HENR. STEPHANI Orationes II. I. Adversus lib. Uberti Folietae De magnitudine et perpetua in bellis felicitate Imperii Turcici. II. Ad expeditionem in Turcas fortiter et constanter persequendam exhortatoria. Quae AUGUSTISS. CAESARI et universis Rom. imp. ordinibus, Ratisbonae conventum habentibus, ab eodem oblatae, et illis acceptissimae fuerunt. FRANCFORDII, TYPIS WECHELIANIS. M. D. LXXXXIIII.

AD AVGVSTISS. CAES. RODOLPHVM II, ET REVERENDISS. AC Illustriss. electores, caeterosque princ. [Abbr.: principes] et ordines sacri Rom. imperii, Ratisbonae conuentum habentes, ORATIO HENR. [Abbr.: HENRICI] Stephani, Parisiensis, ADVERSVS LVCVBRATIONEM VBERTI FOLIETAE Genuensis: qua magnitudo imperii Turcici, et virtus ac felicitas Turcarum in bellis supra modum extollitur.

VLTIMVS librorum, qui vltimo die Francfordiensium nundinarum ad manus et oculos meos venerunt (venisse autem multos, tum eo die, tum aliquot praecedentibus, necesse est, homini cui nundinae Francfordienses solent esse literariae potius quam nundinariae)

fuit lucubratiuncula quaedam Vberti Folietae, Genuensis: cui titulum tam imperio Turcico honorificum quam caeteris imperiis, praesertimque Christianis, inuidiosum, dedit, DE CAVSIS MAGNITVDINIS IMPERII TVRCICI, ET VIRTVTIS AC FELICITATIS TVRCARVM IN BELLIS PERPETVAE. Eo autem ipso tempore, et quidem eo ipso temporis momento, quo hic quoque liber ad manus et oculos meos venit, contigit vt hoc pariter in mentem mihi veniret, multo satius futurum fuisse vt is se Italiae suae finibus contineret, quam vt inde in Germaniam, ab homine Germano (sed nihil mali cogitante) accersitus, transiret. Eius enim aduentum, inauspicatum (quod tamen sine omine dictum sit) esse: ac saltem intempestiuam fore eius lectionem, et a consilio alienam, quod iam sumptum confirmaturi nunc, et plene exsequuturi (nam aliqua iam ex parte exsequi, idque feliciter, coepistis) speramini. Eo enim in libro leguntur quae

tantum abest vt plerosque, qui pars exercitus aduersus hanc nomini Christiano tam infensam infestamque gentem esse alioqui vellent, ad hoc magis animent, vt contra periculum sit ne non terreantur solum ad eorum auditum, sed vel exanimentur: et quidem ita vt simul ab incoepto prorsus deterreantur. Facto igitur opus esse cogitaui vt, quemadmodum quum quis cibo potuve aliquo morbifero, praesertimque quum mortifero quopiam vsus est (quales sunt quibus malae menti male morigera manus aliquid veneni admiscuit) antipharmaci ope illi cauetur: eodem aliquis modo nonnullis eius libri lectoribus ita prouideret, vt, quicquid terroris ille pectorib. [Abbr.: pectoribus] eorum incussisset, id suo ad illum responso excuteret. Ac ne hoc quidem contentus esset, verum, terrore in bonam spem mutato, faceret vt, si quos ille ab ea expeditione iam itineri accinctos auocasset, haec reuocaret: ac, si qui essent quibus ille profectionem hanc dissuasisset, haec contra suaderet.

Vix enim fieri potest quin vel ipse titulus, adeo grandia nobis et magnifica de Turcis sonans, atque virtutem illis tantam arrogans, vt comitem huic, perpetuam in bellis felicitatem adiungat, sententiae (coniecturali saltem) de exitu huius aduersus Turcas belli ferendae praeiudicium afferat: et quin plerisque, quos alioqui acies illa alacres atque acres habere bellatores potuisset; animos si non frangat omnino, at certe multum debilitet. Praesertim vero, quum apud me considerarem, hunc Vbertum Folietam, cuius iste libellus, velut obnuntiator quidam, nunc primum in Germania editus foret, magni apud suos nominis, nec parui apud quosdam alios esse, minime dubitabam quin facile declamatio eius fidem apud plerosque esset impetratura: eoque magis reipubl. [Abbr.: reipublicae] Christianae, hac potissimum tempestate, interesse existimabam, vt primo quoque tempore aliquis illi ita declamanti occlamaret.

lectione mihi statim venerit in mentem, ei quod ab illa impendere Germaniae malo praeuiderem, esse prouidendum. Sed quum nullus oculis meis prouisor huiusmodi se offerret, quamuis eos omnem in partem circumferrem: et periculum tamen esse in mora perspicerem (quod omnes mecum cernere vos dixissetis) non minus quam ab ea impendet aegrotis, cum quibus quosdam e lectoribus illius lu cubrationis comparaui: hocipsemet officio fungi, pro eo quo Germaniam prosequor amore, conandum esse existimaui. Vestrum erit, si quidem non omnino irritus (quod spero) conatus meus fuerit, hinc quoque boni aliquid praesagire, quod a me oratio ista profecta sit: quum ab homine Germano, aut saltem a quouis alio potius quam a me exspectanda videri potuisset, homine Gallo, et quidem a Francfordiensium nundinarum strepitu (quamuis literarias potius quam nundinarias mihi esse eas dixerim) nondum satis quietas aures habente. Hinc, inquam, cur

aliquid boni praesagiatis, esse puto: atque itidem a Deo opt. [Abbr.: optimo] maximo auxilia ad bellum in Turcas illinc etiam speretis vnde minime exspectanda esse censeretis.

Sed enim aggredi Vbertum Folietam volenti alia hoc ex parte occurrebat, futurum vt multi mihi reclama rent, si magnitudinem imperii Turcici in dubium vocare, et inde irruentium hostium contemptum prae me ferre vellem. Quamobrem, vt huic periculo obuiam irem, praemonendos vos censui, me de imperii Turcici magnitudine minime dubitare, ac minus etiam adducere eam in dubitationem velle: sed tamen Vberto Folietae, eam non suis tantum sed adscititiis coloribus ita depingenti, vt insuperabilis videri possit, plane aduersari. Ad illum autem tantorum hostium contemptum quod attinet, (magnos enim esse hostes fateor, etiamsi tantos esse negem quantos Folieta nobis eos describit) si eum prae me ferrem, dementiam simul prae me ferre necesse foret. Quum

enim duo sint hostium genera, sicut pusillanimitatis accusandi sunt qui quoslibet metuunt (vt ille certe nimium meticulosus et pusilli omnino animi erat, aut talem se esse fingebat, cuius ex ore ista proficiscebantur,

Nunc ad bella trahor: et iam quis forsitan hostis
Haesura in nostro tela gerit latere:)

ita, nullos metuere, ac ne eos quidem de quibus ea quae memoraui audiuntur, quamuis talem praeiudicii locum qualem dixi, prima fronte obtinentia, hominis esse videtur iudicio propemodum carentis. Neque vero, vt hostem, qualiscunque sit, timere, pusillanimitati et modonon ignauiae, ita vicissim, nullum timere, magnanimitati, sed potius temeritati tribuitur.

Sed quid? (dicet quispiam) non vis quemlibet hostem timeri? Immo esse prudentis scio a quouis hoste sibi timere, ac eo quoque cuius vires exiguae, ac pene nullae, sint, aut etiam nullae omnino, nisi per alium, esse possint. Sed tres potissimum esse modi

videntur hostem metuendi: et horum vno saltem metuere suum hostem dici aliquis debet. Primus est, illum non audere aggredi, et tamen ab eo sibi non cauere. Secundus, eum non audere aggredi, sed boni consulere, ac secum praeclare agi existimare, si ille nos minime aggrediatur: interimque sibi ab eo cauere. Tertius, ab eo etiam cauere cuius vires nostris sunt omnibus partibus inferiores: et a quo aggrediendo, pudore potius quam metu retinemur. Nam ad talem metum, siue timorem, quod attinet (quem, licet minorem, vocare fortasse possu mus generalem) vel ea doctrina quam e quibusdam vernaculis prouerbiis cum ipso propemodum lacte hausi, cum animo meo inseuit. Sed horum prouerbiorum duo referre contentus ero. Vnum est, Nullum esse paruum hostem (vel potius inimicum. nam vocabulum nostrum non ad externas tantum, sed ad domesticas quoque inimicitias pertinet) Alterum, cum qui sibi timet, (seu sibi metuit)

esse quodammodo extra periculum. Cuius dicti autorem eo respexisse constat, quod is qui sibi metuit, totas ad sibi cauendum et propulsandum periculum vires intendit. Ac (quicunque adhibitam cautionem aut adhibitas cautiones sequatur exitus) hic saltem ex eo metu fructus percipitur, quod tela praeuisa (vt vnum externum prouerbium vernaculis duobus subiungam) minus nocent. Et vero si quis inanem seu stultam spem cum inani seu stulto metu, aut non vanam quidem omnino spem, nullaque ratione nitentem, sed nimiam, cum metu conferat de quo dici eadem possint: quotidiana experientia in hanc potius quam in illam peccandum esse partem clamat: multoque fatius esse omnia tuta timere, quam de iis omnino bene sperare, de quibus contra timendum sit, aut saltem subtimendum.

Verum, vt ad hostem, quem proprie ita vocamus, reuertar: quam stultum sit, eum contemnere, ille quoque inter veteres historicos celeberrimus

Thucydides nos docet: qui pro illo Contemnere, suo Kataphronein vtitur. Quid tamen Thucydidis, vel alius cuiusquam scriptoris autoritate hac in re opus est? quum tot a tam multis damna ob nimiam nulloque metu permistam spem, ob plenam fiduciam, et plenae huius fiduciae filiam securitatem, accepta esse audiamus, et accipi quotidie videamus? Quid damna dico? hoc, tanquam de priuatis tantum loquentis est: ideoque clades dicere debui. Immo et sic rei magnitudini impar vocabulum fuisset. Strages vrbium, (ad superiora secula quod attinet)quae inter potentes primae erant, memorare oportuit. Immo ne sic quidem rei magnitudini orationem meam adaequassem. Regna, et multo etiam maiora vulgaribus regnis imperia, hinc pessumdata, allegare debui: dum inconsulta spes exspectare auxilium iubet, quod tandem ficulnum exspectatores illi experiuntur: aut quod aduenit sero: aut certe quod nunquam aduenit. Sed pluribus verbis eam

VENIO igitur ad nostrum illum Vbertum Folietam: id est, ad examinandum illud Vberti Folietae scriptum: quod non metum tantummodo feu timorem Turcarum, fed tantum terrorem multis incutere potest (nec dubito quin iam plurimis incusserit) vt ij qui potius animandi ad expeditionem aduersus Turcas erant, vel ad auditum eius exanimentur.

Quoniam autem me, ad ea respon dere volentem quae de causis magnitudinis imperii Turcici deque virtute Turcarum ac felicitate in bellis perpetua scribit (etiamsi alicubi minus magnifice loquens, non perpetuos sed tantummodo multorum annorum felices successus illis tribuat) eundem tenere ordinem necesse est: ad ea quae de religione, id est religionis conseruatione, disserit, veniendum primum est: sic tamen vt illis praefïgantur ea (sed contracta in multo pauciora verba) quae sibi occasionem tractandi

hoc argumentum praebuisse profitetur. Is igitur in ipso libri limine M. Antonium Columnam, ducem clarissimum, compellans, qui in bello quod Cyprium vocatum est, Pontificiae classis dux fuerat, et cum Ioanne Austrio, vel Austriaco, toti exercitui nauali imperauerat: ad eius literas respondet, quibus se magno dolore affectum scripserat, ob pacem a Venetis cum Turca factam, post victoriam in eo bello ab illis et a foederatis principibus partam: ac se Christianorum vicem pudere dixerat, quod, postquam victoria illa potiti essent, qua, post exstinctum Romanorum imperium, haud vlla maior aut memorabilior fuerit, ingens laetitia ex ea concepta, tam cito effluxisset, ac spes ad quam felicia initia piorum animos erexerant, tam breui euanuisset, tantorumque consiliorum apparatus ad nihilum recidissent. Deinde, postquam de Venetorum in pace illa facienda consilio, vtramque in partem, magis ex aliorum quam ex sua

sententia, disseruit, et in vtram ipsum Columnam propendere audierit, declarauit: (nimirum in eam qua dicti fuerunt illi, nimis celeri rerum desperatione defecisse, ac sese bello illorum in primis causa suscepto subtraxisse) suum illud argumentum aggreditur. Saepe igitur mecum quaesiui [(reading uncertain: print faded)] (inquit) quae causa tantae imperii [(transcriber); sic: tmperii] magnitudinis fuerit: quibusque artibus Turcae in tantas opes venerint, tantique illorum sint in bellicis rebus progressus. Quibus subiungit, Simul qua re fiat vt tot de nostris hominibus adillos continenter transfugiant, Christianaque religione eiurata. Mahumetanae sectae nomina dent: quum contra nulla aut perraraillorum ad nos fiant transfugia. Verum haec posteriora, quum minus ad illam ei propositam quaestionem pertineant, praetermitti poterant: sicut et alia nonnulla, quae illis proxime adduntur. A me igitur praeteribuntur: vt hinc statim ad ea transeam quibus dicit, tantam Turcarum gloriam, totque annorum felices successus, nemini in rem acute intuenti miros videri posse. Neque enim aut inusitatam

rem, aut causas esse obscuras. Sed eas futuras planiores, si nostri et illorum mores, instituta, consilia, disciplina, inter se conferantur. A quibus ad haec venit, Principio illud inter omnes constat, in caeteris causis quaeregna ac respublicas ad magnas opes magnamque potentiam extollant, atque imperium augeant, religionem primas obtinere. Quamuis autem hanc laudem non certae cuidam religioni, sed cuilibet tribuat (si modo religio est quaecunque hoc nomine dicitur: vel potius, si praeter Christianam, vlla nomen hoc meretur) vnam tamen esse, paulo ante confessus erat (nimirum Christianam) quae ad sempiternam beatitudinem coelestiaque regna iter patefaciat et communiat. Atque adeo et illis quae modo ex eo dicta de quauis religione attuli, subiungit quae Christianam ab aliis separare possint dici. Religionis enim duplex esse munus ait: Vnum, praestantissimum illud ac diuinum, cuius causa religio ipsa hominum mentibus diuinitus insinuata est (et rationem reddit, quae

etiam aperte ostendit illum de Christiana loqui. haec enim illis subnectit, quod sese illa nobis ad coelestem et immortalem beatitudinem, vt dixi, vnam et certissimam ducem praebet. Quo dono nullum a diuino numine ad homines maius peruenire potest. etc. Alterum religionis munus esse, quod ad rempubl. gerendam populosque in officio et legum obseruatione continendos pertinet. Ac omnium seculorum monumenta testari, sapientes viros, quique ciuitates condiderunt, eam ad rem religione vsos esse.Ea autem re non modo nihil de religionis maiestate detrahi, sed eam suspiciendam magis reddi: quod multiplex sit eius vsus, seseque in humanas quoque res gerendas, et moderandas, ac ciuitates conseruandas, vtilitate sua fundat. Sed de priore illo munere nobilissimo nullum sibi nunc fore sermonem ait, quoniam ad institutam a se disputationem nihil pertinet. Non nullis interiectis, quae et ipsa multum ad Christianae religionis commendationem faciunt, scribit, Quare veniamus

ad eam partem, quae institutae quastionis propria est: in qua nihil hac quidem in parte refert vtrum vera an falsa sit religio: (nam hoc, vt diximm, ad animarum salutem tantum valet) sed omnia in eo posita sunt, vt religio, quaecunque tandem illa sit, caste et integre obseruetur. Huius autem religionis in primis praesidio regna et populos ad amplissim as opes peruenire. etc. Sed (quod cum Vberti venia sit dictum) sicut antea perperam duplex munus religioni assignauerat, non despecie, sed de genere loquens: quum tamen vnum eorum sit quod in Christianam tantum (quae etiam nomen hoc sola vere meretur) cadere potest: ita hîc non video quomodo defendi possit quod scribit, huius religionis in primis praesidio regna et populos ad amplissimas opes peruenire, atque ad altissimum dignitatis et potentiae locum ascendere. Quamuis enim huius religionis dicat, non tamen ad certam quandam religionem respicit: quum haec proxime praecesserint, omnia in eo posita esse, vt religio, quaecunque tandem illa sit, caste

et integre obseruetur. Vnde apparet, cum, in illis quae proxime sequuntur, ita loquentem, Huius religionis praesidio, hanc religionem dicere, significare volentem hanc obseruationem religionis. Alioqui hinc inferretur, non minus in falsa religione (vt antea loquutus erat, quum diceret, nihil referre vtrum vera an falsa sit religio, ad alterum eius munus quod attinet) quam in vera, regnis et populis esse praesidii. Sed ne hoc quidem ipsum, quod Hanc religionem dicens, intelligit Hanc obseruationem religionis, satis eum excusare videtur. Etsi enim non me latet, dictum fuisse a veterum politicorum nonnullis, melicrem esse ciuitatis statum et conditionem, deterioribus quidem institutis et legibus vtentis, verum, quae magna cum sinceritate et integritate obseruentur, quam eius quae melioribus institutis et legibus vtatur, sed quibus obseruatio talis non contingat: illud tamen haud est eiusmodi, vt eximere mihi scrupulum possit. Nam etiamsi Christiano

quoque daretur de politicis institutis ac de legibus eadem illa loqui, quomodo Christianam religionem ita in ordinem redigere (ne quid grauius dicam) fas esset, vtreligionis cuiuslibet ritus pure et integre obseruatos anteferre Christianae religionis sanctionibus non satis integre obseruatis, cuiquam Christiano per Christanismum liceret? Non vlterius ergo, mea quidem sententia, ille Vberti sermo progredi debebat, quam vt diceret, Turcis, quod ad religionem attinet, in eo saltem bene consultum esse, quod, qualiscunque sit, caste et integre obseruetur, nullaque de ea dissidia ac ne altercationes quidem oriantur.

Ac videri parerga possunt quae de Romanis (caeteros se omittere dicens) scribit: eos, quum intelligerent, ad rempublicam amplificandam imperiumque propagandum, maxima ac praecipua esse religionis momenta, de nullare tantopere laborasse, quamde eius cultu tuendo, diuinique numinis

metu et opinione populo insinuanda. Posse autem parerga videri aio, quod et satis nota sint, et non magis pro Turcarum quam pro aliorum quorumuis religione faciant. Optime alioqui cum iis quae proxime dixerat conuenire haud negauerim, Nam quum praecipua sit augendi imperii, rei militaris ac bellicae virtutis via: res porro militaris duabus in primis rebus contineatur, obedientia et disciplina: vtriusque rei fundamentum est religio. Vbi tamen (vt de hoc obiter moneam) sub disciplina potuisse illum obedientiam comprehendere existimo.

Sed quum ne haec quidem pro Turcica religione magis quam pro alia qualibet, facere dici possint: sicut et nonnulla quibus illum de Romanis religionis diligentissimis cultoribus sermonem persequitur: iam veniam ad ea in quibus Turcas cum Christianis, in religionis cultu, non dubitat committere. Eius enim verba (postquam superiorem sermonem ita clausit, Neminem sanum negaturum, religionem

cum totius publicae, tum in primis bellicae rei firmissimum esse fundamentum) haec sunt, Ab vtris porro sanctius et castius, a Turcisne an a nobis haec ipsa religio colatur, malo in aliena existimatione relinquere, quam ipse sententia mea statuere. Ac licet penes alios malle iudicium esse dixerit, suum tamen aliqua ex parte interponit. Simulac enim illis subiunxit, se nonnulla tantum persequuturum quae sibi venerint in mentem: quandam Christianorum cum Turcis, vel potius Turcarum cum Christianis comparationem instituit, circa rem quae in religione maximi ponderis atque momenti est. Principio (inquit) quum illae religionis praecipuae sint partes, vt omnia ad diuinum numen refer antur, eiusque voluntate omnia humana regi et gubernari putemus: mirum est quantum Turcae ea in re nos antecellant, quamque hanc opinionem mentibus penitus insitam habeant. Atque adeo illos diuinae prouidentiae tantum tribuere dicit, vt ea in re nimii sint: quippe qui omnia ad fati necessitatem reuocent, nullis humanis consiliis

euitabilem Sed adiicit his nonnulla, quae Turcas persuasa habere dicit: perinde acsi peculiares Turcis persuasiones hae essent: quum tamen illis cum aliis plerisque, non Christianis tantum, sed aliis quoque, communes sint. Turcas enim vnicuique terminum vitae fato statutum putare ait, qui neque proferri, neque contrahi possit: proinde, quum praestituta hora mortis venerit, eam omnino esse obeundam. Ac nihilo minus esse moriendum, quum illa praestituta hora aduenerit, si in cubiculo tuo clausus, procul ab omni discrimine, fueris, quam si in medio pugnae ardore inter mille in te vnum intenta tela verseris: at si hora illa non aduenerit, te ab eius telis iugulum tuum petentibus nihilo minus quam in cubiculo tutum fore. Verum hanc ipse opinionem, quae de tanta fati necessitate est, improbandam esse censet: etiamsi ad id quod tractat argumentum habeat hoc boni, quod Turcas in preliis ineundis ac discriminibus adeundis audaciores

ac minime retractantes facit: mortis metu dempto, cuius periculum non a discriminibus sed a fato pendere putent.

At ego, cur illa Turcarum opinio, quam de fati necessitate concipiunt, im probanda sit, non perspicio: quum alioqui fato quosdam multa falso adscribere non negem. Ethnicos certe (vt de Christianis taceam) sibi ea de re assensores habent tum Graecos, tum Latinos Turcae.Et vero locus ille quo cubiculi nominatim fit mentio, scriptores duos sibi adstipulantes habet, vnum, Graecum: alterum, Latinum: vnum, oratorem: alterum, poetam. Nam idem post Demosthenem Propertius quoque dixit,

Ille licet ferro cautus se condat et aere,
Mors tamen inclusum protrahet inde caput.

Caeterum proponit etiam aliquod obstaculum ad acrem religionis cultum, quod Turcis minime sit cum Christianis commune. Vbi enim damnauit illam quam dixi Turcarum opinionem, ad fati necessitatem quod attinet:

piam alioqui in primis ac veram esse opinionem scribit, Omnia huma na in diuina moderatione versari, omniaque a diuino numine pendere: eiusque nos esse retinentissimos debere: ideoque omnes causas illam labefactare solitas, diligenter vitare. Deinde, tanquam causam proponens quae inter omnes praecipua sit, addit, cauendum esse potissimum ne vllis philosophorum disputationibus contraria suadentium ab illa abducamur: eorum praesertim quorum secta maxime viget: hoc est Peripateticorum. Eorum enim magnam partem de natura diuina ita disputare, vt illam nulla rerum humanarum cura attingi contendant, neque vllam illarum procurationem habere, aut habere posse: quum ea, sit res etiam sordidissima, tantique numinis maiestate indigna. Omitto quae ad refellendam opinionem illam adijcit: (cui enim Christiano aliquid statim ad eius refutationem venire in mentem non potest?) ac potius in ipsius quam in tam impiorum Peripateticorum

verba inquirens, eum aliter de il lorum disputationib. [Abbr.: disputationibus] debuisse loqui dico: ac, non monere ne vllis eorum disputationibus ab illa de diuino numine opinione abducamur, sed vt ne aures quidem illis patefaciamus. Quin etiam in hoc de quo illos reprehendit, nimirum quod diuinum numen vllam rerum humanarum procurationem habere negent, videndum ne reprehensione dignus sit ipsemet. Nam et Christianus, Christiane simul et Latine loqui volens, deum res humanas curare fatebitur: eas procurare, siue procurationem earum habere, optimo iure (meo quidem iudicio) negabit. Ac magis certe rationi consentaneum fuerit, procurationem illarum, (eam numini tribuentem) rem sordidam appellare, quam id de cura earum dicere. Dubium tamen esse queat an procurationem cum cura Vbertus voluerit confundere. nam de illis Peripateticis verba faciens, Quorum , inquit, magna pars de diuina natura it a disputant, vt illam nulla humanarum rerum cura attingi

contendant. ac illis ista proxime addit, neque vllam illarum procurationem habere, aut vero habere posse: quae etiam sordidissima res sit, tantique numinis maiestate indigna. Non dubito autem quin habeat haec periodus quiddam quod vestras aures offensurum sit: quoniam hinc sequeretur, Christianos deo suum quoddam munus et officium tribuere: si procurationem rerum humanarum illi adscriberent. Sed me fideliter eam qua ipse vsus sit vocem exscripsisse prositeor: ac valde quidem et mihi impropriam, sed eo tamen minus miram videri, quod et alios quosdam ita de deo loquutos esse obseruaui. Eorum vnus, non nullius nominis, et in sermone suo satis alioqui accuratus, regiam administrationem seu gubernationem proxime accedere dicit ad similitudinem procurationis eius qua deus vnus vniuersum hoc quod cernimus, moderatur.In Latinitatem certe peccare fateor qui per imprudentiam verbo illo sic abutitur: at qui prudens sciensque, et veri vsus vocabuli illius

non ignarus ita loqueretur, in dei maiestatem peccaret, et in laesae maiestatis tantae tamque sacrosanctae crimen vltro incurreret. A quo enim deus constitutus esse rerum humanarum siue mundi procurator dici potest? a quo illi procuratio haec commissa esse existimabitur? Sic autem multis contingit vt, dum simplici et vulgari sermone contenti esse nolunt, aliud lingua dicat, aliud dicere mens velit. Sed tum praesertim magnam esse adhibenda cautionem scitis, quum de deo sermo est. Et haec quidem obiter, non ad accusandum Vbertum, sed ad me excusandum. Illum sane haud saltem solum in peccatum illud incidisse, ex eo quem aliunde attuli loco apparet: cui et alius aliunde adiici potuisset, si Vberti errorem (qui et ipse satis alioqui accurato plerunque sermone vtitur) aliorum eadem in re errores excusare pos sent. Non sum alioqui nescius, licenter aliquem et poetice loqui sibi permittentem, posse et aliter illo vocabulo vti. Verum ad hanc excusationem ne

ipse quidem Vbertus, vt opinor, confugeret. Addam in transitu et hoc, non immerito cuipiam mirum futurum, illum solis Peripateticis adscripsisse quod fuisse tantum quorundam ex iis existimatur: et quidem id cum Epicuro commune habentium, quemadmodum apud Lucretium quoque cernere est.

