NB: Greek words may not display properly on your browser (Sgreek Greek font installation required; see http://www.silvermnt.com/fonts.htm).
ILlme [Abbr.: ILlustrissime] Domine. Magnam rem ausus sum hoc libellô. De Principum, quos haec aut superior aetas tulit, consiliis et actionibus, prudentiâ vel errore aliquo insignibus judicium mihi ipse sumpsi. Ea licentia excusare se tibi non potest, nisi ingenuitate et modestiâ suâ. Nemini infensa est, vel obnoxia: nec aut petulanter exultat, aut rursum foedâ adulatione se demittit. Innoxia libertas est, et fortasse, plus quam in censurâ decet, verecunda. Huius mei iudicij, ego te, Domine, Iudicem facio; cui praeter mortalitatis legem hactenus soli contigit, NUNQVAM [perhaps: NVNQVAM] ERRASSE. Ratisp. Prid. Cal. Septemb. M. DC. XXX.
Intempestiva libertas plerumque esurit. Obsequium dominantibus magis probatur. Pertinet huc Henrici III. Galliae Regis consilium, qui cum se bellô contra Protestantes nihil proficere cerneret, doleretque; pace, otiô, Regni foelicitate debellandos censuit. Nimirum in illo sereno omnia a Regis benignitate pendere: nullas ex turbis spes esse aut praemia: quanto quis Regi obtemperantior, opibus et honoribus extollendum. Igitur non tam odiô eos, quam contemptu prosequutus est; honorum aditu, et spe regiorum munerum omnino praeclusa. Procerum filios in aulam missos ab interiori amicitia gratiaque seponebat: subornatô interim Espernonio, qui religionis causa id fieri per amicitiae speciem in arcano moneret. In urbibus, his, qui Magistratum gerebant, si Protestantes essent, negotium molestis litibus facessebatur; quarum cognitionem ipse Rex sibi sumebat, ferebatque contra hos tales sententiam. Intercessit his consiliis Henrici Guisii ambitio: qui cum pace
nullum sui in regno usum fore metueret, Regem invitum in bellum traxit.
Quomodo hoc eod. libro Tacitus de Tiberio: Cuncta per Consules incipiebat, tanquam vetere Repub. Iterum: Intercessit Valerius Agrippa; increpitusque est Galli Asinii oratione: silente Tiberio, qui ea simulacra libertatis Senatui praebebat. Et lib. 3. Annalium: Tiberius vim principatus sibi firmans, imaginem antiquitatis senatui praebebat, postulata provinciarum ad disquisitionem Patrum mittendo. IV. Annal. sua Consulib. [Abbr.: Consulibus] sua Praetoribus species. Eod. lib. multa adseveratione, quasi aut legibus cum Silio ageretur, aut Varro Consul, aut illud Resp. esset, coguntur Patres. XIII. Annal. manebat nihilominus imago quaedam Reipublicae. Caetera in Notis dixi.
Aspera plerunque et immitia illorum regnandi initia sunt, qui, dum privati essent, injuriis exacerbati, earum sensum in solium inferunt. Bene , et in spem boni principatus apposite Nero disseruit, Iuventutem suam armis civilibus, aut discordiis domesticis minime imbutam, nulla odia, nullas injurias, nec cupidinem ultionis adferre. (Tacit. XIII. Annal.)
Praeterea hîc monendi sumus, eos exercituum duces, qui rebelles civium spiritus contuderunt, imprudenter domitis provinciis Praefectos
imponi. Nam truces fore, et belli contumaciâ accensos credere par est. Cujus rei lugubre exemplum sunt Belgium et Ferdinandus Albanus. Consultius igitur, novos mittere Praesides, qui sine hostili ira, et superbiâ victoris clementer deditis consulant. (Tacitus XIV. Annal.)
Quamdiu libera urbs egit, atque a Senatu populoque Duces legebantur: fuêre semper in armis Italiae populi, quibus terrae sibi marisque imperium pepererunt. Postea vero, quam Caesar Augustus bellis civilibus confectis rerum potitus est, omnia Italicis arma ademit: militumque multas legiones descripsit, easque certis auctoramentis habuit stipendiarias; quae Romanum a barbaris nationibus tuerentur imperium. Tum fluviorum magnitudine atque fossatum, montibusque asperrimis, desertisque locis atque imperviis circumseptos Imperii limites communivit (Herodianus lib. 2.) Legionum classiumque numerum recenset, lib. IV. Annal. Tacitus. Augusti consilio institit Theodoricus Ostrogothorum et Italiae Rex, qui exarmatis Italis, et Castellô Verrucâ ad Athesim munitô, apud Augustam Praetoriam Herulos collocavit. (Orlandus Malavol. in histor. Senen. Hieronymus Rub. in Histor. Ravenn.) Sultani Aegyptii non aliam, quam Mamaluchorum militiam habebant. Ii autem
omnes, ut Leo Africanus, et ex eo Petrus Bizarus scribunt, Christiani pueri erant, Sultanis venditi: qui abjuratâ patria religione Saracenicis moribus, institutis, armis erudiebantur. Turcae denique Spahorum equitum, et Ianizarorum peditum fide et fortitudine, quam pepererunt, imperii molem consetvant. Caeteri, ut Renatus Lusingatradit, non armis, non equis, ac ne cultris quidem, qui mucrones habeant, uti possunt. Ex quibus constat, libertati propius esse, et Reipub. magis proprium, omnes in universum cives, et sine distinctione armatos atque bellicae rei peritos habere: quales Romani fuerunt. Regiae vero dominationi securius est, praeterquam illis, qui pace belloque perpetua stipendia faciunt, armorum usum omnibus interdicere. Quod Augustum, Theodoricum Regem, Sultanos Aegyptios et Turcarum Imperatores factitare solitos dixi. Sed quae ab armorum immodico studio (sive penes universum populum illud sit, sive principum arte inter paucos retineatur.) mala, quae item inde bona timenda sperandaque sint, dixi ad lib. IV. Annal. (verb. plerunque inopes et vagi etc.)
Maximorum Imperiorum incommodam molem esse, ad lib. IV. Annal. (verb. Princeps proferendi imperii incuriosus) pluribus asserui. Sed hoc maxime locum habet, si disjunctae sint inter se locis, moribus,
ingeniis subjectae provinciae: si nostris ditionibus interjecti hostes autaemuli. Quâ ratione Persicum regnum debile Xenophon, et nostri Politici Galliae regnum, ut bene compactum corpus Hispaniae viribus et potentiâ minime cedere dicunt. Romani ad vastissimi Imperii conservationem limitem legionibus, Castella praesidiis muniebant: Colonias, ad imbuendas legum officiis devictas gentes deducebant. Etiam receptum erat, ut haberent instrumenta servitutis, et Reges (Tacitus in Agric. de hoc arcano dixi ad lib. 6. verba: ut genus Arsacis etc.) quibus integra regna, florentissimasque gentes regendas dabant. Idem amicitiae vinculum cum populis quibusdam ipsis intercedebat: quos faederatos, ut Reges amicos appellabant. Tales memorantur Masinissa, Iuba, Attalus, Eumenes, Prusias, Cogidunus, Antiochus inservientium Regum ditissimus (Tac. II. Annal.) Massilienses, Hedui, aliique. Hispaniarum Rex patrociniô Genuensium, et affinitate cum Allobrogum Principe contractâ, regnorum suorum diffusam magnitudinem connectere tentavit: quod an assecutus sit, aliorum judicio relinquo. Sane non semel infida Allobrogis amicitia apparuit: et Genuenses aurum magis Hispanicum, quam Hispanorum Imperium amare videntur. Quod autem Joh. Boterus Hispanum maris dominum validâ classe cunctis regnis provinciisque
praesto esse posse, et ideo nec disjunctas eas asserit; id me non capere fateor. Quid enim? quomodo in utrasque Indias, apertô ultimi, et quod sine terris putabatur, maris secretô Batavi et Angli penetrare potuerunt? Cur tot ex Indiis redeuntes Hispanicae naves ab iisdem interceptae? Quomodo ante non ita multos annos Gades ipsae vi expugnari, et trucidatis praesidiariis incendi potuerunt? Sane aut insignem Senatus Hispanici vaecordiam esse oportet, aut vires sibi deesse fateantur necesse est, qui hostem toto mari vagantem non coërcent.
Quod hîc scripsi, vi parta Imperia non nisi per vim servari: et periculum ex misericordia: illustratur Vellei Paterculi his verbis: Laudandum experientiâ consilium est Pansae atque Hirtii, qui semper praedixerant Caesari, ut principatum armis quaesitum armis teneret. Ille dictitans, mori se quam timeri malle; dum clementiam, quam praestiterat, expectat, incautus ab ingratis occupatus est. (III. histor.)
Persto firmus in eo, quod hîc scripsi, plus Hispaniae Regem contra faederatos Batavos duodecennalibus induciis, quam quadraginta annorum bellis profecisse. Nam inde discordiae, negligentiae, ac incuriae aperta fenestra, et per eas majori vi, quam per ruinas urbium et machinarum
bellicarum violentiam labefactata est res Belgica. Praesagi malorum fuerunt jam olim Batavi, cum Anno a Christo nato M D XCII. nummos [transcriber, in the print: numos] cuderent, cum inscriptione: Tuta salus bello. Et: Pax patet insidiis.
Eod. loco dixi, Turcas veteranum semper militem, nostros novum inexpertumque in aciem educere. Huic incommodo ut mederetur Rodolphus Imperator, superioribus annis Ratisbonae in comitiis in continuum quinquennium militem ab imperii ordinibus petiit: additô, Matthiam Corvinum Regem parvâ quidem, sed lectissimâ et sub signis assiduâ fortissimorum militum manu, quae ab armorum colore Nigra vocabatur, saepe ingentes Turcarum exercitus fudisse.
Clemens VIII. Pontifex Henrico IV. Galliae Regi foedus cum Elisabetha Angliae Regina, alleganti, respondit: Principes sibi omnia permittere, quae sibi utilia putant et eo rem devenisse: ut ob foedus neglectum nemo reprehendatur, Laudabat quoque Francisci Mariae Urbini Ducis dictum, privatum quidem ob non servatum jusjurandum merito culpari: Principibus autem regni servandi causâ licere contrahere, nec contractum implere. inire foedera, eaque negligere, mentiri, prodere, et quae his similia sunt. Quod Ossatus Cardinalis in epistolis scriptum reliquit. Henricus IV.
Galliae Rex, cum in eo esset, ut pacem cum Hispanis faceret, Anglis fidem reposcentibus respondit: Reges non aliter inter se pacem et federa facere, quam cum hac tacita conditione, ut quod rebus suis utile est, semper amplectantur: quod perniciosum est, caute devitent. Itaque a se exigi non debere: ut bellum periculosi eventus cum Hispanis, quam cum iisdem pacern rebus sius salutarem habere malit. Vide quaeso, ut omnibus in ore fides est: quam tamen rebus suis damnosam nemo servare velit! Omnes Machiavellicam perfidiam ore detestantur: consiliis et actionibus suis exprimunt.
Caeteris, quos recitavi, principibus qui breviarium Imperii sibi confecerunt, adde Guilielmum primum ex Normannis Angliae regem, qui quicquid Gentium suo pareret imperio, cunctas simul urbes, oppida, vicos, pagos, Episcopatus, coenobia, quantum quisque terrae possideret, quantum quotannis vectigalium acciperet, milites quoque, qui stipendia facerent, ac singula juga boum passim omnibus locis recenseri, inque tabulas referri jussit. (Polydor. Virg. IX. hist. Angl) Quod dixi, ex praeteritâ regnorum conditione de hodierno statu judicari non debere, exemplis demonstrandum est. Itali Parisiorum urbem octingenties mille hominibus habitatam credunt. Francisc. Bocch. de magn. Rom.) et tamen
anno post Christum natum MDCLXXX. peste grassante adeo desolata erat, ut plebs per vicos alias frequentissimos trochô luderet. (Thuan.) Genuenses aliquando sexcentarum viginti septem navium classem in mare deducebant (P. Bizar.) Ex urbe Patavina olim in hostem educta centum viginti millia (Iac. Cavac.) Quae utique praesenti conditioni minime respondent.
Non muto, quod integras familias rebellione infames in historia notavi. In Anglia tamen non tam ad infamiam, quam generis claritudinem Pertinet, majores habuisse magnarum conjurationum duces aut conscios. Et eorum, qui majestatis crimine damnati ac supplicio affecti sunt, liberis ad honores aditus minime praeclusus est. Quam prudenter, non dico.
De hoc regiae dominationis munimento dixi ad lib. VI. (verb. plebem primoribus tradidit.)
