meam, quae praecessisse iam diu debui, non erubescerem; multo vberius gauderem. Sed de summâ clementiâ, ac vestrarum auxilio precum non est cur diffidam. suus et vndecima hora vocatis denarius fuit. Ipsum bene tractari nihil dubito inter eos, quorum meta est verae caritatis adeptio per prudentiae christianae tem peramentum. Ceterum et si quid pateretur; id quoque gauderem, quod pro eo, pro quo patiendum est, pateretur. Quippe nobis, secundum Apostolum, donatum est, non folüm vt in Deum credamus, sed vt patiamur pro eo. De reliquo gratum mihi fuerit de eius valetudine, deque profectu virtutis cognoscere, idque [Note: 83 Dorotheae eximia virtus,] tuo monitu: namque ipsi neque molestiam legendi literas ex me, neque laborem scribendi ad me consilium est afferre. Hactenns Dorothea, cuius et sapientiae, et sanctitatis magnitudo, et impensa Claudij educationi cura, hoc qualicumque ad posteros momumento digna visa est. Nunquam vinum gustauit: semel in die vescebatur: quotidie diuinas dapes sumebat: aegrum corpusculum flagellis, et alijs afflictatio nibus assidue atterebat: tota simul in amplificandum Dei eultum, animasque iuuandas in tenta erat. Mortua demum est inter Monachas Conuersani: et quaerentibus, quid ita non ante se in Coenobium abdidisset; aiebat ne Coenobium exemplo suo euerteret. Adeo de se abiecte opinabatur. Iam Claudij ad religiosa [Note: 84 Pontisex quid de religione et de Pontificatu senitiret.] claustra secessum vulgo homines probabant in dies magis, et celebrabant. Ipse Pontifex cum Cardinali loquens Columnâ, praeclari sibi visum exempli confirmauit, et vehementer eo commotum esse. In summa inania esse humana omnia, praeterquam Deo in humilitatis sinu famulari. Pontificiam sellam experiri se acutis totam clauis confixam, cuspidibus in trorsum ad lacerandum sedentem conuersis. Alio tempore cum in Tyronum globum in Sanctae Mariae Maioris incidisset; aduocatum Claudium, paternâque iu dulgentidâ alloquutus, inter cetera quaesiuit, quam laetus ageret: cumque ille respondisset, non posse magis: consilijque sui fructum in dies maiorem capere: Hoc, inquit, religiosae vitae proprium est. Porro Claudius iam totum se in Deum abdiderat: et a quo, ad quem Dominum transisset [Note: 85 Famulatus Dei ab aulico quantum differat.] cogitans; curam tanto in tendebat acrius, quanto potiori seruiebat. Plurima inter vtrumque famulatum notabat gratus discrimina: sed praecipue tribus commouebatur. Primum, quod in aula diuina, vbi corda ipsa in oculis Domini sunt,

nec simulationes locum, nec obtrectatores, et euersores habeant: sed gradum quisque, quem mereatur, gratiae, securus obtineat. Alterum, quod suis ferme impensis aulam homines mortalem colunt: at Deo et aequissimum, et facillimum esse seruire, quod im pensam ipse omnem, et quicquid opus sit large subministret. Postremo, quod nunquam fraudari obsequium mercede possit diuinum: cum spes humanas tot alij casus, nec mors raro frustretur. Haec vniuerse de diuino cogitans [Note: 86 Amor Claudij erga Societatem.] samulatu, priuatim Societatem, quam tantum antea diligebat, tamque aptam sibi rebatur, suspiciebat in dies amplius, amabat, venerabatur. Quod tametsi latere Patres non poterat; tamen cum eo vsque sermones, de quibus supra dictum est, gliscerent agitare Pium de formâ eius mutandâ; Rodericium Prouincialem cupido incessit planius explorandi quid in animo Claudij, pro eo quantum Sancto Pontifici, cui et se tam carum nouerat, tribuebat, sermones tales essicerent Respondit Claudius eam sibi constantiam, et caritatem a Deo erga Societatem praeberi; vt, si quo casu quotquot in eâ degerent, concidendi in frusta essent; primus ipse quamlibet subiturus carnificinam esset: sique forte, quod nunquam fieri posse certum haberet, ab omnibus desereretur; vnum se (quod dictum modeste esset) cum Dei ope mansurum. Hunc animum summa bonitas alumno tribuebat, quem huius familiae suae in tot annos, tamque duris temporibus rectorem parabat. Prima enim Pastoris est virtus amor in gregem. Interim Claudius non [Note: 87 Publice emedicat.] serio tantum ab se relictum seculum, sed etiam acre susceptum cum vanitate eius bellum ostendit. Vna cum Antonio Vicecomite in obsoletâ tuniculâ, pendentibus vtrinque ex humero manticis, apparet in publico: ad eoque notus iuuenis per vias Vrbis celeberrimas in Vaticanum contendit: vsque ad proximum Pontificio conclaui cubiculum penetrat: Alexandrinum, atque allos quosdam Cardinalium, plurimosque ex aulâ: deinde etiam quasdam Matronas principes, nobilis [Note: 88 Concionatur ad plebem in foris.] pro Christo mendicus adit, magnâ cum admiratione omnium. Nec minore admiratione coeptus est conspici verba faciens ad agrestes. Rostra illi humile sca bellum erat in toro, quod Sciarrae vocant. Ardore ibi eximio erudiebat, excitabatque ad cultum pietatis inopem turbam. In aestu illo concionis multi notorum videbant, ac serme tali exemplo proficiebant. Vnus inuentus est, qui sapientiae Christianae funditus rudis; Nouitij feruorem in terpretare tur insaniam: nec potuit se tenere, quin Ioannam Aragoniam, quae norat, et vnice diligebat Claudium, conueniret, nuntiaretque miserabilem casum, Claudium insanisse: publice in plateis ea facere, dicereque, quae nullus auderet sanorum. Quae cum serio affirmarentur; perculsa tali nuntio Matrona, trepide ad Patrem Borgiam mittit, qui certius de eâ calamitate cognoscat. At Borgia errore in tellecto: Ito, inquit, Dominae Ioannae renuntia, securo animo sit: Nunc demum optime Claudius sapit. Haec praeclara fuere Claudij initia. Tot, tamque nobilibus animis florente Tyronum schola, dum alter alterum suspicit, ac veneratur; mire feruebant opera, et studia [Note: 89 Turriani feruor inter Tyrones.] pietatis. Sed inter omnes spectabilis erat cana Turriani sapientia ab ore Magistri pendens, et prima quodammodo elementa discens absconditae mundo sapientiae. In hunc aliquando cum forte in currisset Claudius; dum Tyronum more praefestinus in capsulâ ad vacantem exercitationi spiritus cibos defert; continuo bonus senex orare veniam voce, ac gestu supplici. Nec segnius e contrario Claudius sibi esse precandam, non dandam veniam. Denique abijciuntur in genua, longaque fuit lis dum ita abiecti inuicem postulant sibi ignosci, et vterque ad se incogitantiae culpam trahit. Tam vero numerosâ, lectâque sobole aucta hoc anno Romae Societas minus sensit Doctorum Emmanuelis Mionae, et Ferdinandi Iaeni [Note: 90 Emmanuelis Mionae obitus, ac virtus.] desiderium. Vetustissimus Societatis videri Miona poterat: quippe qui eius parenti modo quodam parens fuisset: et ille quidem se ab Ignatio primum libenter vocabat. Nec immerito ex ea parte, quod si non re, studio certe reliquos omnes praeiuisset. Namque Sancto Ignatio literarum Compluti studia persequenti a confessionibus fuerat: ob insignem, celebratamque virtutem a Sancto Patre adscitus. Ex quo tempore tales in viri Dei pectore caelestium thesauros donorum, Sacerdos intelligens, per intimum illum, sacrumque vsum dispexit; vt admirari postea,

et praedicare laudes eius, et fouere coepta nunquam destiterit. Quin etiam cum iam essent ambo Parisijs; colligenti Socios ipsemet conquirebat studiose idoneos, atque conciliabat. Ignatius ipsummet venabatur venatorem suum, valde appositum ratus, cum aetatis, tum auctoritatis robore, coepti operis fundamentis: nec dubitans plus valiturum exemplo, quam verbo: praesertim quod non nemo mirabatur, et Hieronymus Natalis in os illi fidenter obiecit, cur, qui vellet Ignatianos effici alios, ipse non fieret? Eam ob rem ad spiritus exercitationes Sanctus Pater adducere hominem conabatur: nec destitit etiam, postquam Parisijs abierat, per grauissimam epistolam Venetijs datam, quae edita extat in anni millesimi quingente simi trigesimi sexti rebus, ad experien das eas exercitationes ad hortari. Sed ille maluit ad constitutam iam, certamque Societatem accedere, quam in in certam dare nomen. Sub annum Seculi quartum et quadragesimum accessit. Quo anno cum Parisijs Romam venisset, et in culinae, colendique horti laboribus, ceterisque Tyronum experimentis rudimenta nouae vitae vir adeo venerandus, adeoque et aetate, et sapientiâ consummatâ poneret; incredibili pietate et praesentes eius rei spectaculum, et absentes fama succendit. Anno postea vndequinquagesimo inter ordinarios (idest Votorum quatuor) professos ad scriptus est. Cumque adhuc perpetuo apud Ignatium mansisset; anno quinto et quinquagesimo in Siciliam missus, Panormi ali quandiu fuit. Denique ad Romanam, cum vehementer id cuperet, reuocatus domum, in eâ vitam finiuit. Propter grauem aetatem excolen darum operi animarum haud satis iam sufficiebat: tamen quicquid supererat virium intendebat, et aliquid in ea quoque re moliebatur. Ceterum cuncta iam prope studia ad agendum cum Deo, et Caelitibus conferebat, dispositione tali. Vbi tres, aut summum quatuor horas nocturnae cepisset quietis; exurgens Sacerdotalis officij psalmos, ac preces, itemque solennes in Deiparae cultum exequebatur. Inde cum iam ceteri ab quiete surgerent, descendebat in templum, et cunctas figillatim obiens aras, bene longam apud quamque faciebat precem, Postea in Odaeum secedens diu perseuerabat pertractans mente diuinas res, et silentio orans. Secundum ea de peccatis coufitebatur: quod quotidie studiose faciebat, et ex confessario supplex in stabat, vt permitteret. A confessione sacrificatum abibat. Sacrificium duas principio (priuatim enim faciebat) tenebat horas: sed immodicae prolixitatis admonitus; tempus contraxit, et vnâ contentus horâ fuit. Sacro peracto suo, reuertebatur in Odaeum, et sacris omnibus quot quot fiebant in templo, vsque ad posterioris mensae tempus aderat: subinde Virginis Deiparae coronam, et precationes alias interserens. Postquam Sacrificijs in templo finis im positus erat, accedebat ad mensam, et animo laute saginato, terrenae parti quod necessitas exigeret, parce reddebat. A mensâ in cubiculum breul abditus reliquam Sacerdotalis psalmodiae partem, et Officium Beatae Virginis lente inambulans absoluebat. Tum reliquum tempus per varias pias occupationes, ac ferme Deiparam falutans, nunquam ab sancto quopiam cessans opere, traducebat. Eximiae [Note: 91 Eiusdem in Beatam Virginem pietatis fructus.] erga clemen tissimam caeli Reginam pietatis fructum cum al as, tum egregium extremo percipit tempore. Aliquot ante migrationem diebus, cum in eius cubiculo causa nulla odoris neque ab morbo, neque ab senectute hominis, neque a Ministrorum curâ esset; adeo tamen ex ipsomet decumbente suauis afflatus odor dicitur; vt vehementer, qui aderant, mirarentur. Relictam ab Virgine serebant eam suauitatem, quae clientem suum benigne inuisisset. Idem cum agens animam oculos in caelum praeter solitum in tendisset; quaerenti quid hoc sibi vellet; respondit se Deiparam intueri. Decessit quarto nonas Martias. Lusitanus erat natione, in Algarbijs natus. Ferdinandus Iaënus [Reg: Iaenus] mense proximo, quintodecimo Kalendas Maias e medijs laboribus ad emeritos emigrauit. Commendatissimus erat vir et [Note: 92 Ferdinandi Iaëni [Reg: Iaeni] mors, et dotes.] doctrina, et sanctitate: animam Patres benedictam vocabant. Patria Cordubensis, paulo quadragenario maior erat: paucis annis, circiter nouem, in Societate vixit: sed in locis, ac laboribus multis. Theologiam in Hispaniâ, et Romae, et Viennae in Austriâ aliquandiu docuit: deinde Patauino Collegio superintendens, Maceratensi Rector praefuit: postremo in Sancti Petri basilica, quo iusserat Pontifex

aliquot e Societate submitti confessarios in supplementum Poenitentiariorum, quos, vt parum idoneos, Censores loco mouerant; multum laborum consessionibus audiendis exhausit. Ad id loci Romana domicilia per se Generalis Praepositus, [Note: 93 Prouinciae Ro. manae institutio. Tusca abolita.] extra Prouincialis curam, administrarat. Quae, cum occupatio non leuis esset, crescentis adeo vbique Societatis communia negotia retardabant. Ad haec cum praecipui Patrum Romae essent, neque vlla in Prouincia censerentur; incommode sane fiebat, vt ad Conuentus Generales eorum nulli aditus pateret, nonnulla talium personarum iniuria, maiore Conuentuum ipsorum damno. Ergo vt difficultas haec tolleretur, ac minutioribus expeditus curis, vniuersae magis familiae Praepositus Generalis vacaret; quae Romae, circaque domicilia erant (exceptâ domo Professorum) vna cum ijs, quae Prouinciam prius Tusciam faciebant, Praesidis vnius procurationi commissa, et Prouincia in de Romana, abolito Tusciae nomine, constituta: perrexitque Christophorus Rodericius, qui antea praeerat Tuscie, Prouinciam ita amplificatam regere. Domicilijs tamen Romanis, dum longius sita Rodericius viseret Superintendentis nomine Ribadeneria praefectus: qui [Note: 94 Prouin ciales decreti.] pariter hoc anno Sancti Ignatij vitam latine scribebat. Haec initio Martij constituta. Eodem tempore Franciscus Costerus inferiori Germaniae, et Franciscus Adurnius Longobardiae ordinarij Prouinciales praepositi, quas adhuc Prouincias Vicarij duntaxat nomine habuerant. Causarum Societatis in Romana Curia Generalis [Note: 95 Procuratores Generales ad id temporis.] Procurator communibus Prouinciarum ali coeptus impendijs; ab domo Professorum in Romanum Collegium translatus est. Gesserat id munus initio Polancus: dein negotijs in crescentibus Baptista Ribera: eo in Indiam profecto, Ioannes Victoria reuocatus ab Austria: illi postremo Ferdinandus Solerius successerat, qui cum Cardinali Cribellio venerat ex Hispania Romam. Simul est constitutum, vt apud Curiam Philippi Regis Hispanicarum Prouinciarum impensis Procurator collocaretur, qui negotia earum ageret. Postridie Kalendas Iulias in Romano Collegio, quo die et votorum solennis in stauratio facta est, conuocatis quamplurimis ex Vrbe Socijs, proprias multarum procurationum regulas, et communes, diuturnâ consultatione renouatas, redactasque ad arctiorem numerum, vti Conuentus nuper decreuerat, Pater Franciscus promulgauit, praeclarâ ad hortatione [Note: 96 Borgiae de regularum vtilitate sententia.] habitâ, qua ad earum custodiam Socios, et ad perfectionis studium incitauit. Inter cetera vtilitatem regularum explicauit hoc simili. Proponamus nobis hominem vndique ab latronibus pressum, iam iamque crudeliter enecandum: si qui sorte interuenirent, aggressique maleficam turbam oculos vni eruerent, alij linguam exsecarent, illi aurem abscinderent, hunc truncarent manu, non neminem pede debilitarent, alios alijs modis mutilarent; non ne is, qui ita liberatus esset, liberatoribus suis praebere se gratum deberet, ad seque rec pere eos, et quandiu periculum esset, libenter custodes habere? Talis causa nostra est. Circumueniunt nos in testini, externique latrones: Regulae nobis auxilio veniunt: quae dum oculis, dum linguae, dum auribus, dum manui, dum pedi, dum totis nobis modum im ponunt; his membris aduersarios nostros, quibus contra nos vtebantur, detruncant. Amare ergo eas, et propensis excipere animis, et sub earum custodiâ manere aequum fuerit. Imo et veneratione quadam dignae sunt. Nam cui Sacros e cera Agnos Pontifex ipse donaret; is nimirum gratos eos haberet, tum propter ipsam rem, et vtilitatem aduersus in cendia, et alios casus, tum propter Pontificis, qui largitus est, dignitatem. Et regulae nos modo quodam ab cupiditatis facibus, et ab immanibus procellis, periculisque eripiunt, et ab ipso traduntur Pontificum maximo Deo. Quantâ ergo curâ, ac veneratione haberi decet? Ad extremum, quoniam multae, variaeque regulae sunt; earum, inquit, summam [Note: 97 Compendiosus regulas seruandi modus.] vobis toties a Beato Patre Ignatio repetitam breui proponam verbo: idest, vt omnia ad maiorem Dei gloriam faciatis: tum cuncta recte, et ordine procedent: tum disciplina non grauis erit, sed per se, velut sponte naturae sequetur: tum Caritas quoque mutua pulchrem regnabit, et gaudebit quisque se loco, vel ingenio, vel doctrinâ praestari ab alio, quod ad maius id obsequium Dei, et maiorem gloriam intelligat pertinere: tum inuicem in cordis latitudine exhortantes, et gratulantes,

dicent: Benedicite Serui Domini Domino. Et Societati: Benedicat tibi Dominus ex Sion. Et tu benedic, Soeietas leSu, Dominum, quae fundata es, vt alios fundares: instituta, vt alios institueres: in sublime elata, vt alios extolleres a terra ad caelum. Benedicat tibi Deus in aeternum, vt et tu illi, sicut ad huc, et im posterum benedicas. Eodem tempore, quo leges eas Romae Borgia promulgauit; vt simul in Prouincias cunctas in ducerentur operam dedit, sublatis varijs, ac multiplicibus monitis, quae vel Natalis, vel alij reliquissent. Ita iam paulatim, quasi consolidato aedificio, suisque nitente membris, fulturae remouebantur. Cum Lauretanum domicilium videretur opportuna sedes Seminario Confessariorum; Nouitijs amotis, duos ibi collocauit Magistros, qui quaestiones conscientiae explicarent, circiter triginta auditoribus attributis. Senis Grammaticae [Note: 98 Senensis Collegij status.] sublatae scholae, cum haud extaret pretium, et philosnphiae institutae Emmanuele Gomio a Monte Maiore docente. Id tentatum si forte pressum inopiâ Collegium eâ viâ exsurgeret: vel desiderio scholarum inferiorum benignitas Ciuitatis excitaretur: tametsi homines naturâ benignissimos facultas potius eâ tem pestate, quam voluntas deficiebat. Sancti Vigilij domus, in qua socij ad hanc diem inquilini agitabant, vna cum templo, consentiente Grosseti Episcopo, ab Pontifice adiuncta Collegio est. Hoc, et Perusinum Collegium, itemque Florentinum ex [Note: 99 Amerinum Collegium sublatum.] itinere Polancus visit. Amerinum sublatum est. Multas ibi indignitates Socij pertulerant, scholarum primo causâ, dein etiam templi. Tres in partes diuisa erat Amerina Ciuitas, quarum vna quaeque in orbem Magistratum gerebat, raro sine factionibus. Itaque cum publicae scholae Collegio ab vna earum partium, quae tum praeerat, deman datae essent; materiam inde dissidiorum nonnulli partium reliquarum sumpserunt. In his propinquorum Episcopi nonulli erant. Episcopus erat Bartholomaeus Ferratinus, cuius consilio, vt ingrauescentes tollerentur turbae, ab hinc bien nio Collegium desijt docere. Clauso gymnasio, templi restabat causa. Id cum Superior Antistes Societati attribuisset; nec quoquam Parochi, quod habebat in situm transtulisset munus; plurimum, diuque rogatus successor, vt tranferret; alia, atque alia causans, id vt faceret nunquam adduci potuit. Ex hoc, alijsque compluribus ar gumentis haud obscure comperto non esse admodum ei curae, vt Societatis Collegium Ameria haberet: ad haec mendicato esset victitandum, atque e concionibus, alijsque ministerijs, si qui extabat fructus, factionum corrum peretur studijs: quodque quibusdam erat medicinae, veneno aduersarijs esset: denique nec Ciuitas eo statu idonea videretur ad excip endam Societatis culturam: paucique, qui ibi versabantur Socij, vt inter assiduas dimicationes pietatem haud multo plus augerent alienam, quam detererent suam; visum est Borgiae, Prouincialibus, alijsque Patribus, quos per literas rite consuluit, eos alio transferre, vbi extra suam, atque alienam noxam publice vtiles forent. Sic vti, cum ex Monte Politiano discessum; ita hîc omnia procurata. Quae moueri poterant, in pauperes distributa: templum ornatu, et sacrâ supellectile auctum Episcopo redditum: eidemque tradita domus cum horto, quem ex piorum liberalitate [Note: 100 Iulius Mancinellus ad Ame rinum Collegium remouendum mittitur.] Socij compararant, vt quos vellet pios in vsus conferret. Ad haec recte, ordineque gerenda Iulius Mancinellus Perusini tum Collegij Rector missus: eoque gessit exemplo; vt non amicos modo, sed infensos quoque vehementer commorit. Itaque plurimi Ciuium accurerre rogatum, vt subsisteret: pollicentes nouum se priuato aere templum excitaturos. At in populo, tanquam in publica calamitate, luctus, et comploratio extitit. In Coenobijs habita super ea re quadraginta horarum supplicatio. Ceterum cum Pater Generalis, re plurimum Domino [Note: 101 Calatabellotensc Collegium remouetur.] commendatâ, statuisset non esse e diuina gloria diuturniorem ibi moram; exeunte Maio Societas Ameriâ excessit, vndecimo circiter postquam adierat anno. Calatabellotra quoque in Sicilia hoc anno pauci, qui degebant Socij, cum bonâ Bibonensis, Ducis venia, reuocati. Ad Siculam vero Prouin ciam Rheginum, translatum [Note: 102 Visitatores Siciliae et Neapolis,] est ab Neapolitana Collegium. Et qui cunctam viseret Prouinciam vere extremo missus est Ioannes Montoia Nolani iam inde a principio Collegij Rector. Eodem tempore ad Neapolitanam visen dam missus ab Vrbe est Benedictus

Palmius Assistens, cum Romae magni ieiunij tempore ad Sancti Laurentij in Damaso, auditorio perinde insigni, ac fructu, saepe vel quindecim Purpuratorum Patrum coronâ, concionatus esset. Et quoniam eo incumbebat Borgia, vt omnibus [Note: 103 Sacrae doctrinae professores varij.] absolutum disciplinis suum quaeque Prouincia haberet gymnasium; Ioannem Mariam in Siciliam ire iussit, vt ordinaret studia: atque, vbi videretur maxime opportunum, doctrinam diuinam auspicaretur: quam, collato cum Visitatore, et Prouinciali consilio, Messanae insequenti anno auspicatus est. Per huius autem anni autumnum eandem exorsi in Neapolitano Collegio Hieronymus Surianus, et Antonius Ramirus: et Patauij Carolus Pharaonus, et Ioannes Ricasolus, vbi et Dialecticam Antonius Lisius inchoauit, scholis humaniorum literarum, quae frigebant, remotis. Interim, praeter collatam vbique in omne mortalium [Note: 104 Messanae aegris militibus succursum.] genus promiscue operam; Messanae militum Hispanorum egregie succursum calamitati. Quinque vexilla sub anni finem cum ibi exposita essent, quam plurimos ex diuturnae nauigationis laboribus, corruptisque cibarijs, grauis lues inuasit. Qui, cum eodem morbo Nosocomli magni Praefectus decumberet, et metu contagionis, ne mangnâ quidem mercede, ministeria inuenirentur; et Sacerdote etiam Hispano carerent; ab omnibus derelicti iacebant, passimque moriebantur. Re cognitâ Domeneccus, destinatis aliquot fratrum, qui corporibus, quandiu opus esset, aegrorum prospicerent; ipsemet, Rectorque Collegij Iacobus Suarius, et alij Sacerdotum ad consulendum miserorum animis illico accurrere. Nullum non subeundum fuit aerumnosi operis, odiosique laboris genus, inter squalorem, ac Sordes miserorum, et assidua ex contactu vitae discrimina. Sed caritas amabiles aerumnas faciebat, honoratas sordes, secura pericula. Adeoque in tempore id subsidium adfuit; vt praeter multos ab leti faucibus haud dubie ereptos, testetur Domeneccus euenisse, vt quidam, tanquam diuinitus ad id momentum seruati essent, vix confessione secum patratâ, expirarint: alij continuo vsum mentis, loquendique facultatem amiserint. Nec sua magnanimis operarijs de caritatis semente, ad geminam scilicet faciendam in Caelo messem, defuit tolerantiae seges. Rector Suarius grauiter decubuit: Fratrum tres feliciter occubuere: Laurentius Sterellus, [Note: 105 Laurentij Sterelli vita, et mors praeclara.] et Thomas Seuerinus, et alius adhuc tyro. Omnium digna tam nobili exitu virtus erat: sed Laurentij maxime eminebat. Bergomas patria erat ex oppido Alzano, in flore aetatis triennio ante in Societatem Romae Iunio mense cooptatus, vertente anno in Siciliam venerat cum Patribus iuuaturis Melitenses propugnatores. Tum Messanae cum mansisset, et aeditui munus ita tractaret; vt sedulitate, modestiâ, obedientiâ, caritate, assiduitate precum, omniumque virtutum exhibenda specie non modo carus domesticis, sed venerationi ciuibus, apprimeque ad pietatem inserendam vtilis esset; vnum illud dolebat, quod materiam, non quantam auebat, exercendae pro Christo patientiae nostro in Orbe inueniret. Itaque ad ampla illa Indorum, et fecunda Crucium arua votis omnibus, et precibus ferebatur: quo auidius oblatam Mamertino in portu occasionem arripuit, tamque laetus cum suo manipulo ad caeli patriam emigrauit; vt, quanquam perbreuis fuerit morbus; tamen longus ei prae abeundi cupidine videretur. Hîc libet editam [Note: 106 Triumphus mortis Panormi ex hibitus.] Panormi haud abhorrentem ab hoc sermone pompam subiungere. Homines facile quingenti ex ijs, qui templum Collegij frequentabant, proximis ante cineralia diebus, dum vulgo maxime obliteratâ mortalitatis memoriâ, ingluuies inter procaces iocos, ludosque bacchantium dominatur; suae studia hilaritatis in apparandum spectaculum contulere: quod et sibi fructuosum esset, ac reliquos Ciuium humanae conditionis admonitos ad seria retorqueret. Triumphum mortis nominauerunt. Ergo rite omnibus comparatis, ipsis cineralibus, alterâ noctis horâ procedere incipit pompa. Ad sexaginta lento gradu congeminati praeibant: caeruleus his indumento saccus erat: cereus in manu lucebat candidus, symphoniacorum sequente choro decenti vestitu. Pone alto in feretro Christi e Cruce pendentis praecelsa, atque admodum pia gestabatur effigies: vndique sacrorum cruciatuum dispositis argumentis, facibus compluribus, et quatuor adolescentibus Angelorum habitu circumstantibus. Proxime succedebat longum se flagellantitum

agmen: ducenti erant in atrâ veste: quibus intermistae ad pellendas tenebras sublimes ferebantur laternae subfusco lumine. Illis acriter terga pulsantibus in noctis silentio, attonito populo, horrib ilis verberum audiebatur crepitus, et solum sanguine rigabatur. Medius incedebat alter Cantorum chorus squalidus, barbisque promissis, Anachoretarum specie, qui accommodato cantu, rerum fallaciam humanarum, seculique ludibria persequebantur. Ad postremum agmen apparebant homines duodecim sacie, quali mors pingitur, caballis vecti deformibus, ac strigosis. Incedebant ordine singuli, primusque horribili personans tubâ late cuncta terrore complebat: alter vexillum explicabat funestum: alij alia praeferebant insignia, et trophaea mortis. Circa funalia gestabant picea homines cinereo tecti colore. Carrus his proxime succedebat praealtus, sciteque elaboratus. Quatuor trahebant furui boues, regebatque auriga figuram temporis cultu, atque insignibus referens. Currum egregia vndique pictura distin xerat. Signa duntaxat visebantur, armaque, et victoriae mortis. Quatuor in eo ardebant laternae sanguineâ luce: circaque magnus, ac tristis e pice tetrâ funalium numerus. In summo curru ipsa stabat victrix, triumphansque mors. Texturâ erat horrificâ ossium, foenariam ingentem vtrâque manu tenens falcem. Ad latera grandis arcus, et plena venenatis sagittis pharetra. Ad pedes ligones, ac palae, ferramenta fodiendis sepulchris. Insra quindecim cuiusque sortis captiuos vinctos catenis agebat. Quorum priores lugubre non sine concentu immurmurabant carmen ductâ, ac miserabili voce. Ipsa sublimis adeo vehebatur; vt tectorum fenestras aequaret: adeoque late per vias, ac domos spectantium turbâ oppletas, salubrem spargebat terrorem. Hac specie per vrbis praecipuas vias ducta pompa cum admiratione, pioque omnium motu: vt vel ab ijs, qui quicquid ab Iesuitis prodijsset, damnare moris erat; approbationem, ac laudem tulerit.

[Note: 107 Bonontensis Collegij incrementa.] Longobardiae Prouincia non leue accepit hoc anno incrementum. Bononiae ab Sanctae Luciae Collegij templo Gabrielis Paleotti Cardinalis, Bononiensis Antistitis fauore partim in sacellum illi annexum, partim in templum Misericordiae extra vrbem, animarum procuratio translata. Et sane optimus Cardinalis aduersus [Note: 108 Mediolanensi Collegio traditur Aedes S Fidelis.] Societatem, pariter ac quiuis Sociorum, gerebat sese. Mediolanense Collegium, quod iam triennium in conductis aedibus, locoque parum decoro habitum erat, steteratque, impensis in diem ab sancto Cardinali suggestis; hoc demum anno firmamenta ab eodem certi vectigalis, et stabilem sedem accepit, nullâ conditione impositâ, nisi vt Collegiorum solennia praestaremus. Vectigal ex Aronensi Abbatiâ, quod Pontifex ratum postea in perpetuum habuit, attributum est. Sedes ad Sancti Fidelis: loco adeo opportuno; vt bene empta commoditas priori incommoditate putaretur: atque idcirco nihil vsquam receptaculi, cum plurima tentatarentur, [Note: 109 Turbae ob eam rem suscitatae.] antea patuisse; quod hanc Deus sedem reseruaret. Nec vero nihil Diabolus obmolitus est: qui quantopere eam rem exosam haberet, totius ordo negotij documento est. Parocho S. Stephanini (ita vulgus appellat) demortuo, Benedictus Alemannus, qui vna cum ceteris amicis in hoc excubabat, admonet Patres, impetrari eam Collegio aedem posse. Sed perspectis locis, cum proxima Sancti Fidelis Paraecia opportunior ad incrementa domicilij, templique videretur; Sanctus Cardinalis rogatur, parochis Sancto Stephano contributis, in hac collocare Collegium placeat. Sanctus Cardinalis (vt non raro, siue in genio, siue studio optimum vbique assequendi, solebat) non nihil primo cunctari: demum cum vidisset coram, quam illa aedes instauratione egeret; probauit rem: sed antequam plane conficeret; explorari viciniae animos aequum duxit. Cumque viritim interrogati nobiles, placere sibi ad vnum cuncti respondissent; confirmato inde consilio, etiam e populo quosdam accersit. Horum vnus (incertum vnde offensus) vehementer reclamat: ceteri ducem eum, vt multitudinis mos est, sequuntur. Sanctus Carolus, ne qua cui causa doloris offeratur, ita commouetur; vt nisi forte Cardinalis Cribellus interuenisset; aperteque, et acriter siue eum, siue alium quempiam tandem locum attribuendum, Deique famulos vltro accitos tandiu sic haberi nec honestum Cardinali, nec e gloria Dei esse demonstrasset; destiturus incoepto

fuerit. Aduersariorum dux quidam Panzana erat: qui saepius in vnum coactos vicinos compulit primo, vt nomina quisque sua scripto profiterentur: deinde eorum manu succinctus ad Cardinalem ipse contendit. Adeoque parum considerate egerunt; vt mitissimo hominum Borromaeo stomachum haud leuem commorint. Ergo reiecti ex meritis. Illi vero (vt appareret ab Satana misceri negotium) quos verecundia Sancti Pastoris sedare debuisset; ad Senatum recta procedunt. Praeses respondet, scire se Cardinalem esse virum bonum, nec nisi ea gerere, quae cognorit ex gloriâ Dei esse: irent: quiescerent. Hoc accepto responso, velut furore perciti, ad ipsam aedem pergunt: claues in potestatem redigunt, et apponunt custodiam, ne Patres in possessionem eâ nocte inducantur. Cumque postridie Cardinalis e suis apparitorem, repetitum claues, misisset; isque etiam eum, penes quem erant, duceret; coniurati ad campanam euolant, citatoque tinnitu multitudinem ad arma cient. Illico turba omnis confluxit: sed, vbi serio viderunt agi; suarum trepidi rerum in sua quisque tecta sensim dilapsi. Has Diabolus moras non tam nostris, quam ipsorummet, qui aduersabantur, vt postea sassi sunt, commoditatibus innectebat. Breui enim animos prorsus mutarunt: et Patres operam dedere, vt et ijs, qui turbas concierant, gratia erroris fieret, et aeque omnibus vicinitatem suam magis in dies optabilem religiosis obsequijs facerent.

Secundum Pascha Collegium eo migrauit, nemine magis laeto, quam Benedicto Alemanno, cum suis: cuius vxor totum annum post alias preces, quas singulis vesperis exigebat a filijs, proprias addiderat ad impetrandum a Deo Societatis [Note: 110 Documentum insigne diuinae tutelae et Bene dicti Alemanni virtus.] aduentum in S. Fidelis, quod illa aedes minime distaret ab suis. Inter has vero turbas ipsi Benedicto memorabile caelestis tutelae pignus contigit experiri. Nam e primis aduersantium quidam, cum sicarium quinquaginta aureis nummis conduxisset, vt ei, tanquam negotij totius auctori, actorique praecipuo necem inferret; ita euenit, vt qui dies destinatus erat facinori, eo die Benedictum sebris in lecto detineret perinde leuis ac pertinax, aeque medico admirante, cum causam mali nullam dispiceret: ac sese discruciante sicario, quod patrandi sceleris sacultatem non inueniret. Cuius tamen nocentis saluti (quae mira est Dei clementia) innocentis incommoditas seruiebat. Interim enim cum sorte sodali quid moliretur aperuisset; is exclamans: Ergo ne pauperum parentem mactabis? Ergo piorum operum, quot quot Mediolani sunt, curatorem extingues? alijsque grauibus verbis ita commouit hominem; non modo, vt ad mutandam mentem, sed et ad veniam ab ipsomet coram Benedicto petendam adduxerit. Supplicem Benedictus primo excepit placidissime, tum aureis donatum quinque et viginti, insuperque rogatum, vt perhomologesim reconciliare sibi diuinam studeret gratiam, et ministerium crudele nulli, quam sibi, nocentius desereret; recte animatum dimisit. Simul autem ille pedem domo extulit, pariter sebris euanuit post octidui pertinaciam. Et Benedictus, vt Christi opus consummaret, maleficij mox principem, et emptorem, qui vulgatâre, male sibi metuens, fugâ secesserat; omnem caritatem pollicitus, reuocare institit, maiore studio, quam quo, vt semoueant inimicos, vulgo contendunt: nec destitit, quoad tandem ad reditum pellectum bonae pacis foedere, complexuque constrinxit. Dignus profecto vir, cui in tancta recte factorum sobole, progenies etiam, vt contigit, religiosa donaretur. Quippe e liberis, quos nouem suscepit, foeminae omnes tres numero, repudiatis conditionibus et perhonestis, et locupletibus, in Parthenone nobili Sanctae Magdalenae: Virilis vero stirpis quinque in Societate (vt alibi etiam diximus) diuino se obsequio manciparunt. Ille vero benignitatem erga Collegium eo quoque cumulauit; quod pernecessariam habitationi domum e proximis suo coemptam non paruo aere donauit. Accesserunt postea et aliorum singulari pietate ciuium alia tecta: nouo etiam, ac sane magnifico cohonestata templo vicinitas, ipsiusque in id Sancti Fidelis corpus inuectum. Demum vbi Sanctus Cardinalis Academiam Braidensem instituit, Collegio ad eam translato, Professorum domus ad Sancti Fidelis, vt suis exponetur locis, statuta. Hoc anno, cum latinitatis scholae in Seminario haberentur; in Collegio duntaxat Dialectica, et quaestiones conscientiae explicatae.

Brixiae, et Augustae Taurinorum nouae coeptae coloniae: quanquam potius [Note: 111 Brixiensis Collegij origo.] natum Brixiae, quam introductum eo Collegium potest videri. Angelus ibi Paradisius agebat Sacerdos pius, ac boni publici studiosus. Is, cum iam pridem Societatem adamasset, in eâque permanere valetudo non sineret; insistens coeptis iuuandorum hominum studijs; circiter triginta partim Sacerdotes, partim inferiorum Ordinum in vnam aggregarat familiam: cum quibus coniunctâ operâ, audiendis confessionibus, porrigendâ sacrâ Eucharistiâ, erudiendis rudibus, inuisendis custodijs, et valetudinarijs, prorsus vt in Societate fit, illibatâ, atque aequabili famâ, Deo Domino, et suis Ciuibus seruiebat. Duo habebant templa: sed ad Sancti Antonij plerisque sedes erat. Ergo cum Franciscus Adurnius Longobardiae Prouincialis Brixiâ forte transiret, ad hosque diuertisset: dum cum Angelo familiariter agit; eo paulatim delapsus sermo est, vt ambo affirmarent e diuina gloria fore, si tota illa familia in Societatem transcriberetur. Explorat suorum animos Angelus, eiusque reperit omnes sententiae, vt idem cuperent vehementer. Mittitur Romam communis Epistola singulorum manu subscripta. Illud ad effectum rei maxime valuit, quod nullam ab communi Societatis sensu alienam institutionem, morem nullum imbiberant. Exercitationibus cuncti Beati Ignatij exculti; ijsdem, quibus Angelus Paradisius olim, assuefacti legibus; in humilitate, rerum piarum studio, et obedientia eminebant. Quare cum recipiendos omnes, nisi quem forte impedimenta insolubilia excluderent, Pater Generalis statuisset; legauit eo cum literis Paulum Candium, qui sanctam illam familiam suo coram nomine salutaret, nullâ in praesens mentione factâ, reciperentur, necne. Optatissimus adfuit Candius et Episcopo, et Ciuitati, et max me Angelo, ac Sodalibus. Post mutuam salutationem, in conspectu omnium recitantur Patris Generalis literae: quibus collaudans eorum pietatem, singularique voluptati, atque exemplo sibi, ac ceteris Patribus fuisse demonstrans, quod tanto studio, quantum subscriptionibus quisque suis declarauerant, ad diuinae Maiestatis obsequium in hac minima Societate Iesu dedicarent sese: atque adeo eandem Dei Domini Maiestatem obsecrans, vt consentaneum eiusmodi initijs impertiretur exitum, vnde optatum, speque conceptum ad Dei laudem momentum existeret. Addebat, rei totius transactione in aduentum Patris Adurnij Prouincialis dilatâ; mitti ab se in praesens Rectorem Patauini Collegij Paulum Candium, qui coram explicaret ex hac re a ceteris, et a se perceptum gaudium, et incitamentum, suoque eos nomine inuiseret, et salutaret. Id modo continebant literae: vix tamen ijs perlectis, Angelus ad pedes se Candij abijcit, eiusque se totum potestati permittit, Ducem sequuti reliqui, extemplo singuli humi pio certamine prouoluuntur. Nec potuit euincere Candius, vt exurgerent, stantesque amplexum reciperent: sed cum perseuerarent; peracta de genibus res est, eo sensu, vt nemo esset, cui non prae affluentiâ sanctae dulcedinis lacrymae vbertim fluerent. Atque, vt agnoscas inenarrabiles [Note: 112 Dei prouidentia inuocatione Patris Alfonsi Agazarij.] diuinae prouidentiae vias; Alfonsus in his Agazarius Senensis erat, iuuenis pius, ac nobilis: qui cum aliquanto ante tempore tacitis ad religiosam vitam cieretur stimulis; atque ab Religioso Dominicano, vt Societatise daret, esset admonitus; ab eâ tamen nescio quomodo abhorrens, praeclarâ Sodalitij Sancti Antonij Brixiensis famâ excitus, ad illud se contulerat: isque nunc ita est immutatus; vt plurimum letaretur in id, quod fugiebat, se fugâ ipsâ delatum. Eoque gratio deinceps diuino muneri vixit, cum egregiae virtutis opinione, commodus animarum, et praefecturae domesticae administer. Collegium Tauriense parentem habuit [Note: 113 Taurinensis Collegij exordia.] Aleramum Becutum virum et suâ, et maiorum pietate clarum. Quippe constans opinio est e Becutiorum familiâ, quae inter quatuor Taurinorum primas censebatur, extitisse olim Sanctum Turibium Asturicensem Episcopum, ad quem Leonis Magni Pontificis exstat epistola. Alerami virtutem aestimare vel inde [Note: 114 Alerami Becuti eius fundatoris virtus.] promptum est. Feria sexta maioris Haebdomadae, dum concioni interest de Christi acerbis cruciatibus, cum trepide ab vno duorum famulorum, quos domi reliquerat, cognouisset, alterum famulum, effracto ipsius Heri cubiculo, ereptâque arculâ cum pecuniâ aufugisse; id modo respondit: non id tempus esse talia curandi:

nec loco est motus. Adeo pecuniae antetulit pietatem. Cuius constantiae nequaquam dilatus est fructus. Fidus enim ille famulus, vbi nihil denuntiatione sua commotum Dominum vidit; hoc indignius ratus furi rapacitatem feliciter cedere; sua sponte postulatis, impetratisque lictoribus, raptim insequutus est hominem, et comprehendit: et arculam domum intactam retulit adeo celeriter; vt redeunti ex concione Aleramo saluam offerret: insignem tempore eodem fidem, atque perfidiam experto, pariterque edocto quam tuto pecuniae pietas praeferatur. Ex Indicarum lectione literarum cogitationem primum suscepit Societatem in Taurinos accersendi: egitque cum Ciuitate, vt consilio publico Collegium peteretur: collaturum se pollicitus ad impensas aureos centenos quotannis. Decretum conditum est, et alterumtantum pecuniae aliunde adiectum. Sed cum ob tenuitatem vectigalium, et conditionum, quae adiungebantur, reiectum negotium esset, ac ciuium studia propter varietates temporum refrixissent; Antonius Alboscus indidem ciuis excitauit. Is per studiorum occasionem cognito Collegij [Note: 115 Quam placide Collegio Taurinensi Deus fauerit.] Montis Regalis in publicam rem profectu, dum ab fori strepitu curarum pertaesus mortalium, ad Carthusianos receptum parat, inter quos diem cum laude supremum egit; domum suam Societati ita legauit, vt, nisi ante biennium constitutum esset Taurini Collegium, cum reditu in octo minimum Sociorum alimenta, quod se sperare futurum in testamento profitebatur; ad heredes deuolueretur. Addidit postea ex Papiensi Carthusiâ ad Aleramum, quem aeque pium ac locupletem norat ponderosas literas, adhortans, verem ipse susciperet, perficeretque. Non magni fecit eas literas Aleramus, siue quod nullo esset cum Albosco interiore vsu coniunctus, siue taedio, vt fit (prolixiores enim erant) legendi. Itaque vix oculis delibatas in scrinium proijcit. Ceterum cum exinde sic eueniret, vt vbi quid quaeritaret, literae se illae in manus ingererent; rem instar prodigij admiratus, induxit animum tandem perlegere, vehementerque earum lectione commotus est. Sed antequam sententiam figeret, tacite per amicos explorare Collegij Montis Regalis labores, moresque voluit: et ipsemet, si qui interdum de Societate Taurinum adirent; humanum eis praebens se, totos oculo non curioso magis, quam benigno lustrabat. Demum, quia nihil nec per amicos, nec per sese cognorat, quod non vehementer probaret; sententia illa stetit: quoniam vltimus ipse Becutiae gentis esset, bona sua eo, vnde primum fluxissent, referre: Christum Dominum, et Ciuium suorum animas instituere heredes. Non posse familias, quae sic vitae insererentur, intermori. Haec apud animum suum ita cum statuisset; in praesens tamen aureos trecenos duntaxat, quantum ad ineundam aedium Alboschiarum possessionem satis duxit, annui vectigalis donauit: tum vt ex successu consilium maturius de reliqua hereditate caperet: tum vt, relicto aliorum quoque benignitati loco, Collegium tanto luculentius conderetur, quanto plures conferrent. Haud obscurâ propitjj Numinis gubernatione, Taurniensis Collegij initijs quicquid incoeptaretur obsecundauit. Ioannes Andreas tertius Collegij Montis Regalis Rector cum ad summam rei imponendam manum venisset; dum Sinfredi Comitem Ioannem Thomam Isnardum eximiae probitatis virum, custodiaeque Ducis praefectum religioso officio salutat; is cum coronâ, qua magnâ, et honestissimâ cingebatur, sustulit ad caelum manus, et exclamauit: nihil fieri magis attemperate potuisse, eodem momento ad ipsummet literas obfignari. Patrem Quintianum (religiosus erat Praedicatorum ex ordine doctus, ac pius, perque eas oras religionis catholicae custos) quem adhuc sodalitatis suae magistrum habuerint, proximis diebus abijse: se ad deliberandum de successore coactos, cum Societatis petentes opem, ad ipsummet Rectorem Montis Regalis scripsissent, Dei profecto manu eundem in conspectu repraesentatum. Respondit Ioannes Andreas, nihil se obstaturum pijs eiusmodi virorum votis. Dum Taurini propter Collegij causam sederet, ipsummet ijs quicquid in tenui homine esset industriae, nauaturum: si exitum haberet Collegium, inde adiutores nunquam postea defuturos. Honestissima erat Sodalitas capitum ferme quinquaginta, quam paucis ante annis, dum religio sub externo dominatu maxime periclitaretur, ad eam conseruandam,

inter se ciuium, et mercatorum primi coiuerant, sub clientela, ac nomine Sacti Pauli. Multis modis id negotij Collegio commodauit. Primum specimen editum est Societatis industriae: totque, ac talium virorum magis amor, magisque conciliatus. Deinde aedes Sancti Benedicti, vbi Patrem collocarant, et coetus habebant suos, cum domum Alboschi conductor vacuam tacere ad diem non potuisset; inchoando collegio intra dictum tempus praesto fuere: postremo ipsae [Note: 116 Iacobus Acoste primus Rector Collegij Taurinensis.] aedes Sancti Benedicti addictae Collegio sunt. Sub extremum Martium hoc an no, Rectore Iacobo Acosta, Collegium ad Sancti Benedicti constitutum. Mire et Dux eius aduentu, et Ciuitas, et Archiepiscopus Hieronymus Roboreus, et Apostolicus Nuntius Franciscus Bacodius, et Clerus omnis, Parochique laetati, eâ maxime spe, quod ex vrbe, circumiectisque pagis pestifera errorum germina extirpanda confiderent. Magnum ad id afferebat animum Acosta. Continuo bis in hebdomada Sancti Pauli sodalibus psalmos explicare, ac sacratioribus diebus in templo Sancti Benedicti conciones populares aggressus, praeclarum specimen dedit. Itaque [Note: 117 Nobilem Victoriam de Haeretico refert.] ad amplius Sancti Delmetii templum transferenda concio fuit. Nec multo post praeclara e duobus Vgonottis victoria exhilarauit Ciuitatem. Congressus primo cum discipulo. Cum hunc ita reuicisset, vt palam adegisset fateri id, quod suscepisset tuendum, fassum esse; Magister ipsum se congressurum denuntiauit, ostensurumque Iesuitae, ac Taurinensibus, quid inter tyronem gregarium, veteranumque ducem distaret. Et sane homo erat stultae Deo sapientiae apprime consultus. Satis habebat latinae, satis graecae literaturae: philosophiae, theologiaeque (vt inter Haereticos) haud parum: ad hoc audaciae plurimum. In proximis vrbi casis concionatorem agebat, concursu, doctrinaeque nomine magno plus satis. Acostae haud integrum visum est publice prouocato detrectare certamen. Postero ergo die venitur ad manus in publico plurimorum consessu. Amplius tres horas dimicatio tenuit. Ter ita ictus Haereticus; vt tanquam intercluso spiritu non posset hiscere: adeo vt omnes perturbatum, deiectumque aperte viderent. Cumque repetito vtcumque impetu aleam rursus, iterumque tentasset; ad extremum, quanquam attritae frontis, pudore suffusus ita discessit; vt diceret, conuenturum se Acostam priuatim: cumque eo, amplius rei cognoscendae causa, doctrinae suae capita omnia per otium collaturum. Et quanquam fidem fefellit, nec redijt; tamen lucrum factum est ingens: quod ita fero infracta sunt cornua; vt nec lucem postea aspicere prae infamiâ, nec declamare ausus sit. Talia Collegij exordia cum vehementer Taurinensibus probarentur; scholae eo magis optabantur, quod ex Monte Regali exitu anni superioris reuocata eo Academia; Latinitatis, et Humanitatis doctrina Societati destinabatur. Itaque et Duce, et Ciuitate diligenter postulantibus, et ad Collegij incrementa quod necesse esset conferentibus; proximo [Note: 118 Vincentius Parpalia templum condit.] anno tres magistri concessi. Sed praecipuum postea firmamentum Collegio tum Alerami hereditas, tum Vincentij Parpaliae liberale, ac religiosum donum adiecit, condito templo, tribusque de Thebaea Sanctorum Martyrum legione corporibus illatis.

Inter haec Viennae in Austria res gesta praeclare. Scholae et pietate discentium, [Note: 119 Scholarum fructus Viennae.] et doctrina quam cum maxime floruerunt. Nomen earum, editis Dramatibus, valde propagatum est: ipsorum incitatus discipulorum ardor gloriolae gustu. Inducta enim consuetudo, quae quis digna lectu solutâ, vinctâque oratione composuisset pulchre descripta, cumque aliquo ornatuad gymnasij parietes affigendi. Multo etiam absolutior ad bonos mores inducta ratio disciplinae. Inter cetera, vt cum ab gymnasio ad rem diuinam in templo contenderent; bini ordinatim procederent: dein in templo suo quaeque classis loco in ordines longos, ac rectos tribueretur. Quod cum modestiâ insigni fieret; permouebat ea species non Catholicos modo, sed Haereticos etiam siue euntes, siue quasi belle instructam aciem, flexis nixos genibus toto dispositos templo spectarent. Inde fiebat, vt Haereticorum multi, quamuis praeuiderent, si filios in disciplinam Iesuitis tradidissent, eos ad fidem catholicam transituros; potiorem tamen ex ea institutione fructum ducerent, quam si corruptis moribus sectam obtinerent paternam. Nec pauci ad re

ctam religionem traducti scholasticorum operâ: quorum in pestiferis submouendis ab manu habentium libris praecipuus excellebat ardor: adeo vt, cum interdum eiusmodi libros domini, ne pretium perderent, recusarent incendere; suâ ipsi emptitarent pecuniâ, quo dein meritis darent flammis, et ruuinae causam proximis amouerent. Supplicatione, qua nunquam antea celebriore, diuinissimum Christi Domini corpus die solenni gestatum est. Terni procedebant vniuersi discipuli, ad quorum latera singuli hinc, et hinc cum facibus viri nobiles: dein vario [Note: 120 Supplicatio ibidem magnifica in Soiennibus Christi Corporis.] ornatu Angelorum agmen: tum e tota vrbe symphoniaci, atque tibicines: mox alius Angelorum cum campanulis ordo, et Sodales Collegij. Laurentius Magius sub vmbella, quam Nuntius Apostolicus, alijque viri principes sustinebant, diuinam gestabat Hostiam: iuxta quam non solum, qui thure veneraretur ibat; sed etiam Viennensis nobilis, quasi Dauidem imitatus, qui saltans arcam olim praeiuit, serto redimitus floreo, flores ante Dominum assidue spargebat. Magna dein turba cum facibus sequebatur. Auxit celebritatem triumphalis extructus fornix, et Angelorum specie pueri duodecim varijs dispositi locis: qui duodecim nationes referentes; suam quisque nationem propriâ dedicans linguâ, praetereuntem Dominum adorabat. Hac pompâ, itemque apparatu, quo Domini sepulchrum sanctâ hebdomadâ exornatum est, nihil memoriâ hominum ad eam diem magnificentius, ac religiosius spectatum Viennae ferebant. Gemina omnia Pragae acta: [Note: 121 Procella Viennae exoritur.] vbi plures centum sexaginta ad Ecclesiam orthodoxam reuocati. Sed Viennae illud dolorem Haereticis multo acerbissimum inussit, quod ingens librorum impia docentium vis publice incensa est. Id iam multorum annorum more fiebat. Sed siue quod conspectius hoc anno factum sit, et nimium iam despici se Haeretici arbitrarentur: seu potius, quod aptiora credebant calumnijs tempora; graues ad Caesarem querimonias ex ea re detulerunt. Iesuitas moliri seditionem, et cuncta turbare. Nunquam pacem Viennae fore, quoad Collegium illud dissidiorum semen in vrbis visceribus haereat. Agebat tum Pragae Imperator, qui ad eum nuntium non abstinuisse irâ dicitur. Sed cuncta suauissime temperanti Deo placuit, [Note: 122 Sedatur Patris Magij opera.] vt apud Maximilianum Magius Prouincialis inueniret gratiam: cuius oratione non placatus modo est; sed ita conciliatus, vt ad Pontificem, in commendatiohem Societatis, praeclaras dederit literas: insuper rogans, vt attributum a Ferdinando suo parente Collegio Viennensi Monasterium Pontifex ratum haberet. Sub autumnum discessum Tirnauiâ est: cum assignatum ad alimenta prope [Note: 123 Tirnauiense Collegium solutum.] Cassouiam Sacerdotium, qua Turcarum, qua Haereticorum, et interdum Caesarianorum militum direptionibus, nihil praeter pericula afferret. E scholis quoque plus longe molestiarum, quam fructus existeret, per aemulationem non bonam Magistrorum, quos conductos habebat Ciuitas. Ceteris quoque ministerijs, in paucitate, rerumque virae necessariarum inopiâ, vix aequaret adiumentum alienum damna domestica. Iam pridem de soluendo eo Collegio agitabatur: remque Conuentus generalis Patri Francisco permiserat: sed vt maturaretur, communis calamitas fecit: suborto forte incendio, ad centum quinquaginta vrbis tecta deflagrarunt, vnaque Collegij aedes. Itaque cum neque extruendo templo, quo carebant; neque restaurandis aedibus quicquam suppeteret; placuit Patri Generali Collegium solui. Maximiliano Caesari rebus Hungaricis adeo turbulentis visum necessarium consilium est. Nicolaus Olahus Strigoniensis Archiepiscopus, qui Collegium aduocarat, quamuis, vt ex vero et publicum, et Societatis amabat commodum, anceps distraheretur animo; tamen quia nec ad victum, nec ad aedes restituendas tantis in rerum angustijs sat poterat conserre subsidij; necessariam dedit missionem. Bona, quae solo continebantur, ijs, qui dederant, reddita. Supellex, et quic quid ex incendio reliquum erat, duorum Canonicorum manu diuisa in pauperes, ac pios vsus. In Germania superiore exhilarauit Carholicos Vldarici [Note: 124 Conuersio Comitis ab Helffenstein.] comitis ab Helffenstein conuersio. Is ab anno facile decimoquinto nobilis Lutheranus, cuius ditionem sex eorunmdem mangones errorum in haeresi continebant; diuinae gratiae, quae et terrorem grauiter ex morbo laboranti incussit, et per Canisium saepe de fallacijs Haereticorum admonuerat, auxilio veritatem

respexit: publiceque execratus vanitates prosanas, absolutus est a Patre Ioanne Raibenstein: vitâque cum eodem totâ ad tribunal poenitentiae retractatâ; protinus ad abigendos lupos, inducendosque custodes fidos conuersus, curare (vt aequum erat) suorum popularium salutem impensius coepit, quam exitium ante quaesierat. Hanc communem laetitiam domestica deformauit calamitas noua, et defleta insolabiliter. [Note: 125 Calamitas Dilingani Collegij.] Theodoricus Canisius Dilingani Collegij Rector, cum in quibusdam Sodalium plus libertatis, minusque quam vellet modestiae inter concertationes scholasticas animaduertisset; dum quaestiones ad religionem spectantes tractarentur, nominatimque Antonius Klesselius, et Simon Demesius Leodiensis vltra modum impij Arabis doctrinae addicti minime placerent; tempestiue ostium occlusurus Diabolo, atque interius cuiusque animum singillatim exploraturus, ad professionem fidei ex Pij Quarti decreto cunctos aduocandos putauit: occasione vsus, quod noui aliquot Magistri in decedentium locum docendi muneri succedebant. Ergo die, quo euectae in caelum Matri Virgini gratulamur, in Sacellum domesticum [Note: 126 Eduardi Thorn fuga ad Haereticos.] vniuersi conueniunt: recitatoque diplomate Pontificis cum fidei formulâ; in eam doctores primi, ac praeceptores, alijque deinceps ordine iurant, donec ad Eduardum Thorn Anglum ventum est. Erat is adolescens annorum quatuor et viginti, non illiberali specie. Exegerat in Societate prope biennium haud mediocri cum approbatione: atque adhuc nouitius Rhetoricae operam Dilingae dabat. Is quoniam cunctabatur, admonitus, vt accederet, iusqueiurandum conciperet; palam miser testatur eam rem sibi non licere saluâ conscientiâ: causam alio loco proditurum. Consternauit omnes nec opinata vox, et grauissimo perculit vulnere: tamen vt hominem adhuc non improbum norant; interlucebat dolori aliquid spei (si simplicitas inconsulto adolescenti illusisset) in moderatorum, corumque, quos non ignorabat se sapientiores, fore potestate. Ita e Sacello discessum. At Eduardus Theodoricum seorsim adiens laetiferam animi sui plagam nudat: se in venerationem Imaginum, obedientiam Romani Pontificis, atque alia his consentanea iurare nequaquam posse. Iubet Theodoricus tantisper ab ceterorum remotum consuetudine diuinae luci impetraudae insistere: suppeditantur libri, et scripta catholica: accedunt theologi, docent, reuincunt: totâ interim domo multo maior solicitudo, ac moeror, quam si e graui aliquo infortunio ante suos oculos infelicem adolescentem agentem viderent animam. Ille contra iam haeretico palam ore ad obtestationes, ad consilia, ad euidentia argumenta nil respondere, nisi aliter suum spiritum testari sibi, nec se aliter sensisse vn quam: et quantumuis quicquid Pontificum, quicquid Conciliorum, et quicquid huiusmodi aliud fingi potest, contraria omnia decernerent; de sua sententiâ certum esse. Demum inquirendo eo ventum est, vt comperiretur, cum procul patria, egestas vagum premeret; sacrilego e simulatione quaestu inito, haud quaquam pietatis, sed ventris causâ religiosae militiae dedisse nomen. Nihilo tamen segnius remedia omnium generum tentabautur: sed incassum. Peruaserat in venas impij simulatoris tartareum virus: agebantque in praeceps per mysteria diuinissima toties violata sacrilegia tot insanda. Paucis demum post diebus, dum Ingolstadium ad Prouincialem parum caute mittitur; in proximam Dilingae Haereticorum [Note: 127 Haereticorum gratulatio.] vrbem, nomine Lauringam, fugit. Visa est Haereticis digna triumpho materia. Quarto Nonas Septembres cuncta Ciuitas in aedem ibi principem cogitur. Aderat suâ cum aulâ Vvolfangus Dux Palatinus, et aliquot Haereticorum Ministri: quorum cum vnus germanice verba fecisset, gratulans populo, atque insultans catholicae Ecclesiae; Eduardus latine exorsus primum Iesuitis, deinde catholicae fidei renuntiat: ac praecipua Haereticorum deliramenta profitetur. Vbi ille tacuit, altera successit germanico sermone concio: in qua tum explicatum est miserum in modum deceptae multitudini quid Eduardus professus esset: tum contumelijs, ac probris pro libidine Iesuitarum nomen proscissum. Neque hîc noster [Note: 128 Balthassaris Zugeri defectio.] luctus, atque haeretica stetit laetitia. Breui post Balthassar Zugerus natione Germanus, missus Dilinga Monachium grammaticam docturus, in prostibulum idem inde transfugit. Incertum an hic quoque simulatione semper fuisset vsus, an

ab Eduardo, siue aliunde corruptus: qui tamen duro, atque intractabili ingenio nihil de se vnquam bonae spei praebuerat. Offendit haud dubie inusitata res populi mentes. Tametsi enim non pauci ad eam diem Societatem deseruerant; nihil [Note: 129 Libri contra Societatem ab Haereticis editi.] tamen tam execrandi exempli contigerat. Arreptâque occasione Tilmannus Heshusius, vt Societati longe, lateque conflaret infamiam; pestilentem contra eam euulgauit libellum: alijque Eduardi facinus depraedicarunt. E duobus illis, qui maxime erant suspecti, Klesselius dum ad Prouincialem mittitur, diuino quo dam miraculo se plane confirmatum asseruit. Simon ad Hieronymum Natalem missus in Belgium est. Neuter, vt anno millesimo quingentesimo sexagesimo nono dicetur, in veritate perstitit. Deus tamen famulorum suorum propugnator, vt eiectâ eâ peste sincerum reliquum Societatis seruauit corpus; ita effecit, ne vnius, aut alterius caeca impietas tam praeclaris diuinae eius gloriae procurandis coeptis officeret. Nec de Catholicis defuere, qui Tilmanni criminationes, illustratâ veritate, repellerent: inter quos et poeta Ingolstadiensis defensionem haud malo carmine vulgauit. Eodem tempore alius Purisijs, alius Basileae contra Iesuitas [Note: 130 Obtrectatoribussatius moribus quam scriptis relpon detur.] prodijt liber. Quibus Pater Borgia nullum praeclarius respondendi genus dicebat esse; quam viuis quibusdam monumentis per euangelicae Sanctitatis vbique propositam formam, et constantiam recte factorum. Quanquam garrulos theologastros male admodum Patris Hieronymi Torrensis tum theologiae in Dilingano gymnasio professoris liber accepit, aut potius immenso affecit beneficio, si vti [Note: 131 Patris Torrensis edita responsio.] placeret ad curandam capti animi coecitatem. Ponderosum opus, atque neruosum est ex Sanctissimi Patris, maximique Ecclesiae orthodoxae Doctoris Augustini sententijs ferme contextum: cui vt aduersus Augustanam confessionem opposito, quam pro sentiendi normâ Lutherani vulgo sequuntur; Augustiniana confessio [Note: 132 Augustiniana coufessio Augustanae opposita.] nomen secit: valuitque multum tum per sese ad confessionis illius vanitatem redarguendam: vnde factum, vt non pauci Haereticorum, qui sincerâ mente legerunt, resipuerint: tum exemplo, vt alij deinde Catholicorum consessiones eiusmodi ex alijs Sanctorum Patrum collectas scripsis, publicarent. Ceterum, e moestissimo transfugarum euentu cautiores effecti Patres, tum exigendâ ab ijs, quos reeiperent, fidei explicatâ professione, tum adhibendo disputationibus modo, prouiderunt, vt de Diabolo incruentam, quam fieri posset, victoriam reportarent. Nec vero maius Laubingae damnum, quam Elbingae lucrum est factum: vbiin fidei catholicae propugnatione experimentum altissimi pectoris ed dit Ioannes Iacobus [Note: 133 Elbingae magna constautia cum Haereticis pugnatum.] Astensis Bransbergensis Collegij Rector. Vrbs est Elbinga Prussiae nobilis, et frequens, germanicis milliaribus quinque Bransbergâ distans, in ditione Poloni Regis, ac dioecesi Varmiensi. Ab Rege siue Haeretici alicuius gratiâ extortum, siue dolo subiectum diploma dudum habebant, quo fiebat potestas confessionem Augustanam sequendi. Inde iam nullum prope catholici cultus reliquum erat vestigium. Verum et propter ciuium frequentiam, et ad famam apud circumiectos populos, ac postremo quia non paucos, in tanta propinquitate, Bransbergae recte institutos Elbinga corrumpebat; intererat plurimum eam vrbem ad fidei catholicae reuocari partes. Id Cardinalis Hosius Varmiensis Episcopus, cum pro sua ingenti caritate vehementer cuperet; vna cum Parocho catholico, quem Rex (ad quem id eo loci spectat) mittebat; eo Patrem Franciscum Sunerium, et Ioannem Astensem concionatores misit. Elbingensis Senatus missum a Rege Pastorem suscepit: concionatores item ab Episcopo missos recepturum spopondit, si consentanea Augustanae regulae loquerentur: claues tamen Sacrarij, ne fieret catholico ritu Sacrum, recusauit tradere. Nihilominus Patres, qui necessarium apparatum secum detulerant, Sacrum publice, quod longo interuallo omissum erat, ambo fecerunt. Et quoniam erat dies Apostoli Bartholomaei memoriâ feriatus; concionati quoque sunt. Paulo post eodem reuertitur cum Patre Petro Phae idem Astensis. Atque is quidem matutinis horis copiam habuit concinois: [Note: 134 Patris Ioannis Astensis pro reli gione pericula.] Petrus autem, vbi post meridiem ad suggestum venit; occupatum ab Haeretico reperit. Id proximo die Dominico metuens Astensis, quoniam in celeritate erat victoria; vnam ipsam horam suggestum, ante definitum concioni tempus,

insedit: si nihil aliud, saltem impieta tis praedicationem impediturus. Non frustra fuit. Stato tempore nugis pestilentibus grauidus adest Minister haereticus, nomine Sebastianus: qui vbi exclusum se vidit; dolorem nequaquam dissimulauit. Ergo tum suâ sponte populus, vt qui ex longo tempore errori insueuerat, tum Satanici instinctu Ministri, tumultuari: pedibus, manibus, crepitaculis strepitum ciere: terrere infestis clamoribus Astensem: pomis, atque adeo saxis appetere. Constantissime inter haec Dei praeco obtinebat locum. Vnum illud deprecabatur, parcerent tantisper saxis, ne forte, dum in se mittunt, alios e turba ferirent: expectarent quoad facto dicendi fine, ine quum discendisset: tum comprehenderent, tum flagris conciderent, tum saxis obruerent, tum demum, qua maxime libido ferret, carnificinâ conficerent: paratum se pro Dei verbo vel saepius mori. Quibus dictis, et oris imperturbatâ constantia, plerique in admirationem acti audientiam praestitere. Vbi pro voluntate perorauit; suadebant amici, vt quam occultissime proriperet sese. At ille, ad mortem iuxta ac vitam paratus, ne sua fuga in Religionis ignominiam cederet; toto expectante atque inspectante populo, per medios illos securus, atque hilaris lento incessit gradu: et fuere segniores hostes ad inferendam, quam ipse ad subeundam necem. Nec postea destitit Cardinalem orare, Martyrij desiderio ardens, vt se iterum eo mitteret. Sed Cardinalis non fe. cit potestatem, antequam de re totâ admonitus Rex auctoritatem regiam interponeret. His autem rebus ex Hosio cognitis Rex, simul Regis, simul Episcopi violatam maiestatem, prohibitis suo sungi munere Parocho, et concionatotibus, quos ipsi misissent; iure commotus, dignum catholico Principe decretum ad Elbingenses misit: centum millium Hungaricorum dictâ mulctâ, ni delegatos ab suis Principibus diuini verbi, et sacrorum mysteriorum dispensatores excepissent. Inde quietius Astensis, ac Petrus auditi. Et quoniam Petrus probabatur populo magis; is assidue iussus est, ad colligendas domus Dei reliquias, Elbingae subsistere: ac demum sacrâ Christo nascenti nocte, cantoribus Bransbergâ deductis, Solennia magno cum splendore celebrata: proque ingenti numero habitum est, quod e Ciuibus triginta caelesti accubuerunt mensae catholico more. Bransbergae interim, et Pultouiae Collegia corroborabantur. Pultouiae duodecimo Kalendas Iulias noui templi inchoata aedificatio, Andrea Noscouio Fundatore, Plocensi Episcopo ceremonias obeunte. Qui bonus Antistites, cum e praecipuis curarum Collegij firmamentum haberet, eique domum nuper, hortumque bene magnum adiecisset; nono Kalendas Nouembres decessit. Er Patres tum supremo ei affuerunt tempore, et diuina impertierunt praesidia: tum vitâ functo non consuetis modo precum suffragijs; sed dato Dialogo, atque eleganti Epicedio grati fuere. [Note: 135 Polonia dedit hoc anno Societati Stanislaos duos summae virtutis.] Porro tum alias ob causas debet hoc anno Societas multum Poloniae: tum quod illi duos, quorum initio meminimus, Stanissaos Kostkam, et Varseuitium dedit. Herbipoli, ac Spirae noua Collegia constituta sunt. Spirenses Canonici in maximo Cleri conuentu anni principio adeo rem vrserunt; vt suffragijs plerisque statueretur Concionatores de Societate, itemque Magistros, quam fieri pacatissime, [Note: 136 Spirensis Collegij exordia.] maximoque silentio posset, sed omnino accersendos: et Patres aliquid concedendum putarunt tempori. Illud inter cetera temperamenta ab Natali propositum placuit, vt Spirae non nisi quos agendae res postularent, degerent: qui vero in supplementum, necessarij forent; alibi subsiderent: quo minus conflaretur inuidiae, dum pauci Spirae, non magnum aliquod corpus Iesuitarum cerneretur. Ergo ad habitandum domo, quae primarij concionatoris fuerat, assignatâ: duobusque Sacellis, altero Sancti Laurentij titulo, altero Sancti Nicolai, cui schola erat annexa; Rector, et concionator futurus Hermes Halbauranus (Halpauorum se ille interdum vocat) missus est Oeniponto: vbi aliquandiu Reginarum confessionibus operam dederat: quae subinde non pauca Spiram, ad ornatum sacrum, misere dona. Tres item Moguntia adfuere Magistri, qui tertio nonas Maias docendi lahores exorsi, pleniora, quam pro spe, habuerunt auditoria: et mox praeceptores adiecti duo, qui cultiorem tractarent humanitatem, et oratoriae artis praecepta traderent. Omnium studiosissime pro Collegio et aduocando certarunt, et

[Note: 137 Eiusdein fautores.] pro retinendo, ornandoque laborarunt Andreas Obersteinius tum scholasticus, postea Decanus Spirensis Ecclesiae, decuncta re catholica optime meritus: et Mauritius Vvinchelmannus prudentiâ iuris, ac legum inclytus inter primos: et Philippus Simon integerrimus vir, idemque ciuis honestus, qui Collegio Canonicorum a secretis erat. Hi tres inter Collegij recentis patronos merito suo principatum [Note: 138 Herbipolitani incrementa Collegij] adepti. Haud lentius Herbipolitana Ecclesia requirebat auxilium, cum clerus perinde, ac populus miserum in modum fide, ac moribus deprauatus, Episcopo, propter infirmam valetudinem, non nisi voluntatem praestante optimam, omni fere humanâ ope destitutus iaceret. In magno ieiunio praesto his fuit Canisius. [Note: 139 Patris Canisij fructus.] Quo tempore, praeter cetera, Ecclesiae Sanctae et Iudaeam adiunxit virginem, et Haereticos quosdam restituit: et dioeceseos ordinandae auctor fuit Antistiti: quod is statim aduocatis doctis viris, curare coepit: ad haec auxit Collegij sitim, atque expectationem quammaximam concitauit. Sub anni extremum Georgio Badero Rectore, cum Socij partim Româ, partim Dilingâ, plerique ex Rheni prouinciâ conuenissent, numero vndeuiginti, magno Episcopi, ac Ciuitatis totius gaudio in templo, ac scholis consueta munia auspicati sunt. Sex distinctae discipulorum classes, tres latinae linguae rudimentis destinatae, totidem dialecticae, rhetoricae, poeticae (quo poeticae nomine in Borealibus Prouincijs classem designant, quam alibi Humanitatis vocamus) Quatuor orationibus, solemnique de Sancto Spiritu sacrificio praeparatis exordijs, postridie eius diei, quo Sanctae Catharinae Virginis, ac Martyris studiorum patronae instauratur memoria, faustis auspicijs [Note: 140 Natalis obedientia, et Borgiae paupertas] initum doctrinae curriculum. Hîc libet Borgiae, atque Natalis in diuerso genere eximiam notare virtutem. Est in legibus Societatis, vt nihil accipiatur praemij, vnde cuiusquam spiritualium munerum, in quibus ea ex instituto versari debet, merces rependi videatur. Eam ob rem ne in Cellegijs quidem condendis fas est vllam conditionem admitti, per quam, ad praebendum concionatorem, aut confessarium, aut Theologiae professorem Societas obligetur. Huic legi eas solum pactiones, quae cum Fundatore fierent aduersari Natalis interpietans, quia raros alioqui inueniebat, qui non aliquod fidei pignus exigerent; rationem eiusmodi iam pridem in Hispaniâ condendorum Collegiorum excogitarat, vt Fundator quidem reditibus instrustum Collegium donaret Societati, prorsus conditione omni remotâ, quae ex formulâ iuris teneret. ipsa vero Societas, cognito quid Fundator expeteret, ad id, si videretur, obstringeret vltro sese: explicans, atque praecipiens suis quid in quoque Collegio praestari vellet: ita vt id non esset cum fundatore contractus, sed lex tantum, aut iussum, quod Praepositus suis ferret. Hac formulâ, vt ante non semel, nouissime cum Episcopo Herbipolitano, et Canonicis Spirensibus Natalis vsus, reque vel sic aegre transactâ, cum arctiores fidei nexus flagitarentur; pro potestate sibi delatâ, constitutionum scientiâ, et more ad id tempus recepto nihil dubitabat, quin Praepositus Generalis has quoque duas actiones comprobaturus esset: cum certior Româ fit, videri hanc quoque formulam ab sinceritate Instituti alienam, et plane corrigendam. Res eras difficili loco. Agebatur non modo Visitatoris auctoritas, sed periculum erat, ne irritati Collegiorum molitores coepta interscinderent, ingenti cum catholicae fidei damno, nec sine domesticâ ignominiâ, quod non destitisse ipsa coeptis, sed repulsa Societas videretur. Rationem itaque sententiae suae Natalis ad Franciscum diligenter, ac fuse scripsit: addens ad vltimum etiam preces, vt necessitati Germaniae aliquid iudulgendum putaret. At ille, vt ceterarum tenax virtutum, et praecipuo quodam sensu paupertatis amantissimus erat, immotus in sententiâ perstitit. Cuius deliberatam voluntatem vbi Natalis accepit; ita fideli samulo diuina praesto fuit gratia; nihil vt plane commoueretur: atque adeo eodem die lumen quoddam mentis tributum sibi diuinitus in Symbolum fidei testatur ipsemet, nec postea verbum contra addidisse. Superque haec benignissimus Dominus hinc studium Patris Francisci, quo Societatis Institutorum perfectionem integram conseruatam vo lebat: inde Natalis simplicem obediendi voluntatem respiciens, ita rem temperauit; vt cuncta venirent prospere: cumque bonâ fundatorum gratiâ, conuentorum formula,

ex Patris Generalis sensu, de integro conciperetur. Quam ille post haec formulam per cunctam Societatem seruari iussit: vt, quas res constitutiones excipiunt; in ijs, hoc est in confessionibus, concionibus, Theologiae doctrina, ne ipsa quidem sibi Societas ius vllum imponat: sed ei fundatores credant, idque, propter quod condita est, vltro praestituram confidant: de ceteris rebus aliquid pacisci netas non esse.

Idem sub tempus duo, qui Francfordiae docebant, reuocati. Vrbem, et quod ibi [Note: 141 Missio Francfordiensis reuocata.] Caesares nominantur, et duplici quotannis rerum omnium, praesertim librorum mercatu totius Germaniae celeberrimam, vehementer adiutam cupiebant Patres. Verum cum neque affulgeret spes implendae aliquando familiae: quique ibi docebant non cum incommodo solumm; sed etiam cum famae periculo alibi cibum sumere, alibi nocturnam quietem capere cogerentur in domibus parum religiosae cautioni aptis; visum est nequaquam affingendae alicuius infamiae materiam Haereticis nil magis venantibus porrigi oportere: cum alioqui Dilinganum quoque recens exemplum consulendum accuratius ipsorum securitati Sociorum moneret. Quamuis ergo tantam inerudiendis pueris collegissent famam felicitatis; vt quidam Haereticorum, qui rem obscurare non poterant, in vulgus spargerent, Iefuitas, vt tantum promouerent discipulos, Magicis quibusdam veneficijs vti: reuocandos tamen, [Note: 142 Pater Christianus Aluerius religionem Vvimphelingae sustinet.] vti dixi, maioris boni respectus suasit. At Christianus Aluerius e Moguntino Collegio in Oppidum, cui nomen Vvimphelinga, rogatu Canonicorum Vvormatiensium, quorum in dioecesi Oppidum est, prosectus, rem catholicam periclitantem egregie tutatus est, Saepe is populus a vero Dei cultu defecerat: nuperque in Augustano conuentu impetrauerat, vt liceret vnum, autalterum habere confessionis Augustanae Praedicatorem. Hoc aperto aditu, Haereticus Minister, cum asseclis suis, catholici domum Pastoris, et reditus Ecclesiae occuparat: ruebantque in praeceps omnia, ni mature, vti est factum, subuentum esset. Patris Christiani operâ multa correcta, reuocata publicarum supplicationum religio: reddita catholico Pastori domus: suum Ecclesiae vectigal, sua templo sanctitas restituta. Quae salubri doctrinâ, piâque vitae consuetudine, non tamen sine ingenti labore, et assiduis periculis, obita. Haereticus buccinator, quo et suam tegeret ignominiam, et violentius baccharetur; aequiorem sibi causam esse vociferans, profitebatur de cetero palam Iesuitae doctrinam, et eloquentiam esse vberiorem; eoque inuerecundius ad quiritationes, ac dolos, ad vim, et mouenda, et concitanda omnia vertebatur. Inde miseri, et coeci homines, furialibus Ministri instincti vocibus, vbi caput pietatem vident attollere, de eius restitutore primum eijciendo, dein enecando coniurant. Iamque ab Senatu, vt exturbaturum se Christianum polliceretur, expresserant: aderatque sententiae dies; cum repente totus ordo, tametsi haereticus (dexterâ sane Excelsi immutatus) pro exilij sententiâ, publice in laudes Patris erupit; suosque adhortatus est, ne bono, ac docto homini esse molesti vellent. Hac vero spe coniurati deiecti; templi fores armati insident, vt egredientem e concione confodiant. Sed voluit Deus, vt re ad Consulem, qui forte erat catholicus, delata; is pro potestate conatum sacrilegorum coerceret. His per sacrae inediae quadraginta dies gestis, Patrem, Moguntiam ex obedientiâ repetente Catholici omnes cum lacrymis prosequuti sunt: nec quieuere, donec iterum summis precibus impetrarunt. Apud quos aliquandiu pari sedulitate, successuque versatus; circa annum extremum, concionator Herbipolim abijt, orientis eius [Note: 143 Patris Herman ni Tiraei Neumageni gesta.] Collegij lumen, ac robur futurus. Haud minus salutarem operam Treuirensis Collegij Rector Hermannus Tiraeus in Pago sane frequenti, Neumagenum vocant, non procul Treuiris praestitit. Ibi Comes Vvitgenstein haereticus arcem habet. Is, cum Treuirensis Antistes, idemque Princeps Elector obijsset; Christi gregem Pastore orbatum iniuriae opportunum videns; in luporum fauces conatur inijcere: obtendens etiam iure patrocinij ad se eius procurationem Ecclesiae pertinere. Summum ergo proxime discrimen simplex agrestium turba venerat, nisi septimo Idus Aprilis Iacobus ab Els, vir et nobilitate generis, et studio religionis inclytus in demortui locum Antistitis subrogatus esset. Huius missu Hermannus cum Neumagenum venisset; tantâ egit vi, tantum in religiosâ multitudine excitauit

veri, antiquique cultus amorem; vt, lupis eiectis, arcem se Comitis incensuros minarentur, si inquietare, et mouere loco auita sacra pergeret. Hoc, et snperiore anno Treuiris grassata pestilentia, priore tres Sacerdotes, et vnum laicum, posteriore [Note: 144 Treuireusium in pestisentia de Collegio so licitudo.] vnum Sacerdotem abstulit, omnes virtute nobiles. Ceterum quantum esset erga Socios Treuirensium Ciuium studium, hoc quammaxime tempore spectatum est. Nihil de se soliciti totam prope eo verterant curam, vt salui essent Patres, vsque eo, vt cum de aduersa valetudine Patris Hermanni Rectoris increbuisset rumor; pro ea institutae supplicationes, multaeque, ac longae peregrinationes a viris pariter, foeminisque haud paucis susceptae; sint. Loco pestilentiâ [Note: 145 Ioanuis Creton Vocatio notabilis.] amissorum, copiosum Deus supplementum Tyronum misit. Quorum vnus Moguntiae Ioannes Creton Antuerpiensis insigni documento voluntatis diuinae vocatus est. Romam cogitans, excolendum se prius exercitationibus spiritualibus praebuit: inter quas cum saepe interiore instinctu ad capessendam potius arctam diuini seruiti, quae ducit ad caelum, viam, quam Romanum iter impelleretur; odio humilium ministeriorum deterritus, salutarem impulsum strenue repellebat. Ita quae destinatum iter ingreditur. Verum vix millia passuum septem precdsserat, cum languore insolito, et tanquam stupore opprimitur per cuncta membra diffuso: ac videbatur sibi audire vocem saepe ingeminantis: reuertere Ioannes, reuertere. Sique de progressu cogitaret; inualescebat languor: si de reditu; vigor continuo membris redibat. Haec inter experimenta aliquandiu luctatus, cedendum Deo bonus Ioannes putauit, ac Moguntiam reuersus, cum totam rem Patri Rectori non sine lacrymis exposuisset, testatus graue nequaquam fore, si in vilium, quae ante horruerat, operum tractatione aetatem omnem contereret; ceruicem, animo simul, et gaudio magno, suaui Christi iugo subiecit. Coloniae cum Pater Petrus Busaeus e gymnasio nostro Decanum, vt vocant, artium ageret, vt institutam a Pio Quarto formulam fidei profiterentur licentiae gradum petentes induxit in morem: qui hodieque mos salubriter viget.

In inferiore Germaniâ vsque ad Maium ineuntem Geusiorum tumultus desaeuiere. Antuerpiae circa Idus Martias grauis seditio biduum, ac tres noctes tenuit: [Note: 146 In Belgio publica res tranquillior.] in qua, tametsi nihil factum est sanguinis; tamen viri, foeminaeque religiosae, per summam indignitatem, e suis eiecti coenobijs: nec pauca Patribus Franciscanis donauit Deus, vt pro suo nomine paterentur. Eo sedato motu Mercatores haud se tutos fore rati; dispersi alij alio: Mechliniam Hispani, quo et Patrem Robertum Claissonium voluerunt sequi, recessere. Interim Valencenae deditae regijs: eâque re turbatoribus quoque Antuer piensibus animi imminuti. Quo cum quarto Kalendas Maias Gubernatrix accessisset, simulque redijssent Mercatores; Claissonius ipsis Kalendis Maijs concionales conuentus repetijt: cui subsidio ad diuina, domesticaque negotia, sacerdotem, et laicum Prouincialis misit. Ita lentos progressus res inter tumultus habebant. Tornacenses, rebus iam quietis, Collegium repetebant: [Note: 147 Tornacense Collegium restitni coeptum] ac deberi quodam modo sibi tum alijs nominibus, tum eo profitebantur; quod primi Belgarum Societatem consilio publico suscepissent. Verum interim dum aliquid certi ad idoneum vectigal fundandum expediretur; quatuor tantum Sodales concessi: qui Ioanne Mortagna praeside primo apud Ioannem Gobertum Sacellanum, vt nominant: deinde in conducta quadam Carthusianorum domo, ingens Ciuibus bonis solatium, habitarunt. Sub Idus Martias, cum quammaxime tumultus gliscebat Antuerpiae; Cameracum quoque prope summum discrimen [Note: 148 Cameraci peri clitata religio.] fuit. Quippe ex Geusiorum audaciâ, cum furor ad Haereticos quoque alios vicinos pariter, atque longinquos, tanquam contagione se sunderet, qui erant Cameraci Lutherana peste imbuti, in agris, et vrbe coitiones coeperunt facere. Tum vero postquam se extimularunt inuicem, numero insuper frti, aliquid palam audendum putant. Tertio Idus Martias in forum ferme quadringenti conueniunt: dumque inambulant ceteri, vnus cum supplici libello ad Senatum, atquo Praetorem accedit, rogans, vt sibi, et illi Ciuium muliitudini, quae inambulabat in foro, confessionis Augustanae placita, vtique cum sit Cameracum Romani Impetij Ciuitas, palam sequi liceat: proque suae religionis instituto templum excitare

[Note: 149 Egregie defen sa.] ne prohibeantur. Auide forensis globus expectabat impij exitum postulati. At Praetor, vbi susceptum libellum perlegit; quidque contineretur animaduertit; nullo edito responso, in ipsum Haereticum internuntium repente ipsemet manum inijcit, atque teneri denuntiat. Stricto Haereticus pugione excutere ab se manum Praetoris conatur: sed diuinorum tutori diuina tutela non defuit. Paucorum praesidiariorum occursu non solum antesignanus ipse inhibitus, vinctusque est; sed totum e foro agmen metu confestim euanuit. De perduelle capto, iamque diuinae, atque humanae ob intentatas Praetori manus reo Maiestatis, eodem die sumptum exemplum. Hoc pacto simul vrbs, et religio catholica periculo maximo erepta mature est. Quo autem peiora erant tempora, ac spiritus Haereticorum [Note: 150 Patrum labores.] insolentiores; hoc erat intentius Socijs excubandum, hoc plura in vrbe, forisque toleranda. Nunquam priuatim, nunquam publice opponere sua pectora pro domo Dei, quae tam valide quatiebatur, murum desistebant. Et quanquam operam in vrbe, maiore, quam dici possit, cum fructu posuere; tamen ita vicinis in pagis, oppidisque (cum vndique Satanici incursarent lupi in Domini gregem, neque vlli praeterea obstarent custodes) Deo bene iuuante, gesseruut rem; vt omnium esset sententia secundum Deum, fidem eius tractus catholicam, sedulitati illi deberi. Inter haec cum de Collegijs Duaci, ac Leodij statuendis vehementer [Note: 151 Audomarense Collegium fun datur.] ageretur; ad Sancti Audomari tantum deducta colonia: quae prima Belgicarum annuis, perpetuisque ab sua origine nixa vectigalibus instituta est. Gerardus eam Americoursius primus Audomaropolitanus Episcopus, idemque ad Sancti Bertini Abbas instituit e pecunia, quam Sacerdotali frugalitate, ac parsimonia adalendos pauperes studiosos, vtilesque Ecclesiae suae ministros seposuerat. Is anno millesimo quingentesimo sexagesimo quarto, cum nefarios quosdam id clam moliri cognouisset, vt in Monasterium suum, itemque in contubernium pauperum, quod conflarat, haeresum labem inferrent, deque malo eiusmodi in praesens; atque in perpetuum, quoad posset, arcendo cogitaret; piorum suasu opem Societatis expetijt. Agebat tum Euerardus Prouincialis, cum Balduino ab Angelo apud Ioannem Lentailleur Abbatem Aquicintinum: eique ipsi, et Monachis eius Sancti Ignatij exercitationes de more proponebat. Scripsit ergo ad Abbatem Episcopus, vt illud sibi auxilij ab Euerardo impetraret. Anni mox insequentis initio Audomaropolim profecti Euerardus, et Balduinus, cum alia effecere, tum edocuere Episcopum non posse Societatem (quod ille principid solum optabat) suscipere procurationem Contubernij ab eo conditi, nisi Collegium suorum excitaretur. Ex eo tempore bonus. Antistes fundandi Collegij cogitationem complexus nunquam conquieuit, quoad (quanquam calamitas temporum retardauit) perfectam rem cerneret. Primus Collegij Rector Balduinus fuit. Quinto Idus Apriles Magistri tres principijs imbuere literarum rudem aetatem aggressi: sex postmodum, vbi adesset copia scholarum, futuri. Ceterum, ad Geusiorum in Belgio comprimendos tantisper motus, haud valuit parum expectatio primum in dies Philippi Regis, dein Francisci Toleti Albani Ducis aduentus cum potestate [Note: 152 Hugonottorum furor in Gallia.] ditioni regiae, loco Margaretae Principis praefuturi. At vero, tanquam ex vno exturbatae loco tartareae furiae, in alium rabiem, ac vastitatem serrent; ita dum Geusiorum impetus elanguescit in Belgio; Hugonottorum incitatur in Gallia: nec sane vnquam ante periculosius. Dirum cogitatu nesas: sed Deus auertit. Dispositis per varia regni loca insidijs, diuque clanculum comparatâ vi, Regem opprimere, atque praecipuas inuadere vrbium decreuerunt. Qua in re prohibendâ, [Note: 153 Oliuerij dere publica meritum infigne.] Societatis operâ non modice vti placuit diuinae bonitati. Oliuerius Parisijs, Augerius Lugduni praeuenere impiorum conatus. Auenionenses quoque Patres saluberrimam Ciuitati suae nauarunt operam: quanquam initio, dum insidias detegunt, minus inuenirent fidem. Postremus Semptember, ac ferme dies caelestis militiae Principi sacer dignus erat visus Haereticis, quem immanissimis sacrilegijs, et insando parricidio funestarent. Per id tempus agitabat Parisijs Petrus Kostka nobilis Polonus, ex eadem, qua noster Beatus Stanislaus gente, qui dein Culmensis fuit Antistes. Is Oliuerio, quo familiariter vtebatur, monitum se proxima

nocte ab Gallo quodam amico, nobili quidem, sed haeretico, indicat, vt periculo subtraheret sese. Postridie Regem Meldis, quo animi causâ secesserat, interceptum iri, et Lutetiam coede, incendioque vastandam. Aedes iam quatuordecim, comportatis facibus aliâ, atque aliâ regione, ad incendium instructas: vt ijs eodem tempore spargentibus flammam, ac distrahenribus Ciues; vrbs facilius in potestatem veniret coniuratorum. Haec audiens Oliuerius, eoque interrogando progressus, vt rem nullo modo negligendam existimaret; rogauit amicum, vt secum eius rei ad Magistratum deferre indicium vellet. Forte eâdem pene horâ nonnulla ad Magistratum manarat suspicio insidiarum: sed adeo obscuro indicio; vt nil mouendum censeret publice. At vero vbi tam clare rei seriem, et ordinem a Petro Oliuerio cognouerunt; vtriusque commendatâ plurimum fide, extem plo nuntium euolare ad Regeni iubent, et ad vrbem praemuniendam [Note: 154 Seditioni prouidetur.] applicant curas. Iubent singulas familias pro aedibus quamque suis vel ingens aquae vas, vel scalas proponere: totâ nocte ad primae contignationis fenestras nutrire lumina: Praefectos singularum regionum suas habere in promptu copias, atque his similia plura, quae postulabat vsus. ipsi praeterea, cum magna militum manu, totam noctem perambularunt vrbem: magnâque comitate, tanquam benefic j memores, ad Patrum Collegium aliquoties aduenere, iubentes bono animo esse: illico se, si quid sorte ingrueret, ad futuros. Ita seruata ab incendio, et vastitate vrbs est: ac veluti fuerat indicatum, pice, stramine, aliâque ad concipiendam flammam idoneâ materia refertas postea domos inuenerunt. At Rex cum aulicorum quorundam suasu parum se mature loco mouisset; proxime ab exitio abfuit. Sed diuino protegente numine, strenuâque, ac fideli Heluetiorum opetâ, qui equitatus Condaeani impressionem non semel sortissime sustinuere; tandem Parisios, cum decem ac septem horas, vt fama suit, in equo, et ieiunus persedisset, incolumis deductus est. Porro ipsius Regis, ac Magistratus animo hoc [Note: 155 Augerij eura seruatum Lugdunum.] Societatis officium, et fidei documentum alte insedit. Compar discrirnen, geminamque felicitatem Lugdunenses experti. Erat Turnone Augerius, cum aurâ quadam maturescentis, iam iamque erupturae, in commune Galliae exitium, impiorum conspirationis afflatus, propere Lugdunum, vt ei vrbi, si qua re posset, supremo in discrimine praesto esset, intelligens quantum in eâ momenti foret, recurrit. Regium Praetorem Biragum, Archiepiscopum, itemque Magistratum sedulo adit: monensque, ac per debitam Regi, atque Deo fidem obtestans, cum magnitudinem periculi vix animo caperent, prope inuitos compulit, vt caperent arma, excubias diligenter agerent, communirent portas, ad omnes, qui impendere possent, improuisorum casuum ictus intenti. Nec quicquam siue prouisum, siue properatum est frustra. Cognitum est paulo post, si quatuor tantum horas cessatum foret; vrbem in Haereticorum manus fuisse venturam: cum, qui intra moenia colebant Haeretici, portas eâdem nocte occupaturi, atque Haereticorum ducem Dominum de Nouaus cum exercitu ex composito admissuri essent. Quibus id conuenisse ferebatur, vt vrbe potiti, Augerium igne torrerent viuum. Sed aliter Deo visum. Non tamen eadem Viennam, Valentiam, Matisconam, aliaque circa oppida prosperitas texit: sed occupata, et vexata miserrime ab impijs sunt. Qui Nemausi praecipue omnem non barbarici modo, sed etiam satanici furoris supergressi videntur modum. Quae ego dira exempla, ne toties, funestâ sacrilegiorum commemoratione, bonorum sauciem animos; libens praetereo. Circa [Note: 156 Turnonensium Sociorum ad mortem ab Haereticis oppetendam praeparatio.] Turnonem cum fremerent, inuiolata iactabant fore cetera. Vnis Iesuitis, et quos in Collegio eorum reperissent, interminabantur pestem. Iamque aderat proxima post nonas Septembres nox, quam sibi vltimam omnes boni praeceperant animis. Itaque Pater Claudius Matthaeus Rector, Conuictoribus ad suos dimissis, Socios conuocari omnes iubet: dumque illi conueniunt; a Prouinciali literas accipit, quibus monebat, vt omni ope seruare studeret fratres, ac Billomum, si [Note: 157 Patris Claudij Matthaei ad Socios adhortatio.] discrimen immineret, transmitteret. Quas vbi literas legit, ad coactos iam fratres ingressus, tempus adesse ait promendae vniuscuiusque, probandaeque constantiae: quo nimirum tempore sanguis, et spiritus in Christi Iesu obsequium reddendus

sit. Pro sua igitur quisque parte daret operam, vt cohaereret Deo, paratus ad mortem, antequam dies crastina illucesceret, vt prope certum videbatur, oppetendam. Sextum illum annum agi, cum eodem in Collegio, et conclaui eodem Socij omnes, inter quos et ipseinterfuerat, eamdem ob causam vitam suam in voluntarium sacrificium Deo deuouissent. Auere se vehementer eandem cernere in ipsis animorum praeparationem, vt nemo omnium sub Christo duce, Sacrosanctisque eius signis ignauus esset, ac degener. Quae cum dixisset; sententiam singulorum explorat, satis ne haberent animi ad sanctissimam fidem catholicam, si opus esset, sanguine contestandam: singulisque certatim maximâ alacritate, et constantiâ, se cum diuinâ gratiâ quam paratissimos profitentibus; laetus tantâ animorum excelsitate, planemque commotus: Atque ego, inquit, infinitâ cum animi meivoluptate, suscipio sacrificium hoc sanctissimum, ac Deo Domino vestro, omnium nomine, offero: obsecrans, vt in holocaustum ipse, atquo odorem suauitatis dignetur accipere: nobisque omnibus opem largiatur, quaperfecte, et constanter id ipsum re exequamur, ad gloriam diuinae suae Maiestatis, ad salutem animarum nostrarum, ad vtilitatem, aedificationemque totius Ecclesiae Sanctae. Tum subiecit: Fratres mei mihi in Christo carissimi, habemus a Patre Prouinciali literas, per quas recedere nos Billomum iubet. Hodie tam inclinatâ iam luce commoueri non possumus. Cras, si Deo cordi fuerit eo vsque nobis spiritum prorogare; cuncti iter ingrediemur: quanquam vero mihi simillimum videtur noctis huius nos calamitatem haud euasuros esse. Quod si euadamus; et locus ex Oppido egrediendi detur; scitote pericula nihild minora in agro, quam intra moenia nobis propositaiesse; ita vias omnes Haeretici insident. Proinde quisque coniunctum cum Deo seruare animum studeat, rogans, vt ipse tantâ in necessitate propitius adsit, constantiamque, et robur inspiret. Et quoniam posthac nun quam fortasse viui inter nos reuisemus; agite in caritatis mutuae documentum, ac pignus at que in osculo sancto pacis complectamur inuicem, et vltimum salutemus. Tum omnes pleni lacaymarum caelestisque consolationis, quantam nunquam facile antea degustarant; pro certo habentes suprema illa officia esse, dulcissimumque Iesum daturum, vt in caelum cuncti, quocumque loco [Note: 158 Billomum Socij secedunt.] mors raperet, conuenirent; ibique sese reuiserent; in mutuos ruëre amplexus. Hinc nocte fere totâ in precibus traductâ, vbi primum diluxit, terni varijs vijs digressi, Deoduce, Billomum cuncti sospites conuenerunt. Et ipsum mox Billomum in periculo versatum est. Ceterum neque Billomo, neque Turnone perduelles potiti. Tolosae quoque est trepidatum, cum circa impiorum insania ferret, ageretque omnia: ac rogatu Magistratus ad paucos dies intermissae scholae, quae nouâ iam in domo bellissime procedebant. Hîc magnum, et gratissimum [Note: 159 Annibal Codrettus Mureti prospere Apostolicum opus obit.] vulgo nomen erat Sooietatis. Summo in templo per quadragesimam Edmundus, ac vicinâ in vrbe, cui nomen Muretum, Annibal Codrettus Tolosani Collegij Rector concionati cum auditorum frequentiâ, tum fructus vbertate, sua adaequauerunt vota. Illud Muretino noum accidit, et saluberrimum visum est, quod cum, praeter quotidianas conciones, ter in hebdomada Annibal catechismum expliearet; dein (quemadmodum secerat superiore anno Edmundus Tolosae) interrogantes inuicem super auditis, ac respondentes iubebat pueros disputare. His [Note: 160 Apamienses, et Massilenses peroptant Col legia.] rebus Tolosatum pariter, vicinorumque animi populorum mire conciliabantur: eoque maiore studio, amplioribusque promissis Collegium reuocare certabant Apamienses: quibus tamen, vti nec atijs populis, ac praesertim Massiliensibus, apud quos Antonius Posseuinus, et Qaudius Matthaeus egregijs concionibus, alijsquo ex more functionibus Ciuium studia suscitarant, prae paucitate operarum mosgeri [Note: 161 Ab Augerio praeclare gesta Lugduni.] non potuit. Edmundus suâ nuxime operâ conseruatam perpurgare vrbem pergens, dum Lugduni assidue velin templis, vel in custodijs publicis, vel in priuatis collocutionibus, patrocinium veritatis exereet; amplius duo millia dicitur ad rectam fidei doctrinam reuocasse. Iussus, cum aliquot praeterea doctoribus, bibliopolarum tabernas recognoscere; infinitam secreuit librorum vim pestilentium, ad nutum postea Regis abolendorum. Ex quibus ingens aceruus nocte

Domini natali incensus tres dies laetissimum bonis spectaculum praebuit. Adhaec [Note: 162 Lugdonensium ardor ad uersus haereses.] Magistratibus serio rem capessentibus, catholicoque populo sancto fidei ardore succenso, Haereticorum fana aequata solo: Ministrorum pars in vincula coniecti, quidam necati, alij expulsi: praeter quos etiam vndeuiginti Paedagogi exterminati qui vel palam, vel clanculum improuidis adolescentulorum mentibus instillabant venena impietatis: eoque impensius Giuitas ad Gymnasium Socictatis firmandum curam intendit. Quam in rem paulo ante hunc tumultum, Patribus Collegium, in quo inquilini agitabant, vna cum certo vectigali donarat. Ille [Note: 163 Augerij opera Nosocomio consultum.] quoque Edmundi, ante tumultum, fuit concionum fructus, quod cum Nosocomium neglectum iaceret; commendatione eius incitatae amplius ducentae Matronae nobiles, vltro ad sancti illius tutamen operis dederunt nomina: ex quibus is ordo confectus est, vt bis quaque hebdomadâ aegrotis earum aliquot pro gentis more ministrarent: vnde fieret, vt cum haud saepius in anno circuma geretur opbis; opus esset vtilitatis maximae, non magni laboris. Auenione non Ciuibus modo, [Note: 164 Auenione et ciuibus, et aduenis opera nauata.] sed etiam profugis adiuuandis, qui vndique sc ex vastitate eo receperant, successu optimo impensae curae. Auctus hinc discipulorum numerus. Ad centum viginti praeterea affluxere Parochi: quibus tum alimentis, humanisque subsidijs, tum causarum conscientiae explieatione, ac ceterâ ad eos spectante doctrinâ ita subleuandis, instituendisque data est opera; vt, si pax redderetur, ad suos ex calamitate lucrum referrent. Collegium Parisiense, inter bellorum strepitum, quodam diuinae in dulgentiae documento, confirmatum est. Sulpitius Clericus adhuc [Note: 165 Sulpitij Clerici mors memorabilis.] Tyro, anno ferme in Societate exacto, quinque, et triginta annorum aetate, opificio sutor, pietate, et candore animi insignis, iacebat depofitus: quem pridie quam decederet, inuisens Oliuerius, nunquid haberet, quod a migratione retardaret, interrogat: cumque ille nil plane se habere, inio vehementer cupere ad Deum proficisci respondisset; subiecit Oliuerius, hilaritatis gratiâ, vt fit: Ergo, Sulpiti frater, destituere nos vis, ac sutore orbatos relinquere? Non fiet a me tibi abeundi potestas, nisi sutorem tuo loco alium reddideris. Ille rem serio accipiens: Pater, inquit, istuc praestare ego quî possum? quod tanta cum ingenuitate dixit; vt Oliuerio, et circumstantibus, vitam praesertim eius innocen tissimam respicientibus, spem faceret, impetraturum a Deo, quod peteret. Quare Pater, conuerso in serium ioco: quin adeo, inquit, non vuum velim pro te sutorem; sed duos reddas: neque id dissicile tibi fuerit, si, vbi veneris ante Dei conspectum, precaberis, vt, pro infinita sua clementia, quandoquidem, quem dederat sutorem dignatus est ad se aduocare duos inopi Collegio pro eo reponat: atque hoc petere te ex obedientia profitebere. Ad quae Sulpitius suauiter renidens: faciam, inquit Pater, vt iubes. Et plane fecit. Tertio post obitum die Sutores duo artificij sui bene periti, quodque erat optabilius, igne caritatis flagrantes admitti in Sociorum numerum rogant. Quibus rite admissis, alter, qui Maturinus vocahatur, Biilomaeum, alter, cui nomen Antonius, loco Sulpitij, ministerio suo Parisiense Collegium iuuerunt.

Iam vero dum in Belgio, et in Gallia Haeretici adeo inualescunt; etiam in Scotia, [Note: 166 Scocie status] praeterquanquod Elisabetha Regina Anglice subdebat assidue itimulos, arrexere insolentius animos, vt eo Pontificius Nuntius penetrare nequiuerit: quamuis egregiam ad expediendum aditum Pater Edmundus Haius nauarit operarru. Quae res vt intelligatur, hinc repetam narrationem. Regina Maria ex Galliarcuersa in Scotiam, vt suo loco est memoratum, catholicae fidei caus â, quam strenue tuebatur, cum assiduas inter insidias versaretur, hortatu suorum Henrico Stuardo nupsit: ex quo etiam anno superiore quarto decimo Kalendas Iulias filium enixa est: eum, qui, haec condentibus nobis, Angliae, et Scotiae regnum obtinebat. Interim Guilielmus Dumblanensis Antistes, Regis Scotorum, ac Reginae nomine, Romam gratulaturus nouo Pontifici, etobedientiam rite exhibiturus [Note: 167 Pij Quint Scotiam iuuandi ardor.] venit. Ex quo Pius Quintus, cognito regni statu, pijsque Reginae conatibus, atque eam consilio iuxta, et pecuniae subsidijs indigere, pro sua imensâ totum beandi terrarum orbem cupiditate, Nuntium Apostolicum, qui ei praesto

esset, spondens, donec vel vnus restaret sacrorum calicum, eo quoque diuendito, [Note: 168 Duo Socijcum Apostolico Num tio in Scotiam missi.] non destiturum auxlio esse; Vincentium Laureum Episcopum Montis Regalis, cumque eo duos de Societate, quos ante indicauimus, destinauit. Nuntius accelerans cum die Sancti Laurentij Parisios attigisset; nomine Reginae Mariae rogatus est, vti tantisper subsisteret, dum in conuentu nobilium ageret de puero ritu catholico baptizando. Hoc enim si impetrasset; sacile illud quoque impetraturam sperare, vt cum diguitate, ac veneratione, quam res posceret, Nuntium Sanctissimi Domini reciperet. Hanc ob causam dum subsistit Nuntius; Nobilitas de baptismo filijconsensit: de recipiendo Nuntio abijt in alia omnia. Tempora nimis aduersa serebant auctum iri turbas, suspiciones, odia: cum praesertim tantâ in regno iam fere vulgo inuidiâ Pontificium nomen laboraret. Haec eadem Vincentio [Note: 169 Edmundi Haij in Scotiam profectio.] Parisijs obtrudebant multi. Sed is haeresum flammam vel suo sanguine ardens extinguere; vt tentaret omnia, cum Episcopo Dumblanensi Patrem Edmundum Haium praemisit, qui rerum statum diligenter inspiceret: ac si quo modo posset, sibi aditum aperiret. Dumblanensem, atque Edmundum tertio Nonas Decembres Rothomago profectos secundus ventus paucis diebus in Scotiam detulit, in exitu anni proximi millesimi quingentesimi segagesimi sexti: sed repente noua incidit incendij materia. Henricus Stuardus Rex, Mariae coniux, extinguitur. Inde ita flagrare, ac misceri omnia; vt humanis auxilijs nihil videretur loci relictum. [Note: 170 Lutetiam redit, beneque operam locat.] Ita Sanctissimi Pontificis conatus irriti euasere. Edmundus duos menses frustra potius, quam sine fructu, cum magnis luctatus dissicultatibus, Lutetiam Idibus Martijs hoc anno redijt: cuius et operam, et prudentiam, et in adeundis periculis magnitudinem animi admodum Nuntius Apostolicus, et ipse Pontisex probauerunt. Magna ille praeterea in Regno modestiae reliquit exempla contemnendis honoribus, quos amici; et propibqui vltro offerebant. Multis locis inaudita diu catholica tuba personuit. Saepe aduersus impiorum calumnias dexteritate summâ dimicauit: vbique se pro catholico, et Iesuitâ constantissime gerens. Inter cetera quendam non ignobilem errorum magistrum elinguem reddidit: ac virum cum primis nobilem Ecclesiae restituit: alios ad bonam frugem reuocauit. Postremo cum Londino transiret in reditu, strenuam dissimulato cultu Catholicis quoque eius vrbis cousolandis curam impendit: ipsumque per literas inclusum in carcere Londinensem Episcopum ad patientiam excitaui.

[Note: 171 Visitatores Hispanicarum Prouinciarum.] In Hispania domi, forisque pacatus hic annus, et vber frugum sanctarum fuit. Visitatores in lustrandis Prouincijs salubriter occupati sunt. Bartholomaeus Bustamantius post Boeticam, Toletanam visit. Aegidius Consaluius Complutensis Collegij Rector Aragoniam. Michael Turrianus Lusitaniam. Castella designata suerat Antonio Cordubae, sed mors eum ad Prouinciam beatiorem transtulit. Itaque [Note: 172 Antonij Cordubae vita infignis.] secundum Aragoniam hanc quoque Aegidius visit. Antonius Laurentij Suarij de Figueroâ, et Catharinae Fernandiae a Cordubâ Marchionum Plegi, et Comitum Feriae filius, stirpis claritudinem, et honores amplissimos, etiam Cardinalatum ad quem destinatus erat, eminentissimâ humilitate trascendit. Hausto in pueritiâ ab Ioanne Auilâ illo celebri pietatis lacte, sub annum millesimum quingentesimum quadragesimumnonum, cum studeret Salmanticae, titulo Rectoris eius Academiae insignis, licettum maxime contra Societatem calumniae streperent, Patrum exemplo, et consuetudine, vitae suae rationem longe in meliorem mutauit. Magnis inde gressibus vltra assidue nitens, ad vltimum, raro Francisci Borgiae facto, qui, Ducatu post improperium Crucis Christi habito, mentes onnriumlate concusserat, excitatus, et Auilae confirmatus consilio, hortatuque; anno ab redemptione gentis humanae millesimo quingentesimo quin quagesimo secundo eidem Borgiae, Ognati in clarissima obscuritate agenti, socium se, atque discipulum dedit. Quod vbi Magister Auila cognouit, ad agendas Deo de beneficio grates tanto accuratius quanto maioribus fuerat honorum, et publicorum munerum periculis subtractus, praeclaris adhortatus est literis, quae editae extant eo initio. Cognitâ mutatione tuâ, eiusque causis, et quae sequuntur. Multa talis viri accessu venere in Societatem commoda. Nam non ipse modo suis reditibus magnâ ex parte, quanquam

recusato Fundatoris nomine, Cordubense, et Salmanticense muniuit Collegia; sed cunctae eius propinquitatis, ac gentis intime per eam occasionem conciliatae, siue ad Collegia propaganda, siue ad obtrectationes maleuolorum, aut imperitorum hominum refutandas, praesidium, ac patrocinium fidelissimum praesto semper fuit. Quin decim in Societate Antonius vixit annos, valetudine nunquam prosperâ, quamuis ad labores, et domesticae disciplinae seueritatem sic quasi firmissimâ [Note: 173 Eiusdem Humilitas.] vteretur. Consolabatur autem se eo maxime in valetudine malâ; quod bona non satis bene vti sciret. In praechro eius virtutum choro humilitas (scholz Christi propria laus, tenere visa est principatum. Homunc onem dixisses per iudicium publicum infami aliqua deformatum notâ: ita se in cultu corporis, vitâque omni habebat comtemptim: crebroque solebat foeminarum quarundam ab turpi vitâ conuersarum commemorare sanctitatem, ad quam per humilitatem ascendissent, ex acri dolore veterum turpitudinum ortam: ex eâque cogitatione, quod se proxime fauces tartari, flammasque sempiternas, quas commeritae erant, quasi oculis assidue intuerentur constitutas. Ex animo vero tam alte sensu humilitatis imbuto mirum erat ad tumidos spiritus, superbiamque detestandam pariter, atque euertendam, quam significantia, et efficacia erumperent verba. Id adeo patuit, cum ea super tentatione consultus a quodam Sociorum, qui nonnullo orationis dono praeditus, euanescebat in cogitationibus suis, praeque se eius doni expertes haud magni faciebat; paucissinis verbis omnem contumaciam dissipauit: tanquam sup [Note: 174 Titulos abhor. rebat.] erbiae stirpem ex corde hominis apprehensam manu radicitus euellisset. Taedio eius honorificae praefationis, qua Domnus Antonius vocabatur; praecipuus auctor fuit, vt in Conuentu Generali omnino de Societate remoueretur. Admodum tamen [Note: 175 Studium precationis quan. ti faceret.] suauis in conuictu, et consuetudine erat. Precandi studio valde adictus. Nam, et supra communes ex lege precationes; addebat singulis noctibus integram horam: eamque, et ceteras in tantâ corporis infirmitate nixus genibus, mirâ constantiâ peragebat: ac praeterea peculiariquadam affabilitate, obseruantiâque tractabat eos, in quibus orationis donum praecipue eluceret: imo et mirari sole bat, qui fieri posset, vt vt vullum genus hominum, quamuis de vulgo, et opificibus [Note: 176 Qua fiducia agendum dicebat cum Deo.] infimis, vitam viuere sine precatione posset. Nequaquam tristi, ac duro, sed leni potius ducebatur spiritu: Sociosque adhortabatur, vt suauiter, summâque cum fiduciâ agerent cum Deo: illud probe intelligentes, ac reputantes accedere seso ad Patrem. Quo in nomine quanta vis, ac significatio insit vt adumbraret; dicebat: Deum similiter nobiscum facere, atque inter homines parentum nonnulli, maxime indulgentes: qui in santulo filio haud satis habent bellaria in manus inserere; sed etiam ne excidant cipsimet, manu eius apprehensâ, digitulos in pugnum [Note: 177 Caritas erga proximos.] constringunt. In officijs caritatis erga proximos cupidissime assumebat, quae maxime essent cum humilitate coniuncta. Inuisebat dîligenter aegrotos in Nosocomijs, eorumque confessiones patientissime, et amantissime excipiebat. Erga domesticos vero aegrotos sic animis assiciebatur; vt valetudinarij, cui fuerat praesectus, liberandus curâ fuerit: quod alieni commiseratione languoris vltra modum ipse langueret: praeque solicitudine fraternae salutis funditus perderet suam. Studiosissimus erat benigne faciendi egenis: quos, cum aliter subleuare nequibat; gaudebat interesse ad ianuam, vbi aliquid eis stipis tribueretur. Oppida parua, et Pagos euangelizans obibat libetius, quam insignesVrbes: sed patriam fugiebat, cumdicerer, ne Christo quidem Domino ad votum labores in patriâ respondisse. Si laborum fibi ipse genus deligere permissus esset; rudem aeta tulam initia religiouis, et literarum docendam sibi sumpsisset. Quamquam erat probe ad regendos alios idoneus, et primus Cordubense Collegium rexit, et Salmanticensi praefuit Superintendens, atque alias subinde nunc Prouincialis adiutor, nunc etiam Vicarius, muneris publici partes attigit; tamen praeoptauit fubesse. Atque ad occupationum id genus declinandum iuita valetudinis excusatione vtebatur: quam dicebat experiniento sibi compestum satis ad euangelizandum, quamuls aerumnose, per Pagos sussicere: penitus autem negotijs praefecturae debilitari, ac perdi. Conseruandae studio, promouendaeque Societatis ardebat incredibili:

sincerus obedientiae cultor: Praepositorum cum Generalium, tum ceterorum obseruantissimus. Quorum causam cum palam tueretur; id tamen cognitâ suâ adeptus erat innocentiâ, vt in motibus, quicumque in Hispania extitissent, caritatem, ac venerationem apud alteram quoque obtineret partem: quem illi, [Note: 178 Pietas erga diuinissimam Eucharistiam.] haud ausi condemnare, non perturbatione ductum; sed potius prae suâ bonitate inductum aiebant. Erga Sanctissimum Christi corpus veneratione, atque amore eximio ferebatur. Siue domi priuatim, siue in templo verba esset facturus; ante illud diu perseuerabat abiectus in genua: ex eoque accipiebat oraculo, ad eam incendebat fornacem, quae ad concionem ferret. Vnde fiebat, vt potius tela, quam verba mitteret: quae in audientium se corda intime penetrantia tenaciter adhaerescerent, et suum illic exequerentur opus. Cum autem contento semper studio ad hon esti cucurrisset verticem; tamen postremo tempore ita addiderat gradum; vt videretur sentire se proximum palmae. Itaque, quemadmodum ad Praepositum Generalem Bustamantius scripsit, humanarum perturbationum si quid prauum, ac rude supererat, correcto iam prorsus, atque elimato; aptus immortali [Note: 179 Seraphim a Bustamantio vocatur.] aedificio lapis erat. Totus vero igne diuino succensus vnus caelestium Seraphim videbatur. Nec modica in totum profligandae eius valetudinis causa existimata est contentio, qua proximo anno in Professorum nouâ domo Toleti, laxatis feruori habenis, tanquam robustus tyro ad laboriosa perfectae vitae rudimenta se retulit. Inde ad reficiendam valetudinem Oropesanus Comes Ferdinandus Aluarius Toletanus, cui et naturae necessitudine vt consobrinus, ac multo magis virtutis merito carus erat; precibus summis, vt Oropesam mitteretur cum expressisset; ibi morbo inualescente, cunctis sacrorum praeparatus adiumentis, mortem cum aeterna vita mutauit, septimo Kalendas Februarias. Corpus Oropesanorum Comitum sepulchro ad sancti Francisci ccenobium conditum, postea Montellam translatum. Cum iam periculose laboraret; ad eum in supremo articulo consolandum iuit Compluto Ioannes Rodericius, vir vnice meditationi diuinarum rerum deditus, Deoque coniunctus, et propterea Antonio carus. Cui, vt Franciscus Ruitius auctor fide dignus pro comperto refert, Antonius ipse, pro quo iam vitâ suncto sacrificabat, visus est adeo clarâ coruscus luce; vt inde intelligens Rodericius beatis iam caeli gaudijs perfrui; nunquam postea preces pro illo facere ausus sit, sed illum pro se supplicem adhibuerit. At Borgia pro gratae memoriae [Note: 180 Martini Gomij eminentes virtutes.] officio, tanquam pro fundatore duorum Collegiorum, solemnia persolui precum, et sacrificiorum per cunctam Societatem voluit. Excellentis virtutis, atque doctrinae iuuenis Granatae amissus Martinus Gomius: is, qui olim Compluti, cum magnâ in celebritate apud Academicos, et in Theologorum Collegio versaretur, dato Societati nomine, primus dicebatur ex eo Collegio ad religiosam vitam transisse, et munimenta euertisse, per quae Collegij eius Alumni, cum passim ex alijs religiosi fierent, ioci causâ ferebantur in tuto esse, et extra aleam positi. Quorum euersio munimentorum primum, nec vulgare Martini operum numerari potest. Proximum fuit editum vulgo religiosae exercitationis exemplum: vt qui aperuerat ad scholam Christi viam, idem et scholae eius documenta praeberet. Vix domum receptus erat, cum obsonatoris iussus obire munus; adeo notus Compluti adolescens emptitandis olusculis, et quaecumque necessaria vsus haberet, omnium in se oculos conuertebat: ita suo ipse contentus negotio; vt id omnibus longe praeferret clarissimorum Doctorum honestamentis. Post breue tyrocinium ibidem Compluti atque Septimancis. positum, et Theologiecae doctrinae prope emensum orbem, missus in Boeticam; Philosophiam summâ cum laude multos annos Cordubae explieauit. Iamque pari cum approbatione eadem explicabat Hispali: cum reiecto ex ore sanguine, tandem Granatae, quo curationis causâ traductus erat mortalem sarcinam posuit decimo septimo Kalendas Maias. Magnis laudbus, magnoque consensu cuncti eius aetatis Patres ornamenta. hominis cum ingenij, tum morum celebrant. Cum praestanti doctrinâ naturalium rerum, ac diuinarum, acrique iudicio pulcherrime consociata fuisse studium sacrarum precum et sui corporis afflictandi, custodiam silentij, suauitatem, ac lenitatem consuetidinis,

sedulitatem operis, et omnium denique formam virtutum. mire ad normam domesticam [Note: 181 Modestia singularis.] exactarum, inter quas modestia, et obedientia eminerent. Ac modestiam quidem in gymnasio maxime, docendique muneribus effulsisse. Neminem auctorum non ap pellasse verecundiâ magnâ: nunquam se venditasse: ad pietatem omnia retulisse, vt appareret non quemcumque, sed religiosum Magistrum esso: in literarijs concertationibus parcum verbis, clamore modicum, rationibus, ac acresponsis fortem, itemque consideratum: nihil vt ex ore siue sedato, fiue in aestu contentionis effugeret, quod reprehensum vellet, quoque efferri ipse, vel aduersarius vllo modo deprimi, aut morderi videretur. Inde dum ex vnâ parte; vera, constansque moderatio, ac verecundia: ex alterâ solida rerum scientia, et ingenij solertia mutuis sese ornamentis decorant; summam non apud domesticos modo; sed apud alienos quoque venerationem, atque beneuolentiam adeptus erat. Porro, quod ad obedientiam spectat; nihil facilius, ac tractabilius eo: non constantiâ solum, et labore implebat; sed et simplici mentis assensu, et oris [Note: 182 Obedientia summa.] alacritate mirifice commendabat obsequium. Vnum modo expetebat, quod principio in rudimentis Tyrocinij parum diu se fuisse arbitraretur, in ijs, Tyronum instar, deintegro exerceri: et factus. est voti compos: ita tamen, vt Nouitijs ipse Magister praeficeretur. Denique mortem ipsam carere pretiosâ notâ, regioque obedientiae signo noluit. Post longam aegrotationem, benignam virtutum materiam grauius iam laborantem, inter consolandum vt fit, praeses Collegij Plaza, interrogauit, quando nam vellet ad superam patriam proficisci: cui Martinus haud cunctanter respondit: Equidem crastino die post susceptum Christi corpus (pietate enim praecipuâ diuinissimum mysterium venerabatur) modo per to liceat, Pater, libens abibo. Ac Plazâ referente: Numquid Deus ego sum, cuius in potestate vita et mors sit? Ille subiecit summissione, ac fiduciâ singulari: Perinde est: nam certe mihi loco Dei es, Pater. Ad quae verba Superintendens commotus, signum Crucis super aegrum figurans, ac benedicens: fiat, inquit, Dei voluntas. Res profecto notatu digna. Postridie Martinus, cum plerumque noctis, quo cogitari pronum est sensu, in comparando sese posuisset post susceptum salutis aeternae pignus; citius semihorâ, nullo in vultu, nullo vsquam in reliquo corpore argumento mortis, relicto; sinu Domini sui, quem, susceperat, vti nemo dubitauit, euectus; ad aeternam euolauit quietem. Permultum interest quo quis animo disciplinam quamlibet, praesertim religioisam, capessat. Ille cum Societatem [Note: 183 Quo animo ad Societatem primum acces serit.] adamasset admira tione virtutis, consummataeque perfectionis, quam in ea persuasum habebat vigere, ideoque esset complexus, quod nihil fieri ab se inter humana maius posse arbitraretur; praestanti illo iudicio, tanquam pro metâ sibi proposito, ita diuinum famulatum exorsus, ita ad vhimum prosequutus est; vt quam Ordini vniuerso inesse repatur sanctitatem; eam ab semetipso constanter exigeret. Patriam, habuit dioeceseos. Toletanae Oppidum, quod patriae vocabulo Pignal vergens nominat aetatis: nec dum trigesimum, attingebat, Societatis vix tum nonum implebat annum, cum, sublatus, est, casu opinione vulgi acerbo: sed praematura esse possunt Iustorum fnnera, acerba non possunt. Vallisoleti Professorum [Note: 184 Vallisoletanae domus initia.] excitata domus. Cum enim instaret Borgia, vt ex, conuentus Generalis decreto singulae, quoad fieri posset, insingulis Prouincijs instituerentur; nihil, dubitatum est quin Castellana Prouincia suam Vallisoleto, pro amplitudine, ac frequentiâ Ciuitatis, deberet. Collegium ibidem iam stabat euntis seculi anno ter tio et quadragesimo inchoatum in Sancti Antonij clientelâ: quia primi conditores, post mutata aliquot diuersoria, tandem in aedibus, ac Sacello Sancti Antonij Patauini constiterant. Has aedes iam. olim emptas, et, alijs adiunctis amplificatas. placuit relinqui Professis, cum, parte supellectilis, et Collegium propius Academiam admouendum: quod factum, est, amplâ comparatâ domo in Sancti Stephani Paraeciâ male quidem materiatâ, sed percommodâ situ. Quae relicta. Proiessis, aestimari ex aequo ac bono iussit Borgia, et pretium Collegio cum fide solui. Quo die assumptae in Caelum. Virginis anniuersarij honores instaurantur, diuisa familia. Duo supra. viginti, ad Sancti Antonij mansere: viginti quatuor in Collegium

nouum migrarunt. Sancti Antonij Collegium vltimus Rector administrauit Ioannes Baptista Segura: cum paulo ante Petrus Martinius pro Rectore administrasset: vterque deinde in odium fidei ab Ethnicis interfectus. Segurâ in nouum occidentis orbem destinato, cum Ioannes Suarius, qui ordinarius praeses designatus erat, Vallisoleto abesset; nouas familias primi omnium habuere duoVicarij: domum. Professorum Hieronymus Ripalda, Collegium Ioannes Fernandius, qui Theologicam doctrinam pariter ibi tractabat. Neutra familia fundatorem certum habe. bat, sed priuatâ multorum liberalitate sustinebantur: nisi quod tribus ante annis [Note: 185 Collegij prima firmamenta.] perpetuam Collegio pecuniam Matrona Salmanticensis Vailisoleti degens, cui nomen Maior Viueria, in duodecim Scholasticorum sumptus donarat: qui deinceps alijs alij perpetuo succedentes ibi educarentur, pro Instituto Societatis, postea in animarum producendi salutem. Aliquid adiectum et hoc anno firmamenti [Note: 186 Gasparis Alfonsi Castrij in Societatem liberalitas.] est, Pontificis voluntate huc translato, quod ex Gasparis Alfonsi Castrij restamento exactum est. Sacerdos hic admodum pius, et locuples Societati ad Oppidum cui nomen Villar, partem hereditatis legarat, commendatâ oppidanorum culturâ. Quam cum ab anno seculi eius vndesexagesimo aliquot ibi Socij constituti impigie exercerent; intentâ ab coheredibus, et creditoribus lite; fundus amissus est, certâ adiudicatâ pecuniâ, quae Vallisoletano Collegio attributa. Eodem quoque Septimancensis collata domus, cum doceret vsus parum idoneam Tyrocinio sedem esse, quod propterea Methymnam quinto ante anno translatum erat. Alia deinde accessere paulatim incrementa, inter magnas quidem rei familiaris dissicultates, sed cum singularibus pariter benignitatis diuinae experimentis: quorum illud his initijs non obscurum fuit. Cum vetus aes alienum premeret, pensioque vrgeret, quae sine ingenti famae, fideique iacturâ differri non posset; appellatis aliquot ex amicis, ita euenit; vt nemini seu facultas, seu voluntas adesset opis ferenda. Reliquum ergo fuit, quod et primum fuerat, ad misericordiae caelestis inexhaustos thesauros enixe confugere. Indictis vesperi inter Socios precibus, pro [Note: 187 Anna Pacia diuinitus montta Collegij necessitatem subleuat.] difficultate quadam domesticâ; postridie mane ab Annâ Paciâ famulus cum aureis trecentis nummis adfuit. Cumque mox ei Pater Franciscus Porrius gratias de benignitate ageret; Nihil opus est, inquit, gratiarum: nam prope coacta misi. Cum enim ad quietem secessissem; omnis a me fugiebat quies, et vox quaedam animo insonabat: quî fieri potest, vt ipsa somnum capias, cum Societatis Iesu Collegium tantâ necessitate conflictetur? et quanquam destinassem animo opem ferre; et cogitanti quid mitterem, statim venissent in meutem loculi cum summâ, quam misi; tamen ita inhaerebat adhuc infixa pectori solicitudo; vt prope missura, eodem momento nocte intempestâ, fuerim: neque lux vnquam redire lentius visa sit. Auxit gratiam muneris ipse, quo acceptum est, Sancto Ambrosio sacer dies. [Note: 188 Collegium Sancto Ambrosio dedicatur.] Qui Sanctus Doctor collegio tutelaris adscitus est ab euentu tali. Quo tempore, Sociorum quasi examen ab Sancto Antonio in paratas Collegio aedes migrauit; pariter examina duo apum ad earum parietem conuolarunt: inuentisque cauernulis, non solum aliquandiu constitisse; sed et fauos confecisse, eosque exemptos [Note: 189 Apum examina in Collegij exordijs visa.] constat. Quod cum Patres animaduertissent; dum quod vocandum Collegio nomen, qui cooptandus Patronus esset, Consultant; reputantibus illas dulcissimi succi, materiaeque lucis altricis ingeniosas opifices, cum infantis Ambrosij insedissent ori, manaturam inde suauitatem, ac lucem significasse, optimâ praeceptâ spe aliquid ad animarum caeleste mellificium eam quoque familiam collaturam; visum est cunctis oblatum diuinitus patrocinium Doctoris eius, quem infantiae vtriusque eaedem nutrices quadam ratione germanum fecissent. Abulae latinitatis nunc primum scholae institutae tres, magno Guitatis gaudio, bonoque. Segouiae philosophica adiecta doctrina. Madriti impositum templo fastigium, atque encenia ritu christiano, Reginâ, aulâque prope vniuersâ, alijsque Dynastis ornantibus, [Note: 190 Villaregium Tyrones ducti] celebrata. Villaregium Tyrones sub Pentecostem a Bustamantio deducti, quibus Ioannes Emmanuel Leonius Institutor datus. Tantâ haec res Ioannem Patiecum domicilij eius parentem compleuit laetitiâ; vt gratulatorias ad Borgiam plenas pierate literas dederit, grates inter cetera Deo agens, quod sibi concessisset