Sed interim mentionem Turcarum nimium diu differo: quum iam debuerim ad eum Folietae sermonem venire, quo osten dit illos eo circa religionem impedimento, quod habent Christiani maximum, carere. Impedimentum autem vocat illas Peripateticorum, de quibus modo dictum fuit, disputationes. Scribit enim, Quo impedimento plane carent Turcae, quibus philosophiae studium legibus est interdictum. Ac se tamen non esse nescium ait quin veterator improbus alia hoc de causa fecerit, nimirum ne legum suarum vanitas appareret: sed Turcis interim commentum hoc esse vtile ad religionis suae opinionem tuendam. Hanc

igitur illorum animis penitus insitam, diuini numinis metuentes facere, illorumque studia ad religionem excitare et incendere. Atque hinc fieri vt erga erroris illum plenum cultum omnia illorum falsae pietatis et diligentiae officia in omnes partes plane constent. Nam templa summa cum veneratione frequentare, diuini numinis pacem atque opem demississime atque humi prostratos exposcere: res sacras venerari, sacerdotes non modo legis suae, sed nostros quoque in tanto honore habere, vt illos quoquo modo violare nefas putent. Id vero praesertim quod, paucis interiectis, adiungit, valde Turcas, tanquam magna suam religionem reuerentia prosequentes commendat. Nulla igitur (inquit) in deum immortalem conuicia apud ilios audiuntur, nulla sunt adulteria: nihil denique in quo legis violatae aut negligenter adseruatae sit offensio. Mirum certe est, illum tanta, quae in tantum Christianorum dedecus redundat, hyperbole vti. Si paulo saltem parcior laus fuisset,

verisimilior certe esse potuisset. Si nimirum (exempli gratia) pauca, vel rara, non autem nulla dixisset: praesertim vbi de adulteriis loquitur. Sed illis subiungit ista, Quanquam non sum nescius, atrociora flagitia ab impia et execrabili illorum lege illis permitti. Quae certe adiectio laudem illam inquinat et polluit. Nisi quis ita excuset, vt dicat, legem quidem illis permittere, sed illos non omnia quae ab ea permissa sint, sibi indulgere. Verum aliquis ita loquenti haud immerito obloqueretur statim illud poeticum, Si credere dignum est. Sequitur autem apud eum, et quidem proxime sequitur, sermo, qui cum illis quae postrema ex eo attuli, non cohaeret. Nam verba illa, Quanquam non sum nescius, atroc. etc. proxime excipiunt ista, Cuius obseruationis illustre exemplum nostra aetate a summo imperatore Solimanno editum non pigebit referre. Atqui illa proxime praecedens periodus nullius obseruationis mentionem facit. Ideoque dicamus necesse est, respicere haec no ad proxime praecedentem periodum,

sed ad finem eius quae illam antecedit: ad haec videlicet eius verba, Nihil denique in quo legis violatae, aut negligenter adseruatae sit offensio. Neque enim dubito quin adseruatae pro obseruatae hunc in locum irrepserit. Atque ita, omissis ijs quae interiecta sunt, optime cohaerebunt ista, Cuius obseruationis illustre exemplum nostra aetate a summo imper. etc. Sed quamuis illustre sit exemplum, (vtpote ab ipso imperatore editum) eo minime contentum esse debuisse Vbertum dico: si quidem quod dixerat, persuadere nobis volebat. Interim tamen illius commemorationem, (praesertim quum illustre et ipse agnoscam) vobis minime denegabo: sed ita vt compendio sermonis vtar. Quum vna ex puellarum gregibus, quas summi imperatores Turcarum intra septa in concubinatu habent, Solimannum sui amore captum sensisset, et ab eo manumitti vellet, (quum alioqui in seruitute illius esset, sicut caeterae puellae, necnon pueri qui ijsdem septis includuntur) id vafro hoc commento assequuta est.

Accersita enim, (quod et antea factum ab eo aliquoties fuerat) admodum mirari se respondit, tantum imperatorem sacram Mahumetis legem palam violare: qua liberarum concubinatus disertis verbis prohibeatur. Hoc responso commotus imperator, tunc quidem libidinis impetum inhibuit: postero autem die quum ex legis peritis ita se rem habere vt illa dixerat intellexisset, vxorem duxit. Quandam autem Vbertus velut antithesin eius quod a Christianis hac in parte fieri solet, subiungens, scribit, Non necesse habeo nunc contra referre vt sese hac in re habeant Christiani: ne vulnera, quae sanare non possum, attrectando refricem. Atque his verbis illum de religione locum, siue caput illud, claudit. Sed ad illam de Christianis antithesin quod attinet, istud silentio minime praetereundum censeo, eum alicubi aliquod crimen, cuius accusandi sunt Christiani qui certas quasdam regiones incolunt, potius quam alii, in omnes Christianos transcribere. Exempli gratia, non procul

a lucubratiunculae suae principio, hoc inter alia saepe quaesiuisse secum dicit, vnde fieret vt tot de Christianis hominibus ad Turcas continenter transfugiant, Christianaque religione eiurata Mahumetanae sectae nomina dent: quum contra nulla aut perrara illorum ad nos fiant transfugia. Haec sunt eius de Christianis verba, tanquam omnes, sine vllo discrimine, aeque huic apostasiae malo sint obnoxij. Quis tamen ignorat nefarij huius et impij transfugij non aeque in omni orbis parte (Dei beneficio) Christianos esse insimulandos? Ac sunt etiam certe quos tandem ita poenitentia tangat vt ad Christianismum redeant. Cuius rei memorabile exemplum vidi, quum Venetiis apud Odettum Seluam, Henrici II, Gallorum regis, legatum, versarer. Is enim quum me percharum haberet, et ad pleraque a quibus alios excludebat, admitteret: voluit et cuiusdam Itali sermonem audire, qui se apostasiae ad Turcarum religionem (quum sectam dicere potius deberet)

accusabat: sed ab ea per poenitentiam reuocatum se aiebat: dummodo pontifex se adveniam ipsi dandam haud difficilem praeberet. Promisit ille regis Galliae legatus se ad pontisicem ea de re scripturum. Quod quum fecisset, et non multo post responsum accepisset, in quo pontifex non tam facilem se ostenderet quam ille cupiebat, cui ad fidem Christianam postliminio reuerti in animo erat: (esse sibi in animo dicebat quidem certe) tandem in haec verba erupit, Iterum de me ad pontificem scribas velim: certioremque eum de hoc facias, si vlla poenae seueritate aduersus me vti velit, adhuc mihi fores, si libeat redire vnde discessi, patere. Exemplum hoc referre visum est, vt in eo perspiceretur quam periculosum et quam sanatu difficile sit illud transfugij malum.

ENIMVERO, quum Vbertus Folieta, quae in medium assert argumenta ad probandam illam suam Turcici imperii tantam magnitudinem, in certas

classes, seu certos locos, siue certa capita distribuerit, eundemque ipse in respondendo tenere ordinem statuerim: ad illud de Turcarum religione caput, quod primum ei est, respondere plenius incipiam: si tamen prius non de hoc tantum capite, sed de aliis etiam praefatus pauca fuero. Hoc igitur aio, omnibus Folietae capitibus, vnde sua, vti dixi, argumenta petit, communem esse hunc errorem, quod de Turcis vbique ita loquitur, quasi minime degenerauerint, sed maiorum suorum vestigiis per omnia institerint. Contra enim, parum abesse puto quin tantum Turcae a Turcis circa multa degenerauerint, quantum Persae a Persis, aetate Xenophontis, degenerauerant: si pro teste eum locuplete habemus, singula in quibus degeneres erant, enumerantem. Quod si quis de nostra tantum aetate loquens, eosdem comparare secum voluerit, (ad magnam eorum partem quod attinet) ac ne eosdem quidem in moribus atque institutis iisdem mansisse

dicere ausus fuerit: aliquid quod magis mirum, sed non tamen quod minus verum, dixerit.

Hac praefatiuncula contentus, ad primum illud caput, quod de religione est, venio: ac tantum abesse dico vt aliquid eorum quae a Folieta vere hac in parte dicuntur, fateri nolim, vt aliquid etiam ab eo praetermissum, quod magni tamen momenti est, adiicere statuerim. Turcarum enim maiores, barbari illi quidem, sed barbaricam prudentiam hac in re superantes, non solum operam dederunt vt sua religio (si maiestatem diuinam non offendit qui hoc superstitionem illam nomine appellat) nihil controuersum, ad quod haereri et aliquis conscientiis scrupulus posset iniici, haberet: ideoque minime in vllas sectas (quales ex controuersiis oriuntur) diuisa esset: sed illud etiam quod aliis, praesertimque Christianis, multo reddere odiosiorem poterat, ab ea procul abesse voluerunt: sanctionem dico, qua libertas aliam religionem, nominatimque eam quae sola

religionis appellatione digna est, colendi atque profitendi adimeretur. Quamuis enim de suo numinis cultu, qualis qualis est, minime rixarentur, ac ne controuersarentur quidem, libertatem tamen illi repugnandi prorsus, et contra religionem Christianam amplectendi, colendi, et aperte prositendi, illis qui suae gentis non essent, concedendam censuerunt. Ac memini me in multos incidere, qui hoc non mirarentur tantum, sed incredibile esse iudicarent. [(reading uncertain: page damaged)] eo certe magis id mirandum videri possit, quo maiore superstitionis suae longe lateque propagandae desiderio tenebantur. Quamque hoc desiderium ardens iam olim in Vrchane illo fuerit, qui Nicaeam ad deditionem compulit (vt alia exempla missa faciam) ex historia discimus. Id filio quum patefecisset, is se in certis quibusdam Europae regionibus tenebras discussurum recepit, atque effecturum vt ibi quoque diuina veritas luceret. Ita enim loquebatur quasi Musulmanicae religioni diuina veritas,

Gauricae tenebricosa mendacia inessent. Gauricae nomine Christianam significo, vt pro Turcica Musulmanicam dico: quum Turcae Musulmanos se appellent, vt Christianis Gaurorum appellationem tribuunt. Sed ita posteri praesertim suo illi desiderio moderati sunt, vt tamen libertate illa Gauros frui siuerint. Qui quum suis saltem conscientiis nullum imponi iugum viderunt, ab alio circa alia iugo, quod non durum tantum sed modonon dirum viderialioqui poterat, minus abhorruerunt: ideoque de excutiendo minime cogitarunt. Nec vero dubium est quin concessum illud suae religionis Christianae iubar (quum Musulmani contra tenebricosis illam mendaciis refertam esse putent) eo facilius oculos animosque ipsorum perstrinxerit, quo magis considerarunt, quot modis in quibusdam orbis partibus, a Christianis, aliorum qui et ipsi nomen Christo nascentes dedissent, eiusque religionem colere se et profiterentur et probare vellent, non solum conscientiae

Sed enim, vt iam hinc incipiam ostendere quam verum sit quod paulo ante praefatus sum, Turcos a suis maioribus circa multa degenerasse, multumque ab illis mutatos esse: quis nescit, plerisque Christianis non iam, vt antea, illam suam libertatem plene a Turcis conseruari? nec plena, vt quondam, in omnibus quae ad illam pertinent, quiete frui? Satius tamen fuerit huic sermoni diutius non immorari: sed transire ad illa quae Vbertus Folieta de quauis quidem religione primum, deinde autem de Turcica scribit. Dico igitur, me fateri quidem, religionem, eam etiam quae falsa sit, et falso religionis appellatione insigniatur (quales praeter Christianam esse scimus omnes) ad immanissimas etiam gentes in officio continendas multum semper valuisse, dum prorsus inuiolata, nullisque disceptationibus labefacta maneret: sed hoc iam posse de Turcica iactari, nego ac pernego. In magnum enim apud eos contemptum

adductam esse, ex eo apparet, quod non modo leuiora quaedam ad eam spectantia negligere, sed ipsius propemodum fundamenta conuellere non dubitant. Quum enim ex lege sui Mahumetis (vel Muhametis, vt alij vocant) summum regi suo obsequium, et quiddam etiam plus quam obsequium, seu obsequelam, debeant: hanc vno eodemque tempore non paruum quendam hominum numerum sed multa millia violasse, et maximas seditiones, non solum cum summo illius legis contemptu, sed cum haud paruo etiam ipsius imperij periculo coniunctas, excitasse, satis superque notum est. Falsum autem esse, nullas de quibusdam ad religionem pertinentibus quaestiones et controuersias, ac ne dubitationes quidem exoriri, vel ipsa Iezideorum appellatio clamat. Hoc enim nomine infames reddere eos volunt, quibus peculiaris est aliqua circa ea quae ad religionem spectant opinio, vel aliquae sunt peculiares opiniones: sicut apud Christianos videmus

haereticorum appellatione Graeca infamari. Manauit autem illud vocabulum Iezidaei a quodam Iezide, qui Agarenorum princeps fuerit, et Mahumetis (siue Muhametis) e filia nepotes interemerit, multisque contumeliis atque iniuriis illius posteros affecerit. Hac enim de causa Iezidem illum aiunt non solum pro latrone sed pro haeretico etiam fuisse ab ipsis Agarenis habitum. Iam vero et maximis motibus intestinis a triennio passim in Turcico imperio exortis religio praetexi solita dicitur: atque aliquot esse hominum centena millia feruntur, qui sub praetextu purioris Mahumetanae religionis iugum excutere conati sint.

Verum, etiamsi nulla omnino inter ipsos ne nunc quidem controuersia de religione esset, adeo vt nulli ab hac parte motus ac tumultus illis quidem metuendi, at nobis sperandi essent: haberemus saltem vnde illam apud alios omnem tandem autoritatem esse amissuram, persuadere nobis possemus. Tam enim constat illos summam

in sua religione perfidiam sibi permittere, quam hoc constare scimus, nihil magis nos adducere ad fidendum religionem aliquam colentibus (etiam quae potius superstitio aut ethelothreskeia vocanda sit) aut colere se profitentibus, quam si comperiamus, eos iusiurandum, cui numinis sui nomen interposuerint, nunquam violare. Vnde apud Euphronem, comicum Graecum, vnus alteri perapposite et rationi consentanee obiicit,

Adeoque ethnici religionem posse et modo non debere vnumquenque officij sui admonere, et in eo illum continere, putauerunt, praesertim ad seruandam fidem quod attinet, vt etiam male de illis sentirent qui periurij suspectos haberent quos nondum huius criminis alia in re conuictos tenerent. Hoc ostendit alius comicus, cui nomen Amphis, his duobus versiculis (afferam autem et hîc meam interpretationem)

Sic etiam alius comicus, cui nomen Antiphanes, iudicat, eum qui ita fidem alicui deneget, alios ex suo ingenio, vel potius ex sua natura, metiri. Ita enim et ille, (me hîc quoque interprete)

Iurantis ille verba qui temnit viri,
Cui nullius sit conscius periurij,
Mihi videtur esse contemptor deûm,
Periuriique sibimet ipsi conscius.

Ac commodum certe hîc recordor cuiusdam loci Pausaniae, in Arcadicis, (si memoria me non fallit) de Philippo illo, inter Macedoniae reges tam celebri, (quum enim duo eodem nomine fuerint, vnus, Macedonici imperij fundator, alter, euersor: de illo, non de hoc, loqui volo: de Philippo inquam Amyntae filio, Alexandri patre) eum, quamuis rebus praeclare gestis caeteros Macedoniae reges, tam se priores quam posteriores, superauerit, nequaquam tamen bonum imperatorem siue exercitus ducem fuisse. Quae enim huius sententiae in tantum regem latae

causa redditur? Illum fidei interposito iureiurando datae et iurati a se foederis violatorem semper fuisse. Immo (dicet quispiam) quidquid de Philippo iudicet Pausanias, hoc exemplum pro se facere contendent Turcae, aut aliquis magnitudinis imperij illorum nimius admirator et laudator: tanquam perfidia illi etiam Philippo ad res praeclare gerendas opitulatrix fuerit. Sed illi vel illis respondebo, perinde esse ac si diceret Pausanias, Quanto maiores ab eo gestae res fuissent, si, quam male apud quamplurimos ob perfidiam audiebat, tam bene ob fidem seruari a se solitam audiuisset. At haec Turcis occinere, non aliud esset quam surdo fabulam canere. adeo enim magnum in sua perfidia praesidium ponunt, vt inter causas tantae diuturnitatis sui imperij hanc minime vltimo loco numerent: quod datam fidem fallendo, cum alia multa ex hac re commoda perceperint, tum vero magnis hostium prouinciis potiti fuerint. Sed scire tamen possunt se vel Mahumetis illius

sententia damnari, qui, Abdulmelichi Saracenorum regis dux, quum Iustinianum I I in foedera peccasse vidisset, tanquam omnino persuasus numen de hac Iustiniani perfidia poenas sumpturum esse, scriptas de pace tabulas, summae vexilli hastae affixas, ad eum vsque locum in quo futurum prelium erat, praeferri iussit. Nec vero eum spes sua (vt apud Cedrinum legere est) fefellit: quum insignem de periuro principe victoriam reportarit.

Ac solitum certe a perfidia quondam valde abhorrere Turcarum ingenium, ex eo etiam patet, quod qui de moribus illorum non ante multos annos scripserunt, eos ita fidem seruare inter se testarentur, vt ne vlla quidem syngrapha seu chirographo opus esset. Ac quamuis fieri possit vt alio quis erga exteros quam erga suos sit ingenio, vix tamen vel erga illos posse repente mutari credibile est.

Hinc igitur satis liquet quam vere dictum a me antea illud fuerit, Folietam Turcas, aduersus quos bellandum

hodie Christianis est, ab ipsorum maioribus non distinguere: ac quantum ab illis degenerarint non considerare. Quî enim fieri potest vt de Turcis hodie dici istud cum Folieta queat? nihil ab illis fieri in quo legis violatae aut negligenter obseruatae sit offensio. Hoc vt sibi quis persuadere possit, obstruat oportet aures ad ea quae quotidie cum de aliis plerisque Turcis, tum vero de Genitzaris, partim audiuntur, partim leguntur. Inter quae silentio praetereundum minime est quod ab his factum narratur in magno illo incendio quod Constantinopoli anno M.D.X L.contigit. Mercibus aliisque opibus variis, quibus adhuc flammae pepercerant, furatrices Genitzarorum manus, quae alioqui et ipsae exstinguendo incendio adlaboraturae sperabantur, minime parcebant.

SECVNDVS ei locus, siue secundum caput, est Disciplina (militarem intelligit:) illam enim proximum a religione locum in republ. gerenda atque in imperio amplificando obtinere dicit.

Sed male et hîc (ne dicam pessime) de Christianis meretur: quum de hac loquens, scribit, In qua nihil est quod vlla inter nos et Turcas suscipiatur comparatio: quum apud illos summa, apud nos ferme nulla prorsus sit. Quum autem de disciplina militari hoc a nobis intelligi velit, etiamsi generali appellatione vtatur: longe certe eam repetit, atque a quadam consuetudine apud Turcicam tyrannidem recepta initium sumit: quae Christianismo scilicet valde conueniret. Summum enim imperatorem ait statis temporibus conquisitores omnibus imperij prouinciis circummittere ad puerorum delectum habendum. Hi, omnib. [Abbr.: omnibus] primae aetatis pueris ciuitatis in conspectum adductis, quorum indoles ex forma, habitu membrorum, totaque corporis specie et aspectu probatur, eos deligunt: eorumque greges in regiam adducti, in disciplinam traduntur: in qua iaculandi, equitandi, arma tractandi , (ita enim ab armorum tractatione iaculationem separat) omnes denique militiae artes docentur: animique ac corporis vires longa

exercitatione corroborantur. Neque quisquam ad militiam admittitur, aut ad bellica munera assumitur, nisi longa hac disciplina et vsu assuefactus. In eo quod scribit, non posse Christianam disciplinam vllo mo do cum Turcica comparari, ad illam potissimum respicere consuetudinem arbitror a qua et sermonem huncingreditur. Sed nec ferre hanc consuetudinem Christianismus potest, nec, quam vtilia sunt ita longe petita illius disciplinae primordia, quae commemorat, tam necessaria dici possunt. Alioqui non apud Christianos tantum sed apud alios etiam quamplurimos disciplina suis absoluta numeris institui non posset. Ad exercitationem autem quae hîc requiritur, quod attinet, Christianos omnes ea destitui, ac rudes armorum ad bellum venire, cui tandem Folieta persuadebit? Verum et quandam Christianarum gentium nonnullis praerogatiuam esse, qua sit vt, nulla vel exigua tantum exercitatione vsae, plerisque Turcarum, multum diuque exercitatis, haud cedant, ne ipsum quidem

Folietam inficiaturum crediderim.Triplicem porro huius Turcicae disciplinae vtilitatem esse scribit: Ac primam esse, hanc ipsam rerum bellicarum peritiam, et firmius corporis robur. Sed cum hac summa roboris corporum Turcicorum commendatione haud satis videtur conuenire quod de tenui victu eorum qui in istam disciplinam traduntur, aliquanto post scribit. Neque enim a tanta victus tenuitate athleticam quandam corporis habitudinem effici quisquam dixe rit: quum talem alioqui plerisque in Turcis esse fatear: assentiente et vernaculo prouerbio, quo quempiam tam robustum quam Turcam esse dicimus. Turcas igitur in iuuentute, (praesertimque eos qui disciplinae illi nomen dederunt) minus quam quum ad virilem aetatem peruenerunt, ad parcum illum victum adstringi (quasi curatura iuncei reddendi essent) credibile est. Sed, vtcunque se res habeat, frugalitate victusque tenuitate, in bello etiam, sicut suos Italos a Turcis vinci Vbertus

confitetur, ita et ego de meis confiteri Gallis cogor. Verum haud scio an de aliis omnibus Christianis militibus idem fateri necesse habeam: etiamsi alioqui videri cuipiam possit de omnibus Christianorum exercitibus intelligendum quod ab eo dicitur, nostri exercitus et classes. Secundam esse vtilitatem ait, laborum inopiaeque tolerantiam, animum que aduersus omnia mala, rerumque penuriam, inuictum. Ac, paucis interiectis, inde fieri scribit vt in bello expeditiores sint illorum exercitus ac classes, haud magna sarcinarum atque impedimentorum vi agmen tardantibus. Ac contrarium, sed verum tamen est quod subiungit, At nostri exercitus et classes ingenti vasorum et supellectilis mole grauantur: militesque ad laborem insuetum subito deficiunt. Neque, nisi rerum omnium copia circumfluant, possunt durare. Neque necessario victu contenti, delicatum quoque quaerunt. Eoque iam turpitudinis res processit, vt maior pene sit conuiuiorum et omnium apparatuum in bello et expeditionibus, quam in pace, et in vrbano ocio,

luxus. Pudet referre, iam niuem ad potum refrigerandum classibus circumuehi. At me non hoc certe tantum, quod de niue scribit, sed reliqua etiam quae hoc loco commemorat, ex eo retulisse pudet. Sed quid? illud, nostri exercitus , quomodo accipiendum esse putabimus? De Christianicis omnibus intelligere, absurdum fuerit: ad Italicos restringere, aliquam Italis iniuriam facere erit. Verum, etiamsi eo veniatur, vt a quibusdam aliis, praesertimque a Gallicis, in ferenda huius ignominiae parte iuuandi esse illi dicantur, eam saltem quae et niuem refrigeratricem aliis quoque, ac nominatim nostratibus, obiicere velit, deprecabor. Sed quid si de suis Genuensibus loqui Folietam, et rem illis vel peculiarem, vel cum paucis communem, describere dicatur? an hoc fuerit nodum soluere? In Venetos saltem minime hanc suspicionem cadere scio: inter quos qui etiam patritij erant, vitrea vascula vino plena, extra fenestras, soli (non ad refrigerandum, vt opinor) exponebant,

inter prandendum ac coenandum: dum legatus regis nostri, et aliquot qui eius mensae accumbebamus, nonnisi in cisterna diu refrigeratum biberemus: ac totum fere famulitium eadem voluptate frueretur. Verum quam in Venetos haec suspicio non cadit, tam in Genuenses cadere videtur. Ac vereor ne Vbertus Folieta in eos folum, aut certe potissimum, huius suae increpationis aciem distringere voluerit, non ad has tantum sed ad caeteras quoque delicias respiciens. Memini enim me Genuae ante multos annos conuiuiis ita circa delicias gallicizantibus excipi, vt non Genuae, sed in medio Lutetiae, mihi natalis soli, et in mensarum ibi lautissimarum lautissima epulari mihi viderer. Sed enim, quicunque tandem sint qui ita, et optimo quidem iure, increpantur (praesertim quum, etiamsi postremae illae, id est, postremo commemoratae, niuis refrigeratricis deliciae excipiantur, negare nequeam quin nimium delicati nonnunquam esse nostri quoque

exercitus dicendi sint) ita locum hunc claudam, vt fatear, eorum quosdam a Turcicis frugalitate et temperantia superari, tantas vero illas quorundam delicias ab iisdem vel pudefieri. Sed addam, minime dubitandum esse quin, si his quoque aduersus Turcos bellandum sit, suas illas luxu haud carentes cupiditates debellare prius et velint et possint. Ita enim et in mediis aduer sum Turcos castris velle deliciari, non tam sit aduersum illos dimicare, quam diuinam misericordiam magno cum periculo irritare.