Non in militia modo et castris salutaris cautio est, labore subigere militem: sed in universum inter singulares publicae tranquillitatis tuendae modes et hîc traditur, expeditionibus bellicis occupatos tenere subjectos populos, ne in alia facinora ociosus ardor erumpat. Ita Romani quanquam Faliscorum obsidionem rem
longi temporis et immensi laboris esse haud ignorabant: tamen ne domi resides tribunitiis concionibus ad res novas impellerentur, quibus nulla ex honesto spes, et omne in turbido consilium: implicari quamvis difficili bello populum satius duxerunt. Et hoc remedio plerumque utebantur, ad motus turbulentos ex civitate ejiciendos, ut Plutarchus scribit in Camillo. Dionysius Syracusarum Tyrannus, grave otium regno suo ratus, copias in Italiam trajecit (Iustin. XX.) Et Demetrius occupatô Syriae regnô novitati suae otium periculosum ratus, ampliare fines regni et opes augere finitimorum bellis statuit. (Iust. XXXV.) Porro Dionysius Halycarnassaeus VIII. Antiq. pro regula tradit, prudentes Reip gubernatores semper alere bellorum semina: quippe satius esse foris conflictari, quam domi. Qui in causas accuratius inquirunt, cur Hispania hodie nullis bellorum civilium fluctibus agitetur: cum ex contrario Gallia ab iisdem fere nunquam interquiescat, inter alias eam quoque meo judicio mire probam adducunt: quod Hispania perpetuo bellis externis insudet: cum Gallia fere solis civilibus armis robur suum viresque impendat. Nec regnum Hispaniense ab intestinis tantum discordiis tranquillum haec causa praestat, sed et ab externâ vi tutum reddit. Nullibi non Hispana arma sunt: omnibus bellis immixti Hispani sunt: omnia tentant, omnia
movent Hispani. In Italia, Gallia, Germania. ubique postremo Hispani summae rei arbitrium sibi sumunt, nullibi quam domi suae imbecilliores. Ita dum omnes occupatos tenent, dum bello alios exercent, dum dissidiorum semina aut ipsi serunt, aut callide fovent: procul externa arma ab Hispania tenent, et securi ex litore alienum naufragrum contemplantur: Duos tamen hic scopulos offendo. Nam qui hoc pacto a subjectis sibi securitatem procurant, dum externos temere lacessunt, ruinam sibi saepe accersunt. Injuria enim vindictam provocat. Ita saepe fit, ut qui alieno inhiant, sua perdant. Haec enim bellorum spargendorum solertia non minutorum dominorum, sed potentium principum est, qui uno loco acceptam cladem e vestigio resarcire possunt. Caeteri aliis artibus institunto. Denique meminerit, qui haec leget, internae pacis conservandae hunc esse, non ampliandi regni modum. Saepe enim accidere solet, ut qui pluribus manum injicit, nihil apprehendat. Alter scopulus, quem hîc signo, est: semper nimium armorum studium perpetuitati regnorum et Rerumpub. adversum fuisse quâ de re quam amplissime dixi ad lib. IV.
Non erit alienum hoc loco quaerere, an Princeps civium suorum in se mutuo saevientium
alteri parti, cujus aequior causa videbitur, se jungere, an spectator potius alieni furoris esse debeat? Sane , ubi sperari potest, Principem interventu suo alteram partem perterrefacere, et hoc modo ad officium cogere posse: quin consilio et adversum aspernantes minis, denique vi civili bello sinem imponere debeat, dubitandum non est. Quomodo Ferdinandum Gonzagam Germanorum et Hispanorum militum jamjam in mutuam cladem eruptura dissidia, minitando, iis se cum Italis accessurum, qui pacem respuerent, composuisse Julianus Goselinus tradit. Sed ubi dubius exitus esse potest, et longo bello materia: nemini uni adeo indulgere Princeps debet, ut ipse in partes et factionum odia descendat. Nam et indecorum est attrectare, quod forsitan non obtineatur, et utrique parti coli, nec suspectum haberi, quam alteram sibi hostem sacere praestat. Quo pertinet, quod Leonem X. Pontificem imprudenter egisse nonnulli disserunt, cum damnata Lutheri causâ, quae initio Pontificis Majestatem in dubium non revocabat, Sylvestro Prierati et sociis accessit. Quin imo satius fuisse, libertatem calami, quem utique utrinque Pontificis censurae subjiciebant, in Monachis ferre, sibique semper integrum servare judicium, quam praecipiti damnatione alterius exasperare ingenium. Et haec distinctio servanda erit, quotiescunque
altera dissidentium partium Majestatem principis manifeste non oppugnat. Nam si id fiat, omnino alteri factioni Princeps nomine, auctoritate, vi suâ robur addere debet. Quâ in re Henricum III. Franciae Regem graviter errasse censent, qui cum Guisianam factionem sibi et regno perniciem machinari non ignoraret, neutri tamen favere, quam Henrici Navarraei partibus accedere maluit. Sed quia hac de re dicere occaepimus: porro explicemus, an duobus inter se principibus bella gerentibus, qui uni horum vel utrique vicinus est, medium segerere, aut accedere alteri debeat? Sed profecto ad hanc quaestionem vix potest simpliciter, et sine multâ cautione responderi. Illud certum est, magnum et suae potentiae vi nixum, principem utrumque tuto facere: Nam si uni suas vires jungat; prona erit victoria, et certus victoriae fructus. Ex diverso, qui nimiâ virium im becillitate alienae injuriae exponuntur, sive alterius partis amicitiam, sive neutrius profiteantur: vix unquam impedient, quin praeda victoris et ludus esse cogantur. Nam priori casu, si belli fortuna tibi et federato contra dederit, uterque tantum habebitis, quantum victoris libidini placuerit: sin viceritis; ad leoninae societatis legem victoriae commodum socio, tibi labores, sanguis impensae cedent. Posteriori casu utramque partem, etsi non verbis, re tamen hostem
senties. Transitum militibus et commeatum concedere, insolentiam et avaritiam Ducum, licentiam militum perferre necesse habebis. Nec hujus patientiae ullum est precium. Nam quae uni imputas, eadem illius hosti concessa gratiam omnem corrumpunt. Postremo, qui vincet, ideo te pro hoste habebit, quia amicus non fueris.
Dixi supra (hoc lib. verb. Laetique interdum nuntii) velocissime plerunque de principum morte famam diffundi: ideoque excessum eorum supprimendum: donec provisis, quae in rem sunt, de certô successore transactum sit. Sed et caeterorum quoque negotiorum publicorum, cladium, victoriarum casus fama portentosâ celeritate procul dissitis locis saepe nuntiasse memoratur: quod non nisi Spirituum Geniorumque; per aërios tramites incredibili pernicitate volantium ministeriô fieri potuit. Plura ex veteri historia exempla prudens praetereo. Ex recentiori clarissima duo recensebo. Florentinis grave bellum erat cum Gregorio XI. Papa: quod non nisi post triennium Pontificis ipsius morte finiri potuit. Anno post mundi Redemptorem natum M. CCC. LXXVIII. Serezanam Papa, Florentinorum Procuratores, aliorumque Italiae principum oratores, pacis conficiendae causâ convenerant. Cúmque Florentiae summum in
omnibus et im patiens desiderium pacis esset, et quicunque per portam, quâ Serezanâ venitur, ingrediebantur, anxiâ curâ de negotii successu per plures dies interrogarentur: tandem VI. Kal. April. circa secundam noctis horam immanibus pulsibus porta civitatis cohorruit. Accurrunt vigiles, et quis? unde? quare hoc temporis veniat? quaerunt. Respondet ille, quisquis erat oleae ramum manu praetendens, Serezanâ se venire, prosperae rei nuncium. Apertâ igitur portâ, nuncius quidem nullus, caeterum oliva ibi appensa videbatur: et illico quasi certae pacis rumor totam urbem pervagabatur. Subita igitur hilaritas: et ubique concurrebant: manibusque, ut quisque advenerat, plausis, novam tranquillitatem sibi gratulabantur. Inde festus clamor, choreae, ignes, et caetera laetitiae ostentamenta. Constitit postea, ipsâ horâ, quâ Florentia isto spectro turbata est, Pontificem Serezanae mortuum: et sublato e rebus humanis hoste, pax tantopere desiderata populo Florentino contigit. Hanc, aliasque id generis historias narrat in disput. politicis Apollinaris Calderinus Ravennas. Ego his geminam addo ex Thomae Fazelli historiâ rerum Sicularum. (lib. XXVI.) Syracusae a Saracenis gravissimâ obsidione premebantur. Adrianus Brasinius Patricius a Basilio Imperat. ad succurrendum missus, ignavô mari et malacia in Peloponneso apud Hieracis portum detinebatur. Quae causa fuit, vi captae interim urbis: Ejus
rei nuncium Adrianus eodem die in Peloponneso habuit. Quippe pastores paludem portui, ubi stationem Graeci habebant, proximam accolentes pridie captas Syracusas constanter asseverabant. Interrogati, unde id scirent? a daemonibus in suâ palude habitantibus id se accepisse responderunt. Cumque Adrianus pastoribusfidem adhibere nollet, et ipse ad paludem accessisset, percontantibus pastoribus Spirituum voce ipse triste responsum suis auribus accepit. Nec multo post, qui ex clade evaserant, daemonum indicium confirmârunt.
Satius esse, quaedam ministrorum, in bello maxime , prudentiae relinquere, quam nimium strictis mandatis rerum gerendarum occasiones corrumpere, recenti exemplo docemur. Immanis ille virium maritimarum paratus, quem in Angliam effudit Philippus II. Hispaniarum Rex, non aliam magis ob causam successu caruit, quam quod Medinae Sidoniae Dux Classis Imperator, semper Regis contraria mandata causatus, omnes rei bene gerendae occasiones omitteret. Nam ut in terrestri expeditione ducis potestas certis limitibus circumscribi possit: Ita in maritimis tam stricte itineris et rei peragendae ratio praescribi non potest. Maxime fortuitorum capax mare est. Opportunitas venti, temporis, caeli, fluxus ac refluxus, tenebrarum, lucis, et locorum profunditatis diversa consilia exposcunt.
Ferdinandus Catholicuus Hisp. Rex omnes suas cupiditates colore religionis texit. Et tamen jurisjurandi religionem hic tantae pietatis Princeps adeo neglexit, ut ipse Consalvus Magnus non semel in magnorum virorum coronâ de fluxa ejus fide conquestus feratur. Inde ejusdem jocus in vulgus emanavit, dicentis: ejus se Numinis metu adstricturum Principem suum, cujus majore reverentiâ tangeretur. Quô dicteriô parum sinceram in eo de religione Christianâ opinionem, adeoque Judaismo infectam (quâ labe hodieque ex Lusitanis plurimi laborare dicuntur) notabat. P. Bizar. XIII. Hist. Genuen.) Idem Ferdinandus cum aliis principibus acturus, non ex optimatibus oratorem legebat, sed ab alicujus monasterii solitudine extractum: quod hodieque Hispaniae Regibus usitatum est. Ita praeter recisos Legationis sumptus fidem quoque ejusmodi feciales et reverentiam negotio conciliant.
Ostentatio multiloquentiae, et verborum anxius delectus in Principe nescio quid scholasticum sapit. Indigna tantô rege oratoria erat, cum Jacobus Magnae Britanniae Rex orationem ob temporis brevitatem minus elegantem in Comitiis regni excusaret. Est aliquid in Principum sermone ipsâ horriditate,
libertatateque, cui a dicentis dignitate gratia accedit, commendabile; aliquid denique, quod nisi in magnis viris (quos quia magna faciunt, parum verbis valere, parum interest) non laudes. Henricus IV. Galliae Rex promptâ ac profluenti eloquentiâ erat, et quae deceret Principem. Melchior Cardinalis Cleselius, sive loquatur sive scribat, vehementi quadam naturali ac ab omni fuco alienâ eloquentia pollet. Nihil arti, omnia naturae et negotiis exercito ingenio debet.
Non carebit utilitate adnotare hîc, quibusdam Principibus, quibus suorum sides suspecta est, usitatam cautionem, mutare cubilia. Abas Persarum Rex qui superiori anno decessit, singulis diebus plures sibi lectos in diversis cubiculis parari jussit: undenemo, ubi Rex dormiret, scirepoterat: maxime , cum unâ nocte pluries surgere, et ab uno loco in alium transire soleret. Quae providentia Henricum quoque III. Angliae regem morti eripuit. Nam cum miles quidam incognitas ob causas Regi infensus per fenestram noctu cubiculum Regium ingressus esset, et ferro pulvinar, Regem se fodere iteratis ictibus percussisset: commodum accidit, quod Rex ea nocte alibi dormiret: uti libro decimô sextô hist. Anglicanae tradit Polyd. Virgilius. Similis cautio fuit, quâ usus est Ladislaus Neapolis Rex, quem
in castris raro solum, sed prout in militum contubernia incidisset, cum gregalibus, pane, caseô, alliô vesci solitum, refert Scipio Amiratus, (in lib. de vita Ladislai.(non tam , quod populare rebatur, misceri militum vulgo, quam quod a venenis, quae aurea regum pocula miscere solent, hoc modo setutum arbitrabatur. Denique scitum est, quod idem Amiratus in parallelis scribit: Heleonoram Toletanam Cosmi Magni Hetruriae Ducis uxorem, primis imperii annis et invalidis adhuc novi principatus fundamentis longissima noctium spatia lusu et aleâ transegisse: non pravâ ludendi libidine, sed contra crebras, quae tum in maritum detegebantur, conjurationes.
