MAGNA omnino veteres, diuturnaque molestia caruisse mihi videri solent: qui non, quomodo nobis fere institutum est, ingenuos homines, sed plane servos in famulatu habuerint: quorum ad victum, cultumque, et ceteras vitae opportunitates, opera ac ministerio uterentur. Nam cum hominis natura celsa, amplaque, et erecta sit, longeque ad imperandum magis, quam ad parendum accommodata, in eam vigentem atque integram herile imperium, quod nos facimus, exercere qui volunt, ii molestum negotium atque odiosum aggrediuntur. Itaque veteribus in edomitos iam, et quasi mansuefactos, quippe quos prius aut compedes, ergastulumque, aut a pueritia usque captivus animus enervasset atque emollisset, neque difficilis, opinor, neque iniucunda dominatio fuit. Nobis contra cum robustis, valentibusque, et tamquam adhuc feris res est, qui et propter naturae spititus dominatum aspernantut et oderunt, et propter libertatem dominis etiam resistunt: rationem quidem dominationis iniquius interdum, saepe tamen iure, ab ipsis
heris requirunt et repetunt: ex quo querelarum, expostulationum, litium plena sunt omnia. Sic enim est profecto. Nam iniusti rerum nostrarum ratiocinatores sumus: ac, cum sua quisque, quam alius aeque, bona nimo carius aestimet, eoque plus in omni ratione ferat expensum, quam acceptum referat, res convenire non potest. Hinc acerba illa sane querimonia atque exprobratio: Ego me domi tuae contrivi: contraque, Ego te sustentavi, alui, in honore habui. Quam quidem inter homines controversiam, quodque dissidium, ut, quantum est in nobis, sedemus et componamus, a nobis, hoc est ab hominis officio minime duximus esse alienum. Quamobre, cum in eam cogitationem saepenumero incumberem, praecepta quaedam, et tamquam artem de necessitudine et communione ea, quae potentes inter ac tenuiores coniugatur, quaeque ab eare, quam imitari plurimum visa est, seruitutis acerbum sane nomen invenit, degenda composui, eamque litteris mandare institui, ut labore nostro, si modo, quod cupiebamus, aliqua ex parte assecuti sumus, normam utrique haberent, ad quam dirigere si se vellent, iis commoditatibus propter quas eam coniunctionem, quae sane una omnium maxime turbulenta videtur, copulassent, placide traquilleque fruerentur.
Quoniam igitur communionis societatisque unius cuiusdam inter homines praecepta tradimus, plures autem sunt hominibus inter ipsos, et variae communitatum species, quarum aliud
aliis propositum sit: principio haecipsa, de qua sit nobis hoc tempore explicandum, secerni a ceteris, seiungique debet: ut, quamquam de omnibus quaedam communiter praecipi soleant, quae ad uberiorem quandam amplioremque artem pertinent: tamen, quoniam huius quoque generis separatim praeceptiones sunt, eae a nobis distincte dilucideque exponantur. In omni itaque societate vincienda, aut voluptatis dulcedine, fruendaeque iucunditatis studio homines ducuntur, aut rerum, quibus utuntur, facultatem, potentiam, opes et copias, ceteraque id genus adipisci, tuerique, aut etiam adaugere volunt: quae omnia in ratione utilitatis cadunt: aut honesti, rectique, ac decori pulchritudine et splendore excitati illectique rapiuntur. Ac priori quidem in genere (exemplis enim res fiet apertior) libidinosi amores sunt, et quae deliciae appellantur, ceteraque eiusdem modi. Utilitatis autem genus latissime fusum est. continet enim Rem publicam primum universam, deinde singulas fere civitatis partes: nam inita est civibus communiter inter ipsos societas eam ob causam, ut congregati, salui, incolumesque esse possent, tum multae quaestus lucrique causa communiones sunt privatim contractae. Tertium autem genus amicitiam complectitur, non hanc popularem, sed illam bonorum, cum scilicet honestum, laudabile, decorum, non emolumento captans aliquo, sed sua ipsum vi ac dignitate inductos homines virtutis amantes co~iunxit arcte,
atque devinxit. Tenuiores autem homines, cum se ad principum civitatis amicitiam applicant: contraque clari, potentes, opulenti, cum obseuros, infirmos, exiles in contubernium ac familiaritatem recipiunt, neutrifere honestatis decorem consectari, ac ne attendere quidem videntur, sed utilitatem modo aut voluptatem sequi. Id ex eo intelligere licet, quod neque illi bonos quosdam viros, iustosue, aut fortes ac moderatos, quibus inserviant, sed gratiosos, ac locupletes, si utrumuis liceat, delegerint, et fortunis ditati confestim, tamquam id operis habuerint, discedunt, aut certe cupiunt: atque hirursum laboriosum que~libet, aut industrium, et sollertem, frugique exquirunt, eosque insigniori aliqua virture praestantibus longe praeferunt. Quare, quae de vera illa et germana amicitia praecipiuntur, cum morum similitudo et convenientia bonorum animos stabili quodam amore et caritate devinxit, huic necessitudini convenire non poterunt: diversorum enim generum eaedem praeceptiones esse non possunt: neque vero eadem esse genera, quorum exitus finesque diversisunt. Atque alia est etiam humanarum societatum divisio. nam aut pares inter se copulatur, quales fratrum co~iunctiones sunt: aut dispares, cuiusmodi parentum est ac liberorum inter ipsos communitas. Permultum vero refert ad inveniendi officii rationem, utro quis in genere, eam qua de agimus, necessitudinem constituerit: quamquam in promptu id quidem est. ambigi enim non potest, quin ad
posterius referatur. Sed cum fere constet, dispares hoc amicitiae genere copulari, illud parum percipiunt, aut certe non satis constanter ad extremum usque retinent. Stabiliendum est enim, firmandumque quid sit illud, cuius praestantia princeps in hac necessitudine, et tamquam herus cernatur, ne vagari errareque huius ignoratione cogamur. Principem igitur locum non, ut plerisque in rebus, ita hoc in genere doctrina, nec aetas, nec nobilitas, nec vero virtus obtinet, sed pecunia modo, et dignitas, et potentia dominatur. Atque haec quidem ut concurrant omnia, optabile est: sin minus, vel uni deserviendum est. Satis est autem ad hoc argumenti, quod saepe unius conversione fortunae, ratio omnis amicitiae commutatur, multique cum iis, quibus diu, tamquam praefuerint, non modo exaequantur, sed etiam iis ipsis efficiuntur humiliores: a quibusque antea colisoliti sint, eosdem aut pecunia auctos, aut honoribus amplificatos contra ipsi reverentur atque observant. Quamobrem sit hoc ceterarum communionum, si quibus ita videtur, praescriptum, et tamquam formula, ut, quod in unoquoque boni sit, subductum habeant: ac tantidem se quisque faciat, quanti sit, tantidemque ab amico aestimari se vel postulet, vel patiatur.
Nobis autem alio quodam modo rationem institutam esse, intelligendum est: plerosque enim fallit: quorum est error tollendus, ne, quod faciunt, turbent omnia. Cum igitur
ratiocinabuntur, meminerint adnumerari, appendique par esse non omnia, sed pecuniam modo atque potentiam, quando ea est haec societas conditione contracta, ut potentibus, ut locupletibus propter idipsum, quod opulenti sunt, tribuantur omnia. Quare qui sese paupertatem ferre posse non tam negant, quam re ipsa ostendunt, quibus quaesito opus est, quique aliena egere se fatentur potentia: desinant molesti esse, neque ingenium, autnobilitatem, aut doctrinam, quibus rebus, quamquam pretiosae alioqui sane sunt, ne ipsi quidem magnopere confidunt, magnum quoddam pondus habere postulent, ut comparari se propterea, quod iis instructi sint, superioribus, aut etiam anteferri putent oportere. At vir ego, in quit, sum melior, eruditior, nobilior, una modo re inferior, quae ipsa non in virtute posita est, sed ex fortuna pendet. Sit ita sane. mitto enim, quod plerumque nimium semetipsos diligunt, nimium amplexantur: sed ut ita sit, tenendum tamen illud, nihil in hac communione relictum esse iis rebus, quas illi commemorant, loci: principem esse pecuniam, imperium obtinere potentiam placuit: accepta semel conditio est, quae aut tunc recusanda fuit, cum ferebatur, aut ne nunc quidem improbanda. Fuit olim apud Aethiopas lex, ut eum regem facerent, qui procerissimus reperiretur. Num igitur Philosophus, brevis si forte fuerit, atque Aethiopiae regnum affectet, non ea lege puniendus sit? Atqui sapientia proceritati, omnique corporis staturae longe
antecellit: nemo negat id quidem: sed ea tamen Aethiopes lege vivunt, quam violare sit nefas: sic nos eam servare legem debemus, quam nobis, quasi populo, usus, vitaque communis promulgavit, et tamquam suasit, quamque adeo ipsi sanximus. Tantum enim abest, ut quicquam adscribendum cuiquam sit, praeter id, cuius haberi semel rationem placuerit, ut saepe idipsum, adiectis iis, quae plurimi alioqui sunt, vilius efficiatur. ut meretrix pudore deterior est: ad quaestum enim eius aestimatio refertur, quem pudor, quamquam laudabilis ipse pers, tamen imminuit: petulantia vero, tametsi sua ipsa vi naturaque turpis auget. Neque vero aliam ob causam quibusdam in civitatibus institutum est, ut eximia quadam virtute cives populi arbitrio innocentes relegarentur, isque mos ab Aristotele (quanto qualique philosopho?) non admodum improbatur, nisi, quod cum una aequabilitate res eorum publica contineretur, omne, quod emineret, cuiuscumque tandem id modi esset, amputandum, et tanquacomplanandum censebant: ut ne virtuti quidem, sese nimium attollenti, parcerent. Quare divitiae tantum atque opes in ea re censenda atque aestimanda ponderentur, quibus semel principatus et dominatio data est. reliqua circumcidantur: his se virtus, nobilitas, doctrina submittat: hoc qui recusant (magnus est autem numerus) seditiosi ut in Republ. cives, sic in amicitia turbulenti existimandi sunt. Vinciuntur igitur necessitudine hac longe potentia ac divitiis dispares:
vinculum autem est non caritas, sed utilitas. ex quo illud conficitur, quod antea quoque dictum est a me, errare eos, qui hanc necessitudinem, verae illius, iustaeque amicitiae legibus temperari putant. Nam hoc quoque genus importunum est, magnam quandam aequabilem que benevolentiam atque at dorem amoris requirentium. distinguenda sunt enim necessitudinum genera, ne temere omnia ab omnibus exspectentur. quibus enim sua cuique privatim utilitas proposita paene ex conventu sit, eos nostra causa tantum velle putare, ut alienum commodum anteferant suo, temere optantis est, non considerate iudicantis. Neque vero eadem utrisque proposita utilitas est, sed operam atque obsequium a tenuioribus potentes expetunt: inopes contra a divitibus atque honoratis pecuniam, aut dignitatem. Illi enim, utpote divitiis affluentes, nullum sequuntur emolumentum, sed id modo attendunt, quod eam sibi coniunctionem ad dignitatis splendorem honorificam, ad iuctum autem, cultumque atque res gerendas, cum iucundam, tum vero multis sane locis peropportunam esse intelligunt. Inferiores autem propter paupertatem, atque inopiam, pecuniae fructum aut dignitatem quaerunt: tum propter imbecillitatem factiosos opulentosque amicos sibi, tamquam adminiculum, parant. Quibus ita constitutis, quoniam expedit cum una quaque in re eum nos bene cognitum habere, qui cum negotium nobis futurum sit, tum in huiusmodi necessitudine vel in primis refert non ignota
nobis esse eorum, quibus cum vivimus, studia et voluntates, ut vel ad eas nos dirigamus, vel rem totam, si modo fieri possit, repudiemus: operae pretium est locupletum ac potentium, contraque tenuium atque inopum naturam, et tamquam formam quandam, et speciem, quoad possumus, investigare, in medioque ponere. Neque veroexquisitam quandam ad rationem exigi haec a nobis debebunt: quoniam nec omnibus aeque in rebus subtilitas quaerenda est, nec vero postulandum, ut pressius agatur, quam ipsarum, quae subiectae sunt, rerum vis et natura patiatur. Ac locupletes quidem ita fere sunt morati, ut superbia et fastidio efferantur: perinde enim affecti vivunt, quasi bonis omnibus affluant: et quoniam, quanti unum quodque sit, aestimari fere nummis soleat, eaque ratione argento venire omnia, quia eo ipsi abundent, omnium penesse rerum pretium esse opinantur: itaque beati sibi videntur. Ad hoc accedit, quod homines magnam partem in refacienda atque exaggeranda occupatos, divitiisque inhiantes vident. Quare illarum possessione, tamquam excellenti inter homines bono quodam, quod unum expetant, quodque admirentur omnes, ipsi gloriantur: reliquos autem despiciunt, nec homines putant: quae quidem arrogantia insolentiaque ea quoque re augetur plurimum, neque adeo immerito, quod multos multa locupletem rogare necesse est: tum arbitrantur sese dignos esse dominatu. propter copias enim, quibus ipsi affatim praediti
sunt, dominationem, regnumque expeti putant. Gloriosae itaque, atque insolentes divitiae sunt: eaedem petulantiam habent, superbiae comitem: difficile est enim, nisi si forte ratio adsit, prudentiaque, secundo fortunae cursu non auferri. Eorundem est diffluere luxuria: nam et delicati mollesque sunt, et copiarum ostentatione beati videri volunt. Ad summam, stulta pecunia est, sed fortunata, et felix. Praeterea autem multo haec sunt eadem novis in divitiis deteriora, quam ut in veteribus vitia: repente n. divites facti, sunt abundandi, ut ita dixierim. imperiti, ut plerique Romae. In quo si qui fortasse fuerint, qui detrahi sibia nobis querantur, ii meminisse debebunt, non hunc nobis de hominibus, sed ipsa de re institutum esse sermonem. Potentium autem mores partim cum locupletum natura et consuetudine congruunt, partim aliquanto sunt etiam probiores: nam et honorum studium in his est, et animus virilis, atque ad agendum promptus: praebet enim potentia facultatem, et propter dignitatem gravitas quaedam inest. Ac de locupletum quidem, ac potentium moribus hactenus. In paupertate vero atque inopia, omnia iis contraria reperientur.
Sic igitur animati erga potentes et pecuniosos, tenues amici esse debebunt, ut illorum incommoda, contumelias, iniurias, ineptias non modo facile perferant, sed amanter etiam tegant: eosque, quoad fieri possit, diligant: colant quidem certe omnibus locis, atque obseruent.
diligi enim volunt, propterea quod existimant, a quibus amentur, iisdem sese probari. Itaque cum omnia sibi divites arrogent, amicorum obsequiis, atque observantia magnopere delectantur: sui enim de se iudicii habere eos ascriptores putant. Difficile est autem diligere eum, quem non probes: nihiloque factu facilius sic moratos, quemadmodum dictum est, probare. veruntamen, ut ait Tiresias ille:
Quando pauperiem missis ambagibus horres,
devoranda haec sunt, ferendumque aequo animo, quod corrigere nequeas: praesertim cum non virtute et probitate haec necessitudo contineatur, sed emolumentis, et fructu. Stulte igitur faciunt, atque inutiliter, qui, tamquam Horatianus Davus, decembri in dominos abutuntur libertate:
Tu, cum sis, quod ego: et fortassis nequior.
perniciosa enim haec sunt, praesertim adversus potentiam, superbiamque. Quare non modo dici, proferrique hac non expedit, sed ne cogitari quidem sine detrimento possunt: retrahunt enim nos ab obsequio et cultu potentis amici, sine quo contineri necessitudo haec diutius non potest. Non minus est autem eorum vitium, damnum certe idem, quide superioribus amicis in omni sermone absentibus detrahunt, eosque quos revereri et colere non modo decet, sed etiam fructuosum est, laedunt. Itaque dupliciter accusandi sunt, et quod ab officio recedunt, et quod corum cum factis minime consentit oratio: cum
eo enim re vivunt, quem sermone improbant. Superbi etiam atque arrogantes monendi sunt, atque, ut ab hoc studio desistant, hortandi: nam nihil obsequio atque observantiae tam est adversarium, quam arrogantia: observamus enim et colimus, quos insigni aliqua re antecellere nobis putamus: omnia autem sibi qui arrogant, naeilli longe absunt, ut cuiquam obsequi velint. Ac sunt omnino quidam nulla de re tam solliciti, quam ut ne cuiquam succumbere, aut quicquam cuiquam concedere videantur: ii sese inferiores appellari, mortis instar putant, pauperiores tantum dici volunt: austeri, tristes, duri, omnia summo iure severe agentes, atque acerbe: qui si appellentur modo, continuo ad calculos abeant, confestim sua atque aliena digitis metiantur: rationem subducant, a qua ne punctum quidem cuiusquam causa decedere ius esse arbitrentur. ii, ut antea dictum est, ad aliud studium traducendi sunt, ne aetatem sollicite anxieque degant, et, ea exacta, frustra, quod nihil processerit, fortunam, quod facere solent, accusent, cum ipsi in culpa sint. Nobis autem leni homine opus est, molli flexibilique ingenio praedito, qui et de suo iure decedere didicerit, et parere fortunae: idque animo hilari, aut certe aequo facere possit, ut non appareat coactum obsequi: nemo enim, quem colit, illi invitus obtemperat. Quoniam igitur superbiae occurrendum est, nihil est autem ad eam mollendam ac demulcendam valentius observantia atque obsequio, in eo exiles atque inopes
amici elaborare debebunt, ut in superiores omne officium, omnemque cultum conferant: id partim in dictis apparebit, partim in factis. In sermone igitur et congressionibus non modo comitas et suavitas adbibenda est, sed quaedam etiam reverentia: assentatio autem, de qua mox dicetur, procul amovenda. Permultum vero idrefert: nam neque quicquam est, quod tam crebro incidat, quam ut loquamur, et ad conciliandos hominum animos summa in oratione vis est. Illa igitur primum cautio adhibeatur in verbis, ut summissa, ut humilia sint, ut prope abiecta: blandum enim in saeculum incidimus, cuius in errore nihil est, cur versari nos cum reliquis pudeat. contumax est non modo monere, sed etiam consilium dare: reprehendere vero non ferendum. Longum est autem singula persequi. Quare genus ipsum indicasse, sit, opinor, satis. Deinde repugnandum, si qua in re forte fuerit, ut pedetentim timideque fiat, et tamen et raro, et non nisi necessario: neque enim est obsequentis adversari: saepe autem in congressionibus, aut in conviviis disputationes inducuntur, incertis aut subtilibus de rebus: in quo docti quidem homines, et ingeniosi, facere sane imprudenter solent: arripiunt enim ipsi tamquam suo iure sermonem, obloquuntur, interturbant, pertinaciter resistunt, redarguunt denique, idque acerbe, atque acriter: non sunt haec observantiae, aut obsequii signa. At non mea, inquiunt, culpa est, quod homo rudis, atque illiteratus, et fortasse
hebes, de rebus obscuris atque involutis balbutiens me lacessat, irritet, in contentionem vocet, praesertim eam ipsam artem ad quam disputatio pertineat, professum. sed parcendum tamen est, quasique cum amico lucteris, non cum adversario, non est viribus utendum. scitum est enim in loco cedere, aut succumbere: victoria vero saepe perniciem habet: ex quo vetus illud ni/kh kadmei=a. At difficile est, inquiunt, praesertim concalefactis iam altercatione animis tum in eo ipso, quod profiteamur, cuiquam nos cedere videri, pati non possumus. Ego neque hoc disputo, et, si postulant, etiam concedo: illud teneo, atque denuntio, inutile id illis esse, plane etiam perniciosum. Quare superbiam excutiant, animum molliant, aut amicitiam sese gerere nescire fateantur. Diligenter etiam caveant, ne quando committant, ut cum potenti amico iocari aggrediantur, nisi ab eo ipso invitati, ac prope iussi: inest enim in ioco aequabilitatis significatio, et securitas quaedam, qua superbia irritatur: cavillationem autem, et dicta superiorum, quamquam habebunt saepe aculeum, et contumeliam, hilaritate et lepore excipiant: iracundiam, nequa forte erumpat (effervescet enim illa quidem) quam diligentissime poterunt, comprimant: ac, ne si acrius quidem pupugit, quicquam mordere audeant: neque enim est oboedientis, doloris sui poenas persequi. quo autem cuiquam uberius erit ingenium, atque acutius, eo difficilius is praestare hoc poterit: multa enim
occurrent salsa, quae vix reticebit. Estque omnino haudquaquam mediocris patientiae, cum saepe vapules, telum autem semper teneas, numquam referire: sed iracundia tamen perquam diligenter cohibenda est, neque cum superiore, ne iusta quidem decausa, concertandum: nam et victi oderunt, et pares cum discedunt, tamen vinci se putant. Itaque alio sese convertunt, et eos quorum tractata semellaesit asperitas, in posterum non attingunt. Quo autem modo iucunda consuetudine, assiduisque sermonibus, et comitate superbia mollitur, ita silentio, severitate, et tristitia recrudescit: tum stultum est, quorum contumelias perpeti necesse habeas, eorum non ferre iocos. Quare ita sese tenues comparare amici debebunt, ut potentis vel immoderatam in iocando licentiam, non modo bonam in partem accipiant, sed etiam, quo familiarius tractentur, habere se gratiam significent. Reliqua vero in vitae consuetudine ea moderatio adhibeatur, ut in sermone plurimum hilaritatis, plurimum et festivitatis insit, non effusae, sed ad voluntatem nutumque divitis amici omnis oratio temperetur: tristitia vero, et taciturnitas absit, quae minime amabiles, et plerumque invisae, suspectaeque sunt: quos enim tristes animadvertunt, iis se suspicantur non satisfacere. Praecidatur etiam loquacitas: est enim reverentis adhibere modum. Neque vero sermonem ipsi priores inducant, nisi si forte iussi sint aliquid in medium, consumendi otii causa, ut fit, proponere: ad superiores enim
pertinet iudicare, qua potissimum de re velint audire, neque immerito is arguitur, qui praefestinet, ubi herus adsit, praeloqui.
Quod autem dictum a me est, procul ex hac consuetudine amovendam assentationem esse, videamus, quam vim habeat: non sum enim nescius, secus a plerisque solere praecipi: qui cum adulationem unam omnium rerum fructuosissimam esse contendant facile permultos nominant haud magni pretii homines qui una assentatione adiuti, non modo divitias pararunt, sed ad summos etiam dignitatis gradus irrepserunt. sed, quamquam ab utilitate profecta haec ratio est, non debebunt honestatis et iustitiae oblivisci. Itaque, ne quid turpitudinis, lucri causa, contrahatur, operam dabunt, tuebunturque iustitiam, si non summam illam bonorum, at hanc popularem saltem vulgi: etenim unum pecuniae fructum sequi si volumus, neque honestatem audimus, eos ipsos superiores amicos spoliemus licet, aut adversariis prodamus. Cavendum est igitur, quamquam ab utilitate profecta haec ratio est, ne longius si progressi erimus, iustitiae fines transgrediamur. Quid est autem, quod ab honestate longius absit, quam assentatio et blanditia? quarum cura et nutrimentis hominum educentur, saepe etiam gignantur, et procreentur vitia. Metue igitur,
Scurrantis speciem praebere, professus amicum:
Finitima est autem obsequio blanditia: tum in unaquaque re difficile est statuere quatenus: sunt enim vitia cum virtutibus prope continentia, aut ita certe inter se coniuncta, vix ut appareat commissura: sed quaedam tamen est regula, qua uti qui volent, neque a probitate discedent, et utilitati tamen consulent. Est igitur in congressionibus sermonis quaedam temperatio, et modus, quam quidem virtutem, cum ea vocabulo carere videretur, ab amicitia mutuati, fili/an Peripatetici nominaverunt: quod eius compotes qui sint, talem ad omnem congressum humanitatem, affabilitatemque adhibeant, qualem adhibere inter se amici consueverint. In eo autem posita est, ut neque omnia ad voluntatem loquamur, et petulantia tamen absit, et tristitia, austeritasque vitetur. Ad eam autem mediocrem retinendam, permagni refert, qui cum loquare, quique ipse sis. Id quale sit, ut pleraque omnia, in iis animadverti maxime potest, qui, longo quodam interiecto tamquam intervallo, inter se distant, ut in parentibus, et liberis, ut in privatis, et iis, qui sunt in magno aliquo imperio: quae enim in privatum commode dicta existimantur, eadem in magistratum collata petulantiae habentur non ferendae. Ac parentes quidem obiurgare flagitium est, magistratum nefas, parem vero non dedecet. Hanc in sermone mediocritatem retinere hic noster vel mordicus debebit: lubricus enim locus est, ut neque ad assentationem delabatur, minimeque sit
amarus, aut agrestis. Id autem, nisi quid me fallit, ea ratione efficere non incommode poterit, si, quae superiore in amico probanda erunt, ea et suo loco, et pleniore etiam aliquanto, ut dicitur, ore laudabit, peccata vero non attinget omnino: ad pares enim amicos monitio, atque obiurgatio, non ad inferiores pertinet. Qui vero ea laudant, quae non probant, improbi hominis funguntur officio, et vani, ac fallacis, et fraudulenti. Omnis autem sermo verecundiae plenus esse debebit: non modo quia sic omnino bene moratos decet, sed quia securitatem etiam petulantia prae se ferre videtur. Absitigitur obscentias: tetrae etiam, immundaequeres ne appellentur, singulisque cum dictis tum factis significatio quaedam insit, non negligeretenuem amicum, quid de se superior sentiat. Provideant etiam, ut gestus, motus, incessus, status, sessio, accubatio, manus, oculi, vox, non ineptiis modo vacent: est enim id alius cuiusdam disciplinae praecipere: sed ut reverentiam quandam erga potentem amicum, cultumque indicent. Removeantur igitur cachinni, et clamores, et palaestrici quidam motus, tum oscitatio frequens atque excreatio, reliquaque id genus, quae soluti liberique sunt animi, ad amicorum aequabiles congressiones reseruentur. Vestitus etiam ratio habeatur, ut elegans, ut mundus, ut aptus sit: volunt enim ostentatione divitiarum, quemadmodum dictum est, beati videri: tum ad luxuriam pertinet, quorum
utantur ministerio, eos non agrestes, nec sordidatos habere, sed elegantes, et ornatos.
Quamquam autem in sermone plurimum cultus observantiaque clucet, permultum tamen etiam in factis apparet. Quam obrem superioribus inferiores praesto sint, obsequantur, obtemperent, neque re tantum ipsa, sed etiam significatione quadam, et specie: nihil enim necesse est tantas amicorum catervas domi alere: ad speciem comparantur, et pompam. Quare ne haeo quidem negligant: adsint, astent, sectentur, assiduitatem praestent, molestiam caveant: neque sic cogitent, non hasce sibi datas esse partes, sed certum quoddam munus assignatum: sunt enim communes inferiorum omnium amicorum. Qui vero cunctantur, qui tergiversantur, et cessant, perniciosum genus in hanc communionem inducunt: parce enim ac restricte munus ipsi suum cum exsequuntur, potentem amicum prope admonent, ut benignitatem ipse quoque suam contrahat, ac minutatim, exigueque praebeat omnia. In rebus autem gerendis, curandisque mandatis, primum fides integritasque praestanda est, non modo quia decet, rectumque est, sed quia fructuosum est etiam: quos enim fideles experti sunt, iis sese totos committunt, et tradunt, eoque bene etiam illis facere coguntur. Deinde cura, et diligentia, et sollertia, quasi in re propria adhibeatur, maior etiam si fieri possit: quo difficilior est cura rerum alienarum. Sed haec communia societatum omnium: illud
huius coniunctionis est proprium. Neque enim, quod commodissimum, aptissimumque quaque in re fuerit, spectare debebunt, sed illud modo attendere, quod maxime potenti amico probetur: id quod una in re notatum ad reliqua omnia transferri poterit. Qui igitur ullo fere in gradu dignitatis locari sunt, homines eruditos atque in scribendo exercitatos seorsum parant, qui de omnibus rebus, quaecumque inciderint, epistolas componant, ut eae superiorum amicorum nomine reddantur: ii persaepe ea praecepta servantes, quae magno labore didicerunt hominibus illiteratis, a politaque et accurata oratione abhorrentibus suas lucubrationes non probant: optima quaeque aptissimaque inducuntur: omnia pervertuntur, retexuntur omnia. Quid igitur est tui consilii? illud scilicet Euripidis de Phoenissis:
Potentium stultitia perferenda est:
Et (quamquam difficile factu est)
Una cum insipientibus desipiendum.
Unam igitur habebunt non scriptorum modo, sed etiam actionum omnium regulam, potentis amici voluntatem, aciudicium: ad eam se formabunt, eaque metientur dicta, factaque omnia: neque vero perpendent, quam recta sit, aut prava, sed tantum elaborabunt, ut eam bene cognitam observandoque notatam habeant: dabuntque operam non ut recte, si quid mandatum est, curent, sed ad voluntatem superioris amici apte atque accommodate. Itaque inferiou
amicus imperium herile discat, ut quod frons velit, oculi sciant. Haec fere sunt inferiorum partes atque officia amicorum, vel stirpes potius quaedam atque initia, e quibus ea orta, ac profecta sunt: expositis enim generibus, singulas tamen secare ac persequi partes, cum infinitum duximus, tum vero etiam minime necessarium.
Locupletibus vero et factiosis multo, ne errent, huiuscemodi praeceptiones attentius audiendae, retinendaeque sunt: est enim potentia, nisi si quis artem, hoc est rationem adhibeat, ipsa per se licentior. Itaque solutam eam ac liberam paulo si diutius siveris, ubi se corroboravit, exsultat, effrenateque effertur, ac ruit. Quid enim mereat quis, ut nonnullorum, quos significari a me, quam nominari est aequius, immanem ac barbaram superbiam ferre velit? qui quidem eo usque sunt odio digni, nihil ut mirum sit, si abiectissimi quoque homines egestatem, vel summam perpeti malint, quam eos non modo ferre, sed ne aspicere quidem. At tenues, atque inopes, satis ab ipsa necessitate, quod sui sit officii, admonentur: et, si quid tamen peccent, sane haud deesse corrector potest. Satuant igitur divites se quoque legem tenere: quando patrium etiam ius quibusdam quasi cancellis natura circumscripsit, quos transire nefas, impiumque sit: nec quos fortuna atque opibus anteeunt, eos tamquam desertos omnino, ac negelctos, pro nihilo habeant: nec vero abiectissimum quoddam observantiae genus, cultumque servitio proximum
omnes ab omnibus requirant: dilatantur enim intervalla, contrahunturque, quibus alii alios praecurrunt. Ad eorum igitur magnitudinem, et spatium tenuium officia amicorum referantur: neque enim par est superiorum omnium praestantia. Itaque Deum (plurimum enim inter se distantibus in rebusid, quod monstrare volumus, apparebit maxime) Deum igitur veneramur, et colimus: homo autem paullo locupletior sacrificium sibi quoque ad aram fieri ab inopi amico si postulet, insaniat: ne claros quidem atque illustres cives pari obscruantia colimus, ac Persarum regem. Ut igitur in ferioris partes sunt, obsequium ut praestet non gravate, sed libenter, nec semper monitus, sed saepe ultro: ita superioris contra est officium, eorum sedulitate nec abuti, nec acerbe obsequium exigere: sicque cogitare, amicorum uti sese opera, si non gratuita, at voluntaria, at certe libera, non autem seruis imperitare: liberi enim sunt, nec lege tantum (nam id quidem perspicuum est) sed etiam natura: si quidem is natura servus est, cuius unum est, aut certe praecipuum, in corporis, membrorumque usu positum munus, quiqueita rationis est particeps, illam ut sensu percipiat, non ea ipse ut praeditus sit, ii autem, quos iam dudum inferiores amicos appello, non ut operarii quidam, ac baiuli, membrorum robore, ac lacertis, sed potius industria, et ingenio, et rerum usu, animi denique viribus, non corporis commendantur. Liberi igitur sunt: verum consuetudo
atque dicendi mos famulatum, ut antea quoque dictum est, tristi sane verbo, coniunctionis huius necessitudinem nominavit: sed idem tamen mollivit. etenim vel superiores qui sunt amici apud eos, quos diligunt, quamquam tenues sunt, seruitutem seruire sese, quia ita mos est dicendi, dicunt: ut iam benevolentiae id, observantiaeque nota, non servitii vocabulum sit. Sed verum investigantes de rebus, opinor, potius, quam de nominibus sollicitos esse oportet. Nam quamdiu veteribus servos bella suppeditarunt, nec habere eos lege prohibitum est, nihil magnopere fuit, cur liberorum opera et ministerio uterentur. Itaque nihil mirum, si noin suum propriumque est ei rei vocabulum impositum, quae fere esset incognita. Ubi vero et bellica nostris in hominibus frangi virtus coepta est, atque hominem religionis socium seruitute premere impium existimatum, verisimile est, ut infimi initio homines mercedula adducti eum facere quaestum occeperint, ut opulentioribus servorum vice ministrarent: deinde vero re paulatim in morem inducta, honesti quoque homines eum ipsum quaestum non sint aspernati. Verum sero viguit hic quidem mos, eo scilicet demum tempore, cum ii e medio sublati sunt, qui ei rei nomen cudere, et tamquam fabricari poterant. Itaque in renova vetus vocabulum quod usurpemus, nisi quid me forte fallit, non est: novare autem nobis quidem non licet: iis eni haec tractare conamur vocibus, quae multis antea saeculis prope
conticuerunt, quam haec inventa communio sit. Sed nos eo redeamus, unde digressi sumus. Tenuiores igitur amicos ad famulatum usque qui deprimunt (quotus autem quisque est, qui id non conetur efficere?) ii non modo inhumaniter faciunt, atque inclementer, sed etiam iniuste, ac plane tyrannice. Cuius enim est dominatus, in xysto multas horas quottidie ambulantem amicos adesse ad unum iubere, eosque apertis capitibus dextra, sinistra stantes ne respicere quidem? Regibus igitur haec, atque huiusmodi imperia relinquantur: qui vero parem illis praestantiam assecuti non sunt, desinant eorum speciem affectare, ne et suis odiosi, invisique sint et irrideantur ab alienis. Nihiloque clementius illud est, cum levi quaque de causa contumeliis, convicioque, et clamoribus honestos saepe homines consectantur: idque palam in publico. Quid vos seruis faceretis? ut enim sit impotentium amicorum ferre omnia, vestrum certe est, quantum eos oneretis, videre. Nam qui eousque protervi sunt, atque effrenati, ut manus etiam hominibus liberis afferant, eos tamquam desperatos aliquos coercendos censemus, non admonendos. Negat Aristoteles, ullum esse officium, quod in servum, quia quidem servus sit, tueri dominus debeat: sed quia homines tamen serui sunt, adversus eos quoque humanitatis leges inviolatas servari censet oportere. Nec vero illud incommode, quod falsus ille Sauria, quamquam servus, et quidem nequam, homini liberor respondit in iurgio:
Tam ego homo sum, quam tu.
At ii ne liberos quidem homines putant, quorum etiam durior est, quam bestiarum quarundam, apud eos causa, etenim quibus equis ipsi vehi consueverunt, eos curari diligenter student, neque labore nimio defatigari, fessosque recreari, et conquiescere volunt: hominibus vero quando aut quisquam parcit, aut medetur, aut ulla in re consulit? aut quodnam Romae genus est tam omni indignitate atque iniquitate exercitum, quam potentium tenues amici? sunt haec non modo Christianae caritati atque humilitati repugnantia, sed ab humanitate quoque hac communi, longe, longeque abhorrent. Ne igitur humanitatem fortuna obruat, neque opes, et potentia libertatem coerceant. Difficile est autem omnibus in rebus modum non solum tenere, sed etiam, qui sit, cogitatione investigantes statuere: variantur enim officia personis, temporibus, aetatibus, rerum natura, hominum moribus, locorum consuetudine, rebus aliis prope innumerabilibus: quam quidem varietatem uno aspectu intueri, et comprehendere, hominis est acute, celeriterque dispicientis. Nos neque acrius cernere nos quicquam putamus, neque id magnopere nunc quidem necesse esse arbitramur: satis fieri enim huicloco posse statuimus, si praecipiemus utea, quae superius memorata sunt, retinere velint. Sunt autem duo, unum, ut amicorum obsequio atque opera tum clementer, et benigne, tum etiam iuste, hoc est
congruenter, utantur: alterum, ut ipsi minime sint amari, minimeque difficiles ac morosi. In muneribus igitur assignandis, dandisque negotiis, personarum ratio et delectus habeatur, ut, si quid sordidius tractandum inciderit, vilissimo cuique mandetur: neque per homines nobiles, quod nonnulli perversitate quadam adducti student, verrantur aedes, aut e tricliniis conclavibusque immunditiae efferantur: laboriosa ut ne imbecillis, neve subturpia quaedam honestis, aut ludicra et levia grandioribus natu imperentur. Nec enim Homerus Phoenicem Aachillis iussu pocula ministrantem facit, hominem senem et gravem, sed adolescentem, aequalemque suum Patroclum. Illus etiam praestent, ut nihil omnino cuiquam maioris aut onerisimponatur, aut laboris, aut contentionis, nisi necessario, aut certe magna de causa: praecipit enim humanitas uti ne aliena sollicitudine et cura, praesertim quae gravior sit, tamquam animi causa, abutamur. Nam ii quoque, qui serui plane sunt, ferre haec graviter, aegreque pati solent.
Haec heri immodestia coegit me,
Qui hoc noctis a portu ingratis excitavit:
Nonne idem hoc lucis me mittere potuit?
Ferramenta, et vectes, reliquumque instrumentum animale habuisse Daedalus dicitur: num igitur eum censemus, aut quae serrae essent opera, caelo mandare solitum, aut eam ipsam, cum moliendum tamen nihil esset, vetuisse
quiescere? Hunc igitur imitentur, sitque imperium in amicos iustum et clemens. Qui vero acerbe ab amicis operas exigunt, qui semelatque iterum cessantibus succensent atrociter, qui sese implacabiles atque inexorabiles praebent, praeterquam quod iniuriam faciunt, non amicorum catervis sese stipatos esse cogitare debent, sed hostium. Atque etiam est in sermone et convictu superiorum comitas quaedam vel severitas potius, sed Humanitate et iucunditate condita, qua praediti qui fuerint, eos domestici amici, quasi parentes verebuntur, non autem, ut tyrannos, metuent, eoque etiam diligent. Omnes enim, quem metuunt, eundem oderunt. Verum plerique familiaritatem nimiam vitare dum volunt, quod apud eos, qui in consuetudinem sese penitus immerserint, retinere se dignitatem vix putant posse, contumaces sunt, atque inhumani. Ac fuit omnino Deioces quidam Medus, vir sapiens inprimis, qui cum propter iustitiam, ut est apud Herodotum, rex esset constitutus, cum alia multa dicitur habuisse salutariter in stituta, tum illud in primis, quod ad maiestatem pertinet: quaecumque enim inciderent, transegisse per interpretem dicitur, ur Medorum audiret ipse neminem, neque cuiquam aspiciendi sui potestatem faceret. Metuebat scilicet vir magnus invidiam: aegreque laturos sentiebat cives suos, qui cum pari dignitate tam multos annos vixissent, eum ipsum tanto sibi honore praeferri. Huic igitur malo occurri ea ratione putavit posse, si sese non familiatitati
modo, sed etiam oculis civium subtraxisset: fore enim, ut paulatim ab ea, quam dese cogitationem habere soliti essent, desuefacti, maius quiddam animo conciperent et mente: sic est enim omnino: nam quae incognita, intractataque habemus, ea maiora plerumque animo nobis fingimus, et suspicamur esse. Neque vero ego is sum, qui superioribus id praecipiam, ut sese inferioris ordinis amicis, quasi germanis fratribus, patefaciant ac nudent: sit hoc simplicis sinceraeque amicitiae proprium: sed, ut hoc non probarim, ita austeros, tristesque, et duros esse eos nolim. Recte autem Deioces, ut in Barbaris quidem, dominationeque nova: quamquam multa eum secuta esse incommoda necesse est, in primisque illud, quod aequalium, quod suorum, quod civium denique consuetudine et conspectu caruit. Dignitatem igitur potentes retineant, sed bono modo, audiantque, negotiis curisque vacui, domesticos amicos, et quidem humanirer, benigneque respondeant: interdum etiam ultro ipsi appellent, familiariter quoque garriant, dentque sese ad lenitatem: ut intelligant homines tenues non tamen ser viliter se tractari. Est enim hominis natura minime dominationis patiens, quo magis seruitutis ac famulatus species, quae ut in suis appareat, de industria quidam efficere solent, occultanda est atque opprimenda. Sed est etiam in nonnullis malitia quaedam simulata comitas, qui, quo diutius amicorum operis fruantur, gratis homines miseros atque abiectos spe producunt, et
clementiae bonitatisque simulatione lactant, ut annorum multorum labores una cum blanda appellatione compensentur. Tollatur igitur meretricius hic mos, malitiaque et fraus non ex hac consuetudine solum, sed e tota vita pellatur: nec, pecunia fraudare quempiam si turpeputamus, vitae, atque aetatis alienae fructus intercipere, frustrarique per bonitatis speciem homines vel amicos, vel certe familiares, tenues quidem atque inopes, rectum honestumque censeamus. Callida est etiam, malitiosque eorum interpretatio, qui, quod tenuibus amicis non iniuste, aut graviter imperarint, quodque in eos ingenio leni et clementi sint, vigilias, labores, curas, pericula, damna omnia dissoluta illis esse existiment, affatimque satisfactum autument: quasi vero id initio spectatum sit, ut obsequium obsequio, ac non pecuniae fructu atque emolumentis compensaretur. Neque enim citharoedum, in epulis qui caneret, iidem si conduxerint, atque is ubi postridie mercedem exigat, assidere hominem iubeant, audireque se vicissim vel modulatius canentes, non iniusti sint: non enim commodata oblectatio est, eandem ut reponere aequum sit, sed quasi vendita. Quomodo autem superiorum incommoda et contumelias inopes perpeti decet, neque id patienter solum, sed etiam demisse: ita vicissim, si quid offensum ab inferioribus forte sit, si quid repertum vel in natura est, vel in moribus vitii, aequo animo tolerabiliterque ferre id superiores
debent. Quam enim difficile sit ad alienum arbitrium sensumque viventem, ut cum dicta, tum facta, tum ipse medius fidius motus gestusque ad alienam voluntatem dirigatur, nihil offendere, nusquam incurrere, ex eo intelligere licet, quod ne, ad nostrum quidem iudicium, ad libidinemqueve cum vivimus, facile nobismer ipsis satisfacere solemus. Provideant igitur, ne, si quid aut quottidiano in ministerio minus apte, minusue eleganter forte ceciderit, aut in rebus mandatis gerendis non exquisitam quandam solletiam, industriam, diligentiam, celeritatem praestiterint, tenues amici, continuo excandescant, atque efferantur iracundia: quod faciunt quidam, et sane furenter, et saepe. Nihil est enim facilius, quam per alium efficere quod velis, quaidratione, commodissime fieri possit, optantem cogitatione designare: sed facientes multa impediunt, multa interturbant, et retrahunt. Quamobrem cum indulgere potentes inopum peccatis aequum est, tum sese ipsos excutere perscrutarique decet, ne, si quid forte in animo mendi latuerit, quam ipsi culpam sustinere debent, eam amicis attribuant: saepe enim usu venit, ut superiorum inconstantia, perversitate, festinatione, iracundia, levitate, bene ac prudenter institutae, procurataeque res, accurateque ac diligenter administratae conturbentur, secusque cadant. Ex quo illud e vetere comoedia:
Quam arduum, dii boni, negotium est,
Dementi hero cum seruitutem servias.
Caveant igitur hoc quoque: neque in amicos stomachum erumpant, cum irati sibimetipsis esse debeant. Quoniam autem non benevolentia, neque caritate adducti, sed praemiorum illecti spe, quemadmodum antea quoque dictum est, ad hanc coniunctionem accedunt, procuran dum est, ut, quisuas partes diligenter accurateque peregerint, qui observantiam, et sedulitatem, fidemque et sollertiam praestiterint, ne laborum suorum praemio ac mercede fraudentur. Ac quo modo ad inferiorum quidem officium pertinet, ut ne quicquam acerbius exigere videantur, neque potentem amicum flagitent, neve urgeant, sed tantum admoneant, et rogent, idque verecunde (longe enim ab obsequio atque observantia recedit, qui ad summam illam rationem ac veritatem ius suum persequitur, eamque ob causam indigne parentes ferre solent, cum a liberis in iudicium vocantur: exaequari enim cum iis se nolunt) sic haesitantis est, atque adeo iniuriam cogitantis, cunctari, exspectareque, dum admonearis, ut ut quod debeas, dissolvas. Est enim plane debitum, ne forte errent, ut, quorum vita in nostris commodis consumitur, eos remuneremus. Non igitur beneficium sese dare arbitrentur, neque in gratiae loco potentes atque opulenti ponant, cum bene de se meritos tenues amicos facultatibus augent ac locupletant: sed ita existiment, obsequii se atque observantiae praemium solvere, instum quidem ac debitum: quaque ipsi mensura operas industriamque ab illis
exegerunt, eadem retribuant mercedem, imitenturque terrae, agrorumque consuetudinem, qui, a quibus diligentius coluntur ac laboriosius, iis uberiores fructus ferunt: praeterquam enim, quod officio facient satis, utilitati etiam consulent: grati enim habebuntur ac benefici: atque ea re omnium erga se voluntates studiaque amicorum excitabunt, ut summa alacritate, summaque contentione adsint, obsequantur, obtemperent. Illud etiam summopere vitandum est, in quod plerique solent incurrere, ut domesticis familiaribusque amicis male ne sit, neve cibaria restricte nimium dent, ne vilissima quaeque et contemptissima consectentur, ne algeant, ne esuriant: nam id quoque in mercedis, non in gratiae loco ponendum est, ut illi, sua quisque pro dignitate, alantur. Qui vero aut demensum, quasi seruis, exigue sordideque praebent, aut, si quis quid commiserit, si quis uspiam cessaverit, id cibo et potione subducenda vindicant, dupliciter reprehendendisunt, et quod illorum in se cum odia, tum etiam voces irritant, a quibus diligi, colique velint, et quod, per quos lautitiam magnificentiamque ostentari, elucereque volunt (nullam enim aliam ob causam tantos suscipiunt sumptus) per eosdem illorum sordes, avaritiaque detegitur, atque effertur. Huc accedit, quod aspere avareque tractati, de potentis amici benignitate cum semel desperarunt, in posterum quoque eum contemnunt. Itaque neque dant operam, ut illius sibi gratiam concilient, et si quam etiam
collectam habent, dilabi facile patiuntur: neque enim gratis diligere ac ne diligi quidem, nisi ex ea re ad se utilitas redeat, volunt. Itaque aut nulli, aut vilissimus quisque in officio est: utilitas enim, quae huiusmodi necessitudinem constituit, eadem tollit. Quam obrem sua quoque interesse potentes statuere debent, ut quoad fieri possit, alacres, speique bonae plenos inferiores amicos habeant, amantesque sui, ultroque ac libenter obsequentes. id assequentur, si leniter, si humaniter utentur imperio, et si bene, benigneque merentibus fecerint. Nunc vero imitantur plerique civitatum quarundam leges, non sapientissimas illas quidem, quae poenae suppliciique metu deterrere improbos ab iniustitia tantum conantur, satisque habent, si illud praestiterint, uti facinorosis inutile sit peccare, aut plane etiam aerumnosum. Rectius autem est eas sequi, quae regiae a Xenophonte appellantur: eae enim efficiunt non modo, ut peccare inutile perniciosumque sit, sed etiam ut recte facere sit fructuosum, cum praemia bonis fortibusque proponant. Studeant igitur potentes, ut voluntario amicorum obsequio utantur: ita enim demum potentia iucunda est, si in volentes eam exerceas: in invitos autem, ac repugnantes, imperium iis dedisse mihi Deus videtur, quos dignos iudicavit, qui ita affecti viverent, quem admodum Tantulus, quem apud inferos ferunt semper secundae mortis metu torqueri. Callidum est etiam quorundam, versutumque consilium, qui domesticos inferiores
amicos inter se congruentes metuunt, eoqueve in discordiis dissidiisqueve in familia commovendis, odiisque fovendis, atque alendis sunt occupati: conspiraturam enim in patremfamilias consentientem domum aiunt, dissidentem autem inter se cum eo conventuram. qui si in improbos incide runt atque infideles amicos, quid est, cur cavere eos, quam coercere aut omnino iis carere malint? Sin probos integrosque nactisunt, metuere nihil attinet: qui autem esse potest discrepantium inter se amicorum usus? Addiscantigitur imperii gerendi rationem: neque enim facilis quaedam res est, aut pervulgata: ac, si verum quaerimus, ne humanitatis quidem usquequaque, sed magna ex parte divinitatis: verum ea doctrina ab alia quadam arte petenda est, quam qui tenebunt, nae illi facile praestabunt, ut ab iis, qui inter se vel fraterne diligant, colantur ipsi, atque amentur plurimum: ea tamen illud habet praeceptum saluberrimum, quo iubentur, qui cum aliquo imperio sunt, eorum quibus dominentur, voluntates, beneuolentiamqueve collectam et comparatam habere: nam et dominatio tutior est ac munitior, et obtemperantium usus tum fructuosior, tum longe, multumqueve iucundior. Quo magis accusandisunt, qui aeternum cum familia sua bellum susceperunt, qui non modo suorum patrocinium non suscipiunt, sed etiam ipsi oppugnant, et quasi adversariis atque inimicis, quibus possunt locis, incommodant, ac, quo quemque industriorem, fidelioremque experti sunt, eo deprimunt magis, veriti
scilicet, ne, si semel emerserint, vel ad alium se conferant, vel rem suam agere velint: rectius autem erat, quomodo veteres efficiebant, ut e seruis sibi libertos haberent eos, qui liberaliter seruirent, sic hos a mercenaria et servili, ad gratuitam et liberalem amicitiam illos evocare: neque vero rectius tantum, sed etiam utilius. Quod est enim praedium, quaeve possessio tam opima, tamque omnium fructuum ferax et fertilis, quam amicus est? Quantum vero interesse putamus, per gratuitos ne amicos res nostra, nosqueve ipsi curemur, an ne per hosce in quibus amicitiae simulacra vix illa quidem apparent? amicitia vero ipsa plane longe abest. Etenim, qui vitae suae velut usuram locant, ii, fieri non potest, quin laborum mercedulam, spemque dubiam utilitatis spectent, sesequeve respiciant, dequeve se unis anxii sollicitiqueve sint. Itaque quomodo coloni, qui non suos, sed de dominis conductos, fundos colunt, nec arbores serere, nec fundum instruere, nec vero villam aedificare ornareve volunt, sed eam modo culturam adhibent, quae praesentes fruges, quam minimo fieri possit impendio, quam uberrimas habeant: sic ii, quam diu quidem, tamquam operarii aliqui, deserviunt, nulla re augeri aut amplificari superiores amicos student, neque dant operam, illi ne nudi, inanesque sint, sed, ipsi ut quam brevissimo temporis spatio quamplurimum auferant, in eo laborant. Ubt vero a quaestu ad caritatem, atque amicitiam ingenuam illam ac gratuitam traducti sunt, iam, quasi agrorum domini, non illud modo
attendunt, quantum ex ea coniunctione uno illis aut altero anno reficiatur, quantumque ex ea re capiant, sed uti nos ornatos, beneque cultos habeant, id vero curant, atque enituntur. Itaque, amore ac benevolentia complexinos, omnem laborem suscipere, omneque adire periculum gestiunt nostra causa non secus quidem ac sua: nec iam defatigantur, aut conquiescunt, aut separatim sibi quicquam a nobis prospiciunt: quae quidem amicitia, nisi superbia humanitatem obterat, nisi hominis ponamus naturam, immanitatem autem belluarum induamus, sua ipsa sponte oriatur, atque alescat: nihil est enim, quod homini accidereiucundius possit, quam hominis consuetudo, praesertim congruentis: ut sapientem quoque, qui haec tractant, in solitudine beatum fore negent. Nihil est autem proclivius, quam ut, quorum iucunditate oblectemur maxime, ea diligamus, atque amemus plurimum. Magna praeterea est convictus, et contubernii, ad hominum animos benevolentia implicandos, vis. nam bestiarum quoque nonnullarum animadvertere desiderium licet, cum ab iis eas distrahas, quib. cum pasci consueverint: ut qui eum, cuius fidem experti sunt, industriam probant, mores laudant, cuiusque benevolentiam atque amorem erga se perspectum et cognitum habeant, non corde ament, neque cum eo opes suas aequabiles faciant, naturae mihi vim adferre videantur humanae.
FINIS.