Tertiam, quae ex illa disciplina Turcica prouenit, vtilitatem, esse ait obedientiam: atque hac virtute rem bellicam in primis contineri. Tantum enim eam honorem mereri putat, vt praecipuam in re bellica virtutem vocare non dubitet: aliter iam virtutis appellatione vtens quam in suae lucubrationis inscriptione, vbi VIRTVTIS AC FELICITATIS TVRCARVM IN BELLIS PERPETVAE dicit. hîc enim quin virtutem de fortitudine intelligat,

minime dubium est. Caeterum, quum de hac vtilitate illi assentiar, de eo quod tertium demum illi locum assignauerit, dissentio. Cur enim primo eam loco non dignatus est, quum de tanto eius in re militari momento illi cum omnibus conueniat? Fortasse tamen aliquis hoc decus, quod speciei tribuitur, ipsi generi, id est, disciplinae militari, dandum potius fuisse contendet: et ita quidem vt, sicut primas in re militari partes disciplina tenet, ita obedientiam primas in hac tenere dicat. Ibi certe vnde abesse hanc videmus, ataxiam esse, et tandem anarchiam futuram, affirmare possumus. Sed enim, quum hanc apud Turcas tantam esse scribat, vt neque nostra neque vllis saeculorum aetatibus apud vllas gentes maior fuerit, nos contra (inquit) contrario vitio flagitiose laboramus. Contumaces enim sunt milites nostri, neque imperiis obedientes: quippe qui nulla disciplina mansuefacti sint, nulloque poenae metu in officio contineantur. Se autem non de suis Italis militibus tantum, sed

de omnibusChristianis, quotquot mi litant, loqui, ostendit, his quae proxime addit verbis, vt Christianorum castra ipsorum militum nostrorum seditionibus quam hostium oppugnationibus infestiora fere sint. Quis eum hîc vti hyperbole negauerit? sed hyperbolae qua vsus erat in lau dem Turcarum, hyperbolen quae in Christianorum cederet dedecus, oppo nere voluit. Nisi forte ex suis Italis militibus, in quorum nonnullis tam seditiosa ingenia obseruauerit, alios omnes Christianos metiri voluerit. Verum ne de Italis quidem persuadere mihi istud possum: qui alioqui Gallos minus quam illos hoc vitio laborare, dicere vix ausim, si dicere quod verum est velim. Sed fieri etiam potest vt, per auxesin, quibuslibet contentionibus nomen seditionum tribuere voluerit. Atqui multas contra videmus conten tiones inter milites (Gallos praesertim) ortas, et illos maxime quibus aliqua natalium nobilitas cum animorum nobilitate (si de generosis animis ita loqui licet) coniuncta est, rerum bene

gerendarum occasionem praebere: dum, stimulante et hos et illos gloriae bellicae cupiditate, hi illis, illi his eam praeripere conantur. Ac, si magno plerunque hanc inter illos nobiles aemulationem bellis fuisse nostris bono dixero (quum Turcae contra eam ignorent, sicut illam natalium nobilitatem, qualisapudChristianos, inter ipsos Turcas iacere notum est) me quod verissimum est dixisse, nemo, vt opinor, negaturus est, qui aliquid de Gallica militia audiuerit.Interim vero, vt plerunque alicui commoditati, (et quidem ei saepe quae magna est) aliquod incommodum adiunctum est, vix reclamare illis ausim qui eandem rem aduersus disciplinae militaris obseruationem contumaces ac refractarios reddere non paucos queruntur. Neque vero in iis tantum quorum mentionem feci Gallis militibus, sed in aliis etiam, qui eo quem dixi gradu caeteros non antecedunt, contentiosa inueniri ingenia fateor: et tam ob hanc causam, quam ob quasdam alias, vix est in quo

magis a Turcis quam in disciplinae militaris obseruatione vincamur. Cuius tamen maiores nostri, vt rei in bello prae quauis alia non vtilis tantum sed salutaris, obseruantissimi fuerunt. De ea autem potissimum eius parte loquor, de qua nunc agitur: rem docere solita, ad quam praecipue mortalium quamplurimorum indocilia sunt ingenia: obedientiam inquam.

Neque vero de gregariis militibus solum vel potissimum queritur noster Folieta, sed eiusdem accusationis aciem in eos qui ipsis aciebus praesunt, atque adeo in ipsos proceres audet distringere. Haud enim contentus dixisse de militibus, contumaces esse, minimeque imperiis obedientes, ita vt Christianorum castra, ipsorum militum seditionibus quam hostium oppugnationibus infestiora fere sint: addit, Quo vitio ne duces quidem ipsi ac proceres carent: quorum plerique deprauatis cupiditatibus, ac priuatae ambitioni, quoque nihil foedius est, quaestui seruientes, ac bellum cauponantes, rempublicam produnt: nullamque principibus suis non

modo fidelem ac fortem oper am nauant: sed alterius (nisi forte alter alterius scripsit) gloriae inuidia et obtrectatione, adrem bene gerendam sibiipsis saepe mutuo impedimento sunt. Ac, quemadmodum de militum vulgo dixerat, contumaces eos esse, neque imperiis obedientes, quod nulla disciplina mansuefacti sint, nulloque poenae metu in officio contineantur: ita de his ducibus et proceribus addit, nulla poenae exspectatione a tanto flagitio deterriti. Suntque huius tam acerbae expostulationis clausula istae voces, Vt nullus iam sit apud nos, quo descendamus, inferior dedecoris et infamiae locus. Si Vberto Folietae, haec de plerisque belli ducibus Christianis ac proceribus etiam scribenti annuendum est, non abnuo quin sententiam statim mutem, et no stris nihil non desperandum esse, at Turcis (praesertim si tales aduersus eos duces ac proceres mittantur) quiduis sperandum, esse clamem: ac, quam ille felicitatem in bellis fuisse iis scribit perpetuam, ad multos annos duraturam promittam: quantum quidem

praesaga mens mortalium potest promittere. Verum Vberto, ita in Christianos belli duces, atque exercitus procere, declamanti (ad exercitus enim proceres vocem hanc ab eo restringi arbitror) vt de quibusdam aliis antea, altum occlamabo: vel potius pro me hic versiculus occlamabit,

Vereor enim ne tandem a plerisque, quos perfidiae, et quidem proditoriae, insimulat, venire ad plerosque omnes audeat. Cuius autem scripti lectio Turcarum auribus accidere queat iucundior? praesertim que ad hanc eius partem quod attinet? Quid magis animos illis aduersus nos addere possit? Neque enim dubium est quin, si ad eorum aures perueniunt quae male illis ominantur, aut quouis alio argumento aduersus eos scribuntur, multo ea magis quae aures, animos et spes eorum excitare valent. Sic enim cuiusdam aduersus se scripti prognostici, et ab Vngaris iactati, in suis historiarum monumentis fecisse

mentionem dicuntur. Huius autem de regni illorum catastrophe prognostici autor fuisse fertur Antonius Torquatus, Ferrariensis, philosophus, medicus, astrologus clarissimus. Eius initium est, Ad immanissimos Turcos ratiocinationem meam conuertam: quos longum, latum et magnum imperium, diuitiarum magnitudo, frequentia victoriarum et gloria, tantum extollet, eorumque animos et spem sic eleuabit, vt sibiputaturi sint nec coelum resistere posse. Atque idcirco ad totius orbis imperium adspirabunt. Assyrios et Aegyptios, maximis preliis fractos, superabunt. Armenios, Parthos, et Persas continuis preliis molestabunt. Pluries aduersus eos victores et superiores euadent, et quandoque succumbent. Magna strage suorum in Christianos arma mouebunt. Tam multa ex eo prognostico non afferrem, sed ad illud te remitterem, nisi paruo interuallo ipse etiam annus qui Christianos summo dicitur gaudio affecturus, vtpote voti compotes facturus, indicaretur. Persequar igitur, Venetis primum multa inferent damna. Post eorum amici facti Belgradum in ditionem

recipient, Rhodum superabunt, Pannoniam et Vngariam multis cladibus afficient. Tandem vim comminantes, regnum Vngarorum lacerantes, simulque imperium Romanum Germanumque diutissimis bellis tentantes, in eorum manus cadent. Annus erit Christi 1594, vel 1595. Verum et alia quaedam mala, antequam hoc bonum contingat, ab illis impendere ait. Subiungit enim, Sed prius Apuliam intrabunt, Siciliam, Galliae Hispaniaeque litora classe sua, necnon Italiam molestabunt et affligent. Timorem magnum Christianis immittent. Sed Christus tandem [(transcriber); sic: tamdem] , suorum stragem non ferens. etc.

Verum, vt ab his, in quorum mentionem imprudens propemodum incidi, (licet ab argumento quod tracto minime alienorum) ad Turcorum disci plinam militarem reuertar, quae ab Vberto Folieta ad coelum vsque laudibus extollitur: absit vt hoc ipsi concedam, illi disciplinae, qualiscunque et quantacunque antea fuit, nihil decessisse. Alioqui enim me cum aliarum recentium historiarum, tum vero cuiusdam quam paulo ante attigi, quum

de religione eorum agerem, esse immemorem oporteret. Ex ea enim discimus, non solum multum obedientiae solitae decessisse, sed tandem ex eorum pectoribus, tum temporis quidem, abscessisse. Quod vero quidam et hac eam laude cumulant, vt etiam esse spontaneam dicant, praesertim que eorum maioribus talem fuisse: nescio an apud alios fidem, qui et ipsi eam valde praedicant, mereri possit. Apud me quidem certe non meretur: quum a seruilibus ingeniis (qualia sunt Turcarum) vix proficisci spontanea illa obsequela posse videatur: si quidem aliquid ingenui habere illam necesse sit. Sed de hoc aliorum esto iudicium. Ipsius tamen Folietae iudicium non est quod hîc exspectemus: quum id, quale sit, nobis, si attendamus, declaret. Quo enim alioqui spectat ille toties inculcatus poenae metus? Nam in sua Turcarum et Christianorum antithesi, Contumaces enim (inquit) sunt milites nostri, neque imperiis obedientes: quippe qui nulla disciplina mansuefacti

sint, nulloque poenae metu in officio contineantur. Ac paulo post, vbi eadem, immo grauiore etiam accusatione ipsos exercituum duces, ac modonon proceres, quam gregarios milites, aggredi audet, totam magni, vel potius maximi, quod ab illis proficiscitur, mali culpam, aut saltem causam, in malum hoc confert, quod nulla poenae exspectatione (nam ita loquitur) a tanto flagitio deterreantur. Vtrobique enim (vt aliis de locis taceam) perinde est acsi diccret, metum illum, qui obsequentes et morigeros reddit Turcas, ab horum Christianorum mentibus abesse. Vnde fit vt de Turcis recitari possint et debeant illi Horatiani versus,

Oderunt peccare boni, virtutis amore:
Oderunt peccare mali, formidine poenae.

Quorum tamen versuum posteriorem quum recito, Horatij me autoritate abuti non ignoro: quum supposititius sit, ac falso illi adscribatur. Sed neminem e lectoribus futurum puto qui me apud Horatium huius accusare abusus

velit. Quod si quis illam nihilominus obedientiam spontaneam tueri pertinaciter vellet, ad eam vulgarem de Turcis opinionem confugiendum esset, ex qua fit vt quamplurimi illos vel praesentibus mortis periculis in bello se offerre, seque id in ipsis haud mirari dicant: nimirum quod eos esse persuasos existiment, se in bello pro sui imperij suaeque religionis propagatione suscepto occumbentes, in locum statim receptum iri vbi incredibilis quaedam beatitudo illos exspectat. Verum, etiamsi passim hoc de illis audiatur, quum tamen tam diligens illorum encomiastes Folieta nullam eius mentionem fecerit, vix dignum cui a me potius quam ab illo fides adhibeatur, iudicare audeo. Quis enim illum obliuione, ac non illa potius quam dixi de causa praeteriisse id existimet? Huius siquidem opinionis referendae pulcherrima occasio se offerebat, cum alibi, tum vero vbi commemorans quod de vitae termino, quem fatum vnicuique statuerit (ita vt neque

proferri, neque contrahi possit) persuasum habent, haec etiam adiicit, Proinde, quum praestituta hora mortis venerit, eam omnino esse obeundam: ac nihilo minus esse moriendum, si in cubiculo tuo clausus procul ab omni discrimine fueris, quam si in medio pugnae ardore inter mille in te vnum intenta tela verseris: si non venerit, te ab eiusdem telis iugulum tuum petentibus nihilo minus quam in cubiculo, tutum fore. Hîc, inquam, valde apte illius persuasionis mentionem fecisset, si ea illi genti inesse dici posset, et peculiarem quendam ad mortem fortiter oppetendam stimulum illis addere: quum illa contra quae ab eo afferuntur, adeo illi Turcorum genti propria non sint, vt vel prouerbialia quibusdam aliis fuisse dici possint. Nec dubium est quin quod Aenobarbus, Solimanni in expugnatione Castellinoui, Dalmatiae oppidi, legatus, quibusdam respondit, idem et alij plerique, minime Turci vel nati, vel facti, respondissent. Nam quum ille in ea oppugnatione non solum nihil quod ad fortissimi imperatoris

munus pertinere dici posset, praetermitteret, verum se nonnullis etiam laboribus fatigaret, quos aut quorum partem aliis imponere per militares leges licebat: et quotidie de multa adhuc nocte e nauibus in castra proficisceretur: ac nunc munitiones adiret, nunc tormentariis machinis adstaret, modo inter equites esset, modo pedestres copias inuiseret: singulos compellaret ac cohortaretur, et omnes ad fortissime pugnandum animaret: saepe etiam non prius illinc abiret quam pro se quenque in conspectu suo egregiam aliquam operam nauasse vidisset: hoc Sanzaci (qua dignitate praeditos quidam Sangiachos vo carunt) considerantes, illi timere coeperunt. Ad illum igitur accedentes, orare coeperunt ne se tot tantisque periculis exponeret: sed quantam in eius caede iacturam Solimannus facturus esset, secum perpenderet. At ille, Si eo sum fato (aiebat) vt in ista obsidione mihi cadendum sit, num curare debeo an hodie, an multis post diebus id

AB hoc de militari disciplina capite antequam discedam, de hoc etiam monebo, non parum de magnitudine Turcici imperij hac tempestate decessisse, quod ad ordinariorum militum numerum attinet, si quidem quae hodie a nonnullis scribuntur cum iis quae ante sexaginta plus minus annos a quibusdam scripta fuerunt, conferantur. Nam Richerius, qui de statu imperij Turcici scripsit (et se ex Egnatio, Blondo, Platina, Riccio, Gaguino, Paulo Iouio, Andrea Cambinio, aliisque si non eloquentiae primae, maximae tamen fidei scriptoribus, semina collegisse ait:) postquam dixit, delectus qui ab ipso Turcarum imperatore habentur, equitum ac peditum esse, et vtrorumque plura esse genera: Nam vt hos primum expediam (inquit) praetoria cohors fortissimorum peditum est, qui eorum lingua Ianizari dici solent. Hi initio quidem pauci fuere sed nunc ad quadraginta milla excreuerunt. Imperatorem, Aga duce, (ita enim

eum qui eiusmodi ordini praest appellant) perpetuo circumeunt. In quibus sagittarij sunt ad quinque vel sex millia: qui quod sinistrorsum arcus suos intendunt ac remittunt, Czolaclar, hoc est sinistri, populariter dicuntur. Addit, esse in his ducenos caeteris proceriores, et militari disciplina magis claros, qui ab equitante imperatore ne latum quidem pedem (ita enim loquitur) discedunt: atque hos appellari Solachos. (Optime autem conuenit hîc ei cum illis qui Solachos, esse ipsius imperatoris circumpedes, siue circumpe daneos, scribunt) Et paucis interiectis, quae de Ianizaris adiicit, (sed Genitzari potius appellandi sunt) Alterum, inquit, genus est peditum, quos singulae prouinciae, ac ciuitates, mandato imperatoris, suis sumptibus, nempe collata in singulos menstrua stipe, ad bella mittunt. Asapi nominentur: et quadraginta millium, ac paulo plurium, eorum est exercitus. Facta deinde inter pedites mentione lixarum etiam, et calonum, fabrorum lignariorum, aliorumque qui pugnantibus necessaria ministrant,

vias aperiunt, atque aliis huiusmodi officiis funguntur: ad equites venit, quorum quosdam, Spachi oglanos, (si tamen ita eum scripsisse credendum est) vel vnico vocabulo Spachiglanos vocari ait. Ac postquam hos omnium selectissimos esse scripsit, qui partim equitibus praefici solent, partim peditibus: atque in his omnem Turcicae militiae vim esse: legationes obire, et Sangiachatibus, hoc est prouincialibus praefecturis, atque id genus muneribus fungi: hos denique silias sororesve im peratoris vxores ducere, tanquam cae teris omnibus clariores, ac de ipso principe bene meritos: capite quoque, vt alios, mitrato esse, et aureis sericisve indumentis versicoloribus vti: tandem ad numerum eorum veniens, esse mille ait, quorum sit, exeuntem vrbe principem dextra comitari: laeuam vero mille alios equites cingere, qui Solastri, siue Soluphtari, appellentur: et quorum omnino eadem sit cum Spahiglanis et vitae, et nobilitatis, et vestium atque armorum ratio. Iis adhaerere

alios quoque mille equites Vlufagos, conflatos partim ex Ianizaris, egregio aliquo facinore nobilitatis: partim etiam ex seruis de Bassa aut Belerbeio pugna aliqua benemeritis: vt quifidelem iis promptamque operam periculo imminente praestiterint. Post hos, esse Charippicos, pari numero et condi tione: nisi quod leui sunt armatura. Ex his denique equitum peditumque generibus portam principis constare.

Sed alios esse equitum ordines sub Belerbeiis, Subasios ac Timoriotes, seu Thimarcinos. Eos esse qui pro numero villarum aut locorum quae principis mandato Turcae possident, ab iis, agente id consuetudine, aluntur, ac trium millium asprorum stipendium in singulos annos capiunt. Alios esse Mozellinos, lectos ab iis quibus olim Turcarum imperatores acquisitos bello agros diuiserunt.

Verum quum hi posteriores non magnum omnes simul numerum efficiant, ad alios tandem venit: quorum millia fere triginta esse dicit. Hos vocari Alcanzos,

siue, vt quibusdam placet, Aconizios, hoc est, fatales seu fortunae milites. Eos nullo stipendio militare, sed vnis semper aut binis castris antecedentes excurrere praedabundos, et quintam praedae partem ad Imperatorem manubiarum nomine deferre. Omnes autem eiusmodi copias in duos exercitus diuidi, Europeum atque Asiaticum. His praeesse Belerbeios, hoc est praefectos praefectorum: seu principum principes: atque hos esse duos: quorum hunc, Asiae praeesse, illum, Europae. Haec libuit ex illo afferre, vt ex eorum et quorundam etiam aliorum collatione cum illis quae a quibusdam hodie memorantur, probarem quod proposueram, magnitudinem imperij Turcici non parum imminutam esse, quod ad militum ordinariorum numerum attinet. Interim vero et alia paucula inserere, hinc discenda, non iniucundum lectoribus nonnullis fore existimaui: et cum venia vestra me id facturum speraui. Turcicas appellationes ex illo fideliter exscripsi:

quamuis alioqui quasdam apud alios alias esse non ignorarem, et quidem quibus vti, rationi magis consen taneum videri possit. Ne longe abeamus: illos praetorianos equites, quos aliquanto ante Spachi oglanos, (si quidem ita scripsit) vel vnico vocabulo Spahiglanos appellari scribit, a nonnullis breuius Spahos vocari videmus: a quibusdam Spahileros, vel Ispahileros. Sed tamen et Spahoglan-aga de tribuno equitum apud alios legitur. Vbi obseruandum est quoque illud Aga (quemadmodum et in Capitzilar-aga, de ianitorum tribuno) quo nomine Richerius noster dici ait eum qui Ianizarorum ordini praeest.

Quos vero idem, inter illa quae postrema ex eo attuli, Belerbeios vocauit, eodemque et antea nomine appellauerat, scio quidem et a plerisque aliis ita nuncupari: sed hoc quoque noui, non deesse qui Begler-beg, et quidem rectius, scribant: et exponant, Princeps principum, vel Dominus dominorum, Qui sub se dominos, aut magistratus

siue praesides alios, habet. Item, Supremus castrorum praefectus. Quum autem alios sub se magistratus siue praesides habere dicitur, tam de ciuilibus quam de castrensibus quidam intelligunt. Sunt porro obiter et Turcicae appellationes huiusmodi (nam et alias habent quasdam huius notae) considerandae: quoniam, si non faciunt ad adstruendam tantam illam magnitudinem imperij Turcici quantam esse contendit Folieta, ad splendorem saltem eius multum facere dici possunt. Verum (quemadmodum recte vulgari prouerbio dicitur) quidquid splendet, non est aurum. Si quis enim alioqui eos titulos qui ipsi Turcarum regi, seu imperatori, dantur, consideret, humile quiddam subesse videbitur iis quos Christiani vno omnes ore (id est, vno oris consensu, licet non eodem sermone vtentis) nostris principibus Christianis tribuimus. Quid enim deo optimo maximo reliquum fit, quum ille Turcarum imperator, Sultan olem, siue Sultan alem, id est dominus

mundi, salutatur? Verum ne ipsa quidem Sultani appellatio, absque vlla adiectione, alij quam deo, sine profanatione, conuenire potest: siue quis Omnipotentem interpretetur, quod sonat vna expositionum Cedrini: siue Regem regum, quod sonat altera: siue Sultanum non aliud quam dominum significare dicamus, (quod hodierno apud Turcas vsui illius vocabuli potius assentitur) sed hoc titulo dominatum illius cum dominatu dei opt. [Abbr.: optimi] max. [Abbr.: maximi] comparari: qui et ipse passim in sacrosanctis libris Dominus, absque adiectione vlla, nominatur. At hoc restabat scilicet, vt nostrates in dando illi imperatori hoc titulo Italos imitarentur.

Nondum nostro illi Richerio valedicere statui. Duo enim ab eo, inter illa quae ex eo sumpta protuli, scribuntur, quae prius examinanda censeo. Ac vnum eorum est, de quo accusationem Vberti Folietae, vel alius cuiuspiam, excusatione mea libet praeuenire. Laeuam principis vrbe exeuntis

equites mille cingere ait (iam autem de aliis mille dextram cingentibus loquutus erat) qui Solastri siue Soluphtari, appellentur: et quorum omnino eadem sit cum Spahiglanis, et vitae, et nobilitatis, et vestium atque armorum ratio. Illi quippe statim vndique obstrepetur. apud Turcas enim non esse illum nobilitatis gradum, siue illam nobilitatis praerogatiuam, quae apud Christianos est. Ac cum alios, ex recentioribus etiam, testes citabunt, tum vero Busbequium (cuius ego autoritatem magni facio, vel ob ea quae de rebus Turcicis, quarum oculatus erat testis, disserentem audiui) in itinere Amasiano. Eius igitur et audienda et consideranda sunt verba, Nullus in frequentissima Caesaris Solimanni aula et tanto exercitu nobilis, nisi ex suis virtutibus et fortibus factis. Natalibus nemo a reliquis distinguitur: honos cuique pro muneris et officij, quod administrat, ratione, defertur. Denique nullum ibi de loco certamen esse ait. nam genus illud muneris quo fungitur, suum cuique locum assignare. Munera vero

et officia principem ipsum distribuere: et quidem in hac distributione non diuitias, non fumum nobilitatis pendere: non gratiam cuiusque aut multitudinis iudicium morari, sed merita considerare: sed mores ingeniumque atque indolem intueri. Ac fere quis ad ea verba obstupescat quae valde paruo interuallo sequuntur: Qui rerum primas a principe tenent, fere esse pastorum aut bubulcorum filios. Nec desint fortasse qui et ista valde mirentur, Tantum abesse vt eos pudeat, vt etiam inter se glorientur. Verum, vt ad huius loci initium reuertamur, haud possit quis inde Richerium nostrum accusare. Illi enim patrocinans aliquis, Solastris, siue Soluphtaris, nec non Spahiglanis, nobilitatem tribuentem, non de nobilitate natalium, sed de nobilitate ex virtutibus et fortib. factis parta loqui dicet: sicut Busbequius Solimanni aulam tantumque exercitum, nullum qui aliunde quam hinc nobilis sit, habere scribit. Fateor tamen hunc videri posse non satis sibi

constare, in eo quod aliquanto post addit, ipsum principem in munerum et officiorum distributione non diuitias, non fumum nobilitatis pendere. Quis enim hic nobilitatis esse fumus potest, nisi natalium ratione habita? Sed alia hoc ex parte occurrit, nullam haberi natalium rationem posse, aut frustra haberi, atque adeo nullum inter natales posse discrimen constitui, quod ad istud nobilitatis genus momenti sit alicuius, si ne filij quidem eorum qui ad summos honorum gradus a principe euecti fuerint, se seruorum numero possint eximere. Immo vero ne hos quidem qui a principe in altissimos illos honorum gradus sublati sint, seruitutis iugum exuisse quidam opinantur, nisi per aliquam cum principe affinitatem. Facta autem et a nostro Richerio fuerat paulo ante mentio quorundam qui etiam filias sororesve principis in vxores ducunt. Apud eundem non longo interuallo Ianizari egregio aliquo facinore nobilitati opponuntur seruis. Sed quid

aliud his in locis valet Nobilitati quam Dignitatem adepti, vel Honores consequuti? Nec dubito quin multi hoc potius quam illo esse loquendum modo dicturi sint. Interim vero quaestionem hanc de quorundam Turcarum et nobilitatione et hanc sequente eorum nobilitate in medio relinquam: boni consulens si Richerio nostro bo nam patrocinij mei ope praestitisse opem dici potero.

AD aliam de militante nobilitate transibo dissertationem, cuius oneri non minus quidem impares humeros meos sentio: sed illis imponam tamen, quum impositum et tempore exiguo gestatum in alius cuiuspiam humeros posse transferre sciam. Quid vero tibi, vel potius ei quod tractandum suscepisti argumento, cum nobilitate? dicet quispiam. Immo, quoniam ad magnitudinem imperij Turcici quidam et hoc facere arbitrantur, quod nulli eodem quo apud Christianos modo nobiles dicantur: ac ne sint quidem: aut certe si quo sit modo hic nobilium

ordo, in ordinem cogatur: ideo huic meo conuenientissima argumento dissertatio illa fuerit. Sed vos rogatos velim vt, quamuis mihi minime necesse sit e vestra Germania ad inueniendum infinitum nobilium numerum egredi, ad meae tamen Galliae nobiles digrediar: cum quibus, et ob communem patriam et ob multo maiorem notitiam, familiarius agere audebo. Duos autem exercitus Gallicos mihi aliisque pariter ante oculos ponam: in quorum vno multi nobiles, in altero nulli militent: sic tamen vt alioqui aeque hic atque ille non solum militum robustorum numero sed aliis omnibus exercitui necessariis instructus sit: an eadem ab vtroque exercitu, aduersus eosdem hostes, in easdem difficultates et angustias redacto, sperabuntur? Eadem qui sperabunt, illi se, quae sit vis illius nobilitatis, quas illa stimulos ad res praeclare gerendas addat, non solum nunquam sensisse, sed ne audiuisse quidem ex iis qui senserint, declarabunt. Illos autem qui istud ignorabunt

(quam ignorationem a vobis omnibus procul abesse scio) recordari velim eius aemulationis quam inter nobiles oriri in bello plerunque, valde illi opportunam, dixi, et vere quidem dixi. Nec vero ille solitus addi a nobilitate stimulus, id est, a generoso, nobilium etiam natalium sibi conscio et immemore nunquam, pectore (sicut antea de nobilitatis animi cum nobilitate natalium coniunctione loquutus sum) hoc facit tantum vt alter alterum aemuletur, sed etiam vt paternam, vt auitam, omnem denique omnium maiorum fortitudinem aemulari velit. Atque huc pertinet illud Pallantis dictum, apud Maronem,

Sic et Euryalus, postquam Niso dixit, Itane solum te in tanta pericula mittam? subiungit,

Non ita me genitor bellis assuetus Opheltes
Argolicum terrorem inter, Troiaeque labores,
Sublatum erudiit.

esset patrem aemulari, sed contra, ab illo degenerare. Et, quam ex illa paterna eruditione im biberit opinionem, simul ostendens, addit,

Est hic est animus lucis contemptor: et istum
Qui vita bene credat emi, quo tendis, honorem.

Vbi etiam obseruandum est, talis honoris talisque gloriae cupiditatem, eam esse quae tantum aemulationis studium accendat. Hoc EVander quum nosset, Pallantem silium huius nimiae aemulationis suspectum se habuisse, vel (vt magis proprie loquar) ne nimia tandem in eius pectore fieret formidasse, sua deploratione ostendit,

Non haec, ô Palla, dederas promissa parenti,
Cautius vt saeuo velles te credere Marti.
Haud ignarus er am, quantum noua gloria in armis
Et praedulce decus primo certamine posset.

Quantum vero istud est, quod nobilis vnius exemplo ignobiles etiam plurimi ad virtutem accenduntur? Quos enim labores, quae pericula subire nobiles non recusant, fieri non potest

quin vulgus militum eosdem eademque subterfugere pudeat. Sed quorsum de militante nobilitate tam multa? dicet quispiam. (iterum enim anteuertere hanc obiectionem volo) Vt Folietam aduersus Folietam imiter: id est, aliqua tandem et ipse aduersus eum antithesi vtar: sed qua non tantum dicam, militiae Christianae, nobiles militantes habenti, cedere omnino Turcicam, in qua nulli nobiles militent: (quamuis alioqui nihil huic desit eorum quae ad robur, in speciem, aequan dum requiri possunt) verum etiam Folietam, ob tam acerbam tam multorum nobilium reprehensionem, acerba ipsummet reprehensione dignum coner ostendere. Primum enim, paucorum in plerosque crimina (praesertim ad illa grauia quod attinet) transcribit: vt antea dixi. Deinde ita loqui de illis nobilibus videri potest, quasi nobilium, magna ex parte, natura sit illis obnoxia. Atque in hoc perinde facit acsi quis eum qui minime valetudinarius antea fuisset, sed tamen aliquando

tandem ex pestilentiae contagione aegrotare coepisset, corpus quod natura sit morbis obnoxium habere diceret. Cum qua enim pestilentia comparari corruptela seculi nostri non possit? Tantam certe hanc corruptelam dicere possumus, vt qui adeo male affectam ab ea nobilitatem videat, si quidem ante hunc inde contractum morbum eam non viderit, Folietae potius quam mihi, naturalem eius (vt ita dicam) habitum, in iis quae praecesserunt, describenti, fidem sit adhibiturus. Praesertim vero illud quod dixi, gloriae cupiditatem ad aemulationem fortium factorum pectora nobilium solere accendere, cui persuadebo, si illa omnino repugnantia apud Folietam legat? alterum alterius gloriae inuidia et obtrectatione sibi ipsis saepe mutuo impedimento esse. Immo vero futurum spero vt aliquis ea quae modo dixi, simulque testimonium considerans quo natura nobilitatis non a Marone tantum (licet eius autoritate tantum niti voluerim) sed ab aliis etiam quamplurimis

atque adeo ab ipsa experientia ornatur, non incredulam meis verbis aurem praebeat.

Ad crimina autem vt redeam, quae nobilibus impingit, (quum ad ipsos vsque proceres exercituum veniat) tam grauia, simulque tam noua (de nonnullis eorum loquor) tam magno nobilium numero obiicientem quenquam audire me haud memini. Ac illi certe rem per mihi gratam facient qui eum de suis loqui Italis magis quam de meis. Gallis, aut de vestris Germanis, sibi persuadebunt. Vt tamen Folieta bona me fide agere intelligat, vnum ex enu meratis ab eo criminibus esse fateor, quod multis nouum futurum est: ac, quum plerique Italos graue illius onus debere totum sustinere existimaturi sint, ego quorundam e meis Gallis humeros adiutores dabo. Stipendiis. interuersis, inquit, numerum militum mentiuntur, aliis in locum eorum, quum exercitus lustratur, subornatis. Quo fit vt copiae nostrae, stipendiis frequentes, rarae sub signis sint. Quid vero me hoc de quibusdam nostratibus

celare profuerit, quum iam ex illis ipsis nonnulli sint qui patefecerint? Ne ipse quidem Noeus certe, inter huius seculi, et quidem recentiss. etiam memoriae, duces, celeberrimus, illud tacendum sibi putauit. Quod si illi hoc furtum monumentis literarum (non sine magna certe insectatione) prodenti adstitissem, nomen etiam indicassem quod apud nos illis vmbris datur. Quidni enim vmbras vocare liceat milites illos supposititios, et in verorum locum subornatos, qui post lustrationem exercitus non magis comparent quam si euanuissent? Possem autem fortasse Italis alios etiam quam Gallos socios dare: sed motos praestat componere fluctus. Hoc tantum addo, si in expeditione aduersum Turcas idem committeretur, sacrilegium, meo quidem iudicio, appellari posset, quod furtum simpliciter in aliis exercitibus vocaretur. Caeterum, quamuis ita loquutus sit Folieta vt non minus in equitatu quam in peditatu fraudem illam fieri intelligi possit, tamen

vt circa equitatum haud ita facile admitti potest, ita nec admissam a ducibus nostratibus me audire memini. Admitti certe tanta nullo modo posset. nam interdum vix triginta pro centum comparere scribit idem Noeus.

Inter alia autem valde hoc mirum videri potest apud Folietam, quod, quo pluribus et grauioribus criminibus Christianos onerauit, eo magis Turcas omnibus exoneret: immo non criminum tantum circa rem militarem sed vitiorum etiam expertes esse contendat. Hoc profecto, si verum esset, multum ad imperij Turcici magnitudinem faceret: sed ne verum dici possit, quaedam obstant historiae de nonnullis eorum etiam qui bassae a dignitate appellantur. Quod si superiori iam tempore vere illud dici haud poterat, quanto minus in ea quae et apud Turcas nostro tempore superuenit corruptela dici poterit? At Folieta noster tamen, postquam omnibus illis vitiis, quae Christianis exprobrauit, castra Turcarum carere dixit, iisdem vitiis

(nec non iis de quibus ante dictum est criminibus) totidem, immo plura etiam opponit, quibus Turcas mirum quantum ornat. Nam Turcae (si credere dignum est) non solum quietissimi sunt milites atque imperiis obedientissimi, militariaque munera impigre obeunt: sed etiam omnem ferociam prelio reseruant: atque hoc ingentibus animis ineunt et sustinent. Neque primis aduersis rebus secundaque hostium fortuna franguntur, aut aciem deserunt: sed maiore legum et poenae quam hostis metu continente, fortissime dimicantes, locumque assignatum tuentes, fortunam se vertentem exspectant, omniaque vltima experiuntur. Immo quae esse queat bello satis conueniens ferocia, qui esse possint ingentes animi in illis qui adeo seruili sunt ingeniovt metu poenarum magis quam alia re vlla in officio contineantur? Verum interim ille poenarum metus metum hostis expellit: inquies. Sed quid si ego contra, eorum plerosque duplici metu turbari contendam? praesertim quum

addas, atrocissimi supplicij horribilem ac foedam speciem animis illorum obuersari. Quod si seruilia Turcarum, maxima ex parte, ingenia non essent, cur pauci quidam apud illos IOGNOLLI vocarentur? atque hac appellatione illi signisicarentur quibus tale quid a natura insitum est quale apud Christianos nobilibus praesertim insitum esse dixi? Nam illa vox (vt quidam volunt) de iis dici solet qui non minus animosi quam manu prompti sunt, et sponte in prelia ruunt. Vbi etiam obseruandum est illud Sponte: quippe quo ab his caeteri distinguuntur, quinon virtutis amore, sed formidine poenae, vt antea dictum a me fuit, peccare oderunt. Ac quid aliud ex illis tuis proxime precedentibus verbis elici potest? Quod vero illos omnem suam ferociam bello reseruare scribis, repugnat iis quae historiae de Genitzaris memoriae prodiderunt, vbi seditiones abillis suum etiam aduersus principe excitatas describunt: et quaedam ab illis per longe aliam quam bellicam ferociam,

id est, per ferociam furore permistam, facta commemorant. Ex aliquot tamen quae memorabiles mihi legenti visae sunt, (praeter Constantinopolis ab his Genitzaris direptionem) eam tantum quae memoriae prima se offert, sumam. Sultano Baiasiti II filij erant octo: de quorum vno (cui nomen Achmetes) sibi substituendo cogitare coepit, quod et senio fere iam confectus esset, et podagrae doloribus in dies magis ac magis conficeretur. Hunc filium Achmetem, cui, quod primus ordine nascendi foret, natura im perium potius quam vlli caeterorum dabat, id se etiam viuo volebat administrare. Sed quum princeps suo illi filio tradere imperium vellet, Genitzari huic eius voluntati aduersabantur, praepinguem esse eum et minus ad res gerendas idoneum praetexentes: et Selimem, prae quouis alio, dignum qui regno praeficeretur iudicantes. Interiecto aliquo temporis spatio, per quod omnia princeps Baiasites ad collocandum in solio suo Achmetem (quum alij

interim eodem adspirarent) tentauerat, et solos Genitzaros suo ipsius desi derio velut obicem quendam seu repagulum esse viderat: aliquando tandem summo mane agmina illorum consociata ad Sultanei seraij siue palatij fores accurrerunt: ac multis minabundis vociferationibus flagitatu ingressum quum obtinuissent, statimque concursu ab illis ad principis conclaue facto, ipse placare illorum animos conatus esset, filium Achmetem pro exercituum imperatore offerens: adeo de sua illos pertinacia deducere non potuit, vt illum sibi praefici recusarent, at Selimem velle conclamarent. Denique frustra occlamante principe, ab eo minis eorum territo, et a circumstantibus nonnullis proceribus persuaso (quibus adeo formidolosi erant Genitzari, vt vix animi compotes, de vita desperarent) vt sibi quod petebant daretur effecerunt.

Sed considerandum hîc, longe aliter se rem habuisse quam in multis seditionibus solet, vt cessent, eo quod petitum

fuit concesso. Hic enim primam petitionem secunda, secundam tertia, de tradendis simul thesauris, sequuta est. Nec magis de secunda aut tertia quam de prima pati repulsam eos oportuit. Considerandum etiam, eos perfidiae primae secundam adiecisse. Quum enim iam in eo essent perfidi, q [Abbr.: quod] principis sui voluntati de eligendo Achmete, non Selime, resisterent, vimque inferrent: eam perfidiam alia cumularunt: quod quum semel atque iterum promisissent, illum, postquam Selimem exercitibus praefecisset, vt ducis munere fungeretur, in imperio ac solio regio tamen mansurum, nihil minus quam huic promisso steterunt. Ex his igitur patet, non quam parum obsequentes, sed quam inobsequentes, superiori etiam seculo, Genitzari suo ipsorum Sultano se praebuerint. Quid dico, quam inobsequentes? Ita loquens, nihilque grauius addens, Folietae gratificarer: qui proculdubio, ad facinus illorum extenuandum, ita de illis loqui contentus esset: sed mihi Folietam hac in re sequi volenti

quis ignosceret? Dicam igitur quod dici vere potest: ex his apparere, ad quantam iam olim ferociam, ad quantum in principem suum furorem Genitzari venerint. Immo vereor ne furorem dicens, facinoris grauitatem non assequar, sed multum ei detraham: quum illi qui furore correpti aliquid committunt, aut excusandi, aut minus saltem accusandi sint. At vero hi ita se in hac sua seditione gesserunt, vt mala mens illis in principem suum fuisse (vel siquid mala aut etiam pessima mente peius dici potest) sed in nulla conatuum parte mens defuisse videri queat. Dicendum igitur (meo quidem iudicio) nos immanis Genitzarorum aduersum principem suum consilij, quod non sine pari immanitate exsequuti sint, exemplum hîc habere. Quo enim progredi vlterius cuiusquam in suum principem immanitas potest, quam vt vitam cum regno illi se adempturum minitetur, et verba in rem conferre paratus sit? Ecce quam in Genitzaris fiduciam Turcici reges collocare possint.

At Genitzarorum tamen praesidium illis principibus sacram esse ancoram nouimus. Quo autem magis hic Baiasites beneficus antea in eos fuerat, eo crimen illorum maius redditur. Quod si tam barbara tamque perfida est aliquando immanitas in his Genitzaris, qui prae aliis aliqua honestae institutionis praecepta degustasse existimantur, quid de aliis dicendum est? aut saltem quid cogitandum? Sed est tamen cur ab illa institutione vix quidquam tale posse exspectari putem, quale nonnulli scribunt. Si enim verum est, ex illis pueris eo quo dictum antea fuit modo vndique conquisitis (licet quidam prolem Christianorum tantummodo esse arbitrentur) et disciplinae militari traditis, conflari id Genitzarorum agmen: sed illos pueros prius agricolis Turcis committi, et apud eos per aliquot annos et operas rusticas obire et laboribus assuescere, et Turcicam linguam discere, fieri vix posse reor quin ex illa cum rusticis conuersatione aliquid rusticum et

agreste imbibant: tantum abest vt aliquid generosi in de haurire pectora illorum possint. Cuiusmodi generositatem ipse etiam Folieta facere non potuit quin agnosceret in illa de qua disserui antea nobilitate: quum illam ha bere vim magnam ad animos hominum excitandos ad virtutem confessus est. In illa autem generosa pectora eam quam commemorauimus perfidiam minime cadere, satis constat. Tantum abest vt cum Folieta putandum sit, istud quoque ad imperij Turcici magnitudinem facere, quod ille qualis apud Christianos nobilitatis gradus in eo ignoretur, aut nulla eius ratio habeatur.

AD DECVS aliud transit, quod illi tantopere a me praedicatae generositati conuenientissimum ac coniunctissimum est, quodque maximum esse mortalibus, et maximos efficere illos scimus: nimirum ad virtutem: hoc nomine fortitudinem appellans. Sic autem loquitur vt suspicionem aliquam praebeat, non ausum se quod sentiebat

profiteri. Scribit enim, Iam vero virtutem, quae in causis imperij amplificandi praecipua est, si maiorem in Turcis quam in nostris hominibus esse dixero, et iniuriosus in gentem nostram fuerim, et magnam inuidiae molem mihi conflarim. Illud tantum dicam, virtutem maiore in honore esse apud Turcas: illique vni esse in rebus militaribus locum. At is qui ita loquitur, nonne eius quod dixi, suspectum se reddit? Nam quid necesse alioqui erat, addere, futurum vt, illud dicens, magnam inuidiae molem sibi conflaret? Haec enim verba eum metu retineri subinnuunt, ac detrahunt ei quod proxime praecessit, se iniuriosum in gentem suam fore: faciuntque vt accipi haec ita possint quasi dixisset tantum, se iniuriosum in gentem suam visum iri. Quae tamen de suspicione ista dixi, in medio relinquens, (ne suspicax nimium iudicer:) et obiter in verba illa inquirens, Iniuriosus in gentem nostram fuerim: eum, si gentem suam de sola Itala dixit, iniuriosum in caeteras gentes Christianas fuisse: si de omnibus Christianis gentibus intelligi voluit,

Quod si in suam gentem Italam, vel potius in vniuersas quae Christianismum profitentur gentes, verbis illis iniuriosus esse non vult: at his saltem quae subiungit, iniuriosus (paulo quidem certe minus) esse audet. Illud tantum dicam (inquit) virtutem maiore in honore esse apud Turcas. Satis superque dixisset, atque interim minime in Christianos iniurius fuisset, si ita loqui voluisset, Mirum esse, non etiam in maiore apud Turcas quam apud Christianos in honore esse virtutem: et subiunxisset, Praesertim quum illi vni in rebus militaribus detur locus: iisque tantum hominibus munera mandentur, quorum conspecta virtus, atque in rempubl. merita, per omnes deinceps honorum gradus, ad summos vsque extulerunt. Caeterum suo deinde more ad antithesin veniens, nobilitatem contra apud suos altissimum locum tenere scribit, eosque maximis muneribus praefici, qui, quum nullum

sui documentum dederint, sola nobilitate familiaeque splendore eniteant. At ego, quod hac in parte in Italia fit, (nam quum dicit Apud nostros, de Italis potissimum loqui, inde etiam coniicere est, quod non longo interuallo scribat, hinc fieri vt multi, Christianam militiam deserentes, in qua nullum virtuti suae locum esse videant, ad Turcas se conferant) quam recte fiat, aliis iudicandum relinquens, huic malo remedium apud nostros inuentum esse aio, vt nobilibus in bello parum exercitatis, quum alicui magno muneri praeficiuntur, alij, si non ita nobiles, aut ne vllo quidem modo nobiles, at rei militaris periti, saepe etiam peritissimi, adiungantur, qui eorum sint vicarij: ita vt eorum autoritate potius quam consilio res gerantur. Ac valde certe fallitur Folieta si filios ac fratres regum alia conditione posse excipi arbitratur. Se enim hos facere eximios dicit: quod his summum imperium mandari, non modo non damnosum, sed vtile in primis reipublicae sit. Atque

iis quae proxime addit, de autoritate mihi assentitur: quum haec apud eum sequantur, Nam cum in omnibus rebus valet autoritas, tum vero in bello tanta sunt illius momenta, vt maxima rerum pars in illa posita videatur. Acipse vicissim ei de illa quam autoritati tribuit laude subscribo, ei comitem esse solere obedientiam. Illorum enim imperia nec milites nec eorum duces detrectare audent, quorum summa dignitas omnem inuidiam et obtrectationem exuperat. Verum ad imperia quod attinet, quid si regis filius aut frater, in re militari inexercitatus, aut parum exercitatus, aliquid exercitus duci imperet, quod hic dux non damnosum tantummodo, sed perniciosum futurum praeuideat? nonne, petita prius venia, detrectare imperium licebit? Eo igitur nostrum venire Folietam necesse est, vt quales dixi vicarios talibus regum filiis ac fratribus adiungendos esse fateatur. Verum, hoc mihi concesso, eo illum multis rationibus propositis adigam, vt etiam

quibusdam nobilibus multo inferiorem gradum tenentibus, non tantam quidem sed similem eadem in re autoritatem, eadem conditione tribuendam esse confiteatur.

Quamuis autem praeuideam, me ab Vberto Folieta facilius et alterum istud impetraturum, si, quaecunque de honore quem Turcas virtuti magis quam nos (si de suis tantum loqui existimandus non est) habere scribit, fidem apud me impetrasse viderit: fieri tamen haud potest vt a me istud beneficium obtineat. Nam hoc quidem scio, non eum tantum, sed alios quoque vno omnes ore, proposita esse apud Turcas virtuti praemia, memorare, eaque interdum maxima, etiam infimae propemodum sortis hominibus nonnunquam: (eos enim ob res praeclare gestas ad supremos honores promoueri, dum primarios magistratus aut ciuiles aut militares adipiscuntur, aut opes prope regias consequuntur: ac nonnulli tandem vel ad ipsam cum rege affinitatem perueniunt) sed caute

satis Folietam loqui nego (saepe autem qui non satis caute, is nec satis vere loquitur) quum apud Turcas iis tantum hominibus munera mandari dicit, quorum conspecta virtus atque in rempublicam merita fuerint. Hoc enim illi nego ac pernego: quod huic etiam munera mandandi consuetudini corruptelam quandam irrepsisse sciam: multosque haec pretio (sicut et alia nonnulla, quae contra morem esse venalia coeperunt) vel fauore, non virtute, emereri. Immo vero per horum vtrumque ad illa quosdam peruenire dici potest, quum sint qui fauore concubinarum ipsius principis pretiosis donis expugnatarum ad illos honores perueniant.

AD POENAM et praemium (se autem mihi non multo etiam ante occasio disserendi de praemiis obtulerat) inde transit: quum poena et praemio respublicas in primis contineri, constans sit veterum sententia. Sed mirum esse dicit quanto interuallo Turcis vtraque in re simus inferiores. Verum hîc, sicut in suo de virtute Turcica

sermone (quemadmodum et hîc fatetur) fore intelligens vt, si Turcarum rationem nostrae anteponat, magnam inuidiae molem nomini suo conflet, grauissimeque apud multos offendat, se ab hoc tantum abfuturum ait, vt nostram longe humaniorem et praeclariorem esse statuat. Turcarum enim omnia consilia et instituta ad bellum referri: contra apud nos pacis et otij studia potiora et maiore in pretio esse, maioreque opera et diligentia, ac maiore pecuniarum et temporis impensa excoli. Sed paulo aliter loqui Folieta debuisse videtur: ac minime dicere, Turcarum omnia consilia et instituta ad bellum referri (ne nihil illos politica curare, nullos magistratus ciuiles habere existimentur: quum quidam scripserint, censores etiam habere, qui de neglectae orationis insimulatis poenas sumant) sed tantum, ad bellum praecipue consilia et instituta illorum referri, quum apud Christianos contrarium cernatur. Caeterum Folieta, vt probet quod de Christianis dixit,

pacis et otij studia potiora apud illos esse, statim ad ingentem sacerdotum ac monachorum numerum venit: hosque amplissimas opes et magnam potentiam possidere ait, ac splendidissimum cultum tueri, latifun diisque et opulentissimis ac frequentissimis coenobiis suis omnes Europae prouincias occupare: maximorumque fructuum et vectigalium nostrorum partem illis cedere. Dico autem nostrorum, sicut ab illo dicitur, quum de Gallia id non minus quam de Italia intelligi (vt opinor) voluerit: immo etiam vltra Italiam et Galliam et Hispaniam, nec non Germaniam, progredi voluisse credibile sit. Sed, ne in illis hanc opulentiam non aequo animo ferre, aut etiam velle reprehendere videatur, maiorum nostrorum hac in re pietatem et sapientiam in primis esse laudandam ait, qui in sacerdotum ordinem et in sacras res tam liberales fuerint, quique tantam opum suarum partem in diuinum cul tum splendide tuendum, atque in egentium inopiam subleuandam, bonarumque

artium et doctrinae studia fouenda et alenda tam large contulerint. Hinc ad iudicia transit: quae apud nos maioribus contentionibus, maioreque eloquentia et longiore temporis tractu exercentur: vnde magnum nos iurisconsultorum et iudicum numerum habere: nec non oratorum, causidicorum, scribarum: quibus amplissima praemia et magnae mercedes sunt constitutae: forensemque operam et industriam, haud exiguam Christianarum opum partem ad se trahere. Christianarum enim opum dicit, minime dubium hîc relinquens quam late extendi velit quod dicit: etiamsi in nonnullis orbis Christiani regionibus idem comperiri haud possit. A iudiciis ad literarum et doctrinae gymnasia transitum facit: in quae pariter fieri magnam impensam declarat: quum tamen et antea liberalitatis maiorum in studia etiam bonarum artium et doctrinae fouenda et alen da mentionem fecisset, eamque cum coenobiorum mentione coniunxisset. Nec vero de sumptibus

tacet qui in manuum artificia siunt, atque in immanes substructiones, et quaedam alia: immo suum de his sermonem ab exclamatione inchoat. Ad suae autem enumerationis finem quum venit, illa omnia fatetur quidem Christianas prouincias mire exornare, simulque facere vt Turcae, rudes et agrestes prae nobis videantur: sed bellicis rebus et augendo imperio apta esse negat, quod magnam opum Christianarum partem, in bellum insumendarum, auferant. At contra haec omnia esse apud Turcas tenuia, vel nulla. nam sacerdotum numerum exiguum esse, cultumque pertenuem, necessariis tantummodo rebus suppeditatis: iudicia nulla contentionibus agitari: sed tam breui tempore causas forenses transigi, vt minime necessaria sit tanta patronorum et scribarum copia. His addit, nulla esse apud illos monachorum instituta, (sed Vberto Folietae de hoc cum nonnullis, qui de Turcarum rebus scripserunt, haud conueniet) nullas aedificiorum moles, nullum in quotidiano

cultu splendorem: victum tenuem, neque vllo coquorum artisicio elaboratum. Neque ENIM Turcas ista curare aut suspicere, sed omnia illorum in bellicos vsus insumi, omnesque opes ac praemia viris militaribus cedere. Ac, quum hi soli sint apud illos in honore, mirari nos non debere, strenuos et bellicosos viros, Christiana militia relicta, cui perexigua praemia sunt proposita, et quorum etiam paucissimi sunt participes, ad eam sese conferre quae ipsos dignitate et opibus augeat.

Ad haec respondeo cum alia, tum hoc: quum longe maior sit, dei beneficio, multarum Christiani nominis regionum, et priuatim etiam vrbium, opulentia, quam Turcicarum, id est imperio Turcico subiectarum: non eandem quamplurimis Christianis, quam et Turcis, necessariam esse parcimoniam. Quemadmodum enim quum lupus e paruo et facile numerabili pauperis alicuius grege (nam pauperis est numerare pecus ) tres aut etiam duas

tantum oues subripuit, id statim animaduertitur, et non multo post damnum sentitur: quod si idem praedator multo plures e maximo et propemodum innumerabili grege abstraxerit, vix animaduertitur illud decrementum, et vix vlla huius damni, vbi animaduersum fuerit, ratio habetur: (vnde illa poetae petitio esse iusta videtur,

At vos exiguo pecori furesque lupique
Parcite: de magno est praeda petenda grege.)

ita Christianorum in quibusdam regionibus opulentia facit vt sumptus ab illis in aliud quiduis potius quam in bellum facti, qui Turcas vel pauperare possent, Christianis illis contra parui adeo sint, vt magnum opum cumulum vix imminutum inde sentiant. Immo eos quomodo pauperari dicemus, qui iam pauperes, plerique vel pauperrimi sunt? (de iis enim loquor qui nondum beneficam principis sui manum senserunt: nec, munitis eius autoritate artibus esse cerunt vt saepissime manus auro graues domum referrent:

quales multi bassae artes nouerunt) quomodo eos suam omnem pecuniam sumptibus bellicis reseruare dicemus, qui nullam habent? Tantum abest vt Folietae sides adhibenda sit, ita loquenti acsi ex huiusmodi reseruatione mirum quantum ad magnitudinem imperij Turcici accederet. At videri alioqui possit cuipiam ita de vnoquoque Turca loqui, quasi de eo dici possit,

Quod ille vnciatim vix demenso de suo,
Suum defraudans genium, comparsit miser,

id bellicos in vsus totum absumit. Iam vero siquis Folietam, licet tanquam de vnoquoque priuato etiam loquatur, tamen quum priuatorum non sit, apud Turcas praesertim, symbolas in belli sumptus conferre, immo stipendia accipere: hoc de principe tantum atque illis quos ditauit, aut qui se iis quas dixi artibus ditarunt, intelligere contendat: videndum an qui ita de ipso etiam principe verba facit, satis conuenientia loquatur tantae Turcici im perij magnitudini, quantam describens,

vult nos sibi subscribere. Dicendum enim erit, regem illum cuius alioqui thesauri non minus quam mare quodpiam sunt inexhausti, in pleraque tamen nullas impensas facere, in quae a regibus Christianis et aliis plerisque principibus fieri solent: quoniam metuit ne suum aerarium magna ex parte exhauriat, ita vt postea sumptibus bellicis impar futurus sit. Verum etiamsi Folieta nobis tali sermone de illo vteretur, atque ita cautum potius et prouidum quam tantorum esse dominum thesaurorum (vt illa tantae magnitudinis descriptio requirebat) ostenderet: cur Christiani reges, quos idem non tenet nec tenere debet metus, eiusdem parcimoniae legibus se adstringerent? aut, nisi hoc facerent, nummos, qui in bellum absumendi erant, in alia potius omnia praeabsumpsisse dicendi essent? Sed esto tamen, aliquando tandem id accidere illis nostris regibus a quo sibi minime metuunt, vt a fundo suorum thesaurorum proxime absint: nonne sciunt, ad sacerdotum

et monachorum bona, et opulen tissima atque frequentissima coenobia (quibus Folieta maximam fructuum et vectigalium partem cedere ait) se posse, quoties necesse fuerit, confugere? Cyrus apud Xenophontem suos amicos pro suis thesauris habet: quis regi Christiano non multo magis, si se ad angustias redactum videat, cum alia aliorum amicorum bona, et potissimum sibi intimorum, tum vero eorum qui ecclesiastici vocantur, sacram fore ancoram non considat? praesertimque, si non quoduis bellum sed aduersus illum Christiani nominis immanissimum hostem suscipiendum sit. Nisi forte Romanae olim matronae omnem suum mundum muliebrem ad sumptus bellicos conferre non dubitarunt: at fuit dubium Folietae an ecclesiastici illi viri, quos amplissimas opes et latifundia possidere ait, aliquam tantis suis opibus opem regibus suis ferre vellent. Caeterum, quod inexhaustos regis Turcarum thesauros vo caui, ita me non in mea sed in Folietae

persona, vel alius cuiuspiam exillis magnitudinis imperij Turcici praeconibus, loquutum esse, non dubito quin animaduerteritis. Nihil enim minus quam hoc de illis dici posse, cum ex aliis, tum ex clariss. [Abbr.: clarissimo] et ornatiss. [Abbr.: ornatissimo] viro Busbequio (cuius et antea mentionem feci) de illius reditibus exacte ratiocinante, didici. Et vero ne ipsae quidem historiae credere illud sinunt. Nam in iis ipsos etiam Genitzaros apud suum principem querentes audimus, regni aerarium frigere, et egestatem publicam oriri, ob quarundam prouinciarum prouentus thesauris publicis non illatos. Sed potest ille rex (dicet quispiam) deficientibus prouinciae alicuius, aut aliquarum prouinciarum, prouentibus, defectum hunc exactione in aliis duplicata supplere. Quid? itane potest qui quempiam nudauit, ei nudo vestimenta iterum detrahere? Verum manere scitis vbique illud nostratibus quoque vernaculum prouerbium, Vbi nihil est, ibi rex iure suo excidit. Quod si regem itidem Turcarum iure

suo excidere oportet vbi nihil est, quanto iustius addititia suum ad ius petitione excidet? Nisi forte quispiam, Folietae similis, magnitudinis imperij Turcici praeco, tantam esse hanc dicet, vt quos in sua ditione pauperes populos habet, diuites valeatreddere. Sed, vt fingat quis, rei tam magnae magnitudinem illam esse capacem, tempore saltem, eoque non exiguo, opus esset: interim vero quid fieret aerario quod frigeret? O quam procul hic a Christianis abesse posset metus, si vnanimi principes nostri consensu, post illos etiam sumptus de quibus Folieta queritur (et de quorum nonnullis querendi nullam ab eis materiam praeberi satius multo esset) per communes symbolas, rei familiari non incommodas (id est, quae eius rationes non turbarent) magnitudinem ditionis Christianae magnitudini imperij Turcici opponere, sicut possent, ita etiam vellent. Iam vero, vt aliquid de variis etiam opificiis dicam, quae nec habere nec curare Turcas, innuere Folieta

videtur: quum duo in his reprehendat, et magnas quae in illa fiunt impensas, et quod interim Christianorum studia in illa ita distrahantur, vt perexigua pars bellicis studiis possit vacare: duo itidem respondebo: etiamsi plura sint quae respondeam. Vnum est, multas incerim vrbes artificibus frequentari, quos, maxima ex parte, ipse etiam Mars, siquando illum earum propugnatorem esse oporteat, suae bellicae artis artifices haud illibenter habiturus sit. (atque hoc de illis praesertim verisimile fuerit, qui aliquod armorum genus fabricantur: quos saltem exceptos a Folieta non fuisse miror.) Alterum, non iam multum illis bellicis studiis vacandum esse, vt olim, quum nondum et machinae et machinulae igniuomae inuentae forent. Quibus machinulis qui vtuntur, non ignoro a quibusdam sclopetarios vocari, tanquam illae fictitio nomine sclopeti appellari possint.

nominatimque in opificia: Turcas omnia in bellicos vsus insumere dixerat, omnesque opes ac praemia apud illos viris militaribus cedere: quum hi soli apud illos sint in honore: at Christianae militiae exigua praemia esse proposita. Cui eius sermoni quum haud queam satis recentia Gallicae militiae exempla opponere (quum ciuilia bella tam diuturna, inter alias consuetudines, ad disciplinam militarem spectantes, hanc etiam non tam amittendi quam intermittendi causam praebuerint) Hispanicae militiae satis recentia exempla opponam.

A praemiis vero ad poenas, quarum et antea mentionem fecerat, reuertitur, quum illarum metus ad continendam tam ciuilem quam militarem disciplinam valeat: et apud nos quidem aeque atque apud Turcas esse constitutas haud negat: verum non in decreto legum sed in obseruatione sanctitatem positam esse ait: quum tamen nos legum seueritatem aut eloquentia vafrisque patronorum atque oratorum

commentis vitemus, aut gratia inflectamus, aut potentia perfringamus: apud Turcas contra nullam esse aut poenae deprecandae viam, aut poenae subterfugiendae spem. Atque hinc fieri vt apud nos omnia corrupta et soluta sint, summaque sit omnium rerum licentia, omniaque pro animi libidine administrentur: militesque poenae metu liberi res omnes solute et negligenter agant, omnia rixis et seditionibus misceant. Atque haec dixisse non contentus, addit, Neque dicto audientes sint: verbis tantum feroces, factis ignaui: productique in aciem prelium vix initum turpiter omittant: ac primis ordinibus leuiter impulsis, omnes sese, ne tentata quidem pugna, in foedam et effusam fugam coniiciant.

Haec ille: ego vero fateor quidem, (quum et alij testentur) et poenas apud Turcas quam apud Christianos grauiores esse, et leges illic multo rigidius quam hîc, omnes fere ex aequo illis submittere: sed ad imperij magnitudinem aeque poenarum seueritatem ac

praemiorum liberalitatem nego facere. Etenim (vt omittam, non minus ad ci uilem quam ad militarem disciplinam vtrunque illorum pertinere) clemen tia, quae illarum seueritati et multo etiam magis saeuitiae repugnat, principes amorem suorum sibi conciliare scimus: qui ipsorum animis securitatem, imperio firmitatem ac plerunque incrementum affert. Caetera, quae ibidem in Christianos Folieta declamat, ita mihi stomachum mouent, vt ad ea non libenter reuertar, sed minus libenter responso carere patiar. Nam quid foedius vnquam de ignauissimis dictum mancipiis fuit, vel dici potest, quam quod de Christianorum vniuersitate scribit? Equidem, quum in oculos meos prius illa verba quam praecedentia, incurrissent, in aciemque producti, prelium vix initum turpiter omittant: ac, primis ordinibus leuiter impulsis, omnes sese, ne tentata quidem pugna, in foedam et effusam fugam coniiciant : mirabar de quo hominum genere loqueretur: ac, de quibuscunque hominibus sermo illi

esset, de perculsis panico terrore loqui eum suspicabar: at quum ad praecedentia accessi, multo magis quam antea mirari coepi. Quum enim in huius loci principio diceret, apud nos negari non poterat quin vel de suis tantum Italis vel de vniuersis Christianis intelligi hoc vellet: de his autem omnibus, non de illis solum, agi, alia quaedam ostendebant. Cogitandum itaque vobis relinquo an de quodam Christianorum genere, vobis omnibus, non minus quam mihi, inaudito, loqui dicendus sit: quum alioqui eo veniendum sit vt dicatur, ea quae vulgo Turcarum, facta etiam quotidianis exemplis fide, obiici possunt, Christianis obiicere. Mancipiorum enim magis quam nostrorum ingeniis conuenientia describit: dum per oratorias auxeses et hyperbolas magnitudinem Turcicae ditionis magis ac magis adstruere, at per contraria nostram (quidni enim magnitudo et Christianicae ditioni tribuatur?) destruere conatur.

respondendi finem feci, quum iam mens mea pertaesa esse linguae inciperet, quam Turcae tam libenter quam Christiani illibenter (ad pleraque certe quod attinet) audient. Non ignoro autem, multa esse alia quae illi responderi possint: nec dubito quin ea omnia vobis (quae vestra est sagacitas) alia aliis, in mentem ventura sint. Quaedam certe ipse consulto, vt omnibus nota, praetermisi. Exempli gratia, quotusquisque erit, ex non illiteratis praesertim, cui, audienti de Turcis quod scribit Folieta, nihil apud illos esse in quo legis violatae, aut negligenter obseruatae, sit offensio: non possit in mentem venire statim illa obiectio, multos tamen esse qui contra legem vini potum sibi permittant? Neque vero sine quorundam e suis maioribus autoritate id sibi permittere dici possunt. nam, vt de aliis taceam, Baiasitem vtrunque sibi vini potum concessisse, historiae testantur. Nam de posteriore legimus, eum, quum Vezir... [(reading uncertain: page damaged)] consiliarios, cum praecipuis s.......galaris [(reading uncertain: page damaged)] , siue tribunis,

ad coenam inuitasset, vinum illis propinasse, et conuiuium in mediam noctem continuasse. Itidemque de priore, ipsum hanc sibi veniam dedisse, historiis proditum est: sed ita vt hoc etiam (siquid hoc ad eum excusandum valet) scribatur, antequam Vulci filia ei nupsisset, ignorasse quidnam esset vinum bibere, quid, sumptuosa conuiuia celebrare, quid denique genio indulgere. Erat autem haec, Lazari Vulci, Zirforum despotae, siue principis, filia. Verum, vt quis non vltra ipsum lucubrationis Folietae titulum progrediatur, ibi certe quiddam leget cui statim quod opponere possit succurret. Nam quis his verbis, FELICITATIS TVRCARVM IN BELLIS PERPETVAE, illam ipsam Venetorum et foederatorum principum de turcis victoriam, a cuius mentione suum ipsemet scriptum inchoat, (vt de aliis taceam) non opponet? Quod si non minus negare velim, frequentissimos fuisse Turcarum successus, quam nego fuisse perpetuos, a meis partibus stare veritas

haud poterit. Sed erit profecto quod miremur Christiani non multo etiam frequentiores maioresque fuisse Turcarum successus, si vna quidem a parte iustam dei iram, plurimis plurimorum sceleribus offensi, meritoque infensi, ante oculos nobis ponamus: et quam digni fuerint qui iusto dei iudicio ob illa damnati, in talium carnificum manus et ipsi venirent: parte autem ab altera perpendamus, quoties Turcarum irruptionibus omnes propemodum portas suas principes quidam aperuerint, intestina non solum odia sed etiam bella exercendo, suasque vires (quas vtrique conuertere in externos illos hostes debuerant) debilitando: aut quamuis aliam ob causam rempubl. Christianam suis ipsorum praesidiis destituendo. A meis igitur stabit partibus veritas, vt spero, si hoc saltem dixero: quorundam e principibus Christianis neglectum reipubl. Christianae (praecipueque ex eorum numero qui nondum ardere proximum parietem viderent, sed se procul

adhuc ab incendio abesse cogitarent: multorum etiam interse discordiam hos illis successus, vel insperatos, magna ex parte, dedisse. Nam quum Christiani non vno malo laboremus, quod fundi nostri calamitas di ci queat, discordiam praesertim nostram ita vocandam esse arbitror. Ac testes aduoco illos ipsos hostes nostros, qui deum dies noctesque precantur vt Gauros (ita Christianos appellant) inter se discordes perpetuo esse velit. Sed vota nostra votis illorum opponenda sunt, vt aliquando tandem, nos miseratus, discordes esse nolit.

AD AVGVSTISS. [Abbr.: AVGVSTISSIMVM] CAES. [Abbr.: CAESAREM] RODOLPHVM II, ET REVERENDISS. [Abbr.: REVERENDISSIMOS] AC Illustriss. [Abbr.: Illustrissimos] electores, caeterosque princ. [Abbr.: principes] et ordines sacri Rom. imperij, Ratisbonae conuentum habentes, ORATIO H. STEPHANI, qua eos ad expeditionem in Turcas fortiter et constanter persequendam hortatur.

QVORVNDAM ex iis quae in conuentibus, seu conciliis, in deliberationem veniunt, vtilitas potissimum non consideratur tantum, sed sumptis ex prudentiae promptuario libramentis ponderatur: ac, si difficultas et magnitudo rei praeponderare vtilitati videatur, ea vel minime vel alio tempore suscipienda iu dicatur. Sed quum de iis agitur quae ratio ac vel ipse sensus communis non

vtilia solum sed salutaria atque adeo necessaria esse dictat, et quae res ipsa ne differenda quidem esse clamat: tum vero in conciliis consilium de perrumpendis omnium difficultatum obstaculis, et de nodo qui, non magis quam Gordianus ille, solui potest, abscindendo, initur. Quod si deus opt. [Abbr.: optimus] max. [Abbr.: maximus] interuenire aliqua voluerit quae ad amo liendum illa obstacula, aut quampiam saltem eorum partem, viam patefaciant: tum vero ad illam insistendam promptos paratosque non esse, quid esset aliud quam sibimetipsis deesse? At hoc tamen (quod pace vestra dictum sit) de vobis, et quidem in vos, iactari posset, si quas ipsum numem vobis nunc offert ita cum veteri hoste bellandi occasiones, vt magna eius debellandi spes affulgeat, velute manibus vestris elabi sinatis. Praesertim vero, quum nullum esse bellum queat, quod magis iustum, quod magis Germaniae praecipue vestrae necessarium vocari, quod magis non pro focis tantum sed pro aris etiam geri, ideoque magis rationi

consentaneo titulo sacrum appellari possit. At enim quidam obstrepunt, tantam esse imperij Turcici magnitudinem, tantos hactenus fuisse illorum, perpetua quadam serie, et velut vno tenore, successus, vt hanc gentem bello aggredi, non aliud esse quam crabrones irritare, videatur. Sed illam magnitudinem abesse multum ab ea quae praedicatur, nec ita successus Turcarum fuisse perpetua serie continuatos: atque hos diuinae in Christianos irae potius quam Turcicae potentiae adscribi debere, antea demonstratum fuit.

Quoniam tamen multos esse credibile est, quorum ex animis non tam facile opinio illa euelli possit, esto (nunc quidem) tantam eam esse quantam illi praedicant: quid? an priscam illam imperij Persici magnitudinem superare dici poterit? Immo ne summi quidem illi potentiae Turcicae buccinatores hanc cum illa posse comparari, eloqui audebunt. At vix dici tamen potest quanto illa Persica, opinione de ipsa concepta inferior aliquando tandem

comperta fuerit. Fuit enim haec quon dam non modo barbarorum sed Graecorum quoque opinio, reges Persarum, ob potentiam et vires atque opes immensas, tam insuperabiles quam formidabiles esse: adeo vt siquis eorum in Graeciam irrumpere in animum induxisset, de ea vniuersa actum fore omnes existimarent. Haec opinio quum in mentibus plurimorum radices egis set, plus Graecis quam omnes tantorum hostium vires detrimenti attulit. Quum enim illis resisti non posse, quum illos non tantum inuictos esse, sed etiam victoriam aduersum omnes quasi in sua potestate habere sibi persuaderent, tantum abest vt de eo coniunctis viribus aggrediendo cogitare auderent, vt praeclare secum agi arbitrarentur si eum nulla in re offendentes, nullam se inuadendi occasionem praeberent. Nihil minus ergo quam de ferendo vicinis, in quos irruebat, auxilio, cogitabant: etiamsi illis oppressis stare se non posse haud ignorabant. Hinc certe factum est (adeo non minus aliquando perniciosus

est nimius metus quam nimia securitas) vt reges Persarum, quibus ex tanto aliorum metu creuerant animi, in Graeciam vniuersam sibi viam, sine vllo obstaculo ac pro libidine, non aperirent tantum sed etiam munirent. Nam per ruinas eorum quos armis superauerant, aditum sibi in mediam Graeciam patefaciebant. Quid hoc Graeciae statu dici potest miserabilius? immo quis, vbi haec audiuerit, multo magis miserabilia non exspectet? Sed contra nimij illius Graecorum metus correctrix tandem fuit necessitas: et rebus ad summum discrimen adductis, viae qua illud propulsaretur, inuentrix eadem illa fuit. Impetrauit enim haec ab eis quod impetrare ratio non potuerat, vt considerarent, aut sibi, tot aliorum exemplo, colla iugo Persico esse subiicienda, aut totis viribus, iisque consociatis, hosti potentissimo esse resistendum. Ac non multo post res ipsa docuit, potentiam nullam esse tantam vt aduersus inuictam virtutem, licet viribus longe inferiorem, inuicta

manere possit: nec tam corporis quam animi robore res praeclaras geri. Nam quum illius Persarum regis in Graeciam expeditio talis esset, vt non solum tantae tanti regis potentiae respondere, sed omnium pene mortalium exspectationem superare videretur: (tantam enim militum multitudinem secum adduxit, vt qui infinitum illum numerum intuerentur, nihil a Graecis vel excogitari posse, nedum praestari, existimarent, quo prohiberent ne copiae illae quae flumina exsiccassent, et maria nauigiis constrauissent, ac montes perfossos ad vallium humilitatem propemodum redegissent, totam Graeciam longe lateque inundarent) ecce, ei tam paruis Graecorum copiis, quam magnae eius erant, non solum resistitur, sed exercitu tam horrendam cladem, quam horrori Graecis initio fuerat, passo, turpiter fugatur: immo aegre fuga turpissima elabitur. In causa hoc fuit, q [Abbr.: quod] Graeci, quanto copiis erant inferiores, tanto superiores conatibus fortissimis esse oportere

videbant: atque ita posteritati omni huius rei documenta dabant, non tam pugnantium innumerabili multitudine, quam animorum insuperabili ardore ac robore victorias obtineri. Neque vero per eosdem milites, crescente in illorum animis eo ardore, eo vigore ac robore, stetisset quominus ille rex cum omni imperio Persico funditus euerteretur, si coniuncti et vnanimes tam praeclarum victoriae cursum persequuti fuissent: sed mox exitialibus factionibus distracti, arma quae conuertere in hostem illum debebant, in suam perniciem conuerterunt: ac discordia sua eo tandem redacti sunt, vt vix vllus esset tam infirmus exercitus qui sibi praedam aliquam ab illis polliceri non auderet. Verum nos illam tam memorabilem quam admirabilem victoriam, non quae illam sequuta sunt, considerare oportet, atque ita apud nos rationem inire: Si illi qui generoso tantum animi impetu ferebantur, et laudis ac gloriae studio potissimum ad res fortiter gerendas impellebantur,

tanta victoria potiri tam exiguis viribus potuerunt: quid est quod fortissimi milites Christiani CHRISTO duce effecturos se non sperent? Dixit e profanis Latinorum poetis quidam,

quanto iustius, quanto verius (si tamen illud alterum vllo verum modo dici queat) a Christianis, versu profano in sacrum, parua cum mutatione, conuerso, hoc dicetur?

Quod si hoc de ope Christi aduersus hunc etiam hostem vires paruas maximis superiores reddente, persuasum nobis esse oporteret, quamuis nullum exemplum praecederet: quanto magis, quum tot exstare nobis exempla voluerit? Vt enim procul ab ea in qua conuentum habetis vrbe mentes vestras non abducam, annus hic sexagesimus et quintus agitur, ex quo Sulimanus, tot populorum atque regnorum

victor, trecentis hominum millibus (vt quaedam testantur historiae) Viennam obsedit, et nihil neque per cuniculos neque per machinas igniuomas intentatum reliquit: sed innumeris harum ictibus eius moenia et propugnacula longe lateque prostrauit: atque ita prostrauit vt ab omni propemodum parte amplus in vrbem aditus pateret. Sed quid ille per viginti dies suis viginti et octo insultibus (tantis quantos tantarum copiarum esse insultus necesse est) profecit? Tunc praesidiarij milites, quamuis illos viginti octo insultus aliosque impetus varios sustinuissent, non fatiscere, sed inter dirutorum moenium rudera stare, ibique corpora sua omnibus omnium telorum periculis obiicere: quinetiam (vt audiatis quod multo magis miremini) in Turcas pe ne infinitos, quum pauci essent ipsi, non missilia solum sed conuitia etiam iacere, foedissimam ipsis ignauiam exprobrantes: et aliis quibuscunque poterant modis lacessere, vt ad certamen tandem prouocarent. Nam vt propius

accedentes, manus iterum consererent, (post illos viginti et octo insultus, quibus ipsa etiam moenia impe tierant,) nullis ne ipsius quidem impe ratoris increpationibus, nullo intentatae etiam mortis terrore adduci poterant: tantum abest vt nostrorum lacessentium conuitiis et opprobriis mouerentur. Adeo ferrum Germanorum et virtutem pertimescebant, quam tot suorum plus satis expertos esse videbant. Quid hîc ille rex qui inuictus existimabatur? conterritus exemplo inopinatae et tam vere inuictae fortitudinis quam falso inuictus ipse ob tantum exercitum putabatur, eoque ipso consternatus quod milites Germanos minime consternatos esse videret, obsidionem nulla amplius re tentata soluit: sed nonnisi magnis cladibus acce ptis se intra fines suos recipere potuit.

Etsi vero postea idem imperator, non solum multo maiori quam antea et animo et spe, sed etiam apparatu ac robore, ad eiusdem vrbis obsidionem reuersus est, vt quam ex priori expeditione

contraxisset indelebilem propemodum ignominiae maculam largo Christianorum sanguine elueret: irrito tamen conatu maculam sibi po tius duplicauit: suo interim exemplo omnibus ostendens, Turcicam potentiam vana hominum opinione, non reipsa, insuperabilem esse. Ac, quantacunque erat, tunc funditus euersa procul dubio fuisset, si communi Chri stianorum consensu ad persequendum adeo felix et gloriosum inceptum necessaria praeuisa et prouisa fuissent.

Alia, quae de aliis Turcarum aduersus hanc vrbem irritis conatibus dici possent, missa faciens, et pauca tantum e multis exempla addere superiori volens, ad bellum quod Cyprium vocatum fuit, transeo. Nam quis ex hoc etiam bello perspicere non potuit q [Abbr.: quam] vanus sit ille de tanta Turcarum potentia rumor? praesertim si suas aduersus illum vires Christiani principes consociare velint? Nam quod Vbertus Folieta hinc etiam argumentum infinitae propemodum Turcarum potentiae

capit, quod illi ingenti classe deleta, maximoque rostratatum nauium numero partim depresso, partim a nostris capto, quin etiam magna vi bellicorum instrumentorum vndis hausta: denique haud exigua parte fortium bellatorum ac non obscuri nominis ducum, virorumque naualis rei peritorum, prelio absumpta, interiecto breui temporis spatio alteram haud multo minorem compararit: nequaquam ei de illo argumento inde sumendo assentior: nisi et secundum prelium, in quo aliquam saltem damnorum partem sarciuerit, et illam e tanta clade contractam labem aliqua ex parte absterserit, sequutum esse ostendat. Sed ostendere rem quomodo potest quae facta non fuit? Immo fecisse illum Turcarum imperatorem dicere possumus quod in summum eius dedecus cedit. Quale enim hoc fuit, ingenti classe iterum adornata, ac e populis Christianis, qui victores exstiterant, nonnullis eam secure spectantibus, ne vnum quidem eorum aggredi ausum esse, quamuis, malo

quodam suo fato, dissociati essent? Quis magnae ex magna consternatione contractae ignauiae apertius ac certius afferre testimonium potest? I nunc Vberte Folieta, et in illo tuo argumento maximum ad id quod probare conaris praesidium pone. Sed a Folieta ad vos reuertens, istud hîc dignum esse quod a vobis consideretur, dico: barbaros principes tam repentina mu tatione in rebus aduersis animos abiicere, quam repente maiores e rebus secundis animos sumunt. At Romani contrain rebus aduersis (si Polybio credimus) maiores gerebant. Nisi for te gerere videbantur, dicere voluit. Caeterum non dubium est quin Turcarum multis e successibus insolentia minus plerunque prouidos reddat, et vt saepenumero spe frustrentur faciat. Atq hoc Selimo accidisse in Hungaria videmus, qui illam vno se quasi hiatu absorpturum sibi persuaserat. Verum cur non potius a vobis petam vt ad vestras de hoc ipso Turcarum imperatore nuperas victorias, mentes conuertatis,

ABSIT autem vt illa eius, cuius paulo etiam ante memini, Turcicae potentiae praeconia, et quae ab eo decantantur de rerum Turcicarum statu, tanquam omnia quae ad firmitatem imperij requiruntur, habente, plus fidei apud vos mereantur quam quae ab ipsis historicis et ab oculatis testibus referuntur. Nam, vt ab ipso capite, sicut rationi consentaneum est, initium sumam (scitis enim vere dici, dolente capite caetera etiam membra dolere) vix principem a suis maioribus magis degenerem optare possitis. Deses enim atque ignauus inter mulier cularum greges iacet: (valde scilicet vel animi vel corporis bonis commendabilis: quum, inter alia, et tardo ac modo non stupido sit ingenio, et epilepsia laboret) nec quidquam suo consilio agit, sed peruersorum ministrorum consiliis, quibus plurima peruertuntur, summam rerum ac se ipsum etiam committit.

Facit autem illa desidia et ignauia vt credibile sit quod de illo fertur, ad bellum nunquam esse egressum: quum tamen longe aliam de se spem dare patri Selimo volens, ab illo multis saepe precibus contendisset, vt expeditionem aduersus Viennam ipsi integram seruaret. Nam superstitiosis quibusdam vaticiniis, more gentis, ni mium tribuens, sibi persuaserat, se non Hungariae modo sed Germaniae etiam regem fore. (solent enim imperatores Turcici, regnum in euntes, concepta quadam verborum quasi formula promittere, se omnes conatus et vires suas ad regionem aliquam Christianis eripiendam collaturos) Sed ne in Hungaria quidem ea tentasset quae initio tentare ausus est, nisi amentia illum sua eo adduxisset, vt crederet, se omnia ibi imparata et ad omnem iniuriam opportuna pro voto esse inuenturum. Tantum abest vt ad vlciscendas clades patris in aciem prodire velit. Sed ne huic quidem tantum animi fuit, vt eas, occasione etiam ac commoditate se offerente,

vlcisceretur. Quum enim, vt antea dixi, classe amissa in bello Cyprio, aliam emisisset, nihil minus quam illos a quibus tantam cladem acceperat, aggredi ausus est (etiamsi solutam esse Christianicam illam societatem sciret, ideoque non iam cum multis hostibus, sed cum vno, eoque imbecillo, rem sibi futuram intelligeret) tanquam in lucro maximo deputans q [Abbr.: quod] sibi a bello posse quiescere contingeret. Verum, vt a patre ad filium patrissantem, vel potius plusquam patrissantem (id est, multo etiam peius se gerentem, quam, sola patris vitia imitan do, se gerere dici posset) non peruersorum tantum ministrorum sed earum etiam quas dixi muliercularum, suarum, magna ex parte, concubinarum, consiliis aurem illum praebere, cum ex aliis multis, tum ex restitutione Sinanis apparet, non bassae tantum, sed archibassae. Quin enim quarundam ex illis et consilio et fauore fuerit restitu tus, nemo est qui dubitet. Sed quid restitutus dico? non ille sibi, id est suis honoribus

pristinis, restitutus fuit, sed potius quidam multo maior Sinan in locum illius substitutus videri potest. Illi enim, reuocato ab exilio, dignitatem multis quam antea partibus maiorem fuisse tributam constat: immo etiam multo quam imperij Turcici consuetudo ferret maiorem. Siquis tamen huic Sinani, in tam altum dignitatis gradum euecto, superbiam et crudelitatem (vt fama fert) adimat, nihil quo barbarus ille commendari possit relinquat. Nec dubium est quin ipse imperator, quum a bello Persico quondam eum reuocauit, vbi primarium locum tenebat, et munere summi bassae priuauit, de ingenio eius minus ad rerum summam administrandam idoneo admonitus fuerit. Quid q [Abbr.: quod] hic Sinan fertur etiam filio huius imperatoris insidias regno paterno struenti operam praestitisse? ac ne hoc quidem ipse imperator dicitur ignorasse? Ad hanc igitur talis viri restitutionem tria concurrisse verisimile est, in quorum vnoquoque imperij Turcici

statum nostris progressibus accommodatum cernere possumus: primum, ipsius principis amentiam: deinde, ma ximam omninoque nimiam apud eum illarum mulier cularum autoritatem, et quae gynaecocratica vocari possit: postremo, magnam virorum ad res gerendas idoneorum penuriam. Hanc eo minus mirabimur, quo magis quam multos huiusmodi tot bellis ipse quoque amiserit, considerabimus. Nec vero abs re mentionem illius quoque nimiae concubinarum autoritatis feci: quum maximi eam momenti hoc in negotio fuisse credibile sit, et in im perio hanc muliebrem autoritatem, quaecunque sit earum mulierum dignitas, summae rerum plerunque perniciosam esse constet: praesertim si modum excedat. Alioqui et maiores eius quosdam carcere liberasse, quosdam ab exilio reuocasse, nec tam difficiles ad poenas tandem remittendas se praebuisse quam clamat Folieta, etiam historiae docent: cum aliorum, tum cuiusdam Turchanis begi exemplo:

sed muliebrem autoritatem solitam interuenire, ex iisdem, quod quidem sciam, haud discimus. Potissima autem quum sit foeminarum praesertim autoritas (quomodo enim potissima non sit, quum princeps sit earum velut mancipium?) ad honores et dignitates non solum restituendas, sed conferendas etiam vel auferendas, hinc illae non crebrae minus quam periculosae praefectorum (et quidem interdum etiam summorum) mutationes: quum illarum in hos vel illos amor aut odium rationis loco sit. Quum autem concilietur hic amor cum aliis artibus, tum vel maxime muneribus, hinc fit vt multi, ne vnquam a donis sint imparati, tantum partim furentur, partim aperte rapiant, quantum non sibi solummodo et suis, sed corrumpendis etiam aulaeTurcicae proceribus, (quibus et illas foeminas annumerarem, si mihi perlinguam Latinam liceret) sufficere posse arbitrantur. Atque hinc euenire saepe necesse est, vt illis qui nullis reipubl. gubernandae artibus instructi

sunt, gubernacula tradantur, contra autem, huius administrationis periti, et in eum honorem euecti, inde praecipites agantur. Quemadmodum autem hi bassae, seu praefecti, insanis largitionibus aliorum quidem gratiam et fauorem redimere, aliorum autem odiis et insidiis remedium adhibere coguntur: ita, quibus aliquid cum his praefectis, aut alio munere fungen tibus, negotij est, illis nunquam vacuos loculos et promptas semper ad largiendum manus esse necesse est. Ac quum ita emptitij sint illi etiam quibus iudices funguntur magistratus, quis miretur, ius et fas omne non in aula Turcica tantum sed in ipsis etiam iudiciis ciuilibus, non minus venalia esse quam quae in foro exposita, certo pretio addicuntur? cui mirum sit, adeo corrupta esse ipsa iudicia, vt non melior causa vincat, sed litigator in iudices profusior? At erunt forsitan Turcae, qui quum non ignorent quid apud Christianorum quoque nonnullos fiat, nos tam dolendi nostro hac in parte malo,

quam gaudendi suo, materiam habere, obiecturi sint. Cui obiectioni non valde quidem repugnabo: sed illud saltem negabo atque pernegabo, malum nostrum alio multo maiore, sicut apud ipsos, cumulari. In illo enim regno, non tantum vbi de fortunis agitur, largitiones valent et pollent, atque adeo regnant, sed eo ventum est vt latrociniorum etiam, caedium, et grauissimorum quorumque facinorum impunitas magnitudine largitionum redimatur.

ECCE, quam verax Vbertus Folieta in iis quae de imperij Turcici statu (quem tantae magnitudinis causam esse probare vult) fuisse dici possit. Atque vt alia non minus falsa de statu illo partim ab eodem Folieta scribi, partim ab aliis et credi et dici cognoscatis, meum de statu illius imperij sermonem persequar. Duo autem ad hoc alacriter faciendum me impellent: vnum, q [Abbr.: quod] vos, eo audito, tanto libentius vestram in Turcas expeditionem persequuturos itidem sperem: alterum,

q [Abbr.: quod] non dubitem quin horum pleraque, cum aliis vestrum nonnullis, tum praesertim tibi, AVGVSTISS. [Abbr.: AVGVSTISSIME] IMPERATOR, RODOLPHE, sint cognita, quaedam et inter aulae tuae proceres peruagata: atque ita, me Parisiensem, veracis titulo tam dignum esse comperturi sitis, quam Vbertus Folieta se Genuensem illo indignum se ostendit. Vt igitur mea ad illum imperij Turcici statum regrediens oratio, ad eum pariter reuertatur qui huius imperij caput est: considerare vos velim quam male non solum incremento magnitudinis imperij sui, sed eius etiam q [Abbr.: quam] a maioribus accepit, firmitati, quam male suae suorumque securitati ac tranquillitati consuluerit. Fuit haec semper omnium, prudentiae politicae vel guttam habentium, et de Turcico imperio disserentium (quod saepe vsu veniebat quum Venetiis agerem, ipso etiam Turcarum et Turcograecorum conspectu occasionem huius dissertationis praebente) illius magnitudinem et firmitatem, si alius cuiusquam, non

tam inditionis illius amplitudine et magnitudine, quam in absoluta quadam obedientia, consistere. Atqui experientia multiplex testatur, eam omni ratione sub hoc imperatore labefactam esse. Cuius mali culpa praecipue quidem in illum, sed in ipsos quoque populos confertur. Ille enim omnium artium imperitus quibus imperia aut quaeruntur aut conseruantur et augentur, vestigiis maiorum suorum relictis, in nouas quasdam gubernandi vias a sui similibus, id est pariter imperitis, inductus (simulque seductus: si tamen seducere dicendi sunt et illi qui in errorem, errantes et ipsi, inducunt) amplissimis reditibus contentus haud fuit: sed, contra praecepta religionis Mahumetanae, nouis tributorum exactionibus suos non onerare tantum sed grauare coepit. Ac Iudaeorum praecipue consilio eam ad rem vsus esse fertur: qui, dum consilium illi malum darent, bene de orbe Christiano per imprudentiam merebantur. Ita enim hae nouae exactiones animos populorum ab ipso alienauerunt,

quem vt numen antea colere solebant, vt illi etiam milites, in quorum praecipue custodia praesidium suum imperatores Turcici collocant, exitium ipsi minitarentur, caeteri vota sua (quum aliud non possent) illorum conatibus adiungerent. Nec vero hoc vnum exemplo nouo, sibique valde damnoso, et periculoso etiam, facere ausus est: sed nec monetam adulterare, atque adeo optimam in pessimam commutare, dubitauit. Quum vero milites a mercatoribus illam respuentibus necessaria comparare non possent, et praeterea menses ipsis, quibus certa stipendia mererent, aliquot dierum accessione augerentur: postremo, quum illis etiam agris quos equites vel suo vel aliorum titulo possident, tributa praeter morem imposita essent: intra breue temporis spatium ad magnos tumultus et periculosas seditiones spectare omnia coeperunt: vt exitus ipse ostendit. Quoniam enim noua haec inuenta, nouorum, et quidem grauium, malorum semina, duobus

potissimum imputabant, summo equitum praefecto, siue supremo praefecto castrorum (vt alij vocem Begler-beg interpretantur: pro qua vulgus Belerbeium seu Bellerbeium dicit) et magno Turcici imperij quaestori: seditione inualescente, et concursu ad septa regia (quae seraium appellant) facto, ipsum imperatorem, quantumuis cum lacrymis deprecatorem ageret, et octingenta (plus minus) aureorum millia pro illis numerare paratus esset, carnificis manibus tradere coegerunt, vt ante oculos omnium ciuium Constantinopolitanorum capite plecterentur. Atque hac tanta, cum tanto principis sui contemptu et modonon derisu con iuncta, insolentia et petulantia, non contenti, variis ipsius vrbis locis aliquoties ignem immiserunt, vt praetextu restinguendi incendij, praedarum quas animo destinarant, et iam spe deuorauerant, compotes fierent. Quid q [Abbr.: quod] , bello Persico, in ipsis etiam castris Turcarum, nouae illae adulterandi monetam et maiora tributa exigendi artes,

multorum causa tumultuum fuerunt? Quantorum vero? tantorum vt de his sedandis, legatis ipsius imperatoris plus pene quam de hoste ipso expugnando laborandum fuerit.

Eant nunc qui imperatoris Turcici thesauros, infinitos et inexhaustos esse praedicant. Haec quidem certe opinio (quod pecunia nerui belli existimentur) ad illius autoritatem stabiliendam plurimum valuit: verum quo magis nunc opinio illa esse vana comperitur, eo magis non imminui tantum sed euanescere ista incipit autoritas. Multum autem eius prouentibus decessisse quidam existimant ex commerciis inter Persas et Turcas sublatis, quae erant frequentissima, et illi ad reditus augendos accommodatissima. Quin etiam, multis prouinciis hinc inde bello grauiter afflictis, non parua suorum ab illis redituum parte priuatus fuit: quum illa nusquam fallax sit regula, cuius ante mentio fuit facta, Vbi nihil est, regem iure suo excidere necesse est. His accedit, q [Abbr.: quod] propter praefectorum

prouinciarum tyrannidem, et propter illa quae extorquentur ab equitibus Turcicis, qui agros perpetui stipendij loco sibi assignatos habent, agri plurimi inculti desertique iacent. Quum autem dico, Propter illa quae extorquentur, ideo ita loquor, q [Abbr.: quod] equites illi pensionibus locationis pacto promissis minime contenti sint, vt quondam, sed nouis exactionum oneribus colonos grauent. Adiici his et il lud fortasse potest, q [Abbr.: quod] suas opes profundit potius quam dispensat: et in hunc solum, vel illum, indignum (vt in Sinanem quendam) saltem in paucos, tam multa confert, vt quod in multos dignos conferat, haud supersit. Ita enim iis vsu venit qui iudicij expertes, quemadmodum ille, (quid enim iudicij inesse plumbeo ingenio possit?) haud animaduertunt se non habituros vn de diu faciant quod libenter faciunt: et vnum, aut paucissimos onustos, caeteros omnes, aut magis aut non minus saltem dignos, vacuos dimittendo, parum gratiae, plurimum odij sibi conciliare.

Sed vnde sit haec redituum Turcicorum imminutio, inquirant exactius ipsi Turcae (ac videant etiamne gynaeconitidis magis quam pro more voratrix sit ingluuies) nobis hoc satis sit, ad bene sperandum, scire, illa imminuta esse: et, quocunque se res modo habeat, aerarium saepe frigere. Alioqui, quo oestro percitus, ad illas quas audistis, non minus odiosas quam nouas artes confugeret, vt alios ad soluendum insolita et addititia tributa adigeret, tanquam eorum exsugere san guinem volens: aliorum bona, quae ante immunia, quodam priuilegio, fuissent, tributaria redderet? Multo etiam minus (vt verisimile est) ad hoc tam sordidum artificium et hunc tam sordidum ex sordido artificio quaestum (nam illa duo quae commemoraui, violenta et tyrannica magis sunt quam sordida) venisset, vt ex stipendiorum imminutione aliquas corradere summulas vellet. Hoc enim est stipendia artificiose minuere, certo dierum mensis cuiusque numero supernumerarios

dies adiicere: quum potius certo nummorum in cuiusque mensis stipendia numero supernumerarij nummi adiiciendi essent. Sed quid de monetae adulteratione dicendum est? nonne hîc ad artificium non tantum multo sordidius, sed quod apud omnem posteritatis memoriam multo magis infame futurum sit, descendisse dici potest? Tantum certe abest vt cuiquam maiorum ipsius hanc rem in mentem venisse putem, vt paucos de ita augendo tributorum onere vel cogitasse credibile sit. Sed nullus fortasse magis hac se suspicione liberauit q [Abbr.: quam] Solimanus, huius auus: ad quem quum Neapolitanus quidam, spe amplissimorum praemiorum, venisset, eique vias ostensurum se pollicitus esset quibus reditus suos duplicare posset, idque haud ita magno populorum suorum incommodo: non tantum audire illum noluit, sed acerrime etiam obiurgatum e conspectu suo facessere iussit: quod diceret, illorum se contra egere consiliis, qui eorundem populorum onera minuerent,

nedum iam nimium magna augerent. At nostrum hunc siue Amurathem, siue Murathem, vsque ad hanc duplicationem venire voluisse nouis quibusdam viis, sordidis quidem illis, fertut: sed tumultus et seditiones (quarum iam initia viderat) eum a proposito, magna saltem ex parte, absterruerunt Neque vero hoc absque magna existimationis eius imminutione fieri potuit.

AT ENIM, quum verear ne, si diutius in harum huius Turcici imperatoris sordium commemoratione aures vestras detineam, eas offendam: et mihi persuadeam, persuasum vobis esse, id quod de inexhaustis illius thesauris iactatur, a veritate tam longe abesse quam paupertas ab opulentia procul abest: alio sermonem conuertam, sic tamen vt is ab eius persona non recedat. Fateor (dicet quispiam) Amurathem hunc, Turcarum imperatorem, opulentiam a maioribus relictam imminuisse: fateor, artes quasdam quibus vsus est, illi damnosas, sed nego exitiosas

fuisse. Immo, post tot tumultus, tot seditiones, (quae aliquem illi non solum a ducibus sed a militibus quoque metum reliquerunt) post aliquam etiam existimationis et autoritatis deminutionem, tantum virium illi dico superesse quantum ad magnas clades nobis inferendas requiratur.

Erit etiam fortasse qui addet, illum in hoc sui imperij statu, qualiscunque est, ausum nuper esse quod vix vlli ante illum imperatores iisdem in locis tentauerant. Quum enim alij in vicina vobis aut a vobis non valde remota Christianicae ditionis loca, potius spe praedae festinanter arripiendae, quam pedem in illis figendi, irrumperent: hic contra facere illud in animum induxerat, vt satis eius in Stiriam et Carinthiam irruptio, et castella atque oppida ibi Christianis erepta testantur.

Quin etiam non defuturos puto qui, quod antea dixi, ipsummet ad bellum non egredi, haud magni referre dicant: etiamsi alioqui illius maioribus vix quidquam fuerit antiquius, quam, vt

bella quae gerere decreuissent, eorum auspiciis simul et ductu gererentur. Erunt denique fortasse qui illi obiectioni (nisi potius obiectiuncula vocari debet, quum multo q [Abbr.: quam] aliae minoris sit momenti) opponi posse existiment res praeclare aduersum Persas, ipso licet longissime remoto, gestas.

Ad haec me non male responsurum arbitror, si dicam, verum quidem esse illud, ei satis virium superesse ad magnas clades nobis inferendas: sed dummodo tam remissis ad illi resistendum animis esse pergant Christiani quam fuere prius. Alioqui, vt nunc sunt res, magis illis optabile esse debere, eum viribus suis confidentem, vel potius praefidentem, ad temeraria etiam ausa prorumpere, q [Abbr.: quam] illis diffidentem quiescere. Ac illam ipsam in Stiriam et Carinthiam irruptionem, et arcium ac oppidorum occupationem, temeritatis huius exemplum praebere aio. Quod enim tandem cognouerunt, id multo ante, et quidem prius q [Abbr.: quam] tot damna inferrent, cognouissent, si vester ille ipsis formidabilis

exercitus maturius prodiisset. Sed quidnam illud est? sibi multo magis consultum futurum fuisse, si praedis, vt olim, festinanter arreptis, receptui cecinissent. Ad illud autem quod attinet, non magni referre in bellis gerendis, praefensne ipse an absens sit: ego contra apud barbaros, et nominatim apud Turcas, (quorum multis insitum est principem suum pro numine habere) magis q [Abbr.: quam] apud Christianos, verum comperiri aio,

et a nemine in dubium vocari posse quin ea quam dixi maiorum eius praesentia ad magnitudinem et celeritatem victoriarum multum valuerit. Sed q [Abbr.: quod] nominatim res aduersus Persas praeclare, licet ipso absente, gestae, mihi op ponuntur: huic argumento ita occur ro, vt dicam, etiamsi et ibi eius praesen tia vrgere potuisset, tamen, ne in hac quidem multum adiumenti ad victoriam futurum fuisse, nisi fatales Persarum discordiae accessissent. Largus enim quem per suas discordias Persae effuderut sanguis, viam Turcis ad victorias

de illis patefecit: atque adeo il las ipsis quasi in manus tradidit. Nam vel ex recentibus annalibus sat vobis notum esse potest q [Abbr.: quam] distractae atque di uulsae horum Persiae regum familiae, quantum inter se omni crudelitatis et immanitatis genere saeuierint: vt parentes liberos et liberi parentes de solio deturbarint: fratres item horrendis fratricidiis de regno decertarint. Hoc etiam discere inde potuistis, Persas alioqui, quotiescumque vnanimes, quamuis longe inferiores viribus, cum Turcis congressi essent, toties propemodum insigni illorum clade victoriam reportasse. Sed quum plerunque plus factionibus suis q [Abbr.: quam] reipubl. tribuentes, domi tumultus excitarent, et alter alterum opprimere conaretur: aperta Turcis et munita via fuit ad castella eorum et ipsa etiam oppida occupanda: et tantis firmanda praesidiis, vt recuperare illa homines ad expugnationem locorum minus idonei haud potuerint. Iam vero et a proditoribus Persis plurimum Turcae adiuti sunt:

ita vt his potius q [Abbr.: quam] suae virtuti successuum suorum plerosque debeant. Horum igitur commemoratio vos non po tentiae Turcicae, multo etiam minus virtutis, metuentiores, sed in bello aduersus eos gerendo reddere cautiores debent: vobis in mentem subinde veniente illo iam a multis seculis decantato versu,

Felix quem faciunt aliena pericula cautum: nec minus in mentem veniente isto illi affini dicto,

Haec enim monita quoties in memoriam simulque illa Persarum e suis discordiis tot mala venient, fieri non poterit quin discordiarum inter vos q [Abbr.: quam] vllius Turcicae potentiae multo metuentiores sitis. Nec vero desunt alia tum vetera tum recentia exempla malorum quae discordiae attulerunt (immo et af ferunt dicere possum, si patriae meae recordari velim) sed illud, sicut magis accommodatum, ita etiam memoriae vestrae magis commendatum fore existimaui.

Quod si tamen, quanto Turcis constiterint quaedam aduersus Persas victoriae, consideretis, eas propemo dum Cadmeas esse iudicabitis. Tantam enim ille veteranorum et optimorum militum iacturam fecit bello tam diuturno, aliisque modis sui vires imperij debilitauit, vt sint qui eam illa quam occupauit ditione vix compensatam existiment.

Sed vestrum esto hac de re iudicium: ego vero agnoscendam interim vobis esse aio diuinae in vos prouidentiae benignitatem, cum in alijs Turcarum aduersus alios, tum vero in illis aduersus Persas bellis: q [Abbr.: quod] vos eo potissimum tempore ad conuertendum omne vestrum robur in hostes illos animauerit, quum iam debilitati essent. Cur debilitati dico? quidni fractos dicere audeo? Si tamen eo usque progredi non conceditur, saltem plusquam debilitatos di cere liceat. Quid enim magis debiles et infirmos reddere hostes vestros potest, quam ita corruptus imperij illorum status? hoc nanque iterum mihi

iterumque vrgendum est: praesertim quum, in quamcunque eius me vertam partem, tanta in oculos meos corruptela eius incurrat, vt magis ac magis mirer qua fronte ausus sit Folieta tot laudibus magnitudinem imperij huius extollere. Nisi sorte cum illis Cumanis negotium sibi fore putabat, qui pecus illud Arcadicum nunquam conspicati erant, aut saltem nunquam rudi tum eius audiuerant. Militarem Turcarum disciplinam nobis allegat, et in ea nullam inter nos et illos suscipiendam esse comparationem ait: quum illis summa, nobis ferme nulla sit. Verum haec illis dicenda sunt qui ita allucinantur vt, quod vmbra tantum est, corpus esse videatur. Nunc enim non illam Turcicam disciplinam militarem, sed illius vmbram tantummodo superesse dico. Nam ex quibus militibus (exempli gratia) Turcicae militiae robur constat magis quam ex Genitzaris? at ecce, tantum abest vt ille ordo semper ex iis constet ex quibus constare et solebat et debebat, vt

iam ante multos annos ipse princeps necesse habuerit in eum cooptare qui vix per aetatem arma ferre possent: nedum qui virilem aetatem attigissent, et in armis ab ineunte aetate, more maiorum, exercitati essent. Quod vero apud Christianos ferme nullam esse disciplinam militarem Genuensis ille dicit, vos ei pro vestris Germanis militibus iure optimo reclamaturos esse scio (vt taceam de Heluetiis) ac, quod pro meis Gallis ei opponam, in promptu mihi esse aio. Regionem seditionibus et intestinis bellis laborantem, NOSEIN dicunt Graeci, id est aegrotare: hoc diu morbo (eheu) laborasse nostram Galliam, et nondum conualuisse, nemo est qui ignoret. quid tu hîc Vberte? easdemne ab aegrotante quas a valente corpore functiones requirere oportet? Exspecta donec conualescat: illam suo circa militarem etiam disciplinam officio fungentem, vt antea, et plurima eorum etiam quae a suo Langeo sapientissime scripta de hac disciplina habet obseruantem cernes. Quid

de illo Brissaco nostro, regis Francisci, hoc nomine primi, in Pedemontanis bellis legato, et non minus sapien te illius disciplinae militaris magistro, dicam? Tun? existimas pulcherrimam illius scholam, vnde, tanquam ex equo Troiano, tot milites, sed omnibus mi litaris scientiae praeceptis instructi illi quidem, prodibant, obliuioni a tota Gallia mandari, aut (quod peius fuerit) contemptui haberi? Vix certe vlla in re earum quae ad bellicam gloriam spectant, peius de suo ipsamet honore mereri posset. Ille enim (vt caetera prae termittam) ipsos etiam hostes ad obseruationem vnius e suis circa disciplinam militarem praeceptis adegerat: quae obseruatio quum quamplurimis videri incredibilis possit, eo certe ma gis est memorabilis. Quid igitur illud est? vt, spectantibus vtriusque partis militibus, belli pacisque munia non eodem tantum tempore, sed eodem etiam in loco, id est, eadem in planitie, ac eodem interdum in campo, (si de minore loci spatio ita loquendum

est) obirentur: vt, dum strenue ac fortiter ab his et illis militibus dimicaretur, strenue ab agricolis solum araretur. Quid hîc Vbertus dicet? an disciplinae militaris leges in Christianos haud cadere? eadem ille opera, Gallos nostros e Christianorum numero exim endos esse clamet: immo idem de suis etiam Italis, de vestris Germanis, de ipsis etia Hispanis clamare ausit. Verum aliquid mihi aliud, ab hoc optimo scholarcha militari Brissaco factitari solitum, et ab eadem discipli na non alienum, venit in mentem: de quo mecum illud cogito, Eloquar, ansileam? Nec tamen a vobis petere consilium queo, eloqui an tacere debeam, nisi interim ipsum eloquar. Satius igitur fuerit, petita venia, eloqui, licet ingratiis eorum, (saltem haud eorum in gratiam) quibus a Marte quidem aliqua, sed a literis et literatis nulla gratia debetur. (Eorum autem in numero vos minime ponendos esse, teque praesertim, AVGVSTISS. [Abbr.: AVGVSTISSIME] RODOLPHE, persuasum habeo: de

tuo quidem certe auspicatissimae et honoratiss. [Abbr.: honoratissimae] memoriae parente affirmare possum: non tantum eius de literis et literatis sermonum, valde propensam voluntatem testantium, sed liberalitatis etiam ob literas particeps factus.) Nam quum e Martiis viris sint nonnulli, quibus omnia ad bellum pertinentia literatorum consilia, praesertim eorum qui nunquam militiae nomen dederunt, non minus quam aegrotorum somnia vilescant: Brissacus ille contra Georgium Buchananum, tum filij sui praeceptorem, in consilium vna cum ipsis exercituum ducibus adhibere solitus erat. Atque huic consuetudini occasionem hoc praebuit, q [Abbr.: quod] quum Buchananus aliquando e cubiculo suo, vt vni e famulis quidpiam iniungeret, descendisset in coenaculum contiguum aulae in qua Brissacus cum suis de quadam re non parui ad summam rerum momenti con sultabat, et aliquot a se murmuratis (vt fit) verbis, eam q pluribus placebat sententiam, sibi displicere ostendisset, subridere quidam e ducibus coeperit:

subrisus causa intellecta intro vocatus a Brissaco, et libere pronuntiare sententiam coactus, oracula loqui nonipsi tantum Brissaco sed cunctis ducibus fuerit visus: et oracula loquutus esse, ipla etiam experientia testante, postea fuerit dictus. Multum hîc literarum, sed nihil nationis meae honori tribuo: quum non de homine Gallo, sed de homine Scoto loquar. de Scoto inquam illo quem ego primus titulo, poetarum seculi nostri facile principis, honoraui, et postea tota mea patria, tota Italia, Germania, aliaeque nonnullae nationes, meo iudicio (vt de quibusdam aliis titulis) subscribentes, honorandum censuerunt. Enimuero tamdiu vos hoc sermone detineo, vt veniam iterum petere necesse propemo dum futurum sit. Nisi forte, aliquantisper a rerum Turcicarum. statu interquiescere, vobis quoque haud iniucundum fuit. Sed, quum ad illum reuocanda sit oratio, et quidem ad illius corruptelam, de Genitzaris (quorum mentio ad illum de disciplina militari

sermonem me compulit) verba fa cere pergam. Esto, in eorum militum qui Genitzari vocantur, delectu, tantam adhiberi quanta vnquam adhibita fuerit diligentiam: quis iam aut Archibassa aut Vezir-azem de illorum si delitate Amurathi vel ad breue tempus spondere potest? Immo vero in Vezirem quendam (quod alios Vezires ab ea sponsione merito deterreat) cuiusdam Genitzarorum seditionis culpam collatam, et immeritum, non secus ac merentem, poenas luisse legimus. Quod si tamen aliquis eo adduceretur vt de eorum fidelitate spondendum ipsi esset, quo potentius eorum agmen esse videret, eo magis hanc sponsionem praestare dubitaret. Nonne igitur Amurathem lupum auribus tenere, ad hos milites quod attinet, merito dicemus? Idem vero de aliis non aliorum tantum militum verum et magistratuum ordinibus pronuntiandum fuerit. Vt tamen de Genitzaris potissimum loquar, sicut potissimam in his fiduciam collocasse maiores eius constat, nonne

quo dictum fuit modo illud iam olim, Fuimus Troes, eodem dicendum modo Genitzaris fuerit (si quidem ex conscientia loqui velint) Fuimus Genitzari. Quod si vlterius etiam progredi, et magis aperte simul ac ingenue fateri quod verum est libeat, non minus ista dici ab illis poterunt, Quam fuimus principis nostri admiratores et cultores, tam sumus illius contemptores: q [Abbr.: quam] fuimus animosi, tam sumus seditiosi. Nec vero de aliis militum ordinibus idem dici non queat: quin etiam addi, Quam fuimus audaces et pugnaces, tam sumus peruicaces, fallaces, rapaces. Quod si etiam fieri posset vt quae eius militiae ex corruptela decesserunt, sublatis huius corruptelae causis illi restituerentur, at illa quae aliun de imperium eius passum est damna quomodo sarcirentur? Ne longe abeam, sed in militia vt maneam, equitatus sui tantam fecisse iacturam fertur in illis de quibus antea dictum est bellis Persicis, vt nullam hactenus rationem illius sarciendae excogitare potuerit. Neque

hoc videri mirum cuiquam debet. non enim solum magnis aliquot preliis vehementer ille imminutus fuit, sed non paruus etiam equorum, sicut et homi num, numerus, rerum omnium ad vitam necessariarum penuria prius interiit quam fines hostium posset attin gere: vtpote agris plerisque, qui inter Turcas sunt et Persas, ad longissima vsque spatia, plane vastatis, et quodammodo in tesqua inhospita versis. Qd [Abbr.: Quod] etiam facere pro illis potest, qui dubitare se aiunt, an iacturae quas eius imperium bello Persico fecit, ea quam occupauit Persarum ditione compensatae dici queant. Cuius quidem dubitationis et antea mentionem feci, quum de magna veteranorum atque optimorum militum iactura verba facerem, atque interim de multis ducibus simul amissis tacerem: quasi cum illa illorum mentione coniuncta haec quoque esset.

Sed imperia, quamuis debilitata, administratione bona diu sustentari possunt: dicet quispiam. Atqui esse vlla administratio bona quî queat, vbi iam

nec suae religionis (qualiscunque est) reuerentia, nec vllo legum metu homines in officio contineri possunt? Nam, quod ad religionem attinet, eandem illi quam prius reuerentiam non praestari, propter eas praesertim quae de illa exortae sunt controuersias, dictum antea fuit: ac, ipso etiam imperatore conniuente, quod arctissimu esse con sueuerat illius vinculum ita iam laxatum est, vt quae sacrosanctae apud illos et inuiolabiles erant leges Mahumethicae, eas hodie certatim bona pars vi olare non dubitet. Quod si malum eius exemplum eiusque conniuentia multum de autoritate religionis detrahit, multo etiam plus iustitia de sua amittit, malo illius exemplo: vt taceam, iam ante multum illi de iure suo decessisse. Fama enim fuit olim, vigere apud Turcas iustitiam. Ac sane sub ipso etiam Solimano, qui auus huius fuit, fama illa vera erat: quum is pleris que seueritatis magnae exemplis cum in homines priuatos, tum vel maxime in praefectos qui violenti ac iniuriosi

essent, illam confirmaret: sed mox, huius pater multum a patre Solimano degenerans, famam illam valde labefactauit, quum iustitiae quaedam tantum species inanis appareret. At hoc imperante species etiam illa exstincta fuit. Non enim ipse modo auaritiae suae (quam iniustitiae matrem esse nostis) et rapacitati, in perniciem suorum populorum, indulgere omnia coepit, sed exemplo suo alios ad idem flagitium im pulit. Satis enim constat, sub nullo vn quam imperatore Turcico prouincias ita spoliatas et expilatas fuisse ab iis ipsis qui sartas illas et tectas ab omni externa iniuria conseruare debebant: adeo vt hae praefectis illis, tanquam oues lupis, commissae videri possent. Verum de hac eorum quoque qui in dignitate aliqua constituti sunt rapacitate dictum et antea fuit. Caeterum, quod huius maioribus iustitiae laudem tribui, mirum fortasse nonnullis videri possit: quum administratio iustitiae captum barbarae gentis superare videatur. Verum (vt nostis) quae multo etiam

barbarae magis sunt gentes q [Abbr.: quam] Turcica, in multis quid naturale ius postulet cernere possunt: et, quamuis multa tyrannice faciant, nihil vetat quominus velut iuridicam ad nonnulla conscientiam afferant. Vt omittam, cum qui aequa lance omnibus legum autoritatem conseruat, iustitiae obseruantem dici: etiamsi leges ipsae reformatione indigeant.

Verum (vt tandem hunc de praesen ti Turcici imperij statu locum claudam,) quo magis vastum illud corpus circumspicietis, eo plura in eo debilitata et pene fracta, quaedam omnino etiam fracta animaduertetis: vix denique quidquam in eo, a capite ad calcem, integrum esse, vix quid quam satis firmum in eo manere. Quum autem ea quae iam perse labascunt, paruo impulsu facile prolabantur, quis corpus illud breui ruiturum non speret, si aliqua vi externa impellatur? Iam vero, licet haec ruinae indicia non haberemus, tamen quum ista huius imperij tyrannis omnes vias, quibus ad praecipitium

aliae multae iuerunt, institerit, credibile est certe illam a suo exitio proxime abesse. Ac, quemadmodum vsuvenire videmus plerunque in moribundis, vt mortis propinquae signa non solum videant ij qui eos circumstant, sed ipsi etiam sentiant: sic etiam ex ipsis quoque Turcis ij qui paulo sagaciore praediti iudicio sunt, in tam corruptum imperij sui statum intuentes, non iam oc culte praesagiunt, aut ominantur, sed aperte profitentur, diuturnum esse non posse: ac tanquam de moribundo quodam imperio loquuntur. Hinc etiam fit vt tanto maiorem quibusdam suis vaticiniis fidem adhibeant, quae his ipsis temporibus interitum Turcicae monarchiae assignant. Sed quid vaticiniis opus est, vbi res ipsa illud loquitur? vbi imperium non aliena vi sed suorum horrendis sceleribus ab ipsis propemodum fundamentis conuulsum videmus? Nam et praeter illa scelera quae a me sunt commemorata, quamuis olim etiam illa gens nefandis libidinibus (quae vel solae quibusdam gentibus

exitium attulerunt) contaminata fuerit, nunquam tamen ad illas ita sibi habenas laxauerat, vt nec latebras quaerendas putaret. Non ignoro interim es se qui illis haec flagitia permitti ab ipsorum lege dicant. Quorum in nume ro est noster Vbertus Folieta. Is enim postquam Turcas, sanctos quosdam fecit, id est, Turcas non aliter nobis depinxit, quam sancti quidam homines depingendi essent (nulla enim in deum immortalem conuitia apud illos audiri scribit, nulla esse adulteria, nihil denique in quo legis violatae aut negligenter obseruatae sit offensio) addit, se tamen non esse nescium, atrociora flagitia ab impia et execrabili illorum lege illis permitti. Quid autem aliud q [Abbr.: quam] illas nefandas libidines, appellatione horum flagitiorum, quae atrociora esse fatetur, declarare voluerit, haud video. Caeterum quum Turcae ad eas, siue sua illis lege permissae sint, siue secus, magis q [Abbr.: quam] antea vnquam habenas sibi laxare, vt dixi, coeperint, eos vel per hoc tantum nefas vindictam

Verum ne hoc quidem inter illa quae ruinam imperij portendere videri possunt, silentio praetereundum est, q [Abbr.: quod] filio cum patre male, multo minus patri cum filio bene conuenit. Quomodo autem bene illis conueniret, quum pater structarum suo regno insidiarum suspectum habeat? Non de nihilo autem esse hanc suspicionem, multis est persuasum: et vero milites sua iam desideria filij in locum patris substituendi multis et luculentis indiciis feruntur patefecisse. Obiiciet aliquis, si filius in solium patris collocetur, conditionem fortasse nostram haud meliorem futuram esse: at ego istud minime fieri aut etiam tentari posse respondeo, quin ad tot superioris temporis seditiones aliae accedant: quid si vero imperium, quod praeteritis seditionibus adeo iam est labefactatum, a praesentibus pessumdetur? Quod enim in morbis quibusdam experimur, vt a paruis initiis maxima sibi paulatim

incrementa sumant, idem et imperiis aegrotantibus (liceat enim hîc mihi ita loqui vt Graecos loqui solere, antea dixi) accidit, vt quae parua clades initio fuerit, aliis ad illam accedentibus, maxima grauissimaque, et tandem (tanquam illi fatalis) exitialis fiat.

At enim ita comparata est quorundam hominum natura (dicet quispiam) vt non multis tantum argumentis, quae vel ex praesagijs vel alium de sumpta sint, spem fieri sibi velit, sed praecedere etiam aliquid velit, quod, quantulum cunque sit, eos ad bene sperandum hortari dici possit: quid? nonne hîc istud quoque habetis? nonne vos vel nupera experientia ad bene sperandum hortata est, et nunc quoque hortari dicenda est? nonne quam illi a maioribus suis degenerauerint, et q [Abbr.: quam] abiectos ac prope muliebres gerant animos, experti estis, quum tam exiguis viribus tantas eorum copias superastis, et tam breui tempore tot arces illis eripuistis?

magnos de longe maioribus Turcaru apparatibus, quinetiam de ingentibus Tartarorum auxilijs, sparsos esse rumores scio, qui metus aliquid, aut etiam terroris, illi ad quam vos hortor spei miscere possint. Sed non est quod vos terreant rumores illi, si modo vobis certum sit vires, et tantas quidem eas quantas potestis, coniungere, ac easin tempore expedire: inque tanta constantia et animi firmitate permanere, quantam virtus vestra et prudentia, ipsiusque rei magnitudo requirit. Nam ad numerum militum quod attinet, (si orationi meae huc vsque progredi a vobis conceditur) experientia superioribus bellis docuit, triginta millia equitum, et centum millia peditum ex sola Germania conflari posse. Quibus copiis si duces accedant rei militaris periti, et non minus ob hanc peritiam q [Abbr.: quam] aliunde magna autoritate praediti, vix vllae iam copiae Turcicae, quantumuis numerosae, poterunt resistere. Exceptis enim Europaeis militibus, quorum magna pars bellis Persicis

tam diuturnis absumpta fuit, caeteri adeo effoeminati et ad bellum in Christianos gerendum tam inepti sunt, vt multorum ex illis vultus vix sustinere possint. Nec vero Turcae rationibus vlla re alia magis consultum fuit, (vt ex Lazaro Schuendio, rei bellicae cum aduersus alios hostes, tum vel maxime aduersus Turcas, peritissimo, atque ex quibusdam aliis audiui) q [Abbr.: quam] quod Christiani, inconsiderato quodam et velut fatali metu, iusto prelio Turcam aggredi a tot annis ausi non fuerint: quum vno prelio victus, non tam facile q [Abbr.: quam] creditur exercitum ac bellum reparare posset. Quid si igitur superstes Lazarus Schuendius audiret, quantum ab eo tempore quo haec loquebatur, debilitatum illud imperium fuerit?

Spem denique vobis facere, et ani mum addere debent multi etiam populi, qui Turcicae tyrannidis iugum ferre diutius quum vix queant, omnes illius excutiendi occasiones cupidissime arrepturi sunt. Vel hoc vero quantarn consternationis Turcarum

spem facere vobis debet, q [Abbr.: quod] Christiani eos aggredientur, quum ipsi Christianos aggredi solerent? Nimirum suas illas continuas ad deum preces de perpetua Gaurorum discordia, iam ab eo non exaudiri lamentabuntur.

QVVM autem et hîc occasio mentionis discordiae sermoni meo se obtulerit, eam minime praetermittendam, sed (ita re poscente) concordiae, licet inimicae capitalis, mentionem coniungendam censeo. Quamuis enim alioqui eo sint loco res hostium, cum ob alia, tum ob discordiam, vt eas euertendi spes vndique vobis se ostendat: tamen, nisi ipsi quoque vobis ab eodem malo caueatis, vel potius operam detis vt quantacunque eius portio iam in medium vestri irrepsit, nec eorum minus quorum opera hoc ad bellum vsuri estis, ante exstirpetur q [Abbr.: quam] altius radices agat, metuendum est profecto ne, quantum occasionis ab hostibus rerum prospere gerendarum praebetur, tantum obstaculi ad progressus maiores faciendos ipsi vobis obiiciatis. Sed longa

oratione apud tantos tantaque prudentia praeditos viros non opus est: quae vos hortetur vt concordiam inter vos colatis, et nulli eorum aures praebeatis, qui aut prae imperitia rerum ad felicem Germaniae vestrae statum pertinentium, aut maleuolentia et improbitate impulsi, dissidia inter vos quaerere velint. Haec enim discordiae pestis vna satis potens fuerit ad peruertenda omnia quae prudenter constituta, et ita inchoata fuerunt vt felicium progressuum spes affulgeat.

Sed enim, quum de illorum etiam agatur concordia, (vti dixi) quorum opera bellum ad hoc vsuri estis, vestrum fuerit eandem illam prudentiam eovsque extendere. Quo autem id fieri modo aptius possit q [Abbr.: quam] disciplinae militari prouidendo, haud videre me fateor. Istud enim ex omnium seculorum memoria constat, et summus de hoc omnium prudentiorum est con sensus, qua disciplina rite et constanter seruata incolumitas et felicitas ex ercitus contineatur, ex eadem neglecta,

magna incommoda et nonnunquam perniciem illos etiam consequi exercitus qui a caeteris alioqui rebus omnibus ad res praeclare gerendas egregie erant comparati. Ac sane fuit ista quondam laus Germaniae singularis et praecipua, q [Abbr.: quod] quum caetera ad veniam dandam faciles essent, summam tamen seueritatem in militari disciplina sibi adhibendam existimarent. Apud Romanos etiam, a quorum nomine vestrum imperium Romanum appellatur, sacrosanctam quodammodo illam disciplinam fuisse, exempla vos docent eorum (priscorum praesertim) qui eius minimis etiam in rebus violatae poenas de consanguineis, nonnunquam et de liberis, morte sumere non dubitarunt. Etsi vero difficile videtur, in tam corruptis seculi nostri moribus, ex illis quae ad hanc disciplinam pertinent ea in integrum restituere quibus nihil vlla ex parte integrum remansit, sed omnino labefacta sunt (vt quum natura cheirurgo nihil ad membrum cum membro velut re adglutinandum

reliquit) tamen hoc alia ex parte occurrit, mala haec non magis q [Abbr.: quam] morbos inueteratos, et per se periculosos, negligenda esse: sed omnia remedia studiose ac solicite adhiberi debere quae ratio postulare videtur. Quis autem melius, quis fidelius hoc praestare, q [Abbr.: quam] vos, poterit? quid huc pertinere dici potest quod vestra prudentia maximo rerum vsu confirmata non sit vobis suppeditatura? Eo autem minus vos operae hac in re positae poenitebit, quo magis obsequentes illi vestrae non tam nouae que renouatae disciplinae milites experiemini. Quis enim eorum erit, quem cogitatio de periculis in tanto bello ex inobedientia imminentibus, ad obedientiam non adigat?

Interim tamen mihi per vos liceat velim, nonnulla illis quae in meo ad Folietae lucubrationem responso de hac militari disciplina iam disserui, adiicere: et meam de nonnullis sententiam proponere, de quibus vestrum sit iudicium. Ante omnia autem vobis, vel potius toti vestrae Germaniae, gratulabor

tulabor quod vix vllis Germanorum exercituum ducibus ac proceribus tam foeda posse obiici existimem, q [Abbr.: quam] sunt ea quae ille tamen Christianis omnibus exercituum ducibus et proceribus communia esse persuadere nobis conatur. Eo certe peius de Christiana republica meretur, quo magis in nobiles q [Abbr.: quam] in alios ea iactantur: quum plerunque contingat vt nobiles sint exercituum duces, in proceres autem vix alij q [Abbr.: quam] qui huius ordinis sint eligantur. Velim autem vos et cuiusdam de militante nobilitate dissertationis recordari, vbi oneri impares quidem me sentire meos humeros dixi, sed illis imponere tamen, q [Abbr.: quod] impositum et tempore exiguo gestatum in alius cuiuspiam humeros posse transferre nossem. Ego certe, illi dissertationi consentanea et nunc loqui volens, multo maiorem nobilitatis, in re militari, et quidem in ipsa etiam disciplina militari, habendam rationem censeo, q [Abbr.: quam] Folieta haberi voluerit: vt quidem eius prae se fert ratiocinatio. Postquam enim dixit, nobilitatem

apud suos altissimum locum tenere: eosque maximis muneribus praefici, qui, quum nullum sui documentum dederint, sola nobilitate familiaeque splendore eniteant: quibus dam interiectis, se filios ac fratres regum excipere dicit: q [Abbr.: quod] his summum imperium mandari, non modo non damnosum sed vtile in primis sit reipublicae. At ego scire ex illo velim, qualis possit esse filiorum aut fratrum regum, magis q [Abbr.: quam] aliorum simpliciter (vt ita dicam) nobilium excusatio, si et illi ad bellum in eo minime exercitati veniant. Sin mihi concedat vt illis filiis ac fratribus regum vicarij belli periti dentur, quaeram cur non idem et nonnullis simpliciter nobilibus gratificari velit: ac multo tamen magis iis qui medium quendam gradum, ad nobilitatem quod attinet, inter hos atque illos tenebunt. Filium autem vel fratrem regis, aut, si non regis, magni saltem principis, (fortasse autem et in eo tantum gradu constituti, quem qui tenent, magis generali regulorum appellatione a quibusdam

comprehenduntur) non dubium est quin, non exercitus (si de vno tantum agmine intelligatur) ducem esse, sed vniuersis copiis ac summae rerum praeesse oporteat. Ac, quamuis vicarius dari illi possit rei militaris peritior q [Abbr.: quam] nobilior, magni tamen refert ad autoritatem, vt non minus nobilis q [Abbr.: quam] in bello sit exercitatus. Quod si etiam contingat vt ex illustri nobilitate sit, minime dubium est quin hoc ad restituendam, necnon conseruandam atque promouendam disciplinam militarem, multum momenti allaturum sit. Eo enim facilius erit, eius autoritate et imperio cum caetera omnia quae ad summam rerum spectabunt, rite atque ordine constituere, tum in primis viam intercludere non minus periculosis q [Abbr.: quam] ambitiosis contentionibus quorundam, qui militaribus funguntur muneribus, et exemplo potius suo reliquos milites continere intra modestiae et obedientiae limites deberent. qd [Abbr.: quod] militaris disciplinae praecipuum esse officium a quibusdam iudicatur.

Considerandum autem hîc est, frequentes et magnas inter nobiles oriri contentiones de tenendo loco gradui suo consentaneo: ac propter eas potissimum consultum fore vt qui militiae vestrae praeerit, illum quem dixi illustris saltem nobilitatis teneat gradum. Rideat Vbertus Folieta, si haec audiat: ac vel hac in parte, Turcicae militiae conditionem longe esse potiorem exclamet, q [Abbr.: quod] vt hic nobilitatis ordo ibi ignoratur, ita etiam ignoretur huiusmodi contentio. Sed hoc magnum malum magno bono compensari, in meo aduersus eius lucubrationem responso ostendi. Caeterum, quum magna nobilitatis, p [Abbr.: pro] variis eius gradibus, dignitatem velut dispensantibus et dispescentibus, in militia Christiana, et in Gallica nominatim, habeatur ratio, vt primus ei vel secundus vel alius gradui consentaneus assignetur locus: sed aduentitia quaedam ex muniis bellicis autoritas, cum aliqua itidem dignitate coniuncta sit, quae tamen dignitas iudicatur inferior ea quae per claros natales ingenita

est: ac fiat nihilominus interdum in bello vt pro tempore et pro re nata hanc illi cedere oporteat: hinc magnas contentiones ac discordias apud nostros oriri constat, et nonnunquam tantas vt rerum praeclare gerendarum occasiones amittantur. Ac suspicabar certe initio, Folietam de seditionibus eandem habentibus originem loqui, vbi Christianorum castra, ipsorum militum seditionibus q [Abbr.: quam] hostium oppugnationibus infestiora fere esse dicit. Sed quum primo aspectu ita iudicassem, statim ad ea quae proxime sequuntur pergens, vbi ne duces quidem ipsos ac proceres eo vitio carere seribit: priora illa vetba de ipso etiam vulgo militum intelligenda existimaui. Ac, quum de omnium Christianarum gentium militibus hoc dici non posse scirem, ideoque de ciuitatibus potissimum accipienda esse illa verba cogitarem, mihi tandem visus est suos honore hoc afficere. Ita enim loquitur, vt Christianorum castra, ipsorum militum nostrorum seditionibus, quam

hostium oppugnationibus, infestiora fere sint. Alioqui enim cur illud nostrorum addendum erat? Nisi sorte superuacaneum sit istud vocabulum, atque ex suorum Italorum natura, in quorum nonnullis tam seditiosa ingenia obseruauerit, alios omnes Christianos metiri voluerit. Vt tamen ingenue quod sen tio fatear, non magis in Italos q [Abbr.: quam] in Gallos suspicionem illam cadere posse arbitror: quantum quidem Italicorum ingeniorum (cum quibus multos per annos versatus sum) queo recordari. Hoc saltem memoria mihi non excidit, tres illas voculas, Non e vero , quae a Gallorum stomachis concoqui nullo modo queunt, ideoque multorum malorum apud illos causa sunt, atque adeo seditionum in caedes erumpentium, Italorum plerisque concoctu faciles esse. Erunt autem fortasse qui me haec scribentem, male ominari dicent: sed eos considerare velim, meum de militari disciplina sermonem ad ista etiam venire necesse habuisse: ac illud etiam prouerbium cuius facta fuit

ante mentio, in memoriam sibi reuocare, Felix quem faciunt aliena pericula cautum. Nonnulli vero fortasse mentionem Gallorum et Italorum intempestiue hîc a me fieri dicent, quum illa de qua nunc agitur militia Germanos et Hungaros potius q [Abbr.: quam] vllos alios sit habitura. Verum, quum lectorum maxima pars Folietam seditiosa in castris ingenia vniuersitati Christianorum militum tribuere iudicatura sit, ita hîc illi Genuensi de illo dicto respondere vt Germanorum etiam atque Hungarorum fiat mentio, quid aliud fuerit q [Abbr.: quam] hos e Christianorum numero non eximere? Sed quaerent iidem fortasse, an velim interim illam Folieticam his quoque duabus gentibus notam inurere. Ego hoc responso contentos fore illos spero, Vtinam Christianis finibus nulla magis turbulenta ingenia includerentur. Ac Turbulen ta tamen minus esse quam Folieticum illud Seditiosa, haud ignoro. Hinc igitur fit vt vos de introducenda in horum hominum militiam vestra

militari disciplina non valde laboraturos sperem. Ad Hungaros quidem certe quod attinet, eorum plurimos quotidie, omnibus aliis posthabitis, in communem hostem animis coniunctissimis pugnare, et laudabili potius aemulatione virtutis q [Abbr.: quam] inani titulorum nobilitatis ostentatione atque iactatione inter se contendere, vobis magis q [Abbr.: quam] mihi notum perspectumque esse scio. Idem certe faciendum est omnibus qui rectam laudis et gloriae inire statuerunt viam. Vt enim quisque est maiori nobilitate et fortitudine praeditus, ita maiori curae ipsi esse decet quomodo decora auita augere, et nouum quasi lumen in familiam suam inferre possit. Ac tantum abest vt praeclaris aliorum conatibus inuideat, vt etiam magnopere iis faueat qui iisdem vestigiis quibus maiores ipsius et ipse antegressi sunt, in altiorem honoris et dignitatis gradum paulatim ascendere conantur. Hoc certe si omnium gentium milites animo essent, omnesque natalibus nobiles, magis de acquirendo ex

sua fortitudine nouo dignitatis gradu, q [Abbr.: quam] de se infra nobilitatis suae gradum non demittendis cogitarent, vix certe illae quas modo memoraui contentiones orirentur. Neque enim essent qui ita sui ipsorum gradus, ad nobilitatem quod attinet, habendam rationem putarent, vt peritiorum rei militaris, etiamsi minus nobilium, aut ne nobilium quidem, imperium (vrgente praesertim necessitate) detrectare vellent. Nisi forte sint qui nobiles illos Persas apud Xenophontem multo se inferius (vt quidem videri multis pos sit) demittentes, aliqua inde macula suam nobilitatem adspersisse opinentur. Sed quum hinc, illa cum quibus negotium vobis futurum est, minus refractaria esse ingenia, illinc, quanta sit autoritas vestra, (quam summa etiam auget prudentia) considero: vereri subit ne quis in me illud, Sus Mineruam. Ac mihi certe propositum non erat, neque fortasse satis decorum videri poterat, vt vos de iis monerem quae ad disciplinam militarem integre inuiolateque

seruandam pertinent: quum illa omnia et prudentia vestra et peritissimorum belli ducum prouidentia vobis abunde suppeditare possint: sed a me tamen silentium de re tanti momenti impetrare non potui: tanquam huius rei mentione vos statim ad vota mecum facienda excitaturus essem, vt, siquis antea et inter vestros milites neglectus eius fuit, tanto nunc maior eius cura habeatur.

Sunt vero et alia quae praetermisissem, quum minime dubitarem quin vobis et pro vestra prudentia, et pro vestra detam charae vobis patriae salute non solum vigilantissima cura, sed etiam valde anxia solicitudine, venire in mentes satis perspicaces possent: nisi earum aciem in alia plurima negotia, hoc in conuentu, distractum iri sciuissem. Sed enim, quaecunque futura sint illa negotia, quaecunque futurae sint aliis de rebus curae, vos ego non tantum totius vestrae Germaniae sed vniuersi orbis Christiani nomine et verbis oro atque obtestor vt, iusta quadam

praerogatiua, illa de acerrimo ad uersus acerrimum illum hostem bello cura omnibus praeuertatur. Quae enim alia cura vestra cum dei gloria sic coniuncta dici potest? quum eo quo hostem hunc oppugnabitis bello, gloriam dei, quam ille tot modis oppugnat, sitis propugnaturi? Vt taceam, illum non iam di tiones vestras tantum, sed omnia imperia quae nomine Christiano censentur, tyrannidi suae conari subiicere. Nulla certe iam vobis excusatio relinquetur, si amplam, quae nunc se offert (quum alioqui votis omnibus expetenda foret) occasionem, non amplectamini. In eo autem et illud peccabitis, q [Abbr.: quod] a maiorum vestrorum vestigijs penitus discedetis: ac re ipsa testatum facietis, priscum illud verae laudis et gloriae studium in pectoribus vestris tantumnon exstinctum esse. Memoria enim, ex annalibus vestris, repetere potestis, quantos vltro labores vestri maiores susceperint et quanta pericula subierint, iis temporibus quibus domi tuti, et rerum gestarum gloria celebres, pacis altissimae

commodis omnibus et ornamentis frui poterant. Hoc testantur tot in Palaestinam expeditiones gloriosissimae (sicut et fuerant periculosissimae ) quas aut propriis viribus, aut cum aliis communicatis, susceperunt, admirabili fortitudine et constantia: quum extrema omnia remotissimis in locis ferenda sibi potius q [Abbr.: quam] ab instituto discedendum infecta re existimarent. Tantam autem inde gloriam consequuti sunt, vt vel antiquis illis heroibus comparandi videantur, qui totum terrarum orbem peragrantes, de immanissimis illis tyrannis poenas meritas expetebant. Quid? an Germani, quos maiores eorum labores suscipere, quae pericula adire, pro aris tantum dimicantes (id est, religioni tantum suae opitulantes) non dubitarunt, ipsi, vt pro focis non minus q [Abbr.: quam] pro aris dimicent, eosde suscipere, eadem adire dubitabunt ? Atqui, si ipsos inuitantem occasionem non curant, at necessitatem, se illuc pertracturam eos minantem, curent, vel potius reformident. Quid de aduentante

necessitate loquor? immo iam aduênit, ex quo immanissimi illi eorum hostes in Stiriam et Carinthiam irruperunt. Audaciores enim illi q [Abbr.: quam] olim (vt iam monui) ibi pedem etiam figere voluerunt, vnde, praedis festinanter arreptis, posse domum se recipere, antea boni consuluissent. Sed obiiciet quispiam, male hoc conuenire cum iis quae de statu eorum debilitato dixi. Ego vero ad illa quae prius ad hoc respondi, istud addo, vt saepe infelicem, ita felicem esse aliquando temeritatem: ac extrema illum tentare, tanquam aduersus hostes sibi ipsis similes, id est, nimium meticulosos, (sed quid addere Nimium necesse est?) futuros. Quum autem extrema tentare illum dico, eos non minus, immo magis etiam reprehendendos esse innuo, qui hostem hunc contemnant, (etenim ne minimum quidem hostem ita esse contemnendum vt ab eo nobis non caueamus, me antea confitentem audistis) q [Abbr.: quam] qui plus satis ab eo sibi metuant, et ita quidem vt aggredi illum non audeant.

Si tamen vnquam antea reprehensione digna fuit illa meticulositas, nunc certe multo magis, occasione eos non inuitante tantum sed modo non solicitante: et temeritate hostes sua (quae mirabilis est dei prouidentia) Germanis admouente: ne, longam ad eos adoriendos viam conficiendo, simul etiam labore se prius conficiant. Neque vero satis fuerit occasionem nolle praetermittere: videndum vt ea ad quae ipsa inuitat et solicitat, tam diu non procrastinentur, vt cunctationem nimiam pertaesa, non solum e manibus vestris sed etiam ex aspectu se subtrahat. Nam consulto (vt recte inquit ille) et vbi consulueris, mature facto opus est.

Absit interim vt quam accelerationem prudentia impetrare a vobis debet, eam contemptus hostium a vobis impetret. Quamuis enim multis rationibus satis superque ostendisse mihi videar, non esse cur vos a proposito tam honesto et ad salutem atque incolumitatem vestrae Germaniae necessario

ea opinio absterreat quam quidam conceperunt, et aliorum perinde meticulosorum animis indere conantur: cauendum tamen esse, iterum, iterumque iterumque milites vestros moneo, ne ab hostibus sibi, et quidem ab omni parte, cauere obliuiscantur: ne hoc in causa sit cur aliquid eorum praetermittant quae ad bellum rite administrandum quantulumcunque momenti afferre posse existimentur. Potissimum vero dent operam ne veniant praesidio concordiae destituti, quam hostes illi orbe Gaurico (id est Christianico) cupiunt perpetuo exulare.

HAEC Sunt, AVGVSTISS. [Abbr.: AVGVSTISSIME] CAESAR, ET ILLVSTRISS. [Abbr.: ILLVSTRISSIMI] ATQVE AMPLISS. [Abbr.: AMPLISSIMI] ORDINES SACRI ROM. [Abbr.: ROMANI] IMP. [Abbr.: IMPERII] quibus visum est mihi Parisino vos hortari ad expeditionem in Turcas fortiter et constanter persequendam: lucubratione illa Vberti Folietae, Genuensis, de magnitudine et perpetua in bellis felicitate imperij Turcici, qua verebar ne multi lectores exanimarentur, animato ad vos contra aduersus imperium illud ita animandos, vt, quae falso illi tribui, verbis probare sum conatus, vos non multo post re ipsa probaretis.

Sed ad augendum mihi animum duo etiam alia aliunde concurrerunt: vnum, conuentus vester, qui hoc ipso tempore habendus est, et fortasse iam haberi coepit: alterum, quae in hoc tempus incidit inuadendi hostis tam fauorabilis Occasio (quod ex mea per totam fere orationem descriptione apparet) vt coelitus demissa ad pulsandas aulae vestrae fores, seque vobis offerendam, dici possit. Faxit igitur deus

opt. [Abbr.: optimus] max. [Abbr.: maximus] tam laetis ac concordibus animis illi fores aperiatis, illamque excipiatis, vt a vobis non prius discedere velit q [Abbr.: quam] ea de negotio tanti momenti ac ponderis statueritis quae non modo vestram Germaniam sed vniuersam etiam rempubl. Christianam, saeuissimarum tempestatum fluctibus ereptam, in optatissimum illum quietis et tranquillitatis pristinae portum restituant. Ad quem quum itineris duces vobis esse Concordiam ac sororem eius Vnanimitatem, necesse sit, de iis tamen aduocandis taceo: quando quidem vos eas iam vobiscum adduxisse, conuentui vestro praesides futuras, existimo. Quod si nihilominus, anteq [Abbr.: antequam] vobis illam quam dixi operam Concordia et Vnanimitas praestent, eas vestram militiam interuisere (sedita vt vicarias suas vobis relinquant) et sacramentum ab ea exigere vultis, non dubito quin vel ipsa, si consulatur, Prudentia, consultum hoc fore sit iudicatura.

et multas validasque suae exhortationis causas afferre voluerim: tamen, (vt ingenue fatear) non tam munus vos hortandi incumbere mihi sciebam, qui vobis gratulandi, et quodammodo applaudendi, ac tantum non Euge acclamandi: quum nequaquam dubitem quin hoc praesertim nomine tam frequentes conueneritis: et quin nihil prius atque antiquius habeatis qui de hoc ipso bello recte administrado deliberare ac consultare. Vnde etiam factum est vt orationem meam non de expeditione in Turcas suscipienda, sed fortiter et constanter persequenda, inscripserim. Nouum autem non esse vt ij etiam quorum alio qui ad faciendum quidpiam propensa iam est voluntas, a quopiam tamen animentur, ostendunt illa poetae poetarum ingeniosissimi verba, Qui monet vt facias quod iam facis. Nostis, vt opinor, caetera. Vt omittam, cum qui hos illustrissimos atque ampliss. [Abbr.: amplissimos] sacri Rom. [Abbr.: Romani] imperij ordines ad aliquid hortatur, in tam celebri praesertim conuentu (non minus

certe inter Christianos celebri q [Abbr.: quam] inter Graecos ille ad Olympia couentus erat) vna etiam vniuersum prope Christianum orbem, vtpote ea quae proposita illis fuerint audiendi cupidum, hortari. Caeterum, quum minime dubitem, non defuturos fuisse, quibus hoc argumentum tractantibus plura venire in mentem potuissent: de hoc dubito, an magis ad rem pertinentia tam breue temporis spatium suppeditare illis potuisset. Atque, vtut sit, saltem studiosius et magis ex animo, sincerius ac fidelius, hoc quidquid est officij a nemine praestari Germaniae potuisse, fieri potest vt falso mihi persuadeam, sed persuadeo tamen.

Quemadmodum autem illis tot quas attuli rationibus adductus spem concepi, illam orationis meae petitionem de bello in Turcas fortiter et constanter persequendo, minime repulsam a vobis esse passuram: ita me magna spes tenet, fore vt vestra de belli successu vota, si in eo gerendo et administrando vos quemadmodum dictum

est geratis, minime repulsam a deo opt. [Abbr.: optimo] max. [Abbr.: maximo] patiantur. Addam et hanc conditionem, si semper illius versus, a me, parua mutatione, ex profano sacri et ex falso facti veri, recordemini, nec de illius veritate vllo modo ambigatis, NIL DESPERANDVM CHRISTO DVCE ET AVSPICE CHRISTO.

HENR. [Abbr.: HENRICO] STEPH. [Abbr.: STEPHANO] SVO N.

AVdieras, et fama fuit. Non addam sed. vera enim fuit fama illa. et, si nunc quoque est, vera est. Nam aliis subinde atque aliis (Francfordij praesertim) me non Latinitate Lipsij, sed de Latinitate Lipsij obtundentibus, quo me alio modo respondendi onere tam molesto liberarem? Hîc tamen mihi (id est, huic meo incepto) non acclamabis, sat scio: quin potius exclamabis, non, O Geta, Geta, sed, O Stephane, Stephane, prouinciam cepisti duram. At nescis q [Abbr.: quam] dura fuerit altera illa prouincia: si noris, me versuram facere (vt et ipse tui comici verbis vtar) haud dicas. Neque enim coram tantum, sed a multo pluribus per literas illa de Latinitate Lipsij quaestio mihi proponebatur: ac, si crambe (nunc enim vulgus sequor) repetita, mors est, nonne illa peior repetitione crambes repetitio aliquid morte peius erat? Quid facerem? aut respondere, aut, non respondendo, in ignorantiae vel superbiae suspicionem (a qua abhorreo, vel potius quam horreo) oportebat incidere. Nam quod volui mediam quandam inter responsionem et silentium viam apud quosdam tenere, non successit. Interdum e Lipsiomimois quispiam, vna cum aduersario, (id est, vno e Lipsiomomois) sponsione facta, accedebat, et me quaestione illa aggrediebatur, Quid tibi de Latinitate domini Lipsij videtur? Tunc vterque, non quibus auribus sed quo vultu hanc interrogationem

exciperem, contemplari. Ego occupationes causari, ob quas cuperem responsum comperendinari. Illi stricto iure mecum agere, et ne horulam quidem tempori praestituto admetiri. Ego vero circumspicere num quid, quo me seruaret Horatianus ille Apollo, superueniret. Tandem responso meo tam multa praefari, vt vel aliquid superueniens sermonem abrumperet, vel illa parergos praefatio ipsi ergo [transcriber: with Greek letter in the print: ergw|] minimum temporis relinqueret. Veniebant alij idem proposituri? alia mihi via effugium quaerebam, aut breuiter et propemodum aenigmatice respondebam. Quosdam abigere illo Virgiliano carmine conabar,

Sed de illis dici poterat, ex eodem poeta, nil carmina (nunc enim generalem huius vocabuli vsum retineo) curant. Ad quendam autem qui duas magnas paginas quaestione illa plenas miserat, responsum remisi, grandibus quidem literis et magna in charta scriptum, sed quod tamen breuissimum erat: quum hosce duos versus tantummodo haberet,

Qua tibi me de re vis esse Palaemona N.
Hac eadem de re (mihi crede) Palaemona quaero.

Non credas denique quantum negotij mihi et Lipsiomimoi et Lipsiomomoi (vt taceam de illis qui neutri erant) facesserent. At nunc omnes ad publicum illud meum responsum (in quo nec Lipsiomomus nec Lipsiocolax futurus sum) iam remitto. Sic autem multo ante q [Abbr.: quam] meum

De bene instituendis Graecae linguae studiis librum in lucem darem, futuram eius editionem excusatricem praesentem habebam.

Vt porro ad Lipsium reuertar, si non peregrinantur aures tuae, sed in peruagato reipubl. literariae sermone ipsae quoque versantur, non solum quosdam Lipsiomomous quoque reperiri sciunt, sed eo ventum esse vt tres seculi nostri Ciceromastiges numerentur, et tertius hoc in numero Lipsius ponatur. Ego ad hanc siue iniuriam siue contumeliam, quae Lipsio fieret, (et quidem literis typographicis consignata esset) siue potius ad vtrunque, ita sum stomachatus vt (quod Lipsius haud sibi persuadeat) vix intra triduum destomachari potuerim.

Quid quod mihi etiam timere ab eadem siue iniuria siue contumelia, siue ab vtroque, coepi? At nullius tamen in Ciceronem odij ac ne maleuolentiae quidem tibi es conscius: dices. Dicam: sed quid si ex illis duobus meis dialogis, Pseudocicerone et Nizoliodidascalo, velint aliquam huiusmodi phantasiam concipere?

VT AVTEM tuam epistolam persequar, scribis te audiuisse etiam de quodam meo opusculo cui titulus sit, De Philippo Macedonum rege in Graeciam variis artibus olim grassato, et de Turcograciae rege in Germaniae vicina loca grassante, ac in ipsam grassari conante. Respondeo itidem, AVdieras, et fama fuit. ac vera quidem illa. Nam huic quoque scriptioni aliquid temporis impendi. Et vero spero fore vt illa in lucem

veniente, simul in clariorem lucem veniant illius Philippi artes ex Graecis historicis, nec non e Demosthene (quorum locos inter se comparatos expono) non vt eas discant principes a quorum tyrannico ingenio periculum vicinis impendere potest: verum vt ab iis discantur qui suae ditioni ab illis cauere volunt.

MIHI vlterius in epistolae tuae lectione pergenti narras etiam, ad aures tuas venisse quendam meum commentarium De republ. Germaniae. Respondebo itidem, AVdieras, et fama fuit. Sed cur famam itidem fuisse dico? Immo plusquam famam fuisse de eo dicendum est, quum ad typographicum vsque prelum venerit. Verum id operam suam, duobus primis foliis haud denegatam, caeteris denegauit, quod typographus, qui ad nundinas Francfordienses properabat, illis se retardatum iri videbat.

SED ENIM multo magis miraberis quendam librum meum, qui post illos in mentem simulque in scriptionem, ac eodem fere tempore in typographicum prelum venit. Is in duas orationes diuisus est: quarum prioris titulus est, ORATIO H. Stephani ad augustiss. caesarem, Rodolphum II, et ad vniuersos sacri Rom. imperij amplissimos ordines, Ratisbonae conuentum habentes, ADVERSVS lucubrationem Vberti Folietae de magnitudine et perpetua in bellis felicitate imperij Turcici. Altera autem ad eosdem scripta, ita est inscripta, EXHORTATIO ad expeditionem in Turcas fortiter et constanter

persequendam. Quid (dices) tu Parisiensis an tuis etiam Parisiis a Turcis times? Vt quidem nunc sunt res, sicut periculum a mea patria procul abesse videtur, ita et metus ille procul abest: verum, vt ille apud comicum dicit, Homo sum, humani a me nil alienum puto : ita ego respondeo, Christianus sum, Christianicum nihil a me alienum puto. Vt taceam, regionem mihi patriam prae quauis alia semper aduersus imperium Turcicum non oculos tantum, sed arma attollere solitam esse. Verum quicunque tandem et qualiscunque sum, hoc certe lecto libri Folietae titulo, De causis magnitudinis imperij Turcici, et virtutis ac felicitatis Turcarum in bellis perpetuae, Vberti Folietae lucubratio , continere me non potui: verum, quemadmodum apud eundem poetam vnde illud hemistichium ter deprompsi, dicit pastor quidam,

Titulus vt imperio Turcico honorificentior, ita caeteris imperiis inuidiosior, ab vllo quantumvis Turcocolace vix excogitari, meo quidem iudicio, poterat. Perinde enim mihi esse videbatur ac si non tantum Magnus dominus vocaretur (vt Italica appellatio et nostra, eadem voce vtens, sonat) sed illis Graecis quatuor verbis honoraretur, quae quidam indicari putant quatuor notulis monetae impressis, Id est, Rex Regum Regnans

Regibus. siue Regnator Regum. Hunc autem titulum, quamuis deo soli debitum, credibilem reddunt alij, quorum in mea illa oratione mentionem facio. Nec vero dubium est quin multi Christiani lectione illius libelli deterreri valde possint. Quod si iam nonnullis acciderit, eadem illa oratio qua ipsi respondeo, erit similis acclamanti,

licebit enim, vt opinor, mihi per eundem poetam vocem eius Tyrrheni mutare in illam Christicolae. Tacere igitur de illo libello haud potui, obnuntiatorem quendam esse: nec defuturos qui inauspicate et malo omine his primum nundinis in Germaniam, et quidem in has etiam nundinas Francfordienses, prodiisse dicturi sint. Sed fore spero vt mei responsi lectio ei de quo conquestus sum malo medeatur. Dissimulare autem apud te nolo, me exhortationem illam scripsisse, cum aliorum tum vel maxime Hungarorum sortem miserantem. Ac me ab eo potissimum tempore miserari eam coepisse quo, quum Vienna in eorum regionem profectus essem, et, quo magis mihi placebat, tanto vlterius progredi in eam cuperem, tamen confectis paucis milliaribus, mihi meoque sodali denuntiabatur, nos iam fines, intra quos nullum a Turcarum cimeterris periculum immineret, excessisse.

Quid? me audere Turcica Latinis miscere miraris? At qui cur gladium Turcicum suo vernaculo

nomine Cimeterram (vel quocunque alio sono melius efferri potest) inter Latine loquendum, nominare minus audebo, quam Latini ad significandum gladium Persicum ipsa Persica Acinacis appellatione vti audent, et Graeci ante ipsos ausi sunt? Vt tamen verum fatear, multo magis ea meo palato Turcica vocabula sapiunt quae e Graeco sermone veteri mutuati sunt: siue Turcis peculiaria haec sint, siue cum Graecis nostri seculi communia. Ex horum numero est Burgos , de turri, factum ex . (verum et Bergas maiori cum immutatione ab iisdem dicitur.) Possumus in hoc albo ponere et Kyris (pro quo et Cyris scribitur) de domino: ex veteri voce Graeca . At vero pro illo non tantum dicitur a Graecis nostri seculi, verum et a maioribus eorum dictum fuit. Alioqui dominus ab iisdem Turcis dicitur et Aphendi , ex recentiorum Graecorum vocabulo : quod e veteri detortum est. Quin etiam quum auditur Coion-hisar , quod exponitur Ouium arx , quis est qui in Coion Graecum agnosci non dicat? Sed et Aga nihil obstat fortasse quominus ex factum dicamus. Iam vero et Turcograeca sunt nonnulla, quae tanquam composita efferenda existimantur: vt Cozza-despot , de annoso domino. Sic Acce-liman , Albus portus. Itidem vero Cozza-aphendi , de sene domino, Turcograecum vocari potest. In nonnullis non omnino significationem Graeci verbi retinent, sed valde vicinam

saltem ei tribuunt: vt quum leges ab iis Kanones vocantur, quum canones veteribus Graecis proprie sint regulae.

Alias ex aliis linguis, et nominatim ex Arabica, Persica, Latina, Italica, sumptas voces praetereo: et ad vocabula duo venio, quorum vnum Turcae, alterum Graeci recentiores cum Gallis commune habent. Nam Tocca et Toc , est lineum capitis tegumentum Turcicum: itidemque in Gallia, ante non multos annos, priusquam caput illis quae capella vocamus, tegerentur, quoddam pilei genus Toke appellabatur. Alterum vocabulum est Baiulus. Loquor enim de voce Baiulus quae cum Latina nihil commune habet, sed cui contra cum Gallica Bailli , siue Baillif (quem vulgo Bailliuum dicunt, veste Latinae formae verbum Gallicum amicientes) magna est communio. Est autem illud Bailli a quodam veteris linguae Gallicae vocabulo, apud nostros Romanzos frequenti, Baillie. Nam Ie suis en sa baillie , sonat, Ego sum in illius potestate. Sic vero placuit Italis istud verbum, vt vnum fuerit ex iis quae e nostro sermone mutuati sunt: et quidem ipso Petrarcha caeteris exemplo suo praeeunte. Quin etiam ipsi Florentini olim suam popularem iurisdictionem Balliam vocitabant. Haec (scio) facient vt iam in Baiulorum appellatione nec haereas, vt antea, nec alios tam multos haerere sinas: et vt maior apud te quam antea, Gallicae linguae sit autoritas. Vale. Francfordij, Anno 1594. Paulo post nundinas vernales.

AVGVSTISSIMO CAESARI, RODOLPHO II, atque vniuersis Romani Imperij ordinibus, HENRICVS STEPHANVS.

QVVM meas de bello Antiturcico orationes, a me in conuentu Ratisbonensi vobis nuper oblatas, vestra lectione dignatos esse, atque illarum conatibus applausisse, cognouerim: sed quoddam allatum nuper de illo bello nuntium spem a me datam videri possit interturbare: scrupulum quoque istum conari ex omnium mentibus eximere, officij esse mei existimaui. Quamobrem (ne longa praefatione vtar) considerandas esse dico conditiones, quibus spem illam ostentaui: ac videndum an quae illis a me requisita fuerunt, praestentur. Quemadmodum enim medici, a suo illo vere antesignano Hippocrate moniti, de nullorum morborum sanatione, praesertim paulo grauiorum, bene sperare nos iubent, nisi ea lege vt nequaquam soli, sed ipsi etiam aegroti, et quicunque eos circumstant, vt aliquod ministerium praestent, suo officio fungantur: nihilque desit eorum quae ad sanitatem restituendam debent concurrere: ita, postquam augustissimus Caesar magnas et magni roboris copias colligendas atque hostilibus opponendas curauit: singulis illarum ducibus caetera curanda esse aio: ac dandam praecipue operam vt leges militares, quarum obseruatio ad res preaclare gerendas requiritur, ab illis inuiolabiles et tanquam sacrosanctae habeantur. Quum vero plerasque contra ab eorum plerisque modo non calcari: ac, quum in hoste debellando concorditer collaborare deberent (sicut in variis hortatus sum locis) contra discordia grauiter laborare audierim: ad haec quam non conniuendum esse putem, ijs quae subiunxi carminibus, et vobis et posteritati testatum relinquere volui.

Valete: et omnia fausta, dummodo meis hortationibus aures praebeantur, sperate. Francfordij ad Moenum, Anno 1594. Septembr. 5.

AD MILITES BELLI ANTITURcici, de eo prudenter, concorditer, et seruatis disciplinae militaris legibus, gerendo, HENRICI STEPHANI ADHORTAtoria duo carmina, ad superiores eius orationes appendiculae.

Christiadum memores si nominis esse velitis,
Militiae leges si non seruare negetis,
(Quas atauorum etiam sanxerunt secula leges)
Sique audax pectus mentis moderamen habebit
(Praesertim in ducibus) prudentis: nullaque vestros

Dissocians animos vobis discordia serpet:
Nempe hostis cadet hic vestris victricibus armis:
Sin minus, arma sua is speret victricia iure.
Quare agite, atque ad iter gressus nunc flectite rectum,
Hoste vt de tanto sperare tropaea queatis.

AD EOSDEM MILITES, EIVSDEM CARMEN II.

QVI prius hortantis partes, fideque monentis,
Sumpsi et sustinui, nunc foedas absit vt idem,
Absit, adulantis, vos erga, sumere partes
Aggrediar. talem mens absit nostra cothurnum
Induat: vtque meum scriptis proscribere nomen
Incipiam proprijs. Fide nunc ergo monenti
Vos iterum, attentas nemo non praebeat aures.
De vestra nuper quaedam mihi nuntia clade
Venit fama. equidem multum doluisse fatebor:
Miratum, haud addam. quis enim mirabitur, illos
Accipere in bello cladem, qui bellica rite
Munia contemnunt fungi? queis prouida cura
Pectore abest? vel queis audacia cedere verbis
Prudentum renuit? quamuis intendere neruos
Huc omnes soleant, ne in certa pericla ruatur.
Quid dicam, a vestris (heu) quod concordia castris
Exulat? haec quum a me sic commendata fuisset,
Flecti vt ad hanc modo non adamantina pectora possent
Quid quod, res etiam, qua non pretiosior vlla
Arte in militiae, res est vilissima vobis,
Et pedibus ferme calcatur? quaeritis, illae
Quae sit? eam dico quae disciplina vocatur
Bellica. nulla eius nam vultis lege teneri.
Certe ita si visum vobis est pergere, iam nunc
Ponite spes omnes, spes omnes ponite laudis.
Nec satis est, nullam vos laudem posse parare,
Vos manet ex acie non paruum dedecus ista.
Nec satis hoc: peiora manent, (sim vana loquutus)
Totos vestro hostis consperget sanguine campos.
Ergo viam ad rectam vestigia vertite cuncti:
Nanque meis facilem praebentes questibus aurem,
Gaudia non hosti, at vobis praebebitis, ampla.

HENR. [Abbr.: HENRICO] STEPH. [Abbr.: STEPHANO] SVO N.

AVGVSTISSIMO CAESARI, RODOLPHO II, atque vniuersis Romani Imperij ordinibus, HENRICVS STEPHANVS.

AD MILITES BELLI ANTITURcici, de eo prudenter, concorditer, et seruatis disciplinae militaris legibus, gerendo, HENRICI STEPHANI ADHORTAtoria duo carmina, ad superiores eius orationes appendiculae.

AD EOSDEM MILITES, EIVSDEM CARMEN II.