(ita ipse loquitur) Angelos in terris videre. Vniuersa colonia breui numerum quinque et viginti expleuit. Ingens cuncto in populo Villaregij, perque pagos circumiectos amplius viginti, ad quos identidem factae excursiones, consequuta morum conuersio, ac praecipue in familiâ Fundatoris: quae Dominorum incitata exemplo, Sociorum operâ ad expiandas, regendasque suas animasvti coepit. Pueris prima literarum initia docendis vnus assignatus est Magister: quod ita processit feliciter; vt permulti longissimo spatio, Villaregium eâ causâ mitterentur. Tyrones cum domi studio, quo inter primitias spiritus aequum est, suae ad plenam, [Note: 191 Tyronum fructus in exteris] absolutamque virtutem institutioni vacarent; subinde prodibant in publicum; nec solum docebant catechesim; sed etiam decantabant in frequentioribus locis: eâque re tum facile pellexerunt puerorum animos, qui deinde magno agmine se discipulos, et adiutores associabant, tum penitus ineptas, noxiasque cantiunculas ab ore vulgi summouerunt. Ocaniae Theologiae instituta disciplina, vt Complutense Collegium, quod praegrauabat inopia, discentium eo missorum leuaretur impensis. Ibi Iosephus Acosta, et Alfonsus Sandoualius docuere primi. Valentiae, cum adhuc intra domesticos parieres stetisset sacrae doctrinae prosessio; vulgari coepit hoc anno Petro Ruitio, et Ioanne Louera professoribus: nouitijs, ad quos alendos haud sufficiebat Valentinum Collegium, transiatis Gandîam: et scholis latinitatis inde sublatis. Haec, aliaque Aegidius Consaluius Visitator opportune instituit. Multis praeterea in Collegijs, quod maxime commendabat Borgia, Nouitij a ceteris separati, et praecipuâ institui curâ coepti. Quae cum ferme vbique disciplina vigere pulchre soleat; vegetiore tamen quadam spede, ac laetiore preuentu per id tempus Methymnae, sub Balthasaris Aluarij cura, florebat. [Note: 192 Balthasaris Aluarij Sanctitas.] Ei viro, cum superiore anno Tyronum pariter, ac totius procurationem Collegij suscepisset; breui tantum in animis ad sanctitatem eximiam prouehendis solertiae, et efficacitatis diuinitus tributum apparuit; vt experientibus niirabili bono, ceteris vix vero simile esset. Abulae proximis annis, dum Minister, aut vicarius Rectoris (quae prima gessit munera) piaeesset; cum ceterâ industriâ naui Sacerdotis, tum exercitationum Sancti Ignatij excitato vsu; multum apud multos profecerat: Mariâ praesertim Diaziâ, et Beatâ Teresâ Iesu, quae iam Sanctis adscripta est, ad insignem perfectionem excultis. Ceterum cum se ipse vsu limasset, et auctoritas quoque iam aetatis accederet; vbi Methymnae simul in Tyronibus erudiendis, simul in veteranis tractandis prosperrimi quidam euentus conspecti sunt; famam repente est clarissimam consequutus. Maximi viri, sapientiaeque interioris intelligentissimi eum maxime mirari, et assumere sibi Magistrum. Castellani Patres iam tum Praepositum Generalem rogare, vt Prouinciae eum toti praeficeret: et Ludouicus quidem Sanctanderus hanc testimonij grauitatem adhibuit. Haud equidem, inquit, video non in Prouinciâ raodo nostrâ, sed ne in [Note: 193 Sanctanderj de eo Iudicrum.] ceterâ quidem, quam norim, Societate, cui maior in aeuo pari religio sit: quique amplius rerum tractatione piarum apud subiectos siue veteres, siue recentes proficiat. Magnâ integritate, singulari mediocritatis prudentiâ, et suauitate est. Idem vigil, et intentus: et quiequid agat, maxime consideratus. In consuetudine, vitaeque suae ratione modestus, et humilis. Consilia, vt audit libenter, et exquirit; ita sagacitate valet in optimis deligendis. Tolerantissimus laborum. Hominum quoque, quas perferri oporteat, imbecillitates, bene sustinet: et alienas hac viâ prudenter nouit voluntates capere. Constitutionum, et legum et quaecumque Praesides mandent, custodiam summae curae habet, ab seque prius, quam ab alijs exigit. Apprimi studiosus rerum, quae ad suum Collegium, quae ad Prouinciam, quae ad cunctam Societatem pertineant. Orationi porro ita deditus, quam qui inter nos maxime, Apud extrarios cautus, ac lenis, atque ita religiose vrbanas; tanquam totam in aulâ vitam exegerit. Vtrumque munus, et Magistri Tyronum, et Rectoris Collegij, neutro alteri quicquam obturbante, tam cumulate explet; quam equidem nisi vidissem, non crederem. Itaque vtroque vt bono fruantur; cupiunt homines eius curae, vel inter Tyrones, subesse. Haec Sanctanderus vir admodum grauis, ac sanctus, longeque Balthasare annis, et religiosâ

vitâ prouectior ita testatur; vt simul profiteri non dubitet, nemini se vnquam ita subiectum fuisse: cumque ad conciones alio euocaretur, quamuis paratum ad iussa, quamuis haberet animum; tamen non posse sine aliquo doloris seusu gubematorem Methymnensem relinquere, in quem praeclarissima Deus dona, perque eum in omnes siue domesticos, siue externos, qui homine vterentur, conferret. Vtebantur oblatâ opportunitate Patres: tanquam nobili, ac felici magistro quam possent plurimos vel formandos, velperficiendos tradebant: non solum Tyronum, sed ex ijs, qui post literarum consummata studia, tertium, vt vocamus, probationis annum obibant. Hanc enim quoque Institutorum Sancti Ignatij partem Borgia in rem conferri volebat: eo magis, quod et disciplina (vt iam diu seniores queri coeperant) labem facere sensim videbatur, et aliquanto maior ad agendas animarum causas suppetebat copia. Sed, vt intelligeres seniorum querimoniam vel ex hominum ingenio nasci, antiqua tempora laudantium: vel certe si quid tanquam in cute mutatum coloris esset; tamen corporis ipsius sanguinem incorruptum, et vitalia sincera esse; mirifico studio sitiebatur ab omnibus, [Note: 194 Marcenense Collegium in colitur.] cumque manifesto profectu accipiebatur disciplina. Marcenense Collegium tertio ante anno susceptum incolis huius anni initio, Gaspare Salazario Rectore, frequentatum est. Duces Arcos id condidere Ludouicus Christophorus Pontius Leonius, cui plurimum noster Ordo debet, ob perpetuam tutelam iam inde susceptam, gestamque Hispali Constantini Lutherani temporibus: et Maria Toletana eius vxor, Soror Antonij Cordubae nostri, cuius paulo ante beatum finem descripsimus. Haec in omni pietatis cultu nulli foeminarum secunda, adeo benigna in egentes, vt post exinanitas arcas, nec vestimentis quidem, quibus sese tegebat, parceret; in Societate amandâ, omnibusque modis foueudâ, nec parenti Catharinae, quam nos merito parentis loco numeramus, nec Antonio ipsi gerniano [Note: 195 Mariae Toletanae in Societatem benignitas.] cedebat. Ipsa proprie Marcenense Collegium piâ postulandi contentione, vt a Patribus acciperetur, cum exorsset; vltro condendum, et muniendum ita suscepit; vt eo curas omnes suas, eo dotalia ornamenta, eo quicquid pecuniae a viro sibi praeberetur, conferret. Sed absolutionem operis, ab hinc biennio sublata terris, videre non potuit. Vidit nimirum quanto securior, tanto laetior e caelo: fruiturque etiam nunc, ac sine fine perfruetur frugibus animarum, quas facta semel sementis apud suos Marcenenses, id est satum Collegium perenni viriditate profert, nec, vti spes est, proferre vnquam, quoad mortale durabit genus, desistet. Nouam Coloniam Prouincialis Auellaneda, vnaque Visitator Bustamantius, deduxerunt. Sacerdotes ducti quatuor, Sacerdotij expertes nouem. Collegium [Note: 196 Gaditani Collegij profectus] interea Gaditanum, tanquam adulta iam vinea, maturâ exuberauit vindemiâ. Restituta est Sodalitas Sanctissimi nominis Iesu ad temere iurandi prauam consue tudinem, execrandique tartaream scabiem latissime dominantem tollendam. Primus omhium ipse Gaditanus Pontifex, dein Praetor, Senatus, et honestis sima [Note: 197 Sodalitas nominis Iesu restituta ad collendum iurandi et execrandi vsum.] quaeque nobilitatis capita in eam Sodalitatem conuenerunt. Et quoniam magna est Gadibus Seruitiorum Maurorum copia; horum quoque, probante Antistite, Sodalitium factum, et accommodatis nationi legibus temperatum. Inter cetera, vt quisque redibat Domino sacer dies, ad Collegium christianae doctrinae causâ ventitabant. Inde ordine egressi, magnâ per vrbem voce, quae didecerant, cantantes [Note: 198 Maurorum quoque factum Sodalitium.] incedebant. Interdum ad littus, vel in forum ducebantur eodem agmine: ibique ad eos, aliosque, qui plurimi sese agglomerarant, apposite siebat sermo. Haud minor multis Christianis captiuitate exemptis impensa cura. Cum enim Audreta classis regiae praefectus septem coepisset Maurorum biremes, magnamque [Note: 199 Mancipijs Chri stianis ex Turca ereptis con sultum.] vim Christianorum, qui in ijs ad remum adacti durissimam tolerabant seruitutem, asseruisset in libertatem; ex his, dum alij ad alia templa gratulatum Deo laetabundi festinant; trecenti confluxere ad Collegium, quos Petrus Bernardus, in locum Iacobi Lopij, iam Rector, sermone pro tempore adhortatus, in geminum [Note: 200 Perri Bernardi Rectoris in ea re labores.] partitos agmen, ipse cum Ambrosio Castillo per vrbem deduxit, manantibus prae laetitiâ ad tale spectacuium Ciuitati cunctae lacrymis. Vbi in templum maximum ventum est, rursus eos consolatus Rector, et ad cauenda peccata, quae

sunt omnium malorum semen, et in duriorem, quam vnde exierant, mancipant seruitutem, atque ad expiandum confessione animum hortatus est. Nec mora, cognitâ re, Episcopus multos praeter Sacerdotes Collegij, alios aduocari Confessarios iussit. Perpurgatis animis miseri homines, tanquam reuocati advitam, ad diuinissimum quoque epulum corroborandis viribus adinissi sunt. Vbi miseratlonem maxime excitarunt, cum seminudi, tantumque rudi illo nautico centone tecti, quo honestius ad caelesten; mensam accederent, circum stantes rogabant, vt tegmenti aliquid commodarent: et alij saga, alij pallia, alij alia raptim sibi detracta commodabant. Nec in vrbe, quam in agro profectum est magis: rem in primis promouente Antistite: qui dioecesim lustrans secum aliquot Collegij Patribus ductis, et mareriam suggerebat eorum industriae, et industriam auctoritate [Note: 201 Xerezij res gestae Hieronymi Portilli, et Georgij Aluarij opera.] foecundabat. Hispali ad vicinos populos, sed felicissimo cum euentu nobilem in Vrbem, hodie Xerezium, olim, vt plerique volunt, Assid onam nomine excursum est. Hieronymus Portillus, dum Peruanam nauigationem opperitur, ac Georgius Aluarius, cum tribus praeterea Sacerdotibus eâ peregrinatione perfuncti. Hi cum scholarum sibi Magistros, praecipuamque nobilitatem conciliassent, ita concionum grauissimarum frequentiâ, clarisque Euangelicae virtutis exemplis Clerum, populum, omnes commouere Ordines; vt ex aetate operatâ literis, nullus omnino e reliquâ Ciuitate, virorum iuxta, ac mulierum, summorum, atque infimorum paucissimi reliqui fuerint, qui non ab vltimâ pueritiâ generali confessione animos renouarint. Cum ingens numerus puerorum per vrbem duceretur summa canentium religionis capita; iucundissimum edebant spectaculum primarij viri, qui admiscebant se innocentium choris: ac ferme nudato capite alij regebaut ordines, alij iuuabant canentes, alij, vt in magno concursu, tumultum, atque turbas proh bebant. Id vero totum eo visum est singularius Dei opus; quod aliquot ante annis Magister Auila diu re frustra tentatâ, tandem velut imparatam, [Note: 202 Oranensis Missio per Petrum Domeneccum et Hieronymum Mur.] nec dum idoneam ad statum pietatis excipiendum reliquerat Ciuitatem. De Collegio instituendo actum serio est: sed admodum fero transactum. Non absimili felicitate Petrus Domeneccus, et Hieronymus Mur, cum Petro Ludouico Borgia Magistro Militiae Montesanae, Patris nostri Francisci Borgiae fratre, qui a Philippo Rege gubernator, et dux generalis Oranum, in littore Africae siram vrbem mirrebatur, medio vere profecti, milites, oppidanosque instituerunt. Ad annos ibi tres Domeneccus, quinque Hieronymus cum fratre Ginezio mansit: [Note: 203 Missio Canariensis Turria. no Episcopo postulante.] qui praeter cetera munia, cum Arabice optime nosset, interpretis vice apud Gubernatorem, si quando resposceret, fungebatur. Hoc primum auno et in Canarias, quas vocant insulas (Fortunatas priscinominaucrunt) Societatis nauigauit industria, ductu Bartholomaei Turriani Episcopi, cuius de sanctissimâ Trinitate monumenta praeclara exstant. Ille vir doctrinâ nescias, an sanctitate maior, vt primum Episcopus nominatus est, literas ad Borgiam tales dedit. Aueo vehementer, [Note: 204 Eiusdem Episcopi literae ad Borgiam.] maxime venerabilis Pater, ne ignores, te a me deamari. Ita enim res habet. Nemo omnium est, in quem magis affectus sim: cui plus cupiam, tribuamque. Caeterum tempus incidit mihi permolestum: in quo consolationem, et opem expeto ab sanctâ Societate, quam suauissime semper dilexi. Res intem asperae sunt, in quibus necesse est ad amicos confugias, eos maxime, quorum beueuolentia vno nixa est Christo Iesu. Vere affirmo tibi, Pater, nunquam ausum me deliberatâ sententiâ Episcopatum optare, quamuis, vt hominem inanem, tentamenta eiusinodi et mev ellicarent: quae propitio Christo, perinde vt foeda irritamenta, repuli. Sed tandem tamen ita factum est, vt Philippus Rex noster, ac Dominus Canarieusem mihi Ecclesiam imponeret. Assensum ego complures dies sustinui, dum venerarer Deum, vt vtra pars honestior illi, et gloriosior futura esset, in eam inclinaret cor meum. In quo sane indulgenter accepit me, et in summâ quadam animi aequabilitate constiruit. Ad postremum timens, ac tremens ceruicem supposui, orans Christum Iesum, vt ea susceptio fieret mihi materia laudandi eum, et ipsius Crucem sequendi in sanctâ Canariensi Ecclesiâ. Illuc adire sine Societatis praesidio equidem nunquam ausim. Certum quippe habeo amplius

vnum ex eâ Sacerdotem, quam triginta, qualis ego sum, Episcopos, profecturum. Ingens messis est, et ingens ad legendam apparatus. Siquidem Praetor, Iudices Quaesitores, qui recens decreti sunt, mecum omnes amore sunt coniunctissimi. Mihi autem decretum est Societatis Patres in oculis semper ferre: quaeque ad humanos vsus pertinebunt, in me procurationem recipio. Quin et duces mihi eos, rectoresque in rebus omnibus destinaui. Quod nisi praestem; tum me omnino vanum habeto. Accedit quod et earum apud Regem procuratores Insularum id ipsum ex me institerunt, Societatem vt eo ducam. Itaque, Pater, intelligis, vbi Ordinum simul Laici, Sacrique conspiret gratia, et praeeat Antistes; non posse non centesimam redire frugem. Equidem sic arbitror, me Canariae Episcopum ab vna Societate factum: non studio apud homines, sed meritis apud Deum. Qui quamuis vitia in me innumerabilia viderit, quae solus emendare ipse potest; tamen et amorem videns, quem mihi erga Societatem idem ipse indidisset; voluit eo loco statuere, vel vile adminiculum, per quod gradum illa inde in cunctas Occidentis Indias faciat. Ergo, per affixum Cruci Christum Iesum, obsecro te, summe venerande Pater, ne me indignum hoc beneficio ducas, ne miserrimus hominum viuam. Quin ita censeo nequaquam id mihi negari fas esse, quin sancto Spiritui repugnetur. Sacerdotes quinque, duos adiutores eorum velim. Ac precor istos Patres, Fratresque dominos meos, apud Deum agant, suam mihi vt opem ad ministerium tam grande largiatur: ac nominatim supplicent tuam mentem ad vota inflectat mea. Nihil euenire mihi infelicius, nihil nuntiari tristius posset, quam has abste preces repudiari: iterumque affirmo talem repulsam aduersus sanctum. Spiritum fore: qui tuae Paternitati bonus inspiret, nosque omnes efficiat seruos suos, atque perdoceat omnia, praeter Iesum, vel quod propter Iesum sit, nihil esse. Ad has literas alias, atque alias sententiâ, et grauitate eâdem adiecit: nec quieuit, donec [Note: 205 Iacobus Lopius, et Lauientius Gomius ad Canariensem Missionem designantur.] Sacerdotum par egregium Iacobum Lopium, qui Collegio Gaditano praefuerat, et Laurentium Gomium, totidemque adiutores Ludouicum Ruitium, et Alsonsum Ximenium impetrauit. Hoc anno Sanlucari profecti, quo die ascensus in Coelum Christi colebatur, secundoque longe prouecti cursu proxime absuerunt ab summo discrimine in Maurorum tres biremes illapsi: sed votis ad Deum supplicibus, repente impetrato (sic opportunitas auxilij fidem secit) validiore vento; tandem [Note: 206 Episcopi Turriani virtus.] incolumes, octauo postquam e Boeticâ soluerant die, ad Tenarifem insulam, vnam e Canarijs appulerunt. Excepere populi ingenti gratulatione iam notum, carumque famâ Pastorem: sed et nomen, et caritatem praesentia statim experimenta auxerunt. Ipsemet lustrare ritu Apostolico Dioecesim: verba ad concionem facere: erudire rusticanam multitudinem, et pueriles greges: aures praebere cuilibet de vulgo peccata exonerantium: inuisere, solarique decumbentes: carcere vinctis adesse: suam rem communem cum egenis habere: comitatu modico, sed probo contentus, vitam agere frugalitate spectabilem, maiestatemque tueri nullo alio, nisi splendore virtutum. Immensum profecto pondus est auctoritatis, atque existimationis. Non Antistitum modo, sed omnium prope mortalium mitissimus erat, ac simplicissimus Turrianus; et tamen ob perspecta, quae commemorata sunt, sanctitatis documenta, demissamque in animos opinionem summae eius integritatis; ita non amabatur solum, quod consentaneum erat, sed etiam formidabatur ab omnibus; vt raro alius magis. Inde dumeta vitiorum facillime excîdi, perpurgarique Domini agrum, reuirescere pietatis stirpes, sanctam vbique caelestis amoenitatem veris enitescere: vt nunc demum vetus Insulis vocabulum Fortunatis conueniret. Iam Patribus de Societate, Fratribusque, quos duxerat, supra quam spoponderat, et Pater, et Frater, et prope famulus esse. [Note: 207 Patrum nostrorum primi in Canarijs labores.] Illi vero contendere vsque magis vires, magisque: non sustinere, vel talibus exemplis vinci, vel tantam benignitatem non exaequare vitâ, manuque. Eniti Laurentius, sed cum breui morbus eum implicuisset; Iacobus Lopius vicem multorum: ad omnia manum admouere: ad omnes Episcopi vsus praesto esse: saepius in die et concione, et catechesi desudare, duo e decem maxime praecepta tractans, secundum, ac sextum: eo maiore vbique profectu; quod ab ipso statim initio, manifestis

palam est factum prodigijs, adesse praestanti operario praesentem caeli [Note: 208 Mira Iacobi Lopij praedictio.] fauorem. Dicebat per Pentecostem, sub quam appulerunt, apud Augnstinianos in sanctae Crucis Insulae Tenarifae, cum in aestu concionis repente in flebilem clamorem erupit. Prosundite imbrem lacrymarum, profundite, non ex oculis, sed ex corde, nec consuetas lacrymas, sed cruentas. En homo iam in decenni concubinatu audit me, qui, priusquam quicquam cibi degustet, inexpiatus occidet, rapieturque rationem Deo vindici redditurus. His dictis, orationis redintegrato filo, institutam disputationem pertexuit. Ecce autem, dum ad mensam Episcopus, et coenobij Prior, nostrique Patres, et alij consident, cum interrogasset Episcopus, quid ea verba sibi vellent, et Pater negaret quicquam ab se tale dictum (adeo extra se raptus effuderat) medio illo in sermone dixerit nec ne dixerit; trepide Monasterij fores pulsantur, vt ad hominem exhalantem animam aliquis Sacerdotum accurrat. Prosiliuit ipsemet Pater Iacobus: et in vicinum tectum inductus hominem reperit mensâ positâ dum ad vescendum mappam explicat, repente exanimatum, ceruice in alterum sellae latus reflexâ: quam foemina vnâ sustinens manu, alterâ thoracis ei laxabat fibulas. Haec erat, quam supra decem annos habuerat, concubina. Ille quantumlibet appellatus, atque excitatus, nullum doloris, nullum omnino sentientis signum edidit. Confectum iam nimirum miseri negotium erat. Cuius horrendi euentus vulgatâ samâ coegit ad curam sui incuriosos mortales respicere, et dura pectora ad recipiendam in tempore medicinam molliuit. Itaque plane morum insignis conuersio consequuta est. Sub autumnum extremum satis iam in magnâ Canariâ, circaque rebus constitutis; ad laborantes maxime partes leuandas impiger Praesul intentus, ad Insulasnauigauit duas (Lanzarotem, et Fortemuenturam vocant) procul a magnâ Canariâ triginta ferme vnam, alteram quadraginta leucis. Quae cum longo tempore Episcopum non vidissent, et obrutae inscitiâ, ac vitijs iacerent; tanto motu, atque ardore ad pia remedia concurrerunt; vt Pater Iacobus nusquam sibi conspectum maiorem affirmet. Itaque duorum spatio mensium nemo ferme in neutrâ reliquus factus est, qui non accuratissime Sacerdotibus conscientiam aperiret. Et Sacerdotum assidue se dentium in sacro tribunali, vnus [Note: 209 Morbus, et mors optimi Episcopi.] ipse Episcopus erat: ad quem ex Aethiopicâ illâ plebe infimi quique viri, foeminaeque adibant. Sed frui tanto bono Insulis Fortunatis diu non licuit. Cum vtrâque in Insulâ aegrotasset, et quia posterior morbus pertinacius inhaerebat, nec vlla aderant leuamenta, reuehendus in magnam Canariam fuisset; malo insuper nauigij vexatione irritato, praesertim dum cursum accelerant, vt hostilia duo Maurorum nauigia effugiant; in portu Canariae, qui leucâ distat ab vrbe, permunitus diuinis plane Sanctorum instar cursum sanctissimae vitae ipsis Februarij Kalendis confecit: eo nominatim laetus, quod et in expeditione, et quasi in acie: ad haec (vt euangelicam paupertatem semper coluerat) quod in aliena domo, in alieno lectulo, inter obsequia aliena mori contigisset. Circumstantes, vt sanctitas mortis incredibili solatio permulsit; ita cum ipsos, tum Insulanos vniuersos inopinata iactura acerbissimo dolore afflixit. Non vnum, sed multa Societati Collegia meditabatur: et in eam rem quam optima iure potuit, donatione, ac testamento rerum [Note: 210 Patris Laurentij Gomij obitus', virtutesque.] suarum pleraque destinauit. Neque id minus Insulani effectum optabant; nihil iam acrius metuentes, quam ne Societatem simul amitterent. Pridie quam Episcopus, et quidem vt tempore, ita mortis sanctitate proximus in vrbe Canariâ Laurentius Gomius decesserat, magnâ religione, et innocentiâ, prudentiâque, et animarum caritate Sacerdos: quem religiosi quotquot aderant Ordinum, Praedicatores, Franciscani, Augustiniani, cum Clero, ac Ciuitate omni exequijs honestarunt: [Note: 211 Religiosorum, et Cleri sensus de eius morte.] additâ concione, quam Augustinianorum Prior habuit in verba, quae ipsemet dicebatur Laurentius moribundus proposuisse: et postea Clerus pecuniam contulit ad cereos coemendos, qui ad tumulum toto anno arderent. Ergo cum vnicus superesset de Societate Sacerdos Lopius, consensu omnes, qui res administrabant humanas, atque diuinas diligentissime cauerunt, ne qua ei, si forte redire vellet ad suos, exitus pateret ex Insulâ.

[Note: 212 Eborae templi iacta fundamenta.] In Lusitanâ Prouinciâ cum multa alia Michael Turrianus Visitator alibi ordinauit, tum Eborae, atque Conimbricae institutionem Tyronum. Eborae quinto Nonas Octobris, qui dies sancti Francisci honores praeit, Archiepiscopus solenni ritu, magnâque ceremoniâ, inter chori sui carmina, templi fundamenta auspicatus est. Vrgebat aedificationem, qui et impensam subministrabat, Cardinalis [Note: 213 Cardinalis Henrici in Socletatem liberalitas.] Henricus. Idem sancti, Saluatoris Monachas e regione Collegij sitas aere suo alio transtulit, vt, Coenobio deleto, aream pro Collegio aperiret. Idem et sancti Antonij Collegium Olisippone bono reditu auxit, certam pensionem quotannis ad plenam dotem suppleturus. Inchoauit et Bracharensis Antistes magno splendore [Note: 214 Bracharae inchoatum ab Antistite Collegij templum.] sui Collegij templum, additâ ad populum, vbi solennibus ritibus perfunctus est, graui, appositâque concione. Conimbricae, cum vehementer imbrium laboraretur inopiâ, populo ad opem diuinam conuerso. ferme quingenti ad Collegij templum venerunt, accerrime sese diuerberantes: quos cum post seueram [Note: 215 Conimbri cae impetrata pluuia se flagellantium supplicatione.] lacerationem domum recepissent Patres, et reficere xenijs, curareque agressi, vitiosum sanguinem vel ore sua exugendo e cruentis tergis traxissent; eâ pietate sic permouerunt, vt plerosque omnes de criminibus simul confessos dimitterent, et corporibus sanatos, et animis. Nec surdae pijs precibus aures fuerunt diuinae clementiae: [Note: 216 Sociorum caritas corporibus prodest ac animis.] sed effusum pie sanguinem tempestiua, ac liberalis pluuia repensauit. In hoc Collegio Ignatij Vogadi, Eborae Francisci Coellj insignes suere obitus. Ignatius in Affricam cum Ludouico Consaluio, et Ioanne Nunnio, qui postea Patriarcha Aethiopiae fuit, olim profectus; ad consolandos, redimendosque captiuos, [Note: 217 Virtus et obitus Ignatij Vo gadi.] vndecim annos, ac dimidium in eo sancto negotio egit: cuius temporis annos quatuor in Lusitanorum praesidio, ceteros Tituani, inter Saracenos vixit, post discessum Consaluij, ac Nunnij omni Sociorum, et solatio, et ope destitutus. Quippe tanta virtus erat, vt eam ita solam, tamque iniquo loco Patres tutam censerent, Christiani longe, lateque sermonibus celebrarent, Saraceni admirarentur. Patientiam ante omnia suspiciebant. Namque cum vulgo Sanctus ab ipsis haberetur Mahometanis, nec auctoritate parum apud Ciuitatis Praefectos valeret; nemini erat dubium, quin, si ad eos factarum sibi iniuriarum querelam deserret, multis se molestijs liberare posset, et ipsi fatebantur noxij non impune sibi futurum. At ille inter multa capitis pericula, cum petulantioribus Barbarorum passim esset irrisui; ab his probris, et contumelijs operiretur, ab quibusdam etiam caederetur; in placido perseuerabat silentio, nullum commotioris animi documentum edens, suo muneri tranquillâ mente, vultuque bono intentus. Christranis captiuis amplius quadraginta morbo oppressis in summâ humanorum auxiliorum solitudine strenue ministrabat, conquirebat cibos, et idem coquebat, et porrigebat: adhibebat quicquid nancisei remedij poterat: solabatur moerentes, confirmabat morientes, mortuorum curabat corpora, et sepulturae mandabat: interim, et missâ ad se stipe non paucos, vt cuiusque pietas maxime periclitabatur, redimens, ad Christianorum remittebat oras: omnes ad tolerantiam, aerumnarum, ad conseruandam in religione constantiam, ad vitae innocentiam modis omnibus incitabat: vt multis sane nomiuibus in eorum parte futurus sit, a quibus in magno iudicio Christus Rex esurienti sibi, et sitienti, et nudo, et aegroto, et vincto, et hospiti adhibita solatia, vniuerso audiente mundi theatro, pronunciabit. Patriam habuit in dioecesi Visensi pagum nomine Villa Regis. Prima puer literarum rudimenta didicit: et dato in Clerum nomine; in ordines minores adscriptus est. Ferebatur iam tum paruus ad pietatem: nullo die, quantum consequi posset, rei diuinae non intererat: diuinis Concionatorum vocibus mirifice tenebatur. Demum lectione libelli de Mundi contemptu, et Patris Francisci Stradae concionibus in vrbe Portus animum ad Societatem appulit: et sub anni vndequinquagesimi initium admissus est. Reuersum ex Africâ perdiscere Patres volebant quod ad Sacerdotium satis foret: at ille prae demissionis studio, ita rationes exposuit, quibus docuit aptiorem sibi sanctam rusticitatem esse; vt in suâ relictus quiete sit. Itaque in Marthae laboribus, nunc triclinij instructor, nunc coquus, aut ianitor, alias aliter, prout obedientia versaret, magno cum exemplo

[Note: 218 Francisci Coellij mores insignes, ac mors.] perseuerauit, quoad tabe consumptus sexto decimo Decembris die religiosum sacrificium consummauit. Franciscus Coellius absolutissimae innocentiae iuuenis, et ipse Visensis patriâ, sed ipsâ ex vrbe, excreato in studijs Theologicis sanguine, suauissimam, vti iustorum est, reliquit memoriam sui: cum diu non nisi fere de excellentibus eius virtutibus sermo esset, et quas quisque obseruarat, eas commemoraret, atque extolleret maxime. Excelsitas animi dicebatur omnino mirabilis in longâ, difficilique aegrotatione, et Crucis amor inexplebilis: ad haec obedientia summa, efficacissima: item prudentia in piâ consuetudine, quam cum tyronibus instituebat: sed super omnia mentis attentionem ad diuina, et exercitationes assiduas, variasque virtutum, quas in libello eius repererunt, exstimabant humanis viribus intolerandas, nisi si cui, perinde vt illi, iam diuina quodammodo in naturam vertissent. Fuere grauissimi viri, multumque cum eo, inde vsque ab tvrocinio (septem tantum annos, ac totidem menses in Societate peregit) versati, qui affirmarent, nil se vnquam in eius dicto, factoue notare potuisse, quod vel leuissimae noxae speciem haberet: cum alterâ ex parte viuum esset omnium simulacrum virtutum. Paucis ante mortem diebus, ingresso in decumbentis cubiculum Georgio Serrano tum Eborensi Rectore, cum aliquot socijs; veluti e somno experrectus: Quis ille, inquit, est, qui modo denuntiabat me sexto Kalendas iunias ad fruendum Deo abiturum? Cumque Rector, alijque negassent se quippiam dixisse; ille obticuit: hi rem notarunt. Euentus certam fuisse denuntiationem ostendit. Sexto enim Kalendas Iunias immaculatum spiritum Spiritibus beatis immiscuit. Quo beneficio, praediscendi obitus nonnullo iure videtur famulorum suorum tam multos Deus ornare; vt, quando curâ suâ diuinae gratiae allaborantes faciunt, ne mors imparatos offendat; diuina benignitas addat, vt neque [Note: 219 Patris Organtini ad Societatem, et ad Indiam vocatio.] obrepat ignaris.

Ingens in Indiam missum est hoc anno subsidium Sacerdotes egregij septem tresque non Sacerdotes. In Sacerdotibus fuit Pater Organtinus Gneccus Brixiensis, qui iam tum vigesimum quintum agebat annum, cum anno millesimo quingentesimo quinquagesimo sexto mense Decembri, vna cum duobus fratribus Ioanne Antonio, et Ioanne Baptista, quos ipsemet ad id excitarat, ad Societatem Ferrariae accessit, matre viduâ, tametsi nullum praeterea reliquum habebat filium, non modo eos non retardante, sed etiam, vt erat egregiae pietatis, summâ cum laetitiâ, atque actione gratiarum Deo reddente: quae etiam solebat praedicare Organtinum olim pro Christo multa passurum. Et ipse quidem iam inde a primâ pueritiâ ad Martyrij cupiditatem tacitis instinctibus pulsus, cum de Indijs nihil dum audisset, et secum, et inter pueros aequales solebat frequenter cum suspirio dicere: O si daretur mihi aliquando pro Christo inter Turcas mori! Cuius voti [Note: 220 Per Lauretanam Virginem mire conualescit.] compotem ex parte factum, perlatae postea inter Iapones tot per annos aerumnae documento sunt. Beatae Virgini Lauretanae Societatem debebat. Herniâ enim faedâ laborans, cum vouisset Lauretanam Cellam aditurum, si sanaretur; et statim, mire conualuisset, moxque voti soluendi causâ Lauretum adijsset; ita comiter, sancteque ibi est tractatus a Patre, in quem incidit; vt decreuerit vitam eandem sequi. Quod reuersus Ferrariam cumulate, vt dictum, est, perstitit. Tempore [Note: 221 Quam ardenter Indiam expeteret.] eodem et Societatis, et Indicae profectionis amore succensus est: illâque impetratâ, non destitit fatigare Lainium, vt hanc quoque concederet. A quo bonâ spe sustentatus, vbi primum renuntiatus est Praepositus Generalis Borgia; libellum ei huius sententiae dedit. Ego, Pater, cum primos ad Societatem vocatus accepi; peculiari quodam instinctu perpelli me sensi ad patiendum permultum in Indiâ, et ad vitam pro Dei gloria perdendam, vsque eo, vt dies, noctesque ea menti meae cogitatio obuersaretur. December proximus nonum claudet annum mei ad Societatem accessus: totoque hoc tempore voluntas haec in animo meo non viguit solum; sed confirmata, et amplificata est: saepe etiam contra spem potiundi. Quin adeo quondam, cum diu male valerem, et tamen perstaret Indiae amor; vereri caepi num a Deo is esset. Quare ad clementissimum Dominum conuersus, oblatisque per amicos multis ob eam rem sacrificijs, ac precibus, vt, si ab ipso

impulsus ille foret, valetudinem mihi, viresque ad exequendum concederet; ita conualui, corroboratusque sum, vt nunquam commodiore valetudine, et firmioribus viribus vsus sim; quam nunc vtor. Commissa in seculo sese mihi offerunt interdum: ac, tametsi non perturbant; tamen vehementer commouent, vt existimem alijs ea vindicanda poenis, quam hisce quotidianis: statimque menti occursat praeclara tolerantiae materia, quae Socijs inter Indos affluit: tumque ita cupiditas inflammatur; vt precum mearum, itemque diuinarum Hostiarum quamplurimas nequeam huc non referre. Nec raro videor mihi iam in regionibus illis esse, ac multis cruciatibus distorqueri. Quae cogitatio, quamuis afflictet me; tamen voluntas vsque flagrantius inardescit. Quin etiam tentare ipse me volui, num plane animo, studioque dura perpetiendi facta ipsa, ac toleratio responderentâ; comperique cum diuimâ gratiâ ita esse: ac longius processissem, ni metus me coercuisset sanctae obedientiae violandae: tamen hac qualicunque exercitatione ita me sentio praeparatum; vt si tua Paternitas ad Indiam me, vel quocumque terrarum, sine omni commeatu, atque subsidio peregre iuberet ire; non solum cum assensu voluntatis, atque iudicij; sed cum quadam etiam corporis alacritate profectutus essem. Addam et hoc, quandoquidem cum eo loquor, quem iam habemus in Christo Patrem: cui libenter, ac simpliciter totum aperio animum meum: Expertus haud semel sum, quicquid Deus voluit, vt abse diuturnis precibus poscerem; id mihi tandem concessum. Qua ex re et hanc voluntatem interpretor ab eo esse, et exitum habituram confido. Quae terrere, et auocare difficultatum obiectu possent, procliuia mihi se offerunt. Linguas earum gentium, quod tanti est momentl, videor mihi haud magno negotio percepturus. In summa (vt mittam plurima) hoc aio vnum: Saepe multum mihi cadere lacrymarum cogitanti vel me in ijs regionibus multa iam perpeti, vel tantum animarum perire: quod nemo sit, qui porrigat ad salutem manum: et interdum in hac cogitatione [Note: 222 Quam esset obedientiaetenax.] sic exaestuo; vt velle videatur animus e vinculis corporis exilire. Quoniam tamen id modo, quod diuinae voluntati placitum sit volo decerni; quicquid dixi, si quid obstare perfectae posset obedientiae, irritum plane, indictumque esto. Voto quin etiam me, si permiseris, obligabo quaecunque aspera per omnem vitam citius patiend; quam vt vllâ cum obedientiae labe hoc mihi concedi perurgeam. Quaquam, si negabitur, oportebit te, Pater, suppliciter rogare Dominum, vt hoc desiderium temperet. Nam, vt nunc quidem est, tanto in [Note: 223 Maior vis caritatis Christi, quam insanarum cupiditatum hominum.] aestu consistere diu vita nequaquam posset. Hanc immensam aerumnarum pro Christo exhauriendarum sitim Organtinus ad Indiam tulit. Quo mihi loco gestit animus Saluatoris nostri gratiae cunctis sensibus gratulari. Quotum enim quemque inuenias ex ijs, quos tot inter pericula per immensa illa Orientis, et Occidentis maria auri cupiditas rapit, cuius ita venemens, et imperiosa sit, et inexplebilis auaritia, vt huiusest caritas? vt erat Alcarazlj illa proximo volumine memorata? [Note: 224 Nequaquam ex exitu res rudieandae.] Cuius viri mentio admonet, vt et illud adnotemus, quam sint obscura mortalibus consilia aeternae mentis. Nam Alcarazij, et Organtini cum simillimus ad Indos impetus fuerit; dissimillimus exitus fuit. Quod in alijs quoque permultis licuit animaduerti, qui cum aeque summâ flagitatione institissent, constantiâque demum prope pertinaci, et improbâ profectionem eiusmodi expressissent; partim infelices exitus, partim faustissimos sortiti sunt. Organtinus sexto decimo Kalendas Apriles, vna cum Socijs, Olisipone soluit. Quatuor illo anno profectae naues: in tres Socij distributi: quarta quoque aliquot eorum optabat solatio in casibus, tam longae nauigationis: sed abunde visi muniti sunt, quod Henricus Tauera e sacro Dom nicanorum Ordine, cum duobus de familiâ eâdem viris in eâ vehebatur. Is ibat Cocinensis Ecclesiae futurus Pastor, loco Georgij Temudi, qui in Goanam succedebat sedem, cum Gaspar Archiepiscopus deponendae sarcinae veniam a Pontifice impetrasset. Nisi quod haec nauis vehementer ob vectorum [Note: 225 Concilium proninciale primum Indiae.] multitudinem conflictata est morbis, secundissimâ omnes nauigatione vsae. Quinto Idus Septembres ad Goam pariter appulerunt. Duo hic annus habuit in Indiâ ad propagationem fidei momenta insignia. Celebratum est Goae ab Archiepiscopo

Gaspare primum Prouinciale Concilium: Fanaque omnia Salsettanae regionis, [Note: 226 Tres de Societate Concilio intersunt.] atque Bardesiae, vna cum Idolis euersa. Concilio religiosarum familiarum praefectos, tresque de Societate Antonium Quadrium Prouincialem, Franciscum Rodericium Goani Collegij Superintendentem, ac Melchiorem Nunnium Collegij Cocinensis Rectorem Antistes voluit interesse: qui tres, pro excellenti sapientiâ, rerumque peritiâ Indicarum, confessione omnium, vt in talium personarum summâ penuriâ, optime de Goanâ Ecclesiâ non in praesens modo, sed etiam in omne posterum tempus meriti sunt. Quippe huius Concilij decretis post haec magnam partem Christiana res in Indiâ administrari coepta: ipsaque Synodus [Note: 227 Decreta, canonesque componunt.] etiam eâ re praeclarum de Societatis hominibus declarauit iudicium suum, quod eos iussit decreta, canonesque componere: ac primam concionem, cum inchoaretur Concilium, Antonio Quadrio, vltimam, cum promulgaretur, quod in diem Sanctis omnibus dicatum incidit, Francisco Rodericio demandauit. De tribus praecipue capitibus in Concilio actum. Primum de adducendis ad Christianam religionem Ethnicis: tum de Ecclesiasticis rebus: postremo de moribus corrigendis. Eodem tempore Archiepiscopus Gaspar abdicans sese, vt impetrarat, in Georgium Temudum sacrum transtulit magistratum. Inter cetera visum est Synodo, vbi praesidia Lusitanorum exigua essent, religiosos homines vno ex [Note: 228 Armuziana sedes a Societate relicta.] ordine satis fore. Ita commodius per varia loca diuidi operarum paucitatem posse. Occasione vsus eâ Quadrius, quia Armuziae Dominicanorum quoque nonnulli erant; totam illis procurationem vltro cessit, Patre Ioanne Mesquitâ, et socio reuocatis. Idque eo libentius fecit, quod post Berzaeum Gasparem, nec [Note: 229 Fana, et Idola in Salsettis, et Bardesijs Terris sublata.] corporum, nec animorum periculis, quae cultores subibant, Armuzianus ager fructus reddere videbatur pares. Hunc finem Societatis Armuziana sedes habuit. Idola, vna cum eorum delubris Franciscanorum Patrum operâ in Bardesijs terris, Sociorum in Salsettis euersa. Ad id, quod indignum erat in catholici ditione Regis, regnare palam, colique Diabolos; venementer Ethnicorum superstitionem firmarbant publica illa munimenta, et officinae impietatis: nec leuiter obuersantia quotidie ante oculos pristini cultus argumenta Neophytorum quatiebant animos. Itaque, [Note: 230 Antonio Neronia Prorege et lacobo Fernandio Arcis Praefecto Religio proficit.] quod saepe ante ex occasione coeptum erat; hoc demum anno expressum ab Antonio Noroniâ Prorege, vt funditus Idola, et Fana omnia aboleri iuberet. Debetur egregij operis sua non exigua portio Iacobo Fernandio Salsettanae arcis Praefecto. Quippe et literis fatigauit Proregem, et simul facta ab eo potesta est; strenue aduersus infera monstra suscepit bellum. Fauitque Deus, vt res tanta, quanta superioribus annis vix concipi votis poterat, quanquam summo cum gentis, ac Brachmanarum ante omnes dolore, tamen pacate, ac sine vllo prorsus [Note: 231 Mardor Fanum meretrici dicatum prosternitur.] tumultu transigeretur. Initium factum Nonis Martijs ab omnium principe Fano meretrici impurissimae dedicato. Mardor id nominabant. Publicâ illic impensâ gregem foeminarum cuiusuis libidini gratis prostitutarum alebant. Structura erat Fani magnifica. Itaque quaerenti meteriam Proregi ad bombardarum fulcra; suggessere Patres ex eo Fano auferri optimam posse. Inde Sacrarium infame illud impudicitiae Iacobo Fernandio demoliendi negotium datur, Illico is, et Pater Ludouicus Goes, cum idoneâ manu profecti, scorti simulacro (magna erat moles) in frusta comminuto; Fano in praesens, tecto dumtaxat materiae causâ sublato, parcunt. At paulo post cognito Brachmanas cum Lusitano quodam id agere, [Note: 232 Crucis vexillum erigitur.] vt reliquias a Prorege illas, ac situm emeret, ipsis postea, ad noui Proregis aduentum, quem faciliorem sibi sperabant, quo pretio vellet reuenditurus; funditus euersum est: inque areâ mediâ, vbi tumulus aliquot gradibus assurgebat, procera Crux, impudicitiae trophaeum, omnisque vexillum sanctitatis locata. Firmissimo hoc propugnaculorum Daemonis solo aequato, alijs paulatim omnibus vastitas infertur. Praeter exigua pene innumerabilia iustae magnitudinis ducenta octoginta, in quibus quaedam sane magnifica, vel igne, vel manu corrupta Fana: intra quae [Note: 233 Duae Mahometicae aedes dirutae.] Idolum angustâ cellâ, et tanquam specu tenebricoso, graueolenti, spurco, spurcissimum ipsum condebatur: plane vt congrueret habitatori domus. Nec Idola solum, stabulaque eorum deleta; sed et Mahometicae duae aedes dirutae, in quibus

e mediteraneis prosecti impij Pseudoprophetam suum colebant, sensimque venenum impurae sectae spargebant: vt nisi celeriter occurreretur; haud aeque facile olim vitiatae eâ peste indigenarum mentes purissimis Christi Domini sacris imbuerentur. Hac Idolorum strage reposita est in Indiâ clades Diabolo, quam [Note: 234 Pater Ludouicus Goes pie moritur.] hoc anno ipse in Galliâ, et superiore in Belgio imaginibus sacris, et templis catholicis per Haereticorum furorem intulit. Pater Ludouicus Goes, post egregie nauatam in Salsettana expiatione operam, tanquam de euerso, vastatoque Daemonum regno lauream accepturus; die Sancto Iacobo sacro migrauit e vitâ in, Goano Collegio. Annum aetatis agebat sexagesimum tertium, initae Societatis [Note: 235 Beatistima Virgo illi adstat.] octauum: qui cum animam prope ageret, rogatus a quibusdam circumstantium Fratrum, vt in ipsos conuerteret oculos: Sinite, inquit, ita esse: nam coram me Sanctissima Virgo adstat. Et plane creditum est misericordiae parentem clienti suo consolando adfuisse summo illo tempore: adeo excellenti religione semper [Note: 236 Templum nouum in Salsettis conditum.] eam ipse coluerat. Ceterum in Salsettis, sublatis Daemonum prostibulis, ad extruendas vero Deo domos adiecta est cura. Absoluta est sacra aedes superiore anno in Curkalino pago inchoata: et Kalendis Maijs sacrum solenni ritu primum in eâ factum, cum in Apostolorum Philippi, et Iacobitutelâ esset, ibidemque Sacerdos cum adiutore Socio collocatus. Multi insuper indigenarum ad Euangelij [Note: 237 Patris Alexandri Valla opera baptieati Goae.] lucem traducti. In Goanâ quoque insulâ multum profectum est non magno negotio. Ad arcem Pangim Pater Alexander Valla, cum valetudinis causâ eo secessisset, ingentem Ethnicorum munerum baptismi amore succendit: quorum quadringentos quinquaginta nostrae Societatis Patres non pauciores alij Sacerdotes varijs in paraecijs abluerunt. Denique per anni curriculum, vel in Collegij templo, vel in alijs, ad quae Socij ex Collegio Catechismi causâ itabant impulsi ab ipsis, et eruditi circiter bis mille octingenti ad Christianum fontem admoti. [Note: 238 Francissci Petrij per Trauancoridem oram peregtinatio.] Nihilo minus strenue in reliquâ Indiâ, nec minus prospere laboratum. Trauancoridis orae populos Franciscus Petrius e Sinis reuocatus, quanquam aetate, et laboribus fractus inuisit. Iam ferme christiana cuncti Sacra susceperant. Sed valde cauendum erat, ne supremo vitae tempore, vel praesidio Sacerdotis carerent, vel auitarum quicquâm superstitionum resumerent. Idcirco edixit vbique Pater, vt aegrotus, quicumque is esset, Canocopolam continuo admoneret (is est probatae virtutis templi custos) ille Patrem sedulo accerseret. Qui Canocop olam admonere neglexisset; nequaquam Christianorum caemeterio conderetur, sed in prosanum insepultus abijceretur. Eadem poena (quod id grauissimi anathematis loco gens habet) iu vsurpantes superstitiones Ethnicas constituta. Demum amplius centum ad caulas Domini adiunctis ouiculis; quarto mense Coulanum, [Note: 239 Commoriniin fide progressus.] vbi Socijs praecrat, remeauit.

In orâ Commorinensi quadringentorum quinquaginta ad Fidelium gregem accessio facta. Malabaricae linguae schola, quam Georgius Temudus tum Cocinensis Praesul in Manariâ exoptabat, Punicali, quod opportunius visum est domicilium, [Note: 240 Tempium extruicaeptum Malacae.] sub Patris Henrici disciplinâ instituta est, missis Goâ qui discerent, et Petro Ludouico quondam Brachmane, qui Patrem Henricum iuuaret. Malacae nouum extrui templum est caeptum: quod sacro cranio vnius ex vndecim millibus Virginum locupletatum est. Id Pater Ioannes Baptista Ribera ab Vrbe [Note: 241 Reliquijssacris habita veneratio.] Româ detulerat. Malacenses publicâ supplicatione, et concursu omnium ordinum, festoque sonitu, et bombardarum laetis explosionibus exceperunt. Melchior Carnerius Nicenus Episcopus e naui reuerenter extulit: praestolantique in littore cum Pontificali ornatu Episcopo Malacensi, in manus tradidit. Is in sacram Collegij aedem solenni caeremoniâ intulit. Pollentem vim sacrorum Cinerum et [Note: 242 Earundem mirum auxilium.] mare sensit. Cum enim Ribera ab Goâ Malacam peteret, inde cum Petro Bonaueuturâ, et Alexandro Vallâ perrecturus ad Sinas, ortâ in tenebris noctis tempestate, scapha a puppi ad proram traiecta grauissime vndarum impulsu caepit ad nauim allidi: cui malo dum nautarum ars in procellâ, ac tetrâ caligine minus sufficit; rogatus Ribera, vt si quid sacrarum Reliquiarum haberet, in mare demitteret (mira res) vt primum ijs, quas apud se gestabat, et quidem incertinominis,

aquas tetigit: vt ventus, et pontus stetit, factaque est tranquillitas magna commodissime abiungi scapha potuerit, ac reliquum noctis tranquillo tanquam [Note: 243 Ioanoes Fernandius de Iaponia optime meritus obit.] in portu traduceretur. Inde Malacam delatus, posteaque repetito cum Socijs cursu, Amacaum Sinarum portum Augusto medio tenuit. Obijt hoc anno in Iaponiâ Firandi Ioannes Fernandius vir laboribus, et recte factis cumulatus: qui cum Xauerio in Iaponiam profectus, primas difficultates in incognitâ, adeoque nostris diuersâ terrâ, ac linguâ perrumpens, octodecim annos perstiterat: mul, tumque et factis, et dictis ad Iaponicae Ecclesiae fundamenta contulerat: vt praedicaret Cosmus Turrianus, si citius decessisset; futurum fuisse, nequaquam vt posset sine eo noua illa moles sustineri. Haud dubie praecognouit, praedixitque vitae suae finem. Supremis vocibus nil nisi Christi Domini cruciatus, gloriam iustis in caelo paratam, aliasque hisce similes res, quas ipse Iaponice solitus erat pro concione [Note: 244 Thomae laponis mors in odium sidei.] disserere in mente habens, et ore, sexto Kalendas Iulias ad immortalitatem excessit. Accidit et Neophyti finis, dignus plane qui hîc adnectatur. Nexici, quinque procul Pirando leucis, inter Christianos tertio ante anno de Ethnicae Dominae voluntate factos, fuit etiam Bonzius, qui ante paganos in superstione erudiebat. Is vocatus est Thomas: proque Mystâ erroris, institutus veritatis interpres; non diligentiâ modo, sed etiam exemplo agellum ita illum colebat; vt pulcre vireret, floreretque eius causâ Nexici pietas. Eoque erat cunctis acceptior, quod nihil ex quopiam mercedis, doniue recipiens, ad exercendam tanto magis virtutem, victum sibi labore, ac manu quaerebat: vetulâ Christianâ, quae domesticae vitae adiutrix esset, oris quanquam monstruosi, quia tamen virtutis erat eximiae, in matrimonium ductâ. Mirabantur id amici connubium: quibus ille non aegre satisfaciebat. cum demonstraret, nequaquam eas nuptias ab se voluptatis causâ contractas; sed vt haberet humanarum necessitatum, pietatisque Christianae consortem. Verum Ethnicae Dominae, quae foeminam ei aliam destinarat coniugem, incredibilis inde dolor coortus. Quamobrem irâ furens imperat minaciter Thomae portentosam anum protinus domo abigat. Quod cum is per Christianam legem negaret sibi fas esse, ad insaniam impotentis Dominae declinandam, solum mutat. Tum barbarâ calliditate mulier simulans ante eam diem ignarum sibi Christianis legibus diuortia prohiberi; securo iubetanimo remeare in patriam, ac vetulâ suâ frui: satis sibi, cumulateque factum. Vix igitur domum redierat, cum ab missis a Dominâ sicarijs, quibus officiose ad littus occurrerat, vulneribus dire [Note: 245 Progressus religionis in Insula Xiqui.] appetitus, oculis, manibusque in caelum sublatis, pie Iesum inclamans, haud dubie meâ quidem sententiâ, in odium fidei interficitur. In Insulis Xiqui, et Goti instituta superiore anno caelesti Agricolae nouelleta feliciter adoleuere, In vico Insulae Xiquianae, cui Fucurum nomen, Gaspar Villela, cum Melchiore Iaponio centum ferme ad Ecclesiam aggregarunt: in ipso Oppido Xiqui trecentos octoginta, ipsumque in his Ioannis Toparchae fratrem, cum multis propinquis, alijsque [Note: 246 Et in Insula Cabaxima.] primis, et Bonzio prope octogenario e celeberrimis Iaponiae sapientibus: cui quod tali aetate Christum suscepit; Simeon inditum nomen. Septem ferme Xiqui leucis distat Cabaxima: parua Insula; sed portu eâ tempestate frequenti. Nemini enim praeternauigare licebat, nisi Cabaximam appulso nauigio, solutoque portorio, commercij potestas per Toparcham fieret. Quae ab Imperatoribus postea Meacensibus Iaponiam per omnem sublata portoria sunt. Praecipuus Cabaximanorum erat Cosmus, quartum iam annum Christianus, pietate, ingenioque, [Note: 247 Et in Insulis Goti.] vt rebus ceteris, apprime florens iuuenis. In hac quoque Insulâ trecenti magnam partem a Cosmo edocti sacro baptismate initiati: Bonzijque in ijs duo, quorum alteri, per Sociorum absentiam, Neophytorum cura permissa. In Iusulis Goti Ioanne Baptista Montano coepta vrgente, Ociquae mandato Reguli sacra aedes extructa est: cui mirâ sedulitate Christiani domum addidere ad diuersorium [Note: 248 Fidei Neophytorum, et sanctae Crucis mira vis.] Patris. Primus in eâ aede baptismus circiter octoginta capitum fuit: multoque accessissent plures, atque ipsius Toni filius; nisi moram Daemonis satellites, vt fere vbique vsitatum est, obiecissent. Nouorum Christianorum, vt erat in omni genere pietatis virtu excellens; ita ostendebat summa bonitas simplicem eorum

fidem sibi esse pergratam. Ex morbis incurabilibus nullâ medici, nullâ medicamenti ope, fide dumtaxat in Christi Iesu benignitate fixâ, multi conualescebant. Quin et illud memorabile contigit. Cum et alibi per Iaponiam, ac praecipue in hac Goti regione belluarum magna vis cicurum, serarumque morbis interiret; quidam Christianorum suis bobus, vel cruciculam e collo, vel candelam die Purificationis Deiparae consecratam appendebant: alij suâ ipsi manu supra eorum capita signum formabant Crucis: ac, stupentibus vicinis Ethnicis, belluae seruabantur [Note: 249 Ximabaranae Ecclesiae vexatio.] illesae. Sed miscenda sunt tristia laetis, vt vbique sit Christi sponsa, velut lilium inter spinas. Dum in his terris non improspere diuina res procedit; Ximabarana Ecclesia, Ecclesiarum Iaponicarum ocellus, graui procellâ iactatur. Tonus, qui ad hanc diem non alienum se Christ anis praebuerat, a Bonzio quodam infatuatus, vehementer diuexare eos, atque ad deserendam fidem minis vrgere coepit. Regulus Bartholomaeus re coguitâ reuocare hominem ab diro coepto conatur, sed nequicquam. Tonus quippe respondit: omnia se eius causâ facturum: [Note: 250 Constantia Christianorum.] de Christianis stare sibi sententiam, vel e viuis vniuersos auferre, vel ad vetusta sacra retrahere. Haec vbi compererunt fida pectora, Christi milites, domos, patriam, fortunasque omnes deserere, quam in defectionis impiae necessitatem adduci maluerunt. Itaque cum vxoribus, liberisque partim muritimo, partim pedestri itinere Cocinocum, vbi Pater Cosmus habitabat, migrarunt. Ximabaranus Tonus fugitiuorum domos publicari iussit, Intentâque custodiâ vias obsideri, ne residuis fugae locus pateret: e quibus tamen non pauci magno cum [Note: 251 Eorumdem Caritas.] vitae discrimine ad tutiora animis loca euaserunt. Porro Cocinonenses in excipiendis profugis, hospitaliterque habendis, egregia praebuere documenta eius mirificae caritatis, quae in primaeuae Ecclesiae feruere alumnis solet. Nonnulla per id tempus in Bartholomaei ditione tranquillitas erat. Inde proferendae religioni liberius insudatum. Nec aberat spes Arimanum Iacatam eius fratrem, quem in praesens deterrebat ciuilis tumultus formido, breui ausurum palam Christo se subdere. Nam Gasparem Villelam accitum in aulâ suâ iussit de Christianae religionis institutis ad Proceres disputare: ex quibus subinde quidam vitali fonte tingendi Cocinocum mittebautur. Interim Ludouicus Froes, vt inter turbulent a [Note: 252 Meacensis Ecclesiae status.] bellorum, haud parum promouens Sacaij tenebat se, aditum Meacensem in vrbem captans. Excurrebat interdum ad insulam Sangam ad arcis Imoriensis radices positam, quo Christiani Meaco, alijsque circa regionibus ad praecipua conueniebant diuini cultus solemnia: Sancio in primis laeto, et caritatem erga hospites eximiam expromente. Is erat Christianus Dynasta Sangae insulae dominus, vir in his, quae ad religionem spectarent, ardore, studioque mirus. Haec incrementa cum Christiana res in Iaponiâ caperet; Pontificiae ad Andream Ouiedum Patriarcham perferuntur in Aethiopiam literae, per quas ad has oras transferebatur. [Note: 253 Aethiopiae Abassinae status.] Res autem Aethiopicae hoc statu erant. Inter ciuilium, externorumque bellorum motus, quibus Abassia omnis ardebat, catholicae insectatore fidei Adamante sublato, regno adhuc fluctuanti successit filius eius adolescens Malaquas Saguedus nomine. Ouiedus, et Socij, post diutinam longarum, perque difficilium peregrinationum vexationem, ab Asmache Isaaco Barnagazio in orâ Tigrai [Note: 254 Fremona pagus catholicorum.] maritimâ soli aliquid, vbi sedem figerent, impetrarant. Ita confluentibus eo Lusitanis, alijsque Catholicis; duo pagi conflati sunt: quorum is, cui Fremona nomen, felicius adoleuit. In his nunc quidem (nam paulatim aucta frequentia) circiter trecenti versabantur: quibus Patriarcha, ac Patres fidelium cunctis, prudentiumque Pastorum officijs praesto erant, victum sibi manu ipsi quaerentes: [Note: 255 Ouiedi Patriarchae victus.] adeo vt Ouiedus nec graue sibi, nec indignum Patriarchae personâ duceret inter eas angustias agrestia ferramenta tractare, et rusticum opus facere: sed praecipuâ curâ, assiduitate, et caritate in agri laboribus Frater Antonius Fernandius versabatur. Praeter hos alij circiter ducenti erant Catholici per Abassiam sparsi, quos Patres, vt in Christo genuerant; ita auctoritate, missisque subinde literis, et quamcunque excogitare caritas poterat ratione, sustentabant.

Ad hunc ergo modum Aetiopicae habebant res, cum ex Indiâ ad Patriarcham

Pontificiae peruenerunt literae: quibus iubebatur, cum primum opportunitas aperiretur sine periculo nauigandi, quandoquidem in Aethiopia res non procederet, ad Sinas, vel Iaponios sese transferre. Exoptandum videbatur fuisse hoc sanctissimi [Note: 256 Eiusdem Petseuerantia in sua Ecclesia.] Patris imperium, per quod liceret ad meliores migrare oras, totque, ac tantas, tamque maligni prouentus finire calamitates. At Patriarcha Andreas clare ostendit Pontificias iufulas nequaquam ab se ocij, splendorisque causâ susceptas. Respondit Pontifici maximo, Primum permagni momenti esse non solum propter tot animarum salutem, quae in Abassia essent, sed etiam ad vires Turcarum infrigendas, atque tutandam Indiam, expeditionem Aethiopicam ab Lusitano Rege non omitti. Infinitam ex Aethiopia adolescentium vim abduci ad Turcas, et institui bellicis artibus, firmissimum inde contra Christianos robur. Ad haec esse multas in Aethiopia Ethnicorum Prouincias: qui simplices prae se animos ferant, tractabilesque, nec magno negotio religionis semina suscepturi sint. Abassinis praeterea ipsis magnâ iam ex parte, cum disputationibus Patrum, tum libris gentis linguâ vulgatis, cognitas esse catholicas res: non abhorrere a veritate, eos si sit, qui ab iniurijs aduersantium tueatur. Isaacum vero Barnagazium praepollentem [Note: 257 Rationes ad Pontificem de sua non deserenda Ecclesia.] opibus haud obscure profiteri se catholicum fore, si bellici motus considant. Id vero facile fieri posse, si vel modica Lusitanorum classis auxilio veniat: sexcentos haud plures desiderari, qui arma ferant. Id se, quanto maximo posset studio, precari ab eius Sanctitate, vt cum Rege Sebastiano transigeret. Deinde, quod se iubebat Pontifex ex Aethiopiâ demigrare; id sine certo vitae discrimine, cum per illa maria Turcarum volitarent nauigia, lateque maritimos occuparent aditus, fieri nullo modo posse. Neque vero suum animum pati, vt vllius commodi sui respectu, quas habebat ouiculas, in luporum faucibus destitueret, quamuis etiam numero pauciores haberet: quia bonus ille, inquit, et sanctissimus Pastor, qui animam suam posuit pro ouibus suis, Christus Dominus noster, si vnam solam vidisset perditam, non vtique eam deseruisset, sed imposuisset in humeros suos: et hoc idem vult, vt nos faciamus omnes, tum suâ causâ, tum proximorum. Quid enim si nos discesserimus, ac vel vnum reliquerimus, dicturum censemus eum, qui mortuus est pro omnibus? Atque vt vnum confirmaret in fide Thomam, ostendit ei fixuras clauorum, seque attrectandum praebuit. Quod quidem ad me attinet, Pater sanctissime, paratus per Dei gratiam [Note: 258 Ouiedi numilitas, ac promptitudo.] sum vestram exequi voluntatem, siue manere in Aethiopiâ, siue ire in Iaponiam iubeatis: siue mittatis ad Turcas: siue deponatis a dignitate P triarchali, vt Patribus meis de Societate Iesu, vel vobis in coquinâ, aut in quocumque volueritis ministerio seruiam. Hac praeparatione, excelsitateque animi sanctus ille Pastor, vere non mercenarius, summâ in paupertate, maximisque aerumnis pusillum suum pascebat gregem: cuius eximia virtus, quo conspectior fiat, siquidem cordis [Note: 259 Eiusdem religiosissimae literae ad Socios Europeos] thesaurus oratione vulgatur, placet etiam epistolam hunc in locum inserere, quam ad Socios in Europam eodem hoc anno scripsit. Deus, ac Dominus noster, inquit, qui pro suâ misericordiâ, Patres, Pratresque carissimi, nos ad tam sanctam vocationem vocauit huius Societatis suae sanctae, custodiat vos, et conseruet, confirmetque vsque in finem: detque vobis gratiam, et amorem, vt perseueretis: et tum vestro profectui studeatis, tum etiam procurandae omnium saluti: intelligentes hoc opus illud esse, quod Redemptor noster, ac Dominus Iesus Christus in hoc mundo operatus est. Beati, qui in occupatione hac alios adiuuandi ei inseruiunt cum amore, et humilitate: cum patientiâ, et timore. Ecce breues dies hominis sunt, et mali, plenique periculis: neque est in hac vitâ, quod merito expetamus, praeter profectum animarum nostrarum, ac proximorum: et in primis quidem nostrarum, seruientes in omnibus Domino: id exequentes, propter quod nos creauit. Qua in re vtinam arbores, et reliquas res, etiam sensu, vitâque carentes, quae praescriptum sibi ordinem a suo conditore seruant, imitaremur. Ne fugite, Fratres, molestias, quantumuis caro reluctetur. Bono enim creditori creditis, qui amantissime spectat vos, quemadmodum contra vitia, et oppugnationes Daemonis dimicetis: quo vester erga suam diuinam

maiestatem amor probatus sit. Magnum assumite animum, et confidite, ipsunt vos liberaturum, viresque et ad vincendum, et ad recte faciendum haud dubie subditurum: nisi defatigabimini, praeque inertiâ, et socordiâ vos ipsi vltro succubueritis. Intuemini quam dura, quamque aspera suscipiant milites exiguae mercedis, et laudis caducae studio. Saepenumero in pericula summa, praesentemque mortem caput obijciunt coecitate, atque ebrietate venenati honoris acti: nec tamen raro stipendijs, et laude frustrantur. Et nos pro Dei gloriâ, eiusque regno, vtque nos ipso ab aeterno liberemus exitio, magnum quid ducemus vnum, aut alterum pugnae annum patienter ferre? durumque existimabimus, si aut quo nolimus, aut aliâ, quam velimus ratione mittamur: paucosque labores, quasi multos horrebimus? Et quidem (quae est nostra infirmitas) perparum possumus. Verum id ego rogo vos, vt enitamini ope, et armis, quae noster augustissimus Reparator nobis subministrat: qui corroborat infirmos, consolatur maestos, regit errantes, delinquentibus ignoscit, patrocinatur clientibus suis. Gaudete, Fratres, in Domino: tempus breue est, et labor leuis: ac Dominus magnus nimis, cui seruimus: et merces magna nimis, ac fine carens, quam rependit. Renouate, ac reformate sanctas vestras voluntates, et sanctae vocationis spiritum exsuscitate, tanquam si nunc primum seruitutem Domini inchoaretis, ex bonâ voluntate, non ex necessitate suaue religionis iugum portantes. Neque credatis spiritui contrario ei, quo vos Dominus vocauit, quemque olim dedit cognoscere suum esse. Ipse enim per Malachiam ait: Ego Deus, et non mutor. Plurima equidem [Note: 260 Ignatius Azebedius Brasiliam visit.] vellem adscribere: sed et tempus, et carta nos deficit: nam et alias literas exarauimus, et prae penuriâ in frustulis scribimus. Valete. Hoc ardore animi dum optimus Patriarcha, inter extrema omnia, et laboriosissimi Pastoris, et seuerissimi Ascetae partes exequebatur in Aethiopiâ; consimili spiritu in Brasiliâ [Note: 261 Inchoat Collegium Fluminis Ianuarij.] Ignatius Azebedius in omnem barbarae gentis excolendae, perficiendaeque Societatis occasionem intentus, nouo ad Flumen Ianuarij Collegio, sum ptibus a Sebastiano Rege in quinquaginta capita destinatis, initium fecit. Rebus alibi compositis, cum iam egregie Mendus Sa Praefecturam sedasset; huc Ignatius, cum Emmanuele Nobrega, et Prouinciali Granâ profectus; naturam loci peropportunam magnae coloniae, quam Lusitani moliebantur, speculatus; princeps eius orae domicilium, quod adhuc ad sancti Vincentij fuerat, ibi statuit collocare, [Note: 262 Floridae res.] Nobregâ eidem praefecto.

Nec segniter iam Euangelium tractabatur in Floridâ. Petro Martinio, qui primus pedem in eam continentem nitulit, a Floridanis interempto, quemadmodum superiore anno dictum est; comites illius Ioannes Rogerius, et Franciscus Villaregius ab longâ, et graui tem pestate Habanam Cubae insulae portum incolumes inuecti; inde in Floridam transiere hoc anno. In orâ maritimâ Floridae, quae triginta ferme ab aequatore in Septentrionem semota gradibus, ab Oriente in [Note: 263 Hispanorum in ea propugnacula.] Occidentem longo, atque inaequali tractu porrigitur, multa Hispani propugnacula habebant hoc ordine deinceps posita. Primum versus Occidentem Togobagae appellabant: quinqua ginta inde leucis Caroli ad sancti Antonij: cui succedebat Tequesta: mox viginti ab Tequestâ leucis sanctae Luciae: postque sexaginta leucas sancti Augustini, quod erat praecipuum, et minora duo contributa habebat. Ex eo leucarum non nisi duodecim interuallo sanctus Matthaeus, quod nuper ab Haereticis Gallis Menendes receperat: post leucas viginti Prouincia Quala, parique interuallo sancta Helena: vbi, quod gens mitior videbatur, in interiora regionis progressi, propugnacula quinque Hispani statuerant. Per haec loca bis mille quingenti circiter distributi praesidiarij erant. Ioannes Rogerius, cum aliquot praesidiorum milites expiasset, in Prouinciâ Caroli consedit: Franciscus in proximâ Tequestâ. Ita Menendi placuerat. Nam ex Hispaniâ nouâ classes in Europam tendentes, cum valde sub eas oras periclitari, ac barbari delere naufragiorum [Note: 264 Difficilis Floridanorum cultura.] reliquias, res, hominesque solerent; prouidendum ante omnia existimauit, vt in casibus aduersis perfugium potius miseris, quam vltimum exitium paratum esset. Continuo illi diuinam sementem exorsi, nequaquam, vti Menendes

spem fecerat, parata inuenere noualia. Statuerunt loco idoneo caelestis signa Imperatoris, Cruces praegrandes, ad quas edocendos indigenas conuocabant: sed vix pauci confluebant pueri: qui nihil frequentius, quam se esurire intercinebant. Quippe ea loca partim hominum ignauiâ, partim soli ingenio, commodarum vsibus humanis rerum magnam habent penuriam. Itaque Rogerius cum ab Episcopo Iacatanae optimo sane viro, ac Praesule aliquantum Maizij (quod pro frumento genti esse iam dictum est) impetrasset; quamdiu ex eo ad distribuendum inter conuenientes ad catechismum, suppeditauit; aduenere non infrequentes: vbi nihil escae, quod praeberetur, fuit; conuenire, tanquam ad sterilem, et inanem cantum, destiterunt. In Prouinciâ Caroli Caciquem Hispani metu proditionis occiderant: qui ei succesut, Hispani Regis imperium vltro subierat, suscepto etiam Philippi nomine: faciebatque spem concessurum insuper vna cum populo in Christi fidem, vbi Menendes, qui redierat in Hispaniam, reuerteretur. Itaque noui Sociorum auxilij, et reditus Praefecti spe Rogerius, et Franciscus inter maximos labores, haud magno effectu sese interim solabantur. [Note: 265 Prima in Peruuiam missio Sociorum.]

Meliore successu in Peruuiam, Philippi Regis postulatu hoc demum anno prima suscepta ab Societate expeditio est. Binos e singulis Hispanlarum Prouincijs Borgia iussit deligi, quo minore earum incommodo, viri tantae rei initijs pares secernerentur. Lecti sunt sacerdos, ac laicus e Toletanâ Prouinciâ Antonius Aluarius, [Note: 266 Hieronymus Portillus mittitur Prouincialis.] et Ludouicus Medina: e Boetica Iacobus Bracamontius, et Ioannes Garzia: ex Aragoniâ Michael Fontius, et Petrus Lobertus: e Castellâ ambo Sacerdotes Ludouicus Lopius, et Hieronymus Ruitius Portillus. Is omnibus est Prouincialis cum potestate praepositus, vir, vt res postulabat, omni virtutis ornatus genere. Cum flagranti diuinae amplificandae gloriae, et mortales caelo inserendi studio coniunctae erant comites, administraeque praeclarae duae, Apostolici ora toris facundia, et religiosi gubernaculi simplex prudentia. Quae bona grato decorabat lumine in ore nunquam non placido, ac sereno amabilis comitas, et modestia persuauis. Iam stabant in sancti Lucae portu mox conscensuri; cum inhorruit subito mare: grauisque coorta tempestas per octo perpetuos dies [Note: 267 Periculafortes non viacunt, sed cautos faciunt.] tetrum in modum desaeuijt, tanquam ad incutiendum terrorem, quos darent sese in casus, in quae vltro pericula ruerent, ostentaret. Sed viros fortes conspecta in laudandis coeptis discrimina cautos, non timidos reddunt. Eâ specie irati maris animosa cohors, tanquam voce admonita, vt ad omnem parata euentum ventis se, ac fluctibus crederet; cum confessione generali, asceticoque secessu veterem erasisset hominem, ac nouum nouo vigore complesset; tum sese partim obedientiae fiduciâ, partim exemplis hominum mortalis lucri causâ in easdem procellas tendentium stimularet; tempestates aeternae mercaturam quietis, adeoque pretiosa pericula amabat potius, quam horrebat. Kalendis Nouembribus die Sanctorum vniuersitati sacro placidius se aequor ostendit, nauigiorumque, et audaciae humanae patiens. Itaque eo die adornatâ profectione, postridie [Note: 268 Philippus Rex abunde Socijs prouidet.] vectoribus prope cunctis, nautisque diuino refectis Viatico, vela fecerunt. Abunde Philippus Rex ad viae impensas, et vestimenta, simulque ad bibliothecam, ac supellectilem sacram suppeditauit: negotio dato Peruuis Magistratibus, vt in vrbe Regum (quae eadem Lima dicitur, et est Peruuiae princeps) ad aedificium quoque situm attribuerent: quibusque beneficijs ex regiâ liberalitate ceterae Religiosorum [Note: 269 Hispalensium benignitas in Patres euntes in Peruuiam.] familiae fruerentur; eorum omnium nouus hic Ordo particeps fieret. Insignem quoque Hispalenses Matronae in veste linteâ, alioque apparatu sacro, et rebus, quae aegris, languidisque inter nauigationem leuandis vsui forent, prope per vim obtrudendis, caritatem aperuerunt. Ducum vero Methymnae Sidoniae, totiusque religiosae eorum domus beneficentia summa extitit. Fuit, et viri nobilis quaedam benigne faciendi propemodum pertinacia tanta; vt cum saepe ante quiddam in commeatum obtulisset; Portillusque quod Rex, alijque iam copiose praebuerant, grato animo remisisset; vbi sublatae ancorae, ac discessum ab littore est; in scaphâ raptim iussâ occurrere donum miserit, eoque vicerit: cum verecundia

fuerit, vel per vndas sequaci beneficentiae diutius obluctari. Amabant scilicet eâ ratione collaborare Euangelio, et caelestium thesaurorum, quos sacri illi mercatores quaesitum ibant, in partem aliquo pacto venire. Vnica tum ibat nauis: in qua, praeter mutas quinquaginta, permulti nobiles, regijque administri [Note: 270 Nauigationis ratio maxime pia.] vehebantur, omlium summa capitum centum circiter, ac viginti. Portillus vt illud primus de Societare in Peruuiam habebat iter; ita quasi religiosam vellet signare viam, ac sanctitatis vestigia, quae posteri sequerentur, vel impressa vndis relinquere; summo consilio cuncta digessit. Ac Deus ita bonis conatibus aspirauit, molliuitque Vectorum pectora; vt plane dignus memoriâ cursus suerit. Suâ illâ modestiâ, et caritate omnium primum operam dedit, vt Nautarum iuxta, ac Vectorum animos caperet. Neque id difficile est consequutus tum sacris munusculis, tum obsequijs: praesertim vbi quis, vel tentaretur morbo, vel nauseâ vexaretur, iuuando, solandoque: Adhaec constanti significatione amabilis pietatis, animique sincerisua viritim Nautis precatoria serta distribuit, modum edoctis, quo vterentur: et vitae Christi Domini mysterijs pro concione explicatis, quae inter salvtandam Matrem Virginem mente versarent. Inter nobiliores Vectorum, libellos distribuit pios: item edoctos quemadmodum iucunde, et salubriter lectitarent. Vniuersos demum exhilarauit sortitione Sanctorum, quos eo mense patronos obseruan tiâ peculiari sibi quisque adoptarent. Porro Socijs certum singulis attribuerat Vectorum numerum: inter quos, vbi religiosae disciplinae pensum persoluissent, instituerent pios sermones. Quae dum fiunt accurate, quodque caput est diuinum Nomen secundat; totus dies non sanctissime modo, sed etiam suauissime exigebatur. Quod, tametsi arduum creditu [Note: 271 Virtutis fructus volupta tum gaudium excedit.] est plerisque mortalium, vtinam tamen aliquando sibi, vt experiri vellent, persuaderi sinerent. Res enim ipsa fateri cogeret, nullam earum, quas primas putant voluptatum, cum bene sibi consciae mentis gaudio, virtutisque fructu posse conserri. Procul ab eo nauigio iurgia, rixae, contumeliosa Deo, vel Superis dicta: procul ioci petulantes, ac ludi. Totâ vidisses naui feruere quasi officinam religionis: Nautas modo cum globulorum sertis in manu: modo quaternos, aut quinos de pio libello audientes: modo de Catechismo sermones, qui singulis diebus mane, ac vesperi explicabatur, inter se conserentes: parique studio nobiliores, quibus inserebat se quoque Portillus, vel Sanctorum vitas, vel pium quodpiam. Ludouici Granatensis volumen terentes, vel de rebus ad religionem spectantibus colloquentes: vt venuste conquererentur, surripi furtim sibi dies, nec spatij ad ludendum quicquam relinqui. Nec vero dies abibat, quo non plusculi, modo hi, modo illi singulare aliquod venerationis genus Diuo, qui in sortitione sibi obtigerat, publice deserrent, quorum vitas vel legebant, vel audiebant mirâ cum voluptate. Diebus festis, ac saepe alias Missa extra sacrificium (vt fit in mari) celebrabatur: secundum quam adhibebatur, et concio. Quotidie litaniae vsitato Sanctorum indice, et salutatio Reginae Caeli iterabatur. Pater Ludouicus Lopius ad triginta ex Aetiopicis Seruitijs precipue sibi instituendos sumpserat legis Christianae rudimentis. In hac varietate plarum actionum ita iucunde nauigabatur; vt non in Peruuiam, sed in caelum instituta profectio videretur: magno Vectorum bono, qui pretiosiores inter eundum thesauros inuenissent, quam quos e ditibus noui Orbis [Note: 272 Fauet nauigationi Deus.] sperare metallis possent. Extraordinariae nauigantium pietati singularis deberi Num nis indulgentia videbatur. Necea sane defuit. Cum centum Leucas processissent, intendente se tempestate grauissimâ, obducto nubibus Caelo, Nauclerus obseruatâ aetate lunae, diuturnam fore, et omnino claudi maria interpretatus, vt iam ingruebat hyems, proram retro in Hispaniam parabat vertere. Itaque ad Patres conuersus: Fundite, inquit, preces ad Deum: in vnica eius clementia persugium nobis relictum est. Haud languide obtemperatum. Patuitque auditas precantium voces. Quippe cum vehementior ventus superne nubes naui aduersus ageret; eodem tempore inferne alius a puppi secundus afflabat: pauloque post discussis nubibus, sopitoque reflante, tantum is qui fauebat ventus leniter aspirauit. Illud quoque diuinae tutelae argumentum fuit, quod Galli, qui paulo ante aliam

expugnauerant nauim; cum hanc facile indepisci possent, neutiquam attentarunt. Ad haec cum statuisset Nauclerus in quendam magnae Canariae portum aquatum inuehi; mutatâ subito voluntate, propius ad vrbem ipsam Canariam statuit nauim propellere: plane iniectâ diuinitus mente vt postmodum compererunt. [Note: 273 Ad Canariam appulsus.] Prius enim consilium si persequuti essent; in Anglorum se vltro manus induissent, qui duabus robustis nauibus eum portum insederant. Ergo in Canariam, trecentas ab Hispaniâ emensi leucas, tertio Idus Nouembres appellunt. Ibi laetitiâ maximâ ab Episcopo Turriano, et Patre Iacobo Lopio, et Ludouico fratre excepti. Namque Laurentius cum Ximenio in Tenarifâ degebant. Perendieque ad portum vsque deducti, qui ab vrbe amplius leucâ distat, postquam consolatus est omnes Episcopus, atque nauigio bene precatus, laeti cursum repetiere. Inde digressos haud leue periculum ad continuanda pietatis studia excitauit. Dum violentior a prorâ ventus incumbit, per Nautarum incuriam, altero nauis latere proxime ad aquas depresso, altero subrecto altissime; nihil propius factum est, quam vt nauis euerteretur: cumque eodem incumbentium malorum, velorumque praegrauaret pondus; ita aliquandiu, in momenta singula singulis expectantibus mortem, et ad diuina auxilia fugientibus, processum est. Portillum vnum in tantâ omnium desperatione narrant, quasi diuinitus felicem exitum cognouisset; nec vultu, nec vllo motu constantiam animi immutasse. Restitutâ tandem, conatu, [Note: 274 Ad nouam Carthaginem accetsus.] peritiâque Naucleri in locum suum carinâ; Dominicam insulam procul ab Hispaniâmille ducentis leucis quarto Idus Decembres tenuere: quam, quia Ethnicorum bellicosorum est, absque morâ praeteruecti, nouam Carthaginem pridie Natalis Domini peruenerunt. Noui, quod vocant Granatae Regni vrbs ea est, emporium celeberrimum, ab Hispanâ Carthagine, propter similitudinem portus, quia in vtroque insula visitur, nomen sortita. Iam Praetor huius Prouinciae liberale diuersorium peramplâ in domo venturis Patribus adornarat. Quos cum aliquantum ibi quietis, ad reparandas ex nauigatione vires cogitarent capere; noua ad se luborum inuitamenta traxerunt. Classis Hispana in eum portum paulo ante deducta, multos mortales diffusis morbis amiserat: ceteri grauissime aegrotabant. [Note: 275 Sociorum hic fructuosi labores.] Ergo Patres continuo re diuinâ, ter a singulis de more peractâ die sancto Natali, ad iuuandos aegros magnâ populi admiratione se conferunt. Aliqui sub meridiem ad Aethiopes tripudiantes habent concionem: qui ita primâ oratione conciliati sunt; vt rel quis diebus vltro ipsi praelatâ Cruce, ac tintinnabulo personante, ad Patres conuenirent. Custodias simul iuuisunt: aliorumque sibi vsitatorum documenta offici orum edunt. Iamdudum celebrabatur eum quoque per orbem fama [Note: 276 Expetuntur Collegia.] Societatis, et vulgo cum ingenti approbatione ex Orientalibus Indijs missae, impressaeque typis literae legebantur. Itaque cum oculis haec populus vsurpauit, enixe rogare institit, vt apud se figere sedes vellent: paratam domum, atque annonam fore: virque locuples totam in eum vsum rem suam pollicebatur. Ceterum nec tantum Societati abundabat sobolis, vt tam multas in colonias expediret diuidi: atque hoc ipsum diserte habebat in mandatis Portillus, abstineret ab copiolis illis praemature spargendis, ne grauiora viribus suscepta onera, nec satis leuarent alios, et ferentes opprimerent.

HISTORIAE SOCIETATIS IESV LIBER QVARTVS.

[Note: A. D. 1568.] OCTAVVM, ac sexagesimum annum supra quintumdecimum ab Orbe redempto seculum, multa memorabilem Societati Iesu fecerunt: sed haud quicquam iucundius, quam Rodulfi Aquauiuae inclyti postea Christi Athletae ab seculo ad eam: et Stanislai Kostkae beatissimi adolescentis ab eâdem ad Caelum transitus. Cuius gemini face syderis dum cadente altero, alterum exoritur; [Note: 1 Rodulfi Aquauiuae vocatio.] modici interuallo temporis, et triumphanti in caelo, et militanti in terrâ Sodalitati illustrissimum lumen accessit. Rodulfus Aquauina ex Ioanne Hieronymo Atriae Duce Claudij fratre, et Margaritâ Piâ lectissimâ foeminâ genitus, cum inde vsque ab incunabulis, quasi in diuinae gratiae sinu eductus, non nisi suauissimos omnium virtutum vitâ, et moribus suis innocentissimis extulisset flores; [Note: 2 Misericordia eius ab pueritia.] ab anno tamen aetatis quartodecimo vberius diuino imbutus spiritu, quae de viris sanctissimis prodita memoriae sunt, aggredi facta coepit. Proripiebat se domo solus: atque iacentes in Nosocomio, quosque aegrotare per vrbem pauperes nosset, perhuma niter inuisebat. Quod, tametsi parentes Deum venerantes in puero non audebant reprehendere; tamen ne cui videretur suâ conditione indignum, quod ita incomitatus in tenuissimorum se domos immitteret; aliqua tangebat cura: simul interdum solicitos, ne eam aetatulae, corporisque teneritatem frequens cum omni genere languentium vsus afficeret. At Rodulfus neque hominum timebat sermones, neque squallorem, ac sordes fastidiebat miserorum, neque discrimine vllo commouebatur; sed quasi iucundissimas in paupertate, atque humilitate reperiret delicias; multum, diuque cum aegrotis agebat: nec aliquo in scabello mundiore, si forte offerretur, sed in ipsis aegrorum vilibus, ac sordidis considebat grabatis: atque inde magnâ affabilitate miseros, verbisque dulcissimis, denique Angelico suo vultu mirifice recreabat. Praeterea in mendicos incidens, si quid ad manum haberet, nequaquam serebat benignum eius pectus, vt vacuos praeteriret. Saepe etiam sibi thoracem, aut aliud quidpiam vestium detrahebat siue palam, siue quopiam in angulo, et donabat; eoque pacto non raro cum Christum in suo paupere vestisset; domum seminudus ipse reuertebatur. Multo frequentius e linteâ supellectile suos destinatâ in vsus multa surtim distribuebat. Nec vero, vbi priuatâ domi vteretur mensâ buccellam suam comedebat sosus: sed, vt is, cum quo misericordia ab infantiâ creuerat, parcissime sumens, quod labentis naturae mederetur necessitati; cetera ad indigentes, praesertim [Note: 3 Aliae virtutes.] languidos, dimittebat. Haec erant Rodulfi nec dum pueritiam egressi ludicra, hae iucunditates: cumque caritate tantâ ceterae erant coniunctae virtutes. Pietas erga parentes, obseruantia erga omnes, ac praesertim domesticos, singularis: modestia in cunctis animi sui, corporisque regendis motibus summa, fortis, ac semper aequabilis: cum aetatis eiusdem adolescentibus vsus propemodum nullus, at multus pijs de rebus sermo: neque alia vnquam ex ore eius audita verba. Dicitur et de Indijs, deque Martyrij cupiditate solitus loqui. Domesticas ancillas, ceterasque parentis matronas, si sorte iocantes, risuque solutas, aut per garrulitatem otio abutentes offendisset; acriter increpabat: contraque de rebus agentes diuinis laudabat, incitabatque tam aptis, ardentibusque adhortantiunculis; vt [Note: 4 Orationis studium.] non acres modo illis admoueret stimulos; sed admirationem pariter commoueret. Aduersus Numen, Curiamque caelestem mirâ religione ferebatur. Inter cetera spatia, quae precationi, ac rerum diuinarum meditationi tribuebat singulis diebus, vbi primum vespertinarum precum audiebatur signum; abdens se in cubiculum,

vel in familiare sacellum, vel quo comniodum soret; vsque ad signum completorij nixus genibus perseuerabat. Ita nimirum in paternâ domo spirituali destitutum rectore sancti Spiritus docebat vnctio: quae et vberrimo caelestium deliciarum alliciebat sensu, roborabatque, vt tandiu delicatissimus puer beatâ caelestium consuetudine frui vellet, ac posset. Lucretia Palmeria e nobilibus Margaritae foeminis testimonio est, nullo eum strepitu perturbari inter orandum, nec leuiter commoueri solitum: inuentumque ab se quondam orantem apertis quidem oculis, sed immoto obtutu in Crucem intentis. Cumque semel, atque iterum vocatus, agitatusque nihil sentiret; grauiter sese commotam, ne forte emisso spiritu, obtorpuisset, acciuisse trepide matrem: quae cum aduenisset repertum eodem loco perseuerantem in diuinâ contemplatione, sed iam redditum sibi, atque sensuum compotem. Quam ecstasim verosimilius est voluisse Dominum palam fieri, vt de alijs quoque coniectaremus, quam solam, et vnicam accidisse. [Note: 5 Amor paupertatis.] Solenne est pueris ex lusu, neglectuque vestimentorum aliquâ subinde parte conscissâ cerni: Rodulfus ex precandi perseuerantiâ ad genu sere detritis, ruptisque spectabatur. Quanquam cunctis vestibus eo pulcrior incedebat caelestis Ephebus; quo magis euangelicâ simplicitate decorarentur. Verum corpusculum tanto labori ex parte succubuit. Namque alterum genu diuturno totius pressu corporis fatigatum primo intumuit: dein Rodulfo nihil parcente, deque precandi nil remittente more; etiam periculoso vlcere conscissum est: nempe vt orandi constantiam patientiae cumularet merces. Haec praeclara sancti iuuenis rudimenta, quo testatiora essent, nec e senum relatione dumtaxat, post longum tempus, postque obitum sancti viri, tum cum aeui solet longinquitas, atque exitus notabilis cuncta, quae praecesserint, maiora facere; sed vt sincera, et suae tantum molis transmitterentur ad posteros; fecit diuina prouidentia, vt Pater Emerius de Bonis autumno superiore, dum ad vrbem sancti Angeli, domicilij, de quo infra dicetur, causâ pergit; Atriâ transiens, partim ab Rodulfi matre cognita, partim ab se spectata, ad Praepositum Generalem Borgiam, atque ad Rodericium Prouincialem scriberet; et earum epistolarum autographa asseruarentur adhuc in tabulario nostro: ex quibus fere haec ipsa nos prodimus: nihil ambigentes, quin multo plura, quae miraremur singillatim commemorari possent, si fuisset, qui diligentius obseruaret. Inter ea studia Rodulsus ad Societatem non nisi famâ, et nonnullo peregrinantium [Note: 6 Societatem expetit.] Patrum hospitio cognitam, animum adiecit: eodemque tempore, quo Claudius de suo ingressu agebat Romae; cum alter de altero penitus ignoraret; ipse Atriae voto se eamdem initurum obstrinxit: et mox vehementer est incitatus, vbi praeiuisse illum cognouit. Itaque cunctorum amor popularium non solum vti Ducis filius benignitate, modestiâque suauissimâ praeditus obseruabatur; sed etiam partim ipso interdum significante, partim vnoquoque per se argumentante, velut diuino mancipatus obsequio, ac paruulus (sic enim vocitabant) Iesuita [Note: 7 Matri morienti adstat.] habebatur vulgo, et colebatur. Inter haec Dux Margarita eius mater morbo correpta diem clausit extremum: cui Rodulfus agenti animam, cum Cruce Dominum manu tenens, assidue adstitit: ea suggerens, eoque sensu animi; vt circumstantes hinc morientis casus matris, inde filij virilis constantia, ac religiosa sedulitas motibus varijs pie cieret. Atque vbi expirauit, ad lamentantes domesticos siccis ipse oculis versus; amabilissimo omnes, sanctoque alloquio solatus est: inter cetera eiulatu monens, et lacrymis abstinendum: quod certa esset spes Dominam ad Beatorum sedes migrasse. Et sane rarae Princeps erga Deum, resque diuinas, et aduersus inopes pietatis fuit, cunctisque matronalium virtutum cumulata laudibus: cuius etiam sanctimoniam testari visum cadauer est post sextum, ac trigesimum annum, ne comâ quidem e ceruice lapsâ, incorruptum repertum. Ceterum [Note: 8 Romam ductus a Patre certat pro Societate impetranda.] Rodulfus in sacram quidem militiam aestuabat: at nisi Patri Deus, vtique aliud agenti, iniecisset mentem, secum vt Romam, seu visendi causâ, vt sit, seu alio consilio, huius sub initium anni duceret; haud facile videbatur expediri posse via, per quam e tricis domesticis, quam cupiebat celeriter, euolaret. Romam simul attigit, non illum siue ad videnda antiqua monumenta curiositas allexit,

siue pietas nobilissimis circumeundis Basilicis morata est: sed in vnâ fixus curâ, quemadmodum primo quoque tempore se religiosis septis includeret, recta ad Claudium, consilium cum eo suum communicaturus, tendit. Forte eo die Claudius cum aliquot Sociorum ad Nosocomium, cui sanctae Mariae ab Consolatione nomen est, inopi iacentium turbae accinctus linteo ministrabat. Eo se continuo fert Rodulfus, cum domi non reperisset: cumque non agnosceretur; vbi sese indicauit, nihil per ambages, et officia verborum moratus, ait se Romam ab Duce Patre ductum: quo consilio sibi incompertum: sed illud deliberatum, ac fixum esse, vitam suam Christi Domini seruitio mancipare inter Patres Societatis. Proinde tam honestâ in causâ praesto sibi apud Ducem sit, veniam vt bonam [Note: 9 Morae iniectae a parente.] concedat. Collaudato adolescenti Claudius, ac bene sperare iusso operam pollicetur. Subinde et de Patrum sententiâ, apud quos iam Rodulfus instabat, animum Ducis pertentat. Is consueta seculi prudentiae iactare verba. Sibi quidem consilium neutiquam esse pugnare cum Deo. Tute ipse uosti, inquit, quod aetate satis, consilioque maturum te noram, quam facile tantum firmamenti passus sim domi nostrae subduci: sed hic, vt vides, puer est. Plurimum vereor, ne puerilis iste sit impetus aegretudine ex quapiam: prout animi puerorum mobiles temere concitantur. Cauendumque est ne, vbi primum commotio illa resederit; quam [Note: 10 Claudij verba ad Ducem, quomodo periclitandae vocationes.] leuiter habitum istum induit; tam et leuiter ponat, turpemque nostro nomini inurat notam. Isto consilio (suscipit Claudius) nemo vnquam religiosus fieret. Neque enim cum quem vocat Deus ad famulatum suum, syngrapham ei, qua perseuerantiam ad vltimum, velut obsignatis tabulis, spondeat, in manus tradit. De me ipso, si tu minime dubitas, equidem certus non sum. Perseuerantia donum est gratuitum Dei. Quandiu in hoc exillo vita mortalis degitur; liberae sunt, et lubricae hominum voluntates. An reris fieri non posse, vt non nemo, qui vocatione nequaquam diuinâ ad Religionem primum accesserit, correctâ mox voluntate perseueret, vitamque sancte concludat: ille e contrario, qui sancte, et Deo vocante coeperat, per suam socordiam excidat? Sed nobis spes est, opus suum qui coepit, perfecturum pro suâ benignitate. Quid ergo est? Certae sunt prudentum consensu diuinae vocationis notae: vbi illae apparent; cedamus eorum [Note: 11 Peruersa seculi prudentia.] sententiae. Hanc quoque ob rem religiosae periclitationes sapienter institutae sunt: quibus exploretur, ex quo quaeque voluntas spiritu sit. Atque vtinam in ceteris humanae vitae consilijs, quae nec perinde sancta, nec aeque tuta sunt, et maculas non raro familijs longe foediores oblinunt, ista adhiberetur deliberationis, et curae solicitudo. Sed diuini instinctus quae expeti signa possunt, quae non in Rodulfo luculenter extent? Notior adolescens est tibi, quam mihi. Istam, quam vocas aegritudinem, dissimulare non potes, perpetuam in eo fuisse modestiam. [Note: 12 Rodulfi perpetua virtus.] Non ignoras, quam nunquam puer, quam sacrae orationi, quam ceteris diuini cultus officijs deditus, et addictus ab infantiâ primâ fuerit: neque nescis hoc ipsum seruiendi Deo in Religione consilium quandiu agitarit. En annus est, cum se ad id nexu voti adstrinxit. Non ergo repentinus hic impetus, non leuitas videri puerilis debet. Sed prudentiae, ac pietatis est tuae, bonâ praeceptâ spe, reque benigno Numini commendatâ, sinere eum ad experimenta procedere: ne dum cautionem affectas, pietatem offendas. Aduersus talia cum quid afferret Dux non haberet; rem tamen trahebat in longum: deque Rodulfo apud Poutificem collocando agitabat, per speciem exhilarandi pueri, et ab aegritudine [Note: 13 Festinat ad Religionem.] auocandi, vnde cogitationem deserendi seculi perseuerabat dictitare ortam. At Rodulfus, cui singulae videbantur horae anno segniores, post aliquot dierum patientiam, dum Professorum in templo diuinae rei interesset; adeo super eum, quo flagrabat semper, sancti Spiritus igne succensus est; vt exestuans, nullumque inueniens quietis locum, apud animum suum statuerit paternam domum nunquam reuisere: sed vrgere Patres, atque vel pertinaciâ, et improbitate, vt in Euangelico exemplo est, extorquere, vt se protinus Nouitijs aggregarent: idque cum apud se decerneret (vt est amor credulus) magnâ replebatur spe fore, vt impetraret. Recta igitur ab sacro ad Patres. Adesse ait se non hospitem, sed

alumnum, ac filium: nec vnquam, nisi vi auferatur, pedem extra ea limina elaturum. Verbis, gemitibus, lacrymis Prouincialem, Assistentes, Praepositum Generalem fatigat, ne se ab portu animi sui eijciant, neu sinant nouis fluctibus resorberi. Interrogant Patres, fecerit ne Dux mauendi potestatem. Ille satis, superque functum se officio suo respondet: persaepe postulauisse: iamque morarum plus satis perpessum. Atqui (subijciunt illi) neque tibi, neque nobis expedit, nisi plane ille consenserit, domum te recipi. Age, fili, aequo abi animo, aliquot praecerea exhauri dies: flectetur interim, cedetque parens: vel, si perstabit inexorabilis; tum redito, cumque pace Dei maneto. Quae cum dicerent Patres, ne adolescente recepto, causam forte turbarum, aut certe sermonum darent: perque beneuolum alioqui Ducem, atque christiani pectoris virum irritarent: vtque breue nacti spatium aduersus quemcumque euentum se praemunirent; immobilior scopulo Rodulfus: Vltra aequum, bonumque pietati se paternae indulsisse: neque [Note: 14 Animi praeparatio ad aspera perferenda.] breuem post hac, neque longam pati cunctationem posse, lacrymabundus ingeminabat. Itaque eo delectati ardore Patres, non tam explorandae constantiae, quam et ante perspectam, tum ipsam subiectam habebant oculis, quam, vt feruorem magis elicerent; varias obiectare disciplinae religiosae difficultates instituunt. Ad quas igneus ille, sanctaeque amore Crucis flagrantissimus animus, tanquam calybe icta silex, diuinae potius, quam humanae sapientiae, et flammae fulgorem edebat. Inter cetera, cum Borgia, quaecumque sunt in Societate ardua, nominatim ob oculos ei posuisset; admonuit, etiam, atque etiam cogitaret, num alia rum aliqua Religionum aptior ei foret. Cui Rodulfus respondit: Religiones alias offerri sibi a Deo tanquam clausis portis, vnam Iesu Societatem veluti patentem: nec se ardua formidare: quod etsi profundendus sanguis foret; speraret vbique sibi affuturam opem illius, a quo vocaretur. Tum vero Rodericius Prouincialis: Vide, inquit, ne forte sensus iste non perinde vt videtur tibi sincerus sit: sed propterea Societatem, quod patruus tuus in eâ Claudius est, ita praeoptes. Ad quam vocem illico, tanquam suboffensus Rodulfus: Aman date me, inquit, in Septentrionem, amandate in Hispaniam, vel in quamlibet aliam remotissimarum regionum. Modo in Societatem recipiar; paratus sum et tyrocinij, et vitae vniuersae tempus eo loco ponere, vnde nulla sit spes vnquam nec Claudium, nec [Note: 15 Domi apud Patres sinitur manere.] meorum quempiam reuisendi. Idque si placet plane nosse; vehementer rogo, vt re ipsâ experiamini. His, alijsque huiusmodi magni, et diuini cuiusdam animi responsis, ex sictâ pugnâ veram adeptus victoriam, ita Patres inflexit; vt per vim expellere domo religioni habuerint: existimantes Deum, qui seruuli pectus sic incendebat; coepta fortunaturum. Misso igitur, qui Ducem totâ de re admoneret; Rodulfus vix sua capiens gaudia Alfonso Ruizio Nouitiorum Praefecto traditur, ad Tyrocinium veluti hospes ducendus. Vbi ad Nouitiorum peruenit aulam; explicari verbis nequit, quam laetatus eorum conspectu sit, quo quem que sensu, qua hilaritate singillatim, qua gratulatione complexus. Osculari et singulis, si Magister permisisset, volebat pedes. Iam felicitatis in terrâ suae summam attigerat. Inuenerat iam, ruptis venantium laqueis, passer sibi domum, ac turtur nidum sibi, vbi sanctas cogitationes, affectusque integerrimos reponeret, quasi pullos suos: cum adest natu maior eius frater Iulius, is, qui paulo post creatus est Cardinalis, cum tristi ab Pontifice nuntio, vt protinus redeat ad parentem. Concesserat Duci Pontifex ab eo raptim edoctus, vt aliquot adhuc dies Rodulfi constantiam, de qua se supra modum solicitum, incertumque aiebat, domi cognosceret, Nemo fuit, qui ad eum nuntium tantis modo cum laetitijs incedentis adolescentuli conuersam subito in luctum citharam non miseraretur. Ergo, vt quammitissime ageretur res; mittitur a Borgiâ Claudius, qui iubeat illum bono animo esse, horteturque vt Christi Domini Vicario libens pareat: Deum Dominum cuncta bene versurum. Peruaserat ad Rodulfum, nescio qua, suae aura calamitatis: et quoniam vim vi desperabat repelli posse, nec alia suppetebant effugia; totus in eo erat, vt aliquid latebrarum quaereret: sperans sore, si turbo ille transiret: vt breui tempestas suâ sponte concideret. Sed reperit tandem Claudius: nec mandata

is prius exposuit; quam ille moestissimus laxat habenas oculis, et in largum soluitur fletum. Claudius quoque ad collacrymandum, quam ad consolandum erat paratior: tamen obtemperandum erat: cumque pergeret adhortari vt, misso [Note: 16 Cont endit acerrime non abducatur.] fletu, pacate cederet: Tu, inquit Rodulfus, hoc loco si esses, rogo quid ageres? Haeccine tibi facta probantur? Nihil equidem aio, respondit Claudius: tantum ex me Patris Generalis mandata habes. Ille me et nuntuim misit, et hortatorem. Cum Rodulfus nihilominus obniteretur; superuenientibus alijs, coepit tanquam vi, nec sine fletu ad ianuam trahi, suum deplorans casum, quem dicebat peiorem, quam si in latrones incidisset: quod latrones, vt pessime tractarent, non nisi vitam corporis erepturi essent: cum ij, qui venerant abducturi, etiam vitam animae ereptum irent. Ad ianuam Praepositus Generalis cum Patrum manu, Praesul [Note: 17 Verba ardentia Rodulfi.] Aquauia Iulius, alijque nobiles opperiebantur. Quos vbi Rodulfus aspexit; abrupte: Quid, inquit, meritus tam male de vobis ego sum, Domini, quod ita me insectamini. Per ego vos Deum testor, ad hanc me qui Religionem vocat, desistite negotium mihi facessere, et eius aduersum vos iram extimulare. Haud enim peius mihi consulitis, quam vobis ipsis. Et quoniam Iulius videbatur acrius agere; aduersus illum Rodulfus iratior versus: Nunquid hoc fratris, num consanguinei, num amici facinus est, Iuli? An non potius alieni, et inimici? Praesuli vero cuidam, qui hortabatur, vt volens, ac laetus iret: Nosti ne, Domine, inquit, quid sit Religio? Nolles profecto spoliare me tanto bono: sed tu quoque velles frui, si nosses. Et quoniam incaluerat, cum admoneret Pater Generalis vt, missis verbis, iret obedienter: Pacetuâ, Pater, inquit, haud licere tibi reor ab Societate eos excludere, quos ad eam Deus vocat: optime gnarus, qui nam apti ad eam sint. Ac respondente Borgiâ breuiter iret: sic iubere Pontificem: Ex ipso [Note: 18 Obedire cogitur Borgiae.] quoque, subiecit, Pontifice, mecum si loqueretur, quaererem, si forte ad aeternos damnarer ignes, num inde liberaturus me ipse foret? Ad extremum, cum via nulla appareret victoriae, si suadendo solum, hortandoque certaretur; Borgia ita compellat: Caueto, fili, ne id, quod tantopere tenere vis, per immodicum studium amittas. Nam in hac Religione id primum est, vt voluntates quisque suas infringat, et sententiam suam abdicet. Quibus in rebus si tam difficilem, atque intractabilem statim principio ipse te ostendis; minime habile ad eam ingenium praetefers. Hîc vero, quasi vulnere loco vitali tactus, obmutuit, deditque manus modestissimus adolescens: ac testatus se iam inde, veluti vnum de Societate, incipere iussa Praepositorum exequi; in currum fratris, tanquam ad supplicium duceretur, [Note: 19 Ad paternam domum reducitur.] conscendit. Ad paternas aedes reductus, cum Deo plurimum solus versans, si quae suffurari interualla poterat, subinde ad Professorum fugiebat aedes: Nec alibi vsquam bene ei, ac suauiter erat. Multi interim nobilem candidatum acriter exagitabant, maxime auia Caecilia Vrsina Comes Carpensis: quae vbi blanditias, precesque nequicquam consumpsisset; eo demum descendit, vt precaretur, si vsque eo religiosae vitae arderet studio; at certe legeret Ordinem, in quem sacris infulis pateret aditus: vnde olim potestate aucto ad Ecclesiae sanctae prodire liceret [Note: 20 Perseuerat constanter, et oppugnantes superat.] commoda: non in eam se Sodalitatem conijceret, in quam semel conditos obscuritas, et obliuio sempiterna durissimis imperata legibus sepeliret. Quae voces euan gelicâ solidatam virtute mentem ita non conuellebant, vt valide confirmarent. Quippe irreuocabile cum seculo diuortium, non amicum dissidium meditabatur: nec ad diuersorium, sed ad domicilium tendebat humilitatis. Aliam praenobilem Matronam moleste ingerentem diuinum parentibus obtem perandi praeceptum, elinguem reddidit, modeste percunctatus, ecquando conscientiae quaestionibus studuisset. Inter haec, et alia multa certamina ibant in longum experimenta, nec vllum habebant finem. Ac Rodulfus, cuius prae magnitudine [Note: 21 Agitur causa apud Pontificem.] amoris deficiebat anima in atria Domini; Patris Generalis implorabat opem. Eo visus est certior faciendus Pontifex. Apud eum ergo lis instituitur. Claudius a Borgiâ cum Ioanne Polanco missus pro Rodulfo, Iulius pro parente stetit. Is eadem illa, quae habebat in ore Dux, iterat: Vereri Patrem, ne consilium inconsultum id sit, aegritudinis aliquo ictu susceptum: vnde mobilitas animi, et defectio,

et familiae dedecus consequatur. Contra ea Claudius, nequicquam post tot experimenta timeri. An non aliquem tandem oportere esse experiundi modum? An quandiu perseuerauerit, habendum in experimentis? Vt id demum experiri sit solicitare, atque peruertere? Non ignominiam domus, sed suarum conscientiarum vulnera formidarent, qui homines ab consilijs Christi arcerent, et sancti Spiritus instinctum pro aegritudine frustrarentur. Atque hîc Pontifex intersatus: [Note: 22 Vocatio religiosa non ex melancholia.] Haudquaquam ab tristi, et melancholico spiritu esse Religionis propositum, sed a bene tranquillo, laetoque; pronuntiauit; Quoniam dies non multos Dux erat Romae futurus; indulgeretur id Patri, vt apud eum Rodulfus interea loci maneret: [Note: 23 Ad Societatem Rodulfus tandemadiun gitur.] simul Dux abiret; Rodulfum nemo teneret. Ita demum quarto Nonas Aprilis domum receptus est. Tum nobilis Athleta, non vt interdum peruersissime fit, quasi palmâ iam esset potitus, in socordiam, fallacemque securitatem solutus est; sed eo certamen acrius capessiuit, quo maiori certamine in summa sibi aditum expugnarat: non ignarus acceptâ clade Satanam minime fractum, sed [Note: 24 Tres virtutes delegit fibi colendas.] potius irritatum. Ergo cum virtutum nullam non magnifaceret; tres tamen praecipue sibi colendas delegit: obedientiam, humilitatem, caritatem. Nihil ita sequax, ita versatile, vt manus, pes, animus? totus Rodulfus ad Praesidum nutum. Humilitas habebat illud insigne, vt in eius natum, educatumque sinu diceres, non inter nobilitatem, et principatum: ita nullum haeserat vestigium conditionis eminentioris. Vehementer optauit, egitque, vt in numerum Fratrum referretur, qui Sacerdotij expertes munera humiliora domestici vsus tractant. Quo voto exclusus, non tamen vnquam destitit pro omnium se postremo gerere: ita studiose ministeria vltima obiens; tanquam aliud nihil totâ peregisset vitâ: tum plane triump hans; vbi misistrare aegrotis permitteretur, vt pariter humilitatis officia, et caritatis copularentur. Ceterum caritatis praestantiam expetita immensis studijs Indica profectio, resque ipsâ in Indiâ, apud Mogores maxime gestae: mors demum in odium fidei a barbaris illata, loco suo docebunt. Dum autem praeclaris hisce initijs multorum expolitione annorum ad gloriosum certamen Deus Rodulfum praeparat; Stanislaus ad beatam curriculi sui metam peruenit. Hunc autem non ab vtero solum segregauit sibi, veluti vnice carum pignus, caelestis Pater; sed ita indulgenter habuit; vt eius plus quam paternae suauitatis, quam [Note: 25 Beati stanislai Kost Kae prima aetas.] Agneti Politianae, Catharinae Senensi, nonnullisque praeterea Sanctorum exhibuit, documenta non leuia renouarit. Ortus est Beatus Stanislaus anno salutis humanae millesimo quingentesimo quinquagesimo in Moscouiâ Prouinciâ Regni Polonici, in oppido paternae ditionis Rostkouo. Nam serme non in vrbibus, sed [Note: 26 Eiusdem Genitores.] in suis pagis, et oppidis, vt plerique ad Septentrionem Procerum, Polona nobilitas aetatem agit. Parentes habuit Ioann em Kostkam, et Margaritam Kriskam peruetustae ambos, senatoriae, opibusque pollentis prosapiae. Super haec aliud verius pat erni generis memoratur decus. Erroribus per Poloniam tam late vulgatis, [Note: 27 Habitus, ac species.] nunquam fere Kostkarum generositas haereticâ labe maculata sertur. Fuit illi statura mediocris, aptâ dignitate, cum venudtate permistâ: os vultusque angelicus: color candido proximus virgineo rubore aspersus in genis: capillus modice ex nigro flauescens: faciei figura rotundior: oculi nitidi, sed prae copia sanctae dulcedinis, quacor assidue colliquescebat, vuidi interdum, ac lacrymabundi. Effigies, quae Romae ad sancti Audreae super beata eius ossa proposita est; non longe [Note: 28 Vitae cursus.] aberrat a verâ. Hoc velut decorum domicilium aptum habitatori animo caelestis Faber aedificauit. Cursus vitae perpreuis videri potuit, nisi virtus in immensum extendisset. Pueritiam in domo paternâ: aliquot adolescentiae annos Viennae in Austriâ: minus vno Romae in Societatis Tyrocinio egit. Pueritiae tenor haud distincte [Note: 29 Virginitatem seruat.] compertus. Procul abfuisse ab omni rudis aetatis non petulantiâ modo, sed etiam leuitate: illibatum conseruasse virginitatis florem, itemque acceptam [Note: 30 Nunquam peccat letaliter.] ab secundâ origine in sacro fonte stolam graui labe nunquam contaminasse certum, testatumque est. Ex quo tempore Viennam studiorum causâ cum Paulo fratre nam maiore venit, aliquanto notior memoria est. Quippe cum raros per id tempus Magistros incorruptae omnino doctrinae Polonia haberet; Viennae autem,

[Note: 31 Viennam Austriae mittitur cum Paulo suo fratre.] praeter admodum florens Societatis gvmnasium, contubernium quoque Conuictorum nobilium, famâ et ipsum illustre, itemque sub Patrum curâ magno adolescentibus ad mores, doctrinamque praesidio esset; Polonorum multi nobilium, maxime catholici, liberos eo suos mittebant. Eo conuictu Pauius, et Stanissaus statim accepti sunt: sed fructus non longus fuit: quod (vt in loco prodidimus) cum aedes, quas Ferdinandus Caesar in eam rem concesserat, Maximilianus repoposcisset; contubernium illud anno millesimo quingentesimo sexagesimo quinto solutum est: et Conuictores dissipati ad priuatorum Ciuium, ac ferme Haereti eorum hospitia demigrarunt. Ita tum Viennae promiscue habebant res. Nec melior Stanissao, ac Paulo conditio obtigit: quanquam Stanislaus erat in potestate maioris: sique suo viuere ingenio licuisset; omnium primo intra religiosa. [Note: 32 Diuerti mores Pauli, et Stanislai.] claustra sese: ad vltimum quouis potius, quam ad hominem haereticum recepisset. Verum eius, et fratris, vti vna erat stirps, nec longo interuallo discriminata actas; ita (quod nimium saepe vsu venit) longissime diuersi mores. Paulus quanquam procul a flagitijs, de cetero florentis haud multum reluctans aeui cupidinibus, vestium elegantiâ, copiosâ, ac delicatâ mensâ, liberiore vitâ, ludicris iuuentae delectari: perexiguam rationem habere cum Deo, plurimam cum paribus suis. Contraria omnia in delicijs Stanissao erant: solitudo, ieiunia, modestia cunctis in rebus, attenta custodia sensuum, diuturna precatio, familiares nulli, vel probatissimi, nullius rei potior, quam conscientiae suae ratio. Quod eo magis in minore fratre mirandum est; quod cum exempla omnia ad deprauandum potentia [Note: 33 Firmitas Stanissai in virtute.] sint, et domestica quam quae maxime; nihil tamen is vnquam ab institutâ seueritate laxauit animum: quamuls et pelliceret, et impelleret, et prope adigeret frater. Ceterum cum tanta vtriusque esset vitae, morumque dissimilitudo: et Paulus, quemadmodum aetate anteibat, ita exercere in minorem fratrem dominatum aequum censeret; acerbiorque ex ipsâ Stanissai patientiâ fieret; nec pati posset illam eius grauitatem, atque constantiam, quam ad suae prauitatem licentiae detorquere nequibat, assiduum quasi ante oculos accusatorem obuersari sibi; [Note: 34 Vexatur a fratre.] facile intellectu est, quam solidam necesse sit fuisse Stanissai virtutem, quam exercitam patientiam, et mansuetudinem. Namque eo saepe praeferuidus Paulum aetatis improuidae rapiebat impetus; vt innocentem fratrem nullâ alid re, nisi quod ad eius normam fingere sese nolebat, non verbis modo et probris, sed et plagis male acciperet. Hoc nimirum domestici cuisdam supplicij genus dilectissimo sibi adolescentulo admirabili consilio permittente Deo: qui innumerabiles, ad Sanctorum suorum probandam, excolendamque virtutem, ac multiplicandas coronas, praeter omnium mortalium opinionem, habet artes, ac vias. Hinc ergo [Note: 35 Ipse eum tanto. magis obseruat, et colic.] multarum foecunda laudum seges constantissimo amatori iustitiae offerebatur, illud assidue cauenti, vt quammaxime placeret Deo, fratri quamminime displiceret. Obseruare hominem, vt aetate praestantem, colere quasi parentem, eidem placide in loco obsecundare, perque officia omnia, tanquam Domino, morem gerere: famulum dixisses, nisi quod, vti caritatem fratrum, ita sedulitatem anteibat seruorum: pulcroque his commercio mistis et strenuam caritatem, et voluntarium exhibebat obsequium. Nullâ vnquam ratione conqueri, nullam prae se ferre iniuriarum memoriam, ac ne sensum quidem: ingenio atque solertiâ ad recte facta tegenda vti. Cum palam interdum sacra vsurparet ieiunia, alias [Note: 36 Precandi stu dium.] idem, vt clanculum faceret, causas, quibus ab communi abstineret mensâ prudenter excogitabat. Ad precaudum Deum, diuque Beatorum congressu fruendum interdiu in aedium secedebat abdita: noctu verd, postquam omnes sopor opressisset, tacite surgebat e lectulo: ac positis humi genibus in alto illo rerum omnium silentio, et fauentibus tenebris, diuinis vocibus, radijsque vacabat. Vbi liceret, proripiebat sese raptim in templum. Quod quanquam multum respectus temperabat fratris, non poterat tamen cohiberi, quin saepe, ac diu faceret: quotidieque non modo diuinissimum Christi corpus initio scholarum, ac fine salutaret; sed etiam binis, ternisue sacris interresset: festis autem diebus etiam sacro, vespertinaeque psalmodiae, quae cum rausico concentu, atque apparatudido splendido

[Note: 37 Reuerentia in diuino cultu] in templo Collegij eâ tempestate celebrantur, ad rerum sacrarum maiestatem contra Haereticos conseruandam. Hisce autem diuini cultus officijs plane visu dignâ [Note: 38 Ecstases frequentes.] pietatis specie intererat nixus genibus, immotus corpore, oculis decore submissis, manibus ferme ante pectus coniunctis: eâ vero animi effusione in Deum, eâ copiâ infundentis sese diuinitatis; vt non raro abstractus a sensibus in [Note: 39 Pietas erga Deiparam.] ecstasim raperetur, quod vulgatum erat Viennae. Incredibili erga Dei Parentem pietate ferebatur. Nunquam aliud videre erat in eius manibus nisi rosarium, vel [Note: 40 Sanctam Barharam praecipue colit.] pios libellos, qui precationes, ac laudes Parentis sanctissimae continerent. De reliquo Beatorum coetu praecipuo colebat studio sanctam Barbaram. Cuiuspraestantissimae virginis, martyrisque et toto Septentrione celeberrima est memoria, et sodalitas in Viennensi Collegio sub eius clientelâ adolescentium erat. Et scilicet adeo domi exercito pietatis causâ adolescenti, eius patrocinium Virginis, cui pater, quod obligatam Deo fidem nollet fallere, pro carnifice fuerat, aptissime congruebat. [Note: 41 Ex pietate. proficit etiam in literis.] Totus denique curâ fixus in caelo Stanissaus, in exercitationibus quoque scholasticis pia tractabat argumenta, ac plurimum caeli Reginae laudes. Obseruatumque est, cum initio haud admodum inter condiscipulos emineret; paulo post, cum iam Rhetoricae operam daret, in primorum venisse numerum: quamuis in studia pietatis operae conferret plurimum, ac perexiguum quiddam deriuaret in studia literarum. Ira pietas ad omnia valet. Multo quam condiscipuli frequentius [Note: 42 Sacramenta quomodo frequentaret.] diuina instaurabat mysteria: postridieque corpus Domini suscepturus, vesperi abstinebat a coenâ, quo purgatior ad viuum Caeli panem ab mortuis terrae escis accederet. Denique puer aetate, vir prudentiâ (vt Viennenses loquuntur literae) carus omnibus, molestus nemini, magnum erat constantiae, et pietatis exemplum: vtque alij postea testati sunt, sanctus vulgo habebatur. Haec Stanissai vita cum esset; satis apparebat neque ab seculo indolemtalem, neque ad seculum natam. Breui ergo diuinus Spiritus coepit interiore instinctu rapere ad excelsa, incitare ad fortia: vt penitus res, ac spes abdicaret mortales: vt relictis patriâ, et propinquis transiret ad sortem Dei, ac religiosae disciplinae, veluti cultro, [Note: 43 Vocatiouem religiosam aliquandiu Confessarium celat] viuentem se hostiam immolaret Procreatori suo. Quem ille instinctum, cum totum late pandens sinum pectoris, voluntate exciperet summâ; tamen siue puerili pudore, siue qua aliâ causâ, ne Confessario aperiret, sex spatio mensium prohibitus est. Quod fortasse, vti Deus permisit, quo haberet deinde innocentissimus ille animus non nullam plorandi, seseque despiciendi materiam, tanquam sancto Spiritui tandiu obstitisset (Permittit enim talia Deus mentibus puris, velut ad [Note: 44 Conscientla aperienda spirituali Magistro.] sepimentum humilitatis) ita Diabolus fraudulenter curauit, sperans aliquod lucrum ex morâ. Quippe nouit improbus, quandiu occulta est pietatis Magistro conscientia nostra; interrumpi diuinae prouidentiae ordinem, cumque singulis nobis, nec legitime repugnantibus, sibi esse certamen: eâ vero patefactâ; dimicationem fore cum pluribus: quibus etiam caeleste auxilium ex submissione, ac debito nexu promptum sit. Quamobrem tum quae Deus in humanis cordibus serit, tum quae ipsemet superseminat, quantum maxime potest occultat: quo faccilius salutifera Dei semina opprimat, et mortifera zizania sua enutriat. Sed irritus [Note: 45 Consolatio Stanissai exvocatione Confessario aperta.] fuit in praesens conatus. Diuinâ tandem roborante gratiâ Stanissaus suimet, mutique Daemonij victor egregius, rem Confessario omnem aperuit multis cum lacrymis: protinusque victori manna abseonditum datum est. Etenim, tanquam facti sibi accepti notam, et tanquam ad similia consuefacere vellet Imperator caelestis [Note: 46 Societatem vehementissime expetit.] Tyronem suum sacinora; tautum ei supernae voluptatis ingessit, vt capiendae adolescentuli cor haudquaquam sussiceret. Inde dies, ac noctes nil in mente eius, et ore nisi Deus, et Societas Iesu. Fatigare ipse per se Patres: adhibere non preces modo assiduas, sed et lacrymas: allegare alios, etiam Pontificium Legatum. Quasi parum conueniens duceret, quibus ceteri in Principum aulas mortalium nituntur praesidijs, ea non admoueri, vt aditus ad sempiterni familiaritatem [Note: 47 Non recipitur metu turbarum.] Principis patefiat. Verum frustra erant omnia. Stabat Magio Prouinciali sententia: nisi bonam a parentibus veniam impetraret; nequaquam admittere. Nanupraeterquamquod Societati fere moris non est adolescentes institutioni suae creditos,

sibi elam parentibus aggregare; non magno ante tempore haud modica; Viennae tempestas extiterat Nouitiorum causâ receptorum Cui tempestati qui vim, atque robur dederant, tum pollebant plurimum. Ad haec cum Poloniae regnum iam prospere Societati aperiretur, atque in eo gentis Kostkae magna esset potentia; apparebat et a Paulo Viennae, et ab Ioanne in Poloniâ facile suscitari tragaedias posse, quae ingens gloriae diuinae cursui impedimentum offerrent. Et Stanissaus ingenue confirmabat nota sibi suorum ingenia; nec dubitare, quin non solum negaturi veniam, si peteretur; sed acerrime pugnaturi contra essent, si rem alicunde rescirent. Haec faciebant, vt quanquam vehementer virtutem probaret Stanissai Prouincialis, suspiceretque coustantiam; amplioris tamen contemplatione boni, tam sancti eum voti compotem nullo faciendum modo censeret. Haud pauci sunt, qui dum sancti aurâ Spiritus ad Religionis prouehuntur portum, [Note: 48 Voto se ohstringit Societatem ingrediendi.] si qua incidat offensatio, quasi ad scopulum constantiam fraugunt, At Stanissai, velut intercluso lapsu amnis, crescebat in immensum cupiditas: atque adeo quo se duersus diaboli, satellitumque eius iactationem firmaret; sacram iecit anchoram; idest adiecit animi decreto voti sacramentum, quo se ingressurum Societatem obstrinxit, Inter haec, domestica, vti credibile est, humanae patientiae intoleranda vexatio grauissimum illi morbum, haud sane ad mortem, sed vt opera Dei manifesta in illo fierent, adduxit. Nihil enim vnquam hoc morbo insignius, ac fortunatius contigit beato adolescenti. In hoc primum Diaboli superauit spectra; deinde sacrosanctâ Eucharistiâ admirabili modo impertitus est: postremo valetudinem [Note: 49 Aegrotus Satanae terricula vincit.] quoque recuperauit diuinitus. Sub initia morbi Diabolus, qui famulos Dei, quos nequit peruertere, gaudet tamen vexare; tetri canis formâ in cubiculo eius apparuit, diroque faucium hiatu in decumbentem ferodter insiliebat praefocaturus. Ter iusilijt, ter constanti animo precibus ad Deum susis, ac signo Crueis repulsus, tandem euanuit. Terno Satanae impetu reiecto, vti olim Christo Domino [Note: 50 Ab Angelis Christi corpus ei ministratur.] duci inuicto, ita nunc victori militi accesserunt Angeli, et ministrabant; hoc etiam praecipue singulari ministerio, quod olim Domino nihil potuere praestabilius ipso, nunc vero ipsum seruulo Dominum ministrarunt. Siquidem, ingrauescente morbo, ea religiosissimi adolescentis animum cura angebat maxime; quod verebatur, ne absque augustissimo Viatico abeundum esset e vita; cum et fratrem non admodum rerum curiosum diuinarum cerneret, atque hospitem super haec haeretieum sciret. Ergo humanis destitutus praesidijs ad caelestia confugit. Mensis erat December: nec multis ante morbum diebus in patronae suae Barbarae sanctae vitâ, quam, solennia eius celepraturus, legebat, scriptum repererat, qui eius Virginis implorasset opem, neutiquam eam passuram, vt supremis immunitum mysterijs mors opprimeret, Quo loco tanquam opimothesauro (vt erat) inuento; laetus, tanti beneficij, vt se quoque facere participem vellet, precibus, et ipsis Poeniteutiae, Eucharistiaeque sacramentis ob eam rem susceptis, institerat, Hoc ergo cum praesens necessitas menti subiecisset, caelesti plenus fiduciâ ad Martyrem [Note: 51 Sanctae Barbarae opem experitur.] benignissimam versus, venisse memorat illud tempus, cum praecipuo eius auxilio indigeret: Ecce autem (singulare, paucisque concessum donum) nocte intempestâ ipsa adest, et sub aspectum se offert sancta Barbara, paritenque Angeli duo claro in lumine sacrosanctam afferentes Hostiam; qui cum ad lectulum accessissent samelici aegri, reuerenter ei porrexerunt. Atque ipse summâ primô cum animi demissione veneratus pari deinde cum gaudio Deum cordis sui parentem, et arbitrum vitae, salutisque suae suscepit, et cundum hoc immortale pignus [Note: 52 Apparens ei Bea ta Virgo cum lesu puero valetudinem reddit.] aeternae vitae, vt nouo locus beneficio esset, innalescit vsque eo morbus; vt medentes de salute pronuntiarent actum. Nec vero iam Stanissao, post acceptum caeleste Viaticum, vlla ad capessendam versus caenim viam cunctatio erat: cum Virgoclementissima Dei mater parnulum Fibum in sinu gestans praesens ad fuit, consolans clientem suum. Quem vt vberiori suauitate persunderet; puellum Iesum [Note: 53 Eadem monet vt So cietatem ineat.] in eius deposuit lectulo. Inde aegro lectulum suum tam pulcre floridum contemplanti, non mirifica solum allata consolatio; sed etiam Saluatoris accessu afflata est salus. Et cumulauit [reading uncertain: print blotted] caeli Reginamunus. In digressu nominatim admonuit, vt

Societati se traderet. Hinc iam pronum est cogitare, is, quem antea tantus habebat ardor Dei se obsequijs dedicandi, postquam tot insupercaptus, obligatusque pignoribus est, atque eo pacto conualuit; quam censeret aequum vitam, a quo toties recepisset, auctori beneficentissimo reddere. Itemque postea quam apertus adeo, ac certus Deiparae accessit monitus, quam ad Societatem auide raperetur, [Note: 54 Stanissaus aditus omnes in Societatem tentat.] vt recens illius iussum, votumque suum vetus expleret. Perstabant tamen surdae, clausaeque penitus Prouincialis aures. Vnde fiebat, vt inops consilij Stanissaus cunctas versaret in partes animum. Erant tunc Viennae Pran ciscus Antonius, is, qui Societatem in Sardiniâ inter primos fundauit, qui nuper ex Italiâ profectus, magno nomine ad Italos, atque Hispanos, et Mariam Austriacam Maximiliani Caesaris coniugem nationis vtriusque linguâ conciones habebat. Hunc Stanissaus, vt nihil intentatum relinqueret, cum adijsset: Iam se biennium totum a Prouinciali flagitare Societatem ait: sed ab eo talem sermonem penitus respui, nisi a parentibus sibi potestas fiat. Esse quosdam sibi auctores, vt cum fratre mox in Poloniam redituro eat. Parentes, vbi constantiam perspexerint, forte potestatem facturos. At sibi optime omnium notos suorum animos: nequicquam sperari hanc veniam ab eis: imo si posteaquam odorati rem sint, in eorum veniat mauus; carcerem se, et vincula manere. Nee vero ea se formidare Christi Iesu gratiâ: sed a Deo vocari ad sanctam hanc Societatem: ad id se voto dudum obstrictum: non posse animum suum capere vllam quietis partem, donec promissa faciat: eoque properandum magis, quod rediturus propediem in patriam Paulus, se quoque [Note: 55 Consultat de fuga in alias Prouincias.] reducturus sit: vbi nulla prope soluendi voti, Deoque seruiendi opportunitas sit futura. Ferat igitur consilium ipseper Deum, opemque. Deliberatum sibi esse, nisi prohibeat, alias adire Prouincias, et tandiu peregrinari, tandiuque perseuerare pulsando, quoad alicubi tandem aperiatur. Franciscus Antonius, qui et famâ, et iam suâ quoque nonnullâ experientiâ virtutem adolescentuli longe aetate maturiorem norat; planeque videri sibi in eo videbatur dexterae Excelsi opus; multis ad Deum factis precibus tandem respondit sperare se, si Augustam ad Petrum Canisium superioris Germaniae Prouincialem, vel demum Romam ad Praepositum Generalem Franciscum Borgiam tenderet; ab eorum alterutro receptum iri. Nullam enim formidaturos inuidiam, si adolescentem, post tam longam peregrinationem, tam procul domo, et omnium rerum egenum suscipiant. Nullum ferme est praestantium facinorum consilium, quod non videatur praecipiti proximum. Quaedam tamen, quae praesertim consulto rite Deo suscipiuntur; ab ipso inspirata Numine, euentus, alioquin malus consiliorum arbiter, ostendit: [Note: 56 Fugit rusticano habitu.] vti in hac Francisci Antonij oratione contigit, quam Stanissaus accepit, expertusque pro oraculo est. Oblatâ igitur spe recreatus, in occasionem imminebat sugae: quam breui obtulit frater. Cum enim more suo innoxium Stanissaum male ad modum Paulus accepisset; is, qui mirâ ante patientiâ exercendae virtutis materiâ laetabatur; tum animoquidem pacato, sed quadam indignabundi specie: Profecto, inquit, ad hunc me modum si habere pergas; eris in causâ, vt abripiam me aliquo fugâ, tibique de me erit parentibus reddeda ratio. Cum Paulus ad haec eo magis furens, quo ad responsa talia insolentior, iret, facesseret, properaret in malam crucem, respondisset; Stanislaus silentio vilem linteum amictum comparat, et cetera faciendo itineri, pauperum in morem, accomoda, magnamque noctis partem in precibus ponit. Die postero bene mane, antequam surgeret e lecto Paulus; serio, adeundi ne faceret potestatem, interrogat: eoque rursus cum stomacho abigente; posito, quo ad id loci alienâ magis, quam suâ sponte vsus erat, honestiore vestitu; sumptoque rusticani pueri, quem parauerat, habitu, raptim ad Collegium pergit, interest Sacrificio, diuinissimo se pane corroborat: acceptisque [Note: 57 Mira Stanissai religiosae vitae cupiditas.] a Francisco Antonio ad Canisium, atque Borgiam literis; iter ingreditur eo consilio, et quidem religione voti firmato, vti nullo vnquam tempore domum rediret, nullumque faceret peregrinandi, victumque interim emendicandi finem; quoad in optatam adeo sibi Societatem rimam, per quam se insinuaret, alicubi aliquam inueniret. Ibat tan quam diuinae gratiae vectus alis nouellus Iacob e cognatione,

domoque paternâ euocantem Deum sequens, bacillus in manu, vilis galerus in vertice, rude corpori tegmen, Deus, et Christus Iesus in corde: nec dubius circa caelestium Patronorum, suarumque comitatus virtutum. Haud multo post cum domi non appareret, ac Paulum conscius remorderet animus, quasi fratrem saeuitiâ suâ grauius de se aliquid consulere adegisset; ipse, ac pedagogus, et is, apud quem diuersebantur, ad Collegium soliciti accurrunt, rogitantque quid factum Stanissao sit. Nil inde certum reportant; sed Vngari adolescentis indicio, et literis, quas ad hanc rem Stanislaus reliquerat, tandem cognitâ sugâ, cisijs conductis in diuersas festinant partes. Rumor fuit ad maleficam mulierem itum [Note: 58 Mirabiliter in sectansium manus effugit.] eamque docuisse quâ parte nobilis exul egressus, qua via inueniendus foret. Eâ que viâ quam Maga monstrasset, hospitem cisio velociter eodem vespere ad eum locum peruolasse, in quem gloriosa fugâ inclytus Christi miles diuerterat: cumque iam prope haberet eum in manibus; equos consternatos concidisse, vt progredi vltra non possent: et ipse auriga attonitus exclamaret, nunquam sibi tale quid ad id temporis contigisse: atque hoc tanquam portento exterritum hospitem ab insectando destitisse. Hoc modo et aditam veneficam, et exterritos equos, annuae Viennensis Collegij literae, recentissimâ re, Kalendis Septembribus anni millesimi quingentesimi sexagesimi septimi scriptae Generali Praeposito, cunctaeque Societati nutiant: eaque narratio his clauditur verbis. Quid adhuc futurum sit Deus nouit: speramus tamen id non sine Dei consilio contigisse, vt ita abiret. Adeo enim constans semper fuit; vt non pueriliter, sed caelesti quadam inspiratione commotus fuisse videatur. Aliud quidam admirabile adijciunt, cum insectantes ita iam Stanissaum essent assequuti, vt facile, quamuis mutato habitvi [Note: 59 Iterum Angeli mans Euchari stia donatur.] possent agnoscere, ipseque eos optime cognouisset; ipsum tamen agnitum non suisse. Praeterea cum quondam in Haereticorum fanum esset ingressus, idque, quantum monstrabat exterior facies, Catholicorum templum ratus (Lutheranorum enim apparatus haud magnopere distat) diuinum epulum expeteret; re subinde cognitâ, vehementer ploranti tam praeclaram spem sibi euanuisse; rursus, quemadmodum olim dum aegrotaret, panem Angelarum Angeli manu porrectum esse. Inter haec clementissimi Numinis beneficia, et fortasse alia, quae, metuensne per confusam aeuo memoriam indulgentior fama vero affinxerit, volens praetermitto; demum ab longâ peregrinatione sospes ad Canisium Augustae non inuen tum, Dilingam peruenit. Vehementer placuit Canssio indoles, bonamque ostentat spem Interim tamen, siue vt amplius de virtute eius periculum faceret, siue vt specularetur, nunquid propinqui mouerent, seu potius Deo nouam famulo suo virtutis promendae materiam suggereute; nam nec erat, quod adeo explorata constantia denuo exploraretur; et ad propinquorum motus speculandos, tanquam [Note: 60 Dilingae seruilibus ministerijs exercetur.] hospes haberi paterat, iubet tantisper Dilingae in aedibus Conuictorum, seruilibus fungi officijs. Stanissaus qui iam vilem haud nequicquam induerat hapitum, sed eum sequuturus, qui, com Dominus esset omnium, serui formam assumpsit; vehementer gauisus est rebus quoque, ac ministerijs eiusdem se insignitus decorari. Sic est ferme nobilitas; vbique se effert; quicquid obeundum est, obit splendide. Quanquam in Stanissao humilia inter munia haud natiua solum generositas; sed multo magis vera eminebat indoles christianae, idest diuinae nobilitatis. Siue ad mensam, siue in ceteris quotidiani vsus officijs longe inferioribus se dominis ministraret; tantâ id curâ, studio, veneratione taciebat; vt aperte ostenderet Deo se magis, quam hominibus inseruire: nec mercenariam exhibere operam, nec subsidia descendendo venari, per quae ascenderet; sed esse dumtaxat officiosissimum humilitatis sanctae candidatum. Ita demum se gessit, vt breui in se omnium conuerteret oculos: ac Patribus tum in vocatione constantiam, [Note: 61 Mittitur Remam.] fidelitatemque probaret in ministerio: tum magnam concitaret expectationem sui, vti Prouincialis ipse Canisius scribit. Ceterum suauissimus ille stosculus Vrbis sanctae debebatur amoenitati. Nonnullus haud dubie suberat Canisio timor, ne si Stanissao recepto, quem Viennenses recipiendum non putarant, turbarum quicquam cooriretur, tota in se tempestas incumberet: neque securus omnino

Stanissaus agebat, suos quanquam tanto dissitos interuallo, vt est solicitus auide, laboriosseque quaesiti boni primus fructus, nimium tamen propinquos ducens. Adhaec nescio quomodo maiorem indulgendi feruori suo, exagerandaeque virtutis existimabat Romae sibi opportunitatem fore. Quae cum Canisius elicuisset; proidoneâ habuit causâ Romam eum destinandi, prius etiam quam responsum, vt moris est, a Borgiâ referretur. Igitur cum Socios duos eo ipso autumno mitteret; tertium ijs Comitem Stanissaum adiunxit: laudans illum Patri Generali, ac praeclara de eo sperari significans. Tantumque itineris Viennâ Dilingam, Dilingâ Romam, quod ferme duodecies centena millia passuum summa colligit, adolescens nec viae, nec graui cuipiam assuetus labori, confecit pedes, impertiente imbecillitati corporis vires animo, quibus abundabat. Quanquam ita Romam affectus peruenit; vt aliquot dies antequam ad Tyronum labores in Religiosae disciplinae [Note: 62 Romae Tyrocinium auspicatur.] stadium induceretur, cum praecipuâ habendus curâ fuerit. Quinto Kalendas Nouembres anno partae salutis millesimo quingentesimo sexagesimo septimo, die sanctis Apostolis Simoni, et Iudae sacro in Nouitiorum adscriptus est numerum apud Professos: moxque in Romano Collegio defunctus coquinae laboribus: postremo ad sancti Andreae translatus est mirâ Dei prouidentiâ. Nempe, vt postquam alia praecipua duo sanctâ in Vrbe Societatis domicitiâ praesentiâ suâ, et caelesti conuersatione solatus esset; in eâ tum nascente probationis domo tantum olim amplificandâ, ac principe totâ in Societate futurâ; non solum exactum Tyronis [Note: 63 Quos habuit Tyrocinij Magistros.] exemplum, sed etiam beatum corporis sui depositum, ad solatium, et incitamentum Tyronibus omnium posterarum aetatum relinqueret. Praeerat instituendis Nouitijs ad sanctae Mariae de Stratâ Alfonsus Ruizius: ad sancti Andreae Iulius Fatius, paulo ante e Lusitaniâ, vbi complures annos egerat, in Italiam reuocatus: [Note: 64 Spiritus exerci tationesa Clau dio Aquauiua traditas summa pietate obit.] viri ambo virtute, prudentiâque praestantes: et in magnis ante, posteaque spectati muneribus. Primum sub ingressum Stanissaus Claudio Aquauiuae, quanquam recenti discipulo, tamen iam ad docendum maturo, exercitationibus spiritus de more excolendus traditur. Verum, cum ad prima fere verba, de rebus diuinis ille solueretur in lacrymas; aiebat Claudius, accipiendi potius, quam tradendi exercitationes eas impositum sibi munus. In eo secessu Stanissaus ab pueritiâ vltimâ repetitam confessionem cum Patre Ruizio instituit: ex qua, post eius [Note: 65 Literis a parente saeuis acceptis, deflet eius caecitatem.] obitum, professus Ruizius est, animum ab se in nocentissimum plane repertum, nec vnquam laetiferâ noxâ contactum. Interim Ioannes Stanissai Pater, cognitâ eius fugâ, perdoluit. Sed cum videret factum irreuocabile: quippe cum Romae agendum esset, ac Pio Quinto Pontifice; more plerorumque mortalium, perinde aestimare res vere, atque amare liberos nescius; iram, doloremque, plenis minarum, probrorumque datis ad eundem lieris, euomuit. Aiebat inustam puerili eius leuitate maculam splendori gentis Kostkae: inhumanissime se, impieque desertum, destitutum, proditum: suum filium, vilissimi in star mendiculi, vagum, atque erronem Germaniâ totâ, Italiâque conspectum. In hac puerili fatuitate si perseuerare haberet in animo; caueret vnquam reuiseret Poloniam. Nusquam adeo fore tutum, vnde vi non extraheret: proque torquibus aureis, quos ante gestasset, gestaturusque fuisset, si ingenium suis dignum natalibus voluisset induere; oneratum ferro in tetrum coniecturum carcerem, vbi nunquam videret diem. Has literas, cum de Stanissai virtute certi Moderatores, ei reddidissent; continuo legenti, vt habebat promptissimas, eruperunt lacrymae. Quidque fleret interrogatus; miseram parentum suorum deplorare se caecitatem respondit, qui dona [Note: 66 Ad eas literas pia responsio.] Dei vsque adeo ignorarent. Iussusque ad eas literas respondere; in hanc rescripsit sententiam. Cum se Deus Dominus in familiarium suorum recepisset numerum; parenti nullam doloris at multiplicem laetitiae causam esse. Nam ad ipsum quoque pertinere huius beneficij partem, qui filium in caelestis Principis haberet aulâ, idque sine impensâ, et curâ: quod nequaquam ijs contingit patribus, qui apud Principes nihilo minus, quam sunt ipsi, mortales, liberos suos collocant. Indignum quidem se, qui propter Dei amorem quicquam acerbi ferat: si tamen pro suâ dementiâ Christus Iesus, tam multa pro nobis passus, tanto munere dignaretur;

haud optatius quicquam sibi, ac beatius posse in hac vita eueniro. Proinde quae minas ille putaret, sua esse vota. Ceterum sciret se dudum sempiternae Maiestati fidem obligasse, quoad spiritus mortales artus regeret, in paupertate eidem, castitateque, et obedientiâ seruiturum. Citius, quam vt hanc fidem fallat; extrema paratum omnia, necemque vel acerbissimam perpeti. Ipsi quoqui parenti longe fore consultius, si filium sponte tradat, commendetque Deo, et gratiam ei deposcat, qua vocationis inaestimabili dono ad finem vsque perseueranter respondeat, quam si facessere negotium conetur. Hoc enim et irritum, et ipsi praeterea noxium: illud vero salutiferum vtrisque fore. Haec ferme de Stanislao [Note: 67 Stanislai contemptio suimet.] apud Professos agente comperta sunt. Eius temporis, quo in Romano fuit Collegio, duo speciatim narrantur. Primum cum eius visendi causâ loannes Franciscus Commendonus Cardinalis venisset; Stanillaum abunde se ornatum humilitatis existimantem insignibus, prodire ad illum ita vt erat in obsoletâ, qua ministerij causâ vtebatur lacernulâ voluisse, nisi Patres habendam magis rationem amplissimae Cardinalis personae, quam Stanissai feruoris duxissent. Norat Commendonus ex multis Legationibus per Septentrionem obitis gentem Kostkam, satisque Viennae Stanissai virtutem perspexerat: et hic est, opinor, Legatus cuius patrocinium apud Magium Prouincialem, vt se in Societatem acciperet, Stanissaus interposuerat. Itaque et adolescentis mores, et familiae eius nobilitatem perhonorifico in digressu testimonio Patribus commendauit. Sed illud quanto et apud homines, quodque caput est, apud Deum esset in pretio, clarius patefecit. Cunctis [Note: 68 Tranquillitatem metis Socio precibus restituit.] domesticis pro notâ, constantique pietate, quanquam adeo Nouitius, modicaeque aetatis, venerationi erat. Itaque Marius Francus grauiter animo perturbatus, eiusque precibus multum tribuens, pro se vt Deum precaretur, rogauit. Cui Stanissaus: Pariter, inquit, concedamus in templum, et ante diuinissimum Sacramentum sternamus preces, eique nos commendemus. Eunt continuo: habet Stanislaus haud longam magis, quam ardentemprecationem: ac repente Socio mens conserenat: eaque anxia cura sic euanescit; vt protinus non modo omni vacuus perturbatione abierit; verum etiam insigni consolatione plenus, et gaudio. Quod, cum haec ipsa nos moliremur, superstes idem Sacerdos, et concionator perspectae religionis, cum excellenti sanctitatis Stanislai testificatione rite, ac sancte confirmabat. Ad vltimum translatus Stanislaus in collem Quirinalem ad, sancti Andreae, ita cunctis in rebus absolutam honesti formam tenore aequabili expressit; vt vel vsitata domesticae disciplinae munera obiens, quendam ijs splendorem praecipuum, quandamque praeter solitum lucem adderet: sic vt etiam vbi nil nisi, quod ceteri, faceret; videretur tamen plura facere, et ampliora, quam [Note: 69 Pro exemplo Tyronibus a Magistris pro ponebatur.] ceteri. Et scilicet faciebat: cum potius quemadmodum, quam quid agatur intersit: ac saepe qualitas operis in opus euadat. Erat itaque viuum omnibus cunctarum laudum exemplum: nec dubitabant Nouitiorum doctores, etiam num superstitem palam pro formâ ceteris ad imitandum proponere. Modestia eius in [Note: 70 Modestia, et pudicitiae fulgor.] vultu et oculis, in gressu, gestuque, ac motu omni: parsimonia linguae, et verborum examen erant summa. In oris illâ angelicâ specie adeo sanctitatis fulgebat color, et purissimae lumen emicabat integriratis; vt intuentibus cum virtutum [Note: 71 Sancta hilaritas.] ceterarum, tum maxime pudicitiae amorem quasi afflaret. Nec tamen vnquam tristem videre erat, aut tetricum, sed hilarem, suauemque mire decenti, arque amabili vultu. Nempe gaudens animus, delitijsque beatae vitae saginatus, multo quam adolescentia magis faciem ei, aetatemque floridam faciebat: non per interualla summi boni fontem regustans, sed quantum mortalitas patiebatur, assidue potans: atque adeo continentius illi, quam mortalis conditio patiebatur, [Note: 72 Summa cum Deo coniunctio, et donum vbique Deum praetentem intuendi.] inhaerens. Sedulo Moderatores aduigilabant, ne immodico abreptos imperu spiritus, nequaquam pari praeditum vi terrenum vasculum immature desereret. Ceterum ita suopte iam nutu ferebatur, et acquiescebat in Deo; vt vita eius omnis vere dici perpetua posset oratio: et insigni dono consequutus id esset, vt vbique, ac semper in diuino se stare conspectu sentiret. Iulius Farius, quantum obseruare ipse potuterit, animaduersum sibi testatur, nullis inter orandum, aut meditandum

fugacis mentis euagationibus obnoxium Stanislaum fuisse. Et vero quo euagare, tur, qui iam fe totum, ac penitus in Oceanum immensum diuinitatis immerserat, vnde; quo se cumque verteret, nunquam emergeret? Cuius et integerrima illa [Note: 73 Ex diuino amore cor exaestuans refrigeratione exsterna indiget.] caro animi iam didicerat affici studijs; vt posset cum regio Vate profiteri: Sitiuit in te anima mea, quam multipliciter tibi caro mea. Certum est ipsum quoque ex animi redundantiâ ita amoris diuini incendio incalescere, ita exaestuare solitum corpus; vt cordi, ne opprimeretur, ad mitigandum ardorem, imbutos frigidâ panniculos necesse esset apponere. Erga Dei beatissimam Genitricem iam prorsus animum induerat filij: parentemque appellare suam in omni sermone consueuerat. Quod tanto cum sensu, tam simplici, pulcraque ingenuitate praestabat; vt audientibus suae partem suauitatis aspergeret. Notauit id prae ceteris Emmanuel Sa theologus idem, et concionator, et vir optimus: qui cum aliquando comitem eum ad basilicam sanctae Mariae ad Niues duceret, ac percunctatus esset, num [Note: 74 Beatam Virginem vnice, et vt Matrem amat.] eam diligeret; is humili quodam gestu, et ore blandissimo respondit: quid quaeris Pater? est mea Mater. Eâque voce tali modo, ac sensu prolatâ, valde commotus Emmanuel, cum deinde rem Patri Generali narraret, admirabundus aiebat, nequaquam sibi visam eam hominis vocem. Sane cum frequentissime de ipsâ Caeli Reginâ loqueretur, noua semper, et magnificentissima, quibus appellaret, excogitabat nomina, et gradus, in quibus collocaret, altissimos: vt simul appareret graue illi esse, quod celsius quiddam, vbi reponeret, non inueniebat: nec exaequare verbis iudicij sui maiestatem poterat. Ad salutationem Angelicam, sacrum rosarium, precesque alias, cum psalmis, in laudem Virginis consuetas, suauissime assiciebatur: cumque quam liceret creberrime, in ijs exequendis officijs versaretur; animaduertebant Patres id quoque exequi eum quadam cum venustate vultus, et gratiâ vsque eo extraordinariâ; vt plane illi ab plenâ gratiae [Note: 75 Eius facies splendere visa.] Virgine, gratiaeque parente Reginâ, cuius inseruiebat laudibus, praeter morem indita videretur. Est etiam qui rite confirmat splendore plusquam humano lucentem eius faciem haud lemel sibi conspectam. Ita nimirum ad luminum Patrem [Note: 76 In sese asperimus.] capaces animae accedentes illuminantur. Ceterum Stanislaus inter dulcia haec beatae Patriae studia nihilo impense, incitatique minus austera, et dura huius exilij propria tractabat. Adolescentulus eius innocentiae, et sanctitatis nullum faciebat finem integerrima illa membra, et obsequentissimum animo corpusculum afflictandi. Nihil erat, quod excelsum illud pectus pertimesceret: nihil existimabat arduum, nil supra vires ducebat suas, ostendens vim Apostolici verbi: Caritas omnia sperat, omnia sustinet. Quae diuersa videbat laborum in singulis, viliumque munerum, ac poenarum sponte susceptarum genera; ea ipse fame inexplebili, et animo immenso appetebat vniuersa: et, vt quaeque ministeria humillima, et contemptissima erant; ita exultabat maxime, ac beatus ingrediebatur. [Note: 77 Obedientissimus.] Nemo autem suspicetur, quia solet interdum ingentibus ausis, generosisque feroribus, Angelum lucis ementiens tenebrarum pater, fraudis aliquid immiscere; siue leuitatem in his, siue ludificationem vllam Daemoni fuisse permistam: cuncta enim sanctâ obedientiâ temperabat, fidelis character, ac nota germanae virtutis, certissimumque aduersus ludibria Satanae munimentum. Et quamuis ab suo non nunquam sensu religiosi quoque viri in his, quae per honesti speciem blandiuntur, peraegre remoueantur; tamen Stanislaus propensissima voluntate, [Note: 78 Vocationis in eo gratia excellens.] curâque summâ ad legum domesticarum regulam, Praesidumque nutum, se vbique fingebat. Itaque intuenti mihi omnem eins (quantulus fuit) cursum aetatis, primaque cum medijs, cum postremis media comparanti; haud dubie videtur, per vias rectas semper ab diuino Spiritu, tanquam manu, fuisse ductus: affluentium vero donorum, quae deinceps alia super alia semper vberius erfusa in eum e caelo sunt, quasi fons, et origo fuisse efficacissima, et vberrima a, principio collata religiosae gratia vocationis. Cui gratiae cum se ille gratissimum, et perinde obsequentissimum praeberet: eâque re largum, ac beatum diuinae benignitatis. flumen in suum, vti oportet, caput fontemque refunderetur; perenni vsque commercio inde rursus emanans, ad irrigandum, foecundandumque egregie praeparatum,

cultumque fidelis, et diligentis serui agrum multiplici cum incremento redibat. Quam porro efficax, et abundans fuerit diuina vocatio, pariterque ei quam plene ipse responderit; non ex diuersis, sed prorsus exijsdem cernitur argumentis. Id admirabilis illa docet constantia in vexatione diuturnâ, corruptelâque domesticâ: id assidua, et multiplex vt admitteretur flagitatio: id votum conceptum: id postremo tam generosa fuga, tam longa, tam et laborum, et discriminum plena peregrinatio, dum ab propinquis, ab opibus, ab delicijs, ad solitudinem, ad nuditatem, ad obscuritatem, asperitatemque Crucis, quaeque alia habet religiosus rigor seculi votis aduersa, incitatione maiore contendit; quam auaros, vel ambitiosos, vel voluptatum amatores suarum furor cupiditatum agat. Vbi vero [Note: 79 Quanti faceret religiosam vocationem.] peruenit Romam; quasi thesaurum tanto labore quaesitum adeptus; expleri gaudendo nequibat. Et quoniam, quod abundat in corde, id lingua personat; plerique eius sermones instituebantur de caelesti dono religiosae vocationis: nec ferme vnquam sine magnificentiâ praeclara verborum, et vberibus lacrymis. Quodque proprium est ad perfecta, et summa nitentium, talia cum fecisset, ac faceret; incusabat se, ac dolebat, quasi aduersus tam incomparabile donum esset ingratus. Mortalium omne genus voluisset tanti boni particeps fieri, suosque nominatim propinquos, assines, parentes: a quibus de cetero ita disiunxerat curam; vt perinique ferret [Note: 80 De Societatis institutis aestimatio.] eorum mentionem, praesertim si opes, et nobilitas, vel quidpiam, vnde in se redire existimatio posset, memoraretur. Iam instituta Societatis tanti faciebat, tamque accommodata sibi rebatur, et congruentia; vt nihil supra. Natum atque aptum, seupotius a Christi gratiâ factum ad ea intelligeres. Nec ab opinione facta distabant. Ad ea volebat non modo, quae communiter ageret, sed et priuata omnia [Note: 81 Erga omnes obedientia singularis.] pietatis suae momenta exigi. Legum erat cunctarum, et quotidianae disciplinae seruantissimus; Nec Rectori modo; sed infimorum quoque operum praefectis alacritate singulari, et fide parebat: Nihil quantumuis in speciem leue praetermittens: vt qui nec leue duecret, in quo pondus aeternae gloriae inesse posset: nec iussa per interpretationes ad suum stomachum trahens; sed oculatâ Deo, coecâ mundo sapientiâ exhauriens: ad eamque, quam Sancti viri describunt, perfectionem contendens veri obedientis: qui non quantum, aut quale sit, quod praecipitur spectat; sed solo est praecepto contentus. Id cerni cum alias licuit, tum in eo, quodsequitur. Missus enim ad comportanda pariter cum Claudio Aquauiuâ in culinam ligna, dum Claudius feruori suo obsequens aggerat vsque communem, et cumulat sarcinam; Stanislaus, quod certum forte lignorum numerum, quem singulis itineribus ferrent, coquus nominauerat; demere, quae numerum superarent, coepit, et contestari eum se numerum nequaquam egressurum. Itaque socij [Note: 82 Quanti fieret a Magistris No uitiorum.] quoque, quem de cetero tanquam magistrum ille venerabatur, temperandus ardor, et accommodandus ad eius obedientiam fuit. Haec, atque horum similia cum palam cernerentur ab omnibus; Iulius tamen Fatius, et Alfonsus Ruizius, qui Institutores, et Confessarij, latebras quoque intimas scrutabantur animi; multo et videbant clarius, et contemplabantur iucundius abditos ibi thesauros: prosessique, eo mortuo, sunt non potuisse in eo cuiusuis modi noxam obseruari. Fatius nominatim de obedientiâ scriptum reliquit: visam sibi in Stanislao ad eum ascendisse verticem; ad quem celsissimum inter mortales potest. Nihil ei oblatum vnquam difficile, quicquid inuueretur: nunquam tardum, aut cunctantem repertum: quam ob causam iucunde interdum appellabat omni potentem. Cum vero incidisset tempus, vt valetudinis causa temperare eius intentam assidue in Deum cogitationem necesse foret; eamque ob rem iussus esset spatia orandi contrahere; inde quidem visum initio modice tangi: verum id quoque adeo tulisse placide, [Note: 83 Signum solidae eius virtutis.] tamque obsequenter in potestate fuisse Rectoris; vt animi eius beata tranquillitas nullam in partem commoueretur. Quod bene fundatae humilitatis documentum insigne, et vti dicere institueram signum fidele totius sanctitatis minime fucatae, sed verae, ac solidae, sapientes habent. Nam fere vt quisque maxime in meditandis diuinis, ac cetero cultu pietatis dulcedine quadam impletur; ita difficillime, eâ inescatus voluptate ad communem sese componit normam, et ad

Praesidis nutum versat. Nec rursus tanta in Stanislao ad parendum alacritas ex hebetudine, vel ignauâ quadam mollitudine nascebatur ingenij; sed ex certâ virtute, et animi inductione, ac spiritu recto, quem sortitus erat: cum persuasum haberet, ita singulis in rebus cum diuinâ voluntate se cohaesurum, si quos Dei loco sumpsisset, cum ijs quamarctissime iungeretur, eorumque penitus sensum [Note: 84 Ingenium, eius, et prudentia.] indueret. Quippe valebat ingenio: consilijque maturitate, ac prudentiâ longe praecurrebat aetatem. Inuentusque inter eius libellos post obitum vnus est, in quo, cum diligenter animi sui sensa, et concessa diuinitus lumina adnotasset; sane praestantis, vt aiunt, documenta sapientiae legebantur; quorum nos gustu neutiquam [Note: 85 Pia colloquia.] lectorem hoc loco traudaremus, si nancisci libellum contigisset. Nominatim autem dexteritas in eo quaedam suauissima traditur excelluisse in familiaribus regendis collocutionibus: ac si quando ad mediaprolaberentur; ad pia argumenta reuocandis: cum scite, venusteque exernpla Sanctorum e vitis insereret: quae, tanquam ipse spectasset, aut easdem gessisset res, ita affectu suo, ac spiritu [Note: 86 Erga Socios obseruantia.] narrans animabat. Neque haec cum praestaret quicquam inde tribuebat sibi, vel de aliorum existimatione apud se deterebat; sed mirificâ aduersum omnes obseruantiâ, se tanquam inter Angelos versari dicens, indignum appellabat tali coetu: studensque ex singulis proficere, quae in vnoquoque cernebat separatim, ab se deberi cuncta censebat. Ex his omnibus sancto Del puero quam large, et copiose gratia diuinae ad Sociotatem vocationis infusa sit; quam fideliter tradita ipse talenta exercuerit; quam postremo certâ notâ eius consignatae virtutes sint; ad liquidum apparet. Hac itaque incitatione, felicis instar, rapidique cursoris, spatium virtulis longissimum perexiguo emensus tempore metam attigit, ac destinatum apprehendit brauium. Mense ab Societatis ingressu decimo, Assumptae in Caelum [Note: 87 Praedicit obitum suum.] Deiparae nocte, patronam, matremque secutus est suam: cum iam se circumageret annus, ex quo Viennam gloriosâ fugâ reliquerat. Ipsa porro ex hac vitâ migratio duo habuit singularia. Primum diuino, praeter naturae ordinem iussu existimata est contigisse: deinde cum praesensit eam, tum praedixit Stanislaus, imo et [Note: 88 Petri Canisij adhortatio ad Tyrones.] impetrasse coniectura est. Venerat per aestatem in Vrbem Petrus, de quo supra memoraui, Canisius, praeter Societatis negotia rationes etiam quasdam, ac vias subleuandae Germaniae cum Pio Quinto Summo Pontifice collaturus. Qui rogatus a Patribus, vt ad Tyrones sancti Andre aliquid piae cohortationis haberet; ipsis Augusti Kalendis, ab Professorum quoque domo et Collegio vniuersis ad audien dum tantae auctoritatis, ac sanctitatis virum congregatis, Nouitijs verba fecit. Orationi materiâ ex vernaculo vulgi in Italiâ verbo, quo se feriari eo die Augustum dicit, desum ptâ. Quo verbo cum fere intelligant homines bona mensis eius exordia, auspiciaque poni debere, vt salubriter torus, atque hilariter exigatur; inde Canisius disserens, non Augustum modo, sed et menses omnes rite seriandi demonstraturum se optimam viam. Ea est, inquit, si ad cuiusque mensis accessum animo quisque suo persuadeat, eum sibi mensem vltimum fore; atque adeo ita comparet sese, eoque modo rationes vitae suae componat; quemadmodum velit paratus in ipso vitae exitu deprehendi. Quad plenum sapientâ monitum, currf inter se deinde Nouitij retractarent; Stanislaus, sibi vero dixit opportune cecidisse: sibi proprie dictum: nam se eo ipso mense plane moriturum. Quae vox in [Note: 89 Erga Sanctos menstruae sortitionis quam pius.] praesenti, vt fit, non valde animaduersa; deinde cognita est praedictionis vim harbuisse. Dies inde cum sancto Laurentio sacer appeteret, qui inclytus Martyr, ex more Societatis nostrae, in menstruâ sortitione Stanislao patronus obueherat, quamceleberrimum optans agere cum diem; tanquam ad stolam pretiosam, et variodistinctam ornatu parandam, pridie institit a Rectore, multa sibi vt liceret effectu [Note: 90 Humilitatis, et caritatis munia Sanctis acceptiffima.] pia, perpessu dura suscipere: ex quibus leuissima quaedam concessa: inter cetera, vt publice se in coenaeulo verberaret. Ipso mox die festo, post obita ritediuina omne matutinum tempus coquo administer exegit, sancto humiliratis, cariutisque negotio religiosum diei otium colens: quae sunt feriae Beatis inprimis accepte. Secundum prandium interrogatus publice ab Nouitiorum Magistro quid inter labores matutinos mente agitasset; respondit: ex culinae igne, quem habuerat

[Note: 91 Leui morbo corripitur Stani slaus.] in conspectu, succurrisse eum, quo Laurentius tostus fuerat, Paulo post male incipit habere, iubeturque collocari in lectulo. Commotiuncula erat, non febris, aut quicquam curâ dignum: tamen Stanislaus lectulum inscensurus, cum super eum benedicentis ritu salutare signum Crucis manu figurasset, solenni suâ hilaritate adiecit: si Deo cordi est, vt hinc nunquam exurgam; fiat eius voluntas. Subinde febri corripitur, quasi Laurentij patroni sui flammarum particeps [Note: 92 Precatur a Deipara, vt die Assumptionis moriatur, et impetrat.] factus. Neo multo post, cum Claudius Aquauiua (qui haec ipsa narrauit) et alij quidam decumbentem inuiserent, deque mali, vt erat, leuitate dissererent; dixit Stanislaus: Se a Beatissimâ Caeli Reginâ, per patronum suum sanctum Laurentium, institisse, vt ad se euocare ipso Assumptionis suae die vellet: atque adeo sperare se id, quod rogarat, impetraturum. Exitus docuit auditas preces. Cum perleuis esset febris, eaque tertiana; tertio eius accessu mors consequuta: dum [Note: 93 Rursus obitum suum praedicit] ne periculi quidem quicquam alij cognoscunt. Itaque cum altero ante obitum die ad cubiculum editiore situm loco deduceretur; post gratias Deo, et Societati de curâ, quae sibi adhiberetur, actas, affirmans ibi decessurum; aliquam admirationem ijs, qui aderant, mouit: ideoque subiecit, si tamen Deo placitum fuerit. At postridie, cum affirmaret eâ se nocte obiturum; suscepere Fratres, quasi ioco, nequaquam id vero simile esse, nisi si forte Caeli Regina, cui assumptae sacer instabat dies, secum assumeret. Post meridiem vero languore, ac sudore gelido occupatus; Patre Fatio nihil id esse (vt assolet) dictitante; diserte affirmauit; adesse [Note: 94 Humi abiectus cupit mo ri.] iam sibi haud dubie clausulam vitae mortalis. Ac tandem fecere fidem tum constantia dicta, tum labi continuo, valdeque concidere coeptae vires. Inde rogauit vti sinerent humi sese abiectum mori. Quod cum primo Rector negasset; iterum instanti ex parte indulgendum ratus; vt in solum cum culcitra deponeretur concessit. Ita humi iacens diuinissima mysteria, et suâ, et circumstantium consolatione [Note: 95 Qua pietate vstima Sacramenta susceperit.] magnâ suscepit, ad preces, quae adhibebantur, attente, pieque respondens. Sed illud fuit spectaculum Fratribus periucundum. Cuncti animaduertere, vbi primum in cubiculo Sacrosanctum Domini corpus apparuit, tanquam gestiente ad dilecti sui conspectum animo, dulcissimâ quadam amoenitate, et pulchriore solito hilaritatis flore virgineum eius os explicatum. Sub haec ad Patrem Rectorem [Note: 96 Et ad mortem se compararit.] conuersus: Tempus breue est, inquit. Ac Patre prosequente illud Apostoli: Reliquum est; ipse subiecit, vt praeparemus nos. Ac velut de integro ad momentum illud aeternitatis arbitrum se comparare exorsus; bis conscientiam homologesi detersit: veniamque de Fratribus, quod minus recta eis praebuisset exempla, ita rogare ex animo institit; vt si exempla vere talia, non optima, praebuisset. Ceterum quanto breuior vsura vitae restabat; tanto eam occupabat intentius. Multas precationes ab Sanctis viris compositas, ei tempori accomodas vltro exequutus, sacram Domini in Cruce fixi effigiem petit. Eam statim porrectam manu tenens, ac peramanter intuens, ore, vti semper erat, laetissimo, plenum pietate colloquium, quale tempus, et cor conaestuans suggerebat, instituit: de beneficijs acceptis gratias benignissimo Domino agens, quod se procreasset, quod proprio sanguine redemisset, quod ad Religionem vocasset, ac cetera eius generis, rogans peccatorum veniam, spiritumque suum in manus illius commendans. Tum exorsus a pedibus singillatim sacras plagas summâ cum veneratione, ac suauitate exosculatur. Similique affectu oblatam, qua valens vtebatur, sanctissimae Virginis Matris suae imaginem complexus, atque osculatus est. Inde ad alios Caelites versus, quoniam tempus aderat, quo patrocinia maxime conquiri, atque vsurpari conuenit; voluit sibi Patronorum suorum, e beatis caeli incolis nomina recitari: quos, vt erat accuratus, vna cum ijs, qui per singulos menses in Tyrocinio illi sorte obtigerant, ex ordine in libellum retulerat. Postremo de more interrogatus, num quid molesti in animo resideret; Nihil, respondit. Ac rursus, num esset paratus Deum euocantem [Note: 97 Sanctissime mo itur, et lenissime.] sequi; iucundissime item respondit: Paratum cor meum Deus, paratum cor meum. Atque ita sancto oleo iam inunctus, alterâ manu Rosarium, et quaedam piacularia grana, alterâ sacrum cereum sustinens, vt virgo vigil, ardenti cum lampade, sponsi aduentum opperiebatur: ac breui inter sanctissima Iesu, et Mariae

ingeminanda nomina viuere Deo coepit. Adeo leniter felix ille animus ab suo corpusculo, quod fidelissimum socium, atque administrum habuerat, segregatus est; vt plane ostenderet, quam studio ei nihil haereret: eique tam viuidum colorem, oculos vsque eo nitidos reliquit; vt adstantes migratio fefellerit: et mansit deinceps venustissima in ore demortui species, quasi leniter, ac dulce renidentis. [Note: 98 Beata Virgo in morte illi obiecta.] Est qui testatur, auditum sibi eâ tempestate, cum praedicaretur publice, apparuisse moribundo clienti Deiparam Virginem. Illud certe multi obseruarunt, cum iam proxime ab excessu abesset, oculosque fere tanquam sopore dulci quiescens placide clausos haberet; conspecta interdum in vultu repente seroniore, cum oculorum hilari circumactu, dulcique labiorum motu, et quasi subrisu, argumenta quaedam suauissimae voluptatis, qua animus, vel in eo formidolosissimo agone, perfruebatur: vnde coniectura fiebat praeclaram ei quampiam diuinarum rerum visionem obijci. Hora post noctem mediam tertiâ excessit, qua fere Dominus, et Saluator noster ad gloriosissimam Virginem Matrem suam olim excipiendam [Note: 99 Mors admodum insignis, et extraordinaria fuit.] cum Angelis e caelo creditur descendisse. Tum id tempus, tum morbus nec diuturnas, nec grauis, nec medicorum iudicio periculosus; praeterea facilitas, qua adolescentis optime constituti, et integris dum viribus dissoluta coagmentatio est, iure persuaserunt ei sua uissimo flosculo non abfuisse frugis maturitatem: neque imperiosae mortalitatis rapacitate praecerptum; sed extra ordinem auctoris vitae placidâ manu fuisse collectum. Eâ nocte ad domum professam vni Sociorum, qui statuerat primâ luce Stanislaum inuisere; visus est semisomni alius frater, qui [Note: 100 Eius beata vita statim reuelatur.] monuit frustra iturum, vt viseret aegrotantem: iam Stanislaum esse in caelo. Quod cum is miraretur; iterum ille affirmauit, iam Stanislaum esse in caelo: denuntiauitque horam, qua solutus vinculis corporis euolarat. Commotus eâ denuntiatione socius, alteque cogitationi impressam retinens, vbi diluculo primo surrexit, trepide se dedit in viam: cumque vitâ functum sodalem amantissimum reperisset; cognitâ obitus horâ, quod sibi praedictum fuerat plenus admiratione narrauit, Illud pariter animaduersum est, cum Stanislaus multas ob causas merito esset omnibus vnice carus, magnaeque expectationis; tamen perinde quasi non de beatâ [Note: 101 Fama eius sanctitatis.] eius vitâ solum certi essent, sed stillas ipse quasdam ex torrente superfundentis se diuinae voluptatis deijceret; magno omnes cum gaudio casus acerbitatem tulisse; illud certantes, vt quid piam e pauculis rebus, quae sancto fratri vsui fuerant, impetrarent pro sacris pignoribus asseruandum. Mortis, eoque modo obitae vulgatâ samâ; ad exequias ingentem e Collegio, Domoque professâ exciuit Sociorum numerum; tanto motu; vt eum concursum, sanctitatisque nomen admirans Franciscus Toletus, qui postea fuit Cardinalis, tumque theologiam in Romano [Note: 102 Cardinalis Toleti dictum in morte Stanislai.] Collegio nomine magno docebat; dixisse feratur; En adolescens Polonus mortuus est, cunctique ad cadauer eius festinant: nobis porro, vbi senes occubuerimus, quid fiet? Ad id, vt videtur, alludens, quod sanctus Augustinus, cognitâ magni Antonij vitâ, et subitâ ex lectione eius duorum conuersione, dixit. Nec solum celebratum est funus; sed etiam tum alij, tum primarij Societatis Patres, pedes demortui, tanquam sanctas Reliquias, religiose exosculati sunt. Haesitque in animis omnium tam dulcis sensus ex admiratione diuinae clementiae, talia in suis famulis perpetrantis; vt accumbentibus ad mensam sponte fluerent lacrymae, et memoriam reficiendae naturae rapax illa cogitatio extingueret. Denique quam [Note: 103 Primus ad sancti Andreae de Societate moritur, et in ligneo loculo sepelitur.] singulari cum sanctitatis opinione Stanislaus decesserit, duo apprime testantur. Primum quod adolescens, ac Nouitius, praeter Societatis morem, in ligneo est conditus loculo, qui discretas (vt aequum erat) ad posteritatis venerationem sanctas illas Reliquias conseruaret: quanquam non erat tum causa vlla discriminis. Namque illud nouo in templo sancti Andreae, quasi consecrandae ceteris postea sequuturis humo, et lapidi pretiosi in fundamenta ponendo, primum sepultum est immaculatum [Note: 104 Epistola de eo per omnem Societatem di. mittitur.] corpus, quod haud sine peculiari Numinis curâ perdiu integrum, incorruptumque permansit: quasi etiam tum conseruatae olim vigor virginitatis animaret. Deinde quod mors iuxta, ac vita visa eiusmodi est; vt censuerint Patres cunctae statim Societati, quod luculenter secerunt, separatâ epistolâ nuntiandum

Paulo copiosuis eadem in Lusitaniam Iulius Fatius scripsit, summo, vt apparet, studio, [Note: 105 Stanislaus Varseuitius pri mus eius vitam describit.] vt qui gratissimae caelo illius animae diuitias interius norat. Sed Stanislaus Varseuitius Tyrocinij commilito, itemque Polonus in ordinem vitae primus digessit. Duobus post annis carmine edita est in Poloniâ, adscripto Beati titulo. Vbi veneratio ita statim coepit; vt non desint ex eo regno, qui Stanislai sanctitatis nomine [Note: 106 Primus de Societate a summo Pontifice Beatusappellatur.] adductos se profitentur, vt nomen in Societatem darent. Denique primus hic fuit de Societate, qui ab Romano Pontifice Beati appellatione donaretur: et multis in Poloniâ, alijsque Prouincijs, ac Romae praesertim acceptum sibi adolescentulum, idem qui ab initio caepit, fauor diuinus prosequens, illustrat miraculis, [Note: 107 Miraculis illustratur.] ad animarum, et corporum beneficium eorum, qui ad eius confugiunt preces. Multi grauissimis Daemonum oppugnationibus eius ope erepti sunt: alij optatas adepti virtutes, alij in morbis, alijsque humanis calamitatibus praesens experti auxilium. Ab obsessis quoque corporibus per eius inuocationem expulsi mali daemones. Denique ipsemet admirabili modo ad suae beatae vitae testificationem non nemini apparuit. Quorum admirabilium operum, rite iuratis testibus, tabulae confectae sunt publicae: et prodita sunt etiam quaedam a nobis in proprio libello, quo vitam Beati vulgauimus: vt, quoniam ad eius venerandum corpus sortiti, licet indignissimi, contubernium sumus; id qualecumque obsequij documentum, [Note: 108 Paulus Beati Stanislai frater quantae demum virtutis fuerit.] ex munere, quod tractamus, clementissimo hospiti, patronoque domestico, pro singularibus in nos meritis, redderemus. Hîc Pauli eius fratris adscribere exitum satis habebo: quandoquidem talis fuit; vt optimo iure Stanislao tribuatur, qui gratiam fratri de caelo reddiderit, qualem sancti viri solent ijs, qui nobilem ipsis patientiae coronam elaborarint. Paulus ergo, cum primis annis haud multum negotij suscepisset in rerum cultu diuinarum; vbi maturuit aetas, ita diuersam viam iniuit; vt moriens sanctitatis famam, et ipse non leuem reliquerit. Comparem sibi genere, ceterisque ornamentis conquirens coniugem, aliquot conditiones frustra tentarat: cum reputare coepit secum Deo cordi non esse, vt illo se vitae genere illigaret: ac proinde vertendas alio curas: quin Deo ipsi soluto [Note: 109 Qua occasione ad Deum totus conuersus.] plane ab terrenis nexibus et animo, et corpore seruiendum. Haec salutaris cogitatio nouae illi vitae initium fuit. Inde liberalius coepit sese precationibus dedere, diuina crebrius vsurpare, ac reliqua pietatis officia tractare impensius. Tum virtutis gustu illectus, quae experienti multo suauior, quam cogitanti est, diuinâque gratiâ corroboratus, quae recte factis amplificatur; animum induxit facultatibus [Note: 110 Facultatibus pie distributis voluntariam paupertatem colit.] suis Christo Domino redditis; pauperem vitam, humilemque traducere. Itaque Prasnisij, vbi versabatur, Patribus Franciscanis (quos Bernardinos in Poloniâ vocant) certam pecuniam assignauit templo, ac coenobio extruendo. Templo eiusdem Oppidi populari annuum vectigal auxit, et sacellum in eo condidit, et in sacello sibi sepulcrum cum inscriptione hac posuit. Non erubesco Euangelium. [Note: 111 Sepulcrum sibi inscribit.] Significans vitam sibi inopem, quamuis mundo igaobilem, vltro delectam: quod e schola esset non mundi, sed Christi: nec rubori sibi, sed splendori ducere, quod caelestis Magister re, et oratione optabile, et gloriosum demonstrarat, ac fecerat. Praeclare enim sanctus Ambrosius: Neminem, inquit, debet pudere, si ex diuite pauper fiat, dum largitur pauperi: quia Christus pauper factus est, cum diues esset, vt nos suâ inopiâ ditaret. Denique amplas eodem in Oppido aedes Xenodochio [Note: 112 Societati quantum tribueret.] continentes aedificauit, consilio collocandae ibi Societatis. Quod vbi impetrare non potuit; pauperibus eas, et Xenodochio largitus, in earum parte pauper ipse pro Christo, et contubernalis pauperum factus, vitam in assiduis ieiunijs, precationibus, et alijs pietatis muneribus egit, omnium virtutum, sed praeipue humilitatis specimen late clarissimum praebens. Auebat summopere, vt absolutum faceret holocaustum, se quoque ipsum Societati penitus tradere: quam venerabundus vbique, cum praefatione honorificâ, sanctam appellabat. Et quamuis [Note: 113 In eam tandem recipitur.] multa, ne reciporetur, ob starent; aetas in primis grauior, ac perdita valetudo; tamen, post diuturnam flagitationem sine fine perseuerantem, Claudius Aquauiua Generalis Praepositus cum ipsi homini, tum sanctae Stanislai memoriae tribuendum aliquid ratus, admisit. Hoc Paulus nuntio laetus, dum conuerso penitus ad

Crucem animo, totus in eo est, vt a subortis litibus bona, quae Ecclesijs donarat, explicet, protinus in domum Domini euolaturus; Petricouiae in regni ludicijs, [Note: 114 Pie decedit.] quae Tribunalitia vocant, lethisero morbo correptus, ad praemia recte factorum, piorumque studiorum decessit. Certatim ad corpus visendum confluxit vniuersa nobilitas, quod et postea praedicabant, quandam sanctitatem spirasse, et omnibus eius conspectu acres pietatis motus iniectos. Ita Paulus, quo bono Stanislaum arcebat, eius ab Stanissao factus est consors. Similiter olim Patriarcha Ioseph bonorum in partem, quae illi interceptum iuerant fratres, recepit. Sed humana illa fuere, et caduca bona: nostra haec diuina, ac sempiterna: vt in Aegyptum aduocatos illos; ex Aegypto hunc euocatum appareat. Extremo hoc anno Lauretum quoque [Note: 115 Iacobi Recinetensis sancta mors.] suum addidit Caelo flosculum Iacobum Recinetensem annos natum circiter octodecim, ingenio, moribusque praestantem. Is trienuio fere ante in Societatem admissus, tabe lentâ consumptus, praedixit, diem Christi natalem sibi fore supremum. Eo die, cum se ad migrationem solennibus diuinorum praesidijs instruxisset, Patribusque, ac Fratribus, quos singillatim complecti omnes voluit, laetus vale dixisset; dum abeundi cupide expectat signum, proceditque dies; ccepit dolere, quod horae nimium lentae irent: tandemque horâ ante vesperam tertiâ feliciter euocatus est. En quam victa iam mors est: quam non amara, sed amata [Note: 116 Mors Iustis non amara, sed amata.] Iustis, vel ijs, quos vita recens arctius complexos teneat. Stanislaus pro beneficio impetrauit: Iacobus increpauit morantem. Et illa, velut iam didicississet cortamina caritatis, neutri dure, et per insidias irrepsit, sed ad praemonitos placide, ac verecunde accessit.

[Note: 117 Congregationes Procuratorum vnde ortae.] Hoc anno primus Romae Procuratorum conuentus habitus est origine tali. Est in Societatis Institutis, vt totius conuentus Ordinis, nec certis temporibus, nec crebro fiat: quod sine magnis Prouinciarum incommodis, et absque boni cum priuati, tum publici retardatione fieri non posset. Verum quia necesse erat, vt Generalis Praepositus, quo cunctae familiae melius consuleret, singularum Prouinciarum flatum, non solum per literas, sed etiam coram peritorum nuntiorum relatione cognosceret; sapientissime decreuit sanctus Pater Ignatius, vt e singulis Europae Prouincijs, tertio quoque anno (nam Prouinciae extra Europam propter locorum distantiam laxiora interualla postulabant) Professorum cuiusque, et Rectorum lectus suffragijs vnus quispiam ad certiorem, quibus de rebus videretur, faciendum Praepositum Generalem veniret. Ille ita lectus Procurator nominatur. Id Lainij tempore, quantum eius, ac reliquae Societatis occupationes [Note: 118 Lainij tempore quomode habitae.] permisere, factumest: neque habito ad eos nuntios deligendos conuentu Prouinciae; sed simplici siue per literas, siue coram cum Prouincialj cousensu: neque eâ curâ, vt ex cunctis Prouincijs Romam omnes eodem conuenirent tempore, et commune aliquod consilium haberent. In secundâ vero generali Congregatione Borgia, postquam ipse renuntiatus Praepositus est, retulit ad Patres, vt super illo Constitutionum capite, quod nulla praescribit Congregationi Generali certa tempora, maturius deliberarent: viderentque, num, vt alia quaedam, id quoque amplius explicari, et fixis circumscribi terminis expediret. Eiusque erat ipse sententiae, vt septimo quoque anno habendam putaret. Multis in vtramque partem disputatis, in Praepositi sententiam plerique initio abierunt: cum eo, vt si septimo anno plerique Prouincialium censerent non adesse causas ad conueniendum idoneas; in biennium proserri liceret. Sed postea, cum intercessum esset, resque diligentius pertractata; eo discessum est, vt saluis Constitutionibus, nulloque interuallo ad conueniendum cunctae Societati definito; qui tertio quoque [Note: 119 Borgiae tempore quomodo stabilitae.] anno iubentur venire Romam Procuratores, ij Professi quatuor votorum, virique maxime ideonei essent: et ad legendos eos suum quaeque Prouincia haberet Concilium: in quo tum alia decernerentur cum Praeposito tractanda, tum praecipuâ curâ rationes colligerentur, quae suaderent, dissuaderentue generalem conuentum. Denique omnes eodem congregati tempore, decretorio praediti suffragio, vna cum Assistentibus, ac Generali Praeposito, cui geminum suffragium, et in omnium pari numero praepollendi ius esset, consilio habito, communicatoque

inuicem Prouinciarum statu, sensuque; deceroerent, vtrum iubendus conuentus esset generalis, nec ne. Hac viâ, talique temperamento neque cogendo Consilio inquietabatur Societas, si nulla subesset digna tanto motu causa: neque, [Note: 120 Quid ijs Congregationibus tractandum.] si causa postularet, remedij curam praetermittebant. Hoc itaque, Procuratorum his conuentibus destinatum primum, ac supremum est. Dispicere num qua re laboret Ordo, aut aliud causae sit, quare maximum indîci conuentum oporteat. Post haec propria quisque separatim Prouinciae suae negotia cum Praeposito Generali tractat. Dubitatum est num Procuratorem eligi ipsum Prouincialem liceret: tandemque responsum a Borgiâ non licere: siue vt minus interturbaretur [Note: 121 Prouincialis non potest eligi in Procuratorem.] Prouinciarum administratio, siue vt incorruptius de necessitate cogendae Congregationis iudicaretur: dum non jjs, quorum in manu administratio est, sed alij rudicant. Ergo cum tertius hic Francisci magistratus iret annus; is, vt reliqua Societatis instituta deducere studebat in mores; ita, edictis per vniuersas Europae Prouincias ad designandos Procuratores Prouincialibus Concilijs, eorum conuentum Romam in autumnum edixit. Posterioribus temporibus certus [Note: 122 Difficultates, quae hoc tempore Societatem premerent.] dies praestitus est, et adhuc obseruatus quintusdecimus Nouembris. Quod Pontificis iussu ex veteribus institutis de solennibus ante sacerdotium votis mutatum erat, ita dies incommodum demonstrabat; vt, si quid profici sperarent posse; eam vnam rem Prouinciarum quaedam conuentu vniuersali digna censerent. Ceterum cum omissum nihil a Praeposito sibi persuaderent, nec vltra quicquam obtinendum; cunctae summo consensu decreuerunt nihil esse, cur Societas cogeretur. Austriaci tamen Patres censuerunt (si Praepositus Generalis probaret) nominatim sanctissimo Patri supplicandum, vt Regiones Boreales exemptas eâ lege vellet. Namque Pontificem posse ipsum de Legatis suis cognoscere, quanta pereas terras Sacerdotum esset penuria, quamque simul necessaria copia esset ad praecipitem prohibendam populorum ad Haereticos defectionem, praeoptantium saepe quamlibet corruptos, et corruptores, quam nullos sacrorum administros habere [Note: 123 Primi conuentus Procuratorum forma.] Nec vero vsquam alibi, aut necessaria magis dilatae professionis experimenta, aut mendicitatis ignominiam timendam minus. Sed Francisco (cum desperaret exitum) modestius vlsum est in praesens nihil mouere. Sexto Nonas Octobris coeptus Romae Procuratorum conuentus. Praesidem loco suo Praepositus Generalis morbo implicitus Euerardum Mercurianum substituit: qui Assistens Septentrionalium Prouinciarum, et Romanae Domus Minister erat: ita tum Propraepositum nuncupabant. Quoniam nouum hoc conuentus erat genus, ante omnia formam praescribi oportuit, quam sequeretur. Igitur cum principio iustum videri ipsum conuentum censuissent: et, si quid forte interuenisset vitij, quoad ipsis liceret, supplessent: posteaque de ceteris quidem rebus ex maiore suffragiorum numero, de cogendâ vero, nec ne, Congregatione Generali, quae vnica huiuscemodi [Note: 124 Preces indictae ad bonum Congregationis exitum.] Connentuum causa est, ex maiore parte dimidiâ statuendum decreuissent; Secretarium legerunt Petrum Ribaden eriam: preces, sacrificia, afflictiones propitiando Numini ad felicem deliberationis exitum edixerunt: et diem ex eo die quartum dicendis sententijs finiuere: sic, vt contrahi id spatij, nequaquam vero prorogari fas esset. Postero die, quae apposita visa sunt necessariae ad recte censendum notitiae inuicem communicandae sancita: et praeterea additum, vt, quo die dicendae essent sententiae, quibus suffragium esset; ij singillatim omnes de sancto Spiritu sacrificium facerent; tum in vnum congregati, abiectique in preces, apud se quisque sententiam, quam vsque in illum articulum sustinere debuerant; firmarent, scriptoque comprehensam darent. Vbi dies adfuit, pridie Nonas Octobris, cum in sacellum Generalis Praepositi, vna cum eo iam validiore, ex conceptâ formulâ conuenissent, et rite cetera, praestitissent; consensu pulcherrimo; [Note: 125 Generalem Congregationem non cogendam iudicatum.] nemine prorsus dissentiente, declarauerunt, Generalem Congregationem cogendam non videri: communique item sententiâ Conuentui finem imponunt. Ita tum gesta res est: nec multum deinceps ex eâ formulâ immutauit ea, qua nunc vtimur. Subinde quae sua cuique Procuratorum Prouincia mandata dederat, separatim exhausta. Hibuit primus hic conuentus llud insigne: quod eum sanctitas

[Note: 126 Pietas Patris Borgiae in hoc conuentu.] eximia Francisci quodammodo dedicauit, sacrauitque: vt, velut ex generoso quodam, caelestique rore imbuto semine, sperare liceat ad sequentes quoque tranfusum vigorem. Nam superat prope fidem quot suis Pater humillimus, quot Ordinis vniuersi precationibus, et sacrificijs, et varijs voluntariae afflictionis generibus amplius anno, secundum, ex maiore Dei gloria, exitum institerit postulare. Vehementius nihil optabat, quam Generalatu ipse deijci, vel liberari: vtque parem muneri Societas, longe se imparem ducens, nancisceretur Praesidem. Quin etiam perpetuam anno superiore supplicationem instituerat, vt significare Deus vellet, num vltra trahendus sibi magistratus foret. Tamen cum Assistentes vetarent quicquam in tam graui, immutabilique negotio moliri; patienter ceruices sub iugo continuit. Quod si vllo modo sperasset bonam se ab Societate coactâ missionem impetraturum; haud dubie, vt ea cogeretur, lapidem in hoc conuentu omnem mouisset. Vnus in eo defuit Franciae Procurator Edmundus Haius Collegij Parisiensis Rector, quem iter ingressum obuius cum sarcinis mulus ex [Note: 127 Nomina Procuratorum primae Congregationis.] edito cliuo praecipitem deiecit in vallem. Et quanquam visus est mirâ Dei tutelâ per opem sanctorum Geruasij, ac Protasij Martyrum seruatus; tamen subsistere Lugduni ad curationem coactus, vices suas Procuratori Aquitaniae Ludouico Codretto demandauit. Ceterarum Prouinciarum hi suere Procuratores, Lusitaniae Georgius Serranus in Francisci Henricij, quem morbus tenuit, substitutus locum: Toleti Michael Gubernius: Castellae Hieronymus Ripalda: Boeticae Alfonsus Zarates: Aragoniae Ioseph Aiala: Inferioris Germaniae Maximilianu Capella: Rheni Ioannes Beroselius: Austriae Hurtadus Petrius: Superioris Germaniae Petrus Canisius: cuius, tametsi Prouinciae praeerat; lectio rata habita est, quod iam in Italiam venerat, cum responsum est, Prouinciales legi non debere: Longobardiae Fuluius Androtius: Siciliae Ioannes Philippus Cassinus: Neapolis Gaspar Hernandius: Romae Petrus Ribadeneria. Inter cetera ab Hispanicis Prouincijs [Note: 128 Hieronymus Natalis in Araozij locum Assisteus sufficitur.] missi institere, vt in Araozij locum, quem Rex in Hispaniâ morabatur, Assistens nominaretur. Quare Prouincialium exploratâ sententiâ, Generalis in eius locum suffecit Hieronymum Natalem: qui, inspectis quatuor Germaniae, duabus Galliae Prouincijs, paulo ante in Vrbem redierat. Nec vero segnius commune totius Ecclesiae, quam Societatis emolumentum curatum est. Hoc anno primus in Indiam Visitator est missus Consaluus Aluarius: et praeclara in Floridam destinata subsidia: laetissimoque euentu, vti suo refertur loco, Peruuiae Prouinciae posita fundamenta. Itaque cum ad Orientem, atque ad Occidentem propagationi fidei latissimam patefieri portam narrarent Pontifici Patres, atque peropportunas ad iuuandum Septentrionem eidem Canisius vias proponeret, multumque ijs rebus Pastor sanctissimus laetaretur; suggessere insuper videri Optimum factu, si ipsius Sanctitas aliquot Cardinales designaret, qui in has tanti momenti curas peculiari attentione incumberent. Consilioque inter se habito, [Note: 129 Quaterni Cardiuales a Pontifice Haereticis reuocandis et conuertendis Ethnicis praepositi.] tum nouas excogitarent sanctae Fidei restituendae, ac propagandae rationes: tum recte consulta ad effectum perducenda curarent. Quod audiens Pontifex, id vero omnino faciendum affirmans, protinus nominare Cardinales, qui idonei viderentur, coepit. Ex quibus decimo Kalendas Sextiles in sacro Senatu lectos a se quaternos promulgauit: Cardinalem Augustanum, qui paulo ante comite Canisio in Vrbem venerat: Bordesieram, Granuelanum, et Commendonum, qui Haereticis reuocandis ad fidem praeessent: totidemque, qui Ethnicis conuertendis, [Note: 130 Profelsio Fidei in quasdam Academias inducitur.] adiecit. Marcum Antonium Amulium, Guilielmum Sirletum, Antonium Caraffam, et Alexandrum Cribellium. Paulo post, cum memoraret Borgia Ingolstandiensem Academiam Sociorum operâ, Eistetensis Episcopi fauore profitendae fidei formulam a Pio Quarto editam suscepisse: eamque item rem summâ cum voluptate sanctissimus Dominus audiret; subiecit Pater iu Academijs Italiae id nihilo secius inducendum moris: tum vt ipsi prospiciatur Italiae, tum etiam, ne fidei sanctae hostes ex infectis profecti oris ab catholicis Academijs arma, atque insignia, quae mox contra veritatem, ac religionem vertant, accipiant. Id quoque consilium optimum optimo Pontifici visum est: atque exequuturum pollicitus,

anni insequentis initio ad Perusinam, ac Bononiensem Academiam, et cunctos Italiae Episcopos super eâ re literas dedit.

[Note: 131 Syrorum ficta legatio deprehenditur Patris Baptistae Eliani interpretis opera.] Quatuor circiter menses liberali Pontificis sumptu egerunt hoc anno Romae Syri quidam Legati ab suo Patriarchâ se affirmantes missos: quorum literas Arabice scriptas cum Pontifex Patri Baptistae Eliano (quem et Romanum vocabant) interpretandas dedisset, is varia persequutus indicia, tandem comperit simulatam Legationem. Ac sumpsisset de vanis nebulonib us exemplum Pius; nisi subodorati periculum Syri Clanculum se fugâ eripuissent. Porro quicquid paulo [Note: 132 Pontificis mandato aegrae Vrbi consultum.] ignotioribus scriptum linguis afferretur interpretandum fere nostris sodalibus tradebatur: ea de peritiâ iuxta, ac fide illorum opinio erat. Extremam sub aestatem cum sparsi per Vrbem morbi mortalium vim ingentem conficerent; deposcente sibi tenuiorum curam Sodalitate, quae ab sanctis Apostolis nominatur; memor Pontisex officij in eodem genere biennio ante praestiti; Societatis Iesu dixit esse id munus. Quod non grauate susceptum, pecuuiam satis large ipso subministrante, eâ curâ Patres, eoque labore, tum Confessarijs ad curandas animas, tum decem Socijs delectis, qui bini in quinque grauius laborantes Vrbis diuisi partes [Note: 133 Pius V. quantum Societatis opera vteretur] operi praeessent, administrarunt: vt simul inopis turbae calamitatibus occurrerent, simul Pontificis accuratissimi satis voluntati facerent. Qui quidem quantum Societatis probaret operam, eâ quoque re declarauit, quod non familiae suae modo, vt alijs annis; sed etiam sibi ex eâ concionatorem assumpsit: vt eodem tempore [Note: 134 Quatuor de Societate in Vaticano concionantur.] quatuor de Societate sacri Oratores in Vaticano dicerent: vnus ad Pontificem, alter ad eius Familiam, tertius ad Canonicos, et populum in sancti Petri, postremus ad Heluetios in aediculâ Campi sancti. Benedictus Palmius coram Pontifice nostrorum hominum primus conciones ordinarias habuit. Qui cum libertate vteretur maximâ, et aulicorum vitia insectaretur acerrime; tamen ita Apostolicum [Note: 135 Palmius Pontifici totum per annum concionatur.] prae se quendam ferebat animum; vt libentissime, et magno cum profectu audiretur. Itaque non solum ternas quaque hebdomadâ in prolixiore ieiunio conciones habuit; sed etiam continuare eas totum annum feriatis Domino, Santisque diebus (rem eo loci ad eam diem inauditam) est iussus. Latinae orationes [Note: 136 Ludouicus Gagliardus et Benedictus Pereria in sacello Pontificio cum laude latinedicunt.] in Pontificio sacello ab Ludouico Gagliardo, et Benedicto Pereriâ habitae, quia supra modum placuerant; nominatim iussi sunt iterum dicere: de Ludouico affirmante Pontifice videri sibi in eo Angelum audire: nec minorem cum iterum dixere admirationem, ac plausum tulerunt. Sed tum Benedictus, qui de sacro Christi Domini excessu orationem habuit, visus excellere. Demum ita vniuerso Purpuratorum Patrum Senatui, et Commendono in primis illa in diuino verbo tractando dignitas placuit; vt is, cum iterum legaretur in Germaniam, rogantem in digressu Pontificem, numquid haberet, de quo ipsum admonendum censeret; de hoc, praeter cetera, admonendum putauerit; vt, quemadmodum suum habebant aliae Religiosorum fimiliae in Pontificio sacello dicendi statum diem; ita suus attribueretur Societati. Quod cum eo loco omnium Legati gentium, aduenaeque permulti intersint, ad Romanorum splendorem sacrorum inter eas nationes augendum, apud quas in pretio latina eloquentia est, valiturum id esset. Quod Pontisex cum probasset, sacrique Palatij Magistro transigendum mandasset; in proxima deinceps solennia Ascensionis, Pentecostes, et diuinissimae Trinitatis [Note: 137 Ordinaria in Parasceue Oratio Societati attribuitur.] accitti e Collegio Oratores; inque annos consequentes certa assignata est ad dicendum dies Feria sexta maioris hebdomadae. Aptum enim vero explicandae eloquentiae argumentum, nisi moles infinita, ac pondus immensum opprimat. Ceterum inter diuina Sacramenta, vel eo nomine dignissimum id est, in quo summa quaeque ingenia, et facundissima ora contendant: vt Verbo, quod pro nobis obmutuit, atque adeo maledictum factum est, haec saltem a nobis bene dicta reddantur. Statuerat Pontifex in Indiam quoque Orientalem, atque Occidentalem [Note: 138 Pontificis in Societatem beneficia.] aliquos de Societate mittere, qui eas gentes, et Clerum inuiserent nomine suo, et confirmarent. Sed existimante Patre Generali, et Assistentibus magis expedire id ab Episcopis fieri, quibus Patrum aliquot comites adderentur; in hanc sententiam facile venit. Tam autem fidelem operam in Dei, et Apostolicae sedis

obsequium nauante Soci etate, prouidentissimus Pastor egregijs beneuolentiae, et beneficentiae respondebat indicijs: eamque, quo fructuosius laboraret, tempestiuis beneficijs largiter adornabat, alijs ad priuatum, alijs ad publicum vsum. Ad Andonurensem Episcopum, nouumque Coloniensem Archiepiscopum Salentinum, qui Friderico de Vveda se abdicanti successerat, in commendationem Collegiorum, quae in eorum Ecclesijs erant, accuratas literas dedit. Reuerso ex Galliâ Michaele Turriano Cenetensi Praesule, qui fuit postea Cardinalis, multaque de Sociorum in Galliâ effectu narrante; Pontifex ad Fabium Mirtum Episcopum Calatinum apud Regem nouum Internuntium scripsit: vt e Sacerdotijs, quorum Regis esset designatio, attribuenda Collegijs curaret aliqua, vnde bonus operarum numerus in regno tam auxiliorum indigo pararetur. Atque humanis praesidijs diuina adi ugens, Sacerdotes Societatis peramplâ potestate ad absoluendos confitentes instruxit. Ad vsum porro priuatum vetus priuilegium, quo Sanctimonialium [Note: 139 Restituit, et laudat priuilegium Coenobia Virginum non curandi.] curâ liberamur, in integrum restituit. Labefactarant id Panormitani Coenobij, cui a Rollione est nomen, Virgines omnibus adnisae machinis, ac demum diplomate ex Pio Quarto Pontifice impetrato, ne ab Societate, a qua restitutum ab stirpe Coenobium, et ad insignem sanctitatis gloriam prouectum erat, desererentur. Sed Pius Quintus, rogante Borgiâ, non solum pristinam summâ voluntate redintegrauit immunitatem, sed etiam diserte professus est, id priuilegij genus valde sibi probari. Demum Societatem omnem, iam ante alijs Mendicantium Ordinum priuilegiis gaudentem, declarauit se velle Indulgentiarum [Note: 140 Domus, ac templi sancti Andreae progressio.] quoque iis concessarum participem esse.

Iam domus Probationis ad sancti Andreae nonnullo crescebat aedificio, stipe maxime nouitij Francisci a Turre Mediolanensis. Templum a sundamentis, quanquam modicum, tamen non inuenustum ad culmen perductum est: cuius [Note: 141 Templum Iesu ab Alexandro Farnesio Cardinali extrui coeptum.] praecipuum altare Marcus Antonius Cardinalis Columna die Purificationis Deiparae consecrauit. At sexto Kalendas Iulias magnifici templi in sanctissimo Iesu nomine dedicati ad aedes Professorum caepta extructio Alexandri Farnesij Cardinalis sumptibus. Idem Farnesius, et Cardinalis Augustanus, qui sacrum rite fecit, primarium in fundamentis lapidem posuerunt. Arbitrabatur Alexander [Note: 142 Cardinales Far nesius, et Augustanus primum lapidem ponunt.] deberi sibi hoc opus: vt Sodalitas, quae a gente Farnesia, cum Paulus eam Tertius confirmarat, progenita quodammodo suerat; ab eâdem in principe Vrbe principem Ordinis aedem acciperet. Nec alius Odoardi postea Cardinalis in aedificandâ ibidem luculentâ domo sensus fuit, dum hereditariâ pietate gentis clarissimae opera magna consummat. Debebatur et illa ei templo dignitas, vt Praeposito Francisco conderetur: et ipsi Francisco conueniebat, vt coeptam ab se duodeuiginti ante annis, cum primum Romam venit, aedificationem persequeretur. Suscepit ergo rem impigre: situmque ipse coemit magno aere, quod ex amicis Proceribus longe positis per literas fere emendicauit: [Note: 143 Fundamentorum altitudo, et in ijs iaciendis Del patrocinium.] cum diceret ad templum totius Societatis commune aequum esse, vt quicumque ei bene vellent aliquid opis conferrent. Dum fundamenta implerentur (quae in septuaginta palmos depressa, et eorum sex, et viginti infra aquam) insigne Dei patrocinium contigit experiri. Alueo enim pleniore Tyberis cum per subterraneos meatus, vt in cauâ, ac prope pensili Vrbe, influxisset; laxatis vtrinque marginibus, remissisque tignis, quae transuersa vestientes fossarum labra tabulas distinebant; repente omnia hausta in prosundum, nullâ cuiusquam noxâ, cum circa operae haud minus quadraginta versarentur. Vbi Sacerdotalium precum nouum [Note: 144 Chorus instituitur.] editum est Breuiarium; sine retractatione institui Chorum placuit ex veteri iusso Pontificis. In Professorum templis dumtaxt canentibus Nouitijs. inductus est. In Romano Collegio Gaspar Ceruantes Archiepiscopus Salernitanus, et Iacobus Couaruuias de Leyua Ciuitatensis Episcopus, et Quaesitores Hispani, qui omnes Bartholemaei Carranzae Toletani Archiepiscopi, quem Romam Pontifex traduxerat, cognoscebant causam; die quarto Ianuarij, quo et vota Socij renouarunt, excepti conuiuio sunt: ijdemque tum carminum multiplici varietate singuli horati: tum vniuersi conciunculis super mensam habitis quindecim linguis. Itaque

modico spatio temporis auditi Haebraeorum, atque Arabum soni, Graeca, et Latina [Note: 145 Primae super mensam varijs linguis conciunculae in Romano Collegio.] oratio: tum linguâ Britanni suâ, et Scoti, et Hyberni, Belgae, Galli, Germani, Boemi, Poloni, demum Hispani, Lusitani, Itali. Hoc notarim, quod huius moris, qui deinde non raro, ac duplo interdum maiore linguarum numero, ad eximios cohonestandos hospites, vsurpatus est, hoc initium inuenio. Res autem hunc ferme in modum administratur. Praeter linguas veteres Haebraeam, Graecam, Latinam (quarum patria libri iam sunt, in quibus tantum viuunt, nec tam natione, quam studijs censentur) homines leguntur non periti modo linguarum, sed fere de Nationibus, quarum sermone dicturi sunt. Hique, cum sermo est hospitibus plane ignotus; tum latine praefantur, quâ dicturi sint linguâ: tum ad extremum oratiunculae sententiam item latine subijciunt. Porro thematis instar, et argumenti nunc psalmus, nunc locuples alius e diuinâ Scripturâ praesenti tempori accommodatus locus proponi solet: cuius alia deinceps alij membra, atque particulas, quo iussi sunt ordine, quampaucissimis tractant, vt et spatium omnibui pateat, nec gratiam rei longitudo corrumpat. Vt enim poma alendo corpori aliena gustare tantum delectat; ita sermonum, qui non intelliguntur fructus est [Note: 146 Auditorum Col legij frequentia.] omnis in gustu. Ob auditorum frequentiam distinguenda fuit hoc anno in plures classes latinae linguae doctrina: Magistro inter Humanitatem, et summam Grammaticae scholam interiecto: cui postea Primae classis Grammaticae nomen mansit. Alijs postea annis ita eadem multiplicari auditoria necesse fuit; vt, cum haec scriberemus, iam gemina Humanitatis essent: Grammatica vero in tres distributa classes auditoria octo magna discipulis plus fere centenis compleret: quorum terna infimi, ac medij: bina summi haberent. Plurimi ex Collegio Socij in subsidium per Italiam, Galliam, ac totum Septentrionem dimissi. Nec qui substitere [Note: 147 Sacra, et preces a Socijs oblata Romae pro Gallrae necessitatibus.] domi vllum praetermiserunt genus auxilij, quod conferre in absentes possent. Missus in Galliam est ingens precum, sacrorum, poenarum sponte susceptarum index, quae quisque, ad propitiandum ei Regno numen, obtulerat: multo et grauiora, et plura oblaturi; nisi iuuenum calorem Praesidum prudentia temperasset. Ex Oppidis circa Romam consueti reportari sunt spiritualium frugum manipuli. Vnus e Socijs scholasticis, qui comes Sacerdoti iuerat, dignâ imitatione, ideoque etiam relatu, vsus industriâ. Die sancto Paschae, templo ad sacram accessuris synaxim referto, pauca ingenio suo praefatus, meditationem ab Ludouico Granatensi ad praeparandos diuinissimo illi conuiuio animos scriptam clara, lentâque voce recitauit e suggestu, cum voluptate auditorum, ac pio motu. Deinde quinquagenos, vt corpus Domini sumpserant, in fecretum sacellum seuocatos, post gratiarum actionem, cohortatiunculis breuibus ad conseruandam animi munditiam [Note: 148 Aliquid turbae in Romano Collegio.] incitabat: et quam inde instituere vitam deberent edocebat. Sed Romani Collegij adeo laeta progressio Diabolum scilicet pessime adurebat: qui, dum omnes ad tam praeclarum opus labefactandum scrutatur vias; aptiorem nullam inuenit, quam discordiarum semen: satis gnarus, quo caritas in coetu laxaretur; eum tanquam corpus neruis compagibusque solutum, aegrum, et inhabile reddi: nec ab interitu longe abesse. Vsque ad hanc diem ab anno salutis millesimo quingentesimo quinquagesimo quarto alij, atque alij Superintendentes: sed vnus, idemque praefuerat Rector Sebastianus Romaeus Aretinus, vir vsquequaque sanctus: qui iam fessus, perditâque valetudine, leuandus visus est onere, vti percuplebat. [Note: 149 Dionysius Vasquius Romani Collegij Rector austerior.] Erat domi Professorum Dionysius Vasquius biennio ante Antuerpiâ Rommam euocatus: cui, diuiso Secretarij munere, Prouincias Hispaniae Pater Generalis attribuerat. Verum cum id neque vtile domi ad negotia, et consensionem foret, neque Hispaniarum Prouincijs gratum; Dionysium, quem magni faciebat, Collegio in Sebastiani locum praefecit. Nescio quo pacto, cum Pater Franciscus ad perfectam virtutem promouere omnes studeret; Diabolus sanctis eius conatibus in occasionem nocendi abutens, paulatim coeperat in Societatem inuehere [Note: 150 Rigor in regendis hominibus noxius.] spiritum longissime ab primâ suauitate eius alienum, haud quidem ipsius Praepositi culpâ (nulla enim mater benignior, atque adeo indulgentior illo) sed humano administratorum errore. Qui, similiter atque principio suae praesecturae

senctus Bernardus, nescij habere modum; contraria omnia, atque intendebant, assequebantur: vsque eo, vt in Hispaniâ de Prouincialibus, nominatimque de Arellaneda, Carillio, et Consaluio graues querimoniae essent, quod inconsulto abrepti studio, tanquam dominantes in Clero, in eis, quos veluti filios alere, et excitare debuerant, animos tenues, ac seruiles ingenerarent, cum fiduciae, caritatis, totiusque religiosae disciplinae labe, et agendarum rerum pernicie. Nec vero me fugit apud molliora ingenia, quod disciplina, et cura est, austeritatem, ac tristitiam nominari: et (vt sua cuique sententia, ac via est) qui aliena minus probant notare omnia solitos inflatiore censurâ. Geterum late fusa opinio in totum raro aberrat. Eodem ilio spiritu coepit Dionysius in Romani Collegij administratione vti: quod quo fuit magis nouum, et insolens eo loci; eo plus incommodorum peperit. Catenarum, et earceris (res in Societate, ne dum in florentissimâ illâ officinâ literarum, ac religionis inaudita) mentio interdum audiebatur. Excidebant etiam homini minus cauto verba nonnunquam indigna: domiturum se [Note: 151 Quam linguae necessaria temperantia ijs qui praesunt.] ingenia Italorum, atque docturum subesse. Vitium sane super omnia cauendum ijs, qui praesunt. Quorum, cum et nutus taciti, gestusque, ac vultus notentur; dicta irreuocabili lapsa impetu sic animis infiguntur, et adhaerescunt; vt postea nec euelli possint: et communicata, tanquam faces tartareae, incendia late fundant. Ea vero cum per sese essent acerba; hominibus parum excoctae virtutis intoleranda prorsus faciebat persona: cui nihil ad colligendam beneuolentiam humani delinimenti suffragabatur: non genus, non facies, nec vultus: color ipse teter, obliquus oculorum obtutus erat. Ita breui ingens illa nationum alumna domus ab pristinâ suâ tranquillitate, in solicitudines, in angores, querimonias, atque adeo conuenticula non bona distracta est, ipso dissensionem iuuante numero. Quippe cum fieri non possit, quin magnâ in familiâ nonnulli sint ferocioris ingenij; hi, quemadmodum multitudine opprimuntur bonorum, cum rei summa [Note: 152 Camilli Cargae tumultus domi.] constat; ita si haec turbatur, plurimos in commune exitium secum trahunt. Erat inter ceteros iuuenes Camillus Carga ad metas philosophici cursus, homo viribus bene valens, ingenio feruidus, nec satis domitae irae: qui asperius ab Dionysio increpitus, Euangelica oblitus praecepta, militari potius confidentia, quam religiosâ submussione respondit. Nec Dionysius dissimulare nouit, atque impotentem tantisper, dum resideret impetus, cedendo mollire; sed, ad ceterorum terrorem editurus exemplum, duos illico robustos aduocat ex Fratribus Laicis, iubetque inijcere in Camillum manus, atque vincire. Ille, iam sui nequaquam potens, duobus vtrâque manu arreptis laterculis, absistere eos ab se procul iubet: cum interim ipse, ac Dionysius, ac duo Fratres clamoribus Collegium totum complerent. Hactenus processum est. Nam prope vniuersi, insolito exciti tumultu, illico accurrerunt, speciemque miserandam contemplati, horrore correpti, in gemitus, ac lacrymas prae indignitate facinoris abierunt: deplorantes intra sanctum id conseptum, vnde ad totum terrarum Orbem caelestis vnanimitatis spargebantur [Note: 153 Palmius quietem Collegio reddit.] exempla, tantum laetitiae partum Diabolo. Peruolat extemplo ad Borgiam tristis nuntius: qui, vt par erat, ex intimis commotus sensibus, Benedictum Palmium ad rem cognoscendam, et mature componendam mittit. Gratissimus erat toti Collegio Palmius. Cui simul apparuit, cuncta multitudo attonita, atque eiulans facta obuiam incondito strepitu miseris rebus poscebat opem. Quos Pater graui supercilio castigatos, vt impetus illos infringeret nimium elatos; iubet in sua quemque abire conclauia. Tum conuenit Dionysium separatim, grauissimosque [Note: 154 Eiusdem Palmij ad Socios Oratio, cum summae demissionis signis.] Patrum, atque Doctorum: ex quibus, postquam motus, et querelarum causas didicit; vniuersum Collegium, edito campanulâ signo, conuocat in templum. Ibi agressus de pace, deque caritate, proprioque Societatis spiritu loqui, cum semper haberet mire obsequentes oculos, tum ita commotus est; vt cum totus ipse, totâ in oratione, cooperiretur lacrymis; ceterorum nemo sese cohibere posset. Itaque omnibus commotis, et vbertim flentibus; postremo in sermone per Deum obtestatur, vt existiment ipsum se causâm eius indigni turbinis extitisse, suam sognitiem, atque ignauiam, sua scelera talem ab Deo commeruisse poenam. Quae ex

animo proferens, ardenti vultu, neque oculis vnquam tacentibus ad solum descendit: prouoluitur humi, et veniam lacrymabili implorat voce: continuoque genibus reptans singulorum pedes incipit osculari. Perculsus hac specie Dionysius, vt qui inscitiâ magis, quam volun tate labebatur; etiam ipse lacrymarum plenus proijcit sese in terram: dein de alij, atque alij, vt nemo fieret reliquus, consequuti. Reptabant [Note: 155 In Socijs com motio animorum, ac fructus.] humi: inuicem precabantur ven am, tanquam rei omnes forent: osculabantur pedes: facinus detestabantur: perfundebant lacrymis solum. Tum Palmius Domini spiritum videns in Domini familiam incidisse; erectus: Con donate, inquit, vobis vicissim, condonate fratres, sicut et Deus in Christo donauit vobis. Nec quispiam, aduersus quempiam indignetur: sed in aeternum illum aeternae salutis nostrae hostem vertite iram, qui commeritus est. Ille ab initio homicida, ille dissidij, et peruicaciae pater, prae inuidiâ pacis, et consensionis nostrae id monstri molitus est: ille hanc exciuit miseram tempestatem. Sed Dominus Iesus, qui diligentibus se facit, vt omnia cooperentur in bonum; omnia in maiorem eius dolorem, et ignominiam vertet: redeuntibus, per Dei gratiam, nobis ad pristinam tranquillitatem, et pacem. Hunc in modum relato post foedam procellam iucundo fereno; Benedictus secedit in cubiculum cum Dionysio, hortatusque, vt aliam iniret administrationis viam: atque eos, qui se e caritate Christo deuouerant, ex caritate regeret; rursus Consiliarios, et Magistros ad fouendam pacem accendit. Camillus, vt in praesens ipse quoque cognosceret erratum suum adductus; haud multo post [Note: 156 Lenitatem Borgia Praesidibus commendat.] visus est ad suos mittendus: et Dionysius ab admistratione summotus: cui Hieronymus Domeneccus Siciliae Prouincialatu perfunctus successit. Hoc maxime exemplo Pater Franciscus edoctus, multorumque expostulationibus permotus, quanquam ante saepe commendauerat lenitatem; ad eam om nes, praesertim Prouinciales Hispanos, impensius institit adhortari: praedicans, experimento compertum clementiâ, atque benignitate longe amplius, quam asperitate, ac rigore profici. Ceterum cum in Germanico quoque Collegio, quamuis numero adolescentium nobilium ducentis sexaginta floreret, quo et Pontifex quotquot e propinquis [Note: 157 Superiotendentes omnino ex Vrbe sublati.] idoneos habebat, e patriâ aduocarat, non nihil interdum administratio claudicaret; ad idque animaduersum esset Superintendentis occasione, qui erat Franciscus Toletus, callidos adolescentes abuti; admonente Ribandeneriâ Procuratore Prouinciae, funditus ab Romanis domicilijs Superintendentis sublatum est nomen: et cuncta tranquillitati pristinae restituta: multo clarius in restinguendis hisce incendijs Dei elucente gratiâ, quam Diaboli inuidiâ in suscitandis. [Note: 158 Paulus Achilles a profugo Sacerdote dire impetitus.] Et quoniam non minus in aduersis Dei patrocinium, quam in secundis cernitur; subiungatur proditum in Siciliâ, idem sub tempus, paternae eius tutelae documentum. Hieronymo Domenecco Romam decedente, vicem Prouincialis subire iussus est Paulus Achilles Coliegij Rector Panormitani, candidissimae vir animae, atque lenisumae. Ad hunc presbyter Vincentius Malherba nomine, ab Societate iam annos quinque circiter profugus, adijt rogans, vt a votis absolueret. Paulus pro suâ bonitate quamplacidissime id suâ negans in potestate situm; ad rem cum Praeposito Generali, ad quem pertineret, tractandam hortatur: suamque apud eum omnem operam pollicetur. Ille valde, vt prae se ferebat, laetus responso, Romam se profecturum ostendit: tribusque deinceps diebus frequens in Collegij templo, et cum Paulo fuit. Sexto Nonas Octobris primis tenebris dum Paulus recipit se domum e templo, auditis toto die confessionibus fatigatus, in hom inem incidens, monet postridie triremes Neapolim soluturas: adesset in tempore: curaturum se, vt admitteretur: et aliquid etiam, quo se magnopere laborare ille aiebat, viatici collaturum. Quo in sermone sensim progresu, ad Collegii ianuam pariter veniunt. Hîc vero dum attollit manum Paulus, vt tintinnabuli funem ianitorem vocaturus apprehendat; bonus Malherba, eductâ, quam gerebat abditam, sicâ, nihil minus suspicanti crebris ictibus et pectus, ac totum corpus appetit. [Note: 159 Diuinitus ex cede liberatur.] Ad improuisum facinus mitissimus vir attonitus, sanctissimum Iesu nomen in geminans in terram corruit. Inde sacrilegus percussor confectum existimans, ferro, pallioque relicto, fugâsibi consulit. Res sane ad commendationem diuinae

clementiae singularis, et quam nemo sapientum miraculo exemit. Accursu fratrum deducto in Collegium Patre Rectore, e tot ictibus nullus pertinuisse ad viuum repertus est: tantum in pectore, atque altero crure leuiter perstricta cutis: adeo sine noxâ, vt postridie et sacrum fecerit de more, et confessiones audierit. Tantum salutiferi Iesu nominis inuocatio, et accepta Deo viri sanctitas potuit. Hoc euentu Franciscus cognito, in Siciliam scripsit, diligenter vt caueretur, ne quid [Note: 160 Borgia condonari ju bet nocenti.] mali nocenti contingeret; dareturque opera, vt eius animae in primis prospiceretur: cum et illa Dei, quae Paulum seruauerat, bonitas ad benignitatem nos inuitaret: et percussori haud semper constare mens diceretur. Haud aliter suâ ipse sponte facturus erat Paulus, qui quam alienam grauiter ferebat culpam; tam sibi, quod Christi nomine condonaret, oblatum aliquid laetabatur. Non deerant tamen, qui grauiter vindicandum scelus, edendumque exemplum, quo sacrilegus hominum coerceretur furor, cenferent. En piissimum Patrem Venustum in Siciliâ paucis ante annis dire mactatum: ibidem Paulum ad necem nuper appetitum: et fuisse post id facinus apostatam alium, qui ab eodem monitus de dimittendâ pellice, minitatus sit, quod Malherba nescierit, se scite perpetraturum. Itaque si ad feruida ingenia spes impunitatis accesserit; aperiri sacrilegis parricidijs amplam fenestram, et animis curandis aditum omnem oceludi. Ipsos fateri Siculos metu poenae suorum nimium promptas ad caedem manus inhibendas. Haec Ioannes Montoia Visitator maxime censebat. Idemque (cum eius admonitu Prorex diligentissime conquiri sontem iussisset, et comprehendisset) aliquandiu captum siuit in squallore carceris scelus luere: deinde vrgente Borgiâ, vt misero consuleretur; in Collegij Panormitani cubiculum inclusum ad impetrandam [Note: 161 Marchio Piscariae Siciliae Prorex, et eius pietas.] ab Deo veniam praeparauit: vn de post aliquot ann os tandem dimissus est. Prorex erat Ferdinandus Franciscus Marchio Piscariae, qui cum esset Religionis apprime studiosus, egregiam Patribus animas iuuandi materiam ministrabat. Multum quoque proficiebat vitae suae, atque suorum formâ: cum ipse, ac Proregina eoniuxi, et proximi ali frequenter, ac luce palam, inter Ciues nullâ magis re, quam moderatione eximii, spectandique diuina obirent. Et tulerunt praesentem quoque suae pietatis fructum. Deposito iacente filio, cum ambo parentes in Panormitani Collegij templo ad Sacerdotis abiecti pedes absolutionem petiissent, atque [Note: 162 Gaspari murarij fabri spectabilis vita.] Domini subinde corpus sumpsissent; ex eo die reparari coepta puero salus, in totum breui redintegrata est. Foroliuij magnâ virtute murarius faber Gaspar amissus. Parmensis erat patriâ. Propensissime pietatem inde vsque ab rudibus annis coluerat. Ante spectatam diuinam rem nunquam ad opus adibat: ipsos aedituos, vt sibi templa patefacerent ante lucem excitare solitus. Vt vero concioni interesset, multa passuum millia percurrebat. Cum hac indole Dei famulatum in Societate exorsus; tanto procliuius ad perfectionem omnem processit. Simplex ad obsequium, laboriosus ad opera, vigil ad preces, mitis omnibus, vni sibi asper. Excitabat mane Socios ad precationem solennem: sed iam horam totam ereptam oculis in eâ ipse consumpserat, et ordinarium postea spatium adiungebat, et spatia alia post opus vesperi. Feriatos vero dies totos ei negotio operatos habebat. Nihil extra communes mensas (nisi si quid aliquando fraternae caritatis gratiâ) quamuis laborum magnitudo requireret, degustabat. Quin et diurno fractum labore corpus nocturnis vsque atterebat flagris; adeo saeue, ac saepe; vt, miserentibus interdum Rectoribus parum tanta inclementia probaretur: sed ei Prouincialis Rodericius fecerat potestatem. Modestia erat viri spectanda semper, sed tum elucebat blandissime; cum rei diuinae ministrabat. Ita collectus in sese, sum, missis luminibus, compositis ante pectus palmis adstabat. Itaque, et iueundissime a circumstantibus spectabatur, et ad eundem se habitum multi componebant. Hac efficaci, et nunquam tacitâ morum linguâ, tum etiam additâ ad id tempestiue voce, omnes ad Deum, quibus cum ageret, adducebat. Nemoque domesticorum, [Note: 163 Eiusdem miserandus occasus] nemo extrariorum, modo nosset, Magistrum Gasparem non amaba plurimum, ac venerabatur. Quo grauius atroci omnes funeris eius casu perculsi sunt. Dum parietem veteris aedificjj ad Collegium ex ijsdem coementis extruendum,

[Note: 164 Foroliuienses exequuijs illum honestant.] subrueret, praesensit quidem ingruentem ruinam; sed inter fugam ex offensatione lapsus oppressus est. Foroliuiensis populus communi moerore: Clerus etiam multis sacrificijs, et religiosissimis exequijs honestauit. Ita Dei misericordia alijs alibi sese modis effert. Quae Romanis pepercit operis; Gasparis occasum non parcendo nobilitauit. Sed et illud animaduerti licet, in arte ita periculosâ, vt tales alioqui casus memorandi non sint, quantum intersit pauculae pecuniae, an (vt ita dixerim) caeli mercenarium opprimi. Inter multa praeclare per Italiam [Note: 165 Lauretani Collegij vtiles labores, et excursiones.] gesta, Lauretani Collegij longe, vt solet, pertinuerunt labores. Illud enim maxime Collegium est, quod cominus rem, et eminus strenue gerit, dum Patres non modo confluentes ad se vndique peregrinos excolunt; sed ipsi quoque ad excolendos late populos peregrinantur. Itaque Anconam, Asculum, Firmium, Sanctum Seuerinum, Sanctum Genesium, Sarnanum, et alia Picentum loca, partim superiore, partim hoc anno, egregio vbique successu, peragrarunt. At Recineti, praeter catecheses per templa, et vicos, atque alia vbique vsitata; Iudaei etiam [Note: 166 Iudaei conuersio insignis.] aliquot ad baptismum adducti, haud sine ope Iudaei iam catechumeni: qui cum plurimum se Christo debere profiteretur, communicare cum suâ gente inuen tum ab se bonum curae habebat. Is narrabat cum Iudaeorum manus in Orientem ad quaerendum Messiam nauigaret; incidisse in Sarracenorum biremem: qui cum Iudaeos saeue trucidarent; vbi ad se ventum est, negasse Iudaeum se, at Christianum, esse: atque ita seruatum, et captiuum abductum. Ex eo tempore amare Christum, vt seruatorem suum coepisse. Duos annos in turbâ nauticâ circumductus cum es set, forte ita euenisse, vt in modicam Insulam non procul Christianis terris, vna cum concaptiuo pro biremis vsu emitteretur. Ibi prostratum in genua institisse Christum precari, vt quando vitam sibi benigne seruarat; etiam libertatem, quo baptismate posset elui, restitueret. Inde reuersos in biremem consopitam omnem reperisse turbam, consensuque ambos occasione vtendum ratos, in scaphâ Christianorum, non longe positas, vt dixi, terras fugâ petijsse. Tum sibi nihil prius fuisse, quam vt Lauretanae Virginis aedem inuiseret, et Christo renasceretur. Hic ergo [Note: 167 Flagitiosi viri notabilis conuersio.] cum Recineti ab Episcopo baptizandus ageret, magno vsui ad aliorum peruicaciam Hebraeorum edomandam fuit. Tam multas habet Saluator communicandae vias salutis. Sed illud in speciem leuius haud scio, an re mirabilius gratiae Christi artificium fuerit. Ferrariae ciuis, tametsi suam habebat iusto matrimonio copulatam mulierem; tamen alienam amabat: quam visus sibi videre per viam; institit per vestigia sequi, Illa in Collegii templum progressa primum ad poenitentiae tribunal accedit, repurgatque per homologesim conscientiam: tum ad diuinam mensam accumbit. Amator oculis, quocumque ea pergeret, sequebatur: et modestiam, ac pietatem haud ante cognitam notabat, suspiciebatque. Cum demum non esse, quam opinabatur, animaduertit; post cognitum errorem, sic prope consuso haerenti cogitatio subit: nimirum diuinitus factum, vt in eum locum veniret, vbi specie christianae sanctitatis conspectâ, faciendum quid sibi esset, admoneretur. Ergo viam certus nouam ingredi, eundem, quem pia mulier adiuerat, Sacerdotem adit. Ordinem rei primo omnem, tum conscientiam aperit. Mox et coniugem ad Sacerdotem eundem adducit: pariterque cum eâ se diuinis frequentandis mysterijs, et alijs Christianae vitae obeundis officijs totum dedicat: per quas ab Satanâ vias pelliciebatur [Note: 168 Politianorum in repetendo Collegio studia.] ad exitium; per eas a Christo ad salutem adductus.

Inter noua postulantes Collegia hoc anno studia excelluere Politianorum. Hirem vrgere iam dudum exorsi, hoc demum anno per publicas literas primum, dein misso Legato nobili ciue Ioanne Hercule Minato, obtulerunt celeberrimam in eo tractu sanctae Mariae, cui a sancto Blasio cognomentum, aedem, cum suis vectigalibus. Cumque id Franciscus recusaret, quod ea aedes extra vrbem esset; atque ad colligendas stipes propositae starent arculae; ad Ioannem Mariam Taurusium Romae agentem scripserunt, rem vt omnino transigendam curaret: ac postremo ipsemet Episcopus eâ tantum causâ Romam venit, coram, perque Internuntios idem flagitans: ac templum intra vrbem, et domicilium, ac cetera omnia quamliberalissime pollicens: adeo vt tantis studijs prope delassatus Borgia;

Collegium admiserit, cum eo, vt tum demum incolas, maturum sibicum videretur, mitteret. Tanta vero in Politianorum animis studia, praeter ingenitam humanitatem, duae in flammauerunt causae. Pimum admirabilis ille exitus eius, qui infamiam olim degentibus ibi Socijs per fraudem inusserat: vt anno ante hunc quinio narratum est. Iam enim illustratâ veritate omnes vulgo Societati fauebant, voluntate etiam emendandi quicquid ante deliquissent. Deinde experimento (vt est natura mortalium) postquam amiserant, Collegij vtilitatem carendo intelligebant; cum sacrorum vsitata crebritas intercideret: cum solutior cresceret soboles: nec qui ingenia eorum, ac mores accommodate fingeret, praesto esset: cum denique fulgore illo in omni genere pietatis, quem Collegium induxerat, paulatim obsolescente; iam passim totâ vrbe pristinae imago negligentiae recursaret oculis. Hoc iam Collegio in hunc modum recepto, Domus probationis noua [Note: 169 In vrbe sancti Angeli domus probationis in choatur.] inchoata est. Ioanna Castriota Dux Nuceriae, eademque Marchio sancti Angeli diu institerat, vt in vrbe sancti Angeli suae ditionis, quae in Samnio est modica; in montibus sita, quinque ab Adriatico mari passuum millibus, Collegium poneretur: cumque Pater Franciscus secundi conuentus decretum obijceret; eo preces vertit, vt domum saltem probationis, cui post aliquot annos scholae adderentur, cancederet: se capitibus viginti alendis pretium collaturam. Idque ita flagitabat, ac precabatur; vt saluâ gratiâ diutius obsisti nequiret. Quippe magnis personis, dum religiosa postulant, quae tamen concedi non expedit; arduum negotium est probare, quod neges. Nam super insitam ab nobilitate, atque opibus indolem, quâ postulatis plerique suis inesse pondus imperij volunt, dum oculis ad sua tantum vota intentis, et religiosae rationis propemodum rudes, haudquaquam satis omnia, circumspiciunt; existimant sibi quia bona, atque honesta petunt, nec bene posse, neque honeste negari. Cum vtique verius esset existimare, quo meliora sibi a viris bonis, beneuolisque negantur; eo causas, quare negentur, maiores adesse, quam ipsi dispiciant. Ergo missi hoc anno cum aliquot [Note: 170 Item in Nolano Collegio.] Socijs Pater Emerius de Bonis, et Pater Franciscus Hemerulus: Ille Rector, hic praefectus Nouitiorum futurus. Nolae quoque instituta est probationis domus, [Note: 171 Pater Victoria Salernum, atque Venafrum vtiliter excurrit.] cui Franciscus Gomius Praepositus, et templum coeptum aedificari. Pater Victoria, qui e Sardiniâ reuersus Collegium Nolanum regebat, in Salernitanum Archiepisco patum iussus excurrere; valde in vrbe, et agro renouauit, auxitque diuinum cultum: paces operosas conciliauit: scholas rudimentorum fidei instituit, Sodalitatemque ad mysteriorum frequentiam excitauit: denique summis laboribus egregia molitus, ad eadem molienda Venafrum discessit. Collegium Senense, [Note: 172 Senensis Collegij incrementa.] templo sancti Vigilij curâ animarum expedito, et adiunctâ Abbatiâ ad Quartum, vt vocant, tenui illâ quidem, et vbi aedes sancti Michaelis deserta, ac ruinosa erat, tamen loco remittendis animis peropportuno sita, emergere priscis aerumnis coepit. Ceterum, quod habebat Societas prope Bassanum cum sacello domicilium [Note: 173 Baffanense domicilium Capuccinis concessum.] feculi euntis altero et quinquagesimo, ei ab Sodalitate se flagellantium dominatum; Capuccins, quorum multo magis accomodatum instituto erat, sponte concessum est. Taurini maximâ Ciuium voluntate apertae scholae nono Kalendas Nouembris. Eo Rector adijt Achilles Gagliardus, cum in Romano Collegio [Note: 174 Achilles Gagliardus Taurinensis Collegij Rector.] Theologi Doctoris, ad maiorem apud Haereticos accolas auctoritatem, ornatus esset insignibus. Iacobus Acosta, cui Achilles successit, cum Ioanne Xauerio Antuerpiam missus. Ex hoc Collegio Ludouicus Codrettus, cum Allobrogum Ducem ad Collegium Camberiense iuuandum omnibus rebus destitutum, incitasset: [Note: 175 Ludouici Codrettiin Valles Lucernae, atque Angronnae excursiones.] quam ob causam Taurinum in reditu ex Congregatione Procuratorum venerat; in Valles Lucernae, atque Angronnae excurrit, confirmans diuino verbo Catholicos, Haereticorum redarguens errores egregio cum, pretio operoe.

Laurentius Magius Austriae Prouincialis hac aestate in Poloniam iter intendit, [Note: 176 Prouincialis Magij in Polonia res gestae.] suis vicibus, quandiu abesset, Henrico Blissemio Rectori Pragensi delegatis. Tum primum Collegia Polonica Prouincialis inuisit: qui non ab Socijs modo, sed ab Praesulibus quoque, Dynastisque, ac Rege perhumaniter, perque honorifice exceptus; eos ad fidei catholicae defensionem, captato prudenter tempore, nec

sine effectu, accendit. Bransbergense, et Pultouiense ordinauit Collegia: curauitque, vt Bransbergensi ad triginta alendos ab Cardinali Hosio suppleretur impensa, literisque fundationis, ex formulâ ab Vrbe missâ, vltima manus induceretur. Grauitate illa suâ dulcissimâ, ingenuâque prudentiâ, adhaec ore vere probo, ac plenâ blandae maiestatis specie, mirum quantum Sarmatarum animos coepit: nec minus ipse humanitate captus est, et facilitate gentis: quam perspectam sibi, expertamque prope incredibilem profitetur. Itaque toto animo, cunctisque opibus iuuandum Regnum suscepit. Sed ante omnes admirabatur Cardinalis Hosij [Note: 177 Stanislai Hosij Cardinalis pietas.] cum Religionis tuendae studium, tum erga Socios Bransbergenses pietatem. Quorum vt in recenti domicilio, et plerisque prope tyronibus, et super haec adeo procul ab reliquâ Societate; et imbellicitates sustinebat, et aegritudines alleuabat, et [Note: 178 Collegium Pultouiense Petrus Miskouius Antistes protegit.] auctoritatem, pressis, si qui incidebant humani errores, tuebatur constantiâ, et indulgentiâ singulari. Collegij quoque Pultouiensis patrocinium amanter Antistes susceperat Petrus Miskouius, qui demortuo Fundatori successerat: tametsi videbatur initio minime fauturus. Multa praeterea Collegia petebantur. Acerrime instabant Iacobus Vchanski Archiepiscopus Gnesnensis, et Adamus Konarski [Note: 179 Noua Collegia iu Polonia postulantur.] Posnaniensis Episcopus. At Valerianus ex vrbe Vilnâ magni Lithuaniae Ducatus principe, quam curabat, et proprias ad Cardinalem Hosium, cuius consilio se, et exemplo excitatum aiebat, vt faueret, et ad Bransbergenses Socios literas dedit, quas prodere hoc loco iuuat: vt hoc etiam monumentum apud gratam posteritatem illarum Polonicae Ecclesiae columnarum extet. Ergo scriptarum ad Cardinalem exemplum hoc est.

Illustrissime, ac Reuerendissime in Christo Pater, ac Domine.

[Note: 180 Epistola Valeriani Vilnensis Episcopi.] PArtim officij mei memor, quo Ecclesiae Christi, et me ipsum, et omnia mea debeo, partim illius sanctissimi, et saluberrimi consilij haud oblitus, quo me Illustrissima, et Reuerendissima Paternitas Vestra, pro suâ in me singulari beneuolentiâ, amicissime dignata est commonere, vt sanctis, et pijs vestigiis vestris insistens, omnem meam operam darem, quo fratribus Societatis Iesu Vilnae aliquod certum domicilium quamprimum posset constitui: ostendens breui tempore futurum, vt res Christiana, quae his temporibus infelicissimis in hoc magno Ducatu Lithuaniae admodum vehementer nutat haeresibus in dies alijs, atque alijs pullulascentibus, eorum operâ, Deo optimo aspirante, in tranquilliorem statum posset redigi: etsi is non sum Illustrissime, ac Reuerendissime Antistes, qui me tantis angustijs circumclusum amplitudinem, et maiestatem clarorum gestorum, et factorum Reuerendissimae Paternitatis Vestrae, quibus iam pene toti Orbi inclaruit, sperem vel saltem aliquam similitudinem posse assequi; tamen dictis causis permotus, pro eâ rerum mearum tenuitate, in quam sum, militum, et Haereticorum maximis iniurijs redactus, quod potui praestiti. Emi igitur in primis domum caementitiam olim Dominorum Lassinski, cum alijs multis commodis Collegio piorum istorum, et doctorum virorum satis aptam, tum vel eo maxime, quod eo loci sita est, vt et Episcopi Vilnensis Curiae sit valde vicina, et ab omni strepitu opificum longe semota. Habeo iam, et praedium aere meo ibidem emptum, vnde singulis annis centeni aliquot floreni Polonici in eorum necessaria redire potuerint. Nunc illud mihi restare videtur, vt Illustrissima, et Reuerendissima Paternitas Vestra, pro suo in me valde propenso animo, vnum, atque alterum virum prudentem ex hac Societate Bransbergensi dignetur ad me Vilnam mittere. Et quia sic afflictae sum valetudinis, vt in dies impendentia pericula timeam; cuperem tales mihi mitti, qui ad capessendam possessionem istorum bonorum omnium essent apti, ac idonei: vt eos statim dominos, et heredes eorum omnium constituerem. Quod vt Illustrissimam, et Reuerendissimam Paternitatem Vestram, pro suâ in Ecclesiam Christi vigilantiâ, facturam non dubito; sic ego praeter hoc, quod tot, et tantorum beneficiorum sempersum futurus gratus,

etiam Deum optimum maximum continuis votis sedulo orabo, vt illam ad suae Ecclesiae sanctae incrementum, et augumentum in multos annos seruet saluam, et incolumem. Cetera ex eo, qui has perferet literas, facile cognoscet. Valere Illustrissimam, ac Reuerendissimam Paternitatem Vestram diutissime, felicissimeque percupio. Vilnae ex curiâ meâ Episcopali vigesimo die Augusti, Anno Domini millesimo quingentesimo sexagesimo octa uo. Scriptae autem ad Collegium erant tales.

[Note: 181 Eiusdem epistola ad Patres Bransbergenses.] Cum pro meo Pastorali officio subinde mecum cogitarem, Reuerendi Patres, quibus modis res Ecclesiastica in hoc magno Ducatu Lithuaniae, ob infinitas fere haereses valde labascens, possit quoquomodo erigi, et attolli; venit mihi in mentem, Deo sic procul dubio volente, veneranda haec, et celebris Societas vestra. Quae, cum pro suo instituto, et eam rationem vitae sit amplexa, vt et verbis facta valde cohaereant, et omnium disciplinarum optimarum tam diuitem scholam aperiat, vt ex eâ, tanquam illo diuite cornu, quilibet in vsum suum necessaria facile queat depromere; in eam spem sum adductus, vt credam his vestris sanctissimis armis, quibus vos audio satis abunde esse instructos, omnes has pestes grassantes ab ouili mihi a Christo commisso depelli posse. Quo vero hoc per vos Christi operarios strenuos commodius agi possit; primo domicilium satis commodum vestro instituto iam curaui: deinde, et praedium, vnde necessaria Societati vestrae non aspernanda esse potuerint. Verum, vt et de his, quae sunt iam parata, et de ceteris, quibus opus adhuc esset, tanto melius, et certius possit constitui; Reuerendas Paternitates Vestras obnixe peto, vt pro vestro in Ecclesiam Christi zelo sancto, vnum, atque alterum virum doctum ex Collegio vestro ad me Vilnam ad certum tempus quamprimum mittere dignentur: qui quasi prodromi, vna mecum omnia ea praeparent, quaecumque ad professionem Societatis vestrae videbuntur requiri: simulque eorum bonorum, quae iam sunt parata possessionem capiant. Quod, vt vos, pro vestro in Ecclesiam Christi amore, facturos non dubito; sic ego dabo omnem operam, vt et hi viri boni, quos mittetis, satis abunde habeant omnia: et de reliquis ex eorum consilio sic constiuam; vt venerabili Societati vestrae satis commodum domicilium hîc figi possit. De qua re etiam ad Illustrissimum Dominum Cardinalem Episcopum Varmiensem scripsi, Dominum meum obseruandum. Qui etiam, pro suâ in me beneuolentiâ, non dedignabitur, quod possit huic rei vsui esse, in commune consulere. De reliquis meus hic famulus, qui Reuerendis Paternitatibus Vestris has literas reddet, vobiscum aget. Valere vos diutissime, felicissimeque percupio. Vilnae ex nostrâ Curiâ Episcopali vigesimâ die Augusti, Anno Domini millesimo quingentesimo sexagesimooctauo.

[Note: 182 Vilnae curproperandum Collegium.] Apud Cardinalem Heilisbergae Prouincialis Magius erat, cum redditae vtrique suae sunt literae. Addebat autem earum lator, qui et currum, et pecuniam ad Socios continuo peruehendos adduxerat, ideo festinare Episcopum, quod et senior aetati diffideret, atque Haereticorum Vilnensium anteuertere conatus vellet, qui Academiam, vel Vilnae, vel circa moliebantur: in eamque rem vim pecuniae magnam conferebant. Sperabat autem Episcopus, si Academiâ ab se catholicâ occupatus esset locus; eo procliuius Regem Haereticorum coeptis obstaturum. Perdoluit Magius non adesse sibi facultatem adeo inflammatis senis optimi studijs extemplo parendi. Itaque et offi ciosissime illi rescribit, et impense cum Praeposito Generali causam egit: ac demum, ingentem erga totum illud regnum propensionem secum referens, in Austriam reuertit, misso Romam ad Tyrocinium iam magni [Note: 183 Petrus Scarga ad Romanum Tyrocinium missus.] nominis concionatore Petro Scarga, quem Deus Dominus benigne Polonos respiciens, Patris Stanislai Varseuitij commotum exemplo, ad sua haec castra vocarat: eodem tempore et nouis expeditionibus aditum aperiens, et bellatores egregios parans. Interim Elbingae statio priore anno posita continuata est. Sub [Note: 184 Pater Petrus Phae ab Elbingensibus Haereticis diuexatur.] huius anni initium ad Petrum Phaem, qui eam stationem obtinebat, Haeretici Elbingenses contumeliarum, et minarum plenas misere literas, in quibus significabant octodecim e suo numero in ipsius, ac Sociorum, quicumque Elbingae apparerent, necem coniurasse, vel cum fortunarum suarum, et capitis certo discrimine.

Et quidem, sic enim loquebantur, huic praeclaro facinori salutifera Natalis [Note: 185 Haereticorum minaces ad eundem literae.] Domini nox destinata modo erat: sed inspirauit tibi, tuus et dominus, et magister Satan, ne solitâ horâ veneficij tui sacrificium offerres. Verum quod non continuo fit, non ideo nunquam fit: ocyus, serius non effugies. Vel vigilem, vel in lecto consopitum meritis mactabimus poenis. Neque est, quod martyrij te inani spe ludas. Non pro Christiano, aut iustitiae teste; sed pro malefico, vt es, trucidabere manibus nostris. Sat credimus te (adeo es nequam sceleratus, temerarius) hisce nostris literis haudquaquam commotum iri: et forte dabit te Deus in reprobum sensum, quo meritum diu supplicium luas. Ad id ergo te compara. Nosti mentem nostram. Deus contra te, tuosque promouebit conatus nostros. Nos octodecim Christiani viri. Hac denuntiatione nihil territus Petrus, [Note: 186 Petri Phae constantia.] quanquam sciret in mediâ se morte versari; nec diem nec noctem ab insidijs vacuam habere; nunquam tamen destitit fidelis officio pastoris fungi. Atque be nignissimus Deus, vt illius prouexit, ita nefariorum repressit conatus. Qippe terribiles illae minae nil praeter inanem strepitum, et terriculamenta, qualia auctores decebant, ediderunt, Ictae lapidibus fenestrae; modo ante ianuam proiecta bestiarum cadauera: modo ante ipsa altaria, quae et foedissimis conspurcarunt sordibus: obscenae passim figurae pictae, subiectis in Papistas, Iesuitasque carminibus, et ipsis omnino poetis, et picturâ dignis. At Petrus, Deo bene iuuante, modestiâ, sedulitateque obnitens, ita Catholicorum coetum erexit paulatim, auxitque; vt in sancto Christi resurgentis Paschate circiter ducenti catholico ritu confessi, vnâ tantum sub specie diuinam Synaxim celebrarint. Haec dum impigre Petrus curat, paralysi siue naturali causâ, siue Haereticorum arte corripitur. Quare Bransbergam reuocato, in eins locum Rector ipse Bransbergensis Philippus Vidmanstadius, et Lucas Crezouius, ille Germanus, hic Polonus, stationi successere. [Note: 187 Res Austriae.] Viennae, Pragaeque res gestae quietius. Viennense Collegium Maximilianus Imperator confirmauit. Sex supra centum Viennae: non multo pauciores Pragae: restituti catholicis sacris: praeter alia vtrobique apud Catholicos incrementa pietatis. Sed Pragae, totâque Boemiâ ineunte aestate vulgatalues immanis (ex qua Sociorum [Note: 188 Lutheri consobrinus ad Cathosicos reuocatus.] tres absumpti) commercia interrupit. Olomucij paucis mensibus ad septuaginta reuocati ad pristinos ritus, in quibus ipse Lutheri consobriuus. Hîc, extremo iam vere, Antistes Synodum Dioecesanam habuit, vndequinquaginta annis intermissam: ad quam vocati Pater Magius Prouincialis ante discessum in Poloniam, Henricus Blyssemius, et Adalbertus Bausek, ducentis, qui interfuere Sacerdotibus, [Note: 189 Res Germaniae Superioris.] et Antistiti concionibus, priuatisque colloquijs pro virili, quam Deus dedit, tulere opem. Augustae, cum inde vsque ab eius sedis initio pauci, qui ibi versabantur, victitassent pecuniâ, quam Canonici pendere ante concionatori ordinario consueuerant; quod id videbatur stipendio simile, Pater Generalis vetuit posthac accipi: idemque plane sub tempus duo nobiles Fuggeri domum, ac sumptus [Note: 190 Paupertatis studium maiori Deus proue!tu compensat.] ad vigintiquinque sustinendos detulere: quanquam diu post Collegium sundatum est. Adeo accepta Deo sincera Institutorum custodia: tantusque insanctae paupertatis studio est prouentus. Hinc, antequam Romam veniret Canisius, Herbipolim, atque Eluangam excurrit. Eluangam ductu Cardinalis Augustani eius Ecclesiae praepositi inter vernum ieiunium abijt. Ante viginti annos sedem Haeretici Eluangae fixerant, nec auelli poterant Lutherano innixi Principe. Sed optimus Praesul administrum non imparem nactus Canisium, diuinâ inprimis [Note: 191 Canisij strenui labores.] aspirante gratiâ, editis paternae pietatis, caritatisque, et euangelicae humilitatis indicijs, eo deduxit rem; vt, post multos, cum Ecclesiâ reconciliatos, consensu omnium decretum sit, neminem post hac Oppido recipiendum, qui non ante ex formulâ Pij Quarti fidem profiteretur. Sique negotium facessant Religionis [Note: 192 Haereticorum fabula de Canisio.] corruptores, inde alio demigrandum. Canisius, post confirmatum populum, iam Hospitalium quoque, aliarumque pijs dicatarum vsibus domorum familias caelesti doctrinâ, et poenitentiae sacramento solabatur, ac recreabat: cum Herbipolim Episcopi, aliorumque primariorum literis trepide aduocatur. Rumorem sparserant infelices architecti mendaciorum Haeretici, tandem Canisio

quoque obortam Euangelij lucem, atque ad nouum Euangelium desciuisse. Hic rumor et alibi, et maxime Herbipoli, vbi priore anno Canisius cum admiratione ingenti auditus fuerat, procedebat ad imbecillioris multitudinis labem. Itaque is magnopere accitus, et vero indignans affictam sibi ab impostoribus vmbram, atque personam in castris militare impietatis, cum sub Oecumenicae Religionis signis quicquid non auctoritatis modo, ac virium, sed et sanguinis, et spiritus [Note: 193 Eorundem fallaciaedeteguntur.] haberet pro veritate deuouisset; magnis itineribus Herbipolim fertur. Apparet in suggestu: sacrosanctae se Romanae Ecclesiae filium, discipulum, defensorem profitetur. Aduersarios inanibus imaginibus, vanisque commentis, vt qui veritate non possent, grassantes, in eam, quam fecerant, deiecit foueam: ementitoque inuolucro palam explicato; simul totam eorum falsae doctrinae, ac figmentorum fabricam ante oculos ponit: vt nihil ex mendacio aliud lucrarentur, quam [Note: 194 Herbipolitani Collegij fama, et opera.] vt cognoscerentur, haberenturque mendaces. Ceterum ex Herbipolitano Collegio speratum iam apparebat praesidium: vt non deessent, qui confirmarent, Franconiam, si ante talis defendisset custodia; haud quaquam in tantum miseriarum fuisse venturam. Seminarium humanioribus literis latine, et graece studentium Sociorum hîc coeptum est: Moguntiae Philosophiae, ac Theologiae. Moguntinus Antistes Collegium fuum certis firmauit reditibus de Canonicorum consensu. [Note: 195 Treuiris exbello molestiae.] Collegium Treuirense, vti et Ciuitatem, iam ex pestilentiâ respirans, bellum excepit: subortis offen sionibus inter nouum Archiepiscopum, eundemque creandi Imperatoris Septemuirum, atque Rempublicam: quae, vt aliae quaedam Ciuitates Imperij, libertatem vindicabat. Ergo cum ille pro Domino nequaquam admitteretur in vrbem; ad vim necessario ventum est. Quarto Idus Iunias Treuiros obsidione cinxit: quae decem ferme hebdomas tenuit. Tum demum pax facta, receptusque obedienter Princeps, causâ dissidij ad Imperatorem reiectâ, qui tandem sententiam pro Archiepiscopo tulit. Inter haec, multa fuere Socijs toleranda. Serebant in vulgus ij, qui ante quoque parum fauebant, siue Haeretici, siue Haereticis, quam Catholicis propiores, Archiepiscopo fauere Iesuitas: quod pronum creditu faciebat ipsa aduersus Societatem, bonosque omnes clementia Praesulis. Inde bis totum fasti diosissime perscrutati Collegium si arma, seu vestigia occultorum consiliorum deprehendi possent. Studia Senatus beneuole admodum in Collegium propendebant: sed licentia militaris tum semper, tum maxime in huiusmodi ciuilibus dissidijs aegre coercetur iustis imperijs. Quo tempore nequissimus quisque, vt ad conserendas in acie manus postremus; ita ad inermes, atque non reluctantes vexandos, spoliandosque ferocissimus est. Irrumpebant igitur in Collegium, vorabant, hauriebant quicquid ad manus occurreret: proferrique [Note: 196 Sociorum in aduersis patientia.] si minus occurreret, trucibus oculis, turbido vultu, voce terribili iubebant. Contumeliae insuper, conuicia, execrationes aggerebantur. Quae Dei famuli patientiâ, et dissimulatione, atque adeo alacritate, quam fieri poterat maximâ, tolerabant. Itaque vnus Fratrum, qui pistorem agebat domi, vltra Saxoniam natus, execrante quodam, ac dicente: Credo equidem Iesuitas a Diabolo huc deportatos: hominem blande intuitus: Ego certe, inquit, pedibus meis veni, atque admodum fessus. Sed cum opinione diutius teneret osibdio, receptoque in vrbem, quod e Lotharingiâ accersierant, auxilio, publica crescerent [Note: 197 Antonius Vinkius Prouincialis, ceterique Patrescalamitati publicae succurrunt] mala; iamque tenuiorum plurimos fames, militum haud paucos morbi, vulneraque conficerent; Antonius Vinkius Prouincialis, qui forte praesens aderat, atque alij Patres, e suâ tenuitate egentium subleuare necessitates aggrediuntur: ijdemque auctores Senatui sunt Nosocomij curandis militibus adornandi. Quod cum placuisset Senatui, eamque curam ad Socios contulisset; continuo Prouincialis [Note: 198 Nosocomij cura Nostris demandatur.] vicinam Collegio domum, paulo ante ab Archiepiscopo ipsi Collegio, quod eius horto imminebat, emptam, in Nosodochij destinauit vsum, tribus ei de Collegio praepositis, quibus alij ibant adiutores. Postridie tredecim aegri aduecti, ac subinde alij: ex quibus nonnulli mortui, quos omnes in proximum sanctae Clarae Monasterium tumulandos prosequuti Socij, cum Patre Rectore, ac duos ipsi suis extulere humeris Collegij Sacerdotes. Inuisebatur passim Nosocomium,

mirabantur munditiem, magisque nouam, ac religiosam in militari mensâ benedictionis, saerae lectionis, gratiarum agendarum consuetudinem, Cruces, ac pias imagines passim affixas: super omnia Patres linteo praecinctos discursantes, et circa frequens ministerium satagentes. Quae inusitata ijs oris per eas tempestates officia vix credi potest quantam effe cerint in populo aeque, ac militibus animorum conuersionem. Qui modo pro hostibus odio erant; iam loco parentum obseruabantur. Ac si quis procacior adhuc Iesuitis re, verboue negotium facesseret; statim hinc, atque hinc existebant e gregalibus, qui absterrerent, commemorantes quantâ boni illi viri caritate egentibus aegris, mortuis, omni hominum generi subueuirent. Adeo non ad aeterni modo, sed ad huius quoque temporis fructum salubre consilium est vincere in bono malum.

[Note: 199 Belgicae res.] Louanij, cum migrasset e vita ordinarius Haebraicae linguae professor, duobus eam sibi prouinciam deposcentibus, quorum alter ab doctrina, alter ab religione claudicabat; Rector Academiae, ac primarij viri institere, vt id oneris quispiam [Note: 200 Ioannes Harlemius primus de Societate Lonanij Haebraicam linguam publice docet.] Sociorum susciperet. Et Costerus, remisso stipendio, iussit tantisper eum locum supplere Ioannem Harlemium insignem pietate, atque doctrinâ virum. Isque magnâ approbatione, apud numerosius, quam superiores Magistri auditorium in Buslidiano trilingui Collegio primus de Societate Louanij publice docuit. Sed hîc quoque, cum Dux Albanus strenue perpurgandis ab haeresi Prouincijs daret operam, et Princeps Auriacus aperte iam contra Religionem, ac Regem exrcitum duceret; sub autumnum, Musarum ocia strepitus martius interturbauit. Collegium nostrum eo negotij minus habuit, quod Albanus Dux, cum Ciuitas munitorum, atque propugnatorum certum exigeret numerum, immune iussit esse. Haud multo post, et Louanio, et Belgio vniuerso, recessu hostium in Galliam, [Note: 201 Tornacense Collegium restitui coeptum.] qui quacumque tulere pedem, stragem aedium sacrarum immanem edidere; tranquillitas in praesens redijt. Tornaci iam Socii octo, par Sacerdotum, ac Fratrum numerus agebant inquilini in aedibus Ioannis Gobertij Sacellani, vt vocant, aedis Deiparae. Amplum sancti Ludouici sacellum Canonici attribuerant, in quo sacris populum mysterijs impertirent. Flagitante Episcopo, Octobri mense in aulâ [Note: 202 Pater Robertus Clayfsonius Tornaci concionatur.] Xenedochij sandti Nicolai prima literarum rudimenta, et catechismum edocere pueros coeperunt, qui affluxere quamplurimi. Pater Robertus Clayssonius Ecclesiastem agebat in summo templo, et ingenti ceterorum e populo, et nonnullo Haereticorum concursu. Huc Robertus, Episcopi postulatu Tornacensis, Antuerpiâ venerat, postquam Iacobus Acosta, et Ioannes Xauerius ex Italiâ venerant [Note: 203 Vincentius Verius, et Christianus Dalmensis Leodiummissi praecursores.] Antuerpiam: quos Hispanarum natio, quantâ cogitari potest maximâ humanitate excepit. Leodium, cum Antistes domum emisset, qua, dum paratur Collegium, praecursores aliquot vterentur; Costerus duos misit Sacerdotes Vincentium Verium, et Christianum Dalmensem, qui tanquam in statione Leodiensibus praesto essent. Ibidem interdum Henricus Dionysius versabatur: sed ordinaria [Note: 204 Duaci Collegium inchoatur fundatore Ioanne Lentaillero Abbate sancti Benedicti.] eius statio Traiecti ad Mosam erat, vbi mirifice conseruabat, restituebatque diuinum cultum. Duaci Collegio initium factum. Ioannes Lentaillerus Abbas, et Conuentus sancti Saluatoris Aquicinctinus Ordinis sancti Benedicti instituit. Quadruplex erat Collegium, pars complectebatur pueros graece, latineque docendos, extra Dialeticam: pars prouectiores instituendos necessariâ Sacerdotum doctrinâ: pars quosdam inopes: postrema nostros homines, qui triplex illud genus doctrinâ, et moribus gratuitâ operâ informarent. Dimicatio fuit Abbati molesta, primum cum Monachis, vt redituum donationem ab omni conditione liberam, cum aliter a Societate non reciperetur, comprobarent. Deinde cum Duacenâ, tum nascente, Academiâ. Occurrere volebant Monachi posterorum erratis. Academici postulabant duo: primum, vt Collegium quoque Aquicinctinum ex auditoribus suis mercedes, quae didactra, aut minerualia vocant, exigeret: ne ceteris Gymnasijs gratuita vnius doctrina officeret: deinde, vt publice docturi in Academiae iurarent leges. Sed tandem, cum Abbati enixe roganti vtriusque gratiam rei fecissent; eodem festinante, primus secundum ferias sancti Lucae dies scholarum auspicijs destinatur. Parata erant omnia: index typis impressus

librorum explicandorum, per inferiorem, superioremque Germaniam sparius. Archiep scopus Cameracensis, Atrebatensis Episcopus Franciscus Ricardottus, in cuius dioecesi Duacum est, aliquot Abbates: non modicus praeterea e propinquis vrbibus aliorum numerus conuenerant, vel vtspectarent, vel vt cohonestarent [Note: 205 Studiorum initia disturbantur ab Academiae Moderatoribus.] eam celebritatem: cum ipso sancti Lucae die moderatores Academiae vetant quicquam inchoari, nisi prius, qui publice docturi essent solemne iusiurandum Academiae conciperent. Id visum Prouinciali Costero mirum: data Abbati verba: ad eumque articulum, cum quieti tandiu res apparari vidissent; denuntiationem eiusmodi reseruatam. Abbas haud modice commotus vehementer agit: fidem sibi decem ante mensibus obstrictam exigit: orat, obsecratque ne tanto negotio aduocatos in Duacensium praesidium Religiosos fugent, contristent, et cogant ipso initio aliquid contra ipsorum instituta committere. Illi aiebant, eâ re se communi paci, Academiae dignitati, postremo conscientiae consulere suae. Nam si id Colleium ex Academiae esset corpore; multo minorem contentionum, et liuoris causam fore. Et quoniam perspicerent ipsum in magnam euasurum celebritatem; nolle eius decoris expertem fieri Academiam. Ad vltimum se fidem iureiurando obstrinxisse, non permissuros quempiam publicum Duaci Magistrum agere, qui apud Academicos nomen Professus non esset. Prouinciali certum erat non subijcere suos homines, praesertim sacramento adactos, alienae potestati, ante exploratam Patris Generalis sententiam: quem sciebat nunquam passurum fuisse, vt in eum vfque locum res procederet, nisi Abbas salua fore Societatis iura scripsisset. Ergo vel inchoandum erat, quod mox cum grauiore notâ (si sorte Generalis acta improbaret, Duacoque euocaret) desereretur: vel post tantum apparatum, tamque celebrem vndique sparsum sonum, tantumque hominum concursum, expectatio omnium eludendâ, Haereticisque, ac praue affectis ingenijs materia dicta dicendi, insultandique praebenda. Iamque, vnum diem inter eas contentiones dilato exordio, gliscebat sermo ab Iesuitarum fastu, qui nullius hominum ditionem [Note: 206 Sedato tumultu studia incoantur] pati possent, moras accidere. Demum, post longum certamen, Abbas ab Academicis moram sex mensium impetrat, dum a Patre Generali responsum feratur. Prouinciali pollicetur, si perstent in sententiâ Academici, et Generalis non iudicet eo descendendum; tum se liberos ab omni docendi onere, vel in scholasticorum Societatis Collegium, vel in probationis domum reditus collaturum. Haec cum Praesulibus via maxime probaretur; Costero quoque, post consultos domi Patres, et precibus Deum, quia alius non dabatur exitus, probata est. Ita tertiodecimo Kalendas Nouembres, post sacrum de sancto Spiritu, quod Abbas sundator solenni ceremoniâ fecit, susceptaque a fratribus diuina mysteria, initium factum. Sub dio, quod multitudinem septa non caperent, orator, et poeta [Note: 207 Maximilianus Capella primus Duaceni Collegij Rector.] auditi cum gratulatione publicâ. In quatuor Classes distributi auditores, geminas Grammaticae, singulas Humanitati, et Rhetoricae destinatas. Rector Collegio primus omnium Maximilianus Capella praefuit, cuius vices principio haud dum Româ reuersi Henricus Somalius, qui et Rhetoricam docebat, subijt. Populo quoque consulere sacerdotalibus officijs in sancti Iacobi templo, cum suo carerent, coeperunt. Ceterum quoniam ab Vrbe praefinito semestri Pater Generalis nequaquam responderat, quid nam sibi de Academiae negotio placeret, et Academici omnino volebant in suas leges iurari; auctoritatem suam Pontifex interposuit, et Collegium nostrum per has literas omni alienâ potestate exemit.

Pius Papa Quintus.

[Note: 208 Pontificis literae pro Duaceno Collegio.] DIlecti filij salutem, et Apostolicam benedictionem. Quia Societatis vestrae Collegia, quae apud multas variarum Prouinciarum Ciuitates constitutareperiuntur, animarum saluti, fideique catholicae tum propagandae, tum conseruandae, tum restituendae magnopere vtilia, accommodataque esse intelligimus; idcirco Collegium vestrae Societatis, sumptibus Monasterij Aquicinctensis, eiusque

Abbatis nuper istic institutum esse cognoscentes, et magnâ ex eâ re laetitiâ affecti sumus, et Monachorum eorum, qui in opere tam egregio perficiendo de religione quamoptime meruerunt, pietatem caritatem, deuotionem vehementer in Domino commenda uimus. Eius enim operâ non solum eadem animae lucra, Domino. adiuuante, prouentura speram us, quae ex reliquis eiusdem Societatis Collegijs, et antea prouenisse, et nunc quammaxime prouenire compertum habemus; sed etiam Vniuersitati ipsi in istâ Ciuitate nuper institutae magnum ornamentum, vtilitatemque allaturam esse iudicauimus. A cuius quidem Vniuersitatis iurisdictione praedictum Collegium, quod ex viris religiosis constat, non solum quoad ipsorum personas, et bona; sed etiam quoad scholas, siue Grammaticae, siue Humanarum literarum, siue Rethoricae, aliarumque liberalium artium, liberum, immune, exemptumque esse, volumus: et harum tenore literarum Apostolicâ auctoritate decernimus, atque statuimus: sic, vt neque eiusdem Collegij Magistri vllo iuramento Vniuersitati obstricti sint: et quae sunt eorum consuetudinis, institutique propria, haec omnia nullo impedimento retinere, et conseruare possint. Quodsi eidem Collegio cum Vniuersitate conuenerit, vt eius Vniuersitatis pars sit; hoc tamen sine vllo praedictae ipsius im munitatis, ex emptionisque praeiudicio fieri volumus, et mandamus. Datum Romae apud sanctum Petrum sub anulo Piscatoris die tertiâ Nouembris, anno Domini millesimo quingentesimo sexagesimooctauo, Pontificatus nostri anno quarto.

Thomas Aldobrandinus.

[Note: 209 Res Gallicae.] Gallia inter haec, inhaerente scilicet in visceribus causâ veteri tem pestatum, varijs concussa est fluctibus. Ab primis anni mensibus, ad ver vsque medium, certatum armis: tum quaedam composita pax, quae breui, vt debuit, concidit. Nam Ciuitatibus primarijs conditiones religioui pestilentes auersantipus, eam Carolus Rex Christianissimus edicto, vt vna tantum vbique coleretur religio catholica, constantissime rescidit. Inde renatum bellum. Ita assidue Religiosos, viros, ac maxime de nostrâ Societate suppliciorum, ac necis circumfremuerunt pericula. Neque idcirco sacri bellatores de tuendae religionis, seu corrigendorum curâ morum quicquam remiserunt. Hieronymus Natalis Visitator, rebus in Belgio compositis, aestate ineunte Parisios venit. Vtramque et Franciae, et Aquitaniae Prouinciam (quantum permiserunt tempora) reuisit, composuitque inde se Romam, vt supra est memoratum, recepit. Inter illam temporum quietem Billomaeum, ac Turnonense Collegia ad suas rediere sedes, et opera intermissa repetiere. Eo autem retro, tempore, quo exulandum fuit, Claudius Matthaeus, [Note: 210 Augerius in Regia Parisiensi concionatur.] qui Socijs Turnonensibus praerat, Niuerni tum Duci, qui graue vulnus in bello acceperat, tum populo vniuerso praeclaram nauauit operam. Edmundus Augerius, cum Metas concionaturus in ieiunio magno, Lotharingi Cardinalis rogatu, proficiscens, Parisios ob itinera insesta paulo venisset serius; ab eodem Cardinali subsistere in Regiâ iussus est, et ad eam diebus singulis concionem habere. Quod cum ingenti rei christianae commodo exequutus; ibidem totam aestatem promouens religionis causam priuatim, ac publice, praesertim, apud Regni capita, a quibus magni fiebat, mansit. Per autumnum cum habitâ Parisij illâ, post sancti Ludouici tempora, siue religione, ac splendore supplicantium, [Note: 211 Idem cum Regis fratre inbelium aduersus Haereticos mit titur.] siue sacrorum gestatione pignorum, quae ab trecentesimo anno nunquam producta ferebantur, supplicatione celeberrimâ; Henricus Regis frater aduersus Haereticos, ac perduelles cum exercitu mitteretur; Regis, Reginae, Cardinalis Lotharingi, aliorumque Principum sententiâ, visum est magni referre vna Edmundum proficisci. Atque is, non quod sibi quicquam tribueret; sed quod [Note: 212 Eiusdem in exercitu labores, et fructus.] nihil non religionis causâ tentare, ac perpeti cuperet; continuo est profectus. Vir tenuissimae valetudinis totos dies affixus equo, ac ferme ieiunus obiens, humi noctu cubans, inter circumuolitantes plumbeos peruadens globos, nullius denique militaris expers aerumnae, nullum periculi genus declinans, consilia dando,

concionando, Deo precibus gropitiando, diuina mysteria distribuendo, pro virili victoriam iuuit. Has in curas dum Edmundus incumbit; Prouinciam loco eius Annibal Codrettus administrauit Tolosani Rector Collegij, qui et ipse in eâ [Note: 213 Possenini industria Massiliae.] Ciuitate orthodoxae doctrinae tenacissimâ stationem suam egregie tuebatur. Massiliae autem Auenionensis Collegij, Rector Antonius Posseuinus vernâ operâ totius faciem Ciuitatis ad pietatem renouauit. Praeuenienda sibi diebus aliquot Cineralia putauit, vt interim statum morum, et quae maxime in Ciuitate, tametsi egregie catholicâ, tamen et celebri, et maritimis, ac terrestribus florente comercijs, in digerent medicinâ cognosceret. Ante omnia, quoniam Episcopus aberat, cum Vicanio, atque Consulibus egit, vt Vicarius, conuocatis ad se Concionatorum, et Confessariorum primarijs, demonstraret quanti in teresset vno eos animo, et consentientiquoque oratione, per sancti illius temporis opportunitatem, causam pietatis suscipere: et Consulibus quoque praesentibus consultaretur, quae potissimum, et quâ ratione castiganda vitia, ne quis, offenderetur: quae praecipue religionis subleuanda, atque promouenda opera: quis item in codemnatione certorum, vitiorum, vel absolutione tenendus modus, ne destrueretur ab altero, quod alter ae dificaret: et alia huiusmodi similia. Quae solertia cum eo valuit, vt fructuose, atque inter se amanter sacrum stadium religiosi athletae decurrerent: tum maxime, vt negotiationes quaedam dolosae quampacatissime ad aequitatis normam redigerentur: cum ipsimet Consules in eo congressu desponsionibus quaesiuissent, quae per nomen saluas praestandi merces (assecurationes vocabant) multis fraudibus obtentum praebebant. Ergo hoc primum industriae Posseuini pretium fuit: eo sucessu; vt multi nequa quam leues summas non bene partas vltro dominis red hiberent. Ad haec Dominicos Quadragesimae dies [Note: 214 Prauae consuetudines abolitae.] chorearum bacchatione, conuiuiorum luxu, ceteroque inanis laetitiae, atque intem perantiae temeratos apparatu, prope sibi e sancto tempore exemisse Diabolus videbatur; eiusdem admonitu tota res in publicarum supplicationum laetam, salubremque [Note: 215 In Carcere detentis prouisum.] pompam conuersa est. Custodiae publicae, praeter ex hortationes, et alloquia, nonnullosque ob aes alienum inclusos conquisitâ stipe liberatos; in futurum etiam tempus consultum est, datâ operâ, vt ad diuinissimum sacrificium decôre faciendum aedicula extrueretur. Super quotidianas conciones, vbi sanctiores intercurrerent dies, adolescentes scholasticos, sextâ quaque Feriâ pueros Orphanotrophij, magno ceterorum auditorum accessu, edocebat rudimenta fidei. Hisque, et ludimagistris, et inclusis in carcere, alijsque, vt quibusque aptum erat, libellos pios, et catechismos distribuit, bibliopolâ secum adducto eam ob rem, quod semper faciebat, vt emere quoque volentibus copia in promptu esset. Illud vero, vti summe necessarium, ita, salu berrimum curauit. Stabat in [Note: 216 Consultum nauticae turbae.] portu Regia classis longarum nauium quatuordecim. Damnati in eâ remiges ad tria millia erant, quos diuinis curandi mysterijs, nulla vnquam, ne praeceptis quidem interuallis, mentio fiebat. Quae vero ab ijs peccarentur luctuosum sit referre. Quae Posseuinus vbi cognouit; grauissime ingemiscens mortalium peccatis, tanquam satis terrae non essent, et maria onerari, ac Barbarorum successibus viam sterni; Archiepiscopum Aquensem Cardinalem Strozium, qui Massiliae, aderat, regiaeque classis praefectum Molinum, et Prouinciae Proregem, atque alios, ad quos res pertineret, conuenit, et cunctos ita permouit; vt consensu decreuerint, Sacerdotem praeficiendum, qui et diuino verbo, et sanctis mysterijs miserae turbae prospiceret: idque decretum ceteris maritimi negotij legibus adijceretur, cum voluntariâ appendice, vt Societatis hominibus, ad classis illius iuuanda seruitia, nunquam aditus non pateret. Ad haec, cum discrimine nullo Haeretici, Catholicique mixtim remiges haberentur; ne inficerentur integri, morbidos segregandos curauit. Postremo alijs Sacerdotibus ad alios expiandos accitis, ipsemet quinqueremis, quam Regiam vocabant, homines audijt ducentos serme, ac quinquaginta: quorum plerique vniuersae vitae retexuere noxas: nec pauci haereticum virus euomuerunt. Vbi autem sanati confessione; tum diuinissimo quoque recreati pabulo, et rosarijs, pijsque libellis donati sunt. Et suit non pietate

magis iucundum, quam miseratione triste spectaculum: vbi excita tâ in littore arâ, ad spectandam diuinam rem, sumendumque Domini Corpus, turba omnis nautica educta est, binis ordine prodeuntibus, magno catenarum strepitu, quibus illigatos trahebant pedes, interque se vincti erant. Ex omni vero numero centum sexaginta eiusdem Patris operâ, quod poenarum tempus explerant, [Note: 217 Massilienses Nostros apud se cupiunt.] Caroli Regis assensu in libertatem asserti. His rebus, et quas proximis annis tum idem Posseuinus, tum Claudius Matthaeus Massiliae administrarant, excitati Ciues, vt Collegium apud se, vel Professorum domum haberent, omni ope certabant. [Note: 218 Auenionenses Collegium stabiliunt.] Nec minora in suo constabiliendo fuere Auenionensium studia. Ac plane mirum accidit, quod cum in frequentissimo consilio de coemendâ Collegio domo, in qua conductâ versabatur, confirmandisque vectigalibus eidem ab Ciuitate donatis, ageretur; vtrumque transactum est, ne vno quidem, quod vix alias contigisse vnquam memorabatur, desiderato suffragio: cum alioqui non deessent, vt in magnâ Ciuitate, eoque loco, ac tempore, qui ante parum fauerent.

[Note: 219 Hispanicae res.] In Sardiniâ Sassari ad Philosophiae curriculum aliquod exordium Theologicae doctrinae adiunctum est. Caesaraugustae Philosophia inchoata, et nouum templum Hispali ab Kalendis Maijs, vsque ad Kalendas Sextiles pestilentiâ, quanquam non admodum saeuâ, grassata est per inopum maxime domos: maiorem editura stragem, nisi vrbis praeses Franciscus Hurtadus Montis Acuti Comes sedulo opem tulisset. Quin et precibus ad Deum suis delinisse caelestem iram visus est. Eâ pietate ipse, ac tota domus erant. Patrum nostrorum cutis cum ad animarum expiationem, atque rectionem suarum, tum ad alia religionis ministeria amantissime vtebantur: eo maiore effectu; quod ipse Comes exemplo praeibat: nec raro in Nosocomijs posito pallio, et nudo vertice, spectatum accurrente multitudine, [Note: 220 Hispalensibus in pestilentia opera a Nostris nauata.] aegrotis ministrabat. Quae cum gereret ante coortam pestilentiam, vbi ea apparuit, impensâ curâ, atque liberalitate memorabili extra vrbem Nosocomium omnibus rebus instruxit, vbi percussi carbonibus curarentur: diuersorio seorsum addito conualescentibus recreandis. Granatae, Prouincialis conuentus causâ, [Note: 221 Auellanedae Prouincialis caritas.] cum Rectore Hispalensi, et Patribus alijs versabatur Prouinciae Praeses Auellaneda, cum Hispalensis calamitas nuntiata est: volentemque continuo accurrere, vt et domesticis, et Ciuitati, si quid posset, vitâ suâ morti oblatâ, opis afferret; Patres, et Archiepiscopus Granatensis prohibuerunt. Ergo cum placuisset Hispali iuniores euocare; senioribus, qui ad ciues iuuandos manserant, subsidio misit quatuor praeterea Sacerdotes ex omnilectos eorum numero, qui [Note: 222 Iulianus Ouiedus, et Ioannes Garzia strenue se gerunt.] multis precibus, atque adeo lacrymis eam sibi periculis aeque, et caritate plenam prouinciam depoposcerant. Interim cum alij, tum Iulianus Ouiedus, et Ioannes Garzia vltima sacramentorum praesidia pestilentibus ingenti animo, ac studio porrigebant: et Garzia praemio retulit carbonem prope cor enatum, vnde diu conflictatus tandem emersit. Nimirum perficiendae deerant, illuminandaeque [Note: 223 Alfonsus Velascus peste contactus obit.] coronae pretiosa gemmarum decora, quae postea nouum in Orbem quaesitum abijt. Verum Alfonsus Velascus praesenti visus est dignus triumpho. Inter audiendam pestilentis homologesim, cum ad precandam salutem etiam vlceri manum apposuisset; continuo ictus, intra diem quartum quartodecimo Kalendas Iunias confectus est. Cordubam habuit Patriam, vbi diu Sacerdos honoratus vixerat. Non dum quartum in Societate annum explerat: Sed virtus quam longe esset prouecta Socij Hispalenses annuis literis breui, verum significanti hoc verbo testantur. Erat in hoc Collegio mirificum quoddam humilitatis, caritatis, [Note: 224 Burgensis Collegij migratio.] patientiaeque exemplar. Ceterorum nihil incolumitas laesa est. Collegium Burgense, quod Cardinalis vocatur, a Comite stabuli, vt exequutore testamenti Fundatoris, Societati donatum, et summi Pontificis auctoritate confirmatum; quia litigiosum erat, neque is, qui propositus vbique est, anima rum fructus extabat e litibus, Comiti stabuli redditum est. Nouae autem aedes cum templo, cuius [Note: 225 Carauacensis Collegij susceptio.] altaria Episcopus in peruigilio sancti Matthiae consecrauit, ipsâ sancto Matthiae sacrâ luce incoli coeptae. Frequens Oppidum Carauaca militaris Ordinis sancti Iacobi, cui nobilitatem praeeipuam Angelorum operâ figurata Crux dedit: vnde

et Cruces, quae eam tetigerint late per christianum Orbem, singulari ope aduersus fulmina, disseminantur, nouum Collegium im petrauit. Id Michael a Regno ciuis Carauacensis quamstudiosissime annum iam septimum postulabat: discursans [Note: 226 Michaelis a Regno Cluis Carauacensisin Societatem benignitas.] ob eam rem, nec vlli parcens labori: de suo promittens ex pensarum maximam partem, et alios ad conferendum instigans. Demum quia Toletanae Prouinciae vniuersae, ac nominatim Patri Simoni Rodericio, qui Marciae hoc tempore agebat, et Bustamantio inspectus locus magnopere probabatur, quod late circa pateret campus ad animarum culturam, eo magis indigarum, quod vix vllae toto eo tractu Religiosorum familiae essent; susceptum negotium est ita, vt tum incolae mitterentur, cum aedes, et necessaria cetera humanis vsibus non deessent. Biennio post missi sunt: ac bonus Michael subinde vitâ decedens, quae sibi reliqua erant Collegio attribuit, quod ex asse scripsit heredem: diserte cauens, vt si quando quis plura, quam praebuisset ipse, conferret; ille Fundatoris [Note: 227 Alfonsi Dezae Compluti quam accepta doctrina.] nomine, et beneficijs frueretur: satis habens se inter benemeritos numerari. Compluti cum magnus esset ad Theologicam doctrinam, quam in Collegio nostro Pater Alfonsus Deza profitebatur, auditorum concursus, atque Academici impedire eam rem tentarent; scholastici suâ sponte Vallisoletum profecti, suis sumptibus egere, et obtinuere causam. Pronuntiatumque est licere Patribus in Collegio suo [Note: 228 Lusitaniae res.] docere, et quibuscumque libitum esset auditum accedere.

Sebastianus Lusitaniae Rex hoc anno, vbi quartumdecimum setatis annum egressus est, gubernacula suscepturus, praeter cetera pietatis decora, quibus Regni [Note: 229 Sebastiani Regis pietas.] auspicia dedicauit; centum triginta vinctos misit e carcere, gratiâ factâ noxae ijs, quibus aduersarij non repugnarent, et aere alieno persoluto eorum, quod summa tricenorum aureorum non superaret. Ab remigio quoque omnes dimisit, [Note: 230 Ludouicus Consaluius Regis Magister, et Confessarius.] quibus non vltra biennium luendae poenae restaret. Quae publice probata benignitas haud sine commendatione disciplinae, vnde proficiscebatur. Ludouicus Consaluius Regis magister fuerat: et pueri quoque audire confessiones solebat: sed id muneris, cum duobus ante annis Ioanni Montoiae Augustinianorum Prouinciali egregio viro cessisset; repetere hoc anno iussus est. Plurimum ille cum suâ sponte, tum Borgiae monitu cauebat, vt negotia publica, quamminime fieri posset, attingeret: vitari tamen haud poterat, quin et eius apud Sebastianum, et Leonis Henricij apud Cardinalem Henricum, a quo etiam num pleraque administrabantur, [Note: 231 Rex duo Collegia impetrat Funcali, et Angrae.] nimia quibusdam auctoritas videretur, et inuidiosa esset. Sebastianus inter primas curas duo Collegia a Patre Generali petiit: tumque ob alia merita, tum etiam, quod primum hoc omnium postulatum Regni potens fecisset, impetrauit: alterum Funcali in Insulâ Materiâ statuendum: alterum Angrae in vnâ, Insularum, quas Tertias vocant. Neutrum tamen hoc anno incoeptum. Collegium Brigantinum ex legato piae Matronae, quae moriens domum cum pago, etiam aeris salubritate peropportunam legauit, ac praeterea reditibus Ecclesiasticis [Note: 232 Indicae res.] ab Episcopo adiunctis, haud modicum incrementum accepit.

In Indiâ serme vbique patientiae praeclara suit seges. Quippe cum longo vsu bellandi, iam Europaeas Barbari artes didicissent, e contrario Europaei partim coaceruatis contenti, partim coaceruandis intenti pecunijs non leui ex parte in [Note: 233 Malacae obsidio.] Barbarorum degenerassent ignauiam; auctâ hostes audaciâ nihil vspiam pacati relinquebant. Malacam huius principio anni acerrime Aceni oppugnarunt. Ij sunt aeterni Lusitanorum hostes ex Insulâ Somatrâ haud longe positâ, quam Taprobanam veteribus celebrem quidam putant. Rex ipse, cum vxore praesens, et liberis, vrgebat rem: qui cum die sancto Matthiae sacro, trigesimoquarto die ab coepta obsidione, non sine suorum clade abscessisset; ad apparandum maiori conatu [Note: 234 Insesta hostibus maria.] bellum, solicitandosque finitimos Malacae Dynastas incubuit. At citeriorem maris Indici oram ab promontorio Commorino vsque ad Goam Malabares Mahometani vehementer infestam habebant. Quae res non humana solum negotia, sed etiam diuina morabatur: cum Euangelij promulgatoribus, nauigatione im peditâ, nec semper commeandi facultas adesset, nec vnquam sine ingenti vitae periculo. Atque adeo Lusitanum quoque periclitabatur im perium, et nomen

in dies euilescebat. Mangalor erat Oppidum ad flumen eiusdem nominis in Malabarum orâ maritimâ praedonibus receptaculum, vnde improuiso impetu praeternauigantes adoriebantur. Eoque flumine magna vis piperis Mecham auertebatur. [Note: 235 Arx ad Mangaloremextructa.] Hasce ob causas, et multas praeterea acceptas iniurias, Antonius Noronia Prorex, comparatâ classe, Mangalorem Oppidum diruit, et flumini arcem imposuit. Duos de Societate Sacerdotes in expeditionem, qui et concionibus incitarent, et sacramentis expiarent, curarentque militem, duxit. Illi multos etiam [Note: 236 Nostrorum fructus in bellica expeditione.] remigum ab superstitionibus patrijs ad vera sacra transtulerunt. Militum ante pugnam excepere confessiones: inter pugnam ibant primâ in acie simulacrum Christi Domini in Cruce fixi manu praetendentes. Quae res momenti non parum ad victoriam, ipsorum praedicatione militum, habuit. Post pugnam ad sauciorum corpora, animasque curandas, atque occisorum cadauera, qui non multi fuere, condenda humo verterunt laborem. Vbi coepta arcis aedificatio, in eâ statim, de Proregis voluntate, Nosocomium instituerunt aegris, saucijsque recipiendis. Ac distributis inter se prouincijs, alter Patrum in castris mansit, alter Nosocomij procurationem suscepit, cum mirâ omnium beneuolentiâ, et approbatione. Atque is eo iucundius Christianae ministeria obibat pietatis; quod cum in Delubro ingenti adornatum Nosocomium esset, non solum ibi honorabat Christum Dominum, vbi fuerat stabulum im pietatis; sed ipsis quoque Deorum ligneorum simulacris, quae confracta in ignem mittebat, cibos praeparabat aegrotis: [Note: 237 Salsettae Goanae periculotum et laborum feraces.] vt saltem conflagrantia reficiendis hominum prodessent corporibus, quae perniciem animis stantia ministrabant. Ceterum Goâ, finitimisque Insulis iam prope omnino ab Idolorum nequitiâ perpurgatis, dum ad conseruandos alibi Neophytos in cumbitur, in Salsettis Christo subiugandis graue erat negotium. Tres ibi iam sacrae stabant aedes. Ad Raciolanam arcem sanctae Mariae Virgini ad Niues dicata omnium prima. Sancto Spiritui altera praecipuo in Oppido, cui nomen Marganum est. Tertia Curtali in sanctorum Philippi, et Iacobi nomine. Duae his accessere hoc anno: altera sanctae Crucis, vbi Dominicâ Septuagesimae: altera sancti Michaelis nomine, vbi, die eius apparitioni solenni, diuinae primum hostiae immolatae. In singulis celebres fuere baptismi magno cum auctu Christianae plebis, non tamen in gentibus sine et periculis, et aerumnis. Efferatiora sunt ingenia eius gentis: haerebat animis dolor, e superioris anni Delubrorum excidio. [Note: 238 Sociorum caritas in aegris curandis.] Carissimorum hi fratrum, illi filiorum, alij coniugum ad Christum transeuntium amissionem serre non poterant. Hoc studiosius conabantur Patres exulceratos lenire animos, et patientes reddere medicinae caelestis. Itaque et Nosocomium, quod ad eam diem habuerant Goae, Marganum visum est transferendum: vt simul Christianae benignitatis experimentis confirmarent nouellam sobolem, simul Idololatrarum ira permulceretur. Nam his aeque, vt illis, Nosocomium patebat: quod magnâ caritate Fratrum vnus auxiliarium Petrus Alsonsus [Note: 239 Curtalienfium in Christianos furor.] curabat. Quanquam paganis Curtaliensibus nulla caritas, benignitasque demerendis satis fuit. Furore quodam perciti, impetu in templum facto, arâque penitus denudatâ, ad viginti insuper Christianos proprer habitantes expoliant, etiam casis eorum exustis. Hi, cum primum diluxit, coram Patre Petro Mascareniâ sese, vt relicti fuerant, plane nudos, quiritantes, suamque ostendentes, ac deplorautes. [Note: 240 Pater Petrus Mascarenia Christianos recipit atque solatur.] calamitatem, sistunt. Pater, ad tantae conspectum indignitatis grauiter in gemiscens, tectos ex facultate, quae ad manum fuit, solatusque verbis; in templum ad causam Deo commendandam deducit. Non dum templi expilationem quisquam cognorat. Itaque simul foede spoliatum sacrum altare conspectum est; tum vero coortae miseris lacrymae, haud sibi calamitatem suam, sed iniuriam Dei grauem esse ferentibus. Mascareniae quoque pectus ea species vulnerauit. Sed Patri simul, ac filijs consolandis fons solatij non defuit. Linteo enim amiculo, quod vnum [Note: 241 Eiusdem in verberibus patientia, et caritas.] suppetebat, altari vestito, quanto maiore in egestate mortalis apparatus, tanto affluentioribus pietatis diuitijs, sacrosanctâ immolatâ Hostiâ, haud leuiter recreati sunt. At Barbari postero die ipsum met aggressi Mascareniam, verberibus, plagisque concisum semianimem relinquunt. Ceterum incassum surebant. Acuebatur

supplicijs suppliciorum sames, non Euangelij promulgandi ardor extinguebatur. Itaque in Goanum deportatus Collegium, curatusque; vt primum valetudo permisit, ad pristinos labores, et pericula pretiosa se retulit. Et benignissimus Dominus, quam suauem caelestium subinde voluptatum tot aerumnis gustum aspergeret, [Note: 242 In moerotemire recreatur.] optabilesque fideli seruo calamitates faceret, inde existimari licet. Consederat forte in cliuo, qui imminebat Ethnicorum pago: in quem coniectis oculis moestissimus angebatur, quod adeo misere caeca gens mortiferas suas tenebras, quam lucem vitalem mallet: cum subito mediâ de valle pueri vox insonuit, suauissime concinentis, In nomine Patris, et Filij, et Spiritus sancti, ac reliqua e christianae institutionis ru dimentis. Quae vox aegri Sacerdotis ita blande tetigit aures, ita permulsit animum; vt iam multo plura et verbera optaret, ac vulnera: quandoquidem suos per cruciatus, ex ore succrescentis sobolis, in mediâ Daemonum ditione, [Note: 243 Pater Balthassat Gagus a Mahometanis captus, et mox dimissus.] sanctissimae Trinitatis personare nomen inciperet. Iisdem in terris Pater Balthassar Gagus ab finitimis Mahometanis captus, et in vrbem Pondam est ductus. Sed quia statim Prorex omnes aditus iusserat aretâ teneri custodiâ, ne Mahometanorum cuiquam e Lusitanâ ditione exitus pateret, quoad Balthassar redijfset; continuo humaniter est dimissus. Idem Pater, cum in latrones incidisset; tantum necem effugit, quod sclopi in eum intenti fomes, non concepit flammam. [Note: 244 Trauancoriensis ora religioni Christianae aperta.] Verum in orâ Trauancoris procliuius factum est negotium animarum. Franciscus Petrius, qui Socijs eum tractum procurantibus praeerat, omnes adhibuit machinas, vt Regis animum Trauancoriensis sibi adiungeret: quod demum solertiâ caritatis, et verae signisicatione virtutis, pacatisque inter se eius Regni primarijs [Note: 245 Patris Francisci Petrij dexteritas cum Rege Trauacoris.] hoc anno est consequutus. Accessit quod Rex, ad finitimorum vim Regulorum bello defendendam, ab Lusitano Prorege, Patrum commendatione, non nullam equorum copiam, quibus vehementer egebat, sperabat im petraturum. His ergo de causis conciliatus; potestatem, Patre Francisco rogante, fecit toto suo Regno, etiam mediterraneis locis, promulgandi diuinam legem: et in ipsâ vrbe Regiâ [Note: 246 Cocini amplificatus Christianorum numerus.] Trauancori ipsemet templum extruxit, Reginâ quoque fauente. Cocini nunquam ante studiosius suscepta fidei propagatio, nunquam tractata felicius. Nonis Sextilibus, miraculo Niuium consecrato Magnae Virgini die, centum septuagintaquatuor capitum peracta lustratio est: et furuae animae Agni immaculati sanguine factae niue candidiores. Interfuere celebritati nouus Episcopus, Praesidij Lusitani Praefectus Ioannes Fonseca, alijque primarij viri. Neophytorum agmen cum [Note: 247 Neophytorum longus ordo per vrbem festiue ducitur] festo tibiarum, fistularumque, ac tympanorum sonitu per compita vrbis deductum recenti vestitu fulgens, ramisque viridibus, quos manibus praetendebant insigne. Quod spectaculum nunquam antea Cocini visum, non modo sanctâ ad baptism um illecebrâ Indos pepulit; sed etiam ad opus iuuandum Europaeos incendit. Itaque, et vestes conferre, et suas quisque domos deducere quempiam e nouello Christi grege certabant. Haud interim quieuit Satan. Naires, quae militaris est natio, auctoritatis inter Indos praecipuae, ita non modo contumeliosis dictis, sed etiam extrema omnia minitando recens initiatos vexabant; vt miseris [Note: 248 Pater Melchior Nunnius Neophytos vexantibus occurrit.] summa desperatio oboriretur: nec esset obscurum ab ipso Rege Nairum foueri audaciam. Quae intelligens Pater Melchior Nunnius, ab sque morâ Ioannem Fonsecam, atque Episcopum admonet, nascenti vt Ecclesiae consulant: neu sinant per iniquam vexationem tantum perire animarum, quae nullo prope negotio inseri caelo possint. Quibus rem, vti aequum erat, libenter amplexis, Rex partim expostulatione, partim mixtis terrori minis Fonsecae permotus; continuo Proceribus suis, Collegijque Patribus aduocatis, palam edixit, licere cuiuis sine fraude [Note: 249 Ad sacrum fontem plures solenniter admoti.] Christianum fieri. Ita dum persequuntur Socij opus, sexto Kalendas Octobris ex omni numero Catechumenorum, siue genere, siue diuitijs primi, quo acrius ceteros exemplum compungeret, quadraginta supra centum pari celebritate ad sacrum sontem admoti sunt. Nec pauci, praeter hos, priuatim initiati. Iamque illud praeterea ex Rege flagitabatur, vt circa Cocinum in Palmetis, vbi plerisque eorum, qui Christianis adiungebantur, domicilia erant, aedes ad religionis cultum excitari sineret. Quod quanquam superstitione ipse Brachmanes cunctabatur;

tamen quia, et Lusitanorum idem socius erat (fratrem armorum vocant) concessurus [Note: 250 Ludouicus Ataidius Prorex nouus: et Societatis Visitatator Pater Consaluus Aluarius Goam aduecti.] denique sperabatur. Is erat Indiae status, cum Prorex nouus e Lusitaniâ Ludouicus Ataidius, vnaque etiam Consaluus Aluarius de Societate, qui Socio rum statum cognosceret, ordinaretque, a Borgiâ missus, ad litus Goanum applicuerunt. E quinque nauibus, quae Olisippone pariter soluerant, haec vna Praetoria Goam tenuit: ceterae Cocinum delatae. Octingenti triginta in Praetoriâ venerunt, quibus Pater Aluarius, eiusque Socius Emmanuel Lopius omnibus praesto fuere, non Sacerdotum modo, sed Christianorum etiam samulorum officijs. Nusquam exscensione factâ, sed perpetuâ ab Lusitaniâ in Indiam vsi nauigatione, amplius mensibus sex, nunquam fixo in terrâ vestigio, sexto Idus Octobris Goanum portum intraruut. Exoptatissimi aduenerunt. Nam et Ludouici Proregis virtus cuncto populo praeclaram spem fecerat, et Socij maximopere cupientes cum reliquae Societatis moribus consentire; Visitatorem, qui rem hanc videret, iam diu expectauerant. Ei tamen hoc in primis dederat mandati Borgia, vt ad mores Indicae Societatis, cum Europaeae moribus ita exaequandos intenderet; nihil vt nisi cunctanter, atque Patrum consensu, qui longo experimento, quid cuiusque loci ingen ium ferret, didicissent, loco moueret. Eam ob rem Consaluus statim Cocino Melchiorem Nunnium, Coulano Franciscum Petrium, Punicali Henricum Henricium, quos vna cum Prouinciali Quadrio, et primis [Note: 251 Patris Francisci Lopij mors in odium fidei] Goanorum Patrum in consilium adhiberet, acciuit. Qui dum se ad iter accingunt, praemissus a Melchiore Pater Franciscus Lopius in odium fidei a Barbaris interfectus est. Ludouici Melli oneraria onusta mercibus Cocino Goam soluebat, in quam (quod apprime erat armis, et viris instructa) centum quinquaginta Lusitani nobiles, pars magna ex Europâ recens aduecti conscenderunt. In eam Pater [Note: 252 Quatuor de Societate nauim cum Lufitanis conscendunt.] Melchior, vt opportunitate vteretur, quod, vt supra indicaui, mare a praedonibus, hostibusque erat infestum, tutam ratus nauigationem, quatuor de Societate imposuit, Franciscum Lopium Sacerdotem, Antonium Dinim Diaconum, Ioannem Caraualium, et Emmanuelem Lupium nullis initiatos ordinum sacris. Quinto Kalendas Nouembris festo sanctorum Iudae, et Simonis Apostolorum die [Note: 253 A Turcis impetuntur.] vela faciunt. Postero die prope Cialem Mahometanorum celoces magno numero occurrunt. Pugna ex templo committitur. Quamuis oppugnarentur accerrime, et vndique pulsarentur, nihil suberat periculi Lusitanis: adeo robusta erat, tormentisque, ac bellatoribus communita nauis: quae inter Barbarorum parua extans nauigia, ceu scopulus, atque arx hostiles ictus sine labe excipiens, quacumque [Note: 254 Lufitana nauis fortuito incendio vastatur.] se verterat, stragem hominum, nauicularumque hostilium edebat: cum miserandus omnino casus victoriam peioribus dedit. Intentis in praelium Lusitanis, in tormentarium puluerem incidit forte scintilla. Inde vehemens repente erupit in cendium, vt superiore nauis parte im petu primo diffractâ, quosdam vectorum in mare deiecerit. Tum peste illico diffusâ, multis iam partibus comprehensis, oneraria, instar sornacis ardebat. Erecti ad id spectaculum hostes, nauigia propius admouent excepturi homines: et praedam, si quid liceret, ex ignibus erepturi. Christiani quo se verterent, quodque praeoptarent exitij genus, aliquandiu deliberauerunt. Vndique circumstabat mors. Vel igni. Vel aquâ, vel ferro pereundum erat, vel certe vita arbitrio hostium permittenda. Sed, vt nihil vitâ carius est, et natura ipsa docet, quantum sine Dei iniuriâ sas sit, omni ope seruandam; [Note: 255 Lufitanorum consilium in tanto periculo.] leuissimum malorum visum est illud, vbi aliquid spei superesset. Itaque, vt ad quemque arrepserat flamma, exorabilia magis, quam mare, et ignem, humana rati pectora; in mare delapsi ad Malabaricas nabant celoces, vltro se in seruitium induentes. Pater Franciscus diu in angulo ardentis Onerariae perstitit cum Socijs Deum suppliciter consulens, oransque, vt regere se eo tempore, [Note: 256 Ioannis Caraualij. et Emma nuelis Lupijincertum qualis mors.] ac tueri vellet. Denique ipsi quoque mari sese committunt. De Ioanne Caraualio, atque Emmanuele Lupio, quid actum sit, vtrum aquarum, an hostium vi occiderint, nunquam certo est cognitum. Horum alterum quidam retulit se vidisse prensantem iam hostilis nauigij marginem, grauiter ictum in capite, ac deuolutum in vndas. Antonius Dinis, cum pendentem in mare nauticum funem

apprehendisset; eo aliquandiu se collo tenus demersus in aquas sustentauit. Pater Franciscus, prae grauitate corporis haud longo labori sufficiens, ad proximam celocem natatu euasit. In eam dum excipitur, ex recenti tonsura verticis, forte Sacerdotem Barbari cognouerunt. Inde extemplo circumstant, solicitantque intentandâ morte, salute promittendâ, vt ad Mahometum, deserto Christo, [Note: 257 P. Franciscum Lopium quo mortis genere Malabares conficiunt.] traducant. Quas voces impias cum ab animo, auribusque Pater arceret; seque Christianum occubiturum semel, atque iterum testaretur; impatientes morae Malabares primum ei pectus hastâ transfigunt: dein gladio caput scindunt: postremo cadauer saepius lanceis appetitum, atque perfossum in mare deuoluunt. Geminâ palmâ Religiosus quoque Franciscanus donatus est. Quae cum alii retulere, tum Antonius Dinis: qui haud procul pendens, vt diximus, e rudente, [Note: 258 Antonius Dinis multa captiuus dura pro Christo tolerat.] prospexerat. Nec mitius multo actum cum ipso est. Vix trahens animam ex ictu collabentis mali exceptus ab hostibus, postquam multum vexarunt in littore, praedamque diuisere, vna cum triginta Lusitanis in Oppidum, cui nomen Caporatum, abductus est. Longum sit, quae in eâ captiuitate pertulit, exequi diligeter. Bis vaenijt; tribus familijs orizam purgare adigebatur, quam vetulae quaedam cum deferrent, interim faciem ei foedissime consputabant: pueri vero raptos e paludibus, et stagnis busones, notato tempore, quo aliquid cibi sumpturus esset; ori eius petulantissime adfricabant. Quod si in somnum demitteret oculos; ad miselli latus clam cultris locatis, ex im prouiso coorti clamitabant: arma quaesisse, quibus necem ipsis moliretur. Inde et contumelias procaciter, ac verbera saeue ingeminare. Pro lecto nuda erat humus, pro cibo tantillum orizae, pro potione aqua, pro vestitu pudor, nihil praeterea, nisi quod multis post diebus [Note: 259 Sustinet in Christiana side iam deficientem adolescentem.] linteolum vix palmare quidam donauit, quo maxime tegenda obnuberet. Has inter difficultates adolescenti Christiano, quem ita circumuenerant, vt postridie esset nefariâ concisione Mahometo sacrandus, opportuno alloquio fuit saluti. Itaque expedientibus iam pene cultros dicto die ministris, cum adolescens haudquaquam se ab Christo discessurum contestans, eorum spem fefellisset; irritati Cacizij, reuocatumque ab Antonio ad constantiam, quod res erat, suspicati; ipsum donari sibi Antonium postulant Mahometo immolandum: nullas esse affirmantes victimas, quibus victoria de Lusitanis im petrari certius posset. Tamen auri vicit amor: vnaque cum alijs captiuis pecuniâ redemptus; Goam quinto Idus Ianuarias anni proximi redijt: tonsurae instar sacerdotalis glabrum in vertice orbem referens: quam ei figuram per ludibrium Barbari, cum e Societate hominem [Note: 260 Patris Lopij vitae summa.] esse rescissent, igne formauerant. Pater Franciscus Lopius, cui virorum sortiter obeuntium insignia diuino beneficio datum est per Ethnicorum crudelitatem adipisci, Lusitanus natione erat: annum agebat aetatis vnde quadragesimum: viginti in Societate, plurimosque eorum Sacerdos in Indiâ vixerat. Vir erat bonus: in confessionibus audiendis assiduus. Ad id operis, atque ad tractandos in familiari congressu hominum animos apprime factus, paruo contentus, inque religiosâ disciplinâ nihil leue ducens, sed momentorum omnium diligens obseruator. Coulanensi domicilio aliquot annis praesuerat, quanquam plus ad parendum, quam ad imperandum habebat facultatis. Emmanuel Louus duos ac triginta natus annos, quorum vn decim in Societate traduxerat, Scholasticorum votis emissis, in domesticis Marthae ministerijs fideliter versabatur. Eadem erant Ioannis Carualij munia: aetas duobus minor annis, sed totidem ab initâ Societate [Note: 261 Consaluus Pereria Lusitanorum ductor Molucas appellit.] maior. Inter haec Molucis insulis Consaluus Pereria Lusitanorum ductor, quem altero ante anno ad opem ferendam Christianis aduersus Mahometanos cum classe prosectum tradidimus, aduentu suo densis e tenebris lucem visus est afferre: et ingens per eam occasionem patefacta Euangelio porta est, praecipue apud Celebes Rege Sionis restituto in regnum. Instructâ classe Pereria, ob veteres de finibus dissensiones, aduersum Castellanos iturus, qui portum in insulâ Zebu, conditâ arce, tenebant; idoneam nauigationi tempestatem opperiebatur: cum ex Manado nuntij adsuere, confirmantes Sionios populos iam tandem Regis sui desiderium caepisse, ac polliceri im perata facturos. Rex ille, cum annis ante quinque

[Note: 262 Sionis Rex in regnum restituitur.] baptismum in orâ Manadi ex Patre Iacobo Magalliane, vt suo memoratum est loco, suscepisset, ac circiter sesqui anno post ab regno desertus in Oppidum, quod in fide vnum mansit, sese cum patre, ac germanis recepisset; ad arcem inde Ternatinam confugerat, opem implorans Lusitanorum. Quam quia Lusitani suis vndique difficultatibus inclusi ferre ad id loci nequiuerant; bonus Rex Christiano animo ibidem Ternate exilium tolerabat: Patresque nostri cunctis siue humanitatis, siue christianae pietatis officijs haud mediocri negotio suo consolari, et sustentare hominem conabantur. Ergo cum iam Sioniorum cognitâ voluntate, vtendum occasionis beneficio visum esset; Pereria Laurentium Hurtadum cum modicâ militum manu ad deportandum Regem misit: pollicitus in reditu ab Zebuensi expeditione cunctam eo se classem adducturum, totamque Sionem (si qua forte pars peruicacius moraretur) ad Regis obedientiam adacturum. Sacerdotes, in Ternatino Societatis domicilio tantum erant duo, Marcus Prancudus, et Petrus Mascarenia: qui, quanquam occupationibus pressi aegre Ternatinis laboribus [Note: 263 Petrus Mascarenia cum Rege ad Sionios mittitur.] erant pares; tamen Prancudus totam in se molem suscepit, vt Mascarenia solatio mitteretur et Lusitanis, et Regi. Bartholomaei Apostoli natali die biremem conscenderunt: secundoque cursu in Manadum vecti cognoscunt neutiquam Sionis vniuersos, sed solum partem ad sanitatem redijsse. Inde ad ipsam Sionis oram prouecti anchoras contra Oppidum iaciunt, nomine Passen, omnium eius plagae firmissimum. Id factio maxime aduersa Regi tenebat. Diditâ tamen famâ adesse Lusitanos, et Regem; vndique coacti, qui ab eius partibus stabant; ad biremem accedunt: eique vestigia (quae genti aduersum Reges veneratio, atque ob sequij testificatio solemnis est) osculantur tantâ voluntate; vt quidam lacrymas non tenerent. Triduum inde tentatum si posset cum Passenis res placide componi. Sed vbi nil expeditur; Lusitani, ante omnia noxis consessione detersis, descendunt: adiunctisque ex indigenis, qui Regi studebant fere trecentis, arma inferre constituunt. Hostes vim expectare non ausi, Oppido deserto, in mediterranea, et ardua loca secedunt. Nec Lusitanis ad inse quendum siue animus, siue studium aberat: sed cum regia cohors hinc Lusitanorum paucitate, inde hostium virtute (nam fortitudinis palmam inter Sionios Passeni habent) commouerentur, atque etiam dies in staret ab Consaluo Pereriâ praefinita, qua Laurentius biremem cum reliquâ classe coniungere deberet; die Natali Deiparae cursum ad eam caepit. Illis digressis Rex ad Patruelis sui pagum satis frequentem cum Mascareniâ, duobusque Lusitanis se se recepit. Ibi statim concinnata ad [Note: 264 Regis pater baptizatur.] diuinum cultum aedicula: et Regis Pater admodum venerandus senex per genitale lauacrum illâ renatus insantiâ, quae apta caelo est. Ac spes erat omnino potiturum: adeo christianae legis praecepta iuxta, ac mysteria probabat, ac mirabatur: et ad ea vitae actionem accom modabat. Exitu Septembris cum statuisset Mascarenia Christianos Manadenses inuisere, Rexque cum multis suorum e numero ire [Note: 265 Rex Insulae Sanguin cum Primoribus Christiani fieri petuut.] comes pararet; e propinquâ insulâ, quam Sanguin appellant, de primâ secundum Regem (Reges autem liberaliore vocabulo eminentiores Dynastas nominant) dignitate viri adfuerunt, rogantes, vt facere et ipsos Christianos vellet. Id se fuisset vel longius petitum venturos, nec nisi im petrato abituros. Quod quantopere optarent, vt magno pignore testarentur; extemplo comam, cui mulierum ritu promissae, velut sacrae, parcunt, vltro abscindunt. Addidit Sionius quoque Rex suas preces: affirmans longâ sibi necessitudine viros coniunctos esse: et propter loci propinquitatem vtriusque partis interesse hoc insuper inter se vinculo copulari. Nequaquam aspernanda occasio Mascareniae visa. Itaque toti Insulae sub Christi salutare imperium subiungendae im minens, respondet: Redirent ad suos: fique vere cuperent Christiani esse; caracoram (nauigij genus est) qua veheretur mitterent: semet profecturum ad eos. Quo accepto responso alacres, celerrimeque reuecti; caracoram adornant, mittuntque duos Principes Iuuentutis, alterum sanguine Regi proximum, alterum primi in totâ Insulâ Viri filium, qui Sacerdotem Christi deducant: et ipsi nouas aedes, quibus illum excipiant, moliri aggrediuntur. Vbi caracora adsuit, iam Regis quoque Sionij parata

erant nauigiola circiter octo, quibus Rex ipse cum suis veheretur. Ergo quarto [Note: 266 Mascarenia ab Rege, et Primoribus Sanguin Calongae, vna cum Rege Sionio, honorifice recipitur.] Nonas Octobris, quem diem Francisci Assisinitis sanctitas consecrauit, inito pariter cursu, eodem die sub vesperam proxime ad Sanguin peruehuntur. Postridie ab Sangui Rex cum proceribus vniuersis, summâque gratulatione obuiam factus; in regni principem vrbem, cui nomen Calonga est, duxit: et quia nouae aedes satis approperari nequiuerant; vir princeps ex optimis suis, quas in colebat, cum vxore, ac filijs vltro migrauit: vt ijs caelestis doctor, et Sionius Rex vterentur. Vnus, alterque dies in noscendâ gente, et maxime in exposcendâ diuinâ ope traductus: tertio catechesis publice instituta. Locus delectus est peramoenus, et amplus, qui frequentiam caperet, sub speciosarum arborum frigidâ vmbrâ, alludente placidis vndis mare: est enim regio torridae plagae subiecta. Rex, et Regina, primique Calonganorum cum vx oribus suis, tum cetera ingens multitudo [Note: 267 Calongani Christianis mysterijs instituuntur.] conuenit. Qui, vbi summa disciplinae caelestis capita audiuerunt; nihil non summe probantes, nihil non praestituros large recipientes, aquas mysticas primo quoque tempore postulabant. Quibus, vbi donati sunt, et christiano insuper cum prioribus coniugibus Sacramento coniuncti; laetitiâ, quantâ potest maximâ cogitari, exultauerunt. Iam dies, ac noctes Mascareniae diuersorium honestissimis viris refertum erat, siue salutandi studio, celebrantibus, siue sciscitandi quae ad salutem cuiusque animae pertinerent. Caritatis vero munusculis, [Note: 268 Pietas Neophi torum erga Crucem.] nisi Pater posuisset; nullum ipsi ponere modum sciebant. Sed in venerandae Crucis triumphali excitando signo studia eminuerunt. Primum aliquot dies per agros, syluasque digressi oberrarunt, vndique oculis praestantissimam, aptissimamque ei decori arborem ex quirentes: qua tandem ad voluntatem inuentâ, nequaquam passi eximio labori degeneres admoueri manus. Nobilis iuuentus deiecit: eadem dedolauit: opus ea dem totum ita fabrefecit (est enim faber mire docilis amor) vt Crux haud alia formosior in Maluco spectaretur. Vbi vero praeparatâ in areâ statuenda fuit; tum videre licuit gratum coelo spectaculum. Regum par sancto sub onere, et certatim, iuuantes Proceres, neminemque se nobilem, aut vllius pretij censentem, qui non partem operis attigisset. Quae vt erecta, ac fixa est; continuo Reges, et vniuersa multitudo procubuere in genua, et suppliciter [Note: 269 Mascareniam alio contendentem Calongani morari benigne contendunt.] adorauerunt, totâ interim festis omne genus organis personante vrbe. Inter haec idonea nauigandi tempestas inuitabat Mascareniam, vt Cauripenses Christianos inuiseret. At religiosa illa manus Rex pariter, Proceresque, simul profectionis mentionem audiuere; cum gemitu circumsistunt, querentes quid peccassent, quare se deserere cogitaret. Nisi satis pro dignitate, ac meritis suis accepissent; tenuitati ipsorum, im peritiae que ignosceret: significaret modo quid gratum animo esset, prolaturos, conquisituros, e proximis Insulis aduecturos. Quas ad voces praecordia Sacerdotis commiseratione rumpebantur, quod bonos adeo, amantesque mortales, Sacerdotum inopiâ, solos deserere cogeretur. Ostendit nihil eos commisisse, nisi quam ob rem omni essent amore, et obsequio digni: satis, superque cunctis erga se functos officijs: nec vero sibi quicquam extra salutem eorum cordi esse. Ceterum et alijs seruiendum esse gentibus: et Cauripam nauigandi, si praesens tempus dimisisset, nullum postea habiturum. Tali consolatione, reditusque oblatâ spe deliniti rogare insistunt, vt extruendo templo locum [Note: 270 Calonganorum feruor in sacra aede paranda.] designet. Quem, cum in peramoenâ secundum littus agri planitie, quam densae arbores vestiebant, metatus esset; protinus opus aggressi Primores, cunctas arbores intra sex horas exciderunt, Rege, quem nec aetas iam deuexa, nec valetudo imbecilla tractare securim sinebat, instante operi, caedentesque studio, et oratione sedulo adurgente. Dumque sese illi certatim fatigant; sanctâ quadam aemulatione tacta nuntiari Regina iubet, se quoque venturam cum faeminis: purgandoque solo, et vellendis herbis operam nauaturam, ne laboris eius, et fructus [Note: 271 Mascarenia ad Sionios redit.] expertes omnino forent. His apud Sanguin ita gestis, magno cum accolarum moerore, Mascarenia in Sionem reuertitur: et inde Sionio nunquam ab latere discedente Rege, Kalendis Nouembris profectus in Manadum biduo venit. Hîc ex gente Batachinâ, quae plus hominum centum millia dicebatur efficere, adfuere

[Note: 272 Batachini Baptismum late petunt.] quidam magnopere postulantes, vt et ipsos, et cunctam nationem baptismo, quem iam diu expeterent, impertiret. Pronum est cogitare quantus pij Sacerdotis animum dolor exederet, cum videret quantum animarum euocariad lucem Euangelij, eripique exitio posset, si copia magistrorum adesset. Quorum etiam [Note: 273 Pontificis sententia in vulgando baptismo.] penuria secit, vt abstineret a vulgando baptismate. Atque haec erat hoc tempore Fontificis Summi sententia: vbi Sacerdotes deessent, per quos baptizati in religione continerentur; modum tingendis hominibus adhibendum. Itaque spe Batachinis factâ, cum primum copia suppeteret, venturum ad Celebes Sacerdotem, a quo et ipsi edocerentur; repetito cursu secundum Celebum insulam nauigans, et vbique magnâ etiam apud Bolanum regnum, et alibi ad suscipiendum baptismum [Note: 274 Mascarenia Cauripam attingit excolitque.] praeparatione inuentâ, tandem Cauripam attigit, ingenti non Christianorum modo laetitiâ, sed etiam Ethnicorum. Iam initiatos diligenter excoluit: baptismum petentes hîc quoque in Sacerdotis aduentum distulit. Magnam auctoritatem Euangelio praebebat Sionius Rex, qui non modo palam diuinae legis veritatem, sanctitatemque praedicabat; sed etiam Patrum expertam sibi in se pietatem profitebatur. Inopem se, regno eiectum, omnium rerum egenum ab eis benigne susceptum, sustentatum, iamque propemodum restitutum in regnum. [Note: 275 Sionius Rex auctoritati est Buangelio eiusque propagatoribus,] Quae tanto maiore dicebat cum pondere; quanto inter eos populos maior Viri sapientia habebatur. Eo etiam magis Mascareniae curae erat, vt penitus regnum ille recuperaret. Iamque in Sionem reuecti Consaluum Pereriam auide expectabant; vt rebelles ad ius, fasque, prout pollicitus erat, compelleret: cum Praefectus quidam Lusitaniae cohortis, nomine Mendornelas, adfuit. Ex eo cognoscunt Pereriam, Zebuensi expeditione nullo effectu tentatâ, vi tempestatis auersum ab Sione, in Malucum redijsse. Ceterum, quod in se esset, Mendornelam [Note: 276 Prospersucces. sus in praemium fidei ac bonitatis Regi obuenit.] ipsum cum suis praestiturum, adnisurosque, vt Rex sua reciperet. Ita expeditis armis, Passeno Oppido per vim domito, alteroque sponte dedito, maxime commotis oppidanis colloquio Regis, in quo popularem suum sibi vetustâ Regum stirpe genito, et Tyrannum iusto dominio ante habitum exprobrauit, Insula omnis imperata fecit. Quem successum fides, ac bonitas Regis (praeter aeterna caeli praemia) videtur in terris promerita. Adeo moderate sortunam aduersam tulit: adeose et pium in Deum, et in homines seu male, seu bene meritos [Note: 277 Rex filium Ternatini Collegij Patribus educandum tradit.] clementem, et gratum praebuit. Pacate iam regnum cum possideret, Mascareniae Ternatem nouo exorto anno repetenti, natu maximum filium sere nouennem, indolis egregiae puerum dedit, vt sub Patrum disciplinâ in Ternatino Collegio educaretur.

Respirantibus Molucis in Amachaum Sinarum peninsulam Pater Melchior [Note: 278 P. Melchior Carnerius primus laponiae, et Sinarum Episcopus.] Carnerius Nicenus Episcopus, qui Aethiopici Patriarchae adiutor, dein et successor futurus, consecratus erat, nauigauit. A Pio Quinto Pontifice literas superiore anno acceperat, per quas, vna cum Patriarchâ Andreâ, Sinensi, vel Iaponicae Ecclesiae iubebatur praesse. Quas literas cum Malacensis Antistes, qui Vicarium ad hoc tempus in Amachaensi conuentu habuerat, cognouisset, probassetque; Melchior, parendi Sanctissimo Patri studio, quanquam et Medicis, et Theologis [Note: 279 Eiusdem obedien iam Deus remuneratur.] ob eius valetudinem dissuadentibus; Kalendis Maij Malacâ soluit. Nec obedientiae defuit, vt ipsemet loquitur, is qui factus est pro nobis obediens vsque ad mortem. Vix soluerat, cum tussis, qua afflictabatur ante grauissime, leuata est: conquieuit pectus: et pituitarum scaturigo, qua, in singula prope momenta, suffocabatur, magnam partem exaruit. Denique multis et syrtium, et pyratarum ereptus periculis, Amachaensem portum ingressus, nascentis eius Ecclesiae procurationem primus Iaponiae, et Sinarum Antistes suscipit. Cuius vniuersae possessiones, ac vectigalia eo tempore paruâ domo, sacrâque aediculâ, vtrisque ex materiâ, et plumbeo calice continebantur. Peropportunus fuit aduentus Episcopi non populo tantum Amachaensi, sed etiam Societatis Patribus: qui, velut in statione, ibi versabantur. Oppidum in dies augebatur. Aduenae, plerique mercatores, et gente, et religione, sectâque, tum linguâ etiam, et oris colore diuersae conflabant. Nec vitiorum minor, quam hominum colluuies erat: multique

[Note: 280 Amachaensis vrbis progressus ex Episco piaduentu.] Christianorum ita cum vitijs alijs, tum nominatim muliercularum consuetudine tenebantur impliciti; vt vis, ac manus Episcopi necessaria medicinae esset. At inter paucos illos de Societate perturbatio sane grauis inciderat, non quidem prauitate animi, sed quam vel feruor vltra modum audax, vel prudentia nimium cauta concitarat. Ioanni Baptistae Riberae, et Petro Rierae in Indiam profecturis Lainius diserte mandauerat, vt omni conatu tentarent aditum in Sinarum regnum. [Note: 281 P. 10. Baptistae Riberae feruor in Sinas penetrandi.] Hoc mandato, et regni amplissimi famâ, ad id, quod per se ipsi auidissime expetebant, tot populorum salutem, magis, magisque incitati, omittendum nihil putabant, quo claustra, vsque eo obsepta, peruaderent. Eminebat ardor, et spiritus Riberae. Vir acer, et animosus, si tuta non paterent, per ipsa perrumpendum pericula existimabat. Nihil quidem commitrendum, vnde tentari Deus aperte videretur: neque tamen omnia ad timidam imbecillitatis humanae, prudentiaeque exigenda normam: sed multa in tutelâ, consilioque Dei cum bonâ spe relinquenda. Qua enim ratione aliâ gentibus illatum a principio Euangelium esse? Ergo cum Riera ab Cantoniae Magistratibus ingressum suppliciter postulasset; vbi reiecta postulatio est; Ribera hominem natione, ac superstitione Sinam pellicit, ambos vt aliquo in mediterranea inuehat. Sina pretij magnitudine, quod pius Mercator vltro pendebat, illectus; Cantoniam primum, inde per fluuium in vrbem maximam Languin ambos deportaturum recipit: dabatque fidei sponsorem germanum fratrem, quem in Amachaensi Oppido relinquebat. Id consilium Rierae quoque initio placuit: verum, vbi re vulgatâ Lusitani passim dissuadent; summumque discrimen aperte adiri, ac vitam temere proijci clamant; seu metu, seu religione tactus, non solum non se ipse committere in eum casum voluit; sed Riberam quoque, cui Prouincialis Indiae iussu praerat, omni ope coepit prohibere. Is autem nec periculum plane tem erarium interpretans, nec posse sibi quenquam obsistere, quominus Praepositi Generalis iussa exequeretur, rebus clanculum comparatis, multumque Deo precibus, sacrificijs, et corporis afflictationibus inuocato, per noctis silentium Ethnico, cum quo pactus [Note: 282 Cantoniam ab Ethnico ducitur.] erat, vehendum se tradit. Nocte proximâ Cantoniam veniunt: vbi, quo tutius inde inter Sinas ageret; Ribera gentis habitum, vestitumque assumit laetissimus prosequendi Languim itineris occasionem opperiens. Amachai interim cognitâ fugâ, Lusitani, de Rierae voluntate, fratrem nautae, qui Riberam auexerat, ducunt in carcerem, grauissimasque intentant minas, nisi det operam, vt Ribera quamprimum reuehatur. Hoc, dum Cantoniae nauigationem comparat, nauta [Note: 283 Inde ab codem sibi timente reducitur.] per fratris literas cognoscit. Itaque sexto postquam Amachao discesserat die, nil suspicantem Riberam in nauim imponit: putantemque se Languim deuehi; Amachaum reportat: qui summocum suo dolore, vt qui iam plurimarum baptismum gentium spe praeceperat, tulit hunc casum: sed tulit, quam potuit, moderate. At Riera metuens, ne sugam iterum moliretur; simul atque domum venit, seuero praecepto tria mandat: Primum ne extra cubiculum pedem efferat: deinne sacrum faciat: postremo ne quempiam alloquatur. Haec quoque Ioannes Baptista, quanquam haud aequissima arbitraretur, tulit patienter, quoad Melchior [Note: 284 P. Franciscus Cabralis in laponiam mittitur Socijs praefuturus.] Episcopus aduectus finem turbis imposuit. Accessit et Patris Francisci Cabralis auctoritas, qui, post amissum Petrum Ramirium, in Iaponiam Socijs praefuturus contendens ex Indiâ, Malacenses obiter, et Amachaenses res visere, et componere iussus erat. Id Riberae factum, ex ingenti haud dubie anino, studioque humanae salutis, Romani Patres minime probarunt: qui voluissent eum reputantem quantum simplex obedientia victimis apud Deum praepolleat, Prouinciali Indiae, vti iam scripserant, constitutisque ab eo praefectis, ad conseruandam [Note: 285 Episcopus apud Nostros primum manet.] ordinati obsequij formam, subesse. Episcopus principio inter Socios summâ humilitate, et caritate, tanquam vnus e numero, habitauit: sed Patris Francisci Cabralis suasu, quo posset liberius episcopalibus fungi muneribus, atque etiam, vbi opus foret, minore cum Societatis inuidiâ pastoralis adhibere virgae seueritatem; in aedes, quas episcopali aediculae contiguas emit, quanquam peraegre ab carissimorum sibi fratrum consuetudine auelleretur, migrauit: aggressusque tenerae

eius Ecclesiae statum componere, breui commune Nosocomium, et separatim elephantiacis [Note: 286 Alexander Valla quanta laetitia, ac veneratione in laponia exceptus.] receptaculum, et misericordiae sodalitatem instituit. Dum autem Ribera, et Riera ad Sinarum fines tanto strepitu, nullo effectu satagunt; tertius eorum comes Alexander Valla, Quadrij iussu in Iaponiam delatus, laetitijs in gentibus cumulatus est. Sexto Kalendas Iulias portum Fucundam prospere tenuit. Hic vbi primum diditus per populum rumor est, Sacerdotem de Societate aduectum; completum est mare faselis ad Lusitanam properantibus nauem, complectum et littus, excensum opperiente populo: ac simul exscendit opprimebatur vndique multitudine omnium ordinum, vestes eius, manus, pedes, impressa solo vestigia, multas inter lacrymas, exosculari certantium. Inde, quasi humeris sublatus, duplici praeeunte choro, puerorum altero, altero puellarum, hymnum Te Deum suauiter concinentium, in aedem sacram deducitur. Quo venit continuo Ioachinus Toparcha, et a Regulo Bartholomaeo vir nobilis occupationes excusans, quod in praesens ipsemet salutatum, suaque ei cuncta oblatum minus venisset. Adfuere [Note: 287 Baptismum petentibus impertit.] et Catechumeni quatuor, qui cum se iam, quod satis esset, tenere catechismi memorarent; precabantur baptismum. Quibus Alexander per interpretem triduo melius eruditis, eas tanquam primitias, praecoquasque fruges exuberaturae maturitatis argumentum Deo libans, magnacum voluptate salutarem vndam impertijt. Inde in Insulam Xiquim, vbi tum Cosmus habitabat, traiecit. Neque [Note: 288 Eidem Pater Cosmus cum socijs occurrunt.] hîc concursus, gratulatio, veneratio minor. Cosmus ipse, cum Ludouico Almeida, et Michaele Vazio socijs, duobusque puerorum choris Zachariae canticum modulate, pieque canentibus, obuiam venit. Alexander, ad religiosissimi senis, cuius de laboribus, virtutibusquetam multa cognorat, occursum, veneratione plenus in genua procidit, eius pedibus osculum impressurus. Verum Cosmus nequaquam passus humilitatese vinci, nihilo segnius imbecilla humi genua ponit: ibi, spectante multitudine, sanctâ contentione ambo humi prouoluti, alter alterius captabant pedes. Abijsset in longum certamen, nisi Alexander tandem comprehensam forte senis manum satis habuisset deosculari. Tum arctissime inuicem, suauissimeque de genibus complectuntur, rectaque Deo gratulatum intemplum procedunt. Paucis interiectis diebus omnes, quotquot erant e Societate, praeter Ludouicum Froem longissime in Meaco absentem, Cosmus in vnum coegit, de rebus Prouinciae consultaturus. Quo in conuentu cum se longo interuallo reuisentes, mutuis solati essent alloquijs, rebus periractatis ad promouendum [Note: 289 Iapouici Patres per Ecclesias sparguntur.] diuinum opus, in varias distribuuntur Ecclesias. Alexander in Goti Insulas cum Iacobo Consaluio mittitur in locum Patris Ioannis Baptistae Montani, qui magno cum fructu eam vineam pene biennium excoluerat: et nuper etiam filium Toni nothum duorum et viginti annorum, indolis optimae adolescentem, Ludouici nomine imposito, fidelium coetui inseruerat. Ipse Ioannes Baptista Cocinocum: Melchior Figeredius Funaium est missus: Balthassar Acosta Firandum redijt: Gaspar Villela Fucundam primo ad Lusitanorum confessiones excipiendas, [Note: 290 Nangasachensis Ecclesiae primordia.] deinde Nangasachum concessit. Id est maritimum Oppidum in ditione Bartholomaei Regis, vbi extremo superiore anno Ludouicus Almeida, vir ad prima Ecclesiarum sundamenta quasi diuinitus ponenda factus, prope septingentos Christo pepererat. Nec multo tempore Villela strenue opus promouens, ijs amplius trecentos adiunxit. De Patre Cosmo vehementer certatum est. Versabatur ille libenter in Xiqui: quippe cum Insula iustae magnitudinis sit leucas viginti ambitu colligens, tumque duobus Tonis subesset, altero iam Christiano, altero Euangelij progressum nihil morante; breui videbatur posse tota superstitionibus liberari. Et Ioannes Christianus Tonus nullo modo adduci poterat, vt eripi sibi tantum virum permitteret. Quanquam postea compertum est non eum caelestium, sed terrenorum spe bonorum ductum: cum lucra ex Lusitanorum commercijs sperata non capiens; deserere religionem impius non dubitauit. Spe igitur in praesens terreni compendij, vt apud se Cosmum haberet, certabat. Verum Bartholomaeus Regulus, multis iam relatis ex hoste victorijs, et pacatis fere omnino rebus, Omuram eum accersebat: tum vt in illam suarum principem Ciuitatem

Christum induceretatum vt filium, quem paulo ante susceperat, sancto baptismate consignaret. Has ob causas prosectionem Cosmus adornabat. Quad cum cognouisset Tonus Ioannes, neque aliter tenere eum posset; nauigandi facultatem vt adimeret, nauigij remos auferri iussit: sed Bartholomaeo tandem vrgente, [Note: 291 P. Cosmus ex Xiqui Fucundam, et Omuram se transfert.] satisfieri sibi Ioannes passus est. Octauo igitur Idus Septembris e Xiqui discedens, Fucundam, dissidia quaedam Lusitanos inter compositurus, tetendit. Inde, Lusitanis quinque comitantibus, Omuram venit. Pridie Nonas Octobris cum Socijs, et Lusitanis comitibus ad caenam adhibetur ab Regulo. Super eam regia coniux primam de religione christiana, Damiano verba faciente, concionem audijt. Post haec infantulo sacer latex inspersus, et nomen vocatum Sancius. Tum Bartholomaeus veritus, ne Omurâ Cosmus abscederet; suorum Procerum conuocato coetu, quanti apud se sit Cosmus, quantique referat eum Omurae figere sedem, exponit. Eam ob rem rogat, accedant ad eum supplices, et ad manendum perpellant, recipientes templum se Omurae christiano ritu condituros. Paruere [Note: 292 Omurae primum templum ex truirur.] Bartholomaeo Proceres: vtrisque Cosmus. Continuo extruendo templo cura impenditur. Dum illud extruitur, adornato in aedibus diuersorij sui sacello, non intermittebat summi Dei Sacerdos pacem miseris per Sacrosanctam Hostiam exposcere, Christianos prouehere, et conuenientibus Ethnicis caelessis doctrinae thesauros aperire, vt tria breui lustra celebriora, primum nonaginta capitum, alterum octoginta, tertium sexaginta peragerentur. Solenni Conceptae magnae Virginis die in perducto iam ad fastigium templo sacrificium primum immolatum est: [Note: 293 Conceptae Virgini dedicatur] eamque ob causam ab Concepta Virgine templo nomen impositum. Natalitiae feriae magnâ celebritate, quod primum id loci ea sacra cernebantur, exactae. Quod in alijs Iaponiae Ecclesijs vsu compertum erat, permultum valere ad docendos [Note: 294 Natalitijs ferijs Popules sacris historijs recrea tur.] pariter, iucundeque tenendos populi animos, vt per ea solemnia nunc ex nouo, nunc ex veteri sacrae Scripturae instrumento argumenta varia, et historiae introductis personis, et imaginibus in conspectum darentur; id Omurae quoque vsurpatum maximâ voluptate, et admiratione Christianorum pariter, et Ethnicorum. [Note: 295 Meacenses res.] In Meaco adhuc omnia perstrepebant bellis: nec Pater Ludouicus Froes impet rare in vrbem reditum poterat. Id Xinouaradonus Dynasta Ethnicus perstudiose curabat. Cuius operâ illud expressum interim est, quamuis reclamantibus Bonzijs, vt restitueretur Christianis Meacensibus, aperireturque templum. Quo facto statim eo conuenire ad preces, ac diuina colloquia fideles coepere. Melchior Iaponius ab Ludouico missus aliquandiu apud eos versatus, cum ceteros omnes concionibus mirum in modum recreauit, tum quinque et quadraginta homines nobiles recens ad Ecclesiam aggregauit. Interea Ludouicus Sacaij tenens se, inde modo Sangam, vbi Sancius templum extruxerat, modo in alia circumiecta Oppida excurrebat, magno cum Christiani nominis incremento.

[Note: 296 P. Ignatius Aze bedius Brasiliae res componit.] Nouo interim in orbe ad Occidentem Ignatius Azebedius Brasiliae visendae negotium vngens in Sancti Spiritus Oppido, Socios, ne sparsi per pagos calumnijs, periculisque paterent, vnum reuocauit in locum, iussos per interualla pagos reuisere. In vrbe Sancti Saluatoris domum probationis, quam primo suo aduentu inchoauerat, ordinauit, et literarum studia in Collegio ad meliorem redegit formam. Inde, quo propius necessitatem gentis, maximasque eius iuuandae difficultates inspexerat; eo intentius noctes, ac dies vias inuestigabat, quibus pereunti multitudini subsidium ferret. Fecerat illi Generalis Praepositus, renuntiandae visitationis causâ, in Europam redeundi potestatem, siue quempiam, si mallet, ad id suo loco mittendi: ne tot maris, ac terrae discriminibus, totque aerumnis, tam longâ peregrinatione iterandâ, vnum caput obijceretur. At ille, incitante animi ardore, atque inexplebili laborum siti; tam vberem, quaestuosamque negotiationem nemini praeoptauit, quam sibi: quoque res magis exploratas, et consilia meliora Romam perferret; prouincialem Sociorum conuentum in Bayensi Collegio habuit: vbi, de communi sententiâ, quae existimabantur cum ad propagandam Fidem, tum ad Societatem confirmandam in eâ Prouinciâ pertinere, decretasunt. Sed nimirum plus erat in Ignatio studij, rectaeque voluntatis, quam reconditioris

legum scientiae: ijs praesertim temporibus, quibus pleraque tum primum ad vsum reuocabantur. Eum enim conuentum, consilio haud dubie optimo, nec sane frustra habitum, Romani Patres negarunt Visitatori potestatem [Note: 297 Antonij Rodericij mors, et virtus.] edicendi fuisse. In Fluminis Ianuarij nouo Collegio Antonius Rodericius die Sancti Sebastiani excessit e vitâ: vir, et Sacerdos, propter insigne iuuandi Brasilios studium, suamque virtutem, et recta vitae exempla memorandus: de Brasiliâ, maximeque de Ecclesijs circa Bayam optime meritus. Ipse et ore, et fidibus canere pueros Brasilios docuit: quorum deinde operâ, cum gentis admiratione, in sacris adhibebatur. Quatuordecim in Societate, inque Euangelij praedicatione consumptis annis, duos et quinquaginta natus, ab laboribus inter medios labores placido fine conquieuit. Cum quibusdam Castessanis ad Carisios instituto itinere in Brasiliam cum venisset; ibi iam grandis natu militiae caelestis amore tactus, cum eâ terrenam commutarat. Hoc anno egregium in Floridam subsidium missum, et in Peruuiâ nouae Prouinciae successu optimo fundamenta sunt posita. Reuersus in Hispaniam Petrus Menendes e Floridâ, spes rei christianae amplificandae [Note: 298 P. 10. Baptista Segura et socij in Floridam adeunt.] in immensum efferens, ficile Borgiam impulit, vt sex in eam expeditionem destinaret, Ioannem Baptistam Seguram, Antonium Sedennium, Consaluum. Alamum Sacerdotes, cum comitibus Ioanne Carrerâ, Petro Linare, et Dominico Vaezio, iussos Peruuiae Prouinciali Hieronymo Ruitio Portillo subesse, et Vicario ei suffecto Segurâ. Tertio Idus Martias iussu Regis commeatu, ac supellectili sacrâ affatim instructi, octo item adolescentes, quorum in tradendâ christianâ doctrinâ ministerio vterentur, plerosque Societatis ineundae percupidos: itemque Floridanos quinque Hispali baptismo initiatos ducentes, e Sancti Lucae portu soluerunt, simul cum optimo rerum, atque hominum apparatu. Ibat Petrus Menendes iam non Floridae modo Praefectus, sed et Gubernator Insulae Cubae ab Rege creatus, et eorum marium ditioni praepositus. Octauo post die Fortunatas Insulas ingressi, ab vniuersâ Ciuitate, quae Patris Iacobi Lopij virtute, industriâque commota, Societatis amantissima erat, perbenigne accepti sunt. Solennijs ibi Paschalibus magno cum populi bono exactis, ad Insulam Boriquen ex itinere in portu, quem diuitem vocant, recreati; tertiodecimo Kalendas Quintiles in [Note: 299 Floridae status deterrimus.] Floridam appulerunt. Prouinciae status pessimo erat loco. Quippe cum res ad vsum vitae praesidiarijs non nisi ex aliunde conuecto suppeterent, nec benigne conueherentur, nec semper tempori, cum fretum procellosum saepe intercluderet aduersa tempestas; cogebat milites suprema necessitas ex indigenis vel volentibus, vel inuitis assumere: quod ijs morte durius accidebat: cum prae summâ terrae sterilitate, ac rerum penuriâ, ijsdem ipsi angustjjs premerentur. Quare ad vim, fraudesque conuersi, si quem exterorum nanciscerentur, parcebant nemini. Et iam Tocobagae propugnaculum euerterant praesidiarijs extinctis. Tequesta num vix tenebat se. Leui de causa occiderant patruum Caciquae milites: quo irritata gens, sublatâ Cruce, quam Frater, noster Franciscus Villaregius fixerat, incensis tugurijs, recessit ab arce longius: occupatisque itineribus, vnde aqua erat petenda; eas in angustias praesidiarios redegerat; vt hinc quoque praesidium abducere Menendes cogeretur. Haud fortuna alibi melior. In propugnaculo Sanctae Luciae, vbi ad trecentos milites Menendes reliquerat, fama fuit, forte vero, vt solet, amplior, sed tamen ingentis index calamitatis, prae famis intolerandae rabie, [Note: 300 Fames intoleranda.] se inuicem vorasse: ita illud quoque propugnaculum, pariterque Sancti Matthaei conciderant. Praecipuum omnium Sancti Augustini satis numero firmum restabat. Sed milites miserandum in modum nudi, squalidi, fame, frigoreque confecti. Ad hoc propugnaculum Petro Menende, cum Segurâ, Socijsque delatis, tanto humanarum rerum, diuinarumque subsidio repente conspecto, quae gratulatio extiterit, nemini facile est, nisi geminos casus expertis cogitatione assequi. Promulgato Iobelaeo, christianisque mysterijs Praesidio recreato, cum rerum statum perse se explorasset, atque ex Rogerio cognouisset Segura, ad res componendas, Habanam concessit, Dominico tantum Vaezio, ad solatium militum, et linguam gentis ediscendam, relicto. In eo ab Floridâ Habanam traiectu, aperte

[Note: 301 Prouidentiae diuinae illustre documentum.] si vnquam, perspecta Numinis cura est. Si paulo violentior ventus inciderit; nunquam periculo vacat transmissio. Coortâ tempestate Nauclerus diris vocibus, atque exercrationibus contra Deum versus, inter cetera impius querebatur, idcirco (horrendum dictu) tam ipsis male euenire omnia, quod Christiani, et Orthodoxi essent: non ita cum Lutheranis, non ita cum Turcis agi. Quas ad execrationes commoti Patres, diuinae bonitatis insuperabilem improbitate hominum fatigare indulgentiam coepere, vt daret gloriam nomini suo, pessimique hominis dicta nesanda, non vt ipsorum peccata exigebant, sed benignis factis, et miseratione refelleret. Haud dubie auditae preces. Cum duo irent nauigia, id, in quo impius Nauclerus, Patresque vna vehebantur, protinus ex eo loco cursum [Note: 302 Blasphemi exitium.] prosperrimum tenuit: illud alterum perdiu iactatum proxime ab exitio abfuit. Ne tamen impio conuiciatori nefaria impudentia videretur cessisse feliciter; subinde Habanâ Floridam repetentem, vna cum Vectoribus cunctis, ac mercibus, eodem propeloco, vbi paulo ante execranda euomuerat verba, fluctus vindices hauserunt. Pater Segura, atque Socij, vbi venerunt Habanam, consultant [Note: 303 De erigendo Habanae Collegio agitur.] inter se diligenter, quâ maxime viâ, et vocari ad religionem indigenae, et adiuuari Hispani milites possent. Omnium primum visum Segurae est, Habanae Collegium Societatis instituendum. Nam cum haud amplius viginti leucis ab Floridae procursu, cuneoque distet is portus, eumque classes, quae ab nouâ Hispaniâ, quae ab Peruuiâ, quae a nouis terris aperiendis redibant tenerent; nec pauci in Insulâ, vtique iam christianâ, ac suum habente Episcopum, politiore cultu, homines degerent; magnus quoque mancipiorum numerus transuectus ex Aethiopiâ, magna ostendebatur, ac multiplex operae cum fructu ponendae materia. In eo tamen praecipuum videbatur momentum, vt ibidem poedagogium conderetur, in quo primorum Floridanorum filij literis, et christianis moribus imbuerentur. Consilium Menendes supra modum probabat, ac pollicebatur daturum se operam, vt Collegium Rex copiose instrueret. Hanc ob causam domo non incommodâ, quâ vterentur: atque aede sacrâ sancto Ioanni dicatâ precario impetratis; [Note: 304 Patres per Floridam distributi.] Rogerius ibi relictus est: ceteri reuecti in Floridam, et Consaluus Adamus in prouinciâ Caroli, cum Francisco Villaregio collocatus. Antonius Sedennius Gualae cum Dominico Vaezio. In Neophytis ex Hispaniâ reportatis erat Teguestani, Cacique frater, Iacobus nomine, quem eius populares occisum ab Hispanis ante suspicati, vbi viderunt incolumen; vehementer exilarati, redintegrandae [Note: 305 Crux in suum locum honorifice restituitur.] amicitiae consilium susceperunt. Eo Segura cum Praefecto Menende contendit: foedusque cum Rege Catholico renouatum est: et Crux eo loco, vbi nuper steterat, e duplici refecta pinu eximiae proceritatis statuta est. Philippus quoque Caciqua Prouinciae Caroli, qui ad Menendis reditum christianum se cum suis fore promiserat; spem faciebat impedita adeo rerum exordia prouentus habitura commodiores.

[Note: 306 Patris Hieronymi Portilli in Peruuiam profectio.] Verum quam in Floridâ laboriosi, sterilesque conatus fuerunt; tam accessus pronos Peruuia, laetosque diu processus habuit. Hieronymus Portillus, et Socij ad eam fundandam Prouinciam superiore anno ex Hispaniâ profecti, diebus septem, et quadraginta, mille et quingentas emensi leucas, nouam Carthaginem, Regni noui Granatae portum venerant. Ibi magno plausu, et commodo incolarum, [Note: 307 Res gestae in oppido Nominis Dei.] paucis diebus exactis, tertio Nonas Ianuarias soluerunt, et portum, quem nominis Dei appellant, quarto post die tenuerunt. Magistratus, et vniuersa Ciuitas (eodem quo portus est nomine) obuiam effusi occurrerunt: id se facere confirmantes, quod beatum ducerent eum diem, quo Societas Iesu in eas regiones pedem inferret. Tum deducti ab vniuersâ multitudine recta in templum princeps, inde in diuersorium, quod factâ optione, e tribus ipsimet propter contiguam aedem sacram delegerant, introducti. Amabile inter Ciues benignitatis certamen extitit. Sed Patres, quia ex regio diplomate cumulate subministrabatur quicquid opus foret; priuatâ liberalitate nullâ in re vsi. Portillus, quo blandius tanta animorum propensio inuitabat; hoc studiosius speculatus, qua maxime posset re beneuolentis populi commoda augere; in suggestum progressus, duo

praecipue commendauit. Primum, vt quoniam multi sine vllo praesidio aegrotabant, [Note: 308 Portilli in dicendo efficacitas.] locusque est valetudini aduenarum infestior, Nosocomium adornaretur nec ante sacrum, inter quod dixerat, est peractum; quam mille ducenti aurei in eam rem conserrentur: quibus continuo vnus Mercatorum pro se mille adiecit. Deinde commendauit, vt Sodalitium instituerent Nominis Dei: vt quandoquidem id erat Oppido nomen; etiam praecipuo studio eius veneratio curaretur, eique se deuotam Ciuitas testaretur. Atque id quoque Sodalitium sine morâ conflatum est. Aegre inde dimissi, Panamam terrestri pergunt itinere duodeuiginti Leucarum, sed in primis difficili, et impedito asperitate, amnibus, syluis. [Note: 309 Noui Orbis cum veteri similitudo.] Isthmus ille est, qui Meridianas Americae partes, cum Borealibus nectens, terrarum recens inuentam molem in peninsulas duas figurat. Quippe inter veterem hunc nostrum, et nouum, vt vocant, mundum, similitudinem notare non modicam licet. Vterque ingens creditur Insula esse, Oceano vndique alluente, vti iam exploratum aiunt. Vtraque Insula ita facta est; vt binis peninsulis constet. Tum ipsas inter peninsulas simlitudo intercedit, et positu, et sormâ. Nam vtrobique maiores in Septentriones spectant, minores in Austrum vergunt. Ita plurimum terrarum ad Septentriones patet. Ac minores eo quoque conueniunt, quod vtraque figuram triquetram imitatur: ita, vt, tergo in Septentrionem late expanso, frontem in Meridiem longe exporrigant, sensimque extenuentur, donec Africa [Note: 310 Peruuiae situs.] bonae spei promontorio terminetur: et meridiana America in fretum Magellanicum desinat. In huius peninsulae, qua meridianam Americam contineri dicimus, latere, eo quod solem Orientem spectat, et Africae obiacet, Brasilia sita est: in aduerso occiduo, quod nullo terrarum interpositu Oceanus meridianus excipit, Peruuia iacet. Ergo vbi Panamam ventum est, ad Septentrionem ire pergenti, noua Hispania occurrit. Qui cursum in Austrum flectit; primum Castellam, quam vocant auri, tum Peruuiam inuenit. Ita Panomam confluentes vndique [Note: 311 Panamae res a Portillo gestae.] Mercatores Hispani, Peruui, Mexicani, et aliarum circa terrarum frequentant. Senatu quoque Regio, et Forensi consilio decoratur. Huc aduentare Socios allatum cum esset, pro sua humanitate Ciues, Regijque Magistratus publicum occursum parabant. Sed Portillus religiosae tenax modestiae, occulte vrbem ingressus, anteuertit. Diuersorium apud Franciscanos praeparatum inuenit. Rogatus, vt in supplicatione percelebri, quae postero die in sancti Sebastiani solennijs habita est, verba faceret; minime tergiuersandum putauit. Cumque opportuno loco negotiatorum tractasset pericula et ostendisset iniqua exercentibus lucra perque iniuriam parta retinentibus, quam prorsus omnis in caelum esset occlusus aditus; tantum dedit pondus sui praeconis voci diuina virtus; vt, cum eadem [Note: 312 Mercatorum studia in negotiis iuste instituendis.] multis annis pro concione decantata audissent; tamen noui concionatoris terribilibus minis alte in pectus admissis, tanquam consternati, clamitarent: se quidem saluos fieri velle, ac rerum potius omnium, quam animae detrimentum facere. Nec vero dixere fortius, quam fecere constantius. Multi non ante sumpserunt cibum, quam tabulis recognitis, rationes cum Deo composuissent. Immensa itaque pecuniae vis, pondo amplius quatuordecim millia (octonis ibi argenteis, vno amplius in Peruuiâ singula pondo aestimant) redhibita iustis est Dominis. Fuit qui ex vnâ duntaxat pactione iniquâ mille quingentos aureos reddidit. Alij continuo negotiationes, quamlibet quaestuosas, quod implicitam haberent iniuriam, abiecerunt. Nec contenti perperam facta retexuisse, nisi prouiderent in posterum, et Satanae laqueos praecauerent; adeunt consensu Portillum, orant, et obtestantur explicet ipse, praescribatque, quae negotiorum, saluâ conscientiâ, tenenda sit forma. Aderat Panamae, venerando Praedicatorum ex ordine, Generalis nouum per Orbem suae familiae Vicarius, eidemque Visitator, cum Peruuiae Prouinciali, et aliquot egregie pijs, doctisque Fratribus. Qui, cum ex portu Nominis [Note: 313 Portilius iustam negotiorum formaminstituit.] Dei, eodem quo Portillus comitatu, venissent (vt sacile inter bonos fit) maxima inuicem caritatis erat contracta necessitudo. Cum his Portillus, pro rei grauitate communicato consilio, adhibitisque Mercatorum e numero peritissimis, salutisque aeternae cupidissimis quatuor, iustas quasdam negotiorum formas proposuit,

quas libenter omnes amplexi, ijs exinde se vsuros receperunt: quamuis nonnulli dicerent propemodum deploratam habere salutem suam, nisi sedem Panamae Societas fixisset. Alij interim Socij aliorum vsitatorum Ordini munerum [Note: 314 Mancipiorum agmen catechismum canens per vrbem ducitur.] specimen dabant: quanquam, plerisque grauis occupatio ex malâ valetudine fuit. Sed inter cetera industriae documenta ex Aethiopicis mancipijs mille, et quingenta capita cum coegissent; perque vrbem catechismum canentes longo agmine ducerent; non solum complebantur viae, fenestraeque viris, ac foeminis, pueris, ac senibus; verum etiam e lecto aegroti ad nouum se spectaculum deferri iubebant. Appetebant iam Cineralia, et Ciuitas cum Consilium Regium in Hispaniam scripsisset Philippum rogans, vt aliquot de Societate iuberet Panamae subsidere; illud conatu omni tentabat, vt saltem in solenne eius ieiunium moraretur. Fabri nominatim lignarij, et alij quidam, communi habito inter se consilio, domum, ac templum suo sumptu extructuros pollicebantur. Ceterum quia Limam pergere iussi erant; relicto Panamae Ludouico Medinâ, qui Patri Antonio Aluario grauiter ex morbo decumbenti adesset, et recepto in Societatem inde Alfonso Petrio Lusitano, magni deinde vsus fabro lignario ad aedificanda Peruuiae Collegia, [Note: 315 A Panama Limam nauigario quamce lerrima.] pridie Dominicae sexagesimae profecti, sexto, ac trigesimo die Callaum portum, vnde duabus vrbs Lima leucis abest, intrarunt, inauditâ ante id tempus celeritate. Nam quanquam leucas, non vltra quingentas ab Panamâ Limam directa Regio colligit; quia tamen aduersus austrinos ventos tenditur, qui ea maxime tenent maria; ad excipiendos, eludendosue illos adeo magni, ac frequentes [Note: 316 Peruuiae status.] necessarij erant excessus; vt cui bimensis per id tempus nauigatio contigisset, pro secundissimâ haberetur. Ceterum non modo tempestate prosperrimâ in Peruuiam Deus Societatem, sed et mirabili tempestiuitate peruexit. Nam ad id loci ex anno salutis humanae millesimo quingentesimo trigesimotertio, cum primum coepit in potestatem Hispanorum redigi, per annos complures non subigendis modo gentibus, sed et ciuilibus inter ipsos Hispanos bellis omnia turbulenta fuerant. Iam vero positis armis, constitutit colonijs, nihil aptandum restabat, nisi vt mores componerentur. Non deerant e Coenobijs, neque e Clero pij quidam, doctique, et accurati cultores animarum: sed pro magnitudine, atque [Note: 317 Lapsi foede mores.] difficultate operis, proque eorum numero, qui potius sua, quâm quae Iesu Christi quaerebant, erant sane perpauci. Igitur auri copia (nulla enim ditior inuenta prouincia est) impunitas, dominatus, bella, illecebrae peccandi ab loci ingenio, et indigenarum opportunitate, ita genus omne mortalium, cunctosque ordines, et aetates corruperant, vt iam ipsosmet pigeret sui, puderetque. Tergemina illa mundi pernicies auaritia, superbia, intem perantia haud facile vsquam latius grassabantur. Hi rem quoquomodo facere: illi per iniquitatem parta flagitiose absumere. Foeminarum cura omnis in luxu, mollicieque, et pigmentis, et saltationibus. Iuuentutis cultura nulla: mysteriorum vsus quamminimus. Miseros homunciones inuentis auriseris terris obliuio prope coeperat caeli. Nondum tamen omnino decesserat medicinae, si afferretur, suscipiendae voluntas. Erant qui Societatem in Europâ norant, alij auditione acceperant, genus hominum esse totum in alienam salutem intentum: operatum iuuentuti formandae: terere Nosocomia: adire custodias: adesse moribundis: omnia iuuandis omnibus experiri. Quos inter sermones audiebantur interdum vota gementium: his enimuero Peruuiam hominibus indigere: id mala sua remedij postulare. Quid ita, vt extrema Orientis adijsse dicebantur, non item adirent Occidentis? Hic status rerum, [Note: 318 Societas cupidissime excepta.] et animorum praeparatio talis erat, cum sama manat aduectos tandem, et in portu adesse. Incredibilia animorum studia ad eum nuntium extiterupt: e vestigio accurritur. A Prorege, ab Archiepiscopo salutatores, cum iumentis, quibus inueherentur: item Magistratus, et Ciuium sodalitates, cum populi ingenti numero, ad introducendos in vrbem adfuerunt. Sed, et huic Patres celebritati clanculum vrbe initâ, subduxere sese: Patresque Dominicani, quos paulo ante memora uimus, cum quibus venerant, ad sese diuertere coegerunt. Tum certatim salutatum accursum tanto studio; vt nec e religiosorum vllâ domo, nec e Clero,

[Note: 319 Portillus conciones instituit.] nec Ciuium honoratiorum quisquam cessandum sibi putarit. Producitur et ad concionem Portillus in sancti Dominici, qui primus illuxit Domino feriatus dies (is fuit quintusdecimus ante Pascha dies, cui a Passione nomen) Prorex, Archiepiscopus, Magistratus omnis, quicquid nobilitatis Limae erat, interfuit. Exposuit inter cetera quid Societati propositum esset: quid petitum in eas oras venisset: preces poposcit, vt in suam gloriam Deus omnia, communemque salutem dirigeret. Visi sunt Angelum audire: eodem die secundum meridiem, itemque [Note: 320 Fauor populi omnia in bonam partem accipit.] postridie, qui sancto Vincentio sacer erat, maiori semper approbatione auditur. Omnia videbantur vero maiora. Trahebantur et illa in expectationis pignus, quae fortasse casu euenerant, et interpretationem quoque diuersam capere poterant: quod cum e naui descenderent; sol defecisset: cum primum Portillus suggestum ascenderet; terra mouisset. Aiebant timentis Daemonis argumenta esse: quod eo quad rabat magis, quod Peruuis Idololatris pro Deo sol erat: et syderis defectio exctintionem superstitionis: tremor terrae concussumterrenorum pectorum diuinis facturum vocibus indicaret. Tantis ordinum omnium studijs, tamque praeter solitum secundo fauore erectus in solicitudinem Portillus, ad conuocatos Socios talem orationem haud pene verbis, quam lacrymis [Note: 321 Verba Portilli ad Socios, quo modo vtendum secundis rebus.] pluribus instituit. Plurimum velim Patres, Fratresque hunc nostri itineris cursum, hanc, qua sumus excepti, expectationem Ciuium, ac populi gratiam oculis intueamur non carnis, sed spiritus: illis nempe, qui non id, quod natura temere appetit, eique dulce est, sequuntur: neque in externâ specie consistunt: sed intima rerum considerantes, momentis quidque suis expendunt: quid commodi, quidque simul incommodi inesse possit, explorant: ac super omnia cum similibus alijs conferentes euentibus, qui sibi sperandus exitus sit, augurantur. Si nobis id modo, quod in externâ patet imagine, quod in cortice, et extimâ cute lucet, considerandum esset; haberemus profecto vnde gauderemus: quando res ad id loci nostrae sic euenerunt, vt nunquam ausi essemus optare. Verum si morem intuemur in suis mittendis nuntijs Deo vsitatum; non minus credo hac prosperitate, quam gaudere vulgus soleat, nos dolebimus. Equidem magnopere sateor timere me, cum adhuc id, quod opus sundat, quodque praeseminat fruges, oppugnationes, insectationesque in hoc accessu nostro non videam. Quem enim Prophetarum populi, ad quos missi erant, insectati non sunt? Ipsi filio Dei quo pacatus, et sine vexatione fuit accessus? Nec Apostolis aliam conditionem praescribit. Si me persequuti sunt, et vos persequentur. Quodi calamitatis, quod aerumnae genus est, cuius expers Doctor gentium fuerit? Quid (vt prop ora nobis intueamur) Ordinis nostri parens non pertulit? Tum plerique eius filij, fratres nostri, quo non per aduersa, et obstantia adiuerunt? Quid ergo spei, solatijque nobis sit dum talia desunt, contraria abundant? Iter prosperum in paucis: celeritas ante inaudita: gentium ex itinere fauor: huius amplissimae Ciuitatis effusa benignitas: existimatio, tanquam aliquid essemus: omnia denique ita prona, ac sine offensione; vt nobis Deus, quasi lacteum mare praebuerit: et in humeris nos suis portauerit: nec quicquam nocere nobis, aut obstare passus sit. Quae cum ita sint, nequaquam socordes nos decet esse, sed maxime attentos, et diligentissime videre, quid per haec postuletur ex nobis. Ac primum quidem, quod imbecillitati nostrae consulat summa illa clementia, et tanquam solido cibo nondum aptos lacte pascat; totque beneficia congerat in immerentes; gratissimam rependere nos aequum est memoriam, et ab gratiarum actione nunquam desistere. Deinde praeparemus animos necesse est, in certamen, quodcumque suboriri possit. Haud enim raro qui abfuerint in mari, existunt in terrâ fluctus. Tempora sua sunt, vt rerum aliarum, ita procellarum, ac turbinum: quae sapientissima illa bonitas eâ ratione dispensat, qua maxime ex vsu nobis sutura sint. Nec sumus obliti Saluatoris ipsius triumphalem in Hierusalem ingressum, et paucis intermissis diebus acerbissimum in Caluarium egressum. Super omnia autem velim, Fratres, humilitate nos summâ, ex animi toto sensu deijciamus: quicquid istud est humani fauoris nihili aestimantes, nec in eo fiduciam

efficiendarum rerum ponentes; nec nobis quicquam inde tribuentes, tanquam aliquid simus, cum simus nihil: sed hac indul gentiâ Dei, ad modestiam augendam, ad exercendam vltro patientiam, ad intendendos labores, ad maiorem in rebus omnibus vigilantiam, vtamur. Talia Portillus haud maiore disserebat [Note: 322 Magnae caritati omnia videntur prospera.] submissione animi, quam audiebantup. Veris enim Christi discipulis insita semper Magistri vox aures personat cordis, vt omnia cum fecerint, seruos se inutiles ferant. Tamlongae enim nauigationis molestias, relicta quaecumque leuamento erant in veteri orbe, itineris cum alia pericula, tum valetudinis: adhaec quae instabant in illo terrarum Orbe suheunda; nouam vitae degendae rationem, nouas ediscendas linguas, indigenarum ferendos mores nullo ducebant aduersarum rerum numero. Ita omnia, vel ingens ardor maiora pro Christo patiendi, vel illa [Note: 323 Templum, et Collegium Limein choatur.] Ciuium tanta benignitas alleuabant. Nihil iam longius videbatur Limensibus, quam vt Patres constitutos in aedibus suis viderent. Ergo breui Regij Praesidis Castrij ante alios (nam Prorex vixerat) sedulitate, Regiâque magnam partem impensâ, opportunissimo vrbis loco situs amplus, duobus interfluentibus riuis amoenus emitur. Dumque Ciuium hi coementa, hi operas, alij pecunias certatim conferunt; temporarium templum extruitur, in quod Archiepiscopus magnâ ceremoniâ diuinum Christi Corpus primum intulit: et Collegij aedificatio, eodem auspicante Antistite, inchoatur: eâ omnium propensione; vt qui quidpiam in eam contulissent, magnum se fecisse lucrum putarent. Quin etiam iuuit vehementer aedificationem Deus, vocatis ad Societatem aliquot aedificandi magistris: et inter ceteros nobilissimo vno, ad quem cuncta Ciuitas in eo genere palmam [Note: 324 Pater lacobus Bracamontius primus Limensis Collegij Rector.] deferebat. In suas vbi Patres migrarunt sedes; quo res constantius, et ordine gereretur; Portillus sua cuique Sociorum diuisit munera. Rectorem Iacobum Bracamontium dixit: simul inuisere Hispanorum puerorum scholas iussum, et Peruuorum filios catechismum docere. Michaelem Fontrum Nouitiorum Magistrum instituit, atque confessiones, praecipue mulierum, excipere, et docere grammaticam [Note: 325 A Nostris varia munia cum laude exercentur.] iussit: quae summa Limae eâ tempestate disciplinarum erat. Ludouicus Lopius spiritus exercitationes proponebat, aderat morientibus, explicabat catechismum mancipijs Aethiopibus. Ipse Portillus familiaribus collocutionibus, quotidianisque nunc per templa, nunc per custodias publica, nunc per Nosocomia operam concionibus dabat: expectationem omnium, quanquam summam, longe [Note: 326 Virtus hominum paucitati supplet.] transcendens. Respondebat consulentibus: Canonicis in aede maximâ scholam e Pontificio iure explicabat. Super haec, vbi ferebat vsus, omnes tentabant omnia, apertissimo documento: ad egregia facta non multum obesse paucitatem hominium si multa sit virtus. Quanquam et illud verum est, spirare vbi vult diuinum [Note: 327 Dono proficiendi in proximis humiliter vtendum.] spiritum: ac saepe non aliam apparere causam, cur Deus hosce potius, quam alios adhibeat administros; nisi quia aeternae, summaeque rationi sic placitum est, vt nequaquam ei, cuius potissimum vtatur operâ, gloriandi sit causa, tanquam [Note: 328 Pater Antonius Aluarius Panamae mortuus.] singulari emineat sanctitate: cum dona huiusmodi publice vtilia, quae gratuita vocamus, non in suum cuique commodum, sed in alienum dentur. Pater Antonius Aluarius, quem Panamae grauiter aegrotantem relictum dixeramus, paucis diebus excessit e vitâ. Egerat in varijs Societatis ilaboribus annos circiter duodecim: quatuori vota erat professus. Zamoram habuit patriam. Cum aliquid magni semper optasset Christi causâ efficere; in ipso conatu occubuit. Ludouicus Medina, post Aluarij finem, iter in Peruuiam prosequutus, socijs se se adiunxit. Itaque septem ex Hispaniâ profecti supererant: tres Sacerdotij expertes, quatuor Sacerdotes: qui dum omnes pro suâ virili nauant operam; mira omnino in amplissimâ illâ, ac principe Peruuiae Ciuitate morum commutatio paucis mensibus effecta [Note: 329 Limae vrbis aedificatio.] est. Vrbs erat recens a Francisco Pizzarro Pernuio domitore fundata annis ante circiter trigintaquinque. Ab alluente flumine Lima, a principatu Vrbs Regum [Note: 330 Aethiopes ex Africa in nouum Orbem inuehuntur.] nomen habet. Hominum incolebant genera praecipue tria, Hispani, Peruui indigenae, et aduecti ex Aethiopiâ serui. Nam ex orâ Africae, quam Guineam vocant, alijsque Acthiopiae partibus incredibilis abducitur mancipiorum numerus, quibus Brasilia, et noua Hispania, et Peruuia, demum America prope omnis:

neque ea modo, sed et Indiarum, et extremi Orientis pleraeque orae complentur- Hoc igitur tertium erat Limae incolarum genus. Penes Hispanos et diuinarum regimen, et hamanarum rerum erat. Quorum alij ex Hispaniâ profecti, alij ibidem orti erant: siue vtroque hispano parente, siue barbaro altero, quos mistos appellabant: [Note: 331 Variarum gentim vitia varia.] Hybridae a nobis dicentur. Singula haec hominum genera, praeter communia vitia, suis vrgebantur. In indigenis, et mancipijs maxime ebrietas: ad haec reliquiae multae pristinae superstitionis vigebant. Oriundos ex Europâ, sed ibidem procreatos, Hybridasque inconstantia, ac leuitas, ac fere parentis vtriusque vitia sequebantur. Patres singula homnium genera singuli aggressi, in suâ quodque [Note: 332 P. Portilli occupationes.] officij parte studebant excolere. Quippe tum corpus habet optime, cum membra recte valent. Portillus Primores praecipue, Clerumque, et capita tractans, nihil non auctoritate efficiebat. Vel ab quadringentis leucis eius potissimum famâ exciti homines, medicinam suis animis inuenturi, Limam accurrebant: cum de Portillo interrogarent, caelestem hominem appellantes. Eius e loco superiore vox concutiebat audientium pectora, ac terrore complebat, vt auribus tinnientibus, ac noua quisque ab auditorio domum consilia coquens rediret. Feriâ quartâ propriam domi cohortationem habebat ad multos de nobilitate adolescentes, quos [Note: 333 Iuuenum ardor in Noscomiorum ministerijs.] comitate, virtutisque sua opinione ad audiendum pellexerat: ac saepe secundum cohortationem vniuersos deducebat ad Peruuiorum Nosocomium: Vbi iuuenes paulo ante infraenes, perque desidiam, atque licentiam educati, pallijs, atque ensibus positis, visendâ sedulitate, ferendis cibis, sternendis lectis, purgando pauimento, consolandis iacentibus, ministeria seruorum obibant, stupentibus aegris, eos, quibus tributum penderent, quorumque ferociam, vsque adeo nuper horrebant, iam sibi tam comiter famulari. Non segnius in suâ socij ceteri parte muneris [Note: 334 P. Bracamontij labores.] desudabant. Adibat Rector singulis hebdomadis tres literarum praecipuos ludos, exercebatque ibi pueros tum pijs cantiunculis, tum mutuis interrogationibus de christianâ doctrinâ. Illi die sabbati cunctis e scholis separatim agmine, cum suâ cruce, per vrbis vias elementa fidei pio canentes modo, ad Collegium ventitabant. Sicubi diuersae scholae sibi occurrerent, inuicem magnâ voce salutabant: Laus Iesu Christo, Fratres, Postquam in templum conuenerant, suo vnaquaque classe loco constitutâ, appositisque modestiae custodibus, concertatione, [Note: 335 Puerorum bene instructorum fructus.] cantuque exercebantur, additâ ad extremum accommodatâ aetati commonitione. Nulla, postquam pias cantiones edocti sunt pueri, profanarum cantilenarum, quibus antea noctes, diesque domus, et viae strepebant, longo tempore audita fertur: et magnum cunctis in domibus ab horum innocentium pietate allatum praesidium est. Quippe puro pectore, pijs monitis exceptis, non docebant modo, quae didicerant; sed etiam obiurgabant domesticos, si vel rixantes vel iurantes, vel petulanter loquentes audissent. Hunc in modum Bracamontius teneram [Note: 336 Catechumi celebritas.] Hispanorum puerorum formans indolem, haud minore studio ad iuuandos Peruuos insistebat. Ad tria millia conueniebant: cumque foeminae tem plum occupassent, area viris com plebatur: statuebaturque ita suggestum, vt doceri vtrique possent. Atque hi quoque singulis diebus dominicis per compita vrbis instructo ordine cum catehismi cantu deducebantur. Praeibant eorum pueri cum Cruce, tum adulti subibant. Reducti in Collegij templum Hispanice, ac Peruuice docebantur. Addiderant enim Societati se quidam Peruuice scientes: atque hi [Note: 337 Patris Ludouici Lopij industriae fructus.] non nullos praecipuo studio domi pueros erudierant, vt mirâ cum voluptate a popularibus suis audirentur. Eodem tempore Pater Ludouicus Lopius catechismo Aethyopum seruorum occupatus, plus bis mille per vrbem item cantantes ducebat, praelatam Crucem sequentes: qui si in Peruuorum agmen incurrerent; salutabant eos vocibus magnis, vicissimque ab ijs salutabantur, qua supra demonstratum est formulâ, Laus Iesu Christo: inque templum princeps initio ductos (nam deinde duci ad Collegium coepti) catechesi, atque conciunculâ christiano modo singebat. Et sane ex his catechismis longe non solum operam, sed et opinionem superabat prouentus. Solebant ante Peruui iuxta, Aethyopesque, per intemperantiam, atque ebrietatem, quibus perdite dediti sunt, in saltationibus impudicis

traducere dies festos: a quibus vitijs, ac lusibus, tam facile ad cathechismum vertebantur; vt ad vnum Patris conspectum, intermisso tripudio, turmatim ad signa Crucis conglobarentur. Saepe etiam ante serui leui de causâ fugiebant in montes, vel se ipsi inter se diuexabant. Qui postea, ingenuo Patrum erga se amore perspecto, si quid vel timerent ab dominis, vel a conseruis desiderarent; eos disceptatores, deprecatoresque interponebant. Atque adeo, qui iam fugissent, [Note: 338 Patris Michae. lis Fontij cooperatio.] praeceptâ spe veniae, meliorisque tractationis, e syluis, ac montibus ad dominos vltro redibant. Haec dum Ludouicus curat, Pater Michael Fontius circiter quadraginta nobilibus adolescentibus grammaticam explicabat: ceteris, quise plurimi offerebant, exclusis: quod ab ceteris curis otium magistro non relinquebatur, maxime in instituendis domi Tyronibus occupato. Vbi enim tantum Societatis celebratur vbique nomen, nouitate quoque, vt assolet, conciliante gtatiam: et [Note: 339 Adiuncti Societati in Peruuia viriegregij.] opera tam publice, priuatimque est salutaris; multos insignes viros eiusdem instituti cupido coepit. Praecipui fuere Ioannes Toscanus, vir aetatis, atque auctoritatis venerandae, principis Ecclesiae Decanus, qui oblatum sibi Episcopatum repudiarat: Petrus Mexia inter Senatores regios primarius: Franciscus Lopius Regij consilij Secretarius: Antonius Consaluius in aulâ demortui Proregis magnae existimationis: alijque ex omni ferme hominum genere: ingens ad incrementa rerum momentum: quibus instituendis attributâ secretâ aedium parte, eâ curâ dabat [Note: 340 Hierony mus Loaysa Peruuie Antistes Societatem aestimat, ac laudat.] operam Fontius, qua fundamenta oportebat poni. Talia cum viderent, immenso boni omnes gaudio complebantur: sed Antistes ante omnes Hieronymus Loaysa sacro Praedicatorum ex ordine, doctrinâ, virtuteque nobilis, primus Peruuiae iam tum ante Societatem natam Archiepiscopus. Qui cum eam recentem, vt prorsus incognitam, Peruuiae aditu arcuisset; iam palam se errore deceptum profitens, vehementer aiebat formidare, ne poenas Deo, ob eam iniectam moram, persolueret. Quae praeterea de ipsâ met Societate, deque vtilitate per eam [Note: 341 Alij Antistites Societatem desiderant, ac petunt.] publice allatâ depraedicaret; quia supra modesti scriptoris materiam sunt, nihil est quod scribantur. Hinc excitati Antistites alij, atque in primis Popaianensis, qui iam dudum instabat, tum Quitensis, Chilensisque magnis precibus aliquem Sociorum numerum postulabant: nec vllum, quamuis maximum, vel se recusaturos, vel paratae messi fore parem aiebant. Quo magis nouo Sociorum auxilio cumulata gaudia sunt, quod, instante Rege, qui ab suis inde cognouerat nihil fore validius ad Peruuiam pacate obtinendam, quam de Societate adesse quamplurimos; anno, quem iam exordimur, submissum est.