Abas Persarum Rex, de quo modo dixi, jucundissimâ comitate exterorum regum gentiumque legatos apud se habebat. Tartari animalium cornibus pro poculis utebantur: Igitur in his Tartarorum legatis vinum miscebat. Moschovitas largis compotationibus ad hilaritatem provocabat. Hispani equis donabantur. Hiberis (quos Georgianos hodie appellamus) suilla caro, quâ mire delectantur, apponebatur, quanquam eâ vesci Mahumedis lege interdictum sit. Apud eosdem Iberos honoris et reverentiae genus est, propinatos scyphos humili manu tradere: cum
ex contrario Persis in more positum sit, alterius ori quam proxime admovere, ac pene infundere: sed et hac in re patrium morem omittere, et quae grata exteris, usurpare Rex solebat.
Nihil tam suâ naturâ bonum et sanctum est, quod noncorrumpat hominum improbitas! Publicis nominibus privatos affectus tegimus. Majestatis judicium, aliorumque criminum persecutio res est sanctissima: et tamen, quoties illa medicina in toxicum evaluit? Inimicitiae, aut judicantium avaritia, quot homines vita et fortunis everterunt, et hodieque evertunt? Domitius Corbulo, plurima per Italiam itinera fraude mancipum, et incuriâ Magistratuum interrupta et impervia clamitando executionem ejus negotii susceperat. Sed id haud perinde publice usui habitum, quam exitiosum multis: quorum in pecuniam atque famam damnationibus et hastâ saeviebat (Tac. III. Annal.) Inter initia Imperii Flaviani, cum nihil aeque fatigaret, quam pecuniarum coquisitio: non jus aut verum Mucianus in cognitionibus, sed solam magnitudinem opum spectabat. passim delationes, et locupletissimus quisque inpraedam correpti. (Tacit. II. Histor) In Franciâ, regnante Henrico II. severissimâ proscriptione ibatur in illos, quos vulgus per mutatam religionem invisos, Hugonatas appellat: non religionis curâ: sed adiatiandam cupidinem Dianae Valentinae,
amicae Regiae: cui Rex damnatorum ex causa Haereseos bona donaverat. Postremo tributa et vectigalia publica rerum gerendarum nervos esse, quis non lubens admittat? sed quis ex diverso adeo nostrorum imperitus morum est, ut nesciat, ex illâ messe uberrimos fructus non tam ad Principem, quam exactores, quaestores, canonicarios, opinatores pervenire? His commodum, Principi invidia cedit.
Quas factiones externum Principem in alieni regni possessionem introducere hîc dixi, eaedem plerumque instabilis hautque diuturni Imperii causa fuerunt. Cave enim credas, proditione alieni domini jugum quemqam emere velle. Inimicitiae sunt, aemulationes, metus, ambitio, quae peregrinam amicitiam commendant: quas ubi causas removeris: qui tuâ operâ non ultra egebunt, odisse te incipient, exsaturatis odiis, et subversis aemulis aut conciliatis: gravis est amicitia, quam ut necessariam ante ambiveramus. Uttaceam, quod vel nimiâ cupiditatum suarum professione, vel superbâ beneficii conscientiâ, vel aliâ aliqua causa suspecti plerumque fiunt, aut invisi, quos ut tutelares Genios paulo ante colueramus. Carolus VIII. Galliae Rex a Ludovico Sforza, utse contra Aragoniorum potentiam muniret, in Italiam accitusfuit. Ubi metus cefsit, et suspecta Caroli fortuna erat: Ludovicus ipse cum foederatis ejiciendo ex Italia
Carolo egregiam operam navavit. Nuper Philippus II. Hisp. Rex unicum labantis religionis in Gallia fulcrum vulgo audiebat. Guisius, Meduanius, Mercurius, Aumalius, Nemorosius in hunc, ut fidei columen respiciebant: hunc velut Medusae caput Henrico Navarraeo opponebat. Et tamen, cum ille sui, Ernesti Austrii, et Clarae Isabellae Eugeniae filiae in novi Regis electione, rationem haberi vellet, et nimis propere animi sui cupiditates renudaret; repudium I Iispanicae amicitiae miserunt, quotquot ante ei innexi erant. Angli olim pene universum Galliae regnum habebant; a Philippo Burgundo, potenti Principe, qui patris necem ultum ibat, velut in possessionem missi. Rex emotâ mente Anglum filiae maritum, et Genero regnum, Carolo filio posthabito, in dotem dederat. Videbatur Deorum hominumque consensus esse et conspiratio in Anglicanam fortunam: cum ecce subito in pejus omnia labi, cunctaque retro ferri. Henricus, ille Regum flos, illud belli fulmen, et suorum delicium, in medio victoriae cursu, fatis ostensus tantum moritur; infante regni bellique haerede relicto Moritur et Carolus Galliae Rex, (cogita, quam facile Deo sit, partium vertere fortunam.) ob laesam mentem eo rerum statu, non inutilis modo regno, sed perniciosus. Ita non tantum hostis morte, sed et sui Regis excessu res Gallica respirabat, pro fatuo Carolum sapientem
imposterum Regem habitura. Is cunctando publicam rem restituit, fortunae minimum permislo. Avaricum Biturigum, quod tutissimum e praesentibus, arcem belli elegerat, consiliis et astu, armis procul ostensis, res hostium moliens. Interea Puellae Aurelianensis ductu (sive numine afflata illa vere fuit, quod libentius credo; sive prudenti fraude, quod Iustus Lipsius mavult, in scenam producta.) Aurelianum obsidione liberatum; cunctis ad praesentissimum Dei auxilium animos recipientibus. Porro et vivo Henrico Rege, et eo mortuo in Comitis Sarisberiensis et Jo: Talbotti virtute, fortitudine, prudentia Anglicarum partium fortuna maxime conquieverat. Horum alter in Aureliani obsidio tormenti ictu occisus: alter postea captus est. Igitur senescentibus Anglorum viribus, cum praeterea Burgundus a Carolo Rege, promissis, precibus, omni ambitu ad reconciliationem invitaretur: denique accedente indignatione, quod, cum Aurelianenses non Anglis, sed Burgundo se dedere vellent, intercessissent Angli: dissiliit foedus et amicitia. Simul Angli Galliâ cedere coacti sunt.
Unum adhuc supra notatis addam: Turcicae potentiae ut initium causamque, ab armorum studio, ita occasionem ex Principum Christianorum multitudine, aemulatione, discordiisque fuisse. Ita non modo per nostra dissidia invaluerunt, sed
et hodie per eadem tuti sunt illi barbari. Dudum funus essent, et solum in historia nomen, si vires et consilia jungeremus. Graeci Imperatores Occidentis Principum arma in Turcas pro recuperandâ Palaestinâ stricta, omniarte, molimine, fraude semper hebetare studuerunt. Cujus rei non minima causa fuit religionum inter Graecos Latinosque differentia: qua fiebat, ut alteri alterorum periculum vel laeti, vel sine curâ contemplarentur. Expulsis igitur Palaestinâ Christianis, Turcae arma inipsos Constantinopolitanos verterunt, dignum perfidiae praemium: Accessêre odia inter ipsos Byzantinos Principes accensa, quibus occaecati, Turcas ipsos, ut ex historia Joh: Cantacuzeni et Georgii Phranzae constat, in mutuam perniciem acciverunt. Quod item non sine perpetua nominis sui infamiâ factitârunt superiorum temporum Principes: Alfonsus II. Neap Rex, Ludovicus Sforza, Isabella Hungariae Regina, Franciscus I. et Henr. II. Franciae Reges. Porro quae Christianorum discordia Turcisimmanis potentiae occasio fuit; eadem facit, ut de illâ destruenda nemo cogitet, et quisque in lucro deputet, non lacessi. Causae dissidiorum sunt vel ab odiis intestinis, vel a positu terrarum, quibus hic aut ille imperat, vel denique a mutuis suspicionibus. Satis loquuntur odia, quibus nos mutuo prosequimur, tot bella, quaepotiorem Europae partem in huncusque diem infestant,
asfligunt, exhauriunt. Pleraeque nationes, nullis privatis simultatibus, sed Principum inclinationem et utilitates secutae, velut jussas inimicitias acerrime exercent. Hispani Gallos, et hi illos, et utrosque Angli, et universi Italos, et Itali universos infensos aversosque habent. Et quod lugubrius est, unius nationis homines in bella plusquam civilia et profanis odiis decertata exarsisse aut meminimus, aut videmus. Nescio quae inlania, quaevefuria nostras mentes lymphavit? Belgae Hispanici Imperii vel asserendi vel excutiendi causa in Belgas, Galli contra Gallos, et adversus Germanos Germani infausta arma aut strinxerunt olim, aut tenent hodieque. Sic occupatos quae salutis publicae et justissimi belli in Christiani nominis hostes cura subire posset? Nunquam de bono publico aut de communi periculo cogitare vacat iis, qui in suam tantum ultionem, in suam avaritiam, ambitionemque explendam vigilarit. Richardus II. Angl. Rex in Syriam olim exercitum duxit, et ad eos metus Sultanum adegit, ut jam Hierosolyma tradere, et sic cum Christianis pacisci cogitaret: cum ecce Philippus Augustus, Gallorum Rex, reversus et ipse e Syria, et Richardo infestus, cum exercitu in Normanniam, quod tum Anglici juris erat, movet: et Richardum tum publici orbis rebus intentum ad rerum suarum tutelam in Europam revocavit. Vix seculum inde effluxerat, cum Philippus
Valesius omni regni sui mole ad haec bella transmarinae pietatis conversus est. Et aderant in auxilium Navarrae, Aragoniae, et Bohemiae reges, multique praeterea mortales, quos pietas tangebat. Iam in anchoris classis stabat, quod quadraginta armatorum millia veheret: trium annorum commeatus additus. Exercitus terra iturus trecentorum millium erat. Tam gravem apparatum tantam que spem mundi intervertit Eduardus III. Anglorum Rex, tunc primum Franciae sceptrum, tanquam matris Isabellae haereditatem aggressus vindicare. Sic in nostra viscera acti sumus; et a nobis superati, triumphos Saracenis Turcisque congessimus.
Praeter mutuas inimicitias, Christianorum consilia foedusque in Turcas disjungit periculi a communi hoste impendentis major, aut tanquam ex longinquo minor et incertior vis ac metus. Quo fit, ut propriores tam voraci incendio aut misere absumantur, aut iniquis pactionibus salutem redimant. Diu est, quod Pannones et Austriacae ditiones (Italorum Germanorumque auxilia mediocra erant.) tanti hostis impetum sustinuerunt: caeteris Principibus Christianis alte securitati suae indormientibus. Gallis, Anglis, Batavis faedus quoquecum Turcis intercedit, non eâ opinor necessitate, quâ Veneta Resp. coactam cum Turcis amicitiam colit. Nam populus ille mediis undis velut innatans, nequit arare terram, quae urbi panem suggerat: et
insulae in mari sparsae, vix in tertiam anni partem frumenta proferre dicuntur: quae minimo a Turcis petunt sumptu. Praeterea mercaturis crevisse urbem illam scimus: quas intercidere, et consequenter ruere urbem necesse est, commercio cum Turcis, et navigationibus in Orientem sublatis. Denique praecipua hujus foederis necessitas est, quod Veneti ubique Turcis finitimi primi eorum impetus excipere necesse habeant: quibus cum soli resistere nequeant, et in reliquorum Principum Christianorum ut res sunt, faederibus parum spei'sit: satius ducunt, qualencunque cum potentissimo Principe pacem habere, quam certissimo cum rerum suarum damno bellum. Nunquam enim aut moverunt arma, aut deposuerunt sine imperii sui diminutione. Tertiam dissidiorum inter Christianos Principes velut nutricem esse dixi, mutuas suspiciones, ob quas nulla tam sancti faederis spes esse possit. Nam qui ex faederatis vel portuum commoditate vel aliâ opportunitate bellum expeditius prosequi, aut bello capta facilius tueri poterit: reliquorum aemulatione nunquam carebit. Austriaci Principes commodo ditionum, quibus imperant, situ, armis, pecuniâ, milite pene soli Turcicae potentiae opponi possent. Sed plerique fortunas ipsorum augeri non aequis visuri sunt oculis: imo infringi illorum vires omnes praeoptabunt. Adeoque auxilia Imperii Principum tuendis potius, quam
proferendis finibus mittuntur: ut Trajanus Baccalinus aelicubi scribere nonsit veritus: Satius esse Germanis, amittere Viennam, quam recuperare Budam.
His igitur obicibus publicum bonum, et communis periculi depulsionem retardantibus nescio sane , quid in nostris armis, faederibus, viribus spei ponendum sit: Legatos belli redemptores hucusque in aulam Byzantinam misimus: scilic: ne furiis nostris intercederet hostium misericordia, nëve ferrum in nostra viscera saeviens ex manibus nobis eriperentinimici. Sancte Deus, Fortis, Magne, Terribilis! Peccatorum haec a te nostrorum poena est. Tu quidem faedam gentem, cum tibi visum fuerit, infortunio et excidio mactabis. Hoc gementes sub tam ferae Tyrannidis mole expectant a te Christiani, hoc templatua, quae vesani deleverunt: hoc denique Justitia tua: cujus esttot innocentium sanguinem fusum barbarorum libidinem, et caetera nefanda belluarum istarum flagitia vindicare. Sed hoc non faciunt federa nostra. Domine. Tu armabis manum ejus, quem elegeris, Tu facies, Domine Sabaoth.
Cum Augustus ex S. P. Q. R. voluntateimperium singulare, quod minus legitimum ante videbatur sibi uni stabiliisset: quo regni occupandi omnem a se
depelleret suspicionem: nequaquam totius imperii curam sibi uni deposcit: sed provincias omnes cum populo divisit. Quae pacatae erant et imbelles, ac a finibus im perii longius aberant, militumque praesidio non indigebant, populo tradidit: eas vero, quae militaribus copiis instructae erant, quo exercitus omnes, quibus sua magnitudo innitebatur, in suâ potestate haberet, sibi retinuit, tanquam eas quoque pacaturus, et denique populo redditurus. In eas, quae populi erant, Proconsules: quae Caesaris, Legati Praesidesque mittebantur. Caeterum, ut tectior ambitio esset, potestatem Reipub. constitunedae et provinciarum ordinandarum in decennium tantum assumpsit Augustus. Decennio transacto, cum adhuc non ex sententia compositae res essent, in quinquennium, ac deinde etiam in tertium decennium, et petiit et impetravit, ita ut successione quiquenniorum, et decenniorum perpetuo imperium administraverit. (v. Onuphr. Panv. III. Comment. de Repub. Rom.
Occidere, privare oculis, aut naso, in Monasterii solitudinem detrudere viros eminentes, et regnandi suspectos, Tyrannica cautio est. Cui adde, quod Normannici generis in Sicilia Reges super effossos oculos nervos super talum magnis viris incidere, eosque perpetuo postea carceri mancipare solebant: quod ex Thomae Fazelli historia constat. Cautionem a CHR. Besoldo
V. C. Doctore meo, praescriptam: adigere magnos viros ad ducendas uxores et suscipiendos liberos: ancipitem esse, et tam nocere posse, quam prodesse dixi. Rationem dicti in notis habes. Certe Henricus Guisius Gaspari Schombergio monenti, moderationem servaret, Regis potentiae ne nimium insultaret, plebejo favori ne fideret, ad uxorem liberosque respiceret, respondit: Non se duxisse uxorem, nec liberos suscepisse, ut essent, qui ejus Consilia interturbarent. (Thuanus: XCIII.) Carolus Emanuel, qui nunc Allobrogibus imperat, Saluciarum Principatus invadendi eam rationem habuit, quod Deum tam pulchrâ et numerosâ sobole minime se auxisse diceret, ut ditione, quam a majorib. [Abbr.: majoribus] acceperat, exiguâ contentus esset (Thuan. XCII.) Denique sunt, quibus de magnis hominibus audacter, et plerumque in deterius judicare mos est, qui Mauritio Nassovio, faederatorum Belgarum summo Imperatori non constituram integritatem fuisse putant, si ex unâ et legitimâ uxore liberos sustulisset. Eodem loco necessarium praeceptum posui, magna imperia haut diuturna sinere. Quo pertinet, quod Philippus II. Hisp. Rex testamento filium jussit, Pro-reges Indiae Occidentalis crebro mutare: quique revocabuntur, consilio Indiarum adhibere, alterosque alteris per vices succedentes, quasi exploratores apponi. Ita futurum, ut nec diuturnâ absentiâ corrumpantur, et potius de
gloria inter eos per aemulationem, quam de privato compendio per factiones sit certamen.
Vires maritimae magnum pondus addunt expeditionibus bellicis. Nam sine his nec miles cogi in tempore, nec commeatus et instrumenta belli convehi tam commode possunt: Milites quoque et jumenta per inopiam et labores fatiscunt. Denique rerum bello necessariarum subvectio terrâ longe majores requirit sumptus, quam mari. Unde fit, ut cum Turcarum Imperatores cum Hungaris et Persis bellum habent, eundo et redeundo non modo major aestatis pars, sed etiam tot milites miseriis et itinerum incommodis absumantur, ut fere nunquam lucrum im pensae respondeat. Nec tamen iis assentimur, qui maritimam potentiam terrestribus viribus praeferunt, quos ipsa satis experientia refellit. Neque enim aut Cretenses olim, aut Polycrates Sami Rex, qui mille naves armatas habuisse dicitur, aut Rhodii, aut Phoenices, aut denique Veneti, Genunenses, Pisani, Britanni, Batavi, quamvis mari potentissimi autfuerint, aut adhuc sint, in terra continenti unquam late protulerunt imperium. Ex diverso Romani,
Carthaginenses, Saraceni Graecos Imperatores, Augustus Sextum Pompejum, maris dominio solâ terrestri militiâ, quam in naves transtulerant, pene nullo negotio pepulerunt. Ut proinde falli illos mariifestum sit, qui majorem fore Venetorum potentiam putant, si posthabito Longobardicarum urbium imperio, maritimis rebus, quô coeperant, studio incumbere perrexissent. (vide Boter. X. della ragion distat. et lib. 1. dell. Rep. di Venet.)
Ad haec verba adnotavi, moris esse, ut cum duo Principes conveniunt, is, qui dignitate antistat, prior ad constitutum locum veniat. Honoris enim speciem esse, quod alter posterior, et ad hunc accedere videtur. Consimilis observationis est, quod Arnoldus Ossatus Cardinalis in epistolis tradit; Principum oratores, qui posteriores advenerunt, a caeteris, quamvis majorum legatis primos honoris causâ adiri, salutarique.
Templum Divo Claudio apud Britannos constitutum, quasi ara aeternae dominationis aspiciebatur. (Tacit. XIV. annal.) Genuenses Alfonso Regi quotannis auream pelvim ex pacto mittebant. Hanc cum ille, convocatis omnibus procerib. [Abbr.: proceribus] et populo inspectante, non secus ac devictarum gentium manubias in
sublimi solio, triumphantis specie recipere soleret; Genuenses inde deficiendi ab ipso causam sumpserunt. (P. Bizar. XII. hist. Genu.) Prudentius Serenissimus Sigismundus Poloniae Rex, Serenissimum Maximilianum Austrium a Samoscio captum Cracoviam adduci vetuit: ne tantae dignitatis Princeps potius in triumpho duci, quam custodiri videretur: neque incensis semel contumeliâ animis ad reconciliationem via praecluderetur. Adid, quod odia ultra inimici mortem non extendenda dixi, spectat, quod Elisabetha Angliae Regina Mariae Scotae ipsius sententiâ damnatae, et postea capite truncatae exequias c. florenorum M. sumptu instruxit. (Thuan. LXXXVIII.)
Retuli hoc loco inter causas, propter quas diuturniora nostrorum temporum bella sunt, et cur nostri Principes quanquam potentissimi, non ut veteres parvo temporis spatio extendere regnorum suorum terminos potuerunt, tormentorum bellicorum incommodam molem et pondus. Sed huic difficultati tollendae facit Abae, qui superiori adhuc anno Persarum regnum tenuit, consilium: Sermo eratinter Regis familiares de expeditione Ormuzanâ, quam tum ipse animo agitabat: videbaturque impedita plerisque ac pene impossibilis; quod naves regiae
portandis majoribus tormentis, quae ad arcem feriendam necessaria erant, ineptae essent. Quibus Rex, Monachis aliquot Lusitanis coram, respondit: Si non potero trajicere integra tormenta; metallum in frusta concisum transportabo, fundamque tormenta in ipsa Insula. Consilium non aspernandum Ducibus, quibus superare montes, aut minoribus navigiis transire maria necesse est.
Praemia ipse Princeps tribuere, poenam non nisi per magistratus irrogare debet. Quod Philo Hebraeus pulcre docet in libro de Abramo, his verbis: Cum illi sapienti (Abrahamo) oblata esset trium virorum species: duos tantum adexcisam regionem eloquia divina dicunt venisse, ut delerent ejus incolas: cum tertius indignos adventu suo duceret. Is quantum equidem intelligo, erat ille, quivere Est: aequum judicans, ut bona per seipsum largiretur, contraria vero exequenda suis potentiis relinqueret: et sic solorum bonorum author praecipuus, malivero nullius existimaretur. Id quod mihi videntur, et reges ad imitationem naturae divinae facere: dum per se ipsos gratias porrigunt, poenas per alios sanciunt.
Retuli in notis ad librum primum Theodosii Augusti moderationem,
qui caeso Valentiniano rebellium duce, de conjuratis quaestionem agitari noluerit. Hujus consilii rationem reddit Ammianus Marcellinus: ne formidine sparsâ per multos, reviviscerent provinciarum compositi turbines. Interdum alii respectus a poenarum immaturitate abstinendum suadent. Quidam crudelitatis famam horrent: alii ex paucorum caede surgentia plurium odia verentur. Viennae urbis magistratus liberiores de Ladislao Rege Pragae veneno sublato in Eizingeri, qui eum in Boëmiam deduxerat, invidiam jactas voces cohibuêre: non tam Eizingeri amore, quam ne Boemi irritarentur: quos pacatos sibi vicinos, quam infensos malebant. (Aeneas Sylvius histor. Boëm. c. XXI) Jovius autor est, quanquam veneno perempti Leonis X. Pontificis multa et magna suppeterent argumenta, tamen in autores inquiri vetitum: ne in nomen magni cujusdam Principis inexpiabili cum invidia quaereretur.
Francisci Simonetae exemplo commonstravi, Principes fere reconciliari, et depositas iras in ministros primarios vertere, ac velut ex pacto alteros ab alteris invisos sibi ad poenam deposcere. En tibi alia duo hujus rei documenta. Hadrianus IV. Pontifex opere procerum Apulorum et Calabrorum, Guilielmo Regi, cum eas provincias ademisset; non multo post, inconsultis
omnibus, cum Rege pacem fecit: Proceribus, qui ab eo defecerant, necessitate, fugâ, sibi salutem quaerendi, impositâ. Ex quibus Robertus Capuae Princeps ad Lirim fluvium a suis proditus, oculis privatus, et in carcerem conjectus misere periit. (Fazell. XXVI.) Friderici Siciliae et Caroli Neapolis Regum bella composita sunt; additâ lege, ut Proceres, qui ad alterutrum Regem transierant, omni patrimonio, quod in violatis regnis possederant, in perpetuum privarentur. (Fazell. lib. XXIX.)
Notavi hîc, Venetos in majoribus suae ditionis civitatibus Justitiae curam, caeteramque civilem administrationem, et armorum praefecturam nunquam in unum aliquem conferre. Cui addendum est, quod Arnoldus Ossatus Cardinalis in Epistolis praecipit: Vrbis praefecturam, et arcis in eâ sitae custodiam nunquam uni alicui committendam. Idem Ossatus monet, nunquam provinciarum praesidibus concedi debere, ut ipsi civitatibus provinciae suae Rectores, aut praesidiis Praefectos imponant. Ipsius Principis id munus esse: eaque in re, ut in plerisque regnandi capitibus graviter errasse Henricum III. Gallorum regem, quod, cum maximarum provinciarum administrationem gratiosis in aulâ hominibus tradidisset, iisdem, civitatibus, quos vellent, Juridicos, quosque vellent Tribunos centurionesque arcibus imponere permiserit.
Refragari quanquam injustis desideriis suis, injuriam potentes putant. Piso Atheniensibus iratus erat, quod eum infra justitiam colebant. Rodericus Gomezius Sylva, ille in Philippi II. Hispan. Regis gratiâ adeo potens, Piscarae Marchioni, tunc Siciliae Pro-Regi, duos, qui se proximo sanguine contingebant, in opulentarum nuptiarum spem (splendidissimae enim in illo regno dotes dicuntur) commendaverat. Cum autem, nisi vis adhiberetur, confici negotium non posset; et Pro-Rex ab omni injustitia abhorreret: duo illi, laesos se, quod Pro-Rex potestate suâ usus non esset, arbitrati, et jus malevolentiam interpretantes, ex Insula se in Hispaniam proripuerunt, questibus aulam et Sylvam implentes. Nec a periculo longe aberat Pro-Rex: cum ipsum opportuna mors rebus humanis exemit.
Similis morum Armeniorum descriptio extat lib. XIII. Annal. in his verbis: Armenii ambiguâ fide utraque arma
invitabant; situ terrarum, similitudine morum Parthis propiores, connubiisque permixti, ac libertate ignotâ, illuc magis ad servitium inclinantes. Hodie non valde absimilis Armeniae Hungaria est: inter duo maxima imperia, Romano-Germanicum et Turcicum posita. Cum neutris gentis illius mores conveniunt: Turcae tamen veteres hostes, et religione diversi, quotidianis denique injuriis infesti, sine exceptione inimici habentur. Adde vel praecipuam causam (quâ ab Armeniis, quosignotâ libertate ad servitium inclinare Tacitus ait,) differunt Hungari) quod non alia in isto regno ingentior nobilitati cura, quam ne quid de iis praerogativis decedat, quas a tam multis aetatibus intemeratas habent. Turca autem in unam servitutem omnis claritudinis sanguinisque familias premit. Inde ex necessitate in Imperio et Austria Domo quaesitum contra inimicam potentiam subsidium, et reges ex Germania sumpti: quos tamen inde petere, quam habere, hucusque maluissevidentur. Nam nec Ferdinando I. nec Rudolfo II. nec Serenissimo Nostro Ferdinando II. pacata semper illius regni possessio fuit. Suspicax optimatibus ingenium: quod opum et potentiae conscientia, ac vicini Turcae prompta auxilia acrius irritant. Stephanus Botscaius non vi, non armis subigi potuit: pace obstrictus est. Nuperrime Buthianus cum Turcis incendiô, caede, rapinâ ad Viennae usque
suburbia im pune evagabatur. Rodolfus Imperators sublatô e medio Andrea Bathoriô Cardinali per Michaelem Valachiae Principem: ipsum postremo Michaelem turbidorum consiliorum insimulatum immissô milite occidit. Sigismundo Bathorio, ex amplissimo principatu in unum Moraviae hypocaustum deportato otium fecit legendis, quibus impense delectabatur, Senecae et Lipsii epistolis, atque studendi puritati latini sermonis. Nec cum Mose Siculorum fortissimo Duce ad ultimum amicitia constitit. Qui reverenter de actis tanti Principis judicabant, infelicitatem temporum accusabant; quibus sine caedibus et injuria optime meritorum Principum regnum servari non posse videbatur. Alii acrius, familiare Asustriis esle, dicebant, in novis regnis parandis sic indigenarum et primariorum virorum opibus et operâ ad res suas firmandas uti, ut postea pro beneficio maleficium reddant; et subeunte fastidiô eos tanquam suspectos, occasione quaesitâ, de medio tollendos curent. Caeterum, quod Tacitus (XII. Annal.) barbaros Româ petere Regem, quam habere malle; eorumque acres impetus cunctatione languescere, aut in perfidiam mutari, dixit; praeterid, quod de Pannonum gente nunc retuli, aliud exemplum occurrit in Moschorum populo. Stephanus Bathorius Poloniae fortissimus Rex Livoniam illis et Plescoviam armis abstulerat: et ad majora aspirabat.
Theodosius, qui Basilio Patri in magno illo imperio successerat, nullo judicio juvenis, et nullâ rerum experientiâ erat. Itaque ad externas illi opes respectabant. Neclongâ consultatione opus. Domus Austriaca propria potentia, foederibus et haut occultis in Polonum simultatibus tantae fortunae capax videbatur. Theodorum juventâ incautum, ut regno inhabilem, vel e vivis tollere, vel monasterio includere animus erat. Igitur secreti nuncii Pragam ad Rodolfum Caesarem mittuntur, resque tam magna in aula Imperatoris summo cum silentio agitabatur. Et jam parum ab exitu res abesse videbatur: cum maxime alieno tempore Stephani Regis mors intervenit; magno quidem imperitorum gaudio, qui domus Austriacae aemulum, ac pene professum hostem mortuum publice laetabantur. Verum prudentiores, et quibus hujus secreti notitia, excessu Stephani Austriacos a tantâ spe excidisse, haud vane augurabantur. Nam Moschi metu, qui ipsos ad consilium petendi ex Germania Principis adegerat, soluti, omisso negotio domum abierunt.
Ita de Rhescuporide Thraciae Rege hoc eod. libro Tacitus inquit: Damnatum in Senatu, ut procul regno suo teneretur. Et Antistio Veteri e primoribus
Macedoniae, ut turbido, et Rhescuporidis consilio permixto aquâ et igni interdictum est: additumque, ut insulâ teneretur, neque Macedoniae, neque Thraciae opportunâ (Tacitus III. Annal.) Hoc argumentô Plautum et Syllam Neroni invisos reddidit Tigellinus: nobilitatem eorum et propinquos, huic Orientis, illi Germaniae exercitus commemorans (Tacitus XIV. Annal.) Et Valerius Asiaticus Claudio suspectus fuit, quod genitus Viennae, multisque et validis propinquitatibus subnixus turbare gentiles nationes promptum haberet. (Tac. XI. Annal.) Caesari Atestino inter alias transactionis cum Clemente VIII. Pontifice leges, ea quoque dicta fuit: ut intra praestitutum tempus omne patrimonium, fundosque, quos in Ferrariensi ditione habebat, divenderet. Henricus III. Galliae Rex Britanniae Armoricae praefecturam Philippo Emanueli Lotharingo Mercurii Duci concessit: contradicentibus prudentioribus, et praecipue Philippo Huraltô Cevernio: Quod Mercurianus ab uxore Maria Luxemburgâ tanquam Penteuriae Domus haerede Jus in Britanniam sibi vendicaret. Et cum postea Henricus IV. Carolo Guisio provinciae praefecturam detulisset: idem Cevernius regni Cancellarius intercessit: regni arcanum esse dicens, neulli procerum, qui jus in aliquâ provinciâ haberet, praefectura ejus attribueretur. atqui notum esle, ab Jolanda, Renati Andini, Siciliae Regis F. prognatos Lotharingos jus in Provinciae Comitatu sibi semper
vindicasse. Denique quibus mortalium actiones profanis tantum finibus metiri solens est, Sigismundum Bathorium Transylvaniae Principem im prudenter fecisse disputant, quod cum Rodolfo Caesare contra Turcas faedus fecerit: et pro faedere cum Turcis ruptô uxorem ex Domo Austriacâ, atque in dotem bellum Turcicum acceperit! Ita enim ei belli cum potentissimo hoste gerendi necessitatem impositam: nec in Caesare satis virium et auxilii: Denique iis qui Transylvaniam Regibus Hungariae subjectam olim fuisse dicebant, aditum esse factum. (Adde quae scripsi ad lib. VI. verb. Vt genus Arsacis etc.)
Pari fallaciâ Archelaum Cappadociae Regem Tiberius matris literis Romam elicuit. (Tacitus V. h. lib.) et Otto III. Imperator Crescentium in Mole Hadriani obsessum fide per Tanaum hominem sibi familiarissimum praestitâ sese dedentem, suspendio necavit. Denique Henricus IV. Galliae Rex Bironum per Petrum Fugaeum Escurium, et praesidem Janinum, quibus ille multum tribuebat, (alter etiam castrorum metatoris munere sub eô defunctus erat) in aulam ad supplicium pertraxit.
Nota haec facinorosorum ars est. Henricus VII. Angliae Rex Johannem Lincolniensem, quem fabulam de Pseudo-Eduardo cudisse suspicabatur, ut de sociis ex eo rescisceret, interfici vetuerat. Interfectus tamen est in praelio a consciis, metu indicii. (Polyd. Virg. XXVI. Angl.) Comprehenso Scarano quodam Turcâ, qui Cantacuzeno Imperatori insidias struxerat, cum qui circum sistebant ad eum trucidandum prosilirent; edixit Imperator, pro hoste habiturum, qui ei manus intulerit: sumpturumque in argumentum communicati cum eo consilii. (Ioh. Cantacuz. lib. III. Hist.)
Suspectum est omne nimium officium: et vix unquam suspicione carent abhoste profecta amicitiae ostentamenta. Cum Domitianus Cn. Agricolam aegrotantem crebrius per nuncios vileret, et libertorum primi, et Medicorum intimi, cottidie adessent: non tam curam illud quam inquisitionem fuisse Tacitus ait, (In Agric.) Fredegundis Chilperici Galliae Regis primo pellex, mox justa uxor, Praetextatum Rhotomagensem Antistitem in templo sacra peragentem percutiendum curavit; lethali quidem vulnere, sed cui aliquandiu supervixit. Moesta eo
ipso venit visere: sive ut exploraret, sive ut oculos in ejus angore pasceret. Atque ibi belle , ut putabat, dissimulans, questus et iram miscuit, quod in talem virum tantum patratum esset facinus, et author lateret. Sed Praetextatus vicinâ morte liberior: minime , inquit, latet; et testor me ejus scelere percussum, quae Reges occidit. Ea Fredegundis erat.
Eadem pene verba eundem in sensum tendentia sunt lib. 1. si auxilia et socii adversum abscedentes legiones armarentur: civile bellum suscipi. Seditiones et rebelliones, praeterquam uno casu (quem notavi ad hunc lib. II. verb. Cunctaque ejus facta, cum prohibere etc.) adhucin herba, et antequam adolescant, viresque acquirant, armis, aut quovis modo opprimi debent: certo tum successu, et nullo regiae majestatis periculo. Verum dubiis rebus et ubi ambiguus exitus esse potest; omnia prius tentanda sunt, quam arma: nec nisi ex necesiitate civile bellum suspiciendum. Videtur igitur minus prudenter fecisse Serenissimus Sigismundus Poloniae Rex, qui, cum Carolus Sudermanus Patruus adhuc omnia ad Regis obsequium, re gnique commodum referret, ac, ut verbis fidé faceret, eodem tempore naves bellicas, quae regem ex Poloniâ in Sueciam transportarent, Dantiscum misisset: non nisi instructo cum exercitu in regnum venire maluit. In de
suspicionibus et querelis patefactus locus, et denique regii obsequii ejuratio. Prudentius Grimoaldus Longobardorum Rex adversus Lupum Forojuliensem Ducem defectionem molienté, ne Longobardos civilibus armis imbueret, Cacanum Hunnorum Regem concitavit. (Sigon. de Regn. Ital.)
Meo tamen consilio et judicio consultius fecerit Princeps, abstinere ministrum ab executione consilii, quod non probavit. Vix enim magnis coeptis debitam alacritatem adhibet, qui de exitu non bene sperat.
Saepe mihi mirari contigit improbitatis ingenium, cum veneficii varias species in historia legi: Ecce, quam solerti scelere Britannicum sublatum Tacitus refert. Claudius veneno delectabili boletorum cibo infuso necatus. Otto III. Imperator chirothecis venenô illitis peremptus. Conradus Friderici II. F. infectô venenis clystere a Manfredo fratre extinctus. Ladislaus Neapolis Rex ex coitu cum puella ab ipso patre, pretiô conducto, venenatâ periit. Et ô scelus! etiam
sacrum panem, in omnium malorum, atque adeo aeternae mortis antidoton ab ipso DEO nobis datum, maleficis succis tinxit, eoque Henrico VII. Imperat. vitam ademit, vnius monachi immanis audacia. Taceo, quae cottidie funera faciunt; facis venenatae fumus, corrupta floris suavitas, fatalis cultelli illita acies, et quae alia inhumana hominum excogitavit immanitas! Magis juvat cautiones hîc referre, quas vitando huic malo praescribit Excellentissimus Medicus, amicus noster Ludovicus Septalius. Initio ait, nihil aut parum praesidii esse in iis, qui praegustare Principum cibos et potus solent. Nam et illos, si fidi sunt, falli posse: nec veneni vires momento se exerere: denique perimere posse copiosum cibum potumque, qui gustu tantum exploratus sine noxa sit. Quod si et ipsi hi tales scelesti esse malunt; mille modos esse, quibus fallant: posse praesumendo-medicamenta se adversus noxiam vim munire: posse ventrem prius multo cibo implere, dein vomitare virus: posse illam partem libare, quam veneni im munem sciunt. Caeterum praecepta Septalii haec sunt.
I. Princeps in ministeriis secretiorib. [Abbr.: secretioribus] puerorum magis operâ, quam adultorum, et horum, quam senum, (nisi et illi exploratae fidei sint,) utitor.
II. Paucisunto, qui haec intima ministeria curent. Nam inter multos semper unus erit, sceleri paratus.
III. Indusia, caeteraque linea supellex a sidissimis asservator: sitque infecta fumo odorifero ex foliis lauri et rosarum.
IV. Reconditas et atrâ bile involutas mentes caveto.
V. Aleae deditos fugito.
VI. Uno ciborum genere nimis impense se delectari ne monstrato (adde quae dixi in his parolipomenis ad lib. 1. verb. Extractum cubile Caesarem.)
VII. Boletos, fungos, ranas ne edito: ne sub praetextu, quod his cibis suâ naturâ maligni aliquid insit, tutius veneficia patrentur.
VIII. Plerumque appositum sibi panem, quaesito colore duriorem esse, aut non satis coctum, mutato.
IV. Si cibus aut potio peregrinum oluerit, aut sapuerit, exspuito.
Haec Septalius: qui idem falli eos ait, qui se ovorum sorbilium esu tutos putant. Nam et his venenum facilime infundi. Quod quî fiat, equidem non me intelligere fateor. Illud sane scio, DEI et Genii tutelam esle, quae non a venenis modo, sed caeteris quoque insidiarum dolis securos nos et inviolatos praestat. Absque his nulla cura, nulla diligentia, nulla denique cautio profecerit.
Invidiae irritamentum Pisonis domus foro imposita hîc dicitur. Quae eadem res saepe affectati
principatus argumentum fuit, aut rebellionis cogitatae suspicionem praebuit. Valerius Poplicola ex eo, quod Romae insumma Veliâ aedificârat, atroci invadendae Reip. crimine notatus est. (Liv. II.) Genuae olim privatorum turres depressae sunt, et ad altitudinem LXXX. pedum redactae. (Sigon. XV. de reg. Ital. P. Bizar. I. hist. Genu.) Et ante illa tempora iidem Genuenses Pisanos hostes suos pertinaci obsidione coëgerunt, aedessuas usque ad unam contignationem demoliri (Sigon. XI. de reg. Ital.)
Cantacuzenus Imperator, in historia gloriae suae adscribit, filios habuisse, quorum haud raro consilium exquirebat, et sequebatur. Scipio Amiratus in Parallelis tradit; Philippum Valerium jamjam cum Patre, Cosmi Medicaei jussu capite truncandum, his verbis usum. alii quod patrum monita negligant, ego, quod nimis patris autoritati obsecutus sum, ad mortem adigor.
Principes nullô se pacto, nullô faedere aut reconciliatione cum perduellionisreô teneri putant. Cum apud Sixtum V. Pontif. de Henrici Guisii in urbem Parisiorum adventu referretur; exclamasse ajunt: ô temerarium hominem, qui omnis salutis suae posthabitâ curâ irritatum Principem vitae et mortis suae arbitrum fecit:
dein cum a Rege benigne acceptum intellexit, clariore voce inclamasse: ô fatuum et ignavum Principem, qui inimicum hominem exitio suô natum sibi e manibus elabi passus est. (Thuan. XC.) Caetera vide sis in Notis.
Nimium frequens Principale secretum, aut in arcanarum libidinum, aut saevae cogitationis argumentum plerumque trahitur. In Tiberii secessu foedae libidines et crudelium consiliorum digestio erat: in Julio III. Pontif. nulla publici curâ marcidae voluptates: In Henrico III. Franciae rege, cum solus esset, atrox et magni alicujus facinoris praevia meditatio: hyberno maxime tempore, quo Melancholiâ pleumque vexabatur. Tunc enim domestici tractabile ejus, reliquô anni ingenium morosum et difficile experiebantur: tunc parcisomni erat, et totam noctem vigilans, aut temporius surgens: IV. viros a secretis epistolis, et Cancellarium tractandis assidue negotiis fatigabat. Denique parum illo tempore a furore aberat. Naturam ejus Cevernius, qui pueritiae ejus admotus erat, optime noverat: qui et fore praedixit, ut, si Guisius eum ultra lacessere pergat, ab eo sine strepitu in cubiculo quodam die interficeretur. (Thuan. XCV.)
Id nisi virtuti olim Romae precium erat. Veneti
quoque summis Principibus volentibus, cupientibusque, jus suae civitatis tribuerunt. Ut ineptus sit Cantacuzenus Imperator, qui lib. IV. suae historiae Crali Triballorum Principi exprobrat, quod se in Senatum Venetum adlegi passus esset.
Certe Clandianis temporibus quindecim dierum alimenta non amplius urbi superfuisse, Tacitus refert: (XII. Annal.) cum magnâ Deûm benignitate, et modestiâ hyemis tebus extremis subventum est. At hercule olim ex Italiae regionibus longinquas in provincia, commeatus portabant: nec tunc infaecunditate laborabatur. Sed Africam potius et Aegyptum Romani exercebant: navibusque et casibus vita populi permittebatur (Tacitus XII. annal.) Verum hodie , quanquam Italia aliquot locis, ut apud Benacum, in Gallia-Cisalpina et Campania, amoena et fertilis sit, supra caeterarum regionum felicitatem: tamen alibi tellus stequentiâ montium aspera est, aut nimio et maxime sterili aestu aret. Malis quidem aureis, punicisque, et diversa ficuum stirpe, olivis quoque abundat: sed frumento a Siciliâ et ex Oriente, denique a Belgicis Anglicisque navibus advecto (ipsi Gedano, Lubecâ, Hamburgo petunt.) vivit. Ut inde dicendum videatur, quod hodie navibus
et casibus Italiae vita permissa est, non tam hominum ignaviâ et agriculturae neglectu quam soli infaecunditate fieri. Quod nec Turcis ignotum est: qui superioribus annis Amurathi Imperat. suo, post res in Persia compositas, quo arma verteret, ambigenti, suadebant pluribus partibus eod. tempore. maturâ jam messe vim in Italiam faciendam esse. Ita populos in urbes compulsos, annonâ deficiente ad deditionem, et imperata facienda nullo negotio cogi posse. Nam vix in pace, cum messis per ocium colligitur, ad tot populos alendos eam sufficere, et e Sicilia ac Oriente, atque longinquis ad Septentrionem positis regionibus frumentum difficillimis subvectionibus coemere. His accedere, quod homines fere in Italia opificio vivunt: quo per bella sublato protinus seditiones et defectiones secuturas: et praegrandes illas civitates fame et egestate pressas facile eo adductum iri, ut tributum pactae, legem ab Othomanidis accipiant. [Lazarus Superant in Othom.]
Hispaniam autem non soli vitio sterilem esse, sed habitatorum et agricolarum infrequentiâ laborare verius puto. Eratenim olim fertiliffima, et omne genus frugum feracissima, hominibus quoque abundabat. Nec vanum est Roderici Archiepiscopi Toletani elogium, quod extat lib. III. rerum Hispan: Hispania quasi paradisus Domini vere principalibus fluminibus navigatur, scilicet Ibero, Doriâ, Tago,
Anâ et Baeti; montanis inter quaelibet interjectis: mediaeque valles sui latitudine deserviunt ubertati, et humore fluminum faecundantur, et pro magna parte rivis et fontibus irrigantur. Sed et puteorum suffragia raro desunt. Faecunda frugibus, amoena fructibus, deliciosa piscibus, sapida lacticiniis, clamosa venationibus, gulosa armentis et gregibus, superba equis, commoda mulis, privilegiata castris, curiosa vino, deses pane, dives metallis, gloriosa sericis, dulcis melle, copiosa oleo, laeta croco, praecellens ingenio, audax in praelio, agilis exercitio, fidelis domino, facilis studio, pollens eloquio, fertilis in omnibus etc. Et cultoribus ac habitatoribus olim frequentem fuisse, ut vetera omittam, argumento esse potest, quod Joh. Boterus [quamquam non ignorem, AElium Antonium Nebrissensem in decadibus multo minorem numerum edere]scribit, Regem Granatensem contra Ferdinandum et Isabellam in aciem eduxisse c. CIO. equitum. Porro idem Nebrissesis ex solâ urbe Granata XXIM. pedites perseptem portas effundi solitos testatur. Quod autem hodie ad tantam hominum paucitatem redacta sit Hispania, tribus non immerito rationibus adscribas. Prima est bellum inter Mauros et Hispanos per aliquot secula magnis odiis; et si Roderico Toletano credi par est, non minorbus viribus gestum. Boterus rationem subduxit, intra tres menses utrinque caesa
septingenta hominum millia. Exquo nosse possumus, quantum sanguinis ab utraque parte septingentorum annorum bellum hauserit. Pax secuta, et barbarorum fuga non reddidit vaginae suae enses Hispanicos. Bella Africana, Neapolitana, Mediolanensia, Indica, Batava immensum absumpserunt numerum. Altera solitudinis Hispanicae ratio est, quod Ferdinandi Catholici et Emanuelis Lusitaniae Regis edictis plus quam octingenties mille Hebraei ex regnis illis exacti, et in Turcarum oras deportati sunt. Tertio quod et naturâ sua et arte Regum, quibus ocium sibi periculosum amovere, et externa arma continuis bellis procul Hispaniâ tenere inter regni arcana est, assueti sunt Hispani odisse ocium, tractare arma, et perpetuo militiam sequi. [vide, quae dixi in his paralip. 5. ad lib. 1. verb. intermiserat munia solita.]
Anglia quidem felicibus pascuis, et pabuli bonitate excusat ut spontaneam, sic utilissimam et ad ovilia factam sterilitatem: et jam Henrico VIII. Rege caeperant rari coloni esse, casae rusticae complanari, ac solitudines agriculturâ neglectâ armentis et gregibus frequentari. Sed exitiosum hoc fuisse regno consilium tunc quoque patuit: cautumque ideo fuit Principis constitutione, ut domus dirutae reficerentur, coloni reducerentur, septa pascuorum refringerentur. Verum tam sanctum praeceptum precium, ut fere semper, et Vuolsaeus, apud
quem venalia cuncta erant, rescîdit. (Polyd. Virg. XXVII. hist. Angl.) Post illa tempora, cum Elisabetha per summam iniquitatem a praedecessoribus suis concessas Hanseaticis urbib. [Abbr.: urbibus] immunitates rescidisset, et lanae Anglicae pannorumque commercium in Germaniam propagaslet: adeo lucri dulcedo agriculturae studium in contemptum neglectum que adduxit, ut jam tunc Caecilius Reginae â secretioribus Consiliis regno exitium inde praedixerit. Nam valde inde numerum hominum imminutum iri: pro mille agricolis, gregibus pascendis decem sufficere pastores: qui in otio et sub umbrâ, lacte et semper ad os fistulâ viventes, bellicis laborib. [Abbr.: laboribus] prorsus sint inepti. Et sane jam tum hominum penuria in nobilium familiis, mercatorum tabernis, et artificum officinis, in militia denique laborabatur. Sed praesens commodum futuro damno potius habebatur.
Haec causa plerasque in Austria mea dites olim nobilium familias afflixit. Incredibile est, quantum prodegerint in luxu mensae, vestis, equorum, domestici instrumenti. Sola Bacchanalium insana pompa, in honorem Caesaris (ita loquebantur,) instituta, integra patrimonia abligurivit. Inde lapidum et serici causâ nostra pecunia ad exteras gentes translata est: Inde nobilium patrimonia, Castella, praedia, mercatoribus et foeneratorum
improbissimae nationi cesserunt: Inde nova rusticis imposita onera, et nihilavaritiae ac rapinis intactum: Inde virtutum neglectus: et tantum, qui per prodigentiam in aulâ noscebantur, in honore et oculis erant: Virtus obscura delitescere cogebatur. Tanto prudentius Sanctissimus Imperator noster Ferdinandus in superioris anni Bacchanalibus edixit, ne quis ex aulae procerib us in paratum ludicri festi ultra c. [reading uncertain: print blotted] florenos insumeret. Serenissimus quoque Maximilianus Bavariae Dux Elector aulam suo exemplo antiquâ parsimoniâ compositam habet. Abas denique, qui paulo ante Persarum Rex fuit, quamquam serico regnum abundet, non nisi lineam vestem Proceribus et populo concedebat: ipse quoque non alio cultu conspicuus erat. Sericum aliis gentibus vendebatur.
Ex eo quoque quod Principum filiorum, etiam contra matres suas odia vetera, necheri tantum cognita sunt, apparet: cunctis affectib. [Abbr.: affectibus] flagrantiorem dominandi libidinem esse. Reginae plerumque veltutelae potestate, vel saltem quod matri in filium omnia licere putant, tyrannidem nimis intendunt, nec tam filium Principem esse, quam se matrem, cogitant. Muliebre quoque fastigium pro diminutione principalis potestatis
accipitur. Nero in matris usque necem duravit. Tiberius cum Livia, Michael Porphyro-genitus cum Theodora, Galeatius Mediolanensis cum Blanca Maria, matribus suis manifestas simultates exercuerunt. Et Reginae Matris Mariae Medicaeae cum Ludovico Rege dissidia, regnum Gallicum aliquando distractura, publico bono in tempore composita sunt. Superest denique adhuc Princeps maximae indolis, qui ministris suis venatum ire recusantibus, matrisque imperium obtendentibus; sibi rerum summam divino munere concessam, matris precarium imperium esse respondit.
Adnotavi hîc, quae sint aedificia publica aut privata, quae Principis magnificentiam deceant: dixique insaniam Neronis, qui domum aedificaverit, in qua haut perinde gemmae et aurum miraculo essent, quam arva et stagna, et in modum solitudinum, hinc sylvae, inde aperta spacia et prospectus. Pyramides quoque in AEgypto regum pecuniae otiosa et stulta ostentatio fuerunt. Tamen faciendi eas causa a C. Plinio hist. nat. lib. XXXVI. traditur, quae mihi valde probatur, ne plebs esset otiosa. Egregia tranquillitatis publicae conservandae ratio: occupatum tenere populum, pascereque plebem. Potentiores honorum satietate, oppidani negotiationib. [Abbr.: negotiationibus] et mercaturâ, tenuiores victus quaerendi occasione subministrâ in officio continentur. Inde Pisistratus, quos in foro otiose
oberrantes videbat, ad se vocatos his verbis interrogabat: Si tibi boves aratores mortui sunt: de me alios cape: sin semina non habes, de meo dentur tibi. (Aelian us variarum histor. IX. c. XXV.)
Illorum, qui Seiano similes in animo Principius omnia possunt, primam artem dixi, dominum abintimâ rerum cognitione, quam maxime possunt, excludere, atque ad vitam molli ocio degenerem impellere, sibique omnium adrogare arbitrium. Quo pertinet, quod Abas Persarum Rex, cujus jam saepius mentionem fecimus, cum ab amico reprehensus familiariter esset, quod nimiâ popularitate, assiduoque sui conspectu majestatem minueret, quam Turcarum Rex paucissima sui ostentatione egregie tueri sciret, respondisse fertur: Has voces a ministrorum fraudibus et ambitione esse; quibus Principes in regiae suae solitudinem deportare inter artes sit: quo ipsi tutius peccent. Veram regnantis magnitadinem esse, audire omnes, omnia scire, et jubere omnia.
Ejus, quod scripsi, vicinos Principes solere tantae potentiae viros, clam vel muneribus aggredi, vel omni honore. cultuque pene ut aequales, colere, exemplum est, Thomas
Vuolsaeus Anglici regni Cancellarius: quem Franciscus I. Galliae rex literis suis modo dominum, modo patrem vocando, simulandoque, se plurimum ejus consiliis deferre, adeo suum fecit, ut homo vanissimus Tornaci reddendi negotium paulo post regi confectum daret. Porro mira res est, sed vera tamen, quod in Hispania ex auro Indico claves fabricari narrant, quibus omnium Principum sacraria recluduntur: et quod majus adhuc est, et fidem superat, Tagum aliquando Pyrenaeos transscendisse, seque in Ligerim, et Sequanam exonerasse, Gallia magno suo malo sensit. Dicam sine ambagibus; aurum Hispanicum in plerorumque Principum aulis immane quantum splendore suo plurium oculos perstringere dicitur. Et Principes quidem suo jure, quibuscunque modis aliena secreta expiscari se putant: Illorum autem qui muneribus, fumoque honorum fidem suam immolant, nunquam excusanda perfidia est.
Quod Reges immensis donis non amari, sed si quid in illis, quos sic extollunt, verae amicitiae fuit, imprudenti liberalitate extingui dixi; duabus Taciti sententiis comprobatur, quarum prima de Vitellio est; III. histor. amicitias, dum magnitudine munerum, non constantia morum contineri putat, meruit magis, quam habuit. Altera ibidem: Liberalitas, ni adsit modus, in exttium vertitur.
Sejani artes, quibus ad tyrannidem, et ad
eripiendum Tiberio imperium grassatus est, hinc inde Tacitus recenset, et ego velut in fasciculum collegi. Illustria magis erunt, quae dixi, si, quas hîc apponam, binas historias cum Seiani actis contenderimus. Perennius quidam post Marci Antonini Philosophi mortem, a Commodo, qui patri successerat, Praetorio praefectus erat. Is Imperatorem juvenem et insidiis facilem nactus, statim ab initio sceleratas spes concepit. Primum illud artificium fuit, voluptatum illiciis adolescentem corrumpere, atque ab omni publici cura avertere. Inde immensam auri cupidinem ut expleret, paternos Commodi amicos et nobilissimum quemque ac ditissimum calumniis, et fictis criminibus ad mortem adegit, bonaque damnatorum ipse invasit. Filii denique sui, ut Illyricis exercitibus praeponerentur, impetravit. Jamque maturumscelus videbatur, Imperator omnium ignarus, paterni ejus amici occisi, praetorianae cohortes, et Illyrici exercitus, quorum tum maxima vis, per licita, per illicita corrupti, ingens pecuniae vis, caetera denique parando regno subsidia et instrumenta: cum subito patefacta conjuratio Perennio exitium attulit. (Herodianus lib. II.) Guilielmus, qui postea Mali cognomentum adeptus est, Siciliae, Apuliae, Calabriae Rex, Majonem quendam, patre ortum, qui Bari oleum vendere solebat, primum ab epistolis habuit, inde per gradus magnum Regni
Nomothetam, et postremo Admiratum fecit. Animus Majoni erat sui obtegens, in alios criminator: arrogantiâ, avaritia, et, cum conduceret, prodigentia, postremo libidine cuncta offendebat, ac polluebat: nec malis, bonisque artib. [Abbr.: artibus] mixtus: pravitate tantum et nocendi vi valebat. Hicigitur summâ adipiscendi libidine agitatus, quo facilius voto potiretur, Hugonem Panormitanum Archi- episcopum, apud regem, apud proceres, et plebem variis artib. [Abbr.: artibus] potentem consiliorum socium adsciscere statuit. Ne autem sceleris atrocitate deterreretur Hugo, dissimulatâ regni cupidine, ignarum regem, impuberes ejus filios, pessimam regni conditionem facunde miserari Majo accepit. Amoto rege, pueros regno, et regnum pueris tuto servari posse. Ita salutis publicae curam ambitio obtentui sumpsit: et juramento firmata est scelesta actio. Sed quia florentes in aula proceres, et honestis consiliis locus moram cupitis afferebant: cunctos, quos adversos sibi fore putabat, vi, dolove corripere aggreditur. Regem palatio clausum calumniis et suspicionibus implet, saevitiâ, immanitate imbuit: et praeterquam sibi et Hugoni omnibus aditum ad eum praeclusit: ut inde rumores de morte illius divulgati Siciliam et Apuliam universam seditionibus et turbis compleverint. Praecipuus erat inter proceres virtute et fide Gotfredus Montis Canosi Comes. Hunc ut ab Rege
abalienaret, Regi Neetum, naturâ et arte situque munitissimam, simul et amoenissimam sedem, cujus praefecturam habebat Gotfredus, ei eripere persuadet. Quâ in juriâ irritatus Gotfredus, ipse quoque rebellibus accessit. Sed postea captum, orbatumque oculis, perpetuo carceri Rex addixit. Simon Polycastrensis Comes variis criminationibus oppressus in carcere periit. Robertus Loricelti Comes, Robertus Surrentinus, Everardus Squillacensis, Guilielmus Elesinus, Boëmundus Tarsensis, Robertus Bovensis, et plures alii variis petiti criminibus, et Everardus Squillacensis ob id tantum, quod Majonis consilia, et eorum, qui secesserant, desideria ad regem detulisset, vincti, et ex iis, nonnulli vita, alii oculis et linguâ privati. Sublatis proceribus, Majo suae factionis homines substituit. Simonem Sororium toti Apuliae, et Neapolitanae regioni, Stephanum fratrem regiae classi praefecit. Proximum consilium fuit sacerdotes beneficiis, milites Italos, Longobardos, Francos donis, populum largitione, et per speciem clementiae allicere: quosdam pecuniâ, aut gratiâ juvare: inserere saepius querelas, et ambiguos de Rege et nobilitate sermones, duriora Regis edicta molliori interpretatione mitigare: quaeque alia turbamenta vulgi: denique eo vecordiae procedere, ut diadema, aliaque regni insignia novo regno parata multis palam ostenderet. Unde nova
quorundam Apuliae Magnatum in Majonis necem conspiratio exorta est. Calabri quoque hactenus immoti in turbas abierunt. Missus denique Majonis gener, Matthaeus Bonellus, ipse quoque in partes clam transiit, sed quo dissimularet defectionem, in aulam rediit. Nec minus interea de Rege tollendo Majo sollicitus erat. Verum dum de amovendo Rege, de filiorum ejus custodia, de thesauris servandis, de sedandis populi rumoribus, ipse et Hugo Archiepiscopus consilium capiunt: tandem de thesaurorum puerorumque custodia, quam uterque sibi deberi ajebat, contentio oritur: quae in infestissimum utrinque odium desiit, et Majoni tandem exitiosa fuit. Febri decumbebat Hugo: cui cum pro medicamento virus miscuisset Majo, neque dolus Hugonem lateret: iisdem artibus grassandum ratus hominem per benevolentiae speciem lectulo assidentem, et saluberrimi medicaminis virtutem commendantem variis sermonibus in multam noctem detinet: et interea Matthaeum Bonellum tempus parandae diu cogitatae rei advenisse per internuncium monet. lgitur cum infectâ tandem re Majo discessisset: per tenebras a Bonello et sociis excipitur, et lethali vulnere confossus trucidatur. Nec tamen morte ejus quies regno rediit. Longus tragoediae subsequutae ordo est. Bonellus denuo a Majonis factione apud Regem delatus, et ad arma compulsus, nova
Procerum foedera, Rex a conjuratis captus, et mor a plebe Panormitanâ liberatus, direpta gaza regia, Rogerius Regis filius, dum per fenestram turris incauto prospectu caput exerit, sagittâ percussus, Bonellus perpetuo mancipatus carceri, procerum mors aut fuga, urbium eversiones, quaeque alia solita regibus, qui mobilitate civium pulsi, arma per dominationem resumunt. Quae omnia Thomas Fazellus, et Hugo Falcandus Hist. Siculae scriptores late exequuntur.
Quod dixi ministros Principum commissa sibi negotia ita plerumque gerere, ut sui magis commodi, quam domini rationem habeant, Domitii Corbulonis, et Andreae Auriae summorum Imperatorum exemplis comprobatur. Corbulo nulla evidenti necessitate coactus exercitum Romanum a Tigranocertis deduxit: deseruitque per otium, quae bello defenderat: atque distulit arma, ut Vologeses hostis cum alio, quam cum Corbulone certaret: Corbulo meritae per tot annos gloriae periculum non faceret. (Tacit. XV. annal.) Andreas Auria, quanquam ad Nicopolim prope Actiacum promonorium, anno a Christo nato M. D. XXXVIII. tcertaspes esset vincendi classem Turcicam, confligere tamen noluit. Amicitia illi cum Hariadeno Ahenobarba hostium Imperatore olim in Gallia contracta: multa hinc inde commeantibus nunciis inter illos acta. Duae rostratae
naves pridie quam hostis se in conspectum nostrae classis daret, vespere ex Ambracio sinu egressae: quarum una in Siciliam delata Panormi in portu aliquandiu substitit, altera cum prope ad Auriae praetoriam accessisset, postea se in sinum recepit. Augebat suspicionem quod Auria triremium Hispanicarum malos, et antennas atro colore infici mandaverat: scilicet ut a caeteris internoscerentur. (Maurocen. V. histor. Venet.)
Utnegari non potest, aliquos per virtutem sibi ad honores gradum fecisse: ita quibusdam fortuna pro virtutibus fuit: et multis fata per casum et fortuita favorem aulae conciliarunt. Tiberius vescebatur in villa, cui nomen speluncae, nativo in specu. Ejus os laspis repente saxis obruit quosdam ministros: hinc metus in omnes, et fuga eorum qui convivium celebrabrant. Sed Seianus genu, vultuque et manibus super Tiberium suspensus, opposuit se incidentibus: atque habitu tali repertus est a militibus, qui subsidio venerant. Major ex eo, et quanquam exitiosa suaderet, ut non sui anxius cum fide audiebatur. (Tac. IV. Annal.) Aliud exemplum ha bet in Jcone animorum Joan. Barclaius: Princeps, inquit, cum equo in itinere prolapsus afflicto latere febricula tentabatur. Quidam ex aulâ tristi perculsoque, ut videbatur, vultu, tota nocte institit insomnis. Sive ars sive pietas fuit, ita domini animum permulsit, ut
nemo deinde gratiosior haberetur. David Rizius cantandi peritia primum in aula Scotica innotuit. Qui nuper in Britanniâ sicarii manu cecidit, Buchingamiae Dux ob saltandi scientiam a Jacobo Rege primum in aulam, mox pene in sceptri societatem adscitus est. Denique, tali casu Concinus Mariae Mediaeae favorem, o. pes, dignitates, et caetera virtutis praemia obtinuit. Quaerebat illa Regi sponso munus: equum tota Italia generosissimum. Hunc in ipsâ urbe Florentiâ Concinus habuit, obtulitque dono precium offerenti. Inde cum Lugdunô caeteri ex Italicis Proceribus domum remitterentur, ipse in familia Reginae retentus, perpetuam ejus gratiam, sibi tamen postremo, non sine aulae Gallicae magno motu, exitiosam habuit.
Explicavi hunc locum ad lib. I. (verb. pridem invisus etc) Illis adde, quod Guilelmus I. Siciliae Rex lege sanxit, ne Virginibus nobilibus sine sua veniâ nubere liceat. (Tho. Fazell. lib. XXVII. hist. Sicul.) Et Paulus IV. Pont. Joannae Aragoniae Ascanii Columnae, qui Pontifici hostis fuerat, uxori filias suas sine suo consensu elocare interdixit.
Vehementer falli Principes, qui a ditibus civibus sibi periculum, ab exhaustis, et
ex carnificatis securitatem promittunt, clarissime in notis ostensum est. Illa scitissime illustrantur scitis Parasiti Plautini verbis in Menaechmis.
HOmines captivos qui catenis vinciunt,
Et qui fugitivis servis induunt compedes,
Nimis stulte faciunt, meâ quidem sententia.
Nam homini misero si ad malum accidit malum,
Major libido est fugere et facere nequiter.
Nam se ex catenis eximunt aliquo modo:
Tum compediti januam limâ proterunt,
Aut lapide percutiunt clavum: nugae, sunt merae.
Quem tu asservare recte , ne aufugiat voles:
Esca atque potione vincire decet.
Apud mensam plenam homini rostrum deliges,
Tum tu illi, quod edat, et quod potet, praebeas,
Suo arbitratu, et affatim cottidie .
Nunquam aedopol fugiet, tametsi capital fecerit.
Facile asservabis, dum eô vinclô vincies.
Ita istaec nimis lenta vincla sunt escaria.
Quam magis intendas, tanto adstringunt altius.
Praescripsi ad hunclocum aequissimam cautionem ea tributi nomine exigere quae quibusque locis vilissima habentur. Hoc modo Romani a Frisiis (Tac. hîc) et Angliae Reges ab Hybernis (Polyd. Virg. XIII. hist. Angl.) coria boum, et praeterea Romani a Siculis frumentum, a Corsis ceram sumebant. Veneti a Iustino politanis vinum, a Polanis oleum
exigebant (P. Marcell. in gest. duc. Venet.) Edgarus Angl. Rex Ludovallo Vallorum Principi vectigalisn omine in annos singulos trice noslupos imperavit (Polyd. Virg. VI. hist. Angl.)
Ad Exempla illorum Principum, qui quod frugalitatem et largiendi modum quendam tenerent ad exercitus sustentandos et viros praestantes praemiis afficiendos, caeteramque regiam liberalitatem pecuniae satis habuerunt, adde, quod Henricus IV. Gall. Rex, ille, qui initiô regni paulo ante Arquensem pugnam se Regem sine regno, maritum sine uxore, militum Imperatorem sine pecunia dixerat, aerarium XVII. millionibus ditavit: et quod magis mirêre, tantundem Augustus Saxoniae Dux et Elector comparsit.
Jocos, qui multum ex vero trahunt, acrem sui memoriam relinquere, quod dixi hîc, idem a Macrobio in septimo Saturnalium asseritur his verbis: Sunt scommata, quae in superficie habent speciem contumeliae, sed interdum non tangunt audientes, cum eadem, si obnoxio dicantur, exagitent: ut contra sunt, quae speciem laudis habent, et personam audientis
efficiunt contumeliae plenam. De priore genere prius dicam. L. Quinctus Praetor de provincia nuper reverterat, observatâ (quod mireris Domitiani temporibus) praeturae maximâ castitate. Is cum aeger assidenti amico diceret, frigidas se habere manus, renidens ille ait: Atque eas de provincia calidas paulo ante revocasti. Risit Quintus, delectatusque est: quippe alienissimus a suspicione furtorum. Contra, si hoc diceretur male sibi conscio, et sua furta recolenti: exacerbasset auditum. Et quae ibi plura in eundem sensum sequuntur.
Nihil magis commune est, quam ad militem alendum, ad urbes, et oppida munienda, ad vim fluminum coercendam, et caeteras publicas necessitates exigere, quod denique per vanitatem et luxum, atque prodigentiam consumant principes. Pauci sunt qui Athalaricum Gothorum Regem imitari velint: qui cum pecunia pro maenibus reparandis extorta provincialibus, in alios usus adhibita diceretur, aut restitui illam, aut maenia, si opus esset, refici scivit. Nimis enim inquit, absurdum est, spondere munitiones, et dare civibus execrabiles vastitates. (Hiero. Rubeus III. Hist, Raven.)
Maroboduus Suevorum Rex duo de viginti annos Ravennae a Tiberio habitus, si quando in solescerent Suevi, quasi rediturus in regnum ostentabatur (Tac. II. Annal.) Et Cn. Agricola, qui in Britannia exercitibus Romanis praesidebat, expulsum seditione domestica, vnum ex Regulis Hybernicis recepit, ac specie amicitiae in occasionem turbandarum illarum gentium retinuit. (Tac. in Agr.) Caetera dixi ad hunc locum, et ad lib. 1. verbo, cuncta inter se connexa.
De suspecta Proceribus Germaniae Imperatorum potentiâ satis multa ad hunclocum dixi. Porro, quanquam Pontificis autoritas omnibus Italiae Principibus sacrosancta est: tamen ob familiarem, quam in Notis attigimus, Regibus aemulationem, nec illi augeri pontificiam ditionem aequis ferunt animis. Et Hisp. quidem Rex non potest non expavescere potentem Pontificem: non modo, quod inter vicinos et accolas odiorum bellorumque causae facile exardescunt: sed et, quod injuriis lacessisse Papas conscius sibi sit, vindicemque metuat: nec ignoret, exosam esse Italis Hispaniensem dominationem: eamque a nullo subverti promptius posse, quam a Pontifice. Venetis quoque nulla potentia placet, quae nimia est: et arbitrium rerum Italicarum, quod nunc vel soli, vel cum Pontifice conjunctum
habent, in alium, quicunque tandem is sit, transferri nollent. Denique agrum Rhodiginum tenent, partem olim ditionis Ferrariensis, atque adeo Pontificiae. Magnus Hetruriae Dux undique ditione Pontificis circum cluditur et Papas in quaedam Hetruriae loca, in quibus est Burgus S. Sepulcri: Jura quaedam antiqua sibi asserere, ignorare non potest. Reliqui, minorum, ut ita dicam, gentium Principes, ac Respub. praesentem rerum statum amant, et unius praevalidas vires, quibus utiq. in praedam concessuri essent, magnopere verentur. Ad eundem locum hunc dixi, plerosque Principes opinâri, bello inter Hispanum, et Batavos suam salutem contineri: illoque velut necessariô cauteriô nimias Hispaniae Regis opes egeri. Sane Elisabetha Angl. Regina, totô regni tempore vel patrocinii, vel faederis praetextu constantissime Batavos tutata est. Suetiae Rex, quanquam nihil ab Aurausionensi sperare posset, tamen eodem Austriacae potentiae metu spretis ingentibus Philippi II. Regis promissis, ei magnorum navigiorum, quibus abundabat, usum denegavit, ob eandem causam semel atque iterum Austriaci Principes a Comitiis Poloniae rejecti sunt: ne accedente ad Bohemiam et Ungariam, tam late patente regno, ejus benificio Gedani potentes, interdicto commerciô, negatoque frumento, ad officium Batavos cogerent.
Notavi alibi in externum militem has cautiones, I. Numerô inferior sit ex nostris civibus lectô milite: ut hujus metu disciplinam pati discat. II. ductores accipiat ex nostris, quorumque nobis explorata fides sit. III. Castris contineatur: et in acie virtutem ostendat: praesldia et loca munita civium fidei concredantur. IV. Aut si urbium custodiam illis quoque committere necessitas suadeat, vigilias nunquam soli, sed civibus permixti obeant. V. Stipendia eis justô tempore et maxime posito bello solvantur, ne magno cum subjectorum damno manendi praedandiq, occasionem et praetextum inveniant.
Turbasset hostes Tyridates, junxisset se amicis, firmasset dubios, et qui ad inimicos inclinabant mutare consilia coacti fuissent. Nunc assidendo castellum hosti spacium dedit arma virosque cogendi: et amicos prodidit, et qui ad ipsum transiissent, si tuto licuisset, nunc metu subsistere, et nihil movere adacti sunt. Barbarorum impetus acres cunctatione languescunt, aut in perfidiam mutantur. (Tac. XII. Annal.) Et denique generaliter dicendum est, meliori plerumque conditione esse, qui invadit hostem, quam qui sustinet. Nam et pulsu sonituque ac nube ipsa operit, ac
superfundit, et turbat omnia, disiicitque, qui aggreditur, et proventus regni nervumque belli gerendi adimit hosti: fruges, et agrorum reditus, aut in suum ipse usum vertit, aut quo magis incommodet, corrumpit: iis quos in regno infensos habet hostis, occasionem praebet jungendi socia arma: denique aut vincit, aut parvo cum damno rerum suarum vincitur: maxime ubi procul a domo bellum geritur.
Saepe desperatis rebus tempus medetur, et quae ineluctabila videbantur, fatum, et fortuna confecta dederunt. Florentini non semel in perdendae libertatis articulo erant: cum salus, unde minus sperabatur, affulsit. Ut cum Castrutius Castracanus subitâ morte sublatus: iterum, cum Henricus Luxenburgus Imp. Bonconventi, et alio tempore, cum Gregorius Pontifex Serezanae extinctus est. In eadem felicitatis parte ponenda fuit Joh. Galeatii ducis Mediolanensis mors: et quod Albericus Cuneus, cum mox urbis potens futurus videretur, majore rerum necessitate in regnum Neapolitanum avocatus est. Alphonsus itidem Aragonius cum potiendae Genuae, quam obsidebat, haut dubiâ spe teneretur, morte suâ Genuensibus victoriam peperit. Superioribus annis quorundam Imperii Principum consiliis et molitionibus Henricus IV. Franciae Rex, Caesareo nomini et
fastigio destinabatur. Consilii hanc fuisse seriem ajunt. Dignierius Allobrogum duci, Venetisque et Liguribus junctus, Mediolanensem ducatum, deinde quicquid restitisset, violentiâ disjecto, Hetruscis, Romanisque supplementis adjunctis Neapolim et Siciliam invadere debebat. Ipse Rex copias, quibus Catalaunici Campi horrebant, in duos exercitus divisurus erat. Unum Mauritio Nassovio, alterum sibi reser. vabat: quorum ille Alberto Archiduci bellum illaturus, hic Britannicis auxiliis robustior Walliae Principe ductore ad Imperium properabat. Anhaltinus Princeps, Marchio Brandeburgus, alii regem in Lotharingiae finibus magno cum exercitu suscipere debebant. Pulcherrimus hominum et fortunae in Henricum consensus videbatur: cum ille improviso, et sane nefario vulnere orbem foederatorumque spes destituit. Quae addi debent iis, quae alibi de humanae prudentiae incertitudine disserui.
Laudatus est Verginius a Consule Cornelio Tacito. Nam hic felicitati ejus supremus cumulus accessit, laudator eloquentissimus.
Respondit Cornelius Tacitus eloquentissime , et quod eximium orationi ejus inest, semnw=j .
Auguror, nec me fallit augurium, historias tuas immortales futuras.
Cornelium Tacitum, scriptorem historiae Augustae, quod parentem suum eundem diceret, in omnibus bibliothecis collocari jussit: et ne lectorum incuria deperiret, librum per annos sin gulos decies scribi publicitusin archivis jussit, et in bibliothecis poni.
Qua Crispus brevitate placet, quo pondere Varro,
Quo genio Plautus, quo flumine Quintilianus,
Qua pompa Tacitus nunquam sine laude loquendus.
Et te qui brevitate Crispe polles:
Et qui pro ingenij fluente nulli
Corneli Tacite es tacendus ori.
Ut caeterorum historicorum laudi detrahere nihilausim: ita Cornelium Tacitum nulli cedere constanter affirmo. Certat sermonis gravitas cum elegantia, mavultque aliqua animo lectoris cogitanda relinquere, quam longis eum narrationibus oneratum dimittere. Qua ratione fit, ut tametsi delicatioris stomachilectorem, ejus nunquam satietas capiat, cum huju smodi viris etiam lactea Livii ubertas plerumque fastidio sit: ut, sicut illi non nisi inepte aliquid addideris, ita huic non nisi temere quicquam detraxeris.
Acer scriptor, Dii boni, et prudens: et quem si unquam in manibus hominum versari utile fuit, his certe temporibus, et hacscena rerum expediat. Hîc mihi quisque Principum aulas, Principum interiorem vitam, consilia, jussa, facta consideret, et obvia in plerisque nostrorum temporum similitudine, abiisdem causis Pares exitus animo praecipiat. Invenies sub tyrrannide adulationes, delationes, non ignota huic seculo mala: nihil sincerum, nihil simplex, et necapud amicos tutam fidem: frequentatas accusationes majestatis, unicum crimen eorum qui crimine vacabant: cumulatas illustrium virorum neces, et pacem quovis bello saeviorem. Accedit genus ipsum sermonis minime sordidum aut vulgare, distinctum crebris et nescio unde ex abdito erutis sententiis, quas vel veritate, vel brevitate, vicem oraculi possis accipere.
MAgnus scriptor est (Tacitus) et qui proprie facit magnis: id est, iis qui tractant Reipub. clavum, aut a Consiliis monitisque tactanti adsunt. Quae pars prudentiae est, militaris sive civilis: quis affectus hominum, etsi occultus: qui casus aut eventus rerum, quos iste non palam aperit, aut sub velo ostendit? Audeo et debeo asserere, hunc hominem videri in alta quadam specula rerum humanarum fuisse: et illinc gnarum scientemque proclamare, Hoccave, hoc facito: Juuabit, aut laedet: Ille et ille effectus erit. etc. Non est in Graecis, aut Latinis, et fidenter dicam, non erit, qui prudentiae omnigenae laude huic se comparet: adeo non veremur, ne quis anteponat. Singulae paginae, quid paginae? singulae lineae, dogmata, consilia, monita sunt: sed brevia saepe , aut occulta, et opus sagace quadam mente ad odorandum et asse quendum. etc.
TAcitus horrida oratione atque
spinosa, sed argutâ inprimis, magnum rerum thesaurum tegit, consilia Principum, artes fraudes que aulae. In alienis periculis et malis, quasi in speculo, nostrarum rerum imaginem contemplari licebit. Idoneus auctor quem nunquam Principes, nunquam aulici, deponant de manibus die noctuque versent.
Veracem fecit probitas, natura sagacem,
Obscurum brevitas te, gravitasque brevem
FINIS.