POTENTIA est ad sua conservanda, et alterius obtinenda idonearum rerum facultas, ita nobis orator Romanus potentiam deseribit. Res illa multis rebus constituitur, opibus, armis, viris, commcatu, urbibus, arcibua, et prudentia his omnibus recte utente.
§. 2. Omnis humana potentia comparate dicitur. quicumque enim inferiorum collatione est potens, ille si maiorem aggredi velit, sesentiet esse imbecillum: concursant inter se arietes, et de imperio gregis decertant, atlupo tam victor quam victus irt praedam cedit; ille quoque cum molli pecore ingluviem farserit, Leonis aut ursi dente peribit: Septuaginta reges Adonibezec mutilos reptare sub mensa sua vidit: sed passus est a potentiote, quod insirmioribus ipse malum intulit. Messanam premunt Siculosque, Poeni fortiores, sed Romanum hostem potentiorem concitant, donee ablato masi; saptis insulis, tributa dederunt, deinde urbem quoque et libertatem amiserunt. Philippus Macedo non vetus ille, sed quem Romani vicerunt, Athenas tyrannico dominatu infestat, abusus in nobilem urbem potentia, sed eam Romanavis, iam Carthaginis domitrix elisit, ut Macedonia tanti imperii possessio modica fuerit.
Nec fere illi, qui vicinis potentiores videbantur, vires suas agnoscere potuerunt, donec eos ferociter grassantes grandior aliquis monarcha compescuit. Fere enim illa omnia gentium fata fuerunt, ut dum potentiae augendae insistunt, libertatem amittant. Auorum quoque tempore dum cunctae civitates Italiae bello se impetebant, cumque de potentia certarent, et superba Carrocia educerent, in paucorum potestatem concesserunt.
§. 3. Potentia magna non nisi in magna Re publica esse potest. Maxima tamen regna crebro infirma sunt, et mediocria potentiora. Quemadmodum enim non sunt corpora validissima, quorum est procerior moles, sed quae symmetriamac vigosem habent, ita quoque vasta illa cerpora terrarum, ihdole, situ, aliisquerebus, non spatiis aestimanda sunt. Hoc in magnisregnis potentiam vehementer infringit, cum una pars debilitatur, aut rebellat; quemadmodum unius membri dolor, non modo suo malo torquet astus, sed animum quoque corporis rectorem deicit, et ceterorum officia membrorum corrumpit, ita quoque in hac vasta mole provinciae unius alienatio, tumultusve, fidas quoque civitates commovet. Atque olim fieri audivimus, et nostro tempore experimur unius provinciae rebellione, quae vix centesimaregni pars sit, quietem omnium partium turbari, omnes sumptus in unam impendi.
§. 4. Sed quid est potens? quod non potens? Quis tanto nomine dignus, ut non modo potens, sed etiam potentissimus? Quoniam non cognovi litteraturam, introibo in potentias Domini. , non cognovi [Gap desc: Greek words] ut 70. vel ut alii [Gap desc: Greek words] humanam et subdolam sapientiam, quae sibi imperia moderari videtur, introibo in potentias Domini, quae omnem potentiam fecerunt, Annuntiabo mir abiliaeius, potentiam et iustitiam Dei usque in altissima. Haec est enim vera potentia, hominum est misera potentia, quae ex minimis momentis pendet.
Si exiguis finibus constringitur, tota in se collecta est, et cum in vicino bellum oritur, de tota salute, et de capite dimicat. si lata ditione populos subiectos habet, multis partibus vulneri patet, perpetuo labore, innumeris periculis intricatur, quae enim regio addita, non secum nova pericula ducit? Multis imperas? atmultis displices, multi oderunt, in te tuosque, sine quibus salvus esse non potes, multa licent multis. Demosthenem dixisse ferunt: si duae viae paterent, altera ad inseros, ad solium altera, se eam esse electurum, quae ducit ad inferos; credo sincere non esse locutum; sed tamen miserrimam eorum ambitionem esse ostendit; qui per labores, pericula vulnesa conscendunt in cacumen lubricum, nutabundum, fulminibus ventisque agitatum, ubi nec consistere, nec inde discedere possunt, sine conspectissima, et in qua fortuna im perium exercere gaudetruina. Quot enim non modo reges, sed populi etiam in celso culmine steterunt, utaliud non videantur habuisse emolumentum, quam ut longius audiretur
Regificae sonitus ruinae?
Nam ut magna sit potentia, certa non est diuturna. Thebanorum brevis fuit Epaminonda vivente in Lacedaemonios quasi dominatus, de quo gloriantibus dicebat Cotys. Thebanorum potentiam esse instar torrentis qui cito exarescit, Spartanorum fluvii perennis more perdurare. Vere de Thebanis dictum; de Spartanis ex com. paratione magis, quam ex vero. Nam torrens ille quamvis perseverantior fuerit Boeotio, non diu tamen fluxit. Vidit Eurotas Spartam emergentem, periclitantem, dominantem, servientem,
demum excisam, et nunc myricas, ubi Sparta fuit.
Regnorum veterum iam pridem nomina desierunt, et ubi retinentur, aliae sunt gentes, nulla est fixa potentia, migrant magna im peria In oriente coepit monarchia, et in Nabuchodonosore apicem tenuit, caput aureum desinit in pectus et brachia argentea, haec ventre, et femoribus aereis excipiuntur, quae desinunt in tibias ferreas, et luteas. Dan. 2. Interim non fortuna, sed Deusrotat hunc orbem, in quo si quis superiora tenet, necessario iam descendit, nulla est, aut brevis quies. Dum vero lentius tota regna mutantur, quot interea regum pereunt? quotus quisque suo fato fungitur? et potens est, quem febris exurit? angina strangulat? aqua intercutem suffocat? et ut brevi dicam tot membrorum centuriae, quot membra sunt, exanimant? Zoroaster potens videbatur, sed spectanre sua potentia occiditur, Ninus eo victo sagitta transfixus est, Cyrus de utre Thomyris sanguinem bibit. Xerxem Artabanus, Darium amici, Alexandrum domestici hostes, Antiochum convivatores occiderunt. Quin nostro tempore, sapien tia, bello, quodque caput est, clementia magnus rex, Henricus IV. cum collecto magno exercitu totam Europam terrore, aut spe implellet, ab homine fanatico inter stipatores suos trucidatur.
§. 5. Cum igitur potentia omnis brevis sit, cum invalida, parce utendum ea est, non ut sit diuturna, ut monebat Cato, sed ne sit brevissima. Aureum dictum Pertinacis elt. Sanctius est P. C. inopem Rem publicam obtinere, quam ad divitrarum cumulumper discrimina, atque dedecoris vestigia pervenire. Primum igitur potentiae bonum est, moderatus usus. Alterum ne maiora audeas viribus, et sortunam speres adiutricem, quod quamvis aliquando non male cedat, numquam tamen sine culpa teineritatis committitur. Denique ne sine causa potentiam consumas in eas res, quae illam non augent, ut Cyrus cum divideret Gynden in 365. rivos; tempusque bellandi incilibus fodiendis absumeret; ut Caesar cum neglecta summa rei ad Massyliam exercitum atterit;
Quamvis Hesperium mundi properemus in axem
Massyliam delere vacat.
At sane non vocabat, si illa occasione Magnus uti potuisset. Hoc moneo, quia semper factum est; In se magna ruunt; Vide Romanam poten tiam, postquam parem habere desiit, in se divisa est Illa Roma,
Qua nihil in terris complectitur altius aether,
Cuius nec spatium visus, nec corda decorem,
Nec laudem vox ullacapit, quaeluce metalli
Aemula vicinis fastigia conserit astris.
...norum [(reading uncertain: print faded)] , legumque Parens, quae fundit in omnes [(transcriber); sic: ommnes]
Imperium, primique dedit cunabulaiuris.
Haec est exiguis quaefinibus orta, tetendit
In Geminos axes parvaque a sede profecta
Dispersit cum Sole manus. haec obvia fatis
Innumeras uno gereret cum tempore pugnas,
Et Gallum terris prosterneret, aequore Poenum
Numquam succubuit damnis, et territa nullo
Vulnere, post Cannas maior Trebiamque fremebat.
Illa tamen vires non in ventos, quod stultum est, sed in sua viscera; quod immanissimum est, omnes absumpsit, donec barbaris, Erulis, Alanis, Gothis, Vandalis, Longobardis servitum ivit.
§. 6. Quam sit infirmis innixa columnis humana potentia, viresque attritae, nullum certius est signum, quam quod non violenta manu, sed exiguis momentis, levique occasione maxima semper imperia conciderunt. Quod vero ab occasione mutabili dependet infirmum est Romanum imperium a senatu in Caesares Curiotranstulit, nec illi causa belli alia, quam magnitudo aeris alieni, inde transitum ad Augustum, quia Ciceronem aiebant dictitasse, Puerum laudandum, et tollendum; Eo verbo offensus Octavianus a senatuse abalienavit; quod negaret se commissurum, ut tolli posset. Claudius deinde Imperator factus cum eum e latebris pauci milites protraxissent; atque ita fere sanguinolenta tragoedia per orbem Romanum duravit, maxima proeliauna voce, ostentove in alteram partem inclinant. Vix igitur videtur esse locus potentiae, quae occasionibus tam multis esse desinit potentia.
§. 7. Mihi illa omnia cogitanti in mentem venit, nihil esse in rebus humanis admirabilius. quam Dei providentiam occasiones moderantem, nam ipsa potentia rerum humanarum cum maxima est, occasione parva subvertitur. Hannibal in Italiam venit, exercitus a sole, et mcridie veniens perfractis alpibus facile vinci potuit ab Romanis, sed omnes occasiones intermissae sunt; nullius cura prohibitus est, ne transito flumine Italiam intraret, exercitumque recrearet. Omnes occasiones Hannibal captat, diem frigidum, equitem nebula et virgultis occulit. demum etiam ad Cannas pulvere, vento, sole pugnavit. Ecce nihiliuverat potentia, et exercitus, nisi occasione veprium nebularum, imbrium, frigoris, venti pulveris vicisset. Iam summa in trepidatione Roma fuit, et ultimus dies, si Hannibal uti victoria voluisset, sed occasionem neglexit; nec suis Roma viribus, sed hostis imprudentia servata est. Multis formidabile Turcae imperium videtur, sed revera occasione sola invaluit, et nunc quoque nostra dissensione se tuetur. Mahometi occasionem dedit Heraclius, cum Saracenico militi, cuius sida opera usus erat, pro stipendio contumelias inserret, Saraceni deinde creverunt, quos Turcomanni subegerunt; Tandem Ottomannorum familia Aliam occupar, cum duo Andronici Auus, et nepos inter se decertarent, facile autem erat vincere discordes. Orchanem deinde eorundem Graecorum, et Cantacuzeni, et Palaeologi dissidia potentem fecerunt. Amurathi Palaeologus Graeciam tantum non in manum dedit; oderant Imperatorem suum Graeci rebelles, ille, uteos compesceret, Amurathen advocar, qui veniens seditionis vindex, imperium Graeciae obtinuit, pro auxiliatore raptor. Baiazethen Tamerlanes subegit, Calepinus cum ex fuga se collegisset, desperatas res Ottaminidarum proceres Graecorum adiuverunt, cum uno proelio imperium illud tolli potuisset, itaque mox Machometes Graecorum vires in ipsos convertit; at Amurathe secundo regnante Graeci illi primum patruum, deinde fratrem puerum adversarium instruunt. Tanta erat vesania, mollitiesque Constantinopolitanorum, ut barbaros armis, pecunia, viris instruere mallent, quam ipsi searmare. Hinc deinde cum opibus abundarent, victi sunt, quod eas in militem confcribendum impendere noilent. Nobis iam hostis ille timetur, quia occasionem, seditionibus, bellis civilibus, haeresibus,
diffidentia praebemus. Nec deest illi animus, sed a Persis fatigatur. Nec quicquam promptius est, quam ut ab aliquo discordium in auxilium vocetur. Fecerunt id Graeci, fecerunt Hungari, et excidio culpam luerunt; ante Alphonsus secundus, et Ludovicus Sfortia contra Gallos, et Venetos Baiazethen vocaverunt, quin Francisci I. Franciaeregis, et Henrici 2. tempore classem cius discordiae nostrae in Ligusticum mare; praedasque accersiverunt; Exstat oratio Britannici apud Turcam imperatoris, qua eum hortatur cum sua regina arma in Hispanum vertere. Tot ergo occasionibus adversitatum expositum regnum potens dicinon potest.
§. 8. Sed neque Turcicum regnum potens est, si bellum Ungaricum continuatum fuisset, facile mediocri apparatu regno pulsus fuisset. Haidones sese contra eum tuentur in Pannonia, Cosacci in Polonia ultro arma inferunt; Arabes omnia infesta habent; nec ullare nunc in Europa subsistit, quam nostra desidia, qui occasione non utimur.
§. 1. IN rebustam incertis et fluxis consilio, et ratione est utendum, quamquam enim numquam Res publicae intereant, nisi cum consilia corrupta sunt, possent tamen etiam bona consilia esse invalida; et carere successibus. Sed ut dixi, nulla Res publica periit nisi corruptis consiliis; huius enim rei exemplum nondum inveni: Hinc ad princpem, senatumque pertinet, de stabilienda, firmandaque et augenda potentia semper cogitare, idque agere, ut nulla dies sit, qua non adiciatur aliquid virium Rei publicae. Quamquam enim pleraque ex occasionibus pendent, infirma tamen maxime percelluntur, quoque minus potes, hoc plura exigeris. Plaga quae languidum deicit, fortem excitat, quaeque preces extorquet ab ignaluo, suscitat robur irati. Nihil rerum mortalium tam fluxum, quam potentia, sed multis modis tenenda est, ne de manibus effluat, fluxares sanitas, quae sine tot artuum humorumque legitima contemperatione, et integritate, aerisinsuper, ciborumque salubritate constare non potest, nec idco tamen neglegitur, sed magna eura impendioque servatur.
§. 2. Potentiae comparandae ratio iusta ineurida est; nam qui inferioribus iniuriam inferunt, deinde eorum viribus auctiores ditioni suae alios subiugant, in iuriam prorsus saciunt. Et potentiam fragili fundamento, hoc est iniuriae su perstruunt. Multa enim mala facit effrenis potentia, ideo facile corruit.
§. 3. Causa cur paranda sit potentia est in promptu, quia sine illa patriam tueri non possumus, cum enim numerus cupidorum, atque improborum sit maximus, iniquitatem sine potentia persringere Res publ. non potest. Praedae igitur subditi erunt, omnium petulantiae, rapacitati, violentiae, crudelitati obnoxii, necipsi tuti principes, sed contemptui erunt, et precario regnabunt, ius enim regni sine potentia perinde habet, ut sine anima corpus; et statua est, non vita. Cum igitur imperium sit institutum ad omnes et singulos ab iniuria defendendos, et si laesi sint, vincticandos, atque in integrum restituendos; societatem civium conservandam; hunc finem princeps enervis, et invalidus assequi nequaquam valet. Non ergo prudenter faciunt illi, qui ita civitatem instituunt, ut neca vicinis principibus, nec piratis, et latronibus, nisi aliena potentia [Orig: potentiâ] tuti esse possint. Iustitia sane patronum fortem et antistitem invictum desiderat.
Exemplum comparandae potentiae sit nobis rex ille secundum cor Dei, rex et propheta David, cuius potentia in regno non maximo mihi paene maior omnium regum viribus videtur. Nam praeter populum, magnum numerum militum aluit, ita describitur 1. Par. c. 2. 7. Filii autem Israel secundum numerum suum principes familiarum, tribuni et centuriones, et praefecti, qui ministrabant regi iuxta suas turmas, ingredientes et egredientes per singulos menses in anno, 24. milibus singuli praerant. Primae turmae inprimo mense Iesbiampraeerat filius Zabdiel, et sub eo viginti quatuor milia. De filiis Pharis, princeps cunctorum principum in exercitu menseprimo. Secundi mensis habebat turmam Dudia Ahobites, et post alter nomine Macelloth, qui regebat partem exercitus viginti quatuor millium. Dux quoque turmae tertiae in mense tertio erat Banaias filius loiadae sacerdos: et in divisione sua viginti quatuor milia. Ipse est Banaias fortissimus inter triginta, et super triginta. Praerat autempturmae ipsius Amizabal silius eius. Quartus tnense quarto, Asahel frater Ioab: et Zabadias filius eius posteum, et in turma eius viginti quatuor milia. Quintus men se quinto princeps Samaoth Iezerites: et in turma eius 24. milia. Sextus, mense sexto, Hirafilius Acces Thevites: et in turmaeius 24. milia. Septimus, mense septimo, Helles Phallonites de filiis Ephraim, et in turma eius 24. milia. Octavus, mense octavo, Sobochai Husathites de stirpe Zaiai: et in turma eius 24. milia. Nonus, mense nono, Abiezer Anathothites de filiis Iemini, et in turma eius 24. milia: Decimus, mense decimo, Marai et ipse Netophathites de stirpe Zarai: et in turmaeius 24. milia. Undecimus, mense undecimo, Banaias pharathonites de filiis Ephraim, et in turmaeius 24. milia. Duodecimus, mense duodecimo, Holdai Netophatihtes de stirpe Gothoniel: et in turmaeius 24. milia.
En tibi aulae regiae praesidium; praeter satellites ordinarios, ministros, turbamque, viginti quatuor milia. Quorsum ista copia? 1. Dignitati regiae asserendae, quis enim rebellet, cum tot praesidia in urbibus, et in regia exercitum videret? 2. Uta vicinis timeretur, erant enim viri fortissimi; nam qvenic umque virum fortem et industrium viderat, eum sociabat sibi. 3. Urbem regiam eo modo illustrem efficiebat. 4. amorem tribuum sibi conciliabat. 5. armorum studium foucbat, in illa enim regni luce, in conspectu fortium David sese in illa acie, praetorianae militiae, exercebant. Et mirum in modum studium rei militaris accendebatur, cum de ornatu armorum, dexteritateque tribus concertarernt. 6. Hac etiam occasione in urbe regia, ubi sacerdotum, et virorum doctorum copia erat, in religione facillime instituebantur. Nec contra praeceptum divinum peccabat David; nam opes, et satellitium ad tutelam subditorum, et compescendos populos, quosbello subiugarat, sine Israelitarum damno collegerat. Sed quid ego de Davide loquor? Ecce tibi Iosaphat regem duarum tribuum, Iuda, et Beniamin, eius potentia deseribitus in hunc modum. 2. Par. 7. 14. Viri quoque bellatores et robusti in Ierusalem erant, quorumiste numerusper domos, atque familias singulorum. In Ludaprincipes exercitus, Ednas
dux, et cum eo robustissimi viritrecenta milia. Post hunc Iohanan princeps, et cum eo ducenta octoginta milia. Post istum quoque Amasias filius Zechri consecratus Domino, et cum eo ducenta milia virorum fortium. Hunc sequebatur robustus ad proelia Eliada, et cum eo tenentium arcum, et clypeum ducentae milia. Post istum etiam Iozabat, et cu eo centum oct oginta milia expeditorum militum. Hiomnes erant ad manum regis, exceptis aliis, quos posuerat in urbibus muratis, in univer so Iuda.
Quis non miretur in tanto illo regno undecies centena et sexaginta milia? Nec miles ille in praesidiis, sed ad manum regis; nam per vices aderat aulae, et ad subita negotia mittebatur. Diserte enim excipit usbium praesidiarios, eosque in urbibus, et in universo Iuda.
Eodem capite v. 2. alii praesidiarii sunt in captis urbibus. Constituitque muilitum numeros in cunctis urbibus Iuda, quaerant vallatae muris.
Mihi haec consideranti incredibile paene videretur nisi Scriptura diceret; deinde parum esse, quod de magnitudine Romana dicitnr. Hos enim milites sine tyrannide rex alebat, nec tributis subditos exhauriebat, sed omnium rerum abundantia eos implebat. Quin etiam aedificaevit in Iuda domos ad instar turrium, urbesque muratas. Hanc tantam potentiam Deus unico regno contulit, quod deinde unius provinciae Syria fuit apperdix, pars quota imperii Romani? Verum ille qui vere potens est, in tam parvulo regno tam magnam potentiam ostendit. Tantum enim abfuit, ut tanto exercitu aerarium exinanierit, aes alienum contraxerit, oppida oppugnarit, iura, immunitatemque vendiderit, ut insuper thesauros cumularit, nam v 13. Et multa opera paravit in urbibus Iuda. Hebraeus: et fuit ei multum opus, [Gap desc: Greek words] Vocat autem aedes , nam sunt palatia, templa, aedificatio. Sic Esdrae 8. 2. [Gap desc: Greek words] et Daniel. c. 8. 2. Erat m Susis, [Gap desc: Greek words] saepe etiam civitas dicitur, 1. Paralip. 19. Non enim est hominis palatium itaque perinde est ac si dicat, aedificavit Palatinas aedes, altas, turritas: Volunt dici ab . quod fortes sint. Deinde urbes muratas [Gap desc: Greek words] Hebr: thesaurorum, nam in munitis thesauri condebantur. Deinde milites illi non erant barbari, aut imbelles sed robustis viribus vers. 14. et 16. et v. 17. ducenta milia arcu et clypeo armatorum. Vers. 18. Accincti seu expediti ad militiam, quibus verbis milites fortes, exercitati bene armati designantur. Quid igitur si pugnandum ei contra Alexandrum Magnum, aut Romanos potentissimos fuisset? Sane par aut superios fuisset; nam his omnibus potentior erat, quod tanto milite munitus, erat tamen dives, Vers. 7. Factaeque sunt ei infinitae, divitiae et gloria. Quin et filiis dedit dona multa argenti, et auri, et rerum pretiosarum, cum urbibus munititis , cum urbibus munitionum. Perseveranter igitur praeter urbium praesidia alere potuit undecies centena sexaginta milia Virorum fortium; id que fecit tempore pacis, dum opes colligit, quid igitur belli tempore? sed tamen audito vicinas gentes insurgere, timuit, ieiunium praedicavit, cratione vicit. . Paralip. cap. 20. Hoc est quod moneo regem tam potentem, non fiscum suae potentiae, sed faciem suam posuisse ad quaerendum Deum, qui pro ipso pugnavit, illi laborem legendornm per tres dies Spoliorum tantum reliquit. Timuit ne si Dominus non esset eum eo, omnis illa vis in se corrueret, quemadmodum factum est in castris hostilibus. Ita enim Scriptura. 2. Paralip. cap 20. V. 22.
§. 4. De potentia id magnopere monendum, ut eius usus tempestivus nec exspectetur donec imminuatur, ut si hostis infestet toto conatu repellatur. si rebellent improbi cives in ipso aggressu, dum consilia in incerto nutant, compescantur. Graviter olim in virium suarum aestimatione errarunt Romani, bello Punico secundo, sed magno animo errorem, quem multo sanguine luernt; tandem correxerunt: Rem bene Florus, expendit. libro 2. cap. 6, Interim respirare Romanus et quasi ab inferis emergere. Arma non erant, detractata sunt templis, deerat iuventus, in sacramentum militiae liberata servitia, egebat aerarium, opes suas libens senatusin medium protulit: nec praeter quod in bullis, cingulisque et annulis erat, quioquam sibi aurireliquere. Eques secutus exemplum, imitataeque equitem tribus, denique vix suffeceretabulae, vix scribarum manus, Lavino, Marcelloque Consulibus, cum privatae opes in publicum deferrentur.
Quid autem in eligendis Magistratibus, quae centuriarum sapientia, cum iuniores a senioribus consilium de creandis Consulibus petivere? quippe adver sus hostem totiens victoremptam callidum, non virtute tantum, sed suis etiam pugnare consiliis oportebat. Prima redeuntis, et ut sic dixerim, reuiviscentis imperii spes Fabius fuit: qui novam de Annibale victoriam commentus est, non pugnare. Hinc illi cognomen novum, et Rei publ. salutare cunctator. Hinc illud ex populo, ut imperii scutum voca etur. It aque per Samnium totum, per Falernos, Gauranosque saltus sic maceravit Annibalem, ut qui frangi virtute non poterat, mora comminueretur. Inde Claudio Marcello Duce etiam congredi ausus est, cominus venit, et pepulit e Campania sua, et ab obsidione Nolae urbis excussit. Au. et Sempronio Gracho duce per Lucaniam sequi, et premere rerga cedentis: quamvis tunc (ô pudor) manu servili pugnaret. O horribilem intot adversis fiduciam: o [Orig: ô] singularem animum, ac spiritum populi Romani! tam arctis, afflictisque rebus cum de Italia sua dubitaret, ausus est tamen in diversa respicere, cumque hostes in iugulo per Campaniam Apuliamque volit arent, mediamque iam de Italia Africam facerent, eodem tempore et hunc sustinebat, et in Siciliam, Sardiniam, Hispaniam, diversaper terraru orbem arma mittebat. Sicilia mandata Marcello, nec diu restitit. Totaenim, urbe in una, insula superata est. Grande illud, et ante ad tempus invictumcaput Syracusae, quamvis Archymedis ingenio desenderentur, aliquando cesserunt. Longe illitriplex murus, totidemque arces, portus ille marmoreus, et fons celebratus Arethusae, quid, nisi hactenus profuere, ut pulchritudini victae urbis parceretur? Sardiniam Gracchus arripuit, nihil illi gentium feritas, insanorumque (nam sic vocantur) immanitas montium profuere. Saevitum in urbes, urbemque urbium Caralim, ut gens contumax, vilisque mortis desiderio saltem patrii soli domaretur. In Hispaniam missi Cn. et. Publ. Scipiones, paene totam, Poenis eripuerant, sed insidiis Punicae fraudis oppressirursus amiserunt, magnis quidem illi proeliis, cum Punicas opes cecidissent: sed Punicae insidiaealterum ferro castra metantem, alterum cum evasisset in turrim, cinctum facibus oppresserunt. Igitur in ultionem patris, ac patruimissis cum exercitu Scipio, cuitam grande de Africa nomenfata decreverant, bellatricem illam, viris, armisque nobilem Hispaniam, illam seminarium hostilis exercitus, illam Annibalis eruditricem (incredibile dictu) totam a Pyrenaeis montibus in Herculis columnas et Oceanum, recuperavit, nescias citius, an
facilius, quam velociter, quatuor anni fatentut: quam facile, vel una civitas probat. eodem quippe, quo obsessa est, die, capta est: omenque Africanae victoriae fuit, quod tamfacile victa est Hispana Carthago. Certum est tamen ad prostigandam provinciam maxime profecisse singularem Ducis sanctitatem: quippe, qui captivos pueros, puellasque praecipuae pulchritudinis, barbaris restituerit, ne in conspectum suum quidem passus adduci, ne quid de virginitatis integritate delibasse saltem oculis, videretur. Haec inter diversa terrarum populus Romanus: nec ideo tamen Italiae visceribus inhaerentem summovere poterat Annibalem. Pleraque ad hostem defecerant: et dux acerrinius, contra Romanos Italicis quoque viribus utebatur. Iam tamen eumplerisque oppidis, et regionibus excusseramus. Iam Iarentus ad nos redierat, iam et Capua, sedes et domus, et patria altera Annibalis, tenebatur: cuius amissio tantum Poeno duci dolorem dedit, ut indetotis viribus in Romam converteretur. O populum dignum orbis imperio, dignum omnium favore, et admiratione hominum, aec Deorum! Compulsus ad ultimos metus ab incepto non destitit; et de sua urbe sollicitus, Capuamtamen non omisit, sed parte exercitus sub Appio Consule relicta, parte Flaccum in urbem secuta, absens simul, praesensque pugnabat. Quid ergo miramur? moventi castra a tertio lapide Annibali, iterum ipsos deos, deos inquam, necfateripudebit, testitisse. Tanta enim ad singulos illius motus vis imbrium effusa est, tanta ventorum violentia coorta, ut divinitus hostem sumnioveri, non a caelo, sed ab urbis ipsius moenibus, et Capitolio videretur. Itaque fugit, cessit, et in ultimum Itatiae se recepit sinum, cum urbem tantum non adortam reliquisser. Parva res dictu, sed ad magnanimitatem populi Romani probandam sat is efficax: quod illis ipsit, quibus obsidebatur diebus, ager, quem Annibal castris insederat, venalis Romae fuit: hastaeque subiectus invenit emptorem. Voluit Annibal contra fiduciam imitari; subiecitque Argentarias urbistabernas, nec sector inventus est, ut scias etiam praesagia satis fuisse. Nihil actum erat tanta virtute, tanto favore etiam deorum. Siquidem ab Hispania Asdrubal frater Annibalis cum exercitu novo, novis viribus, nova belli mole veniebat. Actum erat procul dubio, si vir ille se cum fratre iunxisset: sed hunc quoque castrametantem Claudius Nero cum Livio Salinatore debellat. Nero in ultimos Italiae angulos sumnioverat Annibalem. Liviusin diversissimam partem, et ipsas nascentis Italiae fauces signa converterat. Tanto, id est, omni, qua longissima Italia, solo interiacente, quo consilio, qua celeritate; Consules castra coniunxerint, inopinantenique hostem collatis signis compresserint, difficile dictu est. Certe Annibal re cognita, cum proiectum fratris caput ad sua castra vidisset, Agnosco, inquit, infelicitatem Carthaginis. Haec fuit illius viri, non sine praesagio quodam fati imminentis, prima confessio. Verum nihil mirabilius quam haerente in Italia Hannibale mitti in Afrieam Scipioriem.
Haec ille in laudibus Romanorum suorum, et multus, et verus. Atvero si initio vel dimidium curae, sumptuumqueimpendissent, facile erat illis Hannibalem profligare, immo Africam occupare. Capta Sagunto, amifsis ad Ticinum, Trebiam, Thrasymenum, Cannas exercitibus, alienatis, captis, versis contra Romanos urbibus Italiae, vastatis agris, incensis villis, tum demum serio pugnant, exercitus in Africam mittunt. Nonne hoc oportuit initio fecisse? Audito Saguntum obsideri, parare exercitum pro Hispania fortem, ad excipiendum Hannibalem fortiorem, ad Africam oppugnandam fortissimum; hoc rebus integris facile erat, accisis arduum, sed tamen factum est. Maior error Constantinopolitanorum imperatorum toro tempore potentiae Turcicae crescentis, numquam enim serio restiterunt, sed corrigi tamen potuit circa tempora obsidionis Byzantinae. Si enim vel decimam auri partem expendere Palaeologus voluisset, exercitum ex regnis Christianis Turcico parem efficere potuisset; sed defosso incubabant auro, quo deinde non modo exuti sunt, sed multi etiam ad id indicandum tormentis concisi. Nec minor error Christianorum regum; sex milia Graecorum militum, tria Venetorum, et Genuensium erant, in portu naves septem Genuensium, tres Cretensium, et aliquot ex Chio, classis Veneta spectatrix erat, et omnesprincipes Christiani, qui deinde suae neglegentiae magnas poenas dederunt, amissis totregnis. Tum vero si singuli reges, tres; singuli principes, unam navem; singulae urbes, duos milites auxilio misissent, Graeciam, Macedoniam, insulas, Ungariam teneremus. Sed eodem in errore pergimus, nec tempestive partem opum arcendo hosti damus, moxomnia daturi. Quam lenta, accisa, nec sine duris conditionibus subsidia bello Hungarico ante annos aliquot decernebantur? (de illis qui clam cum Turca conspirabant non ago.) Neque tamen nunc quisquam dubitat, quin occupata Pannonia, immissisque in Germaniam Heidonibus, ceterisque Ungaris, omnes de omnibus fortunis et libertate dimicaturi simus.
Si enim potentia necessaria modo pro limitaneis principibus non conficitur, illorum provinciis occupatis, per raptas opes, et victas gentes nos oppriment; nec illae in nos mitiores erunt, sed negati auxilii poenas exigent, et quae primum scutum erant Germanici imperii, incipient esse spinae in lateribus nostris. Haec generatim de potentiae necessitate, usuqueiusto, et tempestive sufficiant.
§. 1. DUplicem potentiam distinguunt politici, domesticam, et externam. Domestica est contra seditiones, conspirationes, rebelliones civium, quae sunt contra Rem publicam, principem, senatum, aut partis alicuius contra alteram partem. Externa contra vicinas Res publicas, aut reges ad vim propulsandam, aut inferendam.
§. 2. Non potest esse firma potentia contra hostem externum, nisi sit etiam contra internum. Omne enim regnum in se divi sum desolabitur, et domus supra domum cadet. Tantum enim valet contra holtem civitas unita. Quocirca Romani, qui semper domi imbelles fuere, si periculum ingrueret, dictatore facto omnes in ordinem redigebant. Verum hac de re egi, cum de Monarchia, deque concordia tractarem.
§. 3. Domestica potentia difficilius acquiritur, servaturque, quam externa. Quia multo facilius invenias, qui hostem vincat, quam qui civem regat. Hostis enim robore, stratagemate, ira, vigilantia, fraude superari potest, civis non nisi prudentia et virtute regitur.
§. 4. Hinc nulla est potentia domestica, nisi timearis, et amaris. Timeri necesse est, quia amore
nemo officium faciet, si ipse se magis amet; unusquisque autem sibi magis conciliatus est, quam alteri. Cum igitur se res dabit, ut suo periculo, sumptu, labore tua prosperitas quaerenda sit, a se quisque caritatem inchoabit, et principem postponet. Amari tamen necesse est. Si enim in periculo sit princeps, senatus, res publica, nemo metuet; nec enim timemus eos, qui sibi timent, et magnis in rerum difficultatibus versantur: cum igitur per contemptum est sublatus metus, si non fuerit amor, omnino deserent, quem nec amant, nec metaunt, et si forte oderunt, persequentur.
§. 5. Mihi si vera libere proloqui necesse est; Videtur stultissima omnium cogitatio, qui potentiam ambiunt, nam si ad publicam tantummodo salutem, aut divinam gloriam potentes esse cupiunt, ut bonos tueantur, improbos compescant, regium animum laudo; quia iustitiae vitam impendit. Omnis enim potentatus brevis vitae. Ecclesiastici cap. 10. v. 11. Pauci principum non Christianorum a suis tuti fuerunt, plerique occisi, nullus omnino, qui modo gustarint imperium, qui non insidias multas, conspirationesque pertulerit. Quod ego multis demonstravi, nunc itaque de potentia acquirenda, augendaque pertractemus.
§. 1. VIres Rei publicae in pietate, et virtutibus consistunt. Deinde in illis quae virtutes consequuntur in principatu. Quorum primum est auctoritas, seu fama et maiestas, deinde amor civium. Tertio, opes, arma, viri, arces, urbes; haec enim prudentissimi regum ad praesidia subditorum instituerunt. Nunc de auctoritate agamus.
§. 2. Auctoritas cum presse apud Romanos accipitur, est iudicium senatus, cum vel ob paucitatem senatorum, vel tribuniciam intercessionem; aliamue ob causam senatusconsultum fieri non poterat, Graecum nomen habere negant, nam [Gap desc: Greek words] maius quiddam est, et [Gap desc: Greek words] plus quam auctor. quandoquidem, et in iure civili, et in communi sermone [Gap desc: Greek words] dicuntur ea, quae non semiplenam auctoritatem habent; seu quae a summo magistratu confirmata, et rata sunt. nam revera [Gap desc: Greek words] in iure, si non sit [Gap desc: Greek words] ex plena potestate, inanis est: perscriptae enim auctoritatis nulla hodie est, ut ita dicam, auctoritas.
Auctoritati affinis est maiestas, non enim stricte de maiestate agimus, quae quinque capita amplectitur, ius legum ferendarum, antiquandarum, belli et pacis, tributorum, monetarum, conferendorum magistratuum. Sed auctoritatem et maiestatem principis pro eius aestimatione, fama, et ut nunc loquuntur, bona reputatione accipimus, quae quidem contemptui opponitur, sed tamen plura complectitur, amorem, famam, laudem, timorem, reverentiam, et bona quibus ista gignuntur. Est vero potentissimus ille princeps, qui subditos suos potestate paterna, alienos fama et existimatione addictos habet.
§. 3. Famam etiam privatus qui neglegit crudelis est, princeps vero tam famae quam salutis suae custos est, Vere in hanc fententiam dictum; Regnantis facultas tunc fit ditior, cum remittit, et acquirit thesauros famae, neglecta utilitate pecuniae. Et Augustinus. Qui fidens conscientiae suae saniam neglegit, crud lis est. Nam revera Homicidii genus est, famam impetere, qui vero Reip. famam corrumpit, crimine maiestatis tenetur. Famae igitur sollicitus sis oportet, si principem agere delectat. Non est laus culpanda, sed propter eam operari, inquit Hipponensis antistes, at ego tibi, o [Orig: ô] princeps, hunc scrupulum eximam. Principi operandum est etiam propter laudem, non ut in re inani sistat, quorsum enim tam magnus umbram captaret? sed ut fama bona ad populi salutem utatur. Si enim pecuniam conquirere, homines occidere ob publicum bonum possumus, cur non et in eum usum famam quaeret princeps? Ager laudando non fit melior, et umbra corporis comesnon facit illud tutius, sed fama tamen saepe sola principem tutum, et salvam Rem publicam efficit.
Plura opinione, quam re geruntur. Quid enim si de tetanta opinio, ut praesentia proelia dissipes, ut inimicus lacessere non audiat? ut solo terrore bella conficias? Cum Curiones, et populares regum et optimatum vitae obtrectando Rem publicam labefactent, et evertant, cur tu eam tua laude non servabis? Nec clam est principum famam odiorum flammis amburi, invidentiae nube obscurari; semper enim sunt, quos necessario princeps offendit, qui bene de eo, cui merito se irasci putant, loqui non solent; Laborandum est itaque Principi, ut fama publica voculas privatorum opprimat. Celerrime paratur, amissa non reaccenditur, semel firmata etiam contra vitia perdurat. Salomon opinione sapientiae regnum iam degener tenuit tamen, et si Roboam prima regnandi praecepta discere voluisset, filio quoque integrum tradidisset. Est fama virtutis comes, Dei beneficium, cuius respectu fere regna dantur, et auferuntur. Cura enim maiestatis tam ad virtutem pertinet, quam politia, quae sine maiestate esse non potest.
§. 4. Amplitudinem igitur suam, celsitudinemque quam Graeci [Gap desc: Greek words] vocare consueverunt, tueatur; et augeat princeps, ut reipsa sit [Gap desc: Greek words] , haec enim dignitas Rei publicae sine incolumitatis dispendio non tollitur; nisi enim sit animis obtem perantium insita veneratio maiestatis, et opinio principem ea dignum esse, iam opinione maius vulnus civitas accepit: mox enim personabunt illae voces: Num salvos facere nos poterit iste? ita nec salvum eum cupiunt, cum morte eius res suas meliores fore sperent, nec pericula pro eo subeunt, cum se illi praeferant. Omnibus modis ita sit affabilis, ut tamen servet dignitatem, modo ne sit sub dignitatis nomine tumor. Qui in illis est, qui per suas, alienasque clades ad inanem gloriam grassantur, de quibus alio dixi loco, qui propter pauca lauri folia integras delere gentes non exhorrescunt.
§. 5. Famam autem potentiae, quae paene tam cecessaria est, quam ipsa potentia, parabis illo, quem hoc libro tradam, modo, ut scilicet, quae conquiris in publicum, sint nota Conscientia te quietum, virtus bonum, fama optima notum, venerabilemque faciet: Primum igitur est, ut vita sit talis, qualem desideras famam; quia ut velis aliam videri, aliam esse, difficile est in principe, qui est in conspectu multorum; et si forte aliquando aliquos, numquam omnes decipiet. Hinc nullius improbi diu bona fama fuit. Magnum frenum est male acturis fama, cum leges negleguntur.
Pluris famam Alexander quam gesta sua fecit, sed tamen quam magnam, tam malam consecutus est. Quid non fecit Augustus ad famam, ingenia sui faeculi omnibus modis fovit, componi tamen aliquid de se, nisi serio, et a praestantissimis offendebatur, ut refert Tranq. sed tamen quid effectum? Illa praestantissimorum de Augusto elogia perierunt. de vitiis eius et probris plura supersunt. Ad principem itaque pertinet etiam haec famae pars, virtutem colere, famam non ambire, nisi qua salutaris est patriae; tam enim inhonestum est virtutem gloriae, quam voluptatum esse servam, nisi per gloriam patriae serviat, aut Deo. Nec probo Themistoclem quem Multiadis tropaeum excitabat, mallem id faceret amor civium, sed quia procul ille erat a vano pectore, incitatur ad pericula a trunco; qui non poterat ab Athenis virtutum altricibus. Fugienda est etiam haec ipsa substantia gloriae, pusilli animi nota, qua se Traianus, non inter malos alioqui numeratus Imperator, contemptibilem fecit, priscorum enim aedificiis utcumque restauratis nomen inscribebat suum, adeo ut non immerito herba parietaria magni Imperatoris iudicio dictus sit. Hoc igitur famae est fundamentum, quemadmodum et imperii, sine famae mercede virtutem sequi, nec aliter famam, quam publicae salutis instrumentum sectari.
§. 6. Hanc apud domesticos, exterosque existimationem divina providentia conciliat. Est enim donum Dei, ut omne genus potentiae, ita haec quoque pars, quae in aliena opinione consistit. Hac Deus servum suum Abrahamum inter ferocissimas, robustissimas gentes communiit; dicebat enim illi populus Heth. Princeps Dei es apud nos. Sic Isaelem post caedem Sichimorum tutatus est, Gen 35. Cumque profecti essent, terror Dei invasit omnes per circuitu civitates, et non sunt ausi per sequi recedentes. Sic et Iosue invaluit c. 5. 1. Postquam ergo audierunt omnes reges Amorrhaeorum, qui habit abant trans Iordanem ad Occidentalem plagam, et cuncti reges Chanaan, qui propinqua possidebant magni maris loca, quod siccasset Dominus fluenta Iordanis coram filiis Israel, donec transirent, dissolutum est cor eorum, et non remansit in eis spiritus timentium introitum filiorum Israel. Sic Iosaphat tutus fuit, 2. Par. 20. 29. Irruit autem pavor Domini super universa regna terrarum, cum audifsent, quod pug. nasset Dominus contra inimicos Israel. Qui evitque regnum Iosaphat, et praebuit ei Deus pacem per circuitu.
E contrario destituta Dei praesidio regna maxima, regesque in perpetuometu vixerunt; Vel Romanum im perium aspice, domi insidiae, foris bella, miserrimae gentes Triballi, Thraces, aliaeque carpserunt: nunc Turcicum imperium, Haidones, Cosacci, Arabes, Cilices; Piratae devastant. Babylonium imperium, atque adeo caput gentis, mundi miraculum Babylonem aggressi sunt Persae, gens hactenus serva et rusticana; Persas iam in fastigio positos deturbant Macedones gens foeda, et non nisi de contemptu nota, nisi quod Philippo rege, latrocinio, et fraude creverat.
§. 7. Ut aestimationem suam quoque princeps tueatus, magno pere conferet, ita iudicare, ita loges ferre, ne quid retractet, qua in re Iustinianus, quantum cumque profuerit, sibi magnopere obfuit, cum eius iurisconsulti leges figerent, et refigerent. Deinde in publico semper graviter et pro dignitate agat: valde enim ad auctoritatem confert, cum magnates, quos populus miratur, et suspicit, tam humiliter principiserviunt. Tertio: Raro vel in publico, vel in senatu, vel etiam in privato consilio, nisi meditato loquatur; ita tamen ut superbiae, et stuporis opinionem non incurrat. Ne Pallantem ex nequissimo serluo superbissinium dominum imitentur, qui nulli domesticorum loqui dignabatur, numquam domi quicquam nisi nutu, vel manu significavit, vel si plura demonstranda essent scripto, ne vocem sociaret. Quarto. Si vultu non sit venerabilis, id agat tamen ut semper serio sit, numquam in risum facilis. Quinto. Vox gravis, iocus, nisi acutus, nullus, vestis sine cura, pretiosa infra modum dignitatis. Inncessus gravis, tardus; vectio cum austera dignitate, ut et in ministris sit maturus omnium agendi modus, non inordinati discursus. Sexto. Familiares intimos habeat paucos, quibusdam iocetur [(reading uncertain: print faded)] , arcana promat, idque caute; nam plerique talium, vel indicant aliis, glorianturque de familiaritate principis, et invidiam sibi, principi imprudentiae opinionem conciliant maxime si boni non sint, et rara est ea felicitas. ut bonos multos circum se habeant. Attalus Rex imagines ex longinquo spectandas dicebat; et sane raritas admirationem parit, satietas familiaritatis minus verendos facit. Septimo. Magnopere caveat, quod pauci etiam boni principes caverunt, ne ab uno, alterove regi videatur. Hunc enim pro principe venerantur, principem pro statua habent. Hinc odium omnium regum in illos reges, Seianum, Plautianum, et quos nostro tempore potentiae poenas dedisse videmus: quidquid enim administratur etiam recte, odiosum optimatibus est; quia auctor consilii invisus est. Octavo. In legationibus quoque recipiendis splendida sit modestia, ut videatur luxum fugere, dignitatem amare. Muliercularum est toto Thesauro lucere [(reading uncertain: print faded)] Augustus consueta veste, et habitatione contentus erat, Alexander Scuerus gemmas vendidit, quod diceret, in virtute, non decore imperium esse. Thesauros nullo modo legatis advenis ostentet: nam superbiam interpretantur, et invidiam concipiunt, si ingens sit, si mediocris, contemnunt. Et principem stultum arbitrantur, qui parva magni aestimet.
§. 1. AVarum principem, iam supra cum de liberalitate agerem, detestatus sum, nunc quoque eum detestor: sed tamen providum, et bene nummatum requiro; immo unam ex primariis principum virtutibus esse affirmo, divitiarum cumulandarum industriam; nec parum delinquunt, qui eam gubernationem instituunt, ut aerarium semper vacuum sit. Hoc igitur nunc mihi ostendendum est, pium; ac sanctum id esse, principisque et Rei publicae officium, ut sequentibus deinde disputationibus de ratione colligendi opes tractare possim.
§. 2. Initio hoc tamquam fixum, ratumque statuo; Non probandos divites, qui desideriis vastantur, cupiditatibus dissipantur, timoribus cruciantur, tristitia contabe scunt. haec enim hominum vitia sunt, tam in paupere, quam mediocri, et divite. Sed divitias principi, et rei publicae necessarias afsero; Donum Dei sunt, ut docet Augustinus, gratum cum datur privatis, cecessarium, cum principi. Itaque et illas propter supplementa
necessitatis, ut loquitur Augu. in Ps. 66. desiderabit princeps. Ad formicam mittitur piger, et tempestivi laboris admonetur, ne hieme esuriat, quo mittenda est res publica, ne se deserat? Habentes pecuniam non peccant, sed nimium amantes. Immo tanro tutius, et melius habentur, quanto minus amantur. Nec mihi apponant apostolicam comminationem. Qui volunt divites fieri, incidunt in tentationem. Pro me enim respondet Augu. l. 1. c. 10. de civit. Profecto in divitiis cupiditatem reprehendit, non facultatem. Nam quamquam privati difficulter opes tenent, et non diligunt, Res publica tamen facilius ut instrumenta virtutis, et praesidia defensionis usurpare potest; Nescio, inquit Augu. quomodo cum superflua, et terrena diliguntur, arctius adepta, quam concupitaconstringunt. Sed hoc ex eo est, quod pecuniae privatis ad sua desideria implenda petuntur, principi ad salutem Rei publicae.
§. 3. Regum omnium sapientissimos habemus ab orbe condito Davidem, Salomonem, losaphat, Ezechiam, Iosiam. Opes Davidis ostendunt ea, quae pro templo collecta sunt. 1. Par. 22. 14. Ecce ego in paupertate meapraeparau: impensas domus Domini auritalenta centum milia, et argenti mille milia talentorum: aeris vero, et ferri non est pondus, vincitur enim numerus magnitudine: ligna et lapides praeparavi ad universa impendia. De eius Thesauris multiplicibus. 1. Par. 27. 25. Super thesauros autem regis fuit Az mod filius Adiel. His autem thesauris, qui erant in urbibus, et in vicis, et in turribus, praesidebat Ionathan filius Oziae. Ecce 1. thesauri regis, 2. in urbibus, 3. in vicis, 4. in turribus. adde agros, et pecus. Ecce regem tot thesauros possidentem, nec avarum tamen, immo liberalem, mansuetum, qui canere coram Domino consueverat. Beatus, qui intellegit super egenum et pauperem, in die mala liberabit eum Dominus. Nam thesaurus egenis, pauperibus, toti populo servabatur.
De Salomone frusira pauca dicuntur, quia multa passim habentur. 2. Reg. 10. 26. Congregavit que Salomon currus et equites; et facti sunt ei mille quadringenti currus, et dnodecim milia equitum.
Et 2. Par. 9. dicitur fuisse ditior universis regibus, et praebuisse tantam copiam argenti in lerusalem quasi lapidum.
De Iosaphati divitiis supra dixi, deque eius exercitu.
Ezechiae divitias Scriptura praedicat. 2. Par. 32. 27. Fuit autem Ezechias dives, et inclitus valde, et thesauros sibi plurimos congregavit argenti, et auri, et lapidis pretiosi, aromatum, et armorum universi generis, et vasorum magni pretii. Apot hecas quoque frumenti, vini, et olci, et praesepia omnium iumentorum, caul. isque pecorum; et urbes aedificavit sibi: habebat quoque greges ovium et armentorum innumer abiles, eo quod dedisset ei DOMINUS substantiam multam nimis.
Iosiae quidem pietas, et zelus magis probatur in Scriptura, quam opes, divitem tamen fuisse ostendit potentia, qua omnes abominatio es sustulit de terra, atque ipsa excelsa, quod nemo regum hactenus fecerat. Et phase tale restituit; quale numquam fuerat, in quo ipse de substantia regis dedit triginta milia pecoris, et tria boum milia. Nec exiguum Est signum potentiae, quod Pharaoni Necao contra Affyrios pergenti occurrit; nam sine dubio Necaonis exercitus, quem contra potentissimum regem ducebat, ingens erat, nec tamen eo se imparem Iosias putabat, et forte vicisset, nisi Dominus expeditionem improbasset. Tantos viros rerum male gestarum accusare dementiae est, multumque aberrant, qui regium esse putant aurum dare, non servare. Dandum est, et servandum, utrumque necessarium est. Sed cum ratione dari non potest, nisi servetur. Quod si tamen hos arguere libeat, quid Iosepho faciemus? qui immensis redditibus regiam Pharaonis instruxit? nam et pecuniam accepit, et pecora, et agros, ac denique quintam annuarum frugum partem. Cur tanta opum abundantia regem instruxit? si ex arte regnandi non erant illae divitiae? Ego vero arbitror, omnem Romanorum reditum publicum exiguam esse partem opum Pharaonicarum, si frugum omne genus spectetur. Nam primo in terra Gessen virorum habitabant sexcenta milia, illique Israelitae erant, totidem fuerunt Aegypti, ut in universum fuerint duodecies centena milia, totidem adde feminas aevi maturi, erunt vicies et quater centena milia, quem numerum ex pueris, et puellis tenerae aetatis, et servitiis duplicabis, ut sint in sola Gessen quadragesies et octies centena milia, cuius pars quinta fuerit minimum novies centena milia, quae ex solius terrae Gessen quinta parte Pharao alere potuit. Si enim tota terra toti populo sufficit, ergo et pars quinta quintae. Immo plurimum tritici efferebatur in vicina et longinqua regna. Si igitur tantus reditus ex sola terra Gessen, quantus ex tota Aegypto?
§. 4. Nec aliud ratio suadet; Tanti enim es, quantum habes, si opes desunt, decrunt amici; nemo se facile ad infelicem pariciem [(reading uncertain: print faded)] inclinat; multi enim congressum principum egentium, obaeratorumque devitant; quia ne a se pecuniae mutuae petantur formidant. Vere dixit Mucianus; Pecuniam esse nervum imperii, opus sunt opes, sine illis nihil fiet, quod est opus. Omnia venalia sunt nummis, et Roma emptorem invenit, ut lugurtha praedixit. Si nummos habeas in hostium castris, consiliisque amicos, si non sinceros, at utiles habebis; quid enim sapientius illo dicto;
[Gap desc: Greek words] ;
Argenteis hastis pugna, et omnia vinces. Victoriae itaque compendio se privat, qui pecuniam non collegit. Nec te moveat vetustae simplicitatis oratio:
Non cauponantes bellum, sed bell gerantes.
Immo bellum redimentes; cur ehim non potius vincam impensis pecuniarum, quam sanguinum? si asinus auro onustus arcem capere potest, exercitum integrum servabo. Sed nec bello tantum; sed pace necessariae sunt divitiae; qui enim se principi applicant, multi honorari, plerique inaurari cupiunt. Donare igitur principem oportet; et quia multorum fida opera indiget, largiter donare. Liberalitatis autem fons est parsimonia.
§. 5. Qui virtute sola se dicunt niti, et auro fidendum negant, speciosa oratione utuntur, sed fallace. Non est virtus principis se facultatibus, Rem publicam praesidiis nudare. Auro fidendum non est, sed utendum; et quo uti possis, habendum est. Cum enim multorum obsequia, fides que sit principi necessaria, illique virturem auro posthabeant, muneribus tenendi sunt. Atque hoc virtutis est, sna quemque voluptate, tamquam esca trahere ad officium praestandum.
Circumfertur etiam, et cum adolescentulorum plaufu dictatur, vetus sententia Cyri, et aliorum qui prudentiae laude floruerunt. Thesauros esse amicos; ita enim et Alexander Dario respondit;
Ipsum thesauros arcis inclusisse, se vero nullos habere thesauros praeter amicorum animos. Verum haec in speciem, et fiduciae generosae ostentatione, magisque ad conciliandos amicorum animos, quam exanimo dicta esse eventus ostendit. Nam Alexand. in ista insania aurum collegit, triginta milia mulorum tibi captivum aurum vehunt, obicit nobilis reus. et cum tam multa rapuerit, mirum est tam pauca dedisse. Sed videamus eius thesauros quis amicorum ei non insidiatus est? quis principum non fuit particeps stirpis eius exstinguendae? Ne vero de illis dicam, quos vitia regis irritaverant, militum animos non tenuit, cum opum spes decollasset, legatur apud Curtium itineris ex Indiam conversio. Intelligent omnes eum sine spepecuniarum nihil omnino, sine pecunia parum effecisse. Quid enim? an tu existimas ullum e Macedonia secuturum sine illo illicio fuisse, cum legamus toties eius milites, cum largitiones, et suas praedas decoxissent, reditum postulare? Cum Argyraspides ut impedimenta redimerent, imperatorem suum Eumenem traderent hostibus? Idem quod inter signa agitur, in foro, et curia quaeritur. Inopem rarus defendit. Militi arma, principi pecunia in campum proferenda est, in tot populis vix una fides, nummo mentes auctorandae sunt; quod ut fieri possit, aerario consulendum est. Quod si quis sine spe pecuniarum amicus est, qui sane rarus est, ille tamen ditandus est; tum quia principi expedit, tam fidi animi virum esse quam potentissimum, tum quia tam generosae voluntatis poena non debet esse paupertas. Thesauri itaque sunt amici, sed fovendi sunt, evehendi sunt, ne melior apud principem conditio inimicorum esse videatur. At ubi amicos ditavero, ipsi mihi egenti succurrent. Iulianus numquam augendae pecuniae cupidus fuit, quam cautius apud dominos custodiri existimabat. Verum haec non nisi pueris persuaderi possunt. Ego seria quaero. Nec Marcellino credo Iulianum laudanti, nec Constantinum agenti reum. Non credam Iulianum pecuniae non fuisse cupidum; ut quem sciam ex persecutione Christianorum, confiscationibusque loculos stipasse, verbis, et factis interdum philosophiam simulavit, alias Christianis illudere solitus, cum de iniuria quererentur; Christum suasisse paupertatem, beatos illa [Orig: illâ] fore. Quod si remp. qualis esse solet, constitutam consideremus; non facile praesidium quaeret ab amicis in periculo princeps, quibus in prospera fortuna divitias dedit. Nam ne tum quidem amicos nisi donando effecit, et nunc petendo, aut spoliando faciet inimicos. Multos etiam inveniet, qui mallent principem non esse, quam se eius causa pauperes esse. Caligula, Nero, largitionibus et luxu omnia prodegerunt, an ideo amicum invenerunt? si de bonis et aequis principibus loquamur; unius hactenus exemplum quaero, quem amici beneficii memores in integrum restituerint, nisi vel spes maioris emolumenti liberalitatem prolexit, vel timor maioris damni nummos extorsit. Ita igitur sperandum in amicis, ut sciat plus praesidii esse in illis, qui nova beneficia sperant, quam in illis, a quibus gratiae postulantur.
§ 6. Nec principi colligendarum opum dumtaxat cura incumbit, sed etiam illi ad quem successio spectat, qui iure aliquo ad principatum venire potest. Cum enim pecuniae oboediant omnia, certum est nihil esse quod non oboediat, excepta virtute. Omnia inquam pecuniae oboediunt, etiam pecunia accepta, illi quae speratur, praecedens, secuturae; omnia oboediunt, etiam arma hostilia, etiam pecunia hostilis aerarii, si maior a te speretur. Hinc pecunia multi sunt principatum assecuti. Et genus, et regnum regina pecunia donat. Thucydides l. 1. Pelopem Asiatica pecunia quam peregrinus advexerat inter pauperes famam, et gratiam, deinde regnum obtinuisse narrat. Didius Iulianus imperium a militibus coemit, Herod. l. 2. Manlius olim idem tentarat, et quod mireris, Bruti filios spe commodorum Tarquinii suos fecerunt. Tarquinius Priscus honesto pecuniarum usu neglectis Anci filiis imperio potitus est; nec aliud deinde in Rep. Factum; Ambitus tot legibus, iudiciis, poenis oppressus nullis comitiis abfuit.
Annua venali reddunt [(reading uncertain: print faded)] certamina campo.
Causa est, quia omnes sibipotius, quam Reip. principem quaerunt. Eum plurimum optant posse, a quo plurimum sperant.
Virtus fama, decus, divina humanaque pulchris
Divitiis parent; quas qui construxerit, ille
Clarus erit, fortis, iustus, sapiens, etiam rex,
Et quidquid volet, hoc, veluti virtute paratum
Speravit magnae laudi fore.
Sic iudicant etiam prudentes; si enim in privata fortuna rem fecit, et amicis benignus fuit, largusque, quid faciet in principatu? Nam facito cogites, ut curque homini res parata est, ita firmi amici sunt, sires labant, itidem amici collabascunt, Res amicos invenit. Res ad regnum provehit. Non haec eo dico, ut malis artibus, et largitionib. imperium quaerendum doceam. sed ut principi inculcem, quantam vim habeat res domi bene constituta ad ius suum obtinendum. Iisdem autem artibus imperium tenetur, et acquiritur. Sunt enim opes rerum civilium insigne instrumentum. ita Arist. l. 1. pol. c. 8. Cum dixisset [Gap desc: Greek words] acquirendi artem, esse oeconomiae partem, cui res ad vitam necessarias, et civitatis communionem utiles suppeditat. Addit [Gap desc: Greek words] ,
[Gap desc: Greek words] . Videntur vero ex his verae divitiae constare; qua est enim ex hac possessione sufficientia ad beat am vitam non est infinita, quemadmodum versu Solon expressit:
Divitiarum terminus nullus constitutus est hominibus. Est enim terminus, ut ceteris artibus; Nullum enim ullius artis est infinitum instrumentum, nec multitudine, nec magnitudine. Divitiae autem sunt multitudo instrumentorum oeconomicorum, et politicorum. Plurimis autem instrumentis Res p. opus habet, quocircanisi praedae esse malit, tempori illa comparanda sunt.
§. 7. Nec modo principem sive Rem publ. esse divitem debere contendo, sed administros quoque; non quod divites inidoneos ad gubernacula adhibendos iudicem, hinc enim mala illa sequuntur, quae prudenter Gregor. Tolosan. notavit l. 5. c. 1. §. 25. Paucorum rursum rei publ. institutionem, dixit Plato eam potentiam, in qua magistratus a census aestimatione civibus tribuuntur, et in qua divites dominantur, pauperibus vero nulla est rei pub. Communio: sic quo magis pecunia et census honores dant, eo magis vilis virtus efficitur, et alii aliorum exemplo magis cumulandis pecuniis quam bonis moribus, intenti sunt: et boni pauperes excluduntur. hincque et sequitur
illius rei pub. corruptio, non fecus ac tuta navis a periculo naufragii non est, in qua dives gubernationi praeficitur, ignarus artis, et inops gubernandi peritior nequaquam admittitur. Incipiunt et demceps brevi esse ex una duae respub. Unae divitum, alia pauperum: et semper accidit ita hommes intraeadem moenia habitantes sibi invicem msidiari. Sequitur et malum aliud, quod semper druites tenuiorum facult atibus inhiant, usuris premunt, cogunt vendere, reddunt omnino mendicos, fures, latrones, praedaetores, et tandem coniuratores seditiosos, et rem publicam occupantes. Sed institui, seligique velim; nam illi possunt iuvare Remp. et quia honoris, gubernatio nisque sunt participes, etiam volunt.
§. 1. CUm sit naturale acquirendi studium, faciliusque multi principes inveniantur, qui avaritia, et cupiditate prolabantur, quam qui ad liberalitatem propendeant, etiam illi, qui liberales et magnifici haberi desiderant; nam tales importunius exigunt, quae non bene collocant, mirum tamen est, frequenter fieri, ut maximis imperiis pecuniae desmt; de angustiis aerarii Romani perpetuae querelae leguntur. Persarum reges inter montes aureos in bello contra Graecos pecunia deficiebat, et qua una re superiores erant, ea una vincebantur, nunc quoque idem nostro tempore accidisse videmus pecuniosissimis Hispaniarum regibus, multae occasiones omissae, multae clades acceptae, militum variae seditiones obdilata, vel non soluta stipendia, cum tamen interim Hollandiae ordines plerumque militem in officio continuerint. In imperio quoque Romano didicimus experientia quosdam principes, non magnis sinibus imperantes collegisse. thesauros, cum alii interim quae multis partibus latiora sunt dominia, perpetua inopia conflictentur. Considerentur acta duorum insignium in Germania praesulum, et Principum; Iulii Wirtzburgensis, et Theodori Paderbornensis, uterque arces, Academias, templum erexit [(reading uncertain: page damaged)] , aerarium pecunia, apothecas commeatu instruxit, oppignorata recuperavit, nova adiecit; utriusque enim Episcopatus incrementa tanta sunt, ut ex eo quod addide runt, ali princepsalius possit. Cum interim alii, nec maiore splendore excedentes aulae, nec pressi bello, ditiones opulentiores alienoaere gravarint. Mirandum magnopere circa annum Christi 800. acciso iam admodum imperio orientali regnante Basilio, tantas tamen divitias fuisse, quantas vix in toto imperio Romano nisi valde florente. Zonaras refert implesse totum Aerarium, et ipsos aditus, viasque, pecuniis confertim stipatis. Habuit, inquit, in thesauris ducenta milia talentum auri. Nam alterius pecuniae nec numerus iniri poterat, adeo ut terra eam infoderet, aerariis aut repositoriis utique repletis. Quin et. Arculas habuit lapillis gemmisque pretiosis plenas, cum aliis, tum illis, quae candent, et quas margaritas proprie appellamus. In quibus ducenta illa milia talentum auri, quid reddunt? Ipsos mille et ducentos milliones. Mille et ducentos milliones si quis nunc rex possideat, facile si uti velit, mundi imperium obtinebit. Beniamin Iudaeus circa an. 1200. Constantinopolim vidit, et narrat. In ea urhe, inquit, utdi res atque opes inenarrabiles. Deferuntur enim in Principis palatium quotannis tributa, quibus turres impentur coccineapurpureaque veste, et auro: ita ut nullibi terrarum par congestae pecuniae exemplum repetiri possit. affirmatur etiam ipsius solius urbis vectigal, ex foris vaenalium, et portu ac mercatorum pensionibus collectum, ad viginti milia aureorum in singulos dies accedere. Haec considerans rationem [Gap desc: Greek words] conficiendarum opum tradere animus est, non quod quaestores, et consiliarii principum non plures norint, sed quia non meliores; dum enim festinant aerarium, ac sese ditare, Rem publ. exarmant, cum enim sumptus magni sint, cum Res p. maximo presidio egeat, tamquam vastum corpus copioso alimento, id accelerare student, efficiuntque ex voracitate, et tuburcinatione morbos, et quidem multo periculosiores, quam sint ex abstinentia, et parcitate. Nummus decimus in Belgio rebellionis occasio fuit, ac nunc si quaeras ex foederatis de 10. nummo, vere respondebunt; bene secum agi, si 10 nummum retineant.
§. 2. Ratio augendi aerarii vel est honesta, vel inhonesta. Honesta quoque triplex est; Honesta et onerosa subditis, ut tributa. Honesta, et non onerosa subditis, ut accurata acceptorum, et expenforum ratio Honesta et utilis subditis; ut leges sumptuariae, agricultura, mutuum. Improba quoque praxis et fraudulenta [Gap desc: Greek words] triplex est. Alia enim aperte iniqua est, et publicum furtum, ut usura, iniquae oppressiones; alia non quidem iniqua est, sedodiosa tamen, nec decet principem. Ut si legem feras, ne quis vestem scricam tulisse velit, deinde dissimules, donec violari libere lex incipiat, interea transgressores per Corycaeos tibi annotatos multa punias. alia nec iniusta, nec odiosa, sed sordida, et contemptum adducens: ut cum Vespa sianus vectigal urinarium collegit. Possunt quoque in honesto tributo, aliisque aliqua intervenire, quae iniustitiam adferunt, immo in illis quae nec gravia, et utilia sunt, fieri quaedam odiosa, et videri velut sordida.
Hinc generales regulae principi servandae sunt. 1. Numquam per iniuriam a subditis teruncium exigendum: nam ad restitutionem tenetur et princeps, et consiliarii auctores. 2. Cumiuste exigitur pecunia, sed odiose, et cum infamia, et nota aliqua, non nisi necessitate eo modo utendum est; plus enim odio nocetur, quam compendio proficitur. 3. Cum lucrum est sordidum, mediocri necessitate, sit honestum. cur enim non vendas lotium ut subditus desendatur, ne pauper moriatur? 4. Inter honesta genera aerarii ditandi, id primum amplectendum est, quod publice et privatim conducit, ut eadem opera, princeps, et subditi ditescant. 5. Secundo amplectendus ille modus qui prodest Reip. et nulli privato obest, qualis estille de rationibus exigendis. 6. Ultimo denique veniendum ad hoc, ut etiam subditi graventur, ne resp. detrimentum patiatur. ita tamen ut omnes cognoscant, non cognatis principis, aut eius voluptatibus, sed uniuscuiusque commodis impendi. Gravissimas exactiones in Hollandia suasit Barneveltius, cum diceret: praestat gravari patriam, quam amitti, ut fatetur in Apologia, cum inter illa gravamina, et ex gravaminibus opes immensas et ille, et alii collegerint. Sed nunc singula videamus.
§. 1. ARgute veteres pecuniae custodem posuere Saturnum, pigrum, tardum, morosum,
qui anno magno vix semel arcam recludat; collectioni vero quemadmodum omni lucro Mercurium, ille enim superis pariter gratus, et imis, rapido velocior Euro cum plantaria induit, terras, maria, inferos ad ipsos excurrit, interdum caelos ipsos licitatur, undique congerit, quod numquam saturata aviditas Saturni recondat. ita est, ad omnem motum, ad omnem occasionem tributa dictitant rerum avidi aulici; et cum virgula sua discurrunt Mercurii: de hoc igitur praesidio, non ex spoliatione Rei publicae dicamus.
§. 2. Tributa imperandi potestas Rei publicae est concessa, hoc est illi, quae suprema est. Romae senatus ius monetae cudendae usurpabat, ideoque et inscriptio erat, S. C. Hoc est; Senatusconsulto, commissa deinde res triumviris monetalibus, nummum illi sua auctoritate signabant, indicabantque hisce elementis III. viri A. A. A. F. F. Triumviri auro, argento, aere flando, feriundo. Huic facultati olim erat additum hoc ius maiestatis, nemo enim praeter summum magistratum tributa, aut exactiones potest exigere. l. 3. c. nova Vectig. instit. non posse. Hocius olim nequaquam civitatibus communicatum est. Nunc prope omnes principes et liberae civitates ea utuntur. Sed mihi non de iure, quod liquidum est, sed de modo agendum.
§. 3. Vectigalia consueta, mediocria, agri publici, tributa, non sunt dimittenda, quamvis decuplo amplius annue conferant, quam invias, pontes, magistratus, proemia virorum fortium insumatur. Nam unius belli apparatus plus auferet quam multorum pax annorum. Cicero ad Atticum vectigalium imminutionem queritur, portoria Italiae sublata, instantem campani agri divisionem, etiam vicesimam auferendam. Honorius, et Arcadius, Theodosius, et Valentinianus, nevectigalia minuerentur, providerunt. Nero impetu iuvenili tentavit, sed a prudentibus repressus est, Tac l. 13. ann. dictitabant enim fore, ut visimperii frangeretur; at illam cogitationem facile excusserunt liberti, qui ad praedam eum inflammarunt.
§. 4. Causa vectigalium debet esse iusta, ita Novell. 149. Si quis illorum, scilicet magistratuum, aut in publicorum tributorum exactione neglegenter se gesserit, aut collatores nostros damnis, contumeliosisve oblaesionibus involverit, simul honis excidet, simul summo subicietur supplicio. Et enim Deo auspice, hoc unum nobis studio est ut provinciae bonis legibus regantur, tutoque habitentur, atque praesidum iustitia fruantur, et publica tributacitra querelam inferantur. Impossibile enim est ut sacris tributas non illatis alioqui Res publica conservetur. Militares namque copiae, assignato sibi salario inde percepto, hostibus resistut, et collatores a barbarorum incursionibus et truculentia vindicant: denique agros atque civitates a latronum alioque modo incompositam vitam sectantium, ut et irruptionibus; agendis excubiis defendunt: ex illis etiam reliquae cohortes; ea quae ipsis attributa sunt; accipiunt: muri atque civitates itidem instaurantur: publicarum balnearum hinc calefactiones procedunt: postremo spectacula, aliaque omnia, quae ad delectationem singulbrum inventa sunt, ex iisdem curantur: ut quae ab illis contribuuntur, partim in ipsos, partim propter ipsos insumantur et impendantur: nobis autem nihil praeter istarum rerum curas habere contingit, non tamen eas mercedevacuas, cum magnus ille Deus, et servator noster Iesus Christus magnitudine clementiae suae, permultis propter hoc nos bonis remuneretur.
Et Novel. 16. 1. t. de provinciarum praesidibus cap. 2. §. Atque ut haec ita caveremus lege, ex eo nobis in mentem venit quod pluris a nobis sit subditorum opulentia et medela quamreditus, qui exinde inferuntur imperio Contrahimus enim una cum lagitionib. prasidum in arctum ipsa etiam suffragia, quae imperialibus inferuntur rationibus: et magnum reddebant pecuniarum cumulum: quo magis haec causa et res publica ineliore successu potiatur, et locupletior redeat aliquot retro temporibus a nonnullis excogitatis praestationibus liberata. Una enim haec res potentiae nostrae studio est, ut provinciae et bonis gubernentur legibus, et tuto inhabitentur, neque non ex praesidum iustitia fructum capiant, et tributa publica sine querela inferantur: neque enim aliter conservare licet Rem publ. nisi pientissime praestationes importentur in publicum, ex quibus et militares nutriantur copiae, ut resistatur hostibus, et per agros ac urbes agantur excubiae: persruuntur item reliqui ordines attributis sibi salariis, reparantur quoque muri et urbes, denique omnia alia proveniunt, quae communem subditorum utilitatem conservant.
Princeps enim cum praesideat corpori tamquam caput, ratione, et amore in accipiendis a ceteris membris annona uti debet; meminisse, se a membris portari, illis languentibus esse se casurum.
Adrianus certe debita fisci remisit. Spartian.
Cato peculatus coercuit, ut in eius vira Plutarchus.
Tiberius 3. Aurum cum subditorum afflictione collectum, oblatum que sibi; adulterinum et venenatum esse respondit.
Masinissa totam Numidiam ex inculta reddidit abundantissimam.
Philippus Persei pater fructus regni agricultura auxit, et metallis effodiendis.
Contributionum acerbitate Angli Aquitaniam, Alphonsi heredes Neapolim amiserunt.
Hybicas dicebat Antonio: si vis duas collectas, da duas messes. Plutarchus in Antonio.
Non enim aliud conferre tenentur subditi, quam quod honestae principis sustentationi, et Reip. praesidio satis est. Nam magistratus tributum accipiunt, ut praesides, et defensores iustitiae, nec enim voluntas ea est populi, nec prudenter esse potest, ut tantas opes nulla, vel exigua sua utilitate conferant. Recte autem monet et Theologiae et iuris scientissimus Ioannes de Salas de legib. tract. 14. disp. 15. sect. 10. Difficillimum esse iudicare de iustitia tributi. Difficillimum autem est iudicare, iniustum esse tributum a legitimo principe subditis non exemptas, quia non possunt privati omnes iudicare decausa, quae principem movit ad imponendum tributum: saepe enim est occulta, et iusta: saepe etiam videri potest cessasse, quia temporalis erat, vel certe quia non mandatur exsecutioni, prout statutum vel promissum erat, et nihilominus tributum non statim est iniustum, vel quia alia causa exorta est: vel quia Princeps aliis actionibus, vel oneribus vexatus cogitur cessare ab uno opere, ut aliud magis urgens efficiatur. Deinde ex defectu solius distributionis difficile est damnare tributum, tum quia vix constare potest de forma distribuendi, quando tributum in aliqua materia simpliciter imponitur, et accidentarium est ab illis, vel illis vendi aut emi: tum etiam, quia si quid maioris oneris redundet in quasdam personas ex aliquo tributo, solet per alia compensari, ut augendo pretium aliarum rerum. Unde sola incertitudo causae; et aliarum conditionum ad iustitiam tributi requisitarum non satis est, ut cesset obligatio solvendi tributum, quia cognitio horum non
pertinet ad personas omnes particulares, et Princeps, qui habet prudentiam univer salem, multis iustis rationib. moveri potest, quae non facile possunt ceteris innotescere: unde dico, dubium mere negativum per se non satis esse ad excusandum a solutione tributi. Saepe enim fundatur in sola ignorantia rationum vel conditionum tributi, quae satis non est obrationem factam, et quia in dubio praesumitur pro principe, nisi alias constet esse tyrannum: et alias populares homines obligari non poterunt: quia ex se semper dubitabunt, nisi in fide maiorum fundentur. Itaque non incommode cavit Iulian. ne per indulgentias tributa concederentur. Si enim nihil umquam contribuant, vix bellum geri poterit.
§. 5. Cum opus est tributo novo, parvis potius summis dividatur, ita enim nec grave est, et minor est causa sagacibus ad furta ministris. Cypselus impio se voto obstrinxerat, omnes Corinthiorum fortunas se sacraturum, leni tamen imperio id fecit, nam decimam sacravit, atque ita decimo demum anno se voto exoluit. itaque iniustum tributum fuit etiam ex modo petendi, quod Antonio pendebatur ab Asia, cum ait. Ne urbib. (Appian. l. 5. civil.) agrisque pellamini, pecunia danda est in usum militum: nec ea maxima, sed qua audita libenter ac quiescatis. Dedistis hostibus nostris, Cassio et Bruto, in duob. annis tributa decem annorum: ea suffecerint et nobis, nisi quod danda sunt in uno anno. Exemplo fuit C. Sulla, qui bello Mithridatico imperavit quinque annorum vectigalia, sed statim danda. Hic annorum proportio non servatur, et necesse est pauperes omnibus bonis everti. Aurea sententia est Soarez l. 15. c. 16. 1. Nam si imponatur, super reni immobilem, non debet excedere quantitatem moderatam, consideratis fructibus eius, et laboribus, ac expensis, quae circa illam fiunt: nam si in hoc tributum fit nimis onerosum, plane erit iniustum. Si autem imponatnr super res mobiles, quae venduntur et emuntur, vel arte fiunt, observari debet, ne tales sint huiusmodi res, vel tantum et non magnum tributu, ut redundet in maius onus pauperum, et artificum, aut mercatorum, quam possint sustinere commode ad vitam et familiam sustentandam.
§. 6. Vectigal pro ratione census, facultatumque cuiusque exigatur. Alioqui necesse est pauperes deglubi, non tonderi, quod ne Tiberius quidem avarorum crudelissimus, crudelium avarissimus voluit. nam radices excidunt tales, ne recrescant olera. Hinc et Servius apud Romanos censum instituit, ut est apud Liv. Florum, alios. Prima classis, centum millium aeris, secunda 70000. tertia 50000. quarta 25000. quinta 11000. Minor census sive sexta classis reliquam turbam continebat. Equester census alius erat. Eadem ratio apud Athenienses. Demosth. de munerib. Cato avare censum egit. l. 39. quamquam quaedam recte, ut ornamenta censeret. Nam id nunc quoque recte faciet, qui ornamenta, et vestem muliebrem potius censebit, quam agellos, et saxa ruricolarum; nam ad facultates et ista pertinent. Hic etiam habenda ratio rerum, quibus vectigalimponitur, nam vectigalia, quae rebus, quae causa negotiationis deferuntur, imposita sunt, extenduntur per iniustitiam adea quae in usu sunt, quod prohibetur l. universi et l. omnium. c. de vectig. Turca in speciem parvum tributum exigit, cum bellum in Christianos meditatur, a singulis ducatum, sed alio suos onere premit.
§. 7. Aerarium est bonorum publicorum collectio, fiscus interdum dicitur; nam privatum principis patrimonium dici aerarium raro solet [(reading uncertain: print faded)] . Aerarium publicum non est proprie principis patrimonium, nec pleno iure eo potest uti, nisi ad usum publicum. Magna laus principis privato fisco detrahere, et publicum augere. ita Hadrian. teste Spartiate, Damnatorum bona in fiscum privatum redigi vetuit, omni summa in aerarium publicum recepta. Minyas rex ut testatur Plin. l. 33. c. 3. Pausan. Boeot. l. 9. primus aerarium aedificasse dicitur, sed inter barbaros; iam olim constructa erant aeraria in Aegypto. itaque recte Soarez noster l. 5. de leg. c. 13. Solvenda tributare alia censet ex iustitia commutativa. Immo recte docet ibid. §. 9. Quia debitum alendi regis, et onera publica sustentandi est naturale, et tributum lege iusta impositum est medium iustitiae.
Qui dubitant, an aerarium habendum sit, et augendum, nomine politici digni non sunt. de ea tamen re editae sunt quaestiones.
§. 8. Cum belli immanes et incerti sumptus sustinendi sunt, viros, equos, naves iniungi praestat; omnia enim haec facilius tolerant, quam pecuniae collationem. Angariam vocant hoc genus tributi, cum labor personarum, equorum, boum postulatur. Qua tamen in re cavendum, ne operae publicae tempore arationis, messis, vindemiae, nundinarum exigantur, quod crebro faciunt ministri, ut pecuniam eliciant. Deinde ne procul vehere cogantur vina, frumenta, aliaque; qua praxi Verres utebatur. et nunc non nesciunt principum mercuriales. v. g. debentur principi centum vini plaustra, aestimantur carissime, vinum non pecuniam tradere subditi volunt, at in longinquavehere iubentur, tempore occupatissimo aut pluvio.
§. 9. Cavendum ne furta ministrorum interveniant; nusquam gravius delinquitur. Ducenta milia talentum [Orig: talentûm] Asiae Antonius, et Dolabella imperarunt, alterum tantum accrevit avaritia, fraudibusque publicanorum. Hodie quoque cum in contributionem consentiunt, additamenta pro collectoribus nimis grandia adiciuntur. Quantus errorin his rebus committatur, docentoculi; ministri enim plerique, qui rei pecuniariae admoventur, quamvis instar siccissimarum spongiarum tenues sint, et exsucci, instar boum quas vidit Pharao, deformes, et macie confectas, ut numquam similes viderit in Aegypto, brevi tamen impinguantur, quamvis ad incitas princeps redigatur. Arbitratur Lipsius principum aevo publ canos in Caesarum provinciis non fuisse, nimium enim saeviebant, Iulius eorum iniurias, et iniurios ipsos sustulit, et permisit fructus colligere ab agricolis; et tributa induxit. Exempla Verrina multa sunt, quae hodie maiore exitio repetuntur.
§. 10. Maior etiam error est cum oppignorantur vectigalia, aut proceribus donantur. Correxit eam rem Henricus 3. rex Castellae. Historiam, quia hodie eadem exsecutio necessaria est, sic habe ex Mariana l. 3. c. 7. Id secutus Henricus eo nomine tertius Castellae rex, cui excel sus animus fuit, maior aetate, prudentia, vectigalia a proceribus occupata, memorabili exemplo liberavit. Burgis, quae urbs in veteri Castella est, minor annis morabatur, seque aucupio coturnicum oblectare solitus erat. Accidit ut ad multam diem aliquando in aulam rediret fessus mora, fessus labore, nihil obsonii paratum erat. appellatus de ea re regius obsonator renuntiavit, non tantum
pecuniam regiam, sed fidem etiam consumptam. Rex in praesenti dolore dissimulato, oppignorato pallio, arietinas carnes emi iubet: ex iis et captis coturnicibus prandium omnino parari. Audit inter pranden dum meliori conditione proceres agere. cottidie inter se lautissima convivia frequentare, omni alia cura solutos, certare luxu et spendore mensarum. Fore ea nocte apud Toletanum Archiepiscopum Petrum Tenorium cenabatur. adest involuto capite rex. omnia videt laetitia et deliciis redundare. peracta cena pro se quemcumque narrare, quantum redituum ex paternis oppidis, quantum ex regiis vectigalib. quotannis perciperet. Postera die rex vindictae avidus, et certus fingit gravi se morbo implicitum teneri, suprema mandata velle dare, ea denuntiatione proceres festini et pavidi, diver si in arcem conveniunt, ii exclusis famulis, ut erat iussum, admittuntur, consistuntque ad multam in cenatione diem, morae causam mirantes. Rex tandem ad proceres ferro tectus, districto ense ingreditur. Cum pavefactis eo aspectu omnibus asse disset, irato similis toruo aspectu rogat ex proceribus, quot singuli reges in provincia vidissent, quibusdam duos, alii tres aut quatuor, ut cuiusque erat aetas respondentibus. Equidem inquit, verum est quod dicitis, cum ego hac aetate viginti nihilominus in Castella reges noverim? mirantibus dicti causam atque suspensis animis quorsum res evasura esset, exspectantibus, Vos, inquit, omnes, vos, inquam, reges estis. regni arcibus et copis occupatis mihi inane nomen, sordes et egestatem reliquistis. an idonea causa videatur cur nos iudibrio habeatis? Sed ne amplius faciatis vestris omnium capitibus sanciam. Simul quae ad supplicium postuiabat, parrari afferrique iubet. Coteta voce lictores evocat, militesque [(reading uncertain: print faded)] sexcentos, quos arcano paratos habebat. Aliis ationitis metu, Toletanus Archiepiscopus, ut erat magno animo, in genua procumbens lacrimis toto ore manantibus veniam precatur: idem eius exemplo ceteri faciunt. Mortis metu perfusis et supplicibus veniam dat: neque ex arce tamen ante unum et alterum mensem dimitti [(reading uncertain: print faded)] placuit. Quo spatio arces et vectigalia regi tradere compulsi sunt. ita ille supra annos animumque gerens, curamque virilem. Nec minus turpe est in principis voluptates assumi, quam in luxum procerum. Publicum est enim non principis patrimonium.
§. 11. Multorum est et prudentissimorum consilium, ut vectigalia patriae commodo instituantur, quod ea moderatione neri potest, ut siut magna, nec ullum tamen gravent, aut molestent. Si in merces communes, necessarias, utiles, portoria nulla vel exigua statuantur, in res inutiles, noxias, pretiosas, sine quibus hoc vitae quodcumque est bene degitur multa et gravia, immo in ipsos artifices. Vere Bodin. l. 6. de rep. c. 2. Vectigal Deo gratissimum; regi honestissimum, subditis utilissimum, quod iis rebus imponitur quae ad mores corrumpendos faciunt. Memini vidisse in locis, ubi cerevisiae usus est, et viniraritas, tertiam vini partem Reip. pendi; quia vinum necessarium civibus suis esse negant. Gravi itaque tributo eos, qui saccarum, aromata non necessaria, illece brosas Indicarum delitiarum condituras vendunt, premere, est e re civitatis, nec minus dulciarios, cupediarios, vini peregrini caupones, cum moribus obsint plurimum exactionibus tenuare iustum est. Quin purpurae, panno bombucino, sericis segmentis, attalicis peristromatis, auratis vasis numquam iniquum facile vectigal imponet Res publica, cum melius pecunia impendatur ad iuvandam publicam salutem, quam ad depravandos luxu mores. Sane Romani Arabicis mercibus, unionibus, et margaritis ingentia vectigalia imposuerunt. Hoc a Romanis praestitum. Cicero in Verr. queritur socios ex Verris exportationibus perdidisse sexaginta H. S (Lipsio 1500. Philippaei) idque ex vicesima portus tantum Syracusani. En vicesimam in portorio. Apud lustin. octava datur, et octavarii vocantur, qui exigunt. in Quinct. et Symmacho quadrage sima. Optime Lipsius gravius vectigal solvisse quae ad delicias magis et pompas invectae, quam usum. Caesar peregrinarum mercium vectigal instituit, credo ante fuisse, sed portoria aucta a Caesare Hac mente fuit Alexander Severus, qui Bracchionum, linteonum, citrariorum, pellionum, plaustrariorum, argentariorum, aurificum et aliarum artium vectigal instituit; si inutilium, recte. Utinam et Citharoedorum, et aliorum qui iuventutem corrumpunt.
§. 12. Omnibus etiam peregrinis mercibus non necessariis, non tamen inutilibus, maiora vectigalia imponent; sic enim pecunia in provincia manebit, nempe panno Anglicano, pellibus sarmaticis, vinis Vasconicis, similibusque, nam si vera audire, et dicere volumus, quid est quod exterae regiones Germaniae adferunt, quo carere non possit, si forte pisces, et caseos Hollandicos excipias, cur igitur tot milliones hinc auferunt peregrinarum mercium institutores? Animosum principem quaero, qui ista tollat, aut parcum, qui inde ditescat. Plin. l. 11. c. 1. Arabiam, Indiam, Seras millies HS. imperio auferre, (duos milliones et semis) idem l. 6. c. 23. eas merces centuplicato venire. Causae plures, sed primaria portorii magnitudo. Quid enim si centuplicato venibant, nonne ex illis ducenti quinquaginta milliones conficiebantur? Quod in iter quinquaginta milliones impenderent, ex duobus et medio centum lucrarentur, quid magni si Rei pub. centum milliones conferant; non potest de hac re queri luxus eorum, qui illa ad ostentationem centuplicato emunt, nec negotiatoribus labor improbus, qui stultorum vitiis alimenta peregrina ministrat. Per luxum in pretia illa itum est.
§. 13. Cum autem tributa per harpyias, et hirundines populi crebro augeantur, cum labores populi, sudoresque in praemia vertant, in principem odia et exsecrationes concitent, cura adhibenda est, ut querelas suorum cognoscat princeps; et rationem a procuratoribus exigat, minutatimque describi curet, quid sit a singulis impensum. Quod si quis plus exegisse inventus sit, tamquam proditor principis puniatur. Quod non modo de magnitudine pecuniae ac rerum intellego, sed etiam de moneta [Orig: monetâ] , quam afperam, ad libellam cum fastidio exigunt, nec communi pretio, ut pauperes vix invenire nummos, quos habent, furibus illis idoneos queant. Verum contra hos omnia regna clamant, et illi tamen ditescunt. Itaque consilium meum est, ut ad certos delectos a populo viros integrae fidei deferantur omnia, illique praesente magistratu Regi tradant.
Hoc consilium integrum Franciae regnum probavit, ut refert Bodinus, se enim comitiis interfuisse apud Tectosages, cum supplicaretur Henric. II. Galliarum Regi, ut fraudatores, et aeruscatores removeret: se integra fide, ad diem omnia tributa repraesentaturos, in eam etiam regni partem, quam rex de signaret, delaturos; hoc regi, et populo expedire. Probavit consilium rex, sed fucatis argumentis a sententia abductus, aerarium
et subditos coactoribus reliquit agitandos; nam non modo plus exigebant, sed minus etiam reddebant, regi, et regno ex aequo infidi. Multo animosius Richardus Britanniae Rex, qui eos noxae convictos ultimo supplicio affecit. Antoninus Pius eam moderationem suis praecepit. Procuratores enim suos modeste suscipere tributa iussit: exiedentes modum, rationem factorum suorum reddere praecepit: nec umquam laetatus est lucro, quo provincialis oppressus est. Contra procuratores suos conquerentes libenter audivit. Contrarium fecit pro ingenio suo Caligula. Vectigalia nova atque inaudita primum per publicanos, deinde, quia lucrum exuberabat, per centuriones tribunosque praetorianos exercuit, nullo rerum aut hominum genere omisso, cui non tributi aliquid imponeret. Pro eduliis, quae tota urbe venirent, certum statumque exigebatur. Pro litibus atque iudiciis ubicumque conceptis, quadragesima summae, de qua litigaretur, nec sine poena, si quis composuisse, vel donasse negotium convinceretur. Ex gerularum diurnis quaestibus pars octava, ex capturis prostitutarum quantum quaque uno concubitu mereret. Additumque ad caput legis, ut tenerentur publico, et quae, meretricium, et quaeve lenociniu fecissent, nec non matrimonia obnoxia essent. Ingens bellum dura et iniqua exactio dedit, de quo Tacitus l. 4. ann. Tribucum iis Drusus iusserat modicum, pro angustia re rum: ut in usus militares, coria boum penderent. non intenta cuiusquam cura, quae firmitudo, quae mensura: donec Olennius e primipilaribus, regendis Frisiis impositus, terga Urorum dilegit quorum ad formam acciperentur. Id aliis quoque nationibus arduum apud Germanos difficilius tolerabatur, quis ingentium belluarum feraces saltus, modicadomi armenta sunt. ac primo boves ipsos, mox agros, postremo corpora coniugum aut liberorum, servitio tradebant. Hinc ira et quaestus. et postquam non subveniebat, remedium ex bello, rapti qui tributo aderant milites, et patibulo adfixi. Olennius infensos fuga praevenit, receptus castello cui nomen Flevum: et haud spernenda illic civium sociorumque manus litora Oceani praesidebat. Nec minore fuit periculo Claudius, de quo Suet. Tranq. Clau. Caesar: Partem etiam census omnes ordines conferre iussit, ut insuper inquilinos privatarum aedium atque insularum pensionem annuam repraesentare fisco. Exegitque ingenti fastidio et acerbitate nummum asperum, argentum pustulatum, aurum obryzum, ut plerique omnem collationem palam recusarent, consensu flagitantes, a debitoribus potius revocanda praemia quaecumque cepissent.
§. 14. Placet veterum Romanorum in providendis temporum difficultatibus sapientia; Triplex illi aerarium habuerunt, primum quod et sacrum dixerunt in aede Saturni, loco munitissimo, cuius auctorem laudant Valerium Publicolam, in eodem loco tabulae, signa militaria, leges, et senatusconsulta servabantur, in hoc aerarium vicesimae conferebantuir, eratque ad extrema Rei publ. tempora reservatum, nam tempore Punici belli secundi apertum est, Fabio quintum, et Flacco quartum Coss. Deinde tempore civilis belli. Aeternum erat tantum bello Gallico destinatum App. l. 2. de bell. civilib. Tertium erat opulentissimum, in quo civium, sociorum tributa, vectigalia, praedae, census populi, hoc Caesar spoliavit, ut Lucanus refert.
Tunc conditus imo
Eruitur templo, multis intactus ab annis
Romani census populi, quem Punica bella,
Quem dederat Perses, quemptuti praeda Philippi.
Quod tibi Roma, fuga Pyrrhus trepidante reliquit,
Quod te Fabricius regi non vendidit auro,
Quidquid parcorum mores servastis avorum.
Quod dites Asiae populi misere [Orig: misêre] tributum.
Victorique dedit Minoia Creta Metello:
Quod Cato longinqua vexit super aequora Cypro.
Tunc orientis opes, captorumque ultima regum
Quae Pompeianis praelata est gaza triumphis
Egeritur, tristi spoliantur templa ruina.
Sed nec sanctiori aerario pepercit, cum pecunia egeret, et summa pericula instare non ignoraret; supererat enim Hispanica, Pharsalica, Africana pugna, et ultima ad Mundam proelia. Recte omnino fecerint Res publicae, si loco munito quem adire sine procerum consensu, ne principi quidem liceret, thesaurum in ultimos casus reconderent.
Frustra itaque disputatur a politicis recens natis, an expediat in Re publica thesaurum asservari. nam quemadmodum in samilia multum prodest praesente pecunia tempestive omnia comparare, nec deesse occasionibus, ita in Re publica est necesse. Hac de causa Davidis thesauros non arce modo, sed in urbibus, vicis et turribus legimus, Ezechiae quoque, et aliorum. Pharaoni qui non noverat Ioseph, Hebraei aedificarunt urbes tabernaculorum, seu thesaurorum; nam in quibus thesauri, in iisdem erant et militum praesidia seu tentoria. Nam quod aiunt posse ab hoste, vel seditions occupari opes publicas, et patriam suis divit iis opprimi, dilutum est, Neque enim quisquis ideo pecuniam neglegit, quia furibus domus obnoxia est; Eo argumento convincerent, non oppida, non arces, non portus muniendos, immo nec privatim opes habendas, ne habeat hostis aut malus civis quo patriae noceat. Vigilandum est, et cum pericula instant, muniendae urbes thesaurorum, quae fortes fidaeque esse debent. Athenien sium consilium non probo, qui Delphis thesaurum habebant, qui sola superstitione tutus erat, quem hostis vel atheus vel facetus facile mutuo ab Apolline acciperet. Brenno, vel Dionysio, aut certe Diagora opus erat. Nam commune aerarium Graeciae in Delo tenue erat, singulae urbes sibi prospiciebant.
Augustus prudentissime seorsum aerarium militare constituit; Suetonius c. 99. Quidquid autem ubique militum esset, ad certam stipendiorum praemiorumque formulam astrinxit, definitis pro gradu cuiusque, et temporibus militiae et commodis missionum: ne aut aetate, aut inopia post missionem sollicitari ad res novaspossent. Utque perpetuo, sine difficultate sumpius ad tuendos eos, prosequendosque suppeteret, aerarium militare cum vectigalibus novis constituit.
Prudens consilium, nam ceterae expensae in magistratus, in opera, in munera ordinaria erant, et perpetua, bellum magnos, subitos, incertos sumptus postulat, atque ut erat late patens imperium, diversis in partibus eodem tempore bellum gerebatur. Hoc aerarium primo constabat collatione Vicesimarum; quae ex legatis, et hereditatibus dabantur, nisi essent sanguine iuncti, aut pauperes. Magnum hoc tributum fuit in tam magno Imperio, sed iniquum, quia alia vectigalia sufficiebant alendo exercitui, sed in ludos, saginam, populum, arenae crudelitatem absumebantur. Addita vicesima quinta mancipiorum, quod magnum etiam omnino, inter tot myriadas venalitiorum, et crebra mutatione, et pretio, quae optime considerat Lipsius l. 2. de magnitudin. Roman. addita his centesima rerum
venalium. Aerarii illa separatio probanda est, sed novae exactiones necessariae non fuerunt. Persarum Reges liquefactum aurum, et argentum fictilibus vasis infundebant, Herod. l. 3. nec diversum aerarium habuerunt militiae et pacis. Ne autem rationes conturbentur, atque ut maneat quod destinatum est ad extremos casus integrum, expedit esse separata quae extra ordinem impendi debent.
§. 15. Romana vectigalia Lipsius docet fuisse e decumis, e pastione, e portoriis. Primum frumenti decumam accipiebant. App. 1. civil. et constat ex Verrinis. Haec fere in victis populis et agris. De plantariis et arboretis, quintam carpebant. De pastione certo pretio conveniebant, nam publicanus agrum elocabat, et rationes conficiebat, ideo ager scripturarius, et vectigal illud scriptura dicebatur. Ex rebus invehendis, aut evehendis, magnum compendium etiam conficiebatur; Haec iusta erant, si hostium victorum agris imposita, et iusto bello. Hispani inter hos et Afri, quin et Galli pessima conditione fuere [Orig: fuêre] , agri ipsorum censi gravius, et capita.
Capitationem vocabant, grave fuisse constat, Lampridius ait eos qui sub Heliobalo decem aureos praestiterant, sub Alexandro tertiam aurei partem praestitisse. Ex censu illo numerum capitum noverant. Iosephus in Aegypto 750. myriadas hominum ait, idque ex tributo, quod in capita singuli pendebant, liquere. Augustus illa omnia adornavit, et auxit, Vespasianus omnibus provinciis tributa auxit; quibusdam duplicavit; ut Suetonius ait. Haec magnam partem iniquissima fuerunt, cum non modo tanta darentur; sed acerbissime exigerentur.
§. 16. Principi igitur Christiano agendum est, ut tributa tollat, partim moderetur, atque ad veterem rationem deducat. Servii instituto tenue tributum erat, auxit Tarquinius, sed iterum ad priscam formam redactum est. Diu deinde observatum, ut divites censum, pauperes operas conferrent. Nunc in Germania tributa crescunt, quia in magna diffidentia, se muniunt singuli: quod si eam pecuniam iunctisanimis contra Turcam impenderent, qua se mutuo terrent, omnes duplo sibi ampliores ditiones comparare possent. Itaque et subditi gravantur, nec tamen aeraria implentur, cum ille unus sit finis tributorum, ne tempore belli pauperes graventur.
§. 17. Cum vero legitime tributa exiguntur, negare illa iniustum est; itaque poena a Servio statuta vincula, et mors, ut ait Livius. Halicar nassaeus, lege cautum fuisse, ut publicatis bonis verberati venderentur, si prosessionem elusissent, aut minoris bona sua existimari voluissent. Zonaras ait eos, qui se, aut bona ad censum non detulissent, ipsos a Consulibus, bona a Censoribus venundata. Herodotus Persas eadem cautela egisse testatur lib. 3. Darius enim tributa distinxit, et annua 14560. talenta Euboica corrasit, forte non magna ea summa exercitui alendo. sed facile excusantur qui iusto bello victis gentibus tributa imponunt, sic Ioatham Ammonitis imperavit centum talenta argenti, et tritici hordeique decem cororum milia.
§. 18. Tres conditiones sunt tributi, ut iustum sit. Potestas, causa, proportio. Horum si quippiam desit, non obligabit tributum. Potestas est in Principe supremo, causa est necessitas publica; proportio ut tributum respondeat facultatibus. His positis conditionibns iudico cum nostro Ioanne de Salas tract. 14. disput. 15. sect. 10. Omnes obligari ad solvendatributa, ita sentiunt, quos ille citat, Gabriel. 4. dist. 15. quaest. 5. articulo 2. Antoninus 2. parte titul. 1. c. 13. Silvester verbo gabella. quaestio. 8. Medinade restitut. quaetio. 13 et sequentibus Castro 1. de lege poenali c. 10. versus finem, Corduba in summa q. 95. Hostiensis 3. summae tit. 1. c. 13. de censibus, §. ex quibus causis. Panormitanus cum aliis in cap. innovamus de censibus. Covarruvias regul. peccautum parte 2. §. 5. nu. 5. ubi ideo obligat mercatores, vendentes, ementes, et transportantes merces ad se manifestandum et offerendum publicanis et exactoribus. Fundamentum est, quia tributum non est poena, sed verum debitum fundatum in vero titulo iustitiae: quisquis autem tenetur solvere debitum sine ulla coactione, vel exactione, immo licet occultum sit, tenetur manifestare creditori, vel solvere: unde Matth. 17. reddite quae sunt Caesaris, Caesari; scilicet tributa, ut omnes intellegunt, et Rom. 13. omnibus debita, cui tributum, tributum, etc. Item tributa sunt velut stipendium iustum, quod Regi datur propter ministerium, et expensas necessarias ad defendendam et gubernandam Rem pub. Dignus autem est mercenrius mercede sua, nec alligandum os bovi trituranti: eadem rationem decimae debentur, licet non petantur, quia sunt iustum stipendium, et debita sustentatio ministrorum: Rex autem est minister Dei pro Repub. Rom. 13.
Et ratio manifesta convincit. Princeps enim ius habet imperandi, ergo cum legitimum est, imperium, parendum est; nam quod multi contendunt, tum demum, cum rigorose exigitur, solvendum, quia cum poenas adiungant, videntur esse poenales dumtaxat, deinde alioqui conscientiis magnus laqueus iniceretur. Hae, inquam, rationes nihil efficiunt; nam etiam si poena cum lege ponatur, nihilominus tamen conscientiam obligat; absurdum sane foret, principem legitimum, vectigalia iusta ad Rei pub. necessitates eo adducere, ut non pareatur, nisi rigorose, armata manurigidis minis exigat; Hoc est, principes nolle clementes esse, et comes. Bono principi nullus sat magnus honor exhiberi potest, et tu eum pro te excubantem deseres, nec nisi malo coactus adiuvabis? Deinde si legitime debes, non ergo ex pectanda est exactio rigorosa. Ut enim ipse rigorose exigat, tu efficis resistendo, et velut malum nomen non pateris expungi, nisi vi, aut iure agatur. Denique periculum in mora est, crebro, cum non succurritur mature, alii qui prompti sunt, offenduntur. Itaque auctores qui aliter sentiunt, periculose, et forte seditiose errant, si de iure quaeratur; sed credo potius eos, ita sentire de tributis quae passim sine necessitate imponuntur, de quibus accusare solent consiliarii principum, populi hirundines, sed vere damnantur ipsi principes.
§. 19. Atributis iustis exemptio sine iusta [Orig: iustâ] causa [Orig: causâ] dari nullo modo debet. Nam id dupliciter fieri potest. Primo, ut princeps tributum illi remittat, quod cum sine iusta causa facit, partim prodigalitate, partim iniustitia delinquit, quia debito praesidio Rem publicam privat, quod posterius genus maxime locum in eo habet vectigali, quod non principi, sed Rei publicae impendendum est. Quod si vero certa summa toti Rei publicae, vel civitati imperata sit, princeps non potest aliquos eximere et in reliquos onus inclinare, etsi enim singuli parum detrimenti sentiant, omnes tamen laeduntur, immo omnibus contra ius summa imponitur, atque ex eo peccatum
mortale oritur. Nam si quis per metum ab incolis alicuius ditionis centum aureos extorqueat, quamvis illa multitudo sit, ut singuli tantum denarium pendant, iniuria tamen gravis est, et centum aureos restituere tenetur. Par est hic, quantum ad obligationem pertinet, ratio. Nam princeps quod unus solvere tenetur, a ceteris exigit. Multum autem sane refert, eiusmodi exemptiones non concedi, quod si princeps quorundam importunitate urgetur, ipse vel obligationem suam ostendat, vel de privato patrimonio satisfaciat. Quod moneo propter quosdam, qui principes ad colligenda tributa semper excitant, et cum ad rem ventum est, immunitatem suis praediis impudentissime postulant. Quamquam et alio scelere huius criminis infamiam redimunt, nam in tributis colligendis idagunt, ut semper aliquid pro honorario principis supersit, quod deinde ipsis donatur, qui ex suis possessionibus vectigalia pependisse gloriantur.
§. 20. Non modo causam requirunt tributa, illa quae publicae rei causa dantur, sed etiam cessante causa cessant, ni alia causa successerit; nam quae principi ad sumptus, et pro laboribus dantur, libera manent. Damnabilis omnino est continuatio tributi, cum causa cessarit. Soarez noster ita definit l. 5. de leg. c. 15. §. 5. 6. Circahanc conditionem. est consider andum, siloquamur de tributis; quae penduntur. ipsi Regi ad suos sumptus, et propter suos labores, et vigilias: talium tributorum iustitiam non pendere ex usu: nam sive male, sive bene Rex posteaexpendat tales reditus, non erit iniustus accipiendo tributa, quae vere est Dominus illorum, et de illis potest libere dispen sare. sine iniustitia, dummodo suo muneri satisfaciat; gubernando et defendendo Rem publicam, sicut tenetur. Alioqui si in hoc deficiat, iniuste accipiet, et retinebit haec tributa, quae praeter officium dantur, et sunt tamquam merces operis, quam iniuste accipit, qui non lab rat. Si vero loquamur de tributis impositis ad opera communia Rei publica, de his clarum est, debere expendi in talia opera, alias committi fraudem et iniustitiam, quae potius est in acceptatione et rententione illius, quam in impositione. Nam haec potuit esse iusta, si revera causa suberat; postea vero acceptio vel retentio fit iniustaex defectu debiti usus. Necessarium ergo est, ut tributum expendatur in opus, propter quod impositum est, nam illius tributi non fit proprie Rex Dominus, sed dispensasor. Unde ad summum poterit interdum, quando vera necessitas occurrerit, commutare illud in aliud opus, pertinens etiam ad communem regni, vel populi utilitatem. Nam quoad hoc habet supremam potestatem, et administrationem. Ex quo ulterius infertur, iributum pendere (ut sic dicam) a causa in fieri et conservari. Nam si causa necessaria ad iustitiam tituli, non potest plus duraere tributum, quam causa. Quiacessante causa (utique necessaria, et in suo genere adaequata) cessate essectus, cap cum cessante, de Appellat. Quod ita fere explicat Glossa, citans varia iurain capite. Post translationem, de Renuntiat. verb. cessante, et notant Doctores in l. cum Pater, §. Dulcisumi, ff. de leg. 2. Sed in praesenti, causa est necessaria ad institiam tributi, ut dictum est; ergo ilia cessante, cessat iustitia, et consequenter debet cessare tributum. Et confirmatur, quia si cessante causa tributum exigatur, iam plus exigitur, quam sit necessarium; ergo in eo non servatur aequitas, nec iustitiae, quia, ut diximus, proportio inter quantitatem tributi, et exigentiam causa est necossaria ad iustitiam tributi; ergosi causa sit perpetua, tributum poterit esse perpetuum, si autem sit causa temporalis, tributum debet etiam esse temporale, ita ut illacessante, hoc etiam cesset.
Causa tamen iusta est, si confensu ad aerarium augendum utilia sunt, eique inferuntur, nec alios in usus expenduntur, ideoque expedit omnium in conspectu inferri. Ita Aristoteles l. 5. Polit. c. 8. Ut ne igitur aerarium compiletur, pecunia publica tradatur praesentibus civibus omnibus: et rationum exempla diligenter cum exemplari comparata, per curias et centurias et tribus distributa reponantur. Utautem sine quaestu gerantur magistratus, iis, quorum fides et industria in magistratu fuerit. probata et spectata, honores oportet lege lata esse decretos. Iam vero in democratiis quidem, locup etibus pascendum est, non solum eorum fundis et praediis, sed etiam fructibus non dividendis viritim, atque ad alios transferendis: quod fit in nonnullis Rei pub. adminstrandae formis, neque tamen animadvertitur.
§. 21. Ultimum est, monere omnes, ut minimum tributorum accipiant: nam odio se gravant, mercimonia minuunt, agriculturam tollunt, pretia rerum, praesertim praediorum valde reddunt vilia. Et quamvis suada, et violentia armetur princeps, est tamen inexpugnabilis inopia. Immo libere clamat cum populo Rom. Diabolus auferat nova vectigalia, et auctores cum eis. Marcus Aurelius Antoninus cum vetusta oppida diruta cerneret, raras incolas, remissis vectigalibus omnia restituit. Quis nunc principum quaestor, qui non plus fisco, quam iustitiae faveat? Quam multi qui aerarium faciunt spoliarium et cruentarum praedarum receptaculum? Numquam maius periculum, quam cum propter tributa tumultuatur ignobile vulgus. Romani Hannibale imminente tributa setinuerunt, nec nisi Senatus exemplo Rem publicam iuverunt, cum tamen necessitas prae oculis esset, quanto magis si fastum aulicorum sustineri suis damnis intellegant, ut Carolo Sexto Parisiensis civitas obicit? Achaeum tributis omnia exhaurientem Lydi suspenderunt. In gratiam vero eorum, qui novos exigendi pecuniam, hoc est, psaedandi modos principibus suggerunt, adscribam ex Erasmo sane miserabilem, seu historiam, seu fabulam. Ostenditur, inquit, Lntetiae in foro frument arioos cloacae inqua sepeliri se iussit quidam, quem sero paenituit mali Consilii. Viderat Regem tristem et sollicitum: causa maeroris erat angustia rei pecuniariae. Is quo Regem sublevaret, suasit, ut ex minutis etiam rebus, quas rustici defervut in urbem, unum aut alterum aereum nummulum exigeret, idque in biennium dunt axat. Et cum viderent, ex eo in urbe frequentissma colligi pecuniae vim non modicam, ad hoc exemplum plures exactionesexcogitata sunt. Qui dederat Consilium, cum videret, se non idem aut horitatis habere indissuadendo, quod habuerat in suadendo, in maximos animi maerores incidit, adeo, ut de salute quaeque sua desper aret, et ut de se ipso poenas sumeret inconsulti Consilii, simulque moneret alios, ne ad eundun impingerent lapidem, testamento cavit, ut in ea cloaca sepeliretur, in qua totius illus fori sordes confluunt, in quo manet etiamnum in hunc usque diem exactionis exsecutio.
Sed haec parum movent eos, quos avaritia obcaecavit, qui eo pervenerunt dementiae, ut sordidissimorum lucrosum sint interdum administri, Chrysargyron, ut ait Cedrenus, pensio fuit talis, ut; quisque mendicus aut pauper, meretrix sive iam emerita, omnis servus itemque libertus, inferrent in aerarium pro urina et stercore, iunientor um etiam et canum:
sive in agris, sive in oppidis habitarent. Et homines quidem utriusque sexus numisma argenteum; equus, mulus, bos tantumdem, asinus, et canis folles sex.
Sed tamen hoc munus colligendi tributi ambibant, non aliter quam militarem praefecturam, aut civilem Magistratum, ut Evagrius ait. Foricarios vocant eiusdem conductores iurisconfulti. O quam nihil turpe putant, quibus opes imperant. Qui avaritia [Orig: avaritiâ] caecati sunt. Numquam sua Lusciniae deest cantio, numquam illis auri cupidis obtentum, quasi praesidium regno quaeratur. Principes sua sponte rapaces et avidi, et qui Magistris non egerent, plura tamen semper a nobis contra nos didicerunt. Verum cum omnia egerit Princeps, aliqua non omnia emendabit, multi in periculis apertis furandi, ad calliditatem, et im posturas animum convertent.
Necessitas vectigalium l. 1. §. in causa 20. [Gap desc: Greek words] de quaestion. ostenditur, sine sumptu sustentari non potest civitas. Vide Bulenger. de vectigalibus populi Romani. Civitas fine aerario fragilis est.
Aegyptus quintam partem, Gen. 47. Sicilia decimam, Cicer. in Verrina, Indi quartam, Strabo l. 11. regibus pendebant. Babylon in diem argenti artabam. Herod. l. 1. Vide et Herodotum l. 3. Lipsius Gallias putat Caesari dedisse quatuor milliones, alii millionem. Hoc posterius verrus. nam frumenta, operas, militem, alia praestabant. Etco tempore unus millio pluriserat, quam nunc decem.
Tacit. l. 13. Senatus Neronem tributum remittere volentem prohibuit, ne imperium dissolveretur.
Nicephorus ex fumo colligebat. ut Zonaras ait, quod [Gap desc: Greek words] vocabat.
Ex umbra datum testis Plinius l. 12.
Michael Paphlago ex aere corrasit; Cedrenus [Gap desc: Greek words] vocat. et Chrys. [Gap desc: Greek words] Aer venalis est.
Erat et aliud dictum [Gap desc: Greek words] , divitum pro pauperibus obligatio, Chartiaticum dicebatur, cum duos folles penderent officalibus pro chartis. Nota est vicesima Augusti; omnino tributum tolerabile, et quod suadeam; hereditatis aut legati vicesimam partem dabant, qui nec proximi agnati, nec pauperes erant. Eiusdem inventum vicesimam quinta mancipiorum venalium; magnum omnino vectigaleo tempore cum haberent exercitus servitlorum. Quadragesimam omnes publicanores debebant. Quintil. declam. 359. Caligula quadsagesimam litium exegit. Sueton. Addita quinquagesima ferarum.
Augustus centesimam rerum venalium instituit, Tiberius in ducentesimam vertir, sed deinde centesimam reuocavit, Caligula Italiae remisit. Appianus in Syriacis ait Syros et Cilices censuum centesimam solvisse.
Vespasiani fuit vectigal urinarium, a fullonibus qui lotio utebantur, exactum, in angiportis erant amphorae. Macrob. l. 3. Satur. c. 17. Aliud fuit Foricarium.
De Chrysargyro dixi, controversiam amplius movere, non est animus.
Ex legatis inter coniuges factis decima deducebatur. Alexander Severus artificum vectigal instituit: sed maxima parte non necessariorum. Lamprid.
Caligula etiam matrimonia vectigalia esse voluit singulatim tamen non exprimitur, quid exegerit, quidam de illis intellegunt qui domi essent lenones uxorum. Lupanarium vectigale [(reading uncertain: print blotted)] , Claudii tempore fuit.
A libertis in Italia octava pars exacta in Triumviratu, Dio. l. 10. ab ingenuis quadrans annui reditus. Isaacus Commenus vicis tributum indixit, Pertinax ex lacubus et fluminibus accepit. Erat et solarium, cum aedes in publico solo exstructae. Gravius erat Tertiae, cum tertia pars solveretur ex agris. Tributum pro mortuis ut improbum, ita lucrosum fuit. Tributum aedilitiorum iniquum et grave fatetur Cicero l. 2. ad Q. fratrem. Siliquaticum mercibus omnibus impositum fuit. Videtur huc pertinere sextarius, qui in Apulia, et Calabria pendebatur. Magnum tributum pro tironum praestatione. Inquilini etiam duodecim drachmas in aerarium inferebant.
His adde omnia vectigalia, decumas, scripturas, capitationes, macelli reditus, salinas, ingens vis pecunlae prodibit. Tot alia nomina quae omisi, ut brevi tempore omnia ad se Res publica traxerit.
§. 1. ALiud gestus tributi est, quod parum usitatum, sed tamen utilius est collationepecuniaria [Orig: collationepecuniariâ] . Nec admodum grave, si moderate adhibeatur. Nam opere non difficili efficiunt subditi, quod magno sumptu per conductos agendum esset. Maxime usitata sunt opera. 1. Ut ad restauranda publica aedificia, arces, Xenodochia, Ecclesias, ad nova aedificanda cum opus est, matetiam convehant, qua [Orig: quâ] in re videndum, ut in plures dividatur labor. 2. Ut vias, ripas, pontes reparent. 3. Suis quique in civitatibus moenia reficiant. 4. Silvam caedant. 5. Silvasn plantent. 6. Agrum communem, seu Rei publicae colant. 7. Ad metalla adhiberi durum est, sed nihil obstat, ea quae faciliora sunt, imponere, utterram, quae in superficie est, removere.
§. 2. Legitimae etiam harum impositionum, cum operae exiguntur, causae requiruntur, ut sint a legitimo principe, ex necessitate publica [Orig: publicâ] , sine gravamine magho subditorum. Ius Regis ostendit Samuel maxime his in rebus. 1. Reg. 8. 11. Hoc erit ius Regis qui imperaturus est vobis, filios vestros tollet, et ponet in curribut suis, facietque sibi equites et praecur sores quadrigarum suarum, et constituet sibi tribunos et centuriones, et aratores agrorum suorum, et messores segetum, et fabros armorum et curruum suorum. Filias quoque vestras faciet sibi unguent arias, et focarias, et panificas, Agros quoque vestros, et vineas, et oliveta optima tollet, et dabit servis suis. Sed et segetes vestras, et vinearum reditus addecim abit, ut det Eunuchis et famulis suis. Servos etiam vestros, et ancillas, et iuvenes optimos, et asinos auferet, et ponet in opere suo. Greges quoque vestros addecimabit, vosque eritis ei servi. Olim iure, seu potestate illa abusi sunt plurimi. Et hoc ipsum ius iniquum esse supra osteridi. Usi sunt, inquam, ea [Orig: eâ] opera [Orig: operâ] plerique regum tyrannice, nec, quod sciam, quisquam Pharaonem superavit, nisi forte Rosuani, qui non modo filios Israel oppresserunt, sed Aegyptios quoque, nam et illi pyramidas exstruere sunt coacti. Sed studiose hoc actum, ut res miraculi similis appareret.
Primo magnitudine ipsa, Pyramis fuit 80. iugerum, ut refert Herodotus, Plinius, et Theodorus asserunt trecenta et sexaginta hominum milla ad hoc opus deputata fuisse, perfecisseque annis viginti, ex saxis durissimis aeternumque permansuris
dolatis tamen artificiosissime, licet difficiles tractatu, et firmissime coagmentatis, quorum nullum fuisse ait, minus triginta pedum, ex Arabicus montibus excisa, et terra longo admodum itinere usque ad Nilum protracta, ibique navigiis imposita, et ad montem Africum vecta: atque ibidem in terra undique arenosa exstructam. Ubi postea nulla neque aggeris vestigia, neque caesorum lapidum ramenta apparuerunt, tamquam ab ipsis Diis tanta moles congesta esset: in ea exstruenda pecuniam pro apio, coepis et allio dumtaxat expositam ad milie et sexcenta talenta excessisse, quae efficiunt nonagies centena et sexaginta milia coronatorum. Herodotus litteris Aegyptiacis moli adscriptum esse tradit. Infundo tumulum esse, cui moles hae tanta imposita sit; hunc per fossam Nilum intromissum fuisse. Quartus a Cheope Rex Aegypti Asichis cupiens antecessores rerum gestarum gloria antecellere, lateritiam [(reading uncertain: print faded)] construxit Pyramidem, cuius lateri haec verba inscripsisse testatur Herodotus. Ne me ceteris Pyramidibus compares, quae tantum illis praecello, quantum lupiter ceteris Diis. Namfundum, Lacus Conto verberanies, quod Luti conto adhaerescebat, id colligentes, me composuerunt, et in talem mensuram redegerunt.
Pensiles horti Babylonis, murique immensae magnitudinis indicto opere facti sunt, quamvis innumerabilis multitudo servientium in id coacta sit. De Nabuchodonosore enim dicitur, quod vinctis non aperuerit carcerem. Ille autemBabylonem ita ampliavit, et munivit, ut exstructor eius censeri posset. Fuit igitur olim prima pars tyrannidis premere operibus subiectos, et feruitiorum instar laborum praestationes exigere. Atque in statua Nabuchodonosoriana Regnum Babylonicum est aureum, Persicum argenteum, Gsaecum aereum, Romanum ferreum. Non est inter Monarchias illa comparatio, ut Romanum tanto deterius sit Babylonico, quanto ferrum est auro, nec illa quidem est distinctio inter Persicum et Babylonicum, quae inter aurum et argentum. Est enim decupla ut Pollux ex Menandro, et Ep. ad Commodum docet, vel duodecupla, ut Plato in Socrate, et ex 2. Reg. 24. et. 1. Par. 21. vers. 24. et 25. probare conatur nosterVillalpandus. At Babylonica Monarchia duodecim Graecis non potuit aequari. Praecipuum itaque fuit, in eo, quod in ratione regnandi, seu potestatis, maior, potentior, gloriosior, et quasi imperiosior esset Babylonica. Hoc autem in ea barbarie praecipue quasitum est, non tam ut aurum colligerent, quam ut nationes servientes haberent. Neque Nemrodus Babylonicae turris, auctor pecuniam quaerebat, sed nominis gloriam, ex tam celebri monumento, nec singulae familiae ad domos, et urbes condersdas secedcbant, sed ad insanissimam illam substructionem animis intenti erant. Hoc igritur vere regnare putabant, operas et corpora subiecta habere. Hinc et Sesostris currus regum cervicibus egit, nec aliter Roma nus ille rusticulus imperator, malle se imperare divitibus, quam divitem esse. Hinc Nabuchodonosor terras gentium desolatas reddidit, et congregavit quasi arenam maris captivitatem. Falsa quidem puto, quae Berosus, Abydenus, aliide operibus reserunt, sed hyperbolas tamen illas indicare maximas res abillis effectas. Nabuchodonosorem refert Berosus, novam Babylonem, veteri addidisse, tres intra, totidemque extra [Gap desc: Greek words] posuisse, ex latere, et bitumine, et addit: [Gap desc: Greek words] . Describit deinde hortos pensiles, in quibus montes, et siluas, fluminaque effecerat, in gratiam uxoris, quae nata ex Media patriorum collium similitudinem in planitie Sennar concupierat. Babylonem aiunt in quadro positam, cuius singula latera stadiorum 120. fuerint, id est, 15. milliarium Germanicorum. Latitudo murorum 15. cubitorum regiorum, altitudo ducentorum erat, superat autem cubitus regius communem tribus digitis. Nunc quidem omnes Europae Reges ut hodierna sunt imperia, tantam urbem condere non possent, multo minus tam celeri opere, nam opus fuit tricies centenis milibus artificum, praeter baiulos, fossores, aliosque, quos duplo plures esse oportuit, ubi altitudo tanta murorum, montium, derivatio rivorum et amnium. Alii in metallicis occuparunt; Romani tum in aliis, tum in venatione, illa scilicet periculo sissima leonum, tigridum, leopardorum.
Verum omnium tyrannorum saevitiem exsuperavit Tarquinius Priscus frustra inter bonos reges numeratus. De eo Plin. l. 36. c. 15. Sed tunc senes aggeris vastum spatium, et substructiones insanas Capitolii mir ab antur: praetereacloacas, operum omnium dictu maximum, suffossis montibus, atque (ut paulo antea retulimus) urbe pensili, subterque navigata. A. M: Aggrippa in aedilitate post Consulatum, per meatus corrivati VII. amnes, cursuque praecipiti torrentium modorapere atque auferre omnia coacti, insuper mole imbrium concitati, vada ac latera quatiunt: aliquando Tiberis retro infusi recipiunt fluctus: pugnantque diversi aquarum impetus intus: et tamen obnixa firmitas resistit. Trahuntur moles internae tantae, non succumbentibus causis operis: pulsant ruinae sponte praec ipites, aut impactae incendiis: quatitur solum terrae motibus: durant tamen a Tarquinio Prisco annis D. CCC. prope inexpugnabiles: non omittendo memor abili exemplo, vel eo magis, quoniam celeberrimis rerum conditoribus omissum est: cum id opus Tarquinius Priscus plebis manibus faceret, essetque labor incertum longior an periculosior, passim conscitanece. Quiritibus taedium fugientibus, novum et inexcogitatum antea, posteaque remedium invenit ille Rex, et omnium ita defunctorum figeret crucibus corpora spectanda civibus, simui et seris volucribusque laceranda. Quamobrem pudor Ro. nominis proprius, qui saeperes perdita servavit proeliis, tunc quoque subuenit [Orig: subuênit] , fedillo tempore imposuit, tum erubescens cumpuderet vivos, tamquam puditurum esset exstinctos. Amplitudinem caveis eam fecisse proditur, ut vehem foem large onustam transmitreret. Nimis atrox, et iniusta tyrannis illa fuit, nulli priricipi imitanda.
§. 3. Humaniterpieque princeps saciet, si ubi iusta est pecuniae exactio, eam in operas convertat, sed ea conditione, ut qui operas praestare nolunt, certam pretii summam pendant, quae cedat laborantibus; Lenissima illa ratio tributi, et in urbibus muniendis crebro usurpata. Divitibus facile est quaedam solvere, pauperibus cum aliquo lucro laborare. Quamvis Valens, et Valentinianus edixerint, cavendum, ne quis hanc, quae personalis est functio, pretio putet esse taxandum. c. 10. t. 47. Illud convenit praecaveri, ne quis hanc quaeper sonalis est sunctio, pretio putet esse taxandam. Maximarum culmina dignitatum, consistoriani quoque comites, notarii etiam nostri et cubicularii omnes, atque excubicularii ab omnibus sordidis muneribus vindicentur, ceteros autem palatina, vel militari intra placitium praerogativa
munitos, ita denum privilegium simile contineat, si prioribus statutis se ad huiu smodi exceptionem docuerint pertinere. ut non singulis indulta personis, sed in communione dignitati vel corpori huiusmodi beneficia doceantur fuisse concessae, circa Rhetores atque Grammaticos eruditionis utriusque vetusto more durante.
§. 4. Olim privatos sumptu multi opera publica curabant, ideoque et nomen inscribebant. Nota est hac in re magnificentia Periclis, et populi Atheniensis. Merito eum vira honorant, qui Rem publicam ipsam cohonestat. Qui liber alitate, non necessitate debiti reditus suos interini ad opera finienda concessit, munificentiae suae fructum de inscriptione nominis sui operibus si quae fecerit, capere per invidiam non prohibetur. Cur atores operum cum redemptoribus negotium, Res pub. autem cum bis, quos efficiendo operi praestituit. Quatenus ergo et quis, et cui obstrictus est, aestimatio praesidis provinciae est. Nec eius nomine, cuius liber alitate opus exstructum est, eraso, aliorum nomina inscribantur, et propterea revocentur similes civium in patrias liberalitates, praeses provinciae auctoritatem suam interponat. Quodque magis mirere [Orig: mirêre] cohibenda asiquando illa liberalitas fuit, ita eodem loco. Opus novum privato, etiamsine principis auctoritate facere licet, praeterquam si ad aemulationem alterius civitatis pertineat, vel matetiam seditionis praebeat, vel circum theatrum, vel amphitheatrum sit. Publico vero sumptu opus novum sine prinicipis auctoritate fiert non licere, constitutionibus declaratur. Inscribi autem nomen operi publico alterius, quam principis, aut eius, cuius pecunia id opus factum est, non licet. Fuisse etiam in opera publica legatam pecuniam ostendit ibidem lex, quae mavult eam in tutelam eorum quae sunt, converti. Pecuniam, inquit, quae in opera nova legata est, potius in tutelam eorum eperum, quae sunt, convertendam, quam ad inchoanduni opuserogandam; Divus Pius rescripsit: scilicet, ut si satis operum civitas habeat, et non facile ad reficienda ea pecunda inveniatur. Si quis opus ab alie factum adornare marmoribus, vel alio modo ex voluntate populi facturum se pollicitus sit, nominis proprii titulo fcribendo, manentibus priorum titulis, qui ea opera fecissent, id fieri debere senatus censuit, quodsi privati in opera, quae, publica pecunia fiarit, aliquam de suo adiecerint sumnam, ita titulo inscriptionis uti eos debere iisdem mandatis cavetur, ut quantam summam contuler int in id opus scribant. Hanc publici emolumenti rationiem si princeps excitare posset, ut in turres, pontes, arces, aliaque aedificanda, tutanda honoris ergo privati conferrent, magno sumptu Res publica levaretur; consequetur vero illud, si parcus in tributis fuerit, ea suaden do tantum acceperit, Nunc magnae opes, in opera illa impenduntur, et operae plurimorum exiguntur. Multo vehementius animadvertendum, ne invenatione opera agricolarum utatur; nam seque et iumenta fatigant, a nobilibus agricolae duriter tractantur, principem exsecrantur. Qui autem potest principi placere secreatio, inter miserorum gemitus, iratorum exsecrationes?
§. 5. Interim exemptio concedi non potest, nisi bene merito, et dignitas non eximit, c. 8. t. 12. Ad portus, aquaeductus et murorum instaur ationem sive exstructionem, omnes certatim facta operarum collatione instare debent, neque alius ab huiusmodi consorito dignitatis privilegiis excusari. Merito omnes qui bonis communibus utuntus, ad conservationem adiuvabunt. Hoc nunc agendum; nam olim ex fundis Reip. curabantur ut Arcad. et Honor. AA. sanxerunt. c. 8. t. 12. Ne splendidissimae. Milites tamen etiam finitis stipendiis eximuntur a Valent. Theodos. Arcadio. c. 10. t. 48. de excusat. item illustres personae, sed tantum a sordidis muneribus. Item studiosi, masores 55. annis, c. 10. t. 49. si caecus pater, morbo auriculari, vel podagra conflictantes, t. 50. ibidem.
§. 1. REges, omnesque Principes satis sunt divites, si boni Oeconomi fuerint. Si parsimonia, sed regali utantur. Prudens dictum Chilonis apud Laertium l. 1. Non posse praeesse Rei publicae, qui non praesit suae domui recte: Est enim domus maxime similis civitati quae gubernatur. Sed gravis mihi hic paratus adversarius Megalonymus Parophaeus. Ille omnem Oeconomiam a generoso Principe removet; Quid tu nummularium ex Rege facis, ut instar Euclionis circumspectet? amicos omnes offendat? Illum ad granaria, ad cellam vinariam, ad coepas, et allia aestimanda deduces? Sit libera meus Principis, ad maiora fastigia rerum. Bella, pacem, foedera, iultitiam administret, esse multa quae sibi pereant, gaudeat: humiliores sublimitate sua curas in alios coniciat. Sit discrimen inter Principem, et eius Procuratorem.
§. 2. Plus mali illa adulatio, quam cogitari possit, adfert Rei publicae, et Principem evestit. Principem magni animi, et quod inde sequitur liberalem esse volo. Ad liberalitatem autem pertinet, non ut temere profundat; sed accipiat, a quibus oportet, loco, tempore, modo quo oportet, conservet, expendat, donet secundum rectam rationem. Haec principem facere posse, nisi accuratam Oeconomiae rationem habeat, dico neminem. Nam sineglegens sit rerum suarum haec incommoda oriuntur, 1. Ut ipsi ad incitas redacto, callidissimi furum nummos ad fenus locent. 2. Deinde ut inscius ditet hostes, eosque infensissimos efficiat. Cave enim eredas eos, qui tua socordia abusi, vario peculaturem fecerunt, tibi umquam bene precari, mortuum te vellent, quamdiu timent. Deinde privatis laboribus principem non occupo. Sed ostendo animaducrtendi necessitatem. Inter tot oculos petentium, manus rapientium, linguas mentientium, principem velut aureum pecus constituis, et praecipis eum nescire a quibus expiletur. Nec audio cum dicis Oeconomiae viros bonos esse praeponendos; Faciet enim eos focordia principis malos, magna lucra, maior impunitas, nihil moderabile suadent. Tertio Oeconomia principis facilis est, ea neglccta curas adauget, et, quod indignum est principi, facit anxias. Qui enim affatim habet, unde vivat, aliisque tribuat, iucunde aetatem transigit, cui in dies crescit aes alienum mordacibus animum sollicitudinibus subdere cogitur. Equidem permulta sibi perire, si cognoscit, nec indolet, nec iubet melius expendi, vix hominis nomine dignus est. Si ignoras, quid acceperit, quid habeat, quid cuique datum sit, sed tantum novit panem quem edit, et quem dat parasito depeculanti, non nisi titulo tenus princeps est, exteris risui, subditis oneri, ministris quaestui,
et servus est servorum suorum, praeda furum purpuratorum.
§. 3. Cum igitur viderim, noverim que homines, qui eadem ut videtur, agentes, et eadem [Orig: eâdem] cura [Orig: curâ] , diver sissimo eventu res administrant suas, coepi mecum, cur ita fieret, cogitare. Ad divinam qui dem benedictionem rei familiaris augmenta, ad maledictionem detrimenta referre ex Scriptura [Orig: Scripturâ] didici; quia tamen ordinaria miracula non sunt, de mediis, et industria hominum tam contrarios effectus esse deprehendi. Caius et Titius Agriculturam, et pecuariam exercent; alter opes accumulat, alteri retro semper res labitur. Duo negotiantur, huic res crescit, illi decrescit; Duo habent rerum agendarum instrumenta, alter ordine collocata statim depromit ad usum, alter agendi tempus quaerendo impendit. Nonnulli magno sumptu aedes exstruunt, quae inutiles sunt, quia ratio architecturae neglecta est, alii minore expensa domos ad omnes usus idoneas concinnant, in quibus nullus angulus est, non accommodatissimus. Causa igitur est, quia alii arte quadam, ordine, et methodo negotia tractant, aliitemere, ut ut sub manum veniunt, omnia transigunt. Qui canere organis discunt, magno labore vix levem harmeniam efficiunt, instrumentaipsa, quae concinnare nesciunt, facile corrum punt, ita privati patrimonium, principes provinciam suam, dum Oeconomicen nesciunt, aut contemnunt, magnis detrimentis affficiunt.
§. 4. Oeconomia quadruplex est, ut distinguit Arist. Oeconomicorum 2. [Gap desc: Greek words]
Sunt autem formae administr ationis domestica, ut informatione quadam res distinguatur, quatuor: namceteras in istas incidere reperiemus: Regia, sacrapica, civilis, privata. Harum maxima et simplicissima est Regia. Varia autem praeceteris ac facillima, civilis. At privata, minima illa quidem est, sed et ipsa admodum varia. Atque esse malta inter has communia necesse estiquae autem per se in singulis eveniant, ea nobis sunt consider anda.
Regiam dividit in nummariam, [Gap desc: Greek words] . de illis quae importantur, et exportantur capite de tributis actum est, de sumptibus iam dicetur. Quod si regium est, denariis, et aureis modum statuere, si omnibus rebus et reculis tributa imponere, si fraudare eum non potest, vel frixi ciceris emptor, si scrutatur vili vendentem scruta popello, cur contra dignitatem fuerit, sic comparata tueri? rationem exigere? scire quo perveniant? Impostores igitur se produnt, qui regibus omnes sinus, omnia praedandi vocabula suggerunt, centesima, quinquagesimas, quadragesimas, vicesimas, decumas, quintas, columniaria, hostiaria, Chrysargyron, fumarias, cumque tot curis collecta ilia suerint, regem atrendese vetant, indiguum esse dictitantes parvis rebus adesse Iovem; quasi vero dignum sit Iovem patuis sebus ostiatim, et manipulatim corradendis adesse, ex omnibus cumeris sua granaria, ex omnibus zonis gazopli ulacia sua stipare, deinde ne Gryphis illis qui sunt [Gap desc: Greek words] , furaciores felibus, defit occasio harpagandi, oculos claudere. Quid vero Aristoteles, nonne diserte ponit [Gap desc: Greek words] impendia, et sumptus. Hi, nisi fallor, principem suum magnanimitatis specie eo ducent, ut cum ratione insaniat; nam stultissimo eum labore consumunt, ut nempe omnes nervos ad colligendum intendat, collecta non servet, quod perinde est ac si in dolium pertusum labore improbo aquas infundat; quodque Danaidum apud inferos supplicium esse finxere poetae, hoc illi dignitatem inter pretantur; ne quisquam dubitare possit; hoc eos velle; ut princeps suo periculo, labore, odio emungat pecunia subiectos, quas ipsi deinde nescio principeinsua compendia vertant.
§. 5. Satrapica etiam ad Regem pertinent, hoc est, ut monet Aristoteles, quae [Gap desc: Greek words] , terra nascuntur, de quibus accuratissimam rationem subducet. Omnibus vero in unum redactis, haec summa est oeconomiae, neplus impendatur, quam accipitur, hinc enim mutuae pecuniae, oppignorationes, et maiestatis omnis decor divitum fastui addicitur. Sed parum est, non plus impendere, quam accipias, si nihil ex industria reponas quod ad incertos temporum casus assumatur. Cum enim magnos reditus possideant, magnos quoque acervare thesauros possunt, non imminuto principali splendore, sed ordine constituto. Qui semel in usum productus efficit, ut absque ullo labore rationes constent. Multa in [Gap desc: Greek words] Xenophon de ordine, qui si adhibeatur, tam facile numerosa palatii phalanx, quam parva domus regetur.
§. 6. Primo laborandum est, ut ministri fideles habeantur, quod quidem in paucis consequetut; nam in tot populis vix. una fides. Paucorum tamen fida pectora multorum rapacitati obsistere poterunt. Deinde ne ullus sit otiosus, cuiquc sua munia assignentur, cuius rationem plerique eodem die, plurimi eadem hebdomade reddere teneantur. Tertio purget aulam, et contrahat, ab inutilium turba hominum, quinec prosunt Principi, nec eum munlunt, nec splendorem adaugent, penitus liberet. Fecerunt magni reges et principes, qui magnam, decoram, regiam aulam habere, quam populosam malucrunt. Inutilem turbam iudico, qualis est apud Turcarum Imperatorem. Primo enim sartores aulici trecenti sunt in aula, signum magni luxus in vestitu. Item sabri ferranii trecenti. Ianizari novi 500. arci putgandae, ministeriisque vilibus addicti; Quadringenti qui canes, et falcones curant, triginta luctatores, has aliasque hominum quisquilias ad numerum moderatum redigere posset. Fecit hoc olim Antoninus Pius Salaria (inquit Iulius Capitolinus) multis subtraxit, quosctiosos videbat accipere, dicens, nihil esse sordidius, immo crundelius, quam si Remp. arroderent, qui nihil ineam suo labore conferrent. Unde etiam Mesomedi lyrico salarium imminuit. Rationes omnium provincialium apprime scivit, et vectigalium. Patrimonium privatum in filiam contulit: sed fructus Rei publicae donavit: species imperatorias superfluas et praedia vendidit: et in suis proprii fundis vixit varie ac pro temperibus: nec ullas expeditiones obiit, nisi quod ad agros suos profectus est ad Campamam, dicens, gravem esse provincialibus Comitatum Principis etiam nimis parci. Aureus sermo, Gravem esse Comitatum Principis, etiam nimis parci. Nam Comitatus pretiosus est, et de quo publice magnifica est cruitas, in eo privatim est tyranna: Quod splendide effunditur, acerbissime exigitur.
Alexander Severus: Malum dicebat esse Principem, qui ex visceribus provincialium homines non necessarios, nec utiles Rei publicae aleret. Circumspiciat Princeps aulam, quantumque hominum ad otium et delicias sustentat, tantum se Rei publicae pestem alere sibi persuadeat.
§. 7. Omni in re immodicos vitet sumptus, ut in gemmis, aedificatione, similibus. gemmas ut capillos pueriles contemnat. Egregie Alexander Severus, ut refert Lampridius, Gemmarum quod fuit, vendidit, et aurum in aerarium contulit, dicens gemmas viris usui non esse: matronas autem Regias contentas esse debere uno reticulo, atque inauribus et baccato monili, et corona, cum qua sacrificium facerent, et unico pallio auro sparso, et cyclade quae sex unciis auri plus non haberet. Prorsus censuram suis temporibus de propriis moribusgessit. Imitati sunt eum magni viri, et uxorem eius matronae praenobiles.
Caligula e contrario nihil, quo prodigi solet pecunia, neglexit, itaque cum invenisset aureorum ducenties tricies centena milia, ea ante an num tertium dilapidavit, ut Dion in Caligula. Sunt autem sexaginta sex milliones nostrorum aureorum, duplo enim maiores erant Romani, quod eo mirabilius erat, quia eo tempore rarior, et carior erat pecunia, plusque uno aureo, quam nunc decem, efficiebatur, bovem enim aureo emere poterant. Sed et quidam studiose omnia perdebant, ut monstrum illud, de quo Cornel. Ipse sola perdendi cura, stabula aurigis exstruere. Circum gladiatorum ferarumque spect aculis opplere: tamquam in summa abundantiapecuniae illudere. Quin et natalem Vitellii diem, Caecinna ac Valens, editis tota urbe vicatim gladiatoribus celebrauere [Orig: celebrauêre] : ingentiparatu, et ante illum diem insolito.
Verum hoc fuit in quarta illa bestia [Orig: bestiâ] , hoc est, Romano imperio, ut comminueret, et reliqua pedibus conculcaret, quocirca semper fuit publica egestas, et virorum, et pecuniarum, exemplum cape. Vopiscus in Probo Genus autem spectaculi fuit tale. Arbores validae per milites radicitus euvisae connexis longe lateque trabibus affixae sunt, terrae deinde superiecta, totusque circus ad silvae connsitus speciem gratia novi viroris effronduit. Immissi deinde per omnes aditus struthiones mille, mille cervi, mille apri, mille damae, ibices, oves ferae, et cetera herbatica animalia, quanta vel ali potuerunt, vel inveniri. Immissi deinde populares, rapuit quique quod voluit. Addidit alia die in amphitheatro una missione centum iubatos leones, qui rugitibus suis tonitrua excit abant: qui omnes contificiis interempti sunt, non magnum praebentes spectaculum cum occidebantur. Neque enim erat bestiarum impetus ille, qui esse ab eis egredientibus solet. Occisi sunt praeterea multi qui diripere volebant sagittis. Editi denide centum leopardi Libyci, centum leanae, et ursi simul trecenti: quarum omnium ferarum magnum magis constat spectaculum fuisse quam gratum. Edita praeterea gladiatorum paria trecenta, blemiis plerisque, praegrandibus, qui per triumphum erant ducti, plerisque Germanis, et Sarmatis, nonnullia etiam latronibus Isauris. Verum de impensis postea dicturus sum, quae in munera, et donationes fictae. Nunc alia videamus.
§. 1. DE negotiatione duplex movetur quaestio. Quidam enim mercaturam omnino prohiberi mallent in Re publica. Vitia enim invehit; alii tantum Rem publicam vetant negotiari. Habent illi rationes suas; Egregium esse, non quaerere externa, propriis esse contentos. Cic. Brut. Deinde importatis rebus ad luxuriam pertinentibus, relanguescunt animi, virtusque remittitur. Caesar. lib. 2. bell. Gallici. Constat autem [Gap desc: Greek words] . Opes vitiorum potius, quam virtutis esse administras. Deinde civitatem mercatura facit egentiorem; quia sumptuosiorem. Ex Hispania et Peruvia ingens auri, et argenti vis adfertur, nec aliud tamen effectum est, quam ut ex abundantia pecuniae rerum pretia creverint, quam ob causam postquam Indicum aurum ad nos pervenit, censuum antiquae tabulae, quae frumentum, vinumque continebant foluendum, mutatae sunt. Deinde ante Conciniglia [Orig: Concinigliâ] , Aniro, Xylo, Sandaracha, Saccharo, cana fistula, margaritis, argento viluo non egebamus, iam ambitio legem fecit, ut illis deliciis et venenis impleri civitates oporteat. Pulchre hac de quaestinone loquentem Danubianum agricolam inducit Guevara lib. 3. c. 4. horologii, Quod nullam in patria nostra Rem publicam, nullam politiam esse dicitis; sed brutorum nos instar silvestrium vivere; non magis, quam superiora illa, ratione ulla nititur. Nos enim in terra nostra negotiatores mendaces, et turbulentos, aut qui ex peregrinis locis instrumenta invehunt vitiorum et luxuriae, minime ferebamus. Itaque cum in vestitu honesti essemus, et in victu sobrietate gauderemus; commerciis multis minime indigebamus. Quamquam autem non sunt in patria nostra mercatores Carthaginenses, oleum Mauritaniae, negotiatores Tyri, chalybs Cantabricus, aromata (et unguenta) Asiatica, aurum Hispanum, argentum Britannicum, electrum Sidonium, sericum Damascenum, frumentum Siculum, vinum Creticum, purpura Arabica: tamen nec belluae sumus interra ista, nec omni prorsus Rep. caremus. Illa enim et id genus alia, magis vitiorum incentiva, quam virtutum stimuli sunt hominibus. Idem Guevara l. 3. c. 28. M. Aurelium inducit, graviter exprobrantem viro nobili, quod relictis honoribus publicis, ad negotiationes sese plebeias abiecerit. Mirari satis nequeo, Cincinnate, cur hostes, equitis Romani more desieris oppugnare, et mercator, tamquam ex plebe factus sis. Ille quidem indecorum arbitratur, sed loquitur tamen de iniusta negotiatione, qua relictis extraneis nocetur domesticis Ita enim ait: Sic habeto Cincinnate, non damnari a me commercia et negotiatores, non vituperari ementium vendentiumque contractus: ut enim sine equitibus bene geri bellum nequit, ita sine mercatoribus non potest stare civitas. Verum non aliam invenio desertae militiae, et institutae mercaturae causam, quam ut otiose sedens in fororapias, quia per senium latrocinari in saltib. nequis Emito ergo vili Cincinnate miserrime, et pluris vendito; multa promittito, et paucapraestato; men sura in accipiendo dandoque diversa utitor; nequiste decipiat, vigil, immo pervigil esto; quod in huiusmodi rebus sollenne est iis, qui mercaturam exercent. Ego vero iuratus affirmo, iustiorem fore mensuram, qua [Orig: quâ] vitam tuam dimetientur, quam tabernae tuae ulnam.
§. 2. Negotiationem legitimam, qualem divinae, et humanae leges permittunt omni ope conservandam, augendamque censeo. Gen. 37. v. 23. Ismaelitae sine reprehensione negotiantur, ferentes resinam, stacten, aliaque aromata in AEgyptum. Quin et Gen. 34. 21. Israelitae; Viri illi pacifici sunt, et volunt habitare nobiscum, negotientur in terra [Orig: terrâ] , et exerceant eam, quae spatiosa, et lata cultoribus indiget. Quamvis
de cultura [Orig: culturâ] accipi possit, Hebr. tamen verbum negotiationem significat, erant igitur et Patriarchae mercatores. Quin et Salomoni 3. Reg. 10. 16 negotiatores, et scruta vendentes aurum adferunt. Et 2. Par. 1. 16. Negotiatores Regis dicuntur. Et 2. Esd. 3. 32. In porta gregis aedificant artifices et negotiatores. Tyri a. negotiatores Principes erant, et institores incliti terrae. Isa. 23. 8. sed et Babylon negotiola fuit, Is. 47. 15. Ez. 17. 4. in Chanaan urbs negotiatorum. Verum omnes Tyrus illa dives superavit. Ez. 27. 8. Habitatores Sidonis et Aradii fuerunt remiges tui: fapientes tui: Tyre facti sunc gubernatores tui. Senes Giblii et prudentes eius habuerunt nautas ad ministerium variae supellectilistus: omnes naves maris et nautae earum fuerunt in populo negotiationis tuae. Persae et Lydii et Libyes erant in exercitutuo viri bellatores tui: clypeum et galeam suspenderunt in te pro ornatu tuo. Filii Aradii cum exercitu tuo erant super niuros tuos in circuitu: sed et Pygmaei qui erant in turribus tuis pharetras suas suspenderunt in muris tuis per gyrum: ipsi compleverunt pulchritudinem tuam. Carihagine nses negotiatores tui, a multitudine cunctarum divitiarum, ar gento, ferro, stanno, pluboque repleverunt nundinas tuas. Graecia, Thubal, et Moloch ipsi institores tui: mancipia, et vasa aerea adduxerunt populo tuo. De domo Thogorma, equos et equites, et mulos adduxerunt ad forum tuum. Filii Dedan negotiatores tui: insulae multae negotiatio manus tuae: dentes eburneos et hebeninos commutarunt inpretio tuo. Syrus negotiator tuus propter multitudinem operum tuorum, gemmam et purpuram, et scutulata, et byssum, et sericum, et chodchod proposuerunt in mercatu tuo, luda et terra Israel ipsi in stitores tui in frumento primo: bal samum, et mel, et olenm, et resinam proposuerunt in nundinis tuis. Damasc. negotiator tuus in multitudine operum tuorum, in multitudine diver sarum opum, in vino pingui, in lanis coloris optimi. Dan et Graecia et Mosel in nundinis tuis proposuerunt ferrum fabrefactum, stacte et calamus in negotiatione tua. Ded an intit ores tui in tapetibus ad sedendum. Arabia et viniversi Principes Cedar, ipsi negotiatores manus tuae: cum agnis et arietib. et haedis venerunt ad te negotiatores tui. Venditores Gaba et Reema, ipsi negotiatores tui: cum universis primis aromatib. et lapide pretioso, et auro, quod proposuerunt in mercatu tuo. Haran, et Chene, et Edem, negotiatores tui Saba: Assur et Chelmad venditores tui. Ipsi negotiatores tui multifariam, involucris hyacinthi; et polymitorum, gazarumque pretiosarum, quae obvolutae et astrictae erant funibus: cedros quoque habebant in negotiationibus tuis. Naves maris, Principes tui in negotiationetua: et repleta es et glorificata nimis in corde maris. Quin et vastissima Ninive plures fecit negotiationes suas, quam sint stellae caeli. Itaque qui inclitas civitates et regna quaerunt, negotiationem augeant necesse est. Mores fateor per negotiationes, et divitias iacturam facere, verum non rerum, sed hominum illa vitia sunt; alioqui nec terrae fecunditatem quaerere oporteret; illa enim etiam fecunda vitiorum mater est; Deus tamen populo suo terram praestantissimam donavit, non ignarus ea liberalitate ad nequitiam plurimos esse abusuros. Atque haec ita resero quasicerta sit illorum ratio, quia negotiationi mala illa tribuunt; qua tainen in re mihi haud leviter errare videntur. Neque enim minus doli fraudumque, invidiae etiam, et livoris plus in pauperum tuguriis invenitur. Barbararum gentium, ad quas negotiatores non commeabant, vitia haud leviora fuerunt, neque hodie etiam minora reperiuntur. Nam imprimis longifsime ab humanitate abierunt, legem naturalem pessum dederunt, anthropophagiam, aliaque horrenda legibus sanxerunt, et uti nunc in Brasiliensibus aliisque Americae populis apparet, et histolriae docent, paene obbrutuerunt, cum tamen odiorum, fuperbiae, libidinum non minus sit inter eos, quam opulentissimos quosque, tam enim sub pannis illi, quam hi sub serico inardescunt.
§. 3. Quaestura, seu [Gap desc: Greek words] duplex est, alia est naturae consentiens, et ex ipsa [Orig: ipsâ] natura [Orig: naturâ] orta. Nam [Gap desc: Greek words] hoc est, facultas conquirendi eius, quod vitae necessarium est nobis a natura insita, que madmodum omnibus animalibus, et appetitro et conquisitio pabuli diversissimis modis innata est, instrumentaque data, quo se singula pascant, ut 1. Pol. cap. 8 demonstrat Aristot. Et bestiae quidem unam rationem obtinendae eius rei, quae necessaria est, tenent, ut illam consequantur, atquere ipsa apprehendant, ut bos fenum, ossa canis, cervum leo. Hominibus vero altera data etiam ratio, ut cum uni superest, quod alteri deest, vicissim permutent; quod quidem duobus modis fit; Primo, cum res rei succedit, mutatur calceus pileo. Si Hispania vinum permutat tritico Polonico, simplex est illa commutatio Secundo, cum res cum re non commutatur, sed nummo; quod necessitate est inventum, et iure gentium; cum enim res transferri non possint semper, factus est nummus, qui morali lege vim omnium rerum continet. Deinde raro fit, ut eodem numero ac valore alter habeat, quod alteri necessarium est, ita nummus illa omnia liquida facit; nec differt ab aliis rebus, quod aliarum rerum usus sit duplex; vino enim ad sitim restinguendam utimur, et commutamus aliis mercibus; nummi vero omnis usus in commutatione cernitur. [Gap desc: Greek words] Nomisma enim elementum et finis est commut ationis, ut Aristot. lib. 1. pol. cap. 9. Hinc constat artificialem quoque mercaturam a natura [Orig: naturâ] proxime esse; nam quemadmodum Polonus triticum serit, non modo, ut panem coquat, sed etiam ut commutet cum nummo, illo vero alia vitae praesidia conquirat, ita quoque negotiator emptum in Hispania [Orig: Hispaniâ] vinum in Poloniam devehit, ut nummo alia necessaria comparet, uterque operam impendit, uterque periculum subit, minus operae, sed plus periculi est in negotiatore. Natura igitur hanc vitae tuendae rationem docuit; Ego sane Abrahamum mercatorem fuisse nihil ambigo; habuit enim oves, et camelos, argentum, et aurum, quod sodisse eum non credo, cum peregrinaretur perpetuo, sed ex commutatione pecorum, et venditione acquisivisse. Ad hoc ergo pecora aluit, ut venderet, familiam emeret, pecuniam cumularet.
§. 4 Honesta est igitur illa ratio, quemadmodum cum ex arte mechanica [Orig: mechanicâ] , vel terrae laboribus victus quaeritur, velex pastu pecorum, quae est mobilis et viva agricultura. Neque in eo opprobrium est, quod rem minore pretio emptam carius distrahant, quamvis facta non sit melior. Nam id fieri Reip. interest, ideoque res ordinarie ratione loci, temporis, aliarumque circumstant iarum melior censetur, praecipue ratione impensarum. Si nihil horum sit, non erit legitima negotiatio, ut cum pecunia datur, et nihilo deterior accipitur, nec minus tamen pretium augetur. Honestum est rem pretio distrahere; id omnes etiam Reges faciunt, cum re quapiam abundant. Non minus honestum est rem emptam, et meliorem
factam maiore pretio divendere. Ut si pullos equorum educes, et care divendas. Hoc autem est negotiatorum; Honesta igitur eorum ars est atque exercitatio.
Melior autem res censeri debet, etsi aliquando facta sit deterior. Nam ibi cuiusque rei pretium est, ubi usus est; vinum Rhenanum in Suecia melius est morali aestimatione, quamvis passum vectiones et mare deterius est, quam in solo natiluo. Magno enim pretio impensa, et pericula vectiones aestimantur. Nam reveraut necesse est facere sumptum, qui quaerit lucrum, ita merito accipit lucrum, qui fecit sumptum. Est autem hoc verum lucrum; quia iustum; prudenter enim lambus ille:
[Gap desc: Greek words]
Lucrum putato lucrum, si iustum sit.
At dices lucri cupidine periclitari turpe est; nec magnum virum decet. Tu igitur mihi castra intuere, et ex triginta legionib. unam cohortem delige eorum, qui non lucri, et praedarum spe, cottidie mortalem vestem induant; cur hos laudas, negotiatores vituperas?
§. 5. Non igitur prudenter factum ab illis, qui negotiatores ab Republ. removerunt. Thebani quidem nisi negotiatione decem annos abstinuissent, ad gubernacula Rei publ. non admittebant, quod etiam Lacedaemoniorum morib. et legibus receptum fuit; sed errore utriusque civitatis; Thebanos in consilium de Re publica vocare operae pretium non est,
Boeotum in crasso iurares aere natum.
qui unius Epaminondae virtute, torrentis iustar brevi invaluere et cum illo desiere [Orig: desiêre] . Lacedaemonii initio solam bellicam virtutem professi, et paupertatem, latronum avarissimi evasere; habuitque illa civitas, ut nonnulla bona, ita plurima mala, ut non facile potenti adversario resistere potuerint. Esse autem ad consiliuni Rei publicae, administrationemque admittendos mercatores demonstro:
Primo ex natura [Orig: naturâ] rei, cum enim [Gap desc: Greek words] pars sit, [Gap desc: Greek words] . Conficiendarum opum maxima est ratio commutatio, et praecipua pars commutationis est negotiatio. Consequitur hoc praecipuum instrumentum esse rei domesticae constituendae, adeoque Reip. quae ex familiis bene constitutis nascitur. Quod si quis ista consideret, videbit Venetias, Florentiam, Messanam, Noribergam, aliaque emporia, et maxime abundare, et Rem publ. optime constitutam habere. Olim tanto in honore fuerunt, ut etiam belli tempore essent inviolabiles, immo nostris temporibus, cum inter Belgas et Iberos fervebat bellum, non tamen ablata est mercatura.
Secundo. Quo plures sunt, et potentiores in urbe negotiatores, eo plura sunt subsidia Rei pub. multique modi civitatem conservandi. Nam variarum rerum copiam ad omnes eventus habere utilissimum est. Lucrum habet, sed lucrum indigentiae auxilium est, ut monet Arist. Eth. 8. Lucrum, hoc est, cum emolumento Rei publ. sine damno alterius, vel etiam cum lucro.
Tertio. Utiliores etiam sunt Rei pub. si praesideant negotiatores divites, et splendidi. Nam ita censuerunt Tyrii, Carthaginenses, aliaeque opulentissimae Res publicae. 2. Magna emolumenta adfert illorum industria; tum quia, variarum nationum ingenia, opes, conditionesque norunt; tum quia facili negotio, moderato pretio, quae ad Rei publ. tutelam pertinent, etiam arma, pulverem pyreum, tormenta bellica comparant. 3. Agendi etiam dexteritate, humanitateque pollent; nam quo veniunt, etiam eam inferunt, et inter causas, cur prisci Belgarum fuerint incultiores, Tacitus adfert, quod rari ad eos commigrent mercatores.
§. 6. Inter gentes humanas ac civiles, hoc est, quae vere prudentia [Orig: prudentiâ] , victu moderaco utuntur, quemadmodum omnes vivere necesse est, quod verum Dei cultum retinent, mercatura necessaria est. Quid enim nunc tuetur Rem publ. Christianam, ac Regum dignitatem, nisi mercatorum industria? Sola Hispalis opes unius regni, sola Ulyssipona magni regni opes confert. Ubi igitur negotiatio, ibi et magnae urbes, ut Hispalis, Ulyssipona, Londinum, Antverpia, Hamburgum, Lubeca, Amstelodamum; quo fit ut hominum multitudine exundante, multi haberi, et conduci ad patriae defen sionem possint. Quin si verum fateri volumus, sine mercatoribus non modo bellum gerere, sed nec aulam retinere Reges commode possunt. Gentes etiam exteras conciliant, dum grata atque opportuna inferunt; Tria sunt quib. Lusitano Regi Indiae quaesitae sunt, Religio, bellum, negotiatio. Religio caput fuit, reliquis Deus, ut instrumentis uti dignatus est. Interim nunc Indiarum censu ipsae tenentur. Dixit Innocentius VIII. Hispanos ad gubernandum natos esse, ut hac in re nihil erroris committant; itaque tot gentes in officio nunc continent. Veruni publica illa laus est, post illud dictum forte errores privatim commiserunt, non consilio publico, sed cupiditatib. praefectorum. Ego vero eos ad negotiandum natos puto; nam Principes, Marchiones, Nobiles tanta decentia per alios negotiantur, ut servent dignitatem prae omnibus gentibus, et rem augeant. Immo cum omnia cum florente Romano imperio confero, assero illud regnum magis negotiationum opportunitatibus quam vi armorum consistere. Roma quoque stare sine negotiatione non poterat, primarii cives in orbe negotiabantur, et nunc eandem viam insistunt Hispani.
§. 7. Negotiatores non modo singuli fovendi sunt, sed honestum quoque est more prisco Reges, Res pub. nobiles, senatore, publice privatim que negotiari, et illorum nomine splendidos, et copiosos cives. Hoc usitatum fuisse priscis, docet Sidon, Tyrus ante illos Ninive, Babylon, postea Carthago. Non aequant tamen Romanos, Martium populum, cuius dignitas ex censu, census autem mercatorum maximus esse assolet. Romanam Rem publ. spectemus. Primas tenebat [(reading uncertain: print faded)] Senatus consilium orbis terrae, Regum consessus etiam hostili testimonio iudicatus, primo centum, deinde trecenti, tandem sexcenti agente Livio Druso, tandem mille tempore civilis belli fuere; Augustus ad sexcentos redegit. Capita erant imperii, et lumina provinciarum, a censore legebantur, et quamvis ingentium vitiorum probris non vacarent, multis tamen virtutibus haec compensabantur, donec vitia vicere [Orig: vicêre] , et libertatem abstulerunt. Secundo loco erat equester ordo, nobilis sane, et magnam partem e senatoribus. Ipse etiam seminarium Senatorum, ut vocavit eum Alexander imperator. At magna horum pars negotiabatur. Crassus cui ex divitiis nomen Architectos et fabros ad quingentos in servis habuit, quorum operam elocabat, in urbe ruinis, vel incendiis obnoxia [Orig: obnoxiâ] . Collegium mercatorum
Roma institutum fuisse, auctor est Liv. factum est Appio Claudo, et P. Servilio Coss. Erat Romae potentissima societas publicanorum, erant equites Romani, quia in provincia auctoritate valebant, Cicer. ad Lent. ad Appium, ad Q. Fratrem iidem ipsi mercatores erant, et negotiabantur per provinciam. Quid Caecina tanta dignitate, genere, ingenio, nonne ille Ciceroni scribit, l. 6. famil. Ep. 7. De Asiasico itinere, quamquam summa necessitas premebat, ut imper asti, feci. Et Cic. Ep. Indicat eum quaesisse consilium, An in Sicilia subsidat, an ad reliquias Asiaticae negotiationis proficiscatur. Asiaticus negotiator erat igitur Caecina. Cuspium etiam commendat Cic. Valerio qui maximis societatis negotiis in Africa [Orig: Africâ] praefuisset, l. 13. Ep. 6. Sed quid nos de Romanis dubitamus? Audeamus Ciceronem pro Fonteio. Hoc praetore oppressam esse aere alieno Galliam A. quibus versuras tantarum pecumarum factas esse dicunt? a Gallis? nihil minus, a quib. igitur? a civibus Rom. qui negotiantur in Gallia. Cur eorum verba non Audimus? cur eorum tabulae nullae proferuntur? Infector ultro, atque insto accusatori indices: iusector, inquam, ac flagito testes. Plus ego in hac caufa laberis, et operae consumo in poscendis testibus: quam ceteri defensores in refutandis. Audacter hoc dico, iudices: non temere confirmo. Referta Gallia negotiatorum est, plenacivium R. Nemo Gallorum sine cive R. quiequam negotii gerit: nummus in Gallia nullus sine civium R. tabulis commovetur. Videte quo descendam iudices, quam longe videar a consuetudine mea et cautione, ac diligentia discedere. Unaetabulae proferantur, in quibus vestigiumsit aliquod, quod significet, pecuniam Fonteio datam: unum ex toto negotiatorum, colonorum, public anorum, aratorum, pecuariorum numero teste producant. Hic primo loco negotiatores, et Romanos quidem; quid in aliis provinciis? An pauciora negotia Romanorum? Mithridates uno edicto 80000. civium R. inter quos praecipui equites, in Asia occidit, nec occisi tamen omnes; multos latebrae, multos amici texerunt; Plutarch. in Sulla, hominum 150. milia interfecta recenset; Appianus etiam liberos eorum occisos auctor est. Hi igitur negotiabantur, et omnem quaestum in sua commoda vertebant, ideoque exosierant provincialibus, Cic. orat. 7. in Verrem, Siculorum erga R. amorem magnopere commendat, quod non oderint publicanos; et negotiatores; Sic porro nostros homines diligunt, ut his solis neque publicanus, neque negotiator odro sit. Quid his folis? omnibus aliis igitur odio erant, ideo vero odio, quia summa libertate pollebant, quia magistratus cives habebant, eosquib. suffragio favissent, quibus per amicos commendati erant, ut difficile esset contra R. ius obtinere. Haec qui considerarit, inveniet, plus negotiationum, quam bellicae rei in provinciis fuisse. Quid est enim sine cive R. nihil negotii geri? nullum nummum commoveri? His in negotiis plebei equites, Senatores versabantur, et quod omnium gravissimum erat, usuras exercebant. De Seneca notum est. Verres de pecunia publica fenerabatur. Pompeius magis fenore, quam bello provincias pressit. Nec alio modo ingentes Romanorum divitiae consistere potuerunt, quo modo enim sine negotiatione tot equitum et patriciorum luxus et splendor esset diuturnus?
§. 8. Nostro tempore magnorurn quoque Principum negotiationes videamus. Prima est in Lusitama, de qua Bellus 7. 1. disc. 12. Ex indiis Orientalib. quotannis ingentes piperis acerui adve huntur, qui simul et cunct a aromata Regis esse solebant, consueverat enim certo pretio ea in Malacca, aliisque infulis coemere, quorum pretium in domo Indiarum Ulyssipone augetur adeo, ut quoa aureis trib. emptum est, 40. distrahatur. Zinziberum, cinnamomum, mastix, garyophylla, nuces muscatae ad summam 200. millium aureorum quolibet navium appulsu apportantur. Ad fullonicam Eudolii adve huntur pro summa circiter 100000 aureorum, et quoniam iis in Hispania haud ita pridem protingendis pannis utuntur, cariori, et eodem atque aromata, distrahuntur pretio. Bor assum, camphoram, sandala, aloem, hebanum, condimenta et aromata alia singulis pro 40. milib. ducatorum afferuntur. Gossypiorum varii generis masae a privatis conducuntur ad pretium 60. millium, ex quibus lucrum fit 80. pro quolibet centenario. Ambra, et muscum affertur pro 20. milib. aureorum. Unionum et gemmarum, et amethystorum et adamantum non mediocris copia affertur, sed quanta nescitur, quoniam a privatis clam habentur, ne Regi vectigal quod est 5. procentenario, exsolvant. Ex China, Malacca, Maluio, Bengalla, Pegri, Lambaca, aliis illarum partiu locis advehuntur serica alba, fictilia porcellana, et reculae multae delicatissima, quae Ulyssippone, Brincos appellantur, in magno numero. Adducuntur etiam uniones parvae ex China, et deliciosissima, ac minutiss. opificia, quae Lisbonae 100. aureis, singula nonnumquam aestimantur, et a Lusitanis tamquam superiores vestes feruntur, ut Italipresbyteri ornantur fuis rochetis, et Dalmaticis. Afferuntur ex China cubilia quaedam, mensae, cathedrae, scabella ex quodam ligno confect a nigro et splendido, ut hebanum, affabre elaborato et inaurato, aliaeque res pulcherrimae: unde inteligimus, Chinenses populos esse deliciis affluentes acutissimique ingenii. Ex Persia afferuntur operosissima tapetia, ex ferico, et auro, et lana optima elaborata. Naves autem quae veniuntex Indiis, saburrae vice gerunt, conchylia quaedam parva, et alba, quae in litoribus quibusdam reperiuntur, mox Lisbonae mercatorib. quibusdam in regno negotiantib. venduntur. Quantum lucri potuit parari, si rex fidos haberet ministros, et totum publice lucrum ad sese traheret? Quid de opulentiss. Venetiis dicam? Nonne et ipsi et cives et nobiles negotiantur? Sane negotiationi debet illa Res pub. quod potentissimis Monarchis saepe restiterit; nervum enim domi habuit, pecuniam; quod si non obstaret aliorum potentia, iam dudum magnum parasset imperium, sed contra tam potentes assurgere difficile est. Ordines Hollandiae mercaturam tamquam vitam, ac sanguinem provinciarum suarum tuentur, nec minore cura [Orig: curâ] indicas navigationes, quam patrios muros defendunt, quamvis magnis privatorum damnis; si enim intermittant, nautae alio se conferent, ac emorientur, ut omnino desinere sit necesse. Germaniae civitates, aut negotianturs aut negotiantium sociae sunt. Nam quod nonnullae usuras per Iudaeos exercent, exsecrabile facinus est; Nescio sane an urbes ullae rectius emporiis illis gubernentur, praesertim in quibus omnes cives publici consilii participes esse possunt.
§. 9. Nihil horum est, quod non honestissime fieri queat. si exhaustum est aerarium, si insuper contractum aes alienum, nonne honestius ex negotiatione quam urina. aliisque rebus colligetur? Nec apud sapientem quaestio difficilis est; An honestius sit subiectos tributis premere? an mercandi industria [Orig: industriâ] subvenire Rei publicae, parcere pauperibus? At quis fidus erit Principis institor? Quid hoc ad rem? Quis fidus est tributorum exactor?
Nemo hercule, nemo: Vel duo, vel nemo. Minor est cura negotiandi, quam omnia particulatim colligendi. Tot legib. coercetur collectantium rapacitas, nec ulla vis satis obstat cupiditatibus. Utatur publicanis, quibus nunc utitur. Quid autem est peius publicanis? Chrysost. quaerit. Quid peius Publicano? dic mihi: alienarum calamitatum minister, et negotiator est, alienos labores partitur, et cum sudoris non sit particeps, lucrum ex alieno labore percipit. Nihil enim aliud est Publicanus, quam violentia licenter saviens, legitima offensio, avaritia honesto praetextu. Nunc omnia negotiantium scrinia, fascesque excutiuntur, ut de magnis opibus pars fisco inferatur, eadem opera [Orig: operâ] , etiam lucra possunt integra conquiri. [Gap desc: Greek words] , inquit Suidas, [Gap desc: Greek words] . Publicanus alienorum negotiorum particeps est, ac divisor, libera ac licit a violentia, rapina impunita, avaritia impudens, negotiatio ratione carens, mercatura inverecunda. Hanc cum paulo verecundiore commutet, et Principis merces vehat. Hoc igitur utere in mercibus, minus mali poterit in negotiatione, quam in collectione, nam ibi sola calliditate, hic etiam vi pollet, ibi cum Cretensibus, hic cum Boeotis rem habet.
§. 10. Commerciorum finis est comparare necessaria, distrahere superflua, sine fraude, doloque. Hoc per suos Princeps si faciat, non video cur dignitatem non servet; omnia despicit negotiator, sub Sole torrido, monstra natantia, et
Luctantem Icariis fluctibus Africum,
Mercator metuens, ocium et oppidi
Laudat rura sui; mox reficit rates
Quassas indocilis pauperiem pati.
Regum quoque et Principum est pericula capessere pro patria, non timidorum mori. Stare in prima acie, inter tela versari, obire excubias, sodere vallum, ambulare per pruinas, vitam fragili rati committere, quani mox hostilia rostra incursabunt, in tanta maiestate summum decus censetur; de hostico militem alere, colonias ducere providi ducis est; Hoc in speciem maius, at revera sapientius, rectiusque, si industria acquirat opes, regnum tueatur; si India, si Asia aerarium auget. Salomonis sane naves ibant in Tharsis, nec sine negotiatione regia merces referebant. Quia ibat classis eius 3. Reg. 10. 22. per mare cum classe Hiram semel per tres annos in Tharsis, deferens inde aurum, et argentuni, et dentes elephantorum, et simias; et pavos: magnificatus est ergo Rex Salomon super omnes Reges terrae divitii et sapientia.
Atirum et argentum absque dubio a classis praefecto emebatur, advectis aliis mercibus; deinde dentes Elephantorum quorsum numerarehtur, nisi magno numero adferrentur? nec video; cur tantam eboris copiam Rex convehat; venditum igitur est ebur per institores Regios, sicut olim piper et aromata Indica in Lusitania. Simias etiam, et pavos, quid attineret nominare, si prosola regia curarentur, non autem pro universo regno, in quod distrahebantur? sine utilitate ludicra animalia allata non credidero, sed ut greges illi per opulentissima Asiae Emporia distraherentur. Quod si vero quidam arbitrantur sordum esse ex negotiationibus facultates augere, falluntur. Nam ubicumque non est sordidum accipere a mercatoribus, rusticis, olitoribus, pauperibus vectigalia, non etiam sordidum commutatione rerum lucrum facere, modo publicum bonum quaeratur.
Magnanimitatem Theophili in ore ferunt; Navem onerariam cum mercibus uxoris allatani, cum privatorum eximi imper asset, graeco igne combussit; conviciis, et maledictis Imperatricem insectatus; Mercaturam esse privatorum, eorum emolumenta non esse a Principibus eripienda, sed permittenda tenuioris fortunae hominibus. Praeclara in speciem oratio, reipsa evanida. Theophilum igitur consideremus, et factum eius aestimabimus. Curopalata vitam eius scripsit, illo ex fonte ceteri hauserunt. 1. Iustitiam simulat. Post Michaelis mortem filius eius Theophilus, qui ad virilem iam pervenerat aetatem, patrium excepit Imperium Octobri mense, Indictione octava, verbis, iustitiae vehemens amatos vocari studens, legumque civilium perfectus observator; sed revera se ipsum ab externis, qui eum nollent, custodiens, neforte quis facinus in se aliquod auderet, haec simulabat. Statim igitur a principio omnes, qui cum patre in Leonis necem conspir averaut, e medio tollendos, et caede afficiendos curavit. Quare edictum proposuit, ut omnes quicumque ab Imperatore beneficium aliquod accepissent; et in super quicumque Imperatoriae cuiuscumque dignitatis fuissent participes effecti, in Magnauram, aut Pentapyrgium cogerentur. Quod ut factum est, omnibus, ut iusserat, congregatis, quasi antea feritatem, veluti in tenebris occultasset, miti ac submissâ voce ad eos, qui simul coacti erant: Volebat (inquit) et in animo habebat parens meus, o [Orig: ô] popule, eos qui sibi auxilio fuissent, et pro obtinendo imperio propugnationem suscepissent, multis beneficiis afficere, et aliis honoribus honestare: verum fato occupatus [(reading uncertain: print faded)] , me imperii successorem, ne ingratus videretur iis, qui de se bene meriti essent debitorem reliquit. Idcirco quilibet a multitudine separatus, se ipsum aperte nobis ostendat, ut nos cognitos amicos dignis eos praemiis remunere mur. His verbis decepti miseri, et a mente deducti, singuli quicumque Leonis caedi operam navarant, se ipsos indicabant.
Simulatoris igitur hoc dictum fuit, et simulatoris avari, qui famam magnifici aucupabatur. Nam revera Iconoclasta fuit; et persecutor acerrimus avarissimusque: ita habent Acta S. Ioannicii Anachoretae. Sceptra quidem Romanorum tenebat Theophilus Ille autem congerendo auro totus inhiabat, et ab eo superabatur, et alioqui non ferens esse Christianus, et se impie gerens in divinas imagines, et quomodo potestate, ita etiam Iconomachorum dogmate alios superans, talem laqueum abscondit omnibus Christianis, Scribis et exastoribus omnem simul vicum occupat, volens facere duo, quae sunt pessima, nempe et avaro suo gratificare animo tributorum exactionibus; et sibi fieri manisestum unumquemque qui doctrinam sequebatur Orthodoxam, ut eos vi caperet, ut efficiret, ut vel invite adiungerentur haeresi Iconomachorum.
Nonne miraris tam rapacem exactorem capitationis, in negotiatione tam esse severum? sed uxori Theodorae feminae eximiae indignabatur. Non consentiebat, nec mater eius Theoctista Iconoclasmo, ut recenset Curopalata, inde ira, et quavis ex causa, quaesita occasio vindictae. Narrat historiam de Benderi novo Thersita Curopalata.
Laudanda igitur Theodora heroina imperatrix magnae virtutis, monstri illius coniux, quae servitio virum enixa, qui omnia templa imaginibus spoliabat, omnes carceres Episcopis, Pastoribus, Monachis complebat. Montes et speluncae plenae erant interfectorum fame et siti; qui S.
Methodium sepukhro vivum clausit, qui Ioannem Magum ipse magicis delectatus Patriarcham Constantinopolitanum fecit. Crudelis igitur, et avarus, et sub ipsa morte saeviens, in exemplum liberalitatis, et magnificentae produci non debuit. Haec ideo monere oportuit, quod multi Scriptores ex uno aliquo ambitioso dicto, vel etiam simulato de rebus seriis iudicant.
Maior auctoritas est in edicto Honor. et Theod. Caesarum. Nobiliores natalibus et honorum luce conspicuos, et patrimonio ditiores, pernitiosum urbibus mercimonium exercere prohibemus, ut inter plebeios et negotiatores facilius sit emendi, vendendique commercium. Cod. l. 4. titul. 63. l. 3. Non ideo arcentur, quod illicita sit mercatura, sed quod difficilius in eadem civitate tenuiorescum illis contrahant, cuiusrei nunc nullum est periculum. Mercatura autem postea concessa videtur nobilib. divitibus, quique sunt in Magistratu. Nam teste Harmen. 2. tit. 5. §. 19. omnibus integrum esse commercia exercere. Certe olim usitatum fuisse potentibus docet lex 1. tit. 63. l. 4. Cod. Negotiatores, si qui ad domum nostram pertinent potentiorum quoque homines necessitatem debibitam pensionum, ut honestas, postulat, agnoscere moneantur: ut per cunctos qui emolumenta negotiationibus captant, tolerabilis fiat agnoscendae devotionis affectus.
Tempore Henricorum, et sequentibus, magna pars nobilitatis Germanicae ad latrocinia, et rapinas versa erat, ut historiae et adhuc diruta castella docent; causa tanti mali erat, nobilibus vel interdicta, vel probro data negotiatio, et nunc quoque multi e nobilitate egere malunt, creditoresque fraudare quam negotiari, cum tamen Hispaniae, Italiaeque magnates, quemadmodum et Belgici, commercia magno studio, continuoque exerceant, idque aemulatione Emporiorum, in quibus habitant; nam se contemptos esse vident, si penes se tantum genus, penes alios ressit. Genus, et virtus, nisi cum re vilior alga est, opinione hominum, mala illa quidem, sed quae in gubernanda Re publica plurimum momenti habeat.
Non damnari mercaturam in vironobilli, et militari leges imperatoriae manifestum faciunt. Nam militibus prohibetur, qui scilicet singulare Sacramentum habent, t. 35. c. 12. causa vero additur lib. 15. Milites, qui a Repub. armantur et aluntur, solis debent utilitatibus publicis occupari: nec agrorum cultus, et custodiae animalium, vel mercimoniorum quaestui, sed propriae muniis insudare militiae, nullum praeterea ex militibus post hac praedictis obsequiisvacare magnitudo tuapatiatur: sed frequentes in numero suo esse iubeat; ut armorum cottidiano exercitio ad bella se praeparent. Quod si quis ex militaribus iudicibus ullos militum tam divinis quam regiis, vel privatis domibus vel possessionibus, diversisque aliis obsequiis, contra interdictum serenitatis nostrae crediderit deputandos: sciat se abeo, qui contra vetitum fecerit, et abeo qui ausus accipere militem fuerit, per singulos milites singulas libras auri protinus exigendas. Ecce pari loco mercimonia et agriculturam ponit, utrumque prohibet, quia aluntur ab Re publica, et cottidiano armorum exercitio ad bella parari debent.
§. 11. In mercibus varia prohibentur, hoc tempore omnia Turcis vendi prohibentur, quibus contra nos iuvari possunt, ut arma omnia, quaeque ad arma pertinent. Olim etiam efferre aurum non licuit. Ita Grat. Valent. Theod. aaa. t. 63. Non solum Barbaris aurum minime praebeatur: sed etiam, si apud eos inventum fuerit, subtili auferatur ingenio. Sed si ulterius aurumpro mancipiis vel quibuscumque speciehus ad Barbaricum fuerit translatum a mercatoribus, non tam damnis, sed suppliciis subiungentur. Et si iudex repertum non vindicat, tegere ut conscius criminosa festinat. Nunc in Sicilia et Hispania equi militares mitti prohibentur.
§. 12. Non permittantur inferri merces, quibus patria, et nativa viliora fiunt; itaque nec in Germania Creticum, aut Hispanicum vinum, nisi cum ingenti portorio permittent Principes, nec Anglicanum pannum, cum tantam vestium varietatem texant ipsi Germani; Franci autem cum serici multum habeant, domesticum facile divendi patientur, externum portoriis gravabunt.
§. 13. Mihi demum Princeps ille prudentissime facturus videtur, qui honestissimum quenque, ad negotiationes excitabit potius, quam otiari sinat, si cos, qui opes per negotia augent, ad munia publica vocet; si mercatoribus non modo immunitates, et privilegia praestet; sed constanter etiam eorum securitati confulat. Si suos cum ad varia regna proficiscuntur omnia cognoscere iubear, si peregrinis ius accurate, citoque dicat, illis suos consules, et magistratus, si multi sunt, concedat, Si fraudes, Monopolia, aliaque quae bono publico obstant, diligenter impediat.
§. 14. Quaesitum etiam hoc faepe est, an clericos negotiari fas sit? Primo, non modo Clericis, sed omnibus Christianis negotiatio illicita vetatur iure Canonum, et lege Divina. Ita dist. 88. cap. 11. Eiciens Dominus vendentes et ementes de templo significavit, quia homo mercator vix, aut numquam potest Deo placere. Et ideo nullus Christianus debet esse mercator, aut si voluerit esse, proiciatur de Ecclesia Dei; dicente Propheta. Quia non cognovi negotiationes; introibo in potentias Domini, quemadmodum enim, qui ambulat inter duos inimicos, ambobus placere volens, et se commendare, sine multiloquio esse non potest: (necesse est enim ut isti male loquantur de illo, et illi male de istro) sic qui emit et vendit, sine mendacio, et periurio esse non potest. Et can. 13. Quid est aliud negotiatio, nisi quaepossint Vilius comparari, carius velle distrahere? negotiatores ergo illi abominabiles existimantur, qui iustitiam Dei minime considerantes, per immoderatum pecuniae ambitum polluuntur, merces suas plus periuriis onerando, quam pretiis. Tales eiecit Dominus de templo dicens: nolite facere domumpatris mei, domum negotiationis.
Deinde dissuadentur omnibus negotiationes periculosae, de poenit. dist. 5. cam. 2. Qualitas lucri negotiantem aut excusat, aut arguit: quia est et honestus quaestus, et turpis. Verumtamen paenitenti utilius est etiam dispendia pati; quam periculis negotiationis obstringi: quia difficile est inter ementis; vendentisque commercium non intervenire peccatum.
Tertio, Clericis negotiatio sicut alia saecularia negotia prohibentur. Ita dist. 88. c. 2. Consequens. et c. 8. Inutile. et c. 9. Negotiatorem clericum, et ex inope divitem, ex ignobili gloriosum quasi quandam pestem fuge. Et. c. 10. Fornicari omnibus semper non licet: negotiari vero aliquando licet, aliquando non licet. Antequam enim Ecclesiasticus quis fit, licet ei negotiari: facto iam, non licet. Et q. 14. q. 4. Clerici aut ab indignis quaestibus noverint abstinendum, et ab omni cuiuslibet negotiationis ingenio, vel cupiditate
cessandum, aut in quocumque gradu sint positi; cessare noluerint, mox a clericalibus officiis abstinere cogantur.
Quarto, negotiationibus temporis aliquid impendere clericus potest, si non cupiditate, sed animo iuvandi miseros id agat. Ita 88. c. Decrevit sancta Synodus nullum deinceps clericum aut possessiones conducere, aut negotiis saecularibus se miscere, nisi propter curam pupillorum et orphanorum ac viduarum, aut siforte Episcopus civitatis Ecclesiasticarum rerum sollicitudinem habere praecipiat. Ubi liquido patet, quia alia sunt negotia saecularia, alia Ecclesiastica. Nonne Moyses in saeculo erat, cum crebro tabernaculum intraret et exiret, qui intus contemplatione raptus foris infirmantium negotiis urgebatur. Et c. 7. Episcopus gubernationem viduarum, et pupillorum, ac peregrinorum non per se ipsum, sed per Archypresbyterum, aut per Archidiaconum agat.
Quemadmodum superiori libro de Clericorum dominio saeculari et causis audiendis diximus, ita quoque de negotiatione ratiocinandum est; nec hac in parte periculum est, qui enim ad pauperes sublevandos negotiis se implicat, cum res natura [Orig: naturâ] sit indifferens, ex bono fine sancta efficitur; nec facile fraudem faciet, aut mentietur, quem pietas, non avaritia ad commercia adduxit.
Quinto, si in pupillorum, et pauperum causâ negotiatio permittitur, multo magis in suâ causa, si inops est, praestat negotiari, quam mendicatione alios gravare. Hinc apparet Platonem cum urbes longius a portubus removendas arbitratur, ne turba ingruat incondita, vitiisque deformentur, [Gap desc: Greek words] , et ideas separatas, Chimerasque, et Utopias [Orig: Outopias] condere. Non se hominum studiis, affectibusque accommodare, et docere id quod in usu esse potest.
Cur enim si portu opportuno sit civitas, ut onerariae subire pontes, et in mediam urbem invehi possint, eam in montem subducam, ut magno labore exonerari naves, magno sumptu advehi merces oporteat? Hoc merito in magistro suo reprehendit Aristoteles; opportunitas enim rerum humanarum non est neglegenda. Ego vero vitiosiorem talem urbem, quae aportu abest longiuscule; quam eam, quae in sinum onustas opibus classes admittit, fore existimo. Nam illa remotior ingenti copia [Orig: copiâ] nautarum, cymbarum, baiulorum, agasonum, iumentorum, aurigarum indiget, qui magnis vitiis urbem inficiunt, et primo aditu excipiunt appellentes. Mihi hoc sane ad arcendam mercaturam tale consilium videtur, qualeesset, si quis Ringavianis nostris, qui felices Rheno colles incolunt, suadere conaretur, ut in vicinos montes migrarent, eoque vina sua adveherent, ne facili exterorum appulsu mores vitiarentur; sed haec non sunt eius qui Remp. instituere velit, sed metaphysica speculantis. Ego factum probo imperatoris, qui suo tempore habitus est optimus. Nam provincias quatuor consulares ante rexerat, vita moderatus, disciplinae militaris peritissimus, quem non honore modo, sed veneratione quoque dignissimum iudicarunt. cuius designati fama barbari metu virtutis spectatae et fiducia iustitiae quam in eo esse norant, se ultro illi dediderunt, qui in periculo extremo nihil nisi imperatorie dixit, aut egit quem praetorianorum iniuria caesum populus Senatusque adeo aegre tulit, ut furentib. similis discurreret, tumultu, luctuque omnia compleret, haec enim de illo Herodianus atque alii. Pertinax ille est, qui privatus Grammaticem docuit, ordines duxit, et habitus est parcior, quae et necis causa illi fuit. De illo refert Iulius Capitolinus. Tam parcus autem, et tam lucri cupidus fuit, ut apud vada Sabaria, mercaturas exercuerit Imperator per homines suos, non aliter quam privatus solebat. Haec Capitolinus, parum sincere, nam manifestus est falsi, cum ait: nec multum tamen amatus est. Quomodo enim non multum amatus, quem Senatus populusque ita Imperatorem factum laetatus est, ut de nullo omnino tam sincerum gaudium fuerit? quem tantum luxerunt, quantum nulla mater filium? ipse Capitolinus ait populum eius mortem indignisseime tulisse; milites quidem eum et aulici odio habuerunt, et causa odii iniquissima; quia rapinas et libidines eorum compescebit. Denique Severus Successor nomen Pertinacis ascivit, ut boni Principis mores aemulaturus videretur. non facturus, nisi carus fuisset Pertinax. De avaritia eum non excuso: ipse se, cum recusaret imperium, purgavit. Ad haec quicumque enormibus Tyrannorum atque immensis largitionibus insuerunt, ii, si frugalius paulo aut continentius ex pecuniae inopia agere instituas, non tam id moderatae cuidam dispensationi prudentiaeque attribuunt, quam avaritiam continuo tibi, et sordes exprobrant: neque cogitant neminem posse magna cuivis dilargiri, qui se avi atque arapinis abstineat. Qui autem recte ac pro cuiusque dignitate dispensat, non modo nihil cuiquam iniuste eripit, sed et ceteros frugi esse docet et parcere parto. Et hanc ad normam facta eius fuerunt. Vectigalia, inquit Herodianus, quoque omnia quae adcontrahendas pecunias tyranni excogitaverant, in fluviorum ripis, in urbium portibus, perque vias et itinera, penitus remisit, atque in antiquam libertatem reuocavit, multaque item ad idem exemplum facturus videbatur. Nam et delatores urbe exegerat, et ubi invenirentur puniri imperaverat, cavens, ne cui iniuria fieret, aut de vanis criminibus periculum conflaretur.
Egregium factum si recte perpendatur, omnia dilapidaverat Commodus, decies HS. Pertinax invenit, hoc est vix 30. milia; donativa tamen erogare, Remp. regere, aulam constitui oportuit, inter haec tamen vectigalia tyrannica abrogat, legitimos opum quaerendarum modos exquirit, inter eos et mercaturam habet, quam privatus exercuit, nec illi vitio datum est, quod post tot bella confecta feliciter, provinciasque administratas Senator summae dignitatis iam sexaginarius negotiaretur, populo venerabilis et Senatui, Imperatoribus, et exercitui carus erat. dignus qui ex negotiatore fieret Imperator. Quae Historia satis ostendit, quod supra dixi. Martium illum populum impensius etiam Mercurium, quam Gradivum patrem stirpis, ut putabant, auctorem coluisse.
Hinc opes illae Crassi, quibus exercitum alere posset. Plinius tamen Crasso ditiores libertos fuisse meminit. L. Domitius militibus promittit quaterna iugera, quae pro militum numero erant quadraginta octo milia. Plin. l. 18. sex Dominos Africae semissem possedisse. Non igitur milites dumtaxat Romani, sed et Aratores et Mercatores, et utrumque interarma.
Collegia bene instituta, vincula sunt, et firmamenta Democratiae. Ideo ea Solon instituit et roboravit. Nam opes parant, consilium habent, inter se foedere quodam occulto devinciuntur, ordine omnia peragunt, ideoque velut quaedam legiones aut cohortes sunt, non turba,
iurium suorum, et privilegionim sunt tenacissima; unde et usus rerum et prudentia nascitur tribunis et turbonibus non obnoxia. Nec obsunt Monarchiae: cum a rege privilegia habeant, nova semper petere usus exigat, firmari antiqua sit necesse: sint inter eos, qui regis nomine praesint, omniaque referant: Certum etiam sit tempus, quo relegi, et de integro probari statuta, et iura oporteat. Iurisdictio, et castigatio aliqua concedi solet l. fin. c. de iurisd. Vide. Gaill. l. 2. obs. 2. Hippolyt. singular. 560. num. 2.
Ad negotiationem ergo magnopere pertinet collegiorum et sodalitiorum conservatio, cum plurium hominum qui eadem agunt, et profitentur consociatio instituitur, quod etiam unum corpus appellant. Videl. 4. in princ. [Gap desc: Greek words] . de colleg. multa Bodin. l. 3. polit. c. 7. Vide et cod. l. 11. institutum Numae fuit. Plutarch. in vita eius. Dionys. l. 2. Solonis etiam ea cura fuit. Plutarch.
§. I. AGricultura inter omnes artes primatum obtinet, nam Protoplastus in Paradiso ad hortum colendum positus est, et Noe vir agricola post cataclysmum coepit exercere terram, et plantavit vineam. Causa est, quia agricultura artium omnium est fundamentum. [Gap desc: Greek words] , inquit Aristotel. l. 7. c. 8. Polit. [Gap desc: Greek words] . Primum suppeditari oportet alimentum, deinde artes. Et explicatius de ea disserit l. 1. Oeconomiae c. 2. Hoc autem est, ut provisum sit, qualem illam esse conveniat. Facultatum vero ea cura prima est; quae naturam sequitur Naturae autemordine prior est agricultura, secundumque locum obtinent, quaecumque a terra proferunt aliquid, qualis est metallorum ars, et si qua alia eiusmodi est, Maxime sane agricultura iusta est: non enim pendet ab hominibus, vel volentibus, ut quorum sunt cauponae, et qui mercede operas dant, vel nolentibus, qualis totares bellica est. Maxime praeterea naturalis est, Naturaliter enim a matre cunctis nutrimentuni suppeditatur, itaque et hominibus a terra. Ad haec plurimum confert agricultura fortitudini.
Haec igitur pars omni in genere curanda est Rei publ. sive agrum uberem habeat, sive minime, nam et sterilis cultu fit utilis, et suis amatur, ideoque Ulysses, qui prudens fingitur Ithacen asperam, et saxosam diligebat. Haec itaque consectanda est; Quia maxime naturalis est, et iusta. Arist. 1. Pol. c. 10. Quare ea pecuniae quaerendae ratio, naturae consentanea omnibus est, quae est a fructibus et animalibus. Cum sit autem ea duplex, quemadmodum diximus, et altera quidem sic cauponaria, altera ad remfamiliarem tuendam pertinens; et haec quidem necessaria sit, et laudetur: illa autem, quae in permutatione nummi consistit, merito vituperetur (non enim naturae consentanaea est, sed in ea alter ab alero lucrum aucupatur) optima ratione omnibus in odio est ratio feneratrix, quod ab ipso nummo quaestus fiat, et non ad quam rem paratus est usurpetur. Permutationis enim gratia natus est: fenus auteni eum auget et multiplicat. Unde etiam apud Graecos hoc nomen reperit ( [Gap desc: Greek words] enim a pariendo, quod illi dicunt [Gap desc: Greek words] manavit) Quod etiam Turcica Barba ries censuit, quamquam enim Ottomanni agricolis vitam reddunt non vitalem, de quo errore post dicam; Agriculturam tamen magni faciunt, ut constat ex consuetudine, quam receptum est, ut Imperatores ex horto vivant, ita narrat Leonicenus. Turc. hist. l. 1. c. 20. Est quoque in Imperatoris palatio hortus maximus et amoenissmus, cuius qui curam gerunt, Bostangieler, hoc est hortulani vocantur, suntque eorum 200. iuvenes a 15. anno usque ad vicesimum. Horum est officium pastinando, et irrigando hortum colere et inundare. Stipendio in dies donantur trium vel quatuor asprorum, et vestitu annuo. Qui primus fructum, ubi maturaverit, praefecto obtulerit Imperatori exhibendum, is mille aspris donatur. Hortulanorum Praefectus Bostangi Bascia vocatur, cuius stipendium est zoo. asprorum singulos dies. Hic reliquis Eunuchis dignitate minime aequi pollet, sed solummodo servus est Imperatoris. Fructus qui exhorto isto colliguntur, ab Hortulanorum Praefecto venduntur, pecunia ea Imperatori offertur, nec in alium usum adhibetur, quam ut cibaria pro ipsius Imperatoris mensa inde coemantur. Lucrum enim e fructibus terrae acceptum, honestum et divinum iudicat Imperator, quipppe quod non ex subditorum gravaminibus, sed ex divina benedictione colligatur, ideoque vetat ex ea pecunia, quae ex vectigalibus, decimis et exactionibus conquiritur, cibaria pro sua mensa comparari.
§. 2. Omnes qui prudenter Remp. instituerunt, aut gubernarunt, agriculturae primas dederunt. Atque ab illis incipiam, quorum est in tuto gloria, Iosephus ex agricolatione ditavit Pharaonem; David ipse eius rei summam curam habuit: Postquam enim Scriptura opes eius et potentiam recensuit, curam quoque rei rusticae describit I. Paralipp. 27. 26. Operi autem rustico, et agricolis, qui exercebant terram, praeerat Ezri filius Chelub: vinearumque cultoribus, Semeias Romathites: cellis autem vinariis Zabdias Aphonites. Nam super oliveta et ficeta, quae erant in campestribus, Balanam Gederites: super apothecas autem olei, Ioas. Porro armentis quae pascebantur in Saron, praepositus fuit Sethrai Saronites: et super boves in vallib. Saphat filius Adli: super camelos vero Ubil Ismaelites: et super asinos, Iadias Meranathites: super oves quoque Iaziz Agaraeus. Omnes hi Principes substantiae Regis David.
Nec minus studiosus fuisse agriculturae videtur Iosias, qui populo in epulum dedit minoris pecoris 30000. bovum tria milia de Regis substantia. Principes templi dederunt pecorum duo milia sexcenta, boves trecentos. Deinde Chonenias et ceteri fratres eius dederunt Levitis quinque milia pecorum, boves quingentos. De Ezechia dubitare fas non est. 2. Paral 32. 28. Apothecas quoque frumenti, vini, et olei, et praesepta omnium iumentorum, caulasque pecorum, et urbes sex aedificavit sibi, habebat quippe greges ovium, et armentorum innumerabiles, eo quod dedisset ei Dominus substantiam multam nimis.
Ozias etiam inter belli curas agriculturae deditus fuit, 2. Par. 26. 10. Exstruxit etiam turres in solitudine, et effodit cisternas plurimas, eo quod haberet multapecora tam in campestribus, quam in Eremi vastitate. Vineas quoque habuit, et vinitores in montibus, et in carmelo; erat quippe homo agriculturae deditus.
Egregium plane regem et optimis conferen dum, nisi familiari potentibus superbia lapsus, dum Sacerdotio inhiat, regno excidisset. Romani quoque ab initio agricolae fuerunt; nam agricolendi, et militandi leges illis Romulus praescripsit. Hinc consulares et Triumphales agricolae, Cicerones, Fabii, Marci, Dentati, Catones, Serani,
quin etiam ex Imperatoribus Diocletianus, atque alii.
§. 3. Deus ipse populo suo terram dividi imperavit, leges constituit, ne possessiones miscerentur, annum quinquagesimum, quo ad dominos pristinosredirent, sanctum instituit, ne pauci latifundia occuparent, pauperesque pellerent. In paucas enim particulas agrum dividi expedit, ut melius colatur. Laudabilem consuetudinem Aphytaeorum refert Aristoteles l. 6. Polit. ca. 4. Nunc autem in Aphytaeorum lege haec omnia dirigere nos oportet. Est enim ad id, quod dicimus. utilis. Nam issi, quamvis et multi sint, et agrum angustum habeant, omnes tamen sunt agricolae, non enim censentur totaepossessiones, neque fundos integros in censum referunt, sed in tot particulas dividunt, ut etiam pauperes censibus divites superare possint. Secundum eam multitudinem, quae ex agricolis constat, populus ille est optimus, in quo sunt pastores, et qui ex re pecuaria vitam tolerant.
Haec etiam ratio fuit legum Agrariarum apud Romanos, qua [Orig: quâ] contendebant, publicos agros viritim dividendos esse, tum ut necessitatibus civium succurreretur, tum ut agri diligentius excolerentur. Lycurgusetiam omnibus agros divisit, ut laborum quisque et fructuum terrae particeps esset; eandem rationem secuti sunt Athenienfes. Veteranis suis Romani in subsidium vitae agros dabant, qua [Orig: quâ] occasione ad seditionem usi multi, et ad militem concitandum Caesar, cum quereretur negari terras, quas noster veteranus aret, cum tamen Pompeius magnus Piratis victis dederit.
An melius fient Piratae Magne coloni?
Hinc et victos agris discedere iusserunt. Innumera exempla sunt, de Gallis Cicero pro Fonteio testatur. Huic Provinciae, quae ex hac getium varietate constaret, M. Fonteius: (ut dixi) praefuit: qui e rant hostes, subegit: qui proximi fuerant, eos ex iis agris, quibus erant multati, decedere coegit: ceteris, qui idcirco magnis saepe erant bellis superati, ut semper populo Romano parerent [Orig: parêrent] , magnons equitatus ad ea bella, quaetum in toto orbe terrarum a populo Romano gerebantur, magnas pecunias ad eorum stipendium, maximum frumenti numerum ad Hispaniense bellum tolerandum.
Coloniae deducebantur divisis agris. Solos Thracas, et Thespienses agriculturae osores novimus. De Thracibus narrat Herodotus: Otiosum esse, laudabile apud eos fuisse; contemptissimum esse cultorem agrorum. Sed barbaros et latrones fuisse constat, nec Rem publicam habuisse, sed caedibus et rapinis vixisse.
§. 4. Res publica primum, agrorum, vinearum culturam praeter fructum, quem magno fenore reddit terra. etiam praemio, poenaque promovebit. Romanorum si quis agrum sordescere sinit, aerarius fit. Gellius l. 4. cap. 12. Suadeam sane singulis annis bis inspici agros, hortos, vineta, sedulis cultoribus laudem, interdum partis tributi remissionem dari, otiosos argui, agrum bonum, sed neglegenter cultum magis gravari.
Valentinianus et Valens prudenter, qui ita statuerunt c. 11. t. 58. l. 3. Quicumque deserta praedia meruerint sub certa immunitate, ad possessionem impetratorum, non prius sinantur accedere, quam vel fi dei iussoribus idoneis periculo curialium datis, vel fundis patrimonii sui maxime utilibus obligatis, idonea cautione firmaverint susceptam a se possessionem nullo detrimento publico relinquendam.
Hoc posterius diffidentia genuit; nam olim sat erat colonum esse, cum publice agricolis saveretur; ita magna in gloria erat agrum bene coluisse; familiam magnam alere regium. Abraham, ceterique Patriarchae, et dives ille Iobus patientiae exemplum, exercitus pastoritios, et egregie fortes habuerunt.
Magni igitur honoris ea res fuit: Eumolphus Petronianus per Numidiam tam magnam familiam sparsam habuisse dicitur, ex more Romanorum, ut capere Carthaginem posset. cur sparsa? nonne ad agriculturam, et pastiones? Arabant utique Romani, pascebant, fenerabantur, negotiabantur. Et his artibus bellum sustentabant.
§. 5. Novos agros, seu novalia institui, vepribus excisis, siccatis paludibus, interdum excisis siluis, deductis rivis, et incilibus. Hoc olim facile erat, cum spatiosa terra delectum sui paucis habitatoribus praeberet, nunc arduum optimis occupatis in sterili sudare solo. Verum hortor Principem, ut circumspiciat, quid neglegatur, quid coli possit?
Nam ignavia cultorum et desuetudine multa fertilia terrarum inculta et horrida iacent. Quid cultius Aegypto, sed tamen Augustus purgatis Nili fossis, quae oblimatae erant feraciorem illam fecit, ut annonam Romae certiorem haberet. Veteranis etiam non semper agri culti assignabantur; ita queruntur seditiosi Tiberiano tempore, Uligines paludum nomine agrorum assignari. Sic desertos agros cum immunitate assignabit, ut secit Constantinus cap. 11. t. 58. l. 1. Cum divus Aurelianus parens noster civitatum ordines pro desertis possessionibus iusserit conveniri, et pro his fundis, qui invenire Dominos non potuerunt, quos praeceperamus earundem possessionum triennii immunitate perceptae de sollemnibus fatisfacere: servato hoc tenore praecipimus, ut si constiterit ad suscipiendas easdem possessiones, ordines minus idoneos esse, eorundem agrorum onera, possessionibus et territoriis diviaantur accepta.
§. 6. Hoc inprimis ipse Princeps faciat, ut exemplo Oziae cisternas fodiat in deserto, turres aedificet, greges alat, agros colat. Insigne exemplum est Pertinax inter raros Principes. Ita de illo Herodianus: Postremo nondum bimestri imperio expleto, cum quidem ille iam non dubium suae probitatis specimen dedisset, universis in optimam spemerectis, invidit repente malasors, quae omnia funditus evertit, sic ut egregii illi conatus vehementer omnibus profuturi, in medio quasi cursu prolaberentur. Nam primum quidem quidquid in Italia, aut sibi inculti gentium soli, etiamque sub Regibus vacaret, id totum occupationibus, et colentibus adiudicavit, decemque annorum immunitatem ac perpetuam dominii libertatem agricolis concessit.
Aurea lex est Valent. Theod. Arcad. 6. 11. t. 58: l. 8. Qui aegros Domino cessante desertos, vel longe positos, vel in finitimis, ad privatum pariter publicumque compendium excolere festinat: voluntati suae, nostrum noverit adesse responsum: itatamen, ut si vacanti ac destituto solo novus cultor insederit, ac vetus dominus intra biennium eadem ad suum ius voluerit revocare, restitutis primitus, quae expensa constiterit, facultatem loci proprii consequatur. Nam si biennii fuerrit tempus emensum, omnis possessionis et domicilii carebit iure, qui siluit. Tanta cura colendis agris boni et prudentes Imperatores institerunt.
§. 7. Quantum referat Agriculturae studiosos esse, docet nostra Germania; quae olim aspera cultu, nec urbes, nec panem habebat, pultibus utebantur; consulantur Caesar, Tacitus, Strabo l. 7.
Ab Istro irrigari desertas regiones scribit Procopius, Suevi hoc laudi sibi ducebant, longissime vacare regiones circumquaque, itaque sexcenta milliaria Caesaris tempore sine cultore squalebant. Caesar lib. 4. bell. Gall. nunc vero cultissima tot urbibus est, ut nulli regioni cedat. Neque dici potest optima quaeque esse occupata; nam et olim ita videbatur, cum saltus unus esset Germaniae nunc quoque quod de herbis dixerunt nonnulli; optimas calcari, de Germania quoque usurpare possumus; optimas glaebas calcari, non coli. Vidi privatos, vidi Nobiles, Praelatos, aliosque, qui repurgatis collib. vites plantarunt, aut fruges severunt, pascua laeta effecerunt. Quantas opes Rei publicae parare posset Princeps, si vel coli suo sumptu, vel colendos privatis pro decimis assignaret?
Quis vero Principum est, quinon aliquot milia iugerum in mediocri ditione colligere possit? Det libertatem subditis, ut si opportunis locis culturae idoneum locum occuparint, data [Orig: datâ] Rei publicae pensione annua sibi retineant, atque ad heredes transmittant. Veteres Germani agriculturae non studuerunt, Strabo libro 7. Suevorum natio, ut superius dixi, partimintra, partim extra, silvam (Herciniam) habitat, Getarum conterminagenti. Suevorum quidem gens amplissima, e Rheno siquidem usque ad Albim pervenit fluvium, eorum portio etiam trans Albim loca depascitur, quemadmodum Eumoudori, Lancosargi; nunc autem istitrans fluvium in fugam compul si exciderunt. Commune autem est omnibus, qui hunc tractum incolunt, ut alio facile migrent, et propter victus tenuitatem, et propter agrorum ignaviam colendorum, et propter inopiam pecuniarum. Cumque in tuguriis habitent, indiem habent suppellectilem, plurimamque e pecoribus trahunt alimoniam. Sicut et Nomades, eorumque instar domestica in carris tollentes instrumenta, quocumque sors tulit et opinio, suis cum armentis convertuntur. Sunt autem et alii Germaniae populi indigentia magis laborantes, Cherusci, Chatti, Gamabrini, Chattuarii, ad Oceanum praeterea pertingentes Sugambri, Chaubi, Bructeri, Cimbri, Chauci, Chaulei, Gampsiani, ceterique quam plurimi.
Singulis annis etiam agros mutabant, quod magnae neglegentiae causam dabat, ita Iulius l. 6. Agriculturae non student (Germani) maiorque pars victus eorum in lacte, caseo, carne, consistit. Neque quisquam agri modum certum, aut fines habet proprios: Sed magistratus ac Principes in annos singulos gentibus cognationibusque hominum, qui una coierunt, quantum eis, et quo loco visum est, attribuunt agri, atque anno post alio transire cogunt. Civitatibus maxima laus est, quam latissimas circum se vastatis finibus sedes habere. Hoc proprium virtutis existimatur, expulsos agris finitimos cedere, neque quemquam prope audere consistere. Contraria cultis populis tenenda est ratio, ut agri undique colendi quaerantur.
§. 8. Quid fecerit priorum industria facile conspicimus, et fruimur. Caesar libr. 3. de Belgis no stris ita loquitur: Ubi Oceano, inquit, appropinquat (Rhenus) in plures diffluit partes, multis, ingentibusque insulis effectis: quarum pars magna a feris barbarisque nationibus incolitur, ex quibus sunt; qui piscibus, atque ovis avium vivere existimantur. At nunc toto orbe terrarum locum cultiorem an invenire possis? Cultura hoc fecit. Olim tota ditio Fuldensis saltus erat, iam nulli Germaniae parti, excepta Rhenana et Istriana, cedit.
Victus olim in Belgio Germaniaque miserrimus, nec alius esse pofse putabatur, Tac. de German. In omni domo nudi ac sordidi in hos artus, in haec corpora, quae miramur, excrescunt: suae quemque mater uberibus alit, nec ancillis ac nutricibus delegantur. Dominum ac servum nullis educationis deliciis agnoscas. Inter eadem pecora, in eadem humo degunt. Est tegmen omnibus, sagum, fibula, aut si desit, spina consertum, cetera intecti totos dies iuxta focum atque ignem agunt. Peucinorum, Venedorumque, et Fennorum nationes Germanis, an Sarmatis adseribam dubito: quamquam Peucini, quos quidam Bastarnos vocant, sermone, cultu, sede, ac domiciliis, ut Germani agunt, sordes omnium ac torpor, Procerum connubiis mixtis nonnihil in Sarmatarum habitum foedantur. Et mox: Feminis mira feritas, foedapaupertas, non arma, non equi, non penates: victui herba, vestitui, pelles, cubile humus.
Domus vix ullae, specus, et antra fuerunt. Tacitus. Suam quisque domum spatio circumdat, sive adversus casus ignis remedium, sive inscitia aedificandi. Ne caementorum quidem apud illos, aut tegularum usus materia ad omnia utuntur informi, et citraspeciem aut delectationem. Quaedam loca diligentius illinunt, terra ita pura, ac splendente, ut picturam, ac lineamenta colorum imitetur. Solent et subterraneos specus aperire, eosque multo insuper fimo onerare, suffragium hiemi, et receptaculum frugibus.
Et Seneca: Germani, inquit, errant incertis sedibus; sunt apud eos perpetuae hiemes, solum infecundum, nullae aedes, venationibus vivunt: ubicumque nox sessos laboribus deprehendit, cubant sub frondibus, aut in speluncis foveisve: non habent domos, sed casas foliis et culmis contectas. Incolae circumaguntur chorizantium more in congelato mari, victitantes carne ferina, gens nuda, et pellibus solum ferarum vestita, et propterea vilis despectaque ab omnibus.
Manserunt haec usque ad Christiana tempora, Carolum, Bonifacium, donec cultura ostenderet, omne solum esse fertile. Haec idcirco attuli, ut discamus ad huc loca superesse culturae. Nam quemadmodum olim infrugifera loca illa putabantur, quae nunc cultissima, fertilissimaque sunt; ita nunc quoque insignes agri sunt, quos aratra nondum violarunt; paludes sunt, quas siccari posse multorum industria docuit.
§. 9. Agros non modo tempestas, et bellum, sed maxime onera civica faciunt steriles, quibusdam in locis depascuntur eos greges cervorum, in aliis miles amicus, sed concussor, in plurimis et tributa. Ita ut colere non libeat. Immo ipsi tributorum magnitudine compulsi sterilitatem mentiuntur, ut exactores evitent; ita factum colligimus ex lege Grat. Valent. Theod. aaa. c. 11. t. 57. Quisquis vitem succiderit, aut feracium ramorum fetus vitiaverit, quo declinet fidem censuum et mentiatur callidae paupertatis ingenium: mox detectus competenti indignationi subiciatur, illo videlicet evitante calumniam, qui forte detegitur. Laborasse pro copia, ac pro reparandis agrorum fetibus, non sterilitatem aut inopiam procurasse. Datum Prid. Non. Ian. Constantinop. Eucherio et Syagrio Coss.
Quae enim cura fuerit agrorum, si melior putatur sterilitas, quam crudelitas lavernionum, malo, sed specioso iure grassantium? Hinc leg. Qui gravatos, et l. Perequatores, benigne succurritur miseris. Bellis civilibus magna etiam cura agricolarum habita, sed posteriora tempora omnia in peius vertere [Orig: vertêre] .
§. 10. Revocanda lex antiqua depace agricolarum, quam Cyro tribuit Xenophon libr. 5. Cumque cogitasset fore ut qui ad se defecerant, quoniam essent Babyloni finitimi, malo afficerentur, nisi
ipse adesset semper: Ita ut quoscumque ex hostibus missos faciebat, iis iussit Assyrio dicerent, et ipse caduce atorem ad eum haec dicturum misit, se paratum esse sinere agricolas terram colere, nullaque iniuria afficere. Sic etiam ille vellet agrum colere agricolas eorum, qui ad se defecerant. Quamquam tu, inquit, si etiam possis prohibere, paucos quosdam prohibeas: (parum enim est agri eorum, qui ad me defecerunt) at ego multam tibi regionem coli permittam. Quod autem ad perceptionem fructus attinet, siquidem bellum fuerit, ille fructum percipiet, qui superior fuerit: Sin pax erit, perspicuum est te percepturum. Quod si aut ex militibus meis arma inferant tibi, aut ex tuis mihi, de iis utrique pro virili ultionem capiemus. Haec ubicaduceatori iussisset, eum misit. At Assyrii his omnibus auditis suadebant Regi, ut haec concederet, et quam minimum belli relinqueret. Et Assyrius sive a suis persuasus, sive quod ipse ita vellet, haec concessit: ac foederapercussa sunt, ut terram colentibus pax effet, armatis vero bellum.
Hoc quoque consilio, saltem publico, imitati sunt Belgae; multi enim agricolarum, qui in finibus erant, partis utriusque protectionem habuerunt, sed consilio publico; nam utroque a milite damna passi sunt. Quin iam ante Cyrum ea humanitate usi sunt reges, Nabuzardan Praefectus Babylonii Regis vinitores et agricolas reliquit, Indorum etiam eam fuisse consuetudinem auctor est Arianus l. 5. de reb. Alexandri Diodor. Sic. lib. 2. c. 10. Sunt enim tam victori quam victo necessaria opera agricolarum. Hoc igitur genus hominum, nunc omnium primo praedis obicitur. Quocirca ad belli rumorem annonae caritas crescit. Agricolae necessitate compulsi, ipsi quoque belligerantur, aut ad latrocinia sese convertunt.
§. 11. Magnae quoque fuerit prudentiae agricolas immunes canservare ab aulicorum, nobilium; potentium, rabularum iniuriis, illae enim efficiunt, ut nec agrum colant diligenter, nec de augendare cogitent, ut ille dum
Nec spes libertatis erat, nec cura peculi.
Nec igitur dominos plures sentiant in villulis suis, nec rure in urbem extrahantur. Eorum etiam simplicitati consulatur, dum ingratis urbibus necessaria inserunt, ita constituerunt Clemens V. et Pius V. qui vectigalia exigi ab agricolis annonam importantibus vetuit. Hinc illa praeclara; ne bovem aratorem pignori accipere liceat, ne pro repressaliis liceat agricolas molestari. Olim potentes urbani onera in rusticos derivabant, quod vetuit Imperator Constantinus c. 11. tit. 57. Quoniam tabidarii civitatum per collusionem potentiorum sarcinam ad inferiores transferunt: iubemus, ut quisquis gravatum se probaverit, suam tantum pristinam possessionem cognoscat. Datum 15. Kal. Febr. Romae Constantino A. III. et Licinio Coss.
A militum etiam molestia vindicantur c. 11. t. 60. Prata provincialium nostrorum, et praecipue rei privatae nostrae, per niciosum vel periculosum est militum molestia fatigari. ideoque lege ad amplissimam praefecturam promulgata, censemus, ne hoc deinceps usurpetur. Super qua re universos quorum interest convenire tua magnificentia non moretur, neque permittat possessores vel colonos pratorumgratia qualibet importunitate vexari. Dat. Non. Sept. Honorio X. et Theodos. VI. A A. Coss.
§. 12. Sua unumquemque non aliena colere valde expedit. Apud Romanos toties definitus est agri modus, quem ultra tenere nemo posset, semper tamen leges illae violatae, etiam ab ipsis legislatoribus; nam inde fit; ut opprimantur agricolae, hinc postea pulsis agricolis ergastula omnium possessiones occupabant, inductaque in nobilem terram servitute sterilitas secuta, qualis nunc apud Turcas est. Tanta enim est in vastis terrarum fertilium spatiis sierilitas, inopia colentium, ut bellum domi sustinere nullo modo possit eorum Imperator. Quia enim Turcorum subditis persuasum est, omnia sua esse propria Imperatoris, atque ille hoc iure utitur, hinc agricultura [Orig: agriculturâ] destituitur terra, ideoque hominibus, hoc est, fundamento virium. Nam primo Europaei tyrannice habentur, et in maxima desperatione versantur, nec ad rebellionem tyrannidi tantae concitandum, quicquam deest, praeter occasionem; Imperium igitur hoc incultum est, et vastum, solitarium, debile. Proverbio dicitur, ubi Ottomanni caballus figit pedem, ibi numquam herbas enasci. Cuius causae multae sunt, sed praecipua, quod vel illi e fundis auferuntur, vel fundi ab ipsis, pro regnantium arbitrio.
§. 13. Agricultura simplicior est, et facilior pastio; Facilimam vitam pastores ducunt. Aristoteles Polit. lib. 1. c. 8. Viclus enim ab animantibus cicuribus sine labore eis contingit et cessantibus. Cum porro necesse sit pecoribus locum mutare propter pascua, ipsi quoque unam sequi coguntur, veluti vivae agriculturae operam dantes. Alii ex venatione vivunt: Sed alii ex alta, exempli gratia. Hi ex latrocinio, illi ex piscatu, quicumque lacus, et paludes, et fluvios, aut mare piscationi opportunum accolunt: alii ex aucupio, aut praeda fereram bestiarum. Plerique autem homines e terra vivunt, et ex fructibus mansuetis. Haec maxime curae fuit Orientalibus, et regia plane, nunc contemptissima est; sed Princeps addet dignitatem, siquidem facile, et sine iniuria ditescere cupiat.
§. 14. Quieti rusticanae convenit, et ad securitatem pertinet, ut in villis pagisque suos habeant iudices; nam multa inde commoda oriuntur; non coguntur in urbes, non avocantur a labore, facilius litem componunt, breviori compendio ius dicitur. Nec imperitia obici potest, habent illi lites non intricatas, et leges paucas, ex quibus sententiam dicunt, quod si res difficilior agitetur ad vicinas urbes consilii causa mittitur. Iustum vero est, ut mercatorum causae mercatoribus, ita rusticorum rusticis committi, et sabrorum fabris, modo a perito dirigantur, ne a communi iure recedant. Nam revera multi nunc [Gap desc: Greek words] concutiunt miseros, auctoritate, minis magistratuum terrent. Idolim praesides, publicani, eorum familia, milites cum aperte in pacato solo praedari non possent, in more habebant, ut per calumniam opprimerent. Haec causa olim Varianae cladis, cum imperium eorum Germani accepissent, sed mores ferre non possent; praecipue vero in causidicos saevicrunt, unius linguam excisam manu tenens Germanus Eia vipera, inquit, etiam nunc sibila.
§. 15. Optanda quidem esset omnium agrorum soecunditas, sed quia eam Deus dare insta causa noluit, arandus est et ager exsucus. omnis Res publica sibi talem deligeret, qualem lib. 7. cap. 5. Politic. describit Aristoteles: Similiter autem et de agri natura seres habet. Nam quod ad illud attinet, qualis esse debeat, nimirum omnes eum laudaverint, qui sit rerum omnium copia resertus atque instructus, suisque ipse bonis contentus: talis autem sit necesse est, qui sit omnium rerum ferax. Omnibus
enim rebus abundare; et nulla egere, hoc est, suis ipsum bonis contentum esse, omniumque rerum copia refertum atque instructum esse: multitudine audem, et magnitudine talis, ut qui in eo habitent, possint vivere ab omni opere vacantes liberaliter simul et temperanter.
Sed rarus eiusmodi est ager, non omnis fert omnia tellus, quaedam valde pauca. Itaque iura; quae agriculturam constituerunt, misceri agros iussere, ut qui insoecundum fastidiret, fertili privaretur, ita de publicis agris leges; Quisquis (c. 11. tit. 58.) conductor fuerit inventus possessor fundi fertilis, qui ex publico vel templorum iure descendit, huic ageriungatur inutilior, quod si contraid reluctandum existimaeverit, alius possessor sub eadem praestatione quaeratur: vel si volunt arius, qui sit conductor non inveniatur, tunc ad possessores antiquos, id est, decuriones vel quoslibet alios loca iuris praedicti adiunctis inutilibus revertantur, idoneis fideiussoribus praestitis.
§. 16. Quin et illud sagax antiquitas providit, ut munire, et colere limites posset, ne inculti iacerent agri, sed si eos milites colere vellent, immunes esse iusserunt, ita Theod. et Valens A A. c. 11. t. 59. Agros limitaneos universos cum paludibus omnique iure quos ex prisca dispositione limitanci milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo compendio atque arare consueverant: et si in praesenti coluntur, ab his firmiter ac sine ullo concusstoris gravamine detineri: et si ab aliis possidentur (cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante) ab universis detentoribus vindicandos iisdem militibus sine ullo prorsus (sicut antiquitus statutum est) collationis onere volumus adsignari: in his etiam contra eos, qui praeceptionibus nostris obviam venire tentaverint, proscriptionis poena valitura. Nam si quis forte (quod minime audere debuerat) emptionis tituto, memorati iuris possideat praedia: competens ei actio contra venditorem intacta servabitur.
Imitare animose Princeps, firmabis opes, et regnum; Ecce gentium Domini per militem agros limitaneos, hostium excursibus obnoxios colebant, nec tum pudebat Veteranos arationis, qui pro extremo praemio agros exspectabant, qui noverant maximos Imperatores post trabeam, ad stivam triumphalem redisse. Denique hoc age, ut ubique tuusager, tuum pecus videdtur. Miror Romanam industriam. Augusti imperio, C. Asinio Gallo, C. Marcio Censorino Coss. C. Caecilius Claudius Isidorus testamento edixit, Plinius lib. 33. cap. 10. Quamvis multa civili bello perdidisset, tamen relinquere servorum 4116. iuga boum tria milia sexcenta, reliqui pecoris, ducenta quinquaginta milia, in numerato sexcenties decies quinquies centena Philippicorum milia, computatione Lipsiana. Haec privatus, et bellum passus. Cur non Princeps, si omnes occasiones inquirat, idem poterit?
Ad Agriculturam resero piscinas, saltus, omniaque quae terra et aqua proveniunt. Quorum fructus si Princeps sequatur, nihil opus fuerit, cottidie nova vectigalia, nova tributa imponere. Terra ipsa satis fecunda fuerit ad dignitatem tuendam, hostemque arcendum. Quod si Turca, qui tantum terrae desertae et fertilis possidet, vel millesimam aliquam partem in Graecia, in Asia, Palaestina serio colendam susciperet, facile tantos greges, quantos Iosaphat, Ezechias, Ionas, in sumptum exercitus alere poffer, sed noluit Deus tantae saevitiae addere prudentiam politicam, ne viribus suis totum orbem occuparet.
§. 1. GErmanis nostris argentum, et aurum propitii, anirati Diinegaverint, dubitat Tacitus; sane nunc quam plurimum auri, argenti, gemmarum possident. Multi etiam laborem improbum, [Gap desc: Greek words] , metalla exquirentium valde reprehendunt, aurum irrepertum, aiunt, melius situm, dolent cum
Effodiuntur opes irritamenta malorum.
Plinius libro trigesimo idem studium, quod docent, insectatur, Metalla nunc, ipsaeque opes, et rerum pretia dicentur, tellurem intus inquirente cura multiplici modo: quippe alibi divitiis foditur, quaerente vita aurum, argentum, electrum, aes: alibi deliciis gemmas, et parietum digitorumque pigmenta: alibi temeritati ferrum; auro etiam gratiusinter bella caedesque Persequimur omnes eius fibras, vivimusque super excavatam, mirantes dehiscere aliquando, aut intremiscere illam, ceu vero non haec etiam indignatione sacraeparentis exprimi possit. Inius in viscera eius, et in sede Manium opes quaerimus, tamquam parum benigna fertilique, quaqua calcatur. Inter haec minimum remediorum grantia scrutamur. Quoto enim cuique fodiendi causa medicina est? Quamquam et haec summa sui parte tribuit, ut minime parca, facilisque in omnibus quae prosunt. Illa nos premunt, illa nos ad inferos agunt; quae occultavit atque demersit, illa quae non nascuntur: ut repente mens et inane evolans reputet, quae deinde futura sit finis, saeculis omnibus exhauriendieam, quousque paenetret avaritia. Quam innocens, quam beata, immo vero et delicata esset vita, si nihil aliud, quam supraterras, concupisceret, breviterque; nisi quod secum est! Eruitur aurum et chrysocolla iuxta, ut pretiosior videatur nomen ex auro custodiens. Parum enim erat unam vitae invenisse pestem; nisi in pretio esset, auri etiam sanies. Quaerebat argentum avaritia: boni consuluit interim invenisse minium, rubentisque terrae excogita vit usum. Heu prodigiosa ingenia, quot modis auximus pretiarerum? Accessit ars picturae, et aurum argentumque caelando carius fecimus. Didicit homo naturam provocare. Auxere [Orig: Auxêre] et artem vitiorum irritamenta. In poculis libidines caelare iuvit, ac per obscenitates libere. Abiecta deinde sunt haec et sordere coepere: et auri argentique nimium fuit. Murrhina et crystallina ex eadem terra effodimus, quibus pretium faceret ipsafragilitas. Hoc argumentum opum, haec vera luxuriae gloria existimata est, habere, quod posset statim totum perire. Nec hoc fuit satis, turba gemmarum potamus, et Smar agdis teximus calices: ac temulentiae causa tenere Indiamiuvat: et aurum iam accessio est.
§. 2. Haec omnia avaritiae sunt convicia, non facultatum, ut initio dixi; Deus enim haec quoque donavit in usum humani generis, quod abundare, et splendere voluit; nec alio modo subterraneae divitiae vituperantur, quam ea, quae foras ipsa producit, vinum, et fruges, animalium deliciae, fotmarum venustas, his enim omnibus stultitia abutitur. Metallorum itaque opes sapiens Princeps inquiret, et ea Rem publicam iuvabit. Aurumper bella quaerere, nefas est; per maria, periculum; per falsitates opprobrium, in sua vero narura [Orig: narurâ] , iustitia, ut monet Cassiodorus. Ratio triplex eius inveniendi. Apud nos, inquit Plinius libro 30. cap. 4. tribus modis; Fluminum ramentis,
ut in Tago Hispaniae, Pado Italiae, Hebro Thraciae, Pactolo Asiae, Gange indiae; alio modo scrobibus puteorum effoditur, aut ruina montium. In fluminibus licet praestantissimum dicatur, et absolutissimum cursu ipso trituque perpolitum, non tamen iam amplius invenitur, aut potius non quaeritur.
Cum vero ex metallis, gemmis, marmoribus, omnibus metallicis, et sanie metallorum ingentes utilitates oriantur, non sunt neglegendae, sed tamquam Rei publicae data beneficia cum gratiarum actione usurpanda. Quod si iam olim venae comparuerint, investigandae porto; de novis quoque sedulo cogitandum. Neque existimandum ita, Deum dispensasse, ut veteres omnia eruerint; Immensae divitiae latentabditae sub montium molibus, aliae prosundis, aliae paene in propatulo. Tanta est eorum varietas, ut certare videantur cum illis, quae enascuntur. In summa [Orig: summâ] tellure Principatu Neronis in Dalmatia inventum estaurum, singulis diebus, etiam quinquaginta libras fundens, cum iam inventum in summo cespite, ait Plinius.
§. 3. Statuendum omnino plurimas esse passim venas metallorum per Europam, et Aliam, quae negleguntur, cuius signum est fluviorum arenae aureae, quae indicant vicinas ripas abundare auro. Neque ullum Principem arbitror esse, qui non eas divitias habeat, sed deesse industriam scrutandi. non affirmo ubique aurum esse, sed speciem aliquam metallicarum, seu fossilium rerum. Aurum, argentum, electrum, aes, ferrum, stannum, plumbum, argentum vivum, sandaracham, minium, cadmiam, alumen, sulpur, bitumen, terram Samiam, Eretriam, Eliam, Selinusiam, Pignitidem, Ampelitidem, Cimoliam, Sardam, Umbricam, tot lapidum genera. Nam cottidie nova huiusmodi inveniuntur, quod signum est esse. Priscis temporibus nihil horum erat in hac nostra Septentrionali Europa, nunc pluribus locis plurima sunt; quia olim aliae erant curae mortalium, nunc illa quaeruntur. Tacitus; Argentum negat esse in Germania, at nunc invenitur, et hoc, et aurum.
Nulla pars Germaniae est, in qua non aliqua, effodiantur; In Comitatu Tirolensi, Bohemia, Saxonia, Pannonia, Transilvania, Polonia, Hassia, Eiflia dotes illae sunt. Immo in ipsa Noryvegia sub frigore arctoo prope Ringaricham argenti venae sunt, et in Suundhalangio cupri abundantia; In Suecia quoque montes auri, argenti, aeris, plumbi numerantur, sub gradu 62. Ipsa Britannia stannum argenti prope aemulum gignit. Electrum mittit Borussia, Gemmas Herciniae saltus. Causa cur minus in hoc genere elaboretur, est vel mutatio dominorum, et gubernantium, vel bella, vel sane sumptuum magnitudo; hinc privatorum vix opus est, olim publicani conducebant, plures simul, et divites. Rarus iam in Hispania fossor auri est, quia nova Hispania, et Peruvia, fertilior est; negare tamen non possumus in Hispania metallicos esse montes, cum Scriptura, et experientia id ostenderit; prope Carthaginem novam quadraginta non minus hominum milia perpetuo in opere versata sunt, ut auctor est Polybius; quis credat vicinos montes aurum non habere? aut Carthaginenses penitus exhaustos?
Nullum tamen Principem plures metallorum fodinas habere arbitror, quam Turcarum Impetorem, qui cum tamen sit auri sitientissimus, eo bono non utitur, et penuria [Orig: penuriâ] peritorum, et Dei providentia, ne tantis opibus contra reliquias Christianorum instruatur. Deuteron. 8. 9. Deus promittit terram cuius lapides ferrum sunt; et de montibus eius metalla fodiuntur Copiam magnam indicat, cum dicit lapides eius ferrum; quasi ferri sit ea copia, quae lapidum, et hoc mirum cum sit, eadem est ratio argenti, ut supra dixi. Aeris quoque multitudinem significat, cum ait excides, quasi instar saxorum aes excidatur de montibus. Auri Vero abundantiam fuisse ostendit Deut. 1. 1. Haec sunt verba, quae locutus est Moyses ad omnem Israel trans Iordanem, in solitudine campestr, contra mare rubruminter Pharan, et Tophel, et Laban et Haseroth, ubi auri est plurimum. Ubi noster; et Chaldaeus vertunt abundantiam, seu sufficientiam auri, LXX. [Gap desc: Greek words] , vel ut alii, [Gap desc: Greek words] ad aurisodinas, sive quis vere intellegat esse sufficientiam auri, sive autem loci nomen, parum effecerit contra id quod dixi; nam si nomen est loco, inditum est ab auri copia, sive Scriptura dicit aurum esse plurimum, convincimus metallorum esse multitudinem. Est in eo tractu urbs, de qua Genes. 36. versic. 39. aquae aureae, quamquam potest esse nomen feminae. Et 33. v. 25. Ferrum et aes calce amentum eius dicitur seu [Gap desc: Greek words] , quod interpretantur aeris et ferri fodinas, quasi dicat, ferrum et aes calcatio tua, hoc est, sub pedibus tuis ubique fodinae serri, et aeris, hinc Sarepta Sidoniorum a conflando dicta est.
Sed ad [Gap desc: Greek words] redeamus, de quibus Christianus Adrichomius ita habet in Theatro terrae Sanctae de Pharam Numer. 16. Aurifodinae Hebraice Dizahab; Graece catachrysea dicta; ubi auri est plurimum. Sunt autem montes aurifertiles in deserto, itinere undecim dierum de Oreb, iuxta quos Moyses Deuteronomium scripsisse perhibetur: Sed et metalli aris, quod nostro tempore corruit, montesque venarum auri plenos olim fuisse vicinos existimant. Deuteronom. 1. Hieronym. in loc. Hebr. et Epist. Ad Fabiolam mans. 42.
De Arabia quoque constat auri ditissimam esse. Auri quoque, ait Adrichomius in Manasse, Numer. 12. et argenti venis ac glaebis usque adeo scatet, ut omnis paene gentis buius suppellex, alia auro, alia argento splendeat. Vendunt et aurum finitimis triplo aeris pretio, argentum duplo, ac quondam, ut Ezechiel nos docet in Tyri mercatibus praestantissinias aromatum, auri et pretiosorum lapidum merces proponere solebant, quae hinc in univer sum mundum avehebantur. Pretiosissimarum siquidem ac selectissimarum gemmarum, sardonichum videlicet, adamantum, margaritarum, baccarum, aliorunique diver si coloris ac clare splendentium lapidum felicis huius Arabiae terra admodum ferax est. Nec terratantum, sed et quod adiacet ei, mare huiusmodi lapidibus affluit. Nam hic ostreae seu conchylia capiuntur, in quibus margaritae nascuntur, et maturescunt. Quae quod nullae duae indiscretae reperiantur, etiam uniones dicuntur. Quarum tam nobilis natura est, ut nullo aequari pretio possit. Unde de Cleopatra Aegypti Regina legitur, quod hic inventam margaritam ducentis et quinquaginta aureorum milibus redemerit.
Nunc tamen nec magna cura est opes illas emendi, nec porestas; nam latrociniis, vastitate, timore tyrannidis omnia plena sunt.
§. 4. Omni generi metallicarum rerum convenit, ut administrentur quidem per homines idoneos; sed laborum maxima pars a damnatis
ad opera perficiatur. Ita olim sapienter a Romanis aliisque factum, nec peccatum est, nisi iniqua iudicis olim sententia, qua Christiani Episcopi, Sacerdotes, laici fideles ad metalla pro pietate damnabantur. Qui iure merito ita per flagitia meriti sunt, huic poenae subiciendi sunt, et crebro mortis poenam, in hanc commutari fas est. Aegyptii ut Pyramidum, deductionum Niliacarum barbara opera per damnatos; et captivos effecerunt, sic quoque ad aurum effodiendum improbos destinabant. Diodorus libro 1. Quorum Reges omnes criminis [(reading uncertain: print faded)] damnatos, item ex hostibus captos, sive quis Regem offendisset, ipsum et totam cognationem interdum, auro effodiendo deputabant: simul et facinorum poenam sumentes, simul et quaestum uberem ex eorum labore capientes.
Non ignoro innocentes plurimos magna tyrannide attritos omnia dira subiisse, sed moneo Principem, ut vere reos; vere innocentes, vel ad totam vitam velut poenae servos, vel pro delicto rum mensura [Orig: mensurâ] ad certum tempus in tenebras istas ableget, mirumenim est, quantum exercitatio illa modestiam adiuvet, ubi omnis lassitudo exigunda est e corpore. Nec difficilis custodia, tum quia in speluncis continentur, tum quia totum hoc genus ferratile est. Quid enim? Prosint Rei publicae poenae eorum, quorum scelera obfuerunt. Nunc in carcere multi multos annos continentur publico sumptu, truncantur auribus, publice flagellantur, exilio multantur, interim cum vitae civiliter degendae copia denegetur, ad surta, latrociniaque iterum accinguntur. Nusquam enim ob infamiam possunt consistere. His tamen interponi aliitum praefecti, tum mercede conducti debent, ut fugiendi occasio desit. Multas miserorum centurias hodie carceres continent, qui tam atrocia non admiferunt, ut morte puniendi sint.
§. 5. Hanc ad industriam omnia cetera, ut Chrystallinas, vitriarias, lapidarias, aliasque officinas revoco, salinas enim aliaque nominare superfluum est, cum iam acidularum quoque usus lucrum adferre coeperit, et pretio bibatur unda. Salinas Ancus Marcius Romae primum instituit; qui et sex modiorum milla in congiario dedit populo. Plinius libro 30. c. 7. Olim res rara difficilisque, nunc in promptu. Sed tamen nusquam quod meminerim ea copiam, quae in Italia, ubi Tarentinus lacus aestivis Solibus siccatur, et totus in salem abit.
§. 1. DE liberalitate Principis ubi differui, parsimoniam etiam commendavi, quae est fons, et ?it mamentum liberalitatis. Eadem de re dicendum fuit, ubi de Oeconomia actum est. Nunc vero de ea [Orig: eâ] agendum Parsimonia [Orig: Parsimoniâ] ; quae [Gap desc: Greek words] necessaria est, et munera iudicio, et moderate donat. Multienim Principes largitionibus quibusdam, quae cura [Orig: curâ] , oeconomia [Orig: oeconomiâ] agricolatione corraserunt, omnia profundunt. Hos velim ista secum perpendere: et recta ratione cuncta dispensare.
§. 2. Hominum naturam accipiendi, habendique avidam considerent; atque id certo statuant, numquam futurum, ut dona avaritiae satisfaciant: Oraculum est Aristotelis lib. 2. Pol. cap. 7. Praeterea inexplebile quiddam est hominum improbitas. At primum satis habent duos obulos dumtaxat accipere: ubi autem hoc patrium et avitum fuerit, semper eo amplius desiderant, donec in immensum progressi fuerint. Infinita enim et immensa est cupiditatis natura: ad quam explendam plerique homines omne studum atque adeo omnes vitaerationes conferunt.
§. 3. Nullum quidem Principem satis videri liberalem assentatoribus, sednullum aeque offendere, atque eum qui prodigus est, qui ut aiunt, clausis dat oculis, nec merita accipientium, nec dignitatem ponderat. Nam qui indignus est beneficio, etiam ingratus est. Et digniores qui paria, aut minora acceperunt, iniuria se affectos putant.
§. 4. Prodigos plerumque male periste. Galba aulicis et praetorianis ingentia promisit, seque, et plures perdidit. Prudenter Plutarchus, Promisitque eius rei gratia aulicis, et praetoriis (ut vocant) militibus viritim denarios septies mille, iis qui inprovinciis militabant, MCCL. Quam pecuniam nisi plurib. quam Nero maleficiis totum humanum genus affecisset, nullo modo compararepoterat. Eapromissio primum Neronem, mox Galbam perdidit: quorum alterum spe accipiendi prodiderunt, alterum quod non pendebat, necaverunt: ac postea quaerentes eum qui tantundem darent, priusquam voto potirentur, inter defectiones et proditiones perierunt ipsi.
§. 5. Si quid liberaliter donate velit; id potius eripiat iniquis, indignis, verbi gratia, Iudaeis, feneratoribus, similibusque Christianis, multas improbis extortas det bene meritis, sic enim non modo praemia, sed poenae etiam erunt, et exempla colendae virtutis. Praeclare Galba, ut refert Plutarchus: Munera, quae Nero scenicis, et Xysticu dederat exigi severe; decima [Orig: decimâ] tanium iis parte relicta [Orig: relictâ] , iussit. Hoc si in plerisque Neronianis largitionibus fecisset, pecuniam magno exercitu alendo colligere poterat.
§. 6. Dixi multos Principum hac in parte delinquere; nec mirum: Salomon ipse, Regum ditissimus, quipraebuit argentum sicut lapides in Ierusalem; postquam iam senex depravatus est per mulieres, hac sola [Orig: solâ] re provinciam afflixit. Habebat Reginas septingentas, et concubinas trecentas; quas largitiones fuisse dicemus, ut septingentas Reginas ornaret? Aula, reditu annuo instrueret? templa illis exstrueret? Hinc merito illae querclae; 3. Reg. 12. 4. Pater tuus durissimum iugum posuit super nos. Nam ad septingentas Reginarum luxuriantium aulas nullae opes satis esse potuerunt, itaque quae pessime impendit, iniuriose extorsit; solent aurum ista se mutuo comitari, male partum esse, et male expendi.
§. 7. Hoc quoque in Romana Re publica factum. Nam ut cetera politice constituta fuerint, certe flagitiosissime opes tanti imperii sunt expensae. Agit hac de re Iustus libro secundo de magnitudine Romana, cap: 10. et sequentibus. Dividit sumptus in necessarios, et arbitrarios. Necessarii in militem; et magistratus. Pisoni centies octogesies in Macedoniam ennti datum nomine Vasarii. Centies HS. sunt 50000. Philippicorum. Populo prius minore pretio, deinde lege Clodiana gratis frumentum est datum, ex quo magna labes in Re publica. Accipientium fuere [Orig: fuêre] aliquando 320000: Ex AEgypto singulis annis ducenties centena milia modiorum frumenti adve hebant, ex Africa duplum; sexcenties igitur centena milia modiorum; in singulos dies centum sexaginta quatuor milia
trecenti octoginta tres. Hi tanti sumptus, quibus poterant maximi exercitus ali; in plebem subrostrariam improbam, seditiosam, ut plurimum impendebantur, poterantque eo vel sex decies centena milia sustentari; Aurelianus et porcinam carnem distribuit, ut ait Vopiscus, Severus oleum.
Largitiones deinde singulae fuerunt, non admirandae, sed stupendae, ut ait Lipsius. Suetonius refert, militibus Caesarem singula interdum mancipia, et praedia viritim dedisse. De mancipiis non miror undecies centena milia. [Gap desc: Greek words] illud interfecit, plures in servitutem rede git. De praediis multum est, sed tamen otiosorum bona suis attribuit; sic in Senatum liberalis fuit. Suetonius: Parte magna [Orig: magnâ] , Senatus gratuito, aut levi fenore, obstrictis ex reliquo quoque ordinum genere vel invitatos, vel sponte ad se commeantes, uberrimo congiario prosequebatur.
Et non minore studio Reges atque provincias per orbem terrarum illiciebat: aliis captivorum milia dono offereus; aliis quo vellent, et quoties vellent, auxilia submittens, superque Italiae, Galliarumque et Hispaniae, Asiae, quoque et Graeciae potentissimasurbes, praecipuis operibus exornans.
Haec ex praeda, in Gallia enim fana, templaque Deum donis referta, expilavit, urbes diripuit, saepuis ob praedam, quam ob delictum.
Hinc L. Paulo Cos. 1500. talenta data, id est, nongenta milia Philippicorum. Plus Curioni, ut refert Appianus; is sexcenties HS. accepit, id est, Quindecies centena milia Philippicorum. In milites praeter stipendia impendit bello civili quindecim milliones, ut probat Lipsius. Populo frumentanti denos frumenti modios, totidem olei libras, trecenos nummos, et centenos pro mora [Orig: morâ] ; Erant autem in eo tempore, qui e publico pascebantur trecenta viginti milia. Augustus uno donatiluo cum adversus Antonium arma parasset, iamque de summa rerum ageretur, centum quinquaginta milliones promisit, ut computat Lipsius. Aliorum Imperatorum plures largitiones fuere [Orig: fuêre] : Donationes illae totum imperium evertebant, et integrarum nationum opes ad alios transferebant.
Fuit imperium Romanum horribili illa bestia; quae est quarta apud Danielem, praefiguratum, illa dicitur comedens, et comminuens, et reliquae pedibus conculcans. Quod postremum ad ludos pertinet, absumebat, comedebat, rapiendo vectigalia colligendo, colonias deducendo. Pedibus conculcabat, dum per lasciviam, et luxum perdebat. In ludos scenicos, in circenses, in gladiatores tanta pecunia impendebatur, qua defendi totum imperium posset.
In scena quis appatatus? in Agamemnone 600. muli; Nero theatrum Pompei in unum diem auro operuit; Caesar apparatum scenae fecit argenteum in funere patris, et nondum tunc Caesar erat. Docet et Plinius libro trigesimo tertio, passim in municipiis et coloniis fuisse scenas argenteas. Heliogabalus teste Lampridio Circenses exhibuit in Euripis vinc plenis, et miror cum in meraco naves decurrerent, an unius anni vinum suffecerit tanto furori. Adde deinde pleno fluitantia vela theatro, et Arabes nimbis Romae maduisse suis. Quin et missilia sparsa, omnium rerum per omnes dies, singula cottidie milia avium, cuiusque generis multiplex penus, tesserae, frumentariae, vestis, aurum, argentum, gemmae, margaritae, tabulae pictae, mancipia iumenta, atque etiam mansuetae ferae, novissime naves, insulae, agri. His donationibus tam caecis, tam noxiis, ne Oceanus quidem sufficere posse videtur, et munera haec capiebat improbissimus quisque.
Sumptus etiam maximi imperii in solos gladiatores effundebantur, ducenta, aut trecenta milia fuisse arbitratur Lipsius. Ego plura omnino, si iungamus bestiarios; et bestias; et haec proprie munera nominabant. Nunc causam Romani aerarii toties exhausti consideremus. Primo emendi gladiatores plerique, deinde saginandi, 3. exercendi, 4. custodiendi, 5. nobiliter armandi. Bestiarum venationi, custodiae escis, centum millionum hominum alimenta deputo, Gordianus feras lybicas centum, ursos uno die mille dedit, alii alia, Severus e navi solutili quadringentas feras. Statuamus enim decem milia ferarum semper alita, absumunt illae tantum quantum triginta milia hominum; singulis annis capta quina milia putemus; quod hominum milia in leonum, ursorum, tigrium venatione occupata censebimus? non quaero, quot perierint, cum vel unum leonem capere sit arduum. Sed operosius et periculosius erat venationis opus, quod sagittis; et venabulis serae conficiendae non erant, sed vivae ssssis et retib. Capiendae; in naves imponendae, per longa spatia Romam mittendae, additis curatoribus, animalibusque mansuetis, quibus vescerentur, ut in bestiarum capturam, alimentaque [(reading uncertain: print blotted)] expensae tantae videantur sactae. quae integro. exercitui sufficerent. Hinc publica aerarii paupertas, et saepius integrarum nationum opes exhaustae, ipsae venditae, sed pecunia in largitiones, et munera effusa.
Parsimonia itaque non eget: Xenocra tes Alexandri legatos adferentes quinquaginta talenta in academia tenui coenula excepit, deinde cum rogarent altera die cui numerari pecuniam iuberet? Quid? ait ille, Ex coenula hesterna non intellexistis me pecunia non egere.
Velocissime aerarium implet parsimonia. Antonius pius inutiles homines abegit, idem fecit Alexander Severus, ut Lampridis, et Capitolinus testantur. Sequitur igitur Heliogabalus nihil melius esse, quam ut sibi heres iuste esset.
§. 1. Leges sumptuarias appello, quibus sumptuum moderatio praescribitur; Quas ad tria capita revoco, aliae enim conviviorum modestiam praecipiunt, quas Cato cibarias appellabat, aliae vestium pretia moderantur, aliae aedificationes et familiam regunt. His legibus non modo parsimoniae utilissimam partem, sed salutem etiam Rei publicae contineri arbitror. Si enim sibi suisque Princeps leges figat, easque sequantur subditi, necesse est ex omnium parsimonia, et frugalitate, publice ubertatem, divitiasque nasci, minus contentionum, scelerumque esse, quae ex prodigalitate plurima oriuntur, dum per iniuriam quaeritur, quod per lasciviam esfundatur. Legibus deinde illis pax, et tranquillitas, ordinum distinctio, decorumque conservatur, et malesuada paupertas avertitur. Nam revera sumptu nimium plerique prodeunt, et sese ipsi in extremam necessitatem coniciunt. Magnae olim providentiae fuit, cum sumptus definirent.
Numa alioqui superstitiosissimus legem tulit: Vino rogum ne spargito; ne sumptu Dii potius, quam animo colerentur. Cum enim semper luxuria agnosceret, nec modum inveniret, legum repagulis opus fuit, quibus intra metas, atque orbitam continerentur.
§. 2. Humani generis malevolentissimas querelas optimo iure miraremur, nisi iam usitatae essent. Quidquid ita meritis adversi evenit, tempora Magistratus, Deum aliquando, demum omnia potius quam sua quisque vitia accusat; sirubigo segetem exussit, si prata aruerunt, si pruina pampinos decussit, si miles pecora a vertit, si tributa Princeps indixit, omnia querulosis, acerbis, tristibus, et interdum seditiosis voeibus resonant. Tempora esse gravia, omnia accidi, vitam vix esse vitabilem, civem nullum posse emergere, agricolas premi undique, et undique exhauriri, nobilitatem prope interitum esse.
Quibus tamen in terris tam crebrae querimoniae dictitantur, qui deprimi se, et exhauriri clamant? Illi ipsi, qui suorum damnorum causam ipsi adferunt. Res ipsa loquitur, exempla centena hac ipsa hora ostendam. Agricola, cuius avus inemptis dapibus mensam privatam, convivia, nuptias instruebat, non iam bubula, agnina, vitulina, anserina, gallinacea [Orig: gallinaceâ] contentus est, pisces peregrinos, exotica vina, fructus Italicos, Hispanicos, aromatum omnium condituras, adulteriaque congerit, et rustica corda, insueta deliciarum, aratrum cum ipsa glaeba absumere docet.
Cives qui manu victum quaeritant, conviviis indulgent, nihil rerum pretiosarum, quas in divitum, et nobilium mensis viderunt, omittunt, nuptialiconuivio aes alienum contrahunt, de quo liberi iam grandes fenus exsolvere coguntur. De vestibus quid dicam? Vicanorum filii opificesque, qui omnia sua bona secum portant, divitum nobiliumque habitum imitantur, et superant.
Haec autem magnam partem prava aemulatione faciunt, ut divites videantur. Non adhuc insaniam istam, ut meretur accusare audeo, et quaerere, cur simulanda opulentia ad egestatem properent, cum frugalitate rem parare possint? Nondum hoc ago, sed impudentiam istorum retundo, qui de suis temporibus detrahunt, cum magna sint ipsi labes temporum. Rusticus, civis, sartor, saber, queritur ob temporum difficultatem emergere se non posse. Idem tamen vestitus ut nobilis, convivatur ut dives, aedificat ut Princeps, familiam alit quasi Magistratus, neque animadvertit causam esse paupertatis ex moribus acceptam.
Laudas praeteritos praesentes despicis, immo exsecraris annos, causas paupertatis enumeras; sed rusticus sericatus, annulatus, in domo picta, ad phasianos, turdos, perdices, ad vina pretiosa, ad testudinem et musicam aulicam, forte et ebrius, querelas deponis. Non audio, nisi mores immutari, nulla tempora tam felicia sunt, ut talem faciant beatum, ne ipsa quidem felicitas servare te posset. Reverendissimus Princeps meus IOANNES SCHWICKARDUS S. Sedis Moguntinae Archiepiscopus, Anno 1615. leges sumptuarias edidit, causasque praefatur; Se iam aliqtiot annorum experientia didicisse, subditos suos in superiori, et inferiori dioecesi, in oppidis, et pagis, praecipue in conviviis Baptismalibus, agapispatrinorum et nuptialibus, expensis magnis se gravari ea in re, nullum velle postremas tenere, eos qui re tenui sunt opulentiores amulari, inde multos interdum ita premi, et aere alieno gravari, ut emergere non possint, nec debita obsequia Magistratui praestare.
Ita plane est; certant inter se sumptu, omnes vincuntur, gravissime laeditur, si quissuperavit; deinde desperatis suis rebus, nec patriae fidei sunt, nec Magistratibus obsequuntur. Vetesa sunt illa vitia, et nisi severa manus rectoris obsistat, excutiuntur. Sammonicus Severus de lege Fannia, eadem paene recenset. Fannia lex, inquit, ingenti omnium ordinumconsensu pervenit ad populum, neque eam Praetores aut tribuni, ut plerasque alias, sed ex omnibonorum consilio et sententia ipsi Coss. pertulere [Orig: pertulêre] , cum Res publica ex luxuria conviviorum maiora quam credi potest detrimenta pateretur Siquidem eo resredierat, ut gula illecti plerique ingenui pueri, pudicitiam, et libertatem suam venditarent, plerique ex plebe Romana vino madidi in Comitium venirent, et ebrii de Rei publicae salute consulerent. Haec Sammonicus.
Nostri etiam Principis lex omnibus plaudentibus lata est. Gaudebant frugales patresfamilias sine dedecore et obloquiis apiciorum posse se esse sobrios, et frugales, nec modo periculum profusionis lege excussum, sed necessitatem etiam parsimoniae indictam. Nec tamen desunt, qui contra tendant, in luxuria dumtaxat divites, in iuvanda Re publica pauperes.
§. 3. Leges Moguntinae sumptum definientes, in numero convivarum, ferculorumque, in tempore, et muneribus describendis consistunt, quaedam vero convivia prorsus tollunt.
De his ita edicitur.
I. In sponsaliorum contractu, in pagis nullum convivium instituatur, qui vero contractui definiendo adfuerunt, tenuis illis ex pane, et vino refectio tribuatur. In urbibustamen, si opulentiores sint sponsus et sponsa, sumptu utriusque familiae, convivae decem, aut duodecim vocari possunt, itatamen, ut ultratres horas convivium non extendatur, poena transgressoribus, decem librae denariorum, articulo quarto, §. tertio.
II. Convivae nuptiales civibus, et opificibus quinquaginta, Academicis, illis qui a consilio, aut in iudiciis sunt, quemadmodum et opulentis negotiatoribus septuaginta quatuor; Consiliariis aulicis, et iudicii aulici Assessoribus nonaginta quatuor permittuntur. articul. 4. §. 4. et 5. Multa in singulas personas, quae superant numerum dicta est, quatuor librae denariorum. In pagis vero etiam ditioribus quadraginta tantum, ceteris triginta permittuntur.
III. Omnibus in hac lege dispensandi potestas aufertur, itaque a solo Principe illa peti debet, aut ipso absente ab eius locum tenente. §. 7. art. 4.
IV. Ratio ferculorum hunc in modum in baptismali convivio definitur. Primo. Qui primario aut mediocri loco sunt, mittere puerpurae primo die baptismatis poterunt ientaculum, hoc est vini amphoram, et duos albos, aut tantundem simulaginei panis, idque ubi in usu sunt ientacula. Ubi moris non est ea sumere, duas amphoras vini, et duos albos mittere licet, non tamen id licet opificibus, et mercenariis; multa decem librae denariorum transgressori irrogatur. urtic. 3. §. 7.
V. Si quispiam post Baptismum obstetri cem, aut alias quae puerperio interfuerunt, invitare
voluerit, nihil illis nisi iusculum cum carne, assatura [Orig: assaturâ] , caseo apponet, non liba, aliave. Multa 6. librae denariorum. Nec mulieres supra duos batzios in refectionem impendent.
VI. Nuptiarum fercula ista sunt; Cives, et opifices, quatuor tantum fercula proponent. Primo. Iusculum, cum carne lixa, vel gallina [Orig: gallinâ] . 2. Olus cum carne lixa, vel petasone, vel farciminibus, pro ratione temporis. 3. Pisces. 4. Assatura, cui addi poterunt, vel grundelli, vel cancri, vel coagulum, unum ex his, non plura; Medii status hominibus altera assatura permittitur, ut Academicis, divitibus mercatoribus. At Consiliariis et aulici iudicii Assessoribus, bina alia fercula. multa 10. librae denariorum. Quod si magnae dignitatis quispiam adsit, in sola illius mensa plusculum honoris ergo apponi potest. Ita tamen ut picta eduliorum simulacra penitus tollantur. artic. 4. §. 19.
VII. Baptismo finitonullum virorum convivium est. artic. 3. §. 10.
VIII. Tempus quoque definitum est, in pagis surgendum circa horam secundam a mensa [Orig: mensâ] , in urbibus hora [Orig: horâ] quarta [Orig: quartâ] , aut quinta. non quod urbicis plus indulgeatur, sed quod tardius considere soleant. Omnes vero honeste, composite redire domum iubentur.
IX. Altera die iterum, sed undecima [Orig: undecimâ] hora [Orig: horâ] conveniri poterit, sed in pagis hora quarta pomeridiana, ut tamen omnia hora octava finiantur. Interim nec pueri, nec alii non invitati de familia adducantur, nec quidquam foras mittatur.
X. Munerum haec ratio est. Cives et opifices patrinis non nisi medium Philippicum; Academici, et ditiores integrum, vel florenum aureum, Consiliarii aulici ducatum donare poterunt. alia munuscula penitus omittantur, sub poena decem librarum denariorum. Si quis auratos, argenteosque scyphos dederit, quadringentis libris denariorum multabitur.
Obstetrici honorarii loco duos albos, et aedituo tantundem offerent. Divites 4 1/2 donare poterunt.
XI. Donaria seu strenae inter patrinos, octavam floreni partem non excedent, liba, cetera dulciaria omnino tolluntur, poena 5. libr. denar.
XII. In confirmatione quoque munus non excedet tres Batzios, si libellum precum donare maluerint, is pretium quinque, aut sex batziorum non excedet, idque tantummodo primariis concedetur.
XIII. In nuptiis neo indusia nisi parentibus, nec sudaria nisi paranympho, proximisque agnatis donentur. poena 5. libr.
XIV. Convivae pretium statutum non excedent, nec Adolescentes, et Virgines medium philippicum.
Par Coniugum mediocrium dalerum imperialem.
Digniores florenum aureum.
Praelari e secundario clero, et saeculares in honoratis officiis ducatum. Qui plus dederit, 10. libris denariorum multabitur.
XV. Valde opulentis permittitur, ut pro memoria scyphum argenteum donent, verum id solis parentibus, fratribus, et sororibus, nulli alteri, sub poena 50. librarum denariorum.
XVI. Liberae nuptiae, quibus nihil solvitur, penitus abrogantur; si tamen ex primariis Consiliariis quispiam cas velit usurpare, quinquaginta aut sexaginta convivas tantum adhibebit, nec in publica [Orig: publicâ] domo, sed privata prandium instruet, nec munera, nisia parentibus, fratribus, et proximis agnatis accipiet, qui secus fecerit, centum libris multabitur.
XVII. Invitatori ubi sex mensae sunt, floreni duo, ubi plures mensae, floreni tres, nulla alia munuscula dabuntur.
Musicis duo floreni, qui si plus poscant, decem florenis multa dicitur. Adolescentibus insignia ne dentur, sub poena octo florenorum. Coco ubi sex mensae, quinque floreni, ubi decem, septem floreni, lotricibus 3. alb. Versanti veru 2. alb. amplius petenti multa 4. librarum denariorum constituta est. Si orator, musicus, cocus eo pretio servire nolit, toto anno ad nuptias non adhibebitur, si in illis contumacia apparcat, etiam iure civium privari poterunt, et urbe proscribi. Aedituo iusculum cum particula carnis, et duabus vini amphoris donabitur. Eadem cibaria cumuna vini amphora tubicini, qui in turri excubat, dabuntur. Qui nuptiale vinum cellae inferunt, praeter ordinariam mercedem nihil accipient, unani tantum amphoram donari illis licet; Vigilibus quoque non nisi duae vini amphorae, et duo panes dabuntus.
Denique inter sponsum et sponsam donaria, sudaria, aliaque prohibentur pretiosa. Cives itaque et opifices, quinque: mediocres, octo: maioris dignitatis homines, decem florenos non excedent. Delinquentibus multa quadraginta librae denar. dicta est.
§. 4. Atque illae leges sunt nuptiarum, quas ad alia convivia quoque extendi operae pretium fuerit. Atque ita maiores fecere [Orig: fecêre] .
Nam primo parsimoniam ciborum communium praescripserunt, pretiosos et exoticos damnarunt. Exstant censoriae leges, inquit Plinius libro trigesimo sexro capite primo, glandia in cenis, gliresque, et alia dictu minora apponi vetantes. Et libro octavo capite quinquagesimo septimo, Mures cenis ademptos, ait, quos censoriae leges, (Princeps M.
Scaurus in consulatu) non alio modo cenis ademere, quam conchylia, et ex alio orbe advectas aves. Quid autem? Vetuere tamquam delicias, quae nunc velut rusticani cibi fastidio sunt. Plinius libro octavo capite quinquagesimo primo desuibus agens. Neque ex alio animali numerosior materia ganeae: quinquaginta prope sapores, cum ceteris singuli. Hinc Censoriarumlegum paginae, interdictaque cenis abdomina, glandia, testiculi, vuluae, sincipita, verrina, ut tamen Publii Mimorum Poetae [Orig: Poëtae] cena postquam servitutem exuerat, nulla memoretur sine abdomine, etiam vocabulo suminis ab eo imposito. Placuere autem et seri sues. Iam Catonis Censoris orationes aprugnum exprobrant callum. In tres tamen partes diviso, media ponebatur lumbus aprugnus appellata. Solidum aprum Romanorum primus in epulis apposuit P. Servilius Rullus, pater eius Rulli, qui Ciceronis Consulatu legem agrariam promulgavit. Tam propinqua origo nunc cottidiana rei est. Et hoc Annales notarunt, horum scilicet ad emendationem morum quibus notata quidem cena sed in principio, bini ternique pariter mandantur apri.
De Gallinis idem narrat libro decimo cap. quinquagesimo. Gallinas saginare Deliaci coepere [Orig: coepêre] : unde pestis exorta; opimas aves et suopte corpora unctas devorandi. Hoc primum antiquis cenarum interdictis exceptum invenio, iam lege C. Fannii Coss. XI. annis ante tertium Punicum bellum, ne quid volucrum
poneretur, praeter unam gallinam, quae non esset altilis: quod deinde caput translatum, per omnes leges ambulavit. inventumque diverticulum est, in fraude earum gallinacaeos quoque pascendi lacte madidiscibis multo ita gratiores approbantur.
An hoc persuadebis nostro saeculo post bellum Punicum, cum Italia, Sicilia, Hispania, Graecia, magna pars Asiae serviret Romanis, tantam fuisse parsimoniam, ut sancirent lege, ne quid volucrum praeter unam Gallinam poneretur, quae non esset altilis? O dignos rerum dominos, qui latissime imperantes ne rusticorum quidem nostrorum delicias gustaverunt. Legem fuisse observatam idem ostendit; quia hoc caput per omnes leges ambulavit, quia gallinacei in locum matrum subiecti sunt.
Quod Fanniae legis mentionem facit Plinius, addita est illa legi Orchiae, quae numerum convivarum praescripsit; Fannia enim sumptus moderatur. Nam ludis Romanis, plebeis, et Saturnalibus, et quibusdam aliis diebus singulos dies centenos aeris insumi concessit, decemque aliis in singulis mensibus tricenos; ceteris autem omnibus diebus denos. Lex illa ingenti favore omnium ordinum excepta est: quia igitus asses centum permisit, centussis vocata est a Lucilio.
Quantum vero lex permisit cum decem, aut centum asses permisit? Minima res as est, non assis te facio, est in Proverbio contemnentium. Minimus itaque nummus as est, cum de pecuniaria [Orig: pecuniariâ] re agitur numerata [Orig: numeratâ] ; Epicurus gloriabatur se asse non toto pasci. Metrodorum, qui nondum tantum profecerat, toto. Seneca Epistola decima octana. Comedit autem, ut ipse gloriatur, panem dumtaxat, [Gap desc: Greek words] , aqua et pane utens, Seneca indicat panem hordeaceum fuisse. Non enim iucunda res est aqua, et polenta aut frustum hordeaceipanis. Epicurus [Gap desc: Greek words] vocat, quam Plinius polentam. Fuisse hanc magnam parsimoniam ostendit idem Seneca. Liberaliora sunt alimerua carceris, sepositos ad capitale supplicium, non tam anguste pascit, qui occisurus est. Alimenta carceris erat libra farris in singulos dies.
Exiguum autem erat, ut est apud Salustium, mortem prohibebat, sed vires tamen eo senescebant. Seneca: exsultabis dupundio satur. Duos igitur asses ad satiandum pane ventrem impendebant. Hinc apparet severitas legis Fanniae, quae die sesto non nisi centum asses permittit conviviis apponi, quae summa incredibilis videtur; nam centum asses dalerum imperialem minus quinta eius parte efficiunt; faciunt enim novendecim circiter batzios.
Hoc pretio die toto, duob. in cibum et potum, tribus in condituram, non modo cives, sed Principes Senatus in summis Festis contenti esse iubebantur. Eo modo convivia restringere non possumus, sed tamen quid factum sit, nosse expedit. Non ignoro eo tempore magnam fuisse rerum utilitatem, sed tamen quacumque aestimatione magna est parsimonia, et severa lex. Quinque enim convivas patrisamilias [Orig: patrisamiliâs] demus, ut ille sextus sit, uxor septima, in panem quatuordecim asses computo, ut quisque dupundio satur sit, in vinum, quod illo tempore rarum erat, pul sis per bella vinitoribus, viginti octo asses, iam asses quadraginta duos habes. Nec minus tamen potest; Nam qui parcissime hordeaceo pane saturabantur, assem insumebant, et Seneca dupundium, hoc est duos asses requirit in convivio; ubi panis festo concolor, e polline nitidus requirebatur, minus consumi non potuit; Vinum etiam facile in duplum panis pretium superabat, nec ignorabant Romulidae ebrietatem, ad Comitia enim ebrii veniebant Quirites, et suffragia dabant, qua ex re etiam concludo ebrietatem eo tempore admodum probrosam non fuisse, cum publica esset, et comitio se ingereret. Pro reliquo apparatu sunt quinquaginta octo asses, quorum viginti novem in prandii reliquum apparatum, totidem in cenam impendendi.
Quid vero decem asses uno die? Non sunt duo batzii nostrates. Quod si nunc similis aliqua lex in usu esset, quot millium census annuos adferret? Neque tamen adeo severam et aftrictam probo, quia non facile observatur.
Didius legem Fanniam ampliavit, ut ea Italici omnes tenerentur, deinde sanxit, ut non modoqui prandia cenasue maiore sumptu fecissent, sed etiam illi, qui ad eas vocati essent, poenis legis tenerentur.
Licinius Crassus, qui dictus est dives, sumptuariam et ipse legem tulit, non admodum diversam a Fannia. Hoc ab ea differt, quod Kalendis, Nonis, nundinis Romanis, cuique in dies singulos triginta dumtaxat asses, edundi causa consumere liceret: ceteris vero diebus, qui excepti non essent, ne amplius apponeretur, quam carnis aridae pondo tria, et salsamentorum pondo. Ea vero quae ex terra, vite, arboreve nata essent promiscue largita est. Haec summo studio, consensuque recepta est; sed mox a Sullla dictatore laxata, qui Kalendis, Idibus, nonis, ludis, et festis sestertios tricenos in cenam, ceteris diebus non amplius ternos. Secutus est Antius, sed legi eius obstinatio luxuriae restitit.
Augustus corruptis moribus utcumque luxuriam compescere aggressus est. Nam profestis diebus ducenti, Festis, ut Calendis. Nonis Idibus, trecenti nuptiis et repotiis sestertii mille permittuntur. Vide de hisce Macrobium libr. 3. Saturn. cap. 17. Agell. libr. 2. cap. 24.
Post ista luxuria invaluit, paupertas et interitus omnium secutus est, donec ablatum est sceptrum, et sobrietatem docuit necessitas. Id quod nobis quoque continget, nisi legibus perdendi licentia comprimatur. Nam si ea, quae privatorum mensis apponuntur spectemus, Metelli Pontificis cenam facile aequabunt, de qua ut sumptuofa Macrob. libr. 3. Saturn. cap. 13.
§. 5. Altera pars legum sumptuariarum est, ut vestium luxus tollatur, qui nunc tantus est, ut discrimen ordinum omnium tollat, omnia misceat. Ne vero parvam insaniam putemus, aut parvum Rei publicae detrimentum, vidi mercede laborantes et opifices toro anno sedulos, genium suum defraudantes, ut nobiliter vestiri possent. Iam pagus maiore sumptu vestitur, quam olim magnacivitas. Dixi hac de re libro sexto nonnihil, verum nunc Principem fortem requiro, qui paterne subditis provideat, ne sumptu excedant. Nam in parerga et vestium ornatum multi milliones impenduntur, qui in res utiles conferri possunt.
Duobus modis hoc consequi Princeps pote rit; Primo, si ipse modeste vestiatur, et pretia, varietatemque colorum, aliarumque rerum displicere demonstret; cum enim aulici omnes placere Principi velint, multi etiam adulentur, absque ullo praecepto aulam compositam, gravem, sine vestium insolentia videbit, hac composita; si Nobiles aliique negotiorum causa eo veniant
primo verebuntur, cum animadverterent, se omnibus cultiores, deinde in facetias, et irrisus aulicorum incurrent. Est enim vilissima vestium superbia; quia muliebris, et in parvis rebus occupatam mentem ostendit.
Hinc si adolescentem, aut virum curiose et studiose componentem inopinus deprehendas, erubescunt; quasi aliquid turpe commiserint, et indecore virilem animum abiecerint, non minus, quam si nucibus ludere, aut equitare in arundine longa [Orig: longâ] inveniantur. Principem Satrapae, et Praetores imitabuntur, et quos excedere ex subditis animadvertent, contemptu vindicabunt. Quis vero non erubescet cultior esse domino suo? Quis pretiosis gemmis et annulis digitos gravatus in convivio splendere audebit, cum praesidis puras manus intelleget? Quanti vero hoc sit, nemo ignorare potest, nunc enim opificum, mercenariorum, rusticorum digitis tantum auri teritur, quantum ad magnos exercitus alendos satis est. Et hac in re aemulatio est perniciossima, celerrimeque malum in omnes transuolat.
Altera ratio est facilis, et lucrosa; ut Princeps cuilibet ordini vestium matetiam, modumque praescribat, legemque poena gravi sanciat. Primo quidem, ut in legem committentes, poena [Orig: poenâ] pecuniaria [Orig: pecuniariâ] teneantur. Deinde, ut si cui ius annuli, aut byssinae vestis tribuatur, certa pecuniae summa eam potestarem redimat.
Utrumque aequum est; nemo enim in legem committet, nisi divitiarum suarum iactator, quo ipso contemnetur ornatus, et fugietur a prudentibus. Duorum hinc commmodorum alterutrum habebit. Vel ut superbia iuver aerarium, vel oboedientia opulentet civitatem. Sit sane civitas, quae centum animarum milia contineat, omnes pretiosius, quam pro statu amiciuntur, et quidem in cunis, et inter vagitus fastus exsultat. In singulas personas decem florenos, quos praeter honestatem impendunt, computo; nec minoris luxus ille constat, quamquam enim aliqui non delinquant, plerique tamen maiores summas perdunt, et centenos millenosque nonnulli dilapidant; Ecce, si legibus civitas illa regeretur, iam millione integro ditior esset. Legibus igitur sumptuariis disciplinam Princeps sanciat.
§. 6. Imperatorum Romanorum magna fuit in vetandis pretiosis vestibus severitas Nam primoValent. Valens, et Gratianus contexere eas privatis usibus noluerunt, cap. 11. tit. 8. Auratas aut sericas peragaudas auro intextas viriles privatis usibus conte xere conficereque prohibemus, et in gynaeciariis tantum nostris fieri praecipimus.
Hinc tantum viriles ponit, nam Codex Theodosianus etiam muliebres vetuit, quas, Iustinianus indulsit. Sed deinde mitigarunt eandem legem, seu potius asperarunt, Gratianus, Valentin. Theodosius cum Principis ministris eas vestes concesserunt; nam concessio alios invitavit, ita lex habet. Nemo auratas habeat, aut in tunicis, aut in lineis peragaudas, nisi hi tantummodo, quibus hoc propter imperiale ministerium concessum est. non enim levi animadversione plectetur quisquis vetito se, et indebito non abdicaverit indumento.
Theodosius vetuit purpuram, ut soli Principi debitam, et serica omnia. Temperent universi cuiuscumque sint sexus, dignitatis, artis, professionis, et generis, ab huiusmodi speciei possessione, quae soli Principi eiusque domui dedicatur: nec pallia tunicasque domi quis sericas contexat aut faciat. Quae tincta [(reading uncertain: print faded)] chonchylio, quae nullius alterius permixtione contexta sunt proferantur ex aedibus: tradantur que tunicae aut pallia ex omni parte texturae cruore infecta conchylii. Nulla stamina subtexantur tincta conchylio, nec eiusdem infectionis arguto pectine solidanda fila decurrant: reddenda aerario holobera, vestimenta virilia protinus offerantur. Nec est, ut quisquam de abiurato pretio conqueratur: quia sufficit calcatae legis impunitas. Ne quis vero nunc huiusmodi suppressione in laqueos novae constitutionis incurrat, alioqui ad similitudinem laesae maiestatis periculum sustinebit.
Hic purpurae privatis interdicitur, et poena gravis, nempe periculum ad similitudinem laesae maiestatis. Deindereddenda est sacris thesauris pretio non recepto. Eodem titulo et nundinae purpurae prohibentur, et Tyriorum seu Phoenicum officinas explorare iubet Theodosius et Valent.
Quod vero fucare purpuram vetat, id aequum est; nam magnis pretiis fraudantur emptores. Vetuere [Orig: Vetuêre] Theodosius, Arc. Honorius, Vellera adulterino colore fucata, in speciem sacri muricis intingere. Si igitur similem Principi vestem gerere crimen Maiestatis erat, legibus et morte vindicatum, cur non suis modestiam Princeps praescribat, ut aeris alieni, paupertatis, turbarum, aemulationum causam abscindat?
§. 7. Neque novis opus est legibus, iam ante decreta sunt, quae servari oportuit, modo anima, et vigor a Magistratu legibus contra vitia indatur.
Multis in Comitiis Imperatorum et Principum actitatum est de re vestiaria, iam ante annos centum et quinquaginta, sed contra edicta omnia semper luxus increvit. Testis ipse Principum Senatus. Anno millesimo quingente simo Maximiliano Augusto ita decretum est. Cum Comitiis praeteritis de vestium supervacuo luxu, pretiisque multifariam tractatum sit, praesertim in conventu Friburgensi, legesque et constitutiones factae necdum tamen publicatae fuerint, has nunc per nos, et ordines imperii nostri iterum renovavimus, et acceptavimus, quas dum earum etiam uberius declaravimus, auximus, emendavimus, ut sequentia indicant.
Ordinamus, iubemus, statuimus, volumus, omnibus et singulis Principibus, Electoribus, Ducibus, aliisque Magistratibus, cuiuscumque dignitatis, generis, statusque sint sub poena nostrae indignationis, et poenae serio mandantes, ut ipsi, et eorum quilibet, subditis et ad se pertinentibus, hanc Imperii nostri constitutionem, et insra scriptam legem de vestium supervacuis pretiis post mediam quadragesimam, Dominica [Orig: Dominicâ] Laetare proxima, imperent observare, atque in usum constantem deducere. Quod si Electorum, Principnm, aut Magistratuum quispiam, in negotio poenave [Orig: poenâve] huius causae lentus, et indiligens fuerit; tum regius Fiscalis postquam Electores, Principes, Magistratusea super causa monuerit, potestatem habebit violatores citandi, puniendique, nec interloquendi, aut impediendi ius erit Magistratibus, quibus legis transgressores subiecti sunt. Nos quoque tamquam auctores legis, hanc constitutionem in aula nostra, et provinciis hereditariis inchoabimus primi, firmiterque servari curabimus.
Leges vero istae sunt.
Principio itaque iudicamus, ordinamus, instituimus, volumus id quod et in Comitiis Friburgensibus decretum ac sancitum est. ut vulgus rusticorum, et operarii tamin oppidis, quam alibi in pagis pannum ne induant, cuius ulna dimidium excedat florenum: Praeterea quoduis genus auri, argenti, gemmarum,
holoserici, serici vestis acu pictae omnibus, seu eorum uxoribus, seu liberis inter dicimus. Hoc tamen decreto Principes, Praelatos, Comites, Dominos, Nobiles, una cum Satrapis aut Officialibus suis exemptos volumus: quin eos aunue pro consuetudine, uti et alios suos famulos, vestire ius fasque esto.
Item opifices cum famulis et aliis quibuscumque mercenariis utantur pro caligis aut vittis panno, cuius ulna quadrantes floreni tres nonexsuperet. Pro togis et palliis, panno patrio, cuius ulna dimidium florenum non excedat, contenti erunt. Neque aurum, argentum, uniones, sericum, holosericum, vestem undulatam aut acupictam gestabunt. De opificibus, feminis, liberis eorum, quod attinet ad vestitum, idem esto iudicium.
Item Equites, aurum, argentum, sericum, immo nec pectorale, nec ullum auro, argentoque intextum habeant, nec vestes suas serico discriminent.
Item omnibus et singulis indusia plicata, pectoralia auro et argento distincta, argenteas et aureas quoque vittas prohibemus, exceptis Principibus, Magnatibus, Comitibus, Dominis et Nobilibus, quos hoc decreto solutos volumus. verum unusquisque pro statu suo mediocritatem sive modestiam diliget, luxumque superfluum devitabit. Et inprimis Nobiles, qui nomen equitis aurati Doctorisve non sunt sortiti, uniones, vel aurum suis indusiis pectoralibus, ne obtexant. Nobilibus tamen Equitis aurati, aut Doctoris titulo insignitis, bynas argenti uncias, nec ultra mitris peaeferre concedimus.
Item civibus in oppidis, qui nobiles, Equites, aut Doctores non sunt, usum auri, unionum, holoserici, purpurae, pretiosarumque pellium suffulturas prohibemus, thoracestamen sericos holosericosque vel pannum Damascenum in vestem indulgemus. Similiter uxorumfili orumque vestes holoserico sericoque, non tamen aureis et argenteis segmentis insignire liceat. Porro filiabus eorum virginibus, spiris, gemmis, et unionibus variis, ne sit interdictum, hac tamen lege, ut modestiae mediocritatisque leges non transgrediantur.
Item Nobiles nondum Equites aurati aut Doctoris titulo inaugurati, nec aurum, nec uniones palam gerant, nec diversiculorem vestitum, nec nimiopere acu elaboratum, hunc tamen si curare est animus, ne quid nimis.
Item Nobiles, Equites aurati, Doctores veste attalica abstineant, huiusmodi tamen thoracibus iis etiam utendi copiamfacimus.
Anno 1530. regnante CAROLO V. Sic statutum:
CUm honestum, decens, et aequum sit, quemlibet, cuiuscumque ordinis ac generis sit, prostatu, dignitate, fortunis et opibus suis conveniente vestituac habitu uti, ad cuiusque statum facilius ac certius internoscendum, placuit cum Electoribus, Principibus, Statibus de sequente vestium Ordinatione conferre, convenire, concludere, id quod sub animadversione poenaque adiuncta omnimodis observatum volumus.
ET primo quidem sancimus, ordinamus, decernimus, ne vulgus rusticorum, operariorum, mercenariorum, in pagis aut rure degentium, non exterum, sed patrium intra Germaniam textum et huiusmodi usitatum (excipe Londinensem, Mechliniensem, Lyrensem) pannum in vestem adhibeant. Tunica non talares, non rugosae sint, sed surarum tenue [(reading uncertain: print faded)] porrigantur, nec nisi sex plicas habeant. Femoralia tamen e Lendinensi, Mechliniensi, Lyrensi panno commoda fuerint, quin gossypinum thoracem absque laxioribus manicis curare licebit, ita ut semper fenestratis, confectisqne vestibus abstineatur.
Praeterea decernimus, ne aurum, argentum, gemmas, sericum, acu picta collaria interulis assuta gestent, seu auro seu serico filo elaborata, nec pectoralia, cristas, fascias sericas, calceos fenestratos, pileos Doctorales, sed galeros ac vittas.
Similiter uxoribus ac liberis nihil amplius ulteriusve indultum, quibus et omnia collaria, mamillaria, calanticas, aureis fimbriis pratextas, aurea, argentea, byssina cingula, cor alla, omne autum, argentum, gemmas, byssum interdicimus, filiabus solummodo ac virginibus crinale sericum concessum esto.
Similiter uxores summum e Lonainensi tela amiculum non alia, rhenones vero ex agninis, caprinum, et id genus vilioris notae ac pretii pellibus subdititiis, sine tegmentis et fimbriis conficere et gestate possint.
ITem cum in civitatibus et oppidis triplex potissimum civium sit et incolarum genus, videlicet vulgares cives et opifices, mercatores et negotiatores, et alii Senatorii, ac Patricii ordinis aut honestioris familiae ac prosapiae, suo censu reditibus et succo viventes. Statuimus, ordinamus, decernimus, ne plebs opifices, mercatores, auro, argento, gemmis, holoserico, bombycinis, oculatis, fenestratis, dissectis, aut segmentatis vestibus utantur, nec pileo Doctorali, nec Martium, aut idgenus pretiosis animalium pellibus habitum suffulciant, mediocri, decentique cultu, viverrae vulpium, agnorum, et id genus par abilioribus contenti.
Eadem uxorum ac liberorum ratio. Illis tamen annulus aureus sex dumtaxat florenorum sine gemma, collare bysso praetextum, calantica, aureola fimbria parvula, digitos lata duos, damascenum, aut sericum amiculum, cingulum non ultra decem florenos tantummodo argenteis non deauratis bullis distinctum permittitur. Virgines crinale holosericum argento non aure illusumpraferant, licet.
Item opificum tyronibus ac famulis iam rude donatis usum auri, argenti, byssi, cristae aut pulniae vestimenti fenestrati usum interdicimus, nec alio se habitu ferant, quam proxime de opificibus et mechanicis, in urbanis est commemoratum.
Quod si vero quis ex opificum tribu et numero in Senatum adlegeretur, non alio, quam aeinceps dicetur, mercatorum cultu uti licebit.
MErcatores, Negotiatores urbici, holosericas, damascenas sericas, byssinasve togas ne induuntor. Aurum, argentum gemmas, aurea, argentea capillaria vitanto, togae undulatae, Bombycini thoraces, (non holoserici, non murice tincti) non segmentati, annuli item aurei permittuntur.
Tela 2. flor. pretio superante ne utuntor. Martium, muris aranei, aut id genus nobilioribus ac rarioribus pellibus una cum uxoribus abstinento.
Uxorum item, par in veste cultus, nec supra duas holoserici byssi, serici, damasceni ulnas in quoduis vestimentum impendant, fimbrias superne attexere non vetitum.
Item vetitum illis cingulum 20. florenoruni pretium excedens.
Item fimbria aut sinus, in peplo aut calantica 5. digitos lata.
Item holosericum byssinumque amiculum, cum spintere seufibula aurea, 20. flor. excedens.
OMnes hi eo prorsus vestitu, ac cultu sint, quo supra est de mercatoribus et negotiatoribus indicatum, praeterquam quod togas undulatas tribus ulnis serici praetextas, similiter pelles martium (non tamen selectiores) uti et holosericos et byssinos thoraces, (non murice tinctos) byssina crinalia gestarepossint.
Aureos itidem annulos non tamen 30. 40. florenorum pretium superantes, iis permittimus.
Uxores eorum non dissimili metcatorum mulieribus sint habitu, praeterquam quod 4. ulnas holoserici, aut byssi, non ostro tinctae distinguendis ac vartandis vestibus liceat impendere. Torquemitem aureum 30. 40. 40. 50. flor. cingulumque 30. flor. concedimus.
NObilibus porro holosericum, aut sericum conchyliatum interdicimus, summum Damascenatela, aut huiusmodi byssus conceditur, quas sex non amplius ulnis vermiculare possint. Similiter annulos aureos, discriminalia, torquem non maiora, quam 200. flor. pretio, quemptamen taenia obvoluant aut distinguant, pro vetere more ac consuetudine iis praeferre liceat.
Qui Principis alicuius Aulae Praefectus, Cancellarius, Marschallus, Consiliartus, Ignobilis tamen fuerit, non dispari ab Nobilibus cultu uti poterit.
Equites tamen aurati eximuntur, quibus torques publicitus absque taenia gerendi ius fasque esto, at ne torques 400. florenor. pretium excedat.
Pelles muris aranei, et idgenus iis non prohibemus.
Nobilium coniuges 4. tunicas byssinas sibi curare possint, iisque palam uti, unam nempe holosericam, tres reliquas epanno damasceno, aut id genus bysso, nec plures quaternis. Attamen absque gemmis, argento, auro. Quod si eas segmentis ac fimbriis insignire placuerit, licebit id quidem gemmis, aut argento superne, nec supra latitudinem quadrantis uluae.
Equitis aurati coniux hanc fimbriam, auro, superne tamen, et eadem latitudine attexere poterit. Et vero si quibus numerus maior vestium, quam modo commemoravimus fuerit, cumque filiabus acliberis servent, non erit vetitum.
Vitias aureas aut pileos, quorum spirae et ornamenta 40. florenos ne superent, usurpent, licebit.
Nobilis item femina, torques fibulas, spintheres, monilia et id genus ornamenta muliebria, quae omnia (exceptis annulis) 200. flor. ne excedant, gestare poterit.
Item segmenta et cingula aurea 40. florenis, ne sint maiora.
DOctores eorumque uxores poterunt ornatam vestem, annulos aureos, et alia pro statu suo insigniapraeserre.
COmites ac Barones veste Attalica ne utantur, sed solum holoserico, ostro, aliaque bysso, et serico, nec auro illusis, nisi sint Equites aurati.
Torques 500. flor. gerere liceat.
§. 8. Ultima sumptuariae legis materia est in aedium exstructione et familia, aedificare enim domos et multa corpora alere [Gap desc: Greek words] . Recta est ad paupertatem via. Valde providendum Principi, ne domorum splendore ac magnisicentia ita certent cives, ut ad egestatem redigantur. Cum enim incerti sumptus aedificationis sint, numquam tam exacte rationes ducuntur, ut non destinatis maiores impensae sint faciendae. Estque hoc superbe aedificantium sollenne erratum, ut aedes relinquere, et migrare cogantur. Expedit itaque ut ratio constet publicis aedibus, ne dum ample, et magnifice habitent, patrimonia, et commeatum sibi coarctent.
§. 9. Huic quoque errori, vel morbo, si sanitatis leges praescribi possunt, illae feruandae sunt. 1. Ut Princeps et Res publica sibi temperet. Curiam, aulam, omniaque habeat infra maiestatem, ne civium aemulationem accendant.
1. Opera noxia, temporaria, inutilia omittant. Talia sunt, Theatra, Circi, Pyramides Colossi, horti pensiles, arcus triumphales, et quidquid talium barbarus fastus adinvenit. Hac sane in re Romani deliquerunt, Theatrum Scauri, quid iuvit, de quo Plinius lib. 36. cap. 15. Non patiemur duos Caios, vel duos Nerones, ne hac quidem gloriafamae fivi: docebimusque ettam insaniam eorum victam privatis operibus M. Scauri, cuius nescio, an Edilitas maxime prostraverit mores civiles, maiusque sit Sullae malum, tanta privigni potentia, quamproscriptiotot millium. Hic fecit in AEdilitare sua opus maximum omnium, quae umquam fuere humana manu sacta, non temporaria mora, verum etiam aeternitatis destinatione Theatrum hoc fuit. Scena ei triplex in altitudinem CCCLX. columnarum, in ea civitate, quae sex Hymettias non tulerat sine probro civis amplissimi. Iam pars scenaeemarmore fuit, media e vitro, inaudito etiam postea genere luxuriae. Summae tabulis inauratis columnae, ut diximus: imae duodequadragenum [Orig: duodequadragenûm] pedum. Signa aerea inter columnas, ut indicavimus, fuerunt tria milia numero. Cavea ipsacepit hominum LXXX. milia, cum Pompeii amphitheatri toties multiplicatae urbe, tantoque maiore populo, sufficrat large XL. milia: Sed et reliquus apparatus tantus Attalica veste, rabulis pictis, ceterove choragio fuit, ut in Tusculanum villam reportatis, quae superfuerant cottidiani usus deliciis, incensa villa ab iratis servis concremaretur ad H-S millies.
Quid Curionis; nisi ut cives faceret penfiles? Quid pons Heliogabali? omnia illa perdendis opibus fuerunt. Nonne si ea pecunia in munitionem impensa fuisset, fieri invicta Roma poterat?
3. Utilia opera, utmunitiones, molendina, aquaeductus, portus, navigabiles fluviorum alveos, iudicio, et pro sumptu faciet. Talia sunt, qua Q. Marcius Rex fecit, quae eodem loco Plinius recenset. Is iussus a Senatu aquarum, Appiae, Anienis, Tepulae, ductus reficere, novam a nomine suo appellaram cuniculis per montes actis intra Praeturae suae tempus adduxit. Agrippa vero in AEdilitate sua, adiecta virgine aqua, ceteriscorrivatis atque emendatis, lacus septingentos fecit: praeterea salientes 105. castella centum triginta complura etiam cultu magnifica: operitus iis signa trecenta aerea, aut marmerea imposuit, columnas ex marmore quadringentas, eaque omnia annuo spatio. Adicit ipse in AEdilitatis suae commemoratione, et ludos unde sexaginta diebus factos, et gratuita praebita balinea centum septuaginta, quaenunc Romae ad infinitum auxere numerum. Vicit antecedentes
aquarum ductus novissimum impendium operis inchoati a Caio Caesare, et peracti a Claudio. Quippe a lapide quadr agesimo ad eam excelsitatem, ut in omnes urbis montes levarentur, influxere Curtius atque Caeruleus fontes. Erogatum in id opus sestertium [Orig: sestertiûm] ter millies. Quod si quis diligentius aestimaverit aquarum abundantiam in publico, balneis, piscinis, domibus, euripis, hortis, suburbanis, villis, spatioque advenientis, exstructos arcus, montesperfossos, convalles aequatas, fatebitur nihil magis mirandum fuisse in toto orbeterrarum. Eiusdem Claudii inter maxime memor anda equidem duxerim, quamvis destitutum successoris odio, montem persossum ad lacum Fucinum emittendum, inenarrabili profecto impendio, et operarum multitudine per tot annos: cum aut corrivatio aquarum, quaterrenus mons, egereretur in vertice machinis, aut silex caederetur, omniaque intus intenebris fierent, quae neque concipi animo, nisi ab iis, qui videre, neque humano sermone enarraripossunt. Nam portus Ostiensis opus praetereo. item vias inter montesexcisas: mare Tyrrhenum a Lucrino molibus seclusum tot pontes tantis impendiis sactos. Et inter plurima alia Italia miracula, ipsa marmora in lapicidinis crescere auctor est Papyrius Fabianus, naturae rerum peritissimus: exemptores quoque affirmant compleri sponte illa montium hulcera. Quae si vera sunt, spes est numquam defuturam luxuriam.
4. Aedium privatarum certus sit modus. Augustus aedificandi ambitionem coercuit; cum enim nimium attollerent, ut periculum ruinae struerent, aerem interciperent, lucem excluderent, septuaginta [Orig: septuagintâ] pedes definiunt, teste Strabone; Nero etiam idem fecit; Traianus sexaginta permisit.
5. Sumptum aedificiorum in rebus inutilibus, quae nec ad firmitatem, nec commoditatem facit, omnino prohibeat. Nam finem insania aedificandi nullum habet, Marci Lepidi domus pulcherrima fuit, at intra annos triginta quinque centesima non fuit. Ita Plinius libro trigesimo sexto capite decimo quinto. Computet in hac aestimatione, qui volet, marmorum molem, opera pictorum, impendia regalia, et cum pulcherrima laudatissimaque certantes centum domos, posteaque eas ab innumerabilibus aliis in hunc diem victas. Profecto incendia [(reading uncertain: print blotted)] puniunt luxum: nec tamen effici potest, ut mores aliquid ipso hominemortalius intellegant. Sed eas omnes duae domus vicerunt.
Hac lege tria praecipue inhibentur, marmora peregrina, sculpturae, picturae.
De marmore haud vana est Plinii querela li bro trigesimo sexto capite primo. Caedimus montes, trahimusque nulla alia, quam deliciarum, causa, quos transcendisse quoque mirum fuit. In portento prope maiores habuere Alpeis ab Annibale exsuperatas, et posteaa Cimbris: nunc ipsae caeduntur in mille genera marmorum: promontoria aperiuntur mari, et rerum natura agitur in planum. Euehimus eam, quae separandis gentibus proterminis constituta erant: navesque marmorum causa fiunt, ac per fluctus saevissimamrerum naturae partem, huc iliucque portantur iuga montium, maiore etiamnum vesania, quam cum ad frigidos potus vas petitur; in nubila, caeloque proximae rupescavantur, ut bibatur glacie. Secum quisque cogitet, quae pretia horum audiat, quas vehi trahique moles videat.
Scaurus trecentas sexaginta columnas marmoreas ad theatrum menstruum contulit, sed ex rapina paterna provinciarum, et tabulis Sullanis. Lucullus marmori dedit nomen ad memoriam vanitatis, et fuere ex illis duode quadragenum pedum. Videmus celerem vitiorum triumphum. Lucius Crassus Orator primus peregrini marmoris columnas habuit, sed Hymetticas, et senas tantum, nec longiores duodenum pedum, nec sine opprobrio, nam idcirco Brutus eum Venerem Palatinam appellabat.
Multo magis cavendum, ne matetiam superet opus, sculpturae, picturae, incrustaturae, inaurationes vetandae, quorsum enim tanti sumptus, et curae? cur lutum auro politur? Aut quid Regiis palatiis amplius tribui potest, quam ut marmore, aere, ebore, electro, argento, auro adornentur? Merito tantum fastum privatorum obnoxium faciet servituti, ut legatos, aut peregrinos excipere cogatur, atque ut alibi de foco, et tegulis, ita hic de auro tributum detur.
Familiae exercitus prisci habuerunt, multosque ad solitudinem redegerunt comitatus. Nunc quoque providendum, ne illi, quorum status mediocris est, familiam inutilem domi alant. C. Caecilius Claudius Isidorus quatuor milia, centum et sedecim servos habuit, sed plerosque utiles, alii plures sine causa, Romae tanta erat eainre studium, ut hac reprivati, et Res publica extrema passa sit. Servile bellum ex gregibus mancipiorum, constatum est; Roma in perpetuo periculo fuit.
In Senatu dicta est aliquando sententia, inquit Seneca libro 1. de clement. capite vigesimo tertio, ut servos a liberis cultus distingueret deinde apparuit, quantum periculum foret, si servi nostri numerare nos coepissent. Demetrius Pompeianus libertus, quem non puduit locupletiorem esse Pompeio, magnam familiam habuit, Seneca libro de Tranquillitate animi capite nono. Numerus illi cottidie servorum, velut Imperatori exercitus referebatur: cui iamdudum divitiae esse debuerant, duo vicarii, et cellalaxior.
De pompa Demetrii narrat Plutarchus in Catone Uticensi. Hic Antiochiam ibat, et videt extra portamin utroque viae margine, composite stantes, viros, iuvenes, pueros, cum discrimine aetatum infesto omnes habitu et veste: Magistratus praeterea Candidatos, Sacerdotes etiamipsos, coronatos. Cato stomachari, et putare sui honoris causa factum, et succensereiis, quos praemiserat, tamquam indicassent. Itaque propior, descendit vehiculo, et suos idem facere ac pedibus ire iussit: tamquam saintandus et pompailla deducendus. At eccesenex quidam, corona [Orig: coronâ] et virga [Orig: virgâ] insignis (dissignator is erat) ne salute quidem dicta [Orig: dictâ] rogavit, Ubi Demetrium reliquissem? et quando venturus? Demetrius is erat Pompeii libertus, et multum apud illum poterat, in quem omnes mortales tunc oculos habebant coniectos. Itaque hic comites Catonis et indignari, et risu emori: Cato nihil aliud prolocurus, quam, Omiseram civitatein! in eam ingredi.
Servorum multitudo, clientium, ministrorum scopulus est nobilitatis, et Principum. Quamquam exterae nationes fere gloriolae illius appetentiores, ut Turcae, quo enim quaeque gens magis barbara est, eo pluribus imperitare domi gaudet. Atque haec de legibus sumptuariis.
§. 1. OPes Rei publicae necessarias docui, illae honeste vel cum civium incommodis, vel absque eorum detrimento, vel denique cum utilitate eorum congregantur; de postremo modo ago, et rationes alias nonnullas, per se singulas quidem non magnae rei, sed plures simul validas, uberesque adferam.
§. 2. Ad opes congregandas plurimum conducit mancipiorum emptio, et legitimus, humanitateque temperatus usus. Paulus hortatur servos, ut oboediant dominis suis, non ad oculum servientes. Nec contra Christianam mansuetudinem est, servorum opera uti; Abraham sane mancipia plurima habuit, aliisancti, quorum servis etiam utilior fuitilla subiectio, quam periculosa libertas. Quin de servitiis aequissimae sunt leges Mosis Exod. 21. versicul. 2. et sequenti, et Levit. 25. versiculo 6. et 42. et 44. Si enim iure occidi possunt, igitur, et servitio mancipari.
Deinde iura civilia, ususque perpetuus Christianorum hoc contestatur, nec Paulus Onesi mum manumitti iubet, sed Philemoni restituit. Seruitus enim aliud non est, quam in aliena esse potestate, cuius consilio et voluntate regatur, ut operasei praestet, nec proprium quicquam possideat, nisi domino concedente. Scruitus esse an tem debet ex iusta causa, aequa, clemens, secundum illud axioma:
Quodtibi non vis fieri, alterine feceris.
Utile vero hoc est in communi; nam cum multi sintnatura, neglectu institutionis, essicacia seductionis improbi, aique in vitiiscontumaces, plane utile est illis servitutem servire, qui ferre non possunt libertatem; Quot myriades vagabundorum, et erronum Rem publicam gravant, et cum est occasio, produnt? nonne praestabat moderatis dominis eos servire? laboribus exerceri? peculium colligere, vindicta praetoris manumissionem exspectare; si frugi non sunt, regantur [Gap desc: Greek words] imperio; si prudentes et moderati, qualis Abrahami servus, libertatem adipiscantur; nam duram istam et crudam servitutem veterum, qui ius vitae et necis in miseros usurpabant, qui aegros, aut senes domo eiciebant, ad bestias vendebant, iamdudum iura Christiana sustulerunt. Iusta igitur est, et legitima ratio, nec quemquam in Re publica gravat, nisi eum, qui merito servus est, immo hostibus quoque timorem incutit, dum metu servitutis bella fugiunt.
Utilitates porro quae inde nascuntur plures sunt.
1. Opera magna publice et privatim celerrime fieri possunt, quid enim non faceret suis operis Clodius, aut quingentis fabris Crassus dives? Causa est, quia obnoxii sunt, urgeri, cogi, flagellari possunt, qua [Orig: quâ] tamen in re iustitiae et clementiae habenda est ratio. Nec alio modo urbes olim grandesque substructiones, nisi servili manu factae; ita filii Israel aedificarunt Pharaoni Pithom, et Rhamesses, urbes tabernaculorum. Qui liberi sunt pro arbitrio veniunt, abeunt, potant, neglegunt.
2. Minore sumptu omnia conficiunt; operae conductae pretiosae sunt, tardius opus aggrediuntur, lautius vivunt. Itaque dimidium pretiilucraturille, qui servis utitur. Nullam illis mercedem pendit, et vilius quam liberos pascit.
3. In metallis, fossis, aquaeductibus, muris fundandis, lignis caedendis, agris colendis, etiam privatimulta per servos commode efficere possunt, expeditque Principem servos publicos habere, aut divites esse quosdam, qui privatis operas servorum elocent.
4. Emolumenta plurima inde consequi, docetnos Pharao, qui post tot clades adhuc utile praeponens honesto. Quare dimisimus Israelem, ut non serviret nobis? Turcae quanta [Orig: quantâ] saevitia instant, ut Christiana mancipia abducant?
Cur non illorum servitio nos vicissim utimur? De iustis, et mansuetis servitiis semper loquor. Cur nobis id non liceat, aut commodet, cum Italos et Hispanos ex mancipiis divitias congregare videamus?
5. Quam multi servorum ingeniosi sint, et ad magnas artes, ad regendam Rem publicam, in necessitate, ad militiam, praeterita saecula docuerunt. Manlius Antiochus, Taberius, Erosaliique docti fuere. Alii in omni artificiorum genere exercitati, quin etiam institui possunt; ut heris sint utiles, et carius divendantur.
§. 3. Artium omnium mechanicarum, quae necessariae aut utiles sunt, cultura. Quod Res publica efficiet, si honoratos secerit artifices, si privilegia conferat; idque imitatione veterum legum. Ita enim Constantinus ad Maximum cod. 10. titul. 64. Artifices artium brevi subdito comprebensarum, per singulas civitates morantes ab universis muneribus vacare praecipimus: siquidemin discendis artibus otium sit accommodandum: quo magiscupiant, et ipsi peritiores fieri, et suos filios erudire.
Ex notitia [Orig: notitiâ] autem siceosrecenset. Architecti, medici, pictores, statuarii, marmorarii, lecticarii, seu arcarii, clavicarii, quadrigarii, vel quadratarii, quos Graeco vocabulo [Gap desc: Greek words] , appellant, structores, id est, aedificatores, sculptores ligni, musearii, deaur atores, albini quos Graeci [Gap desc: Greek words] appellant, argentarii, barbaricarii, diatretarii, aerarii, fusores, signarii, fabricarii, bracharii, particarii, atque libratores, figuli, qui Graece dicuntur [Gap desc: Greek words] aurifices, vitriarii, plumbarii, specularii, eborarii, pelliones, fullones, carpentarii, sculptores, dealbatores, cusores, trigarii, cisiarii, bractearii, id est, [Gap desc: Greek words] .
Constantius, et Constans easdem immunitates confirmant (eodem titulo) Mechanicos, Geometras, et Architectos, qui divifiones partium omnium, incisionesque servant, mensurisque et institutis opera fabricantibus stringunt, et eos, qui aquarum ductus, et inventos modos docili libratione ostendunt, in par studium docendi atque discendi nostro sermone compellimus Itaque immunitatibus gaudeant, et suscipiant docendos, qui docere sufficiunt.
Aristoteles eos quidem repellit a Republica [Orig: Republicâ] , sed iniuria [Orig: iniuriâ] ; cum exercitatio prudentiaque illss sit, cum praesidia ad vitae necessaria habeant. Hodie enim haec est eorum ratio, ut non frangant laboribus corpora, sed firment, quaecumque sunt in urbibus honestissimae artificum tribus; atque hoc ad veterum normam, et Rem publicam sacram institutum est. In Israelitica [Orig: Israeliticâ] enim Re publica artifices Deus ipse honoravit. Ex. 31. Ecce vocaviex nomine Beseleel Uri filii Hur de tribu Iuda, et implevi eum spiritu Dei, sapientia, et intellegentia, et scientia in omni opere, ad excogitandum quid. quid fabrefieri potest ex auro, et argento, et aere, marmore, et gemmis, et diversitate lignorum. Dedique ei socium Ooliab filium Achisamech de tribu Dan. Et in corde omnis eruditiposui sapientiam, ut faciant cuncta quaepraecepitibi, tabernaculumfoederis et arcam testimonii, et propitiatorium quod super eam est, et cuncta vasatabernaculi, mensamque et
vasa eius, candelabrum purissimum cum vasis suis, et altariathymiamatis et holocausti, et omnia vasa eorum, labrum cum basi sua vestes sanctas in ministerio Aaron Sacerdori eius et filiis eius, etc.
Hoc initio artium posito, magna semper fuit dignitas artificum, sed et opes; hoc ipsum calamitatum tempus ostendit, nam cum Ioachin Rege Babylonius abduxit Principes, fortes, et artifices, et solum pauperes reliquit. 4. Reg. 24. 14. Et transtulit omnem lerusalem, et universos Principes, et omnes fortes exercitus, dccem milia in captivitatem: et omnem artificem et inclusorem: nihilque relictum est, exceptis pauperibus populi terrae. Transtulit quoque Ioachin in Babylonem. et matrem regis et uxores regis, et Eunuchos eius, et iudices [(reading uncertain: print faded)] terrae duxit in captivitatem de Ierusalem in Babylonem. Et omnes viros robustos, septem milia, et artifices, et inclusores mille, omnes viros fories et bellatores: duxitque eos Rex Babylonis captivos in Babylonem. Et constituit Mathaniam patruum eius pro eo: imposuitque nomen ei Sedeciam.
Inter divites igitur et Principes erant inclusores, et artisices, adeo ut dicatur totam Ierusalem transtulisse, quia primarios in captivitatem adduxit. Inclusorem vocant Hebraei LXX. [Gap desc: Greek words] , quidam ianitorem, aliicultodem, aliistringentem enses, aliiperitos castra metandi. Eadem habentur Ierem. c. 24. 1. et 29. 2. Sed malo ingeniosum artificem ita vocari, qui faciat artificiosas iuncturas aedium, columnarum, instrumentorum. ita nonnulli fabrum metallicum interpretantur. Qui vero eos vocantmagnos, vel magni aestimatos, ut R. David in l. Radicum, quamquam a quod est aurum obrizum, purum, seu fusum, deducere videantur, eodem tamen modo accipiunt; nam hi tales magno in pretio erant, quapropter et R. David in Comm. Sapientes et Consiliarios vocat: nec mirum ita Beseleelem Deus appellat. Quod hic factum videmus, id Ilaias iam ante praedixit, fore ut auferat Deus sapientem de architectis cap. 3. v. 3. Salomon etiam haec aestimavit, 3. Reg. 7. 14. Misit quoque Rex Salomon, et tulit Hiram de Tyro, filium mulieris viduae de tribu Nephtali, patre Tyrio, artificem aerarium, et plenum sapientia et intellegentia, et doctrina, ad faciendum omne opus ex aere.
Othonielis nobilissimi et fortissimi virinepotes ex filio Saraia, ex nepote Ioab artisices fuere. Nam fuit ille pater vallis artificum, ibi enim artifices erant, 1. Paralip. 4. vers. 14. ubi Hebraeus simpliciter, quia artifices erant, et LXX. ori, quod artifices erant. Es. 2. 3. 33. artifices quoque aedificant Ierusalem. Nec minus Romae aestimati sunt, nam et ad Magistratum admissi sunt, et ius civium, quod summum erat, victa factione patriciorum occuparunt. Romulus incurias, seu fratrias distribuit cives, Numa Pompilius, ut Plutarchus ait, ut odiosum discrimen nationum tolleret, artium divisionem, artificumque et architectorum sodalitates, et collegia instituit.
Maxima vero subsidia Rei publicae conferunt artifices, nam negotiatores alliciunt, otium fugiunt, opes important, in bello utiles sunt.
Quod si eorum industria honoretur, multo magis florebunt. cum enim sint compendiosae rerum agendarum rationes, quae in artibus valent; minore cura [Orig: curâ] et labore Rem publicam iuvabunt.
§. 4. Primum igitur est, ut artes honoratae sint; alterum quod inde sequitur, ut quaedam ita honestae habeantur, ut eas quoque divites, et nobiles factitent. Plato artes deseri, ait duas ob causas; divitias, et nimiam paupertatem, divites enim otio et luxu diffluunt, pauperes instrumenta, et matetiam non habent.
Nec deerunt, modo Princeps velit. In oriente pastoritia vita honestissima, et regia habebatur, agricultura, nemorum, vitiumque plantatio magnae dignationis, nunc equestris exercitatio, et venatio nobilitatem fere detinet. Accedere tamen et aliae possunt. Imprimis quae liberales sunt, ut picturae, sculpturae, architectonica, sclopetorum, arcuum, bipennium, ensium politura, omnia quae ad aquarum medicarum distillationes pertinent, herbarumque curas; si enim irrito conatu tam multa in Alchymiam opera impenditur, cur non potius certo eventu in res utiles impendentur? Denique quidquid adgemmarum, auri, argenti polituram pertiner, opulentis convenit. De liberalibus supra dixi.
Ad pauperes, et mediocres, qui censibus suis annuis vivere nequeunt, quod attinet, repeto legem quam alias dixi. Omnes examinandos, qua arte victum quaerant, otio locum non dandum. Pueros continuo ad leviora artificia adhibendos, ita ut nemo vacet, vagabundos coercendos, quibus vero non facultas, sed voluntas laborandi deest, ad opus cogendos; quod si fiat, decuplo minor erit pauperum numerus, quorum aliqui etsi debiles sint, nonnulla tamen sellularia officia praestare poterunt. Ceteri non difficulter eleemosynis sustentabuntur, qui vere pauperes sunt. Poteritque id observari, quod olim populo Israelitico dictum est, non erit inter vos mendicus. Numquam vero opus deerit, si Princeps agroscolat, novalia instituat. Quid fieri possit, docent ea, quae fiunt. Belgae lanificia tractant, pannos, lineos, laneos, aulaeaque contexunt, quibus Germaniam, Galliam, Hispaniam, Africam, Asiam, Indiam utramque vestiunt, cur non imitantur, et hoc, et alia Germaniae Principes? hinc lanam coemunt, avehunt, revehunt, et portoriorum, vecturaeque sumptus conduplicant. Hoc demum in Republica [Orig: Republicâ] magnum est incommodum, quod cum arte facta ab externis emuntur, omnia maiore pretio veneunt, civitasque exhauritur. Deinde artificum copiae facile admiranda inveniunt, quale fuit Curionis illud inventum, cum pensile theatrum fecit. Plinius libr 30. cap. 15. Theatra duo iuxtafecit amplissima e ligno, cardinum singulorum versatili suspensa libramento: in quibus utrisque antemeridiano ludorum spectaculo edito inter sese aversis, ne invicem obstreperent scenae, et repente circumactis, ut contrastarent, postremoiamdte descendentibus tabulis, et cornibus inter se coeuntibus, faciebat amphitheatrum, et gladiatorum spectacula edebat, ipsum magis auctoratum populum Romanum circumferens. Quid enim miretur quisque in hocprimum? inventorem an inventum? artificem an aut horem? ausum aliquem hoc excogitare, an suscipere? parere, an iubere? Super omnia eritpopulifuror, sedere ausitam infida instabilique sede. En hic est ille terrarum victor, et totius domitor orbis, quigentes et regna diribet, iura externis mittit, Deorum quaedamimmort aliumgeneri humano portioin machinapendens, et adpericulum suum plaudens. Quae vilitas animarum ista! aut quae querelade Cannis! quantum mali potuit accidere!
Hos in castra ducas, si oppidum machinis defendendum sit, quid non efficient? In res utiles ingenia exserant.
Artium mechanicarum contemptus ex superbia Graecorum Philosophorum, et Oratorum orta est. Et nunc quoque contumeliosae habentur a multis, tamquam sordidae, cum tamen prima fuerint generis humani post agriculturam exercitamenta. Mihi magis Indorum placet industria, qui singulos singulas artes exercere permiserunt, sed Philosophis plures ob honorem sapientiae, unde colligimus Philosophiam Indicam non otiosarum argutiarum fuisse sectatricem, sed sapientiam communi et civili vitiae consulentem.
§. 5. Honesta quoque fuit, et utilis ratio colligendae in necessitate pecuniae, quam Sabellicus libr. 6. et 7. ait Venetos secutos. Nam publice edixerunt, fore, ut qui Rem publicam pecunia iuvissent, ex illis triginta in numerum Senatorum adlegerentur, maneretque ea rata dignitas eorum posteris, ceteris finito bello singulis annis quinque nummum [Orig: nummûm] milia dividerentur. Certatim dederunt opulenti, et ex aemulatione crevit aerarium. Factum id prudenter ab Re publica, nec inter veteres et novas familias aemulatio ulla publica est. Id cur non Reges imitentur? Certe Hispaniarum Rex aliquot ante annos dum ditissimos Italorum nobilitat, magna bellorum subsidia comparavit; honos vero nobilitatis in copiosos, ingeniosos, negotiosos confcrendus est, ne si in egestatem recidant, ordini sint opprobrio. Nulla hic Rei publicae, nulla privatis insertur iniuria. Quod si nobilitas tantum virtutis esse debere obiciatur; Facilis responsio, Eos qui pecunia patriam adiuvant, non inferiores esse aliis, qui fumosas imagines iactant; nec enim solius pecuniae sed virtutisetiam ratio habetur. Magno vero illos esse animo, vel hinc discimus, quod magnas pecunias minotis, quam mediocrem honorem aestiment. Hoc suaserim illis Principibus, quibus nobilitas subiecta est, et ubi illa quoque negotiatur; Quod si multitudine novorum vetus vilescat, minus id mali est, quandoquidem per virtutem recuperare dignitatem potest. In Gallia id quoque factum, et immunitatem magna [Orig: magnâ] summa [Orig: summâ] redimebant; id olim quoque factum, cum ius civitatis Romanae integris nationibus datum, aut venditum. Ingens imperii tanti accessio. Actorum 22. versicul. 26. [Gap desc: Greek words] . Ego magna [Orig: magnâ] summa [Orig: summâ] civilitatem illam consecutus sum: Si multa milia civitate donabant, sed id magna summa, multa milia magnarum summarum quantam pecuniam effecerint, non est dubium. Sic et iure civium mediocri aliqua [Orig: aliquâ] pecunia [Orig: pecuniâ] poterit Princeps, aliaque largiri, quae honorifica sunt, nec aliorum tamen commodis, vel libertati praeiudicant.
Nec dissimile huic est, quod Bizantii in necessitate fecerunt, cum enim lex esset. Ne quis iure civium frueretur, nisi utroque parente cive natus; edixerunt; si quis Rei publicae triginta libras conferret; quamvis alterutro parente tantum cive natus; civis eo; quo qui optimo, iure haberetur.
§. 6. Tamerlani illud barbarae calliditatis fuit, in urbem quam obsidere meditabatur, mercatores cum pretiosis pellibus mittebat, iubebatquefacili pretio distrahere, ut emerentur; deinde cum urbem occupasset, pelles quas commode abscondere non poterant, recepit. Honesta ratio: sic enim ex hostium pecunia [Orig: pecuniâ] exercitum alebat, et merces deinde recipiebat, aliis vendendas. Ita Haimo Armenus.
§. 7. Edovardus Quartus Britanniae Rex, amicos rogavit, ut sponte sibi pecunias conserrent, ad expensas militiae, se ex facto singulorum benevolentiam aestimaturum; quare ipsa contributio nominata est benevolentia. Idem Henricus Septimus imitatus est. Polydorus libr. 26. et 27. Si magna incumbat necessitas, est recta ratio, sed animadvertendum, ut vicissim illis benefaciat, alioqui nihil durius, quam Principis privatae apud amicos preces; si enim negent aut parce donent, paratam sibi cladem putant. Si quis aut nolit, autnon possit dare, inimicus Principis efficitur; quia graviter sibi offensum arbitratur.
§. 8. Antoninus Philosophus, ut pecuniam conficeret, omnia vasaaurea, argentea, murrina, crystallina, gemmas, omnem uno verbo suppellectilem, uxorisque ornamenta publice vendidit, ut pecuniam conflaret. Non dissimile est illud Ephesiorum, qui ut lib. 2. Oeconom. resert Aristoteles, cum pecunia [Orig: pecuniâ] egerent, lege sanxerunt, ne aurum ferrent mulieres, deinde ut civitati mutuum darent. Quidam haec sordida putant, ego magnificum arbitror; nam ornatum externum contemnere regium est; deinde subditis parcitur, et nobilium, potentiumque animi ad Rem publicam adiuvandam inflammantur, quis enim e gemma [Orig: gemmâ] divite bibet, si Principis fictilem suppellectilem intueatur? Venetis parum illa resex sententia cessit, cum civibus extorquere pecuniam vellent. Nam edixerunt, ut quidquid auri, argentive caelati esset, id ad duumviros deferrent, ut nummi cuderentur; decimaepartis lucra reciperent, qui non tulissent, eorum bona venderentur; sed cum secusarent, captis pignoribus et carceribus coacti sunt. Id factum bello contra Iulium 2. Bemb. libro 7. et 10. hist. Venetae. Hoc quidem minus durum, si fides erat; nam magnum lucrum promittebatur, nec poterant negare Rei publicae, si satisdare poterat. Sed illi bellum et belli causas exsecrati, suspectamque fidem Senatus habentes, rerum suarum tenaces erant. Potest tamen eo modo Princeps uti, nec inter odiosa censendus est, si cautum sit de summa et lucro. Non enim decet ullum sibi tantum placere, ut periclitante Principe non nisi exauro bibere velit, cum praesertim lucrum ex beneficio liceat exspectare.
§. 1. DIgnum arbitratur Aristoteles cognoscere, quomodo veteres pecuniam confecerint, cuius ego narrationem ordine, ut ab illo proponitur, prosequi decrevi; Quaedam improbandae sunt, quaedam, sed paucae laude dignae; nonnullas iustas facit necessitas.
Cypselus Corinthius cum votumsecisset Iovi: Si civitate illa potitus fuisset, Corinthiorum se dedicaturum facultates universas: iussit censum describi: illis autemprofessis decimam bonorum partem abstulit asingulis, de reliquis iussit eos negotiari et renfacere. An noque vertente fecit idem. Evenit itaqueut annis decem et ipse haberet omnia bona Corinthiorum, eaque consecraret, et Corinthii interea quaererent,
pararentque alia. Improborum votum non oportebat explere, secundum tamen erat, ut humaniter exsequeretur. Iulius simili modo cum iurasset se piratas crucifixurum, prius occidit.
§. 2. Lygdamis Naxius, quibusdam in exilium actis, cum facultates illorum nemo vellet, nisi admodum parvo, emere, vendidit ea ipsis exsulibus. Ea etiam quae ut dona Diisconsecrarentur in officinis, non prorsus elaborata iacebant, vendebat tam exsulibuns quam aliis, permittens ut emptoris nomen in unoquoque per scriberetur.
Causa cur parvo emere vellent, erat, quia incerta videbatur possessio per tyrannidem addicta, et odiosa in vulgus; Exules mediocri pretio redimere, quam omnia perdere malebant; si iuste expulit, non fuit iniquus in venditione, quam etiam illud effecit, ut inter se exsules committerentur, dum alteriusbona alius emit.
§. 3. Byzantii in pecuniae penuria publicos lucus et loca sacra vendiderunt. Fructuosa quidem ad certum tempus, sed infructuosa ad proprietatem perpetuam. Itemque ea, quae sodalitates possidebant, et quae ad sacra gentilitia pertinebant, cum alia, tum in agris privatis sita. Nam haec magno emebant ii, quorum reliqua erat possessio. Sodalitiis autem tradebant publica alia, quae erant circum gymnasium, autsorum, aut portum, nec non sorensia loca, ubi aliquid vendebatur. Praeterea salinas maris, et salis mercaturam. Item ubi quaestus faciebant praestigiarium artifices, vates, et qui medicamenta vendebant, et huins generis alii: constitueruntque ut tertiam partem quaestus penderent. Iam permut andae pecuniae mensam tantummodo unam elocarunt. Neque licebat alio nummo, vel de altero emere, vel alterivendere quicquam. Quod si quis fecisset, pecunia ea multabatur. Cum autem apud illos lex esset: Non habendum procive, qui non utroque parente cive natus fuisset: egentes pecuniascitum secerunt: Qui altero tantum parente cive natus esset, si persolvisset duodecim milia nummum [Orig: nummûm] , pro cive habendum. In caritate vero annonae cum pecuniae inopialaborarent, deduxerunt navigia ex ponto. Quod cum mercatores iniquo animo ferrent, usuraspersolverunt eis decimas. Qui emebant autem tunc, ab eis ultra pretium ipsum illas decimas exigebant. Cum autem ex incolis quidam fenore collocassent pecunias, oppositis bonis, neque esset unde illae per solverentur, scitum fecerunt: ut qui tertiam partem debiti seu pecuniae mutuae, tributi nomine conferret, bona illa tamquam propria retineret.
Multa in hac Byzantiorum [Gap desc: Greek words] sunt notatu digna, nonnulla forte in necessitate imitanda. Primo vendiderunt [Gap desc: Greek words] , hoc est, omnia loca Diis consecrata, ut sunt luci, areae, templa, sacella. Secundo, Loca fructuosa, ut lucos, agros vendiderunt ad certum tempus; Infructuosa, ut areas, sacella in perpetuum; alioqui emptorem non invenirent; quis enim infructuosa emeret? ut fructuosa redderet, iterum dimissurus? Tertio vendiderunt [Gap desc: Greek words] , hoc est, loca quae ad sacros conventus pertinebant, seu ad sodalitates, [Gap desc: Greek words] enim dicuntur, qui religionis ergo societatem iniverunt, ut Bacchici, Eleusinii, alii [Gap desc: Greek words] , quae ad hos pertinent, praesertim domus, et loci convivales. Erant autem vel [Gap desc: Greek words] sacra, vel ut quidam legunt [Gap desc: Greek words] ; Tum vero [Gap desc: Greek words] in agris privatis sita. Vocantur domus ipsae Polluci libro 6. [Gap desc: Greek words] , speluncae, lustra, in quibus perpotabant. Eranteiusinodi multa in hortis privatis, et agris, quae tamen sodalitiorum erant, non eorum in quorum possessionibus inveniebantur, idcirco Domini magno emebant, ut agros liberos haberent. Quarto sodalitiis alia dabant, quae publice fructuosa non erant. Quinto salinas vendebant. Sexto. Cum opus esset permutatione pecuniarum, unicum solum constituerunt, ut certo pretio id faceret, nempe monetam magno exponeret, vili pretio reciperet. Quae res fuit manifesto iniusta, praesertim cum alio nummo uti non possent. Uno itaque denario aureos permutare facile fuit. Nec minus iniusta lex illa de fenore, quae omnia ex mala Rei publicae administratione initium habuerunt.
§. 4. Hippias Atheniensis eminentia in superioribus partibus aedium, et proiecta in publicas vias, itemque scalarum gradus, et praemunita vestibula, et ianuas quae aperiendo extrorsum vertebantur vendidit. Emebant igitur haec illi praediorum Domini, et ita copiosa pecunia collecta est.
Iure haec fieri poterant, si proiecturae, et gradus contra legem erant; nam cum publicum occuparent, et contra leges esset privatis aedisicationibus vias impeditiores facere, iure sibi Res publica occupare potuit: Hippae in eo calliditas eminuit, quod dissimulatam legis transgressionem iustitiae summo praetextu punivit; nam Domini aedium haec magno redimere cogebantur, nisi totius aedificii immutatione, et deformatione maiores sumptus facere vellent. Quodait, [Gap desc: Greek words] , ianuas quae extrorsum aperiuntur, fuit hoc et olim vetitum apud Romanos. Neque enim hoc cuiquam facile, immo ne triumphalibus quidem domibus concedebatur, sed quorum cum insigni laude triumphus esset. Plinius libro 36. capit. 35 Subit vero cogitatio, quota portio harum fuerint areae illae, quae invictis Imperatoribus decernebant publice exaedificandas domos: summusque illarum honos erat, sicut in L. Valerio Publicola, qui primus Consul fuit cum L. Bruto post tot merita, et fratre eius, qui bis in eodem Magistratu Sabinos devicerat, adici decreto, ut domus eorum fores extra aperirentur, et ianua in publicum reiceretur. Hoc erat clarissimum insigne inter triumphales quoque domus.
Periculose autem Hippias, et odiose; nam malitiosae, et astutae tyrannidis hoc esse videbatur. [Gap desc: Greek words] , vel ut alia lectio habet [Gap desc: Greek words] , (quamvis [Gap desc: Greek words] malo, sunt enim loca ante scenam, vel septum, et hoc loco tutamina aedium, et saepta in publicum extensa) vendebat, quae nisi redimerentur, ut dixi, omnino pereundum erat domibus.
§. 5. Nummum autem, qui tunc Athenis usurpabatur, improbum esse iussit, et pretio constituto ad se pecuniam omnem deferri imperavit. Cumque convenirent, qui alio signo vellentcudere, idem illud argentum elocavit.
Hic mera fraus, et impostura tyranni, ut fraude pecuniam colligeret, deindereprobatam ante, denuo approbaret. Multae nunc quoque in moneta cudenda et recudenda fraudes versantur, sed fere aliquo iustitiae praetextu.
§. 6. Praeterea, qui triremis aut tribus Magistri, aut ludis suppeditare impensas, aut in aliud istiusmodi munus publicum sumptus facere deberent, constituta summa mediocri, ex his iussit eum, qui illam pendere voluisset, inter perfunctos suo munere perscribi.
De triremibus, et necessariis male constitutum est, deludis conviviis, aliisque ordine et recte. Si enim in ludos impendendae mille drachmae, sexcentas publico dari praestabat, et ludos omitti. Magna hic occasio imitandi, ut Principes
nostri omnessumptus, qui inanibus pompis impenduntur, ad vera, et utilia convertant; nec ille stulte, licetavare, qui cum coronas statuas, et vana meditarentur, cavam manum ostendit, inque ea collocare voluit.
§. 7. Sacerdoti ( [Gap desc: Greek words] ) etiam Minervae, quae in arce consecrata erat, praecepit de unoquoque mortuo afferri hordei sextariosduos, et totidem tritici, et obulum unum, id est, duos asses, ac tantundem ab iis qui sobole essent aucti.
Interpres vertit [Gap desc: Greek words] sextarios duos, rectius noster Villalpandus apparatu in Ezechielem ex Fannio ostendit [Gap desc: Greek words] continere quatuor sextarios,
Qui (sextarius) quater assumptus graio sit nomine choenix.
Arbitratur vero quinque pondo panis contineri.
Magna contributio efficitur in populosa civitate, sed tyrannica, et sordida, mortuos et nascentes censere. Non dissimilis tamen capitationi Romanae, quae efficiebat, ne multi gauderent sibi filios nafci, quod aliquae urbes fecere.
§. 8. Athenienses in Potidea, indigente, pecunia ad bellum, iusserunt profiteri cunctos, censum bonorum non simul universorum, in tribu sua singulos, sed ita ut quoque loco quidque possideretur, ut pauperes aestimationem subicere possent. Si quis veroprorsus nihil possideret, eius capitis aestimatio erat minarum duarum. Hinc igitur tributum, quod exigebatur a singulis integrum conferebatur. Hac in re nihil iniqui actum, fraudi non vere profitentium obviam itum est.
§. 9. Antissaeus cum pecuniae inopia premeretur civitas ipsius, et morem haberent, ut Dionysia seu Bachinalia splendide celebrarent (quibus magnos sumptus faciebant de totius anni apparatu, cum in alia, tum victimas pretiosas) quod ille festus dies tunc instaret, persuasit eis, ut votum nuncuparent, se proximo anno reddituros Libero duplicia: et quae parata habebant, ut venderent universa simul. Atque ita pecuniae non modicae ad praesentem ipsis usum collectae fuerunt. Recte ille, et quod idolo promittebatur, id quoque in causa Dei fieri potest, in necessitate enim publica templorum ornamenta avelli, et vendi possunt, Idolorum vero debent. Monet Sanctus Maternus Imperatores, utomnium templorum ornamenta daemonibus sacrata in Rei publicae usum convertant.
§. 10. Lampsaceni cum adventus exspectaretur triremium multarum, et venirent polentae sex modii denariis quatuor, iusserunt in soro versantes vendere eos sex denariis. Et ad oleicongium, qui veniret denariis quatuor, adiceretres obolos, seu asses sex. Idemque facere devino et ceteris. Privati igitur pretium accipiebant antiquum, quod autem superabat, id civitas retinens, copiam ita pecuniarum comparavit.
Ingens hoc vectigal fuit, necimitabile; nam omnium rerum venalium tertiam partem accipiebant. Quamquam autem venditoribus ruinam non inferebant, civibus tamen, et iis qui in triremibus erant, damna augebantur.
§. 11. Heracleotae, cum naves ablegarent quadraginta adversus tyrannos in Bosphoro, neque pecunia abundarent, coemerunt de negotiatoribus et frumentum, et oleum, et vinum, et res alias venales universas. Atque constituto tempore quo pretium persolveretur, et opportunum erat negotiatoribus, non ad heminam merces distrabi, sed venire simul universas, et ipsi cum persolverent per opportunitatem, non stipendia devehebant, sed res venales in onerariis navibus, et unum quaestorem singulis navibus praeficiebant. Cumque iam in terram hostium ventum esset, emebant ab his omnia milites, et argentum collectum fuit, stipendiumque dederunt ductores. Et ita accidit, ut idem argentum daretur, donec domum redierunt.
Iulta illa fuit negotiatio, si ad constitutum mercatoribus solverunt, ex negotiatione exercitum alverunt, donec omnino dissolvere possent; Nam quod negotiatoribus difficile erat, scilicet [Gap desc: Greek words] ; hoc est minutatim divendere, Res publica fecit.
§. 12. Lacedaemonii, cum Samii ab ipsis peterent, ut pecunias sibi conferrent recuperaturis patriam, scitum fecerunt: Uno die debere et dominos, et familiam, et iumenta ieiunare, et quantum insumpsisset, si non ieiunaretur, quisque tantum tribuere Samiis.
Exiguum, sed iustum hocerat subsidium, quo ostenderunt facile posse desendi Rem publicam, si quisque iuvare paratus sit. Nec dubito, si millesima pars earum quae per luxuriam pereunt rerum, in bellum Turcicum impendatur, posse biennio Pannonias cum Graecia, Thraciisque recipi.
§. 13. Carthaginenses, cum militum apud ipsos externorum multitudo cresceret, non habebant unde eis debita stipendia persolverent. Praeconium igitur factum est: si quis civium, incolarumve ius haberet prehendendi, vel civitatem, vel privatum quempiam, sive vellet prehendere, ut profiteretur. Profitentibus autem permultis, ita navigia contendentia in pontum comprebendebant, probabilem aliquam causam praetendentes, tempore quidem praefinito, quo de his causam dicturos se esse affirmarent. Copia verotunc magna pecuniae cum exstitisset, et milites illos dimiserunt, et de comprehensione disceptarunt. Et quibus comprehensione esset facta iniuria, iis de vectigalibus suis satissaciebat civitas.
Libycum facinus et fraus Punica, quae tamen excusari potest, necessitate. 1. Milites mercenarii peregrini, et multi, nisi stipendia acciperent, urbem adeoque portum diripuissent. 2. Naves comprehendebant, [Gap desc: Greek words] expilabant, ut est in Graeco, non more praedonum, sed adductis testibus, scriptoque quantum quisque abstulisset, immo apud Rem publicam deposito. 3. Dati deinde sunt iudicesseu recuperatores, et quibus iniuste res ablata est, ex aerarii reditibus restituta est, sensim, scilicet, datoin praesens fenore.
§. 14. Cyziceni, seditione orta apud ipsos, et plebe superiore, oppressisque ac captis divitibus, cum deberetur militibus pecunia, scitum fecerunt: Ne capti interficerentur, sed pecuniis exactis ut exsularent.
Hic quoque misericordia, si iuste divites occidere civitas potuit, intervenit.
§. 15. Chii, cum esset lex apud ipsos: ut debita publice perscriberentur: indigentes pecunia scitum fecerunt: ut debitoresipsi quidem mutuas pecunias numerarent civitati, civitas vero creditoribus, ut fenus ex vectigalibus penderet, donec sors persolvendo aequaretur. Iniuria debitoribus illata est, quia damno suo solvere cogebantur. Foeneratores merito sic puniebantur; nam iure sortem ipsam auferre licuit.
§. 16. Mausolus Cariae tyrannus, petente per legatos rege Persarum, ut tributa penderet, convocatis in illa terra opulentissimis, ostendit eis: Regem petere tributa, se autem nequaquam aburdare pecunia. Ibitum subornati quidam statim polliciti sunt, se esse collaturos, et summam indicarunt. Hoc facto opulentiores partim pudore, partim metu, et plura sunt polliciti, et
contribuerunt. Nihil hic iniquum, sivere tributum exigebatur, nec armatis precibus agebatur, si denique solvendo Mausolus non erat.
§. 17. Rursus pecunia indigens Mylassenlibus convocatis demonstravit oratione sua. Eam civitatem principem regni, ex qua ortus esset ipse, non esse moenibus septam, Regem autem Persarum exercitum adversus illam adducere. Iussit igitur Mylassenses, quantum posset quisque pecuniae conferre, plurimum affirmans, iis quae tunc contribuissent, ceteras ipsos suas facultates esse conservaturos. Collatis autem copiis magnis ipse quidem retinuit pecunias: moenia vero exstrui illotempore Deum velle negavit. Iam exserte impostorem agit, idque efficit, utnemo illi inposterum, quamvis in veris periculis constituto quicquam crederet.
§. 18. Condalus Mausoli praefectus, si quando iter per regionem suamfacienti sibi afferret aliquis donum, aut porci, aut vituli, iussit perscripto nomine eius qui donasset, et die, domum abduci, et ali donec reverteretur. Ac ubi tempus satis longum abiisse videbatur, repetit quod ille alverat, subductis fructus quoque rationibus. Simile domino mancipium. [Gap desc: Greek words] . hocest, fructus rationem computans, si ovis peperisset, si tonsa esset, haec omnia exigebat. Sed ille impostorem, et histrionem egit, ut ex sequentibus patet.
§. 19. Arborum item eminentium aut procidentium in regias vias vendebat fructus. Militum quoque si qui mortem obierant, copiam efferendi extra portam corpus denario vendebat. Atque hinc simul argentum accipiebat, simul non fallebant eum duces indiciotemporis, quo aliquis ex militibus esset mortuus. Ex inferis ipsis, et Plutone illenummos colligeret.
§. 20. Facetum est, quod de Lyciis iudicavit, posse eos per iocum nummis emungi: ita rem narrat Aristoteles. Lycios etiam cernens capillis gestandis delectari, litteras esse dixit allatas regias, quibus capilli ad crines iuberentur. Mandata igitur se habere a Mausolo, ut illi tonderentur. Atque promisit, si certam summam in capita contribuere vellent, ex Graecia capillos afferendos se esse curaturum. At illi libenter praebueruni quod postulabat, collectaque est de magna multitudine pecunia copiosa.
Interpres vertit [Gap desc: Greek words] vel [Gap desc: Greek words] , crines, quod sensum autnullum, aut obscurum habet. Graece ait Aristoteles, eos gestasse [Gap desc: Greek words] , hoc est, comatos fuisse, deinde dixisse Condalum, oportere [Gap desc: Greek words] vel [Gap desc: Greek words] , quid sitautem [Gap desc: Greek words] , an sit dimittere ad antias, vel quo mittendae, non est valde difficile conicere, cum ait oportere illos [Gap desc: Greek words] , tonderi: capilli igitur abscissi mittebantur ad [Gap desc: Greek words] , an [Gap desc: Greek words] , loca ubi dedicabantur, nam hac in re superstitionem ingentem fuisse nemo ignorat. In locum horum promittit e Graecia adscititias comas pro Lyciorum comis deferendas, mittendi ergo illorum capilli aliquo erant; quo autem mitterentur nisi ad loca aliqua ubi consecrari Deis solebant?
§. 21. Improbe etiam Aristoteles Rhodius, de quo Aristoteles ita narrat. Aristoteles Rhodius Phocaeae principatum obtinens, in pecuniarum inopia cernens duas esse Phocaeensium factiones, verba uni illarum occculte fecit, indicans sibi dare alteros pecunias, ut rem ad ipsos inclinet: sese vero abipsis accipere malle, et administrationem civitatis eistradere. Quibus auditis statim tantum isti pecuniae dederunt, quantum iusserat. At hic alterifactioni rursum ostendit quae accepisset ab alteris. Hi vero dederunt ne ipsi quidem minus. Atque ita accepta pecunia ab utrisque gratiam inter eos reconciliavit.
Non pavei hoc imitantur, et olim Romanus arbiter fecit.
§. 22. Idem Rhodius cum animadverteret auteminter cives mulias esse controversias, et magnas in iis propter bellum iniurias, iudicio constituto edixit: si qui lege non egissent intratempus praescriptum, non amplius de prioribus criminibus iudicia iis datumiri. Tunc itaque complurium causarum atque etitium collationem, et provocationes multis propositis, ad se referens, et ab utrisque per diversos aliquid accipiens, non parum pecuniaecontraxit. Altera fraus et nimium quoque usitata, cur enim tanta vehementia agitur, ut causae ad certa tribunalia trahantur, nisi quia et commoda attrahuntur.
§. 13. Clazomenii in penuria annonae cumpecunia deficerentur, scitum secerunt: Ut qui oleum haberent, commodarent hoc Rei publicae cum fenore. Exissit autem hic fructus in regione illorum copiosus. Cum igitur ita commodaretur oleum, conductis navigiis evehendum illud in ealoca curarunt, in quibus sora exercebantur, unde frumentum ipsis advenit, pignore dato olei pretio. Legitima fuit illa negotiatio, commutatio olei pro frumento. sed quod imperet oleum habentibus, ut mutuum dent Rei publicae, iniquum est.
§. 24. Alterum fuit multo ingeniosus. Militibus (inquit) cum deberent stipendii nomine quadraginta et octoginta sestertia, neque possent dissolvere, annis singulis soenus pendebant ducibus sestertia nonaginta et sex. Quia vero hoc pacto de sorte nihil decedebat, et sumptus facere frustra ipsi pergebant, percusserunt nummum ferreum ad argentirationem, sestertiorum quadringentorum octoginta. Hanc deinde pecuniam dabant opulentissimis in civitate, pro eo atque consentaneum erat cuique et tantundem ab eis recipiebant argenti. Habebant igitur privati quod in cottidianos usus impenderent, et debito liberata fuit civitas. Deinde ex vectigalibus et soenus pendebant il. lis, et dividendo semper pro parte sua cuique distribuetant, nummosque ferieos recipiebant. Aristoteles ait debuisse viginti talenta, tulisse autem [Gap desc: Greek words] ; Ferrea autem pecunia non minus negotiari poterant cives quam argentea, cum iussu Magistratus valeret, Senatusnummos ipsos cum argenteis permutaret, donec intra annum quintum omnes reciperet.
Multi in necessitate hanc rationem lecuti sunt; Enicus Lupides ut refert ex Nebuss. Tolosanus l. 3. c. 6. num. 26. Sic Enicus Lupides, comes Tondillanus, dux insignis, in bello Granatensi Almae urbi praefectus, in summarei pecumariae desperatione, dum exspectaret pecunias a Rege Ferdinando, et regina Isabella, ex charta panuceafecit schedulas su a manu propria, atque subscriptione signatas, quasdam vocans aureos, argenteos nummos, aereos asses, semissas, trientes, quadranies, hisque inter se emptiones et commercia facta sunt, pollicitus se daturum pro illis fictitiis, vartas pecunias, post receptionem.
Et num. 27. Idipsum fecisse tradit Sabellus, Dominicum Michaelem, Ducem Venetorum, cum procul abesset domo classe Tyrum obsidens, in expeditione Asiatica: cum enim pecuniae defectu stipendium reddi nequiret remigibus et sociis navalibus, et ex loro pecuniam publica forma signavit, quam pro aurea et argentea certis distinctam characteribus, in stipendium navalibus numeravit turmis, pollicitus fore, ut mox domi pro alutinis, aurei et argentei pari numero habentibus repraesentarentur nummi. Quod et factum est.
Haec ratio pecuniae cum non pretio metalli,
sed sola aestimatione, quae ex fide, quae constituenti habetur, rata habeatur, non est usurpanda, si omnia in dubio sint, nam eo casu, desperationem inicit, multo minus si fides non habeatur; nam eludi se putant. Itaque si Mausolus, aut Condalus e loro, vel plumbo nummos cudat, nemo eos accipiet. Pecunia enim illa proprie non est, sed tessera potius dandae pecuniae verae, vel chirographum, quod nihili facimus, si vel ab impostore, vel ab egeno detur.
§. 25. Selybriani in pecuniarum inopia, cum lex esset: Ne frumentum exportaretur famis tempore, vetere illis frumento reliquo, scitum fecerunt: Tradere privatos debere frumenta sua Rei publicae pretio constituto, sic, ut quisque retineret victum sibi unius anni. Postea evebendi potestatem fecerunt volenti constituto pretio, quod aequum videbatur.
Fames iam erat, itaque cum efferrenon liceret, iure quodam vide bantur posse petere, ut Rei publicae venderetur quod supererat necessitati: ipsa deinde Res publica evehebat, cariusque vendebat, quod iniquum erat, accipiebat enim res privatorum, et illis negotiabatur, adempta illis opportunitate lucrandi.
§. 26. Abydeni, quod terra ipsorum per seditionem inculta esset, neque quicquam amplius impendentibus incolis, propterea, quod alia adhuc deberentur, scitum fecerunt. Qui pecuniam mutuam dedisset agricolis, ut opus ruri facerent, eum percipere fructus natos primum debere, et ceteros ea demum, quae reliqua fuissent.
Laudandum agriculturae studium, in quo dominis praeponuntur, qui sumptum colentibus subministrant.
§. 27. Ephesii cum pecunia indigerent, tulerunt legem: Non liceret ut mulieres aurum gestarent, quidquid eo temporem auri haberent, id ut commendarent civitati. Constituta etiam argenti summa quae numeraretur, permiserunt ut in templi columnis, nomen eius qui argentum illud numerasset, tamquam eius, qui illam consecrasset, praescriberetur.
Hoc aequum erat, patriae enim commodare debebant potius, quam ornamenta sua nimium amando, et patriam, et ipsa amittere. Illud sane prudens de nomine columnis inscribendo, in quo nullius iniuria praesidium patriae comparabatur: nisi forte iam ante aliorum nomina inscripta fuerunt.
§. 28. Dionysii variae fraudandi, colligendique pecuniam artes fuerunt: recenset hos Aristoteles. Dionysius Syracusius cumulare pecunias volens, contione actuocata dixit: Visam sibi Cererem esse iubentem, mundum muliebrem in suum fanum deferri: Ac se quidem hoc de suarum mulierum mundo secisse. Postulare igitur, ut idem fieret ab aliis quoque, ne Deairasceretur. Qui non fecisset, eum sacrilegii reum fore pronuntiavit. Cumque omnes quae habebant, attulissent, et Deae respectu, et ipsius, re diurna facta abstulit mundum, tamquam commodatum ab ipsa Dea.
Haec quidem foeda, et indigna rege impostura fuit, abutens miserarum superstitione ad lucrum.
§. 29. At quod sequitur ad muliebrem [Gap desc: Greek words] castigandam, non inimitabile fuit inventum, si absit superstitio. Ubi vero, inquit Aristot. temporis aliquid praeteriisset, et mulieres iterum ornatus ferrent, edixit: Ut quae aurum gestare vellet, ea in templo, quod tanti esset, dedicaret.
§. 30. Aedificaturus triremes sciebat pecunia sibi opus fore. Contione igitur advocata, prodi quandam urbem dixit, et ad eam rem sibi pecunia opus esse. Postulavit que, ut singuli cives conferrent aureos duos. Hanc pecuniam illi contulerunt. Spatio autem interposito dierum duum triumve, quasi frustrata res ipsum esset collaudatis civibus, id restituit unicuique quod contulerat. Quo facto voluntates illorum sibi reconciliavit. Postea simili spe esse recepturos, rursum contulerunt. Dionysius autem, quod tunc acceperat, retinuit ad triremium aedificationem.
Sic in parvis fidem praestruunt, ut in magnis fallant.
§. 31. Cum non abundaret argento, nummum percussit ex stanno, advocataque contione, copiosa oratione nummum eum commendavit. Syracusii vero, quamvis inviti, illum scito suo approbaverunt, et unusquisque praetulit se habere argentum, non stannum.
Cum stanneos nummos nec ipse postea, nec alii reciperent, necesse fuit privatos hoc damno affici praeter ius, perinde enim eratac si commutaret [Gap desc: Greek words] . aurea aureis, centena septenis.
§. 32. Illud etiam vafri fraudatoris, civibus suis illudentis. Rursumin pecuniae inopia postulavit a civibus, ut sibi contribuerent. Quibus negantibus se habere protulit utensilia sua, et venalia; quasi per inopiam hoc faceret, proposuit. Haec cumsyracusi emerent, quid quisque emisset perscribebatur. Persoluto autem pretio, referre ad se utensile iussit, quod emisset, unumquemque:
§. 33. Quin et illud tyrannicum: Siracusii propter crebra tributa desierant pecudes alere. Ibi Dionysius satis sibi collatum esse affirmavit ad tantum usum, quique posthac parassent pecudes eos fore immunes. Cum multi autem multas pecudes immunitatis spe parassent, nactus opportunitatem, quid quisque haberet, aestimari iussit, et imposuit tributum seu pensionem. Ibitum Syracusii aegreferentes se esse deceptos, pecudesiugulare, et vendere. Cum autem ad haec Diouysius edicto definiisset iugulandarum pecudum in dies numerum, illi mactantes sacrificare. Tunc Dionysius vetuit mactari pecudem feminam.
§. 34. Crudele vero illud, quod tamen imitatores invenit. Rursum in pecuniae inopia professione apud sese describi iussit pecunias familiarum, quaecumque essent orbae parentibus. Quofacto ipsepecuniis abusus fuit; donecsinguli in suam tutelam venissent.
§. 35. Et quod Rhegii fecit. Rhegio occupato, advocata contione dixit. Quod diripere urbem ipsorum iure posset, sed velle se, si modo auferat impensas factas in id bellum, et pro singulis capitibus tresminas; eos missos facere. Tunc Rhegini quidquid occultaverant, id protulerunt in conspectum. Et cum egeni quoque pecuniam mutuo abopulentioribus et externis sumpsissent, ita illam sumniam persolverunt. At Dionyfius hac accepta, nihilominus et omnes sub corona vendidit, et suppellectidem, quam occultatam protulerant, abstulit universam.
Hic fur, et foedifragus fuit. Sed avaritiae nihil sanctum est.
§. 36. Mutuo sumpserat pecuniam a civibus quam redderet. Cumque illi repeterent, iussit afferri ad se argentum, quantum possideret unusquisque proposita poena mortis, nisi facerent. Allato autem argento, percussit nummum, ita ut denarius unui aestimaretur, duobus, eoque, quod debebatur, quodque attulerant ad se, persolvit.
§. 37. Cum navibus centum in Tyrrheniam navigasset; abstulit exfano Leucotheae et auriargentique
plurimum, et non parum ornamentorum ceterorum. Quod non fugeret autem ipsum habere multa, nautas quoque, praeconium fieri iussit: Ut dimidium eorum quae quisque abstulisset, ad se referretur, alterum dimidium retinere posse eum qui abstulisset. Qui non retulisset, ei mortis poenam proposuit. Arbitrati autem nautae, si dimidium retulissent, tuto seretenturos esse reliqua, illud retulerunt. At Dionysius his acceptis, rursus dimidium referre eos iussit.
Haec tam iste tyrannus, non modo potentia, sed mendacio, et fraudibus usus, ad emungendam pecuniam.
§. 38. Mendaeifructibus quos redderent portus et alia vectigalia, utebantur ad civitatis administratiotionem. sed quod ex folo et aedificiis perciperetur, id non exigebant, ac nomina tantum occupantium perscribebant. Qui quoties civitati pecunia opus erat, per solvebant quantum debebatur. Lucrum faciebant igitur ex tempore praeterito, abusi illis pecuniis sine fenore.
Iustissima illa ratio fuit; nam qui occupabant illa aedificia pecunia uti poterant, atque ita ditescere; si enim spatio viginti annorum non opus esset pecunia, nihil solvebant; nec tum quidem quantum debebant, sed quanto opus habebat civitas. Nec damnum inde sentiebat Res publica, tanto enim carius bona illa conducebant, cum viderent se ex fructibus non persolutis lucrari posse. Ne tamen decoquerent, singulis annis omnia perscribebantur.
§. 39. Iidem bello adversus Olynthios cum pecuniaindigerent, et copiamancipiorum abundarent, scitum fecerunt: Ut unusquisque tantumduo retineret, marem et feminam, et reliqua venderet universa ut haberent privati pecuniam, quam civitati mutuo darent.
Magna dubio procul pecunia collecta est; ex numerosis, et caris mancipiis. Causa tamen edicti, nebello occupatis Mendaeis mancipiorum multitudo periculosa esset, et urbem, quod alibi fecerunt, alibi tentarunt, eiectis dominis occuparent; deinde utsumptus ad onera belli sustinenda superesset.
§. 40. Callistratus veneunte in Macedonia portorio plerumque ducentis octoginta sestertiis, perfecit ut perciperetur bis tantum. Nam cum animadvertisset opulentiores illud semper redimere, quod fideiussores oporteret. Talantinos de illis ducentis octoginta constitui, perpraeconem edixit: potestatem fieri emendi quicumque vellet, et constituendi fideiussores partis tertiae, et quantaecumque summae persuadendo habere aliquis posset.
Hoc crebro usurpandum principi censeo, ut variis res elocentur, nam revera saepe persuadetur minoris commodi res esse, quae summam ingentem conferre possunt.
§. 41. Timotheus Atheniensis bellum gerens cum Olynthiis, in pecuniae inopia aereum nummum percussit, et militibus distribuit. Quibus hoc aegre ferentibus, ostendit a mercatoribus omnia et in foro venales eodem nummo ipsis venditum iri. Mercatoribus autem ostendit, quos nummos aereos accepissent, iisdem rursus eos emere et illa in regione venalia, et praedam actam debere. Et si quid aeris superfuisset, id ad sereferre, proque eo accipere argentum.
Easdem conficiendae pecuniae praxes supra vidimus. Hic tantum difficultas ex ea emergens tollitur. Exquo patet, non valere eam rationem, nisi pecunia acceptetur, et spes sit eam recipi posse.
§. 42. Ad Corcyram autem bellum gerens, et laborans inopia, militibusque flagitantibus stipendium, et recusantibus imperium ipsius, et minitantibus se esse ad hostes transituros, advocata contione illorum, dixis: Impedientibus tempestatibus argentum ad se non potuisse deportari: Nam tanta se copia abundare, ut trimestre iam ante tempus persolutum stipendium dono eis dare velit. Milites autem rati, nequaquam illum tantam sacturum fuisse iacturam, nisirevera pecuniam exspectaret ad se esse perventuram, ita de stipendiis acquieverunt, donec Timotheus ea, quae voluit gerendo, expedivit.
An donarit deinde non explicat Aristoteles, certe milites crediderunt, et periculosum fuit non dare. Arma tenenti omnia dat, qui iusta negat.
§. 43. Praeclara eius ratio in oppugnatione Sami: Cum Samum oppugnaret, fructus, et quidquid in agris erat, ipsis Samiis vendebat, unde copiapecuniae ad stipendia militibus persolvenda suppetebat. Postquam vero multis adventantibus necessariorum pecunia esse coepit in castris, edicto votuit vendi frumenti farinam, et mensuram minorem modiis VI. et humida omnia mensura minore congiis decem. Centuriones igitur, et qui ordies ducebant, ementes copiosa omnia, ita militibus suis distribuebant. Advent antes vero, ipsi suum sibi victum apportabant, et discedentes si quid reliquum erat, divendebant, ut iam victus copia abundarent milites.
Primum laude dignum, quod cum fameeos expugnare non posset, ultro fruges vendiderit, quas care emerent, timore annonae, cum ager ob bellum incultus iaceret; Claris ducibus exemplum, ut quae ex hostibus capta ipsis usui esse non possunt, etiam hostibus revendi posse ut militi stipendia comparentur. Deinde cum illi qui ad castra adventabant, nonnisi in unum alterumque diem comparare cibaria vellent, nec tamen coemere possent pauca, secum attulerunt, et paulo plura quam opus essent, quae discedentes donabant, aut vili in castris vendebant; nec sic tamen mercatores et institores avertebantur a castris; cum multa simul sine [Gap desc: Greek words] minuta divisione divenderent.
§. 44. Didales Persa, militibus quos habebat victum cottidianum suppeditare ille quidem poterat ex hostium terra sed pecunia, quampenderet, ei nonerat. Cumque dies venisset solutionis, tale quiddam comminiscitur. Advocata contione militum, non esse se pecuniarum inopem dixit, sed habere pecunias quodam in loco, quem etiam indicavit. Et castris motis illuc perrexit. Deindeubi appropinquavit regioni illi, in tocumipsum processit, deque fanis, quae ibi erant, abstulit, quidquid vasorum argenteorum reperit. Mox onustis mulis, quasi illi nihil nisi argentum portarent, cum eminentia hi vafa ostentarent, ita facere iter. Hoc cernentes milites, et arbitrati quidquid portaretur a mulis id esse argentum univer sum, animum habuerunt bonum, tamquam stipendium accepturi. At ille Amisum perveniri, ibique signari argentum oportere dixit. Erat autem via Amisum usque complurium dierum, et difficilis propter frigus. Toto igitur illo tempore abusus est exercitu, cum nihil nisi victum praeberet. Idem opifices in castris, et caupones, et permutantes aliquid penes se habebat omnes, neque licebat horum quicquam alteri exercere ulli.
Stratagema duce magno non indignum, si tamen bona side ex aerario regio postea dissolvit.
§. 45 Chabrias Atheniensis Tao Regi Aegyptiorum varios modos conficiendae pecuniae tradidit, ita recenset Aristoteles: Chabrias Atheniensis,
cum Taos Rex Aegyptiorum educeret exercitum, et pecunia deficeretur, sua sit ut demonstraret utriusque sexus sacerdotibus sibi, propter sumptus belli, numerum ipsorum diminuere necesse esse. His illi auditis, et quique sacrorum administrationem volentes esse suam, ita singuli pecunias Regi dare. Haec cum accepisset, suasit Chabrias Regi, ut insuper iuberet: sacerdotes quos sumptus eatenus fecissent in sacra et sese, eorum deinceps, ut decimamtantum partem impenderent, et sibi reliquum darent mutuo, donec bellum adver sus Regem Persarum siniretur. De unaquaque etiaem colonia suasit, ut imperaret certam pecuniam tributi nomine, itemque de singulis corporibus. Item de frumento quod veniret, ut exigerentur ultra pretium tam ab emptore quam venditore, de singulis artabis asses bini, nec non de navigiis et officinis, et aliis quidquid negotii gereretur et fietet quaestus, quaestus illius pars decima. Iamque copias extra terram edicturoregi suasit, ut iuberet quod quisque argenti aut auri non signati haberet, id ad se afferret. Cumque esset allatum, suasit item: Rex eo ut uteretur. Et eos qui mutuo dedissent, commendaret Nauarchis, qui debita persolverent ex tributis.
§. 46. Melius Iphicrates Atheniensis Coty suasit, ut imper aret omnibus sua ditioni subiectis, ut cognoscerent singuli soli partem exemptam regi XVIII. modiis. Hoc facto magna frumenti copia fuit collecta. Qua in ea loca, ubi fora agebantur, exportata, abundans pecunia est consecta.
Ex agricultura itaque belli sumptus toleravit, quod si ante in pace audisset Iphicrates, frumentorum, et pecuniarum aceruos in usus belli parasset.
§. 47. Perfidiae plenum illud Cotyos Thracis. Petebat is mutuo ab Perinthiis ad contrahendos milites. Eam Perinthii dare nolebant. Petiit igitur ex ipsorum civibus aliquod saltem ad se mitterent, qui certis locis praesidio essent, ut militibus ea tunc custodientibus alibiuti posset. Id Perinthii cito fecerunt, rati illa italoca in sua potestate fore. At Cotys eos qui ad se missi fuerant, captos detinuit, iussitque ad se mittimutuopetitampecuniam, et itarecipere suos cives.
§. 48. Mencor filius comprehenso Hermia, occupatis etiam iis locis quae ille tenuerat, procuratores constitutos ab Hermianon removit. Itaque iam omnibus securis, et si quid dudum absconderant aut deposuerant apud externos, id rursum habentibus apud se, et ipsos comprehendit, et quidquid habebant penes se, id abstulit univer sum.
§. 49. Memno Rhodius Lampsaco potitus in penuria pecumae magnam summam pecuniae praescripsit, quam opulentissimi persolverent, eamque recepturos ipsos esse ostenditex aliorum civium tributo. Cum vero etiam cateri contribuissent, iussit illam quoque summam mutuo sibi dari adtempus, idque praefinivit, quo eapecunia restituer etur. Rursum pecuniae egens contribuere eos iussit, et ex vectigalibus quod dedissentrecipere. illi, qui celeriter se recepturos sperarent, contribuerunt. Iamque aderat tempus ut vectigalia perciperentur, at Memno sibi pecuniatunc quoque opus esse ostendit, seque postea esse accepta reddituru cum fenore. Quos in exercitu etiam habebat, iis detraxit frumentum et stipendium dierum sex, per annum. Sollicitus iis diebus ipsos neque vigilias neque itinera obituros, neque insumpturos quicquam, nimirum exemptis illis.
§. 50. Superiore tempore etiam cum metiretur frumentum militibus, secunda post novam lunam die, pruno quidem ille mense dies praeteriit tres, sequente vero quinque et hoc modo processit donec ad triginta perveniret. Hoc imitati nostro tempore sunt, qui mensem militarem fecerunt, quinque aut septem hebdomadum.
§. 51. Charidemus Orita, tenens loca quaedam Aeolidos, cum exercitum contra se adduceret Artabassus, pecunia deficiebatur, quae militibus numer aretur. Ac primum contribuebant nonnihil. Mox non habere se quicquam amplius aiebant. At Charidemus, quem Iocum esse opulentissimum arbitrabatur, ex eo iussit incolas, si quid nummorum haberent, aut si qua vasa pretiosa, alio ablegare. Additurumque se esse deductores. Ipsumque hoc agere erat manifestum.
Itaque illis sidem habentibus, non longe eductos extra urbem excussit, si quid haberent. et quam multis opus erat ea abstulit, ipsosque eundem inlocum reduxit. Per praeconem etiam edixit: Ne quis in illa urbe suae ditioni subiecta, arma haberet domi suae: Quique, habuisset, eum argentum debere per solvere, cuius summa fuit pronuntiata. Sed statim neglegere ipse, neque respectum ad haec habere. Illi vero homines praeconium istud temere factum esse rati, retinebant ea quae prius quisque habueratloco suo. At Charidemus de improviso excussis domibus; abiis, apud quos armorum aliquid reperisset, multam constitutam exegit.
Prius rapina fuerat, alterum fraudulentia; nec enim lex ferenda est, ut multa trangressoribus ponatur. Nostri principes cottidie sic pecuniam copiosam colligere possunt. Nam leges eorum fere negleguntur. Itaque si clam notentur, qui leges sumptuarias prandiorum, aut vestium violant, cumque omnia tuta putat poenae exigantur, magno com modo aerarium augebitur. Verum non est boni principis leges tamquam laqueos, et tendiculas ponere subditis.
§. 52. Philoxenus quispiam Macedo satrapes in Caria in pecumae inopia, ostendit se Dionysia celebraturum esse. Et Cariae incolarum opulentissimos descripsit, qui choros instruerent, imperatis iis quae appararetur. Ac cernens eos gravari, subornavit quosdam qui sciscitarentur, quid dare vellent, ut muneris vacationem haberent. At hi plus etiam se daturos esse, quam impensuri viderentur promittere, ne interpellarentur, et abducerentur a suis negotiis. Ibi ille acceptis quae isti dabant, de scripsit alios, donec etiam ab bis accepit quae voluit, et itaaccipiebat aliquid a singulis.
Turpe quidem hoc Iucsum, sed tamen magnum, et alia in parte usitatum, cum ad militiam vocantur, qui oninibus illam modis vitare cupiunt, ideoque vacationem quovis pretio redimunt.
§. 53. Crudelitati etiam avaritiam et ludibria adiecit Euaesus. Syrus satrapes in Aegypto, cum enim sensisset praefectos provinciis ab se velle desciscere, accersitos in regiam ipsos suspendit universos. Iussitque dici familiaribus eorum et propinquis, asservari illos Singuli it aque labor abant pro suis, et redimere cupiebant pecunia captos. Atque ipse pactus de unoquoque, et acceptis de quibus convenisset, singulis mortuum restituit.
§. 54. Cleomenes Alexandrinus satrapes in Aegypto, cum fames aliis in locis esset magna, in Aegypto autem mediocris, praelusit exportandi frumenta licentiam Provinciis autem praefecti negare se posse tributa pendere, si non liceret exportari frumenta. Tum ille utexportare liceret concessit, sed vectigal imposuit frumento magnum. Itaque eveniebat, ut cum frumenti exportaretur non multum, magnum vectigal acciperetur, et eriperetur praefectis id quod praetenderant.
Cum fames premeret Aegyptum, iure evectionem frumenti vetuit, sed cum tributum ne garetur, invenit rationem, qua efficeret, ne negandi praetextus esset, et tamen parum frumenti eveheretur.
§. 55. Ridiculum quod de Crocodilis definivit. Cum quodam tempore eam provinciam navigio transiret, in qua Deus habetur Crocodilus, correptus fuit a Crocodilo unus ex pueris ipsius. Tum sacer dotibus convocatis: se, qui prior affectus esset iniuria, auctores illius Crocodilos, velle ulcisci ostendit. Et mandata dedit ut illi caperentur. At sacerdotes, ne Deus ipsorum despicerentur, aurum quantum potuerunt colligere, eitradiderunt.
§. 56. At malevolum quod deinde fecit. Dederat huic mandata Alexander Rex, ut conderet urbem ad Pharum, utque eo transferret forum rerum venalium Canobo. Ibi ipse navigio accessit Canobum, et ostendit sacerdotibus eo inloco ac locupletibus ideo se advenisse uttraduceret eos alio. At sacerdotes et cives collatas pecunias ipsi dederunt, ut sorum apud se sibi relinqueret. Quibus acceptis tunc ille quidem abiit. Postea vero omnibus ad aedificandum praeparatis, navigio iterum Canobum accessit, pecuniasque ab ipsis ingentes multitudine postulavit. Nam hoc iam interesse, ut ibi sit forum et non illic. Cumque se nullo modo tantum persolvere posse affir marent, tum traduxit ipsos.
§. 57. Ingeniose tamen negotiatorem infidum circumvenit: Ablegato quodam ad emptionem quampiam, cum sensisset, eum nactum esse vilia, et velle expensum ferre quod pluris esset, dixit necessariis illius, audiisse se, quod ipsorum amicus merces emisset supra modum magno pretio. itaque se non esse assensurum. Simulque inertiam eius simulata iracundia insectari. At illi his auditis, non debere aiebant ipsum fidem iis habere, qui contra absentem aliquid dicerent donecreversus hic rationem redderet coram ipso. Qui postquam redierat, narraverunt ei, quae ex Cleomene cognoverant. At ipse suis simul atque Cleomeni volens demonstrare omnia, retulit de pretio quod mercando expenderat.
§. 58. Simile et illud [(transcriber); sic: illlud] . Cum frumentum veniret in illa regione denariis decem, accersitis iis qui vendendis frumentis faciebant quaestum, perconctatus est quantum a se accipere vellent Qui cum dixissent: minoris ipsi se esse daturos quam ceteris mercatoribus, iussit quidem sibi tradi tanti frumentum quanti aliis, ipse vero pretium statuit frumenti denarios 32. et tanti vendebat.
§. 59. Convocatis sacerdotibas dixit: Perqnam inaquales sumptus in ea regione in sacrificia impendi, itaque et fanorum, et sacerdotum, numerum diminui oportere. At sacerdotes cum privatas suas, tum publicas sacrac pecunias illi dare, existimantes revera eumistud facturum esse, quod vellet suum quisque fanum salvum esse, et ipse sacerdos permanere.
§. 60. Antimenes Rhodius curatione eilata viarum circum Babylona ab Alexandro, pecuniae copiam ita conficit. Lex erat in Babyloniae regione antiqua: Decimam pendi de iis, quae importarentur, debere. Ea nemo iam dudum utebatur. At ille tempus observavit, quo adventus Satraparum omnium exspectebatur, itemque militum, nec non legatorum haud paucorum, praeterea artificum accersitorum et alios adducentium, quique privato nomine peregrinarentur, quo tempore et munera multa solerent afferri. Tunc igitur decimam exegit secundum legem quae extabat
§. 61. Rursum laboraus inopia, iussit mancipiorum, quae erant in castris, nomina praescripta a volentibus, quanti videretur, aestimari: Et de singulis anno unoeos persolvere denarios octo. Quod si cuius mancipium aufugisset, pretium illius restitutum iri promisit, Multorum igitur mancipiorum perscriptis nominibus, non parum argenti conflatum fuit. Si vero aufugisset aliquod, iussit satrapam in cuius loca pervenisset, vel reducendum illud in castra, vel pretium Domino persolvendum cutare.
§. 62. Ophellus Corinthius, constituto procuratore provincia Athridifidos cum provinciis praefecti illius loci ipsum accederent, et multo plura se tributuros pollicerentur, et peterent, ut procuratorem constitutum removeret: interrogavit eos, possent nefacere promissum? Qui cum posse se affirmarent, non ille quidem loco movit procuratorem, tributa vero, quae aestimatione ipsi sua subiecerant, exigiiussit. Neque igitur constituto abs se honorem detrahere videbatur, neque praefectis maiora tributa imponere quam ipsiconstituissent, cum ad sese multiplex pecunia perveniret.
§. 63. Pythocles Atheniensis, Atheniensibus consilium dedit, ut plumbum Tyrium res publica a privatis ad se reciperet, eo pretio quo venibat, nimirum duobus denariis, ut civitas deinde illud venderet constituto pretio denariorum sex.
Ad monopolium vetitum fraus illa pertinet; neque enim negotiari eo modo Rem publicam oportet, ut privati emerecogantur.
§. 64. Chabria coactis ad naves centum viginti quantum satis esset hominum, cumtamen non pluribus quam sexaginta opus esset, iussit utreliquiiis, qui in sexaginta navibus essent, duorum mensium stipendium solverent, aut navigareipsos. At hi cupientes remanere apud sua, dederunt quod imperaverat. Antimenes ea quae condi solebant propter vias regias a satrapis compleri iubebat secundum regionis illius legem. Quoties autem inopia laborabat vel exercitus vel alia multitudo, absque Rege, aliquo abs semisso vendebat ea quae condita erant.
§. 65. Cleomenes uno mense milites defraudabat. Accedente luna nova cum stipendium esset dandum militibus, accessit de industria navigio. Et deinde abeunte mense discedens navigio stipendium per solvebat. Posteasequente mense differebat solutionem usque ad alteram novam lunam. Milites autem quod patdo ante stipendium accepissent, quietierant: itaque. ille unum in anno mensem praeteriens, unius mensis stipendium militibus subtrahebat.
§. 66. Stabellius cum deberet milibus stipendium, convocatis ductoribus, sibi privatis nihil prorsus opus esse dixit: et quoties indigeat militibus, si illerum cuique argentum dederit, ita ad conducendum ex ternum militem eos posse ablegari. Et eastipendia quae militibus per solvere cogatur, se eis libentius esse daturum. Iussit igitur dimittere suos unumquemque, itaut manipulatim ex illa regione discedant. Ductores cum ea ex re lucri aliquid se facturos esse arbitrarentur, milites ita quemadmodum Stabellius praeceperat dimiserunt. Modico autem interposito tempore, congregatis ipsis: neque tibicinis absque coetu Musico, neque ductoris absque militibus usum esse dixit, iussitque eos regione illa excedere.
§. 67. Dionysius circum fana obiens, sicubi cerneret propositam mensulam auream aut argenteam, Boni eventus, cum infundere iussisset, praecepit illam auferri. Quae simulacra autem erant ciusinodi, ut ex tensa manu praeferrent pateram, eam adimere iussit, quod diceret se accipere. Pallia etiam aurea et coronas de simulacris detrahebat, dicebatque eis se et leviora et melius odorata dare velle, atque ita illis pallium linteum, et coronas violaceas circumdabat.
§. 1. OMnia quae hactenus dicta sunt de opibus colligendis, eo pertinent, ut aequa comprobentur, iniqua repudientur, nam ex iniquitate ditescere maximum est malum. Nihil vero adeo sanctum est, quod improbitas non violet. Omnis industria quae in negotio tam lubrico versatur, facile titubat, atque ex iusta iniusta efficitur. Sunt enim in tributis ut ostendi, multa iniquissima, ut in Chrysargyro, ut in vectigali leonum, in Caligulae prostibulis. Nec sufficit priora sustulisse, nisi a novis imponendis abstineas. Anastasius quidem Chrysargyron sustulit, sed [Gap desc: Greek words] induxit, tributum priore multo gravius, Nicephorus l. 16. c. 40. 41.
Nunc itaque modos alios, quibus opprimuntur in Re publica pauperes divitesque, recensebimus.
§. 2. Prima ratio praetetiam dictas est in moneta publica minuenda, augendaque. Non veteri illa fraude, quae patebat: sed nova, et subtiliore. Quis enim Hippiam imitatur, aut Leuconem, de quo recenset Polyoenus l. 6. stratagematum; Eum iussisse ut quilibet adferret nummos alia forma [Orig: formâ] excudendos, cum attulissentrecudit, et novam monetam duplici pretio esse iussit, sibi itaque dimidium retinuit. Damno vero cives affecit, quia apud ex teros non nisi consueto pretio accipiebantur, nec diuturna esse potuit, tam aberrans a communi aestimatione constitutio
Romanae Rei publicae necessitas extorsit, ut aliquando fere dimidia, aliquando plane dimidia parte cives privarentur. Plinius l. 33. 3.
Haec talia nemo nunc tentat, et frustra esset; non enim inter tot monetarios signi tantummodo, sed ponderis, et bonitatis rationem ducunt. Opus igitur artificiosa fraude permiscendis varie metallis.
Argentum purum quoque colligunt, opera etiam Iudaeorum, idque permiscent, ut interdum dimidio maius pretium efficiant. Hinc tot nummi adulterini, nummulique, qui passim vetantur, et obtruduntur. Romanos tamen imitatos Castellae Reges, aitnoster Mariana l. de ponderibus et mensuris c. 22. Et quidem tantae, varietatis causam inveniebam inopiam aerarii exstitisse, nam ea supplenda Reges saepe pondus et bonitatem monetae minuerunt valore antiquo retento. quod iniquum est, neque nisi asperrimis Rei publicae temporibus usurpandum: praesertim cum commercae impediantur mon ta adulterata, neque diuturua respiratio sit, sed brevissima novae pecuniae valore, cum pondere aut bonitate brevi etiam imminuto. Quod omnibus temporibus, et apud omnes gentes contigisse observamus.
Verum ut de nostratibus loquar monetis, continuas frandes multae leges latae non tam impediunt, quam malas ostendunt. Nec aliud fortasse efficiunt, quam ut quorundam magnatum [Gap desc: Greek words] (improbata artificiola) liberrime perstringere liceat. De his leges comitiorum Anno 1442. Francofurti. Anno 1512. Augustae. Anno 1500. ibidem. Anno 1512. Coloniae, Anno 1511. Wormatiae, Anno 1521. Nurnbergae, Anno 1526. Spirae, Anno 1529. ibidem. Anno 1530. Augustae Anno 1532. Ratisbonae ibidem 1555 [(reading uncertain: print faded)] . et 1559. et 1566. et 1582. Anno 1570. Spirae, et 1570. Haec fere notatu digna sunt
1. In aurca bulla Regi Bohemiae et electoribus ius monetae cudendae concedi.
2. Anno 1442. Fredericus III. Francofurti iussit auream monetam unius ponderis tantum cudi. Argenteam iubet recte cudi; poenasque imponit aliter facientibus, aut eos recipientibus.
3. Anno 1500. constitutum est, ut Nurnbergae certa, et constans monetae ratio instituatur, interea omnes officinae cessent.
4. Anno 1512. statutum, ut finitimi consimilem monetam cudant.
5. Cum in cudendis Batziis magnae fraudes committantur, et mali bonis misceantur, Anno 1524. Noribergae statutum, ne ante constitutam monetae rationem novi cudantur.
6. Anno 1551. multa recte Augustae constituta sunt, et pretia nummorum desinita.
7. Ne, qui ius monerae habent, officinas aliis committant.
8. Sub poena vivicomburii monetae adulteratio prohibetur.
9. Post varias dilationes tandem Anno 1559. a Ferdinando ratio nummi constituta est, qua omnes fraudes caventur, sed in usu hodieque manent, ut iam poenis tantum opus sit ad subtilia furta inhibenda.
§. 3. Huic affinis est fraus, et improbitas usurariorum. Antiquum hoc Rei publicae malum fuit, et nunc summum est, liberrime sub nomine lucri cessantis, damni emergentis, et collybistices pallio grassatur.
Statuendum autem est, omnem usuram, cum
Nummus gignit per fenora nummum
Esse illicitam. Non tamen usuram esse emptionem census; nam ius pecuniae in aliam transfertur, et ius annui reditus accipitur. Mutuum autem est, cum ius repetendae summae remanet apud mutuo dantem; cuius causa quidquid exigitur, furtum est. Potest tamen exigi, cum ex benevola concessione alteri facta damnum emergit, verum damnum, cuique alia ratione occurri non potest. Vel si lucrum verum, legitimum, quodque facturus erat, cesset. Nemo enim alterius commoda cum suo detrimento curare tenetur, manetque hic aequalitas, et iustitia, quae non vult mihi esse fraudi, quod alterilucrosum est.
§. 4. Usura omnino vetita est Exod. 22. Deut. 25. Levit. 25. 3. Psal. 15. 5. Ezech. 18. 17. Iure canonico 14. q. 3. et q. 4. Si quis Clericus usura, nec in sola pecunia consistens, sed omni in re, 14. qu. 3. pu tant; in ipsa etiam negotiatione 14. q. 3. Canonum, sive per se, sive per alium feneretur, ne se minus turpes esse putent, qui per Iudaeos fenus exercent. Omnibus denique prohibentur. Clericus usurarius, nec ad ordines admittendus 33. dist. Maritum, et 46. dist. Seditionarios. et 47. per totum. Si ordines habeat, est deponendus. 47. dist. Episcopus et seq. Immo ad usuram accipere nisi tempore necessitatis crimine non vacat, 83. dist. erret. 24. q. 3. non inferenda. 26. qu. 1. qui. Denique qui ufuras accepit, non vere paenitet, nisi usuras restituat. Haereticus iudicatur, qui id negat. cap. censuit. c. super.
§. 5. Civilibus legibus etiam prohibentur, de quo videndus doctissimus Gregorius Tolosanus, in Syntag mate iuris universi, aliique de quo mihi disputandum non arbitror. Neque enim usuras nunc multi defendunt, sed plures exercent. Quemadmodum inter tot milia furum, et peculatorum vix ullum invenias qui factum probet,
Sed melior a probant, deteriora sequuntur.
Mihi itaque monendus princeps, ut eas tollat. Causa prima est eius officium, nam impedire debet latrocinia, rapinas, furta, calumnias, tribunalium iniurias, ergo et furta usurarum. Romani feneratorem gravius, quam furem puniebant, nam hunc in duplum, illum in quadruplum condemnabant. Ex hac igitur causa iuste pecuniam colliget princeps, sienim Iudaeos, et Iudaizantes in quadruplum condemnet, non poterit illis deesse pecunia. Vitia temporum eum divitem sacient.
Hinc constat eos principes et civitates, qui Iudaeos ita tuentur, aut usurarios Christianos, et sinunt opprimi subditos, ut Iudaei ad ipsos habeant faciles aditus, sintque rei num mariae procuratores, gravi crimine se obstringere. Immo ad damna eorum neglectu contracta teneri. Haec igitur officii obligatio ex natura principatus oritur, sed in Germania multo magis. Nam omnibus Magistratibus mandatum est, ut feneratores esse non sinant. Anno 1500. in comitiis Augustanis ita consensu omnium Statuum edixit Maximilianus. §. de usurariis contractibus. Postquam etiam per contractus fenebres, aliosque periculosos, et indecentes, quos hactenus, utintelleximus, Christiani et Iudaei exercent, provinciis, populisque magna damna illata sunt. Statuimus, ordinamus, et volumus omnibus imperii statibus serio mandantes, ut eiusmodi fenebres, et periculosos contractus in eorum ducatibus, provinciis, dominiis, territoriis, et ubique sub convenienti poena [Orig: poenâ] prohibeant, etiam violatores serio puniant: Per haec etiam Ecclesiasticis, et saecularibus iudicibus, arbitris, iudicum consessibus, ut si eiusmodi fenebres, et inconvenientes et periculosi contractus ad eos deferantur, eos indignos, irritos, minimeque obligatorios esse decernant, et declarent, neque ullam exsecutionem permittant, aut adiuvent.
Nec excusatio adduci potest, anno 1530. eisdem verbis omnia repetuntur, et criminis enormitas demonstratur. et additur.
Postquam intelleximus in sacro imperio multiplices fenebres contractus, non modo immoderatos, sed etiam Christianae religioni contrarios, contra divinas, civilesque leges agitatos, atque etiamnum agitari. Ut cum octingenti floreni mutuo dantur, in litteris census ponitur summa mille florenorum, atque ita plus, quam quinque de centum pendunt; alii ob exigui temporis dilationem immoderatum interesse accipiunt, summam augent, commutantque contractum.
Haec tum constituta, anno 1532. et 1548. renovata, non satis virium habuere [Orig: habuêre] tantae iniuriae removendae: nam anno 1576. manet eadem querela: Non esse leges observatas, plebem longo tempore iniquis usurarum contractibus, et negotiationibus contradivinas, Caesareasque leges, et specialiter ad contemptum ordinis politici, multis modis ad extremam egestatem redactam, angustiatam, coactam.
Eadem quoque anno 1577. iterum inculcantur, ut nemo se magistratus excusare possit.
Alterum malum est ex paupertate nata seditio, et principum infirmitas, quamvis enim firma, suculentaque sint corpora, si pedes arthritide, aliave ratione infirmentur, stare non possmus: ita Res publica, cum populus usuris oppressus iacet, infirma est. Cum populus in sacrum montem secessit, infirma fuit Res publica, si vel exiguum hostem habuisset, de imperio actum erat. At secessionis causa erat, quod usurariorum rapinis populus exhauriretur, et pars civitatis partem premeret. Plura exempla obvia sunt, nec hodiernis destituimur. Rem breviter attingam, magistratus eam suo momento ponderet. In imperio Romano sunt urbes liberae, et principes. Liberae urbes non tantum ab iniuriis usurariorum affliguntur, sed ita habent affectos cives, ut nisi imperatorem timerent, ludaeos, usurariosque Christianos, et quos ex magnatibus eorum patronos arbitrantur, ut eicerent, vel etiam, si auctor esset, vita privarent. Et quamquam nec ordine, neciure ullo id populus faceret, occasionem tamen magistratus dedisse censeretur, non compescendo usuras, immo exsecutionem contra iura divina, humana, contra tot leges comitiorum imperialium, urgendo. Nec tuti principes, quos norunt a Iudaeis protectionis causa pecuniam accipere, praesertim vero illi, quorum quaestores familiares illis usurariis esse vident.
§. 6. Cum usurae approbantur, id fit ratione alicuius legitimi contractus, non autem ratione mutui, cum permittuntur, id fit ad maiora mala evitanda. Ita Tolosanus libro 22. capite tertio. §. 20. Ceterum in omni iure invenimus, et aliquando usuras permissas incertis rebus, et causis, et personis, et modis negotiandi. Non tamen idcirco approbatas dicere oportet, sicuti Deus ob duram cervicem Iudaeorum illis permisit repudium, sed non approbanit. Tanta enim hominum est improbitas, ut omnino a nomotheta tam bene emendari Vel purgari non possit, ut scoriae aliquid perpetuo non remaneat: aut, si omnino tollere velit, in peius vitium non degeneret: in quo discrimine peius malum evit andum est, et fugiendum. Hoc modo inusuris, si vetantur omnino, facit divitum pessima avaritia et crudelitas seu immisericordia, ut malint potius arca nummos rubigini conimittere, quam iuvare gratis indigentes: vel si mutent gratis, itatruculenter repetunt, ut omni inquietudine debitores insestent. Proinde et modus quidam fenerandi permissus propter pervicaciam creditorum, et adiuvandam inopiam debitorum. Consider amus itaque in usur arum permissiove, res, personas, et taxationem. Res in quibus permitti dicuntur usurae, comprehenduntur his versibus:
Feuda, fideiussor, pro dote, stipendia clerit
Venditio fructus, cui velles iure noceri.
Vendens sub dubio, pretium post tempora solvens,
Poena, nec in frandem, lex commissoria, gratis
Dans, socii, pompa, plus sorte modis datur istis.
Quae omnia late explicantur et probantur a glossa, et Henricho Bohic, in cap. conquestus de usuris, Ioanne Fabro, Angelo de Clavasio, Baldo, Fulgosio, et Iasone Hostiensi, Chassaneo. Istit tamen casus non proprie pertinent ad mutuum, et ideo neque ad usuram illam illicitam pecuniae ex mutuo, sed vel ad iustam negotiationem rationemque eius quodinterest, vel ad poenam, seu ad moram plectendam debitorum alio modo quam ex mutuo.
§. 7. Remedia tanto, veteri, communi, et pernicioso malo dudum quaesita, legibulque constituta, sed potentia usurariorum, digladiationes aliorum, bella, et discordiae principum, atque nobilium quorundam, et optimatum egestas contra leges obtinuit. Sed tamen opponendae leges, et poenae. Primo usurarios patria pellendo. haec efficacissima ratio est. Tabularum duodecim legibus cautum est, ne usura nisi unciaria, hoc est centesima pars, solveretur utait Tacitus, postea res ad ducentesimam, semiunciariam, rediit.
Postea tota vetita est, et multis senatusconsultis itum obviam. Maxima habita est centesima, quod singulis calendis centesima pars summae capitalis daretur, hoc est centum mensibus totum, quod si [Gap desc: Greek words] fieret, ut usurae non solutae in sortem computarentur, multo citius summa capitalis recipiatur. Sed res est, quae moderationem vix capit, exscindendum est malum, itaque Iudaeos aut expellendos esse censeo, aut aliis rebus occupandos, nec permittendum, ut minimum fenus accipiant. Sed ego pellendos arbitror Iudaeos, nec me movet, quod multi principes eos retinent, quia multi iustissime pepulerunt. Itaque illis qui retinent non facio iniuriam; quia qui retinendos censent, eos, qui dimiserunt, non offendunt.
Rationes sunt multae et graves.
1. Tamquam venenum, et pestes e visceribus Rei publicae eici, depellique debent, quorum unum est, atque unicum studium, ex furtis, rapinis, fraudibus, imposturis vivere, quique nullam rationem honeste vivendi habent, vel habere possunt, manente illo rei publicae statu. At Iudaei tales sunt; eliminandi igitur e Re publica. Maior propositio verissima est, nec ab ullo negatur, nisi cum maius periculum oritur ex eorum exilio, ut si multitudine, potentiaque valeant, ut seditionem aut bellum movere possint. Hic vero periculum illud adeo non est, ut maxima gloria futurus sit princeps, quicumque Iudaeos expulerit, in oculis ac manibus eum populus ferret. Assum ptionem docet experientia. Nam imprimis tam acerbo Christianos odio persequuntur, ut quacumque in re possunt illis detrimento sint. Deinde licitum sibi arbitrantur, omni genere fraudum circumvenire Christianos, et quamvis aliquando prosint, hoc tamen eo faciunt, ut gravius noceant, quemadmodum et damnati spiritus, commoda quaedam in speciem miserrimis hominibus offerunt, ut in vera exitia praecipitent. Tertio. Honeste vivendi, vel ex licito lucrum faciendi in Germania illis potestas negatur. Non agros, non vineas colunt, non artes exercent, non negotiantur, quid igitur superest nisi fraudes? Hinc in omnem fraudandi occasionem sunt intenti, et ut inquit Ioannes Psefferkorn, Omnia scrutantur, et quasi canes lucrum ex qualibetre odorantur, modos et praxeis exponit, qui illis usus est, Ioannes Pfefferkorn, qui non modo vidit, sed etiam exercuit.
2. Qui sua improbitate omnibus sunt odio summo, etiam principes suos protectores faciunt invisos, si eorum contractibus patrocinium praestant, eiciendi sunt. Tales autem esse Iudaeos omnium aetatum experientia docuit. Nec hodierna exempla diversa sunt nobilissimarum civitatum, quae in Iudaeos insurrexerunt. Nec magistratus tutus fuit, nisi metu Caesarris, quo per bella civilia, aliasque; occasiones sublato sut in praesentissimo periculo, non modo fortunarum, sed etiam virae Iudaei. Quin magistratuidura necessitas, vel eos deserendi contra pacta conventa, vel contra omnia odia defendendi incumbit. Publicos itaque usurarios, si sapit, mature fugabit, bona eorum quae ex usuris constant, veris dominis restituet, cetera sibi tamquam fisci retinebit. Furtum enim redhibitione, et confiscatione punitur.
3. Causa porro, cur tanto detrimento Rei publicae pestis illa retineatur, triplex esse potest. 1. Principum, et aerarii utilitas, quia vectigalibus onerantur. 2. Commodum subditorum, quia mutua pecunia egent. 3. Ipsorum Iudaeorum, ut ad veram religionem convertantur.
At omni in causa falluntur principes. Primo enim si abessent Iudaei et feneratores, plus praesidii conferre possent cives, nunc enim et hoc quod Iudaei conserunt, de iniuria civium est quos dolo, fraudeque exhauriunt, et praeterea, ipsos Iudaeos alere, et locupletare coguntur. Quae enim civitas est, quae non libenter id quod Iudaei fisco pendunt, in duplum reprae sentura sit, si magistratus Iudaeos expellat? Non pertinet igitur ad utilitatem publicam callidos illos fures alere, ut cum decem aureos contulerint, mille, et mille quidem modis surentur. Hic igitur error politiae est ingens, ad publicorum feneratorum rapinas, hoc est, hebdomadarios, menstruos, annuos census connivere, atque hac ratione subditis extorquere fortunas, ut eae in ius feneratorum abeant, aerarium aliqua portione aspergatur. Abeant inquam universa, ut olim Romae; et verissimum est, quod monet Gregorius Tolosanus, Ita divitum immisericordiam saevire, soenus fenori. et lucrum lucro inici, ut si ex arbitrio feneratorum res ageretur, brevi futurum, ut omnes facultates, patrimonia, atque ipsae personae in duionem ipsorum venirent. Hincviri prudentes sua commoda non aestimantes, imovere de illis iudicantes, in feneratores severi fuerunt. Tabulas eorum combussit Agis dux Atheniensis. Alexand. ab Alex. l. 1. genial. dicrum. o [Orig: ô] utinam nunc multos ei similes habeamus. Severior Gallia, quae olim Iudaeos regni finibus ex terminavit, et feneratorum immanium furaces dextras detruncavit. Cato omnes usurarios Sardinia expulit, Livius l. 32. Ego sane sententiam eorum Iurisconsultorum, qui usurarios criminaliter puniendos censent, improbare nullo modo possum; ita Molin. de usur. num. 156. aliique. Nollem eorum conditionem esse meliorem, quam furis manifesti, eadem est iniuria, nisi quod haec speciem iuris induit. Venenarius latrone gravius punitur, et cur artificiosi fures retinentur? Nec satis est omnes usurarios. eorumque adiutores infames esse, nam infamiam bene divitiis compensari putant; Iam
Plurimus auro Venit honos.
Per populum, et famam nummos congerunt, et sibi plaudunt, cum eos contemplantur in arca.
Non igitur aerario consulunt, ne illi quidem, qui minore sub censu pecunias accipiunt, deinde maiore apud Iudaeos ponunt. Dicuntur enim esse Christiani quorum Iudaei sint institores, et propolae usurarum. Legitimo censu et cautione accipiunt a Christianis pecunias, in singulos annos quinque pro centum, Iudaeis deinde eandem elocant, et accipiunt octo, vel decem, illi vero etiam lucellum suum sibi vindicant, ut saepe 15. aut 20. in centum dentur. Nec tamen sic infamiam fugiunt, nam Iudaei palam, clareque fatentur, Christianorum esse pecunias, et se usurarum tantum esse administros. Non consulunt illi aerario suo, quia civitates opprimunt, odia colligunt, cum tamen honesta negotiatione plus lucri facere possent. Nec dissimilis ratio est eorum ab ea, quae fuit Tiberii imperatoris; Praesides ille egentes, callidos, avaros, rapaces constituebat, quos deinde spoliis provincialium opimos trucidebat, et spolia fisco inferebat, qua quidem in re initio tamquam iustus, et severus imperator diu latuit, verum cum animadversa fraude, omnia ad Tiberium redire cernerent, dixerunt; Eum praesidibus velut spongiis uti: quos aridos proumuinciarum
opibus immitteret, plenos exprimeret. Sic nostrae Germaniae nonulli Iudaeos Laverniones, harpacticosque percursores libere grassari sinunt, ac deinde illos ipsos exprimunt, ut aerarium iniustis opibus stipent.
Altera ratio ut pauperum necessitatibus consulant, non modo falsa est, sed plane contraria. Pauperes enim bonis omnibus, quae residua sunt, evertuntur. Nec affirmare dubito singulis annis in Germania aliquot milia civium fenore exhauriri, maiusque id malum esse, quam si singulis annis insignis aliqua civitas everteretur. Nunc enim sensim tamquam per febrim erogantur. Lucullus ex Asia sustulit, quia videbat fertilissimam provinciam ad paucos redigendam. Quomodo igitur subditis utilis est, quo inducitur
Sceleri proclivis egestas:
Plusquam centum milia Iudaeorum in Germania omni fraudum genere vexant Christianos, in his fere nemo est, qui non aliquem ad incitas reducat, quod sraliquis id non facit, multi tamen plures affligunt, centum ergo milia ab his circumveniuntur, quomodo ergo pauperibus per Iudaeos consulitur?
Quomodo Othoni utilis fuit usura depensa, cum publice fateretur, se nisi principem stare non posse. Nihil referre an in acie ab hoste, an in foro sub creditoribus caderet.
Verum non aequabat veterum saevities immanitatem, qua hodie medulla Christianorum exsugitur. Hinc illae querelae multorum. Ideo Iudaeos fenerari, quia nullus offert munera principibus, ut hoc scelus vetent. Iul. Clar. recep [(reading uncertain: print blotted)] . sent. l. 5. §. usur. num. 7. Videatur et Covar. l. 3 c. 1. nu. 8. Haec etiam sententia est canonum exhauriri facultates Christianorum per usuras Iudaeorum.
Tertia causa fuit, ut converti ad fidem possiut. Verum hac ratione obstinatissimi redduntur. Cuius causae tres sunt.
Prima. Quod humanum genus disiungit, bella litesque excitat, est odium, hoc inter Christianos et Iudaeos durat perpetuo, quia causa non tollitur; Causa odii Iudaeis est, quia Christum supra omnia oderunt, illique in dies singulos maledicunt; deinde quia se vident Christianis esse odio. Naturale autem est inimicosodisse, novis autem quo tidie facibus ignis ille accenditur, cum scommatis sannis, conviciis a Christianis excipiuntur, divexanturque. Nec Christianorum odia cessant, cum enim cottidie eos ante oculos vident insultantes, pauperum spoliis lautos, suis inhiantes, non magis amare possunt, quam agnus lupum, aut columba accipitrem, itaque nec de conversione illorum Christiani loquuntur, nec Iudaei audire sustinent. si aliis laboribus agitentur; et ipsi ad mentem redibunt, et misericordia Christiani eos prosequentur.
Altera causa est, quod nunc permissu, aut conniventia principum fenerandi, decipiendique, et rapiendi crimina habent impunia, immo quo maiore sunt odio, et opinione nequitiae apud Christianos, hoc magis apud suos gloriantur. Quemadmodum miles ille gratissimus est Imperatori, et commilitonibus, qui plurimum nocet hosti; Hinc est atrocissimum illud, quod de Ierosolymis captis historiae referunt, emisse Iudaeos a victoribus mancipia Christiana non ad usum, et obsequium, sed ut in illis torquendis, et longa morte necandis crudelissima se voluptate oblectarent. Hinc eorum in Christianos pueros immanis atrocitas, cum anno 1236. Fuldae, anno 1380. Hallae Suevorum, anno 1429. Ravesbergae, anno 1475. Tridenti, alias alibi innocuos pueros multis, minutisque vulneribus conciderunt, ut ostenderent, odium non esse nostrorum vitiorum, quae eorum sceleribus vincuntur, sed generis, sed religionis. Haec quamvis non tolerentur a Christianis principibus; non alia tamen puniuntur, cum longa fame, et pudenda tabe non modo pauperes, sed nobiles etiam familias occidunt. Christianum saltem fama, ignominia, separatio, excommunicatio a scelere publico revocant, Iudaeos haec omnia ad audendum incitant, et crimina fenerandi, quia sibi apud improbos gloriae esse vident, etiam in conspectu esse gaudent.
Tertia causa est omnium gravissima; qua sublata magna eorum multitudo Christiana sacra susciperet; Nempe restitutio male partorum. Neque baptismus aut religio alienarum rerum detentionem admittit. Zachaeus conversus si quid aliquem defraudavi reddo quadruplum, inquit. Dura igitur conditio Iudaeis videtur, thesauros quos vel magna parte, vel universos per iniuriam congesserunt, dimittere. Si licitis operis omnia lucrarentur, suscepta religione res sibi suas retinerent, et solum esset exuenda perfidia, nunc opes abiciendae sunt, propter quas multi a fide, et pietate deficiunt. Hic ergo remora est, quae magnam partem detinet, haec igitur qui permittunt, pluribus eos vinculis perfidiae, et contumaciae illigant. Nam ne restituant ablata concedere Ecclesia non potest, quia Dei praeceptum est. Vere Alexander 3. Episcopo Panormitano, in appen. Conc Later. 3. par. 16. §. de usuris c. 1. Super eo quod a nobis tua discretio postulavit, utrum possit in recipienda pecunia ad usuram, fieri dispensatio, ut pauperes qui in Sarracenorum captivitate tenentur, per eandem possint pecuniam liberari: praesentibus tibi litteris duximus respondendum, quod cum usur arum crimen utriusque testamenti pagina detestetur, super hoc dispensationem aliquam non vidimus admittendam, quia cum scriptura sacra prohibeat, vel pro alterius vita mentiri, multo magis prohibendum est, ne quis in redimenda vita captivi usurarum crimine involvatur.
Eodem modo Concilium Basileens. sess 19. quod tamen bona incerti Domini, cum ignorat bona fide Iudaeus, cui sint restituenda, in conversionis favorem illi permittit Si quis eorum ad fidem Catholicam converti voluerit, bona sua quaecumque habet mobilia et immobilia ei int acta illae saque permaneant. Quod si huiusmodi bona ex usura, aut illicito quaestu fuerint acquisita, ac notae sint personae, quibus foret de iure restitutio facienda, (quia non dimmittitur, nisi restituatur ablatum) illis restitui omnino oportet. His vero personis non exstantibus, quia talia per manus Ecclesiae in pios essent usus convertenda, haec sancta synodus vicem gerens univer salis Ecclesiae, in favorem concedit suscepti baptismatis tamquam in pium usum apud ipsos remanere debere, sub poena divini anathematis tam ecclesiasticis quam saecularibus interdicens, ut nullam super his, quovis quaesito colore, molestiam inferant, aut inferri patiantur, sed magnum se fecisse lucruin existiment, dum tales Christo lucrati fuerint. Et quoniam, ut scriptum est, qui habuerit substantiam mundihuius, et viderit fratrem suum necessitatem habere, et clauserit viscera sua ab eo, quomodo charitas Dei manet in ipso? Si ipsi conversionis tempore inopes aut indigentes fuerint, per viscera misericordiae Dei nostri omnes tam ecclesiasticos quam saeculares haec sancta synodus exhortatur, ut ipsis conversis manus porrigant adiutrices. Ipsi quoque dioecesani non solum
Christianos ad subveniendum illis exhortentur, sed tam de reditibus Ecclesiarum, prout poterunt, quam de his quae ad pauperum usus per ipsos convertenda devolvuntur, huiusmodi neophytos sustentare non neglegant, ipsosque a detrectationibus, contumeliis, paterna affectione defendant. Et quoniam per gratiam baptismi cives sanctorum et domestici Det efficiuntur, longeque dignius sit regenerari spiritu, quam nasci carne, hac edictali lege statuimus, ut civitatum et locorum, in quibus sacro baptismate regenerantur, privilegiis, libertatibus et immunitatibus gaudeant, quae ratione dumtaxat nativitatis et originis alii consequuntur. Curent in super sacerdotes baptizantes, et hi qui de sacro fonte suscipiunt, tam ante baptismum, quam post, illos in articulis fidei, ac legis novae praeceptis, catholicaeque Ecclesiae ritibus diligenter instruere.
§. 8. Quid porro hac in praxi canones sancti constituant in gratiam magnatum, et eorum qui illis a consiliis sunt, adiungam. 1. Nullus potest sine scelere cogere quempiam ut usuras persolvat, ratio naturalis est; quia quod meum est, nulla legitima causa data, non teneor tradere alreri. Lex Ecclesiastica est: (in appen. Later. 3. par. 16. c. 4.) Debitores (inquit Alexan. 3.) autem ad solvendas usuras, in quibus se obligaverant, cogi non debent, nisi eas iuramento solvere teneantur. Si vero de ipsarum solutione iuramentum fecerint, cogendi sunt Domino reddere iuramentum, ut a creditoribus absolvantur: et cum usurae solutae fuerint, creditores ad eas restituendas Ecclesiastica [Orig: Ecclesiasticâ] , si necessefuerit, cogendi sunt severitate.
Et c. 15 Cum sicut tu asseris, manifestos usurarios, scil. qui in illo decesserunt peccato, communione altaris et Ecclesiastica, iuxta decretum nostrum nuper in Concilio promulgatum, praeceperis sepultura privandos, donec reddant quaetam prave receperint: quidam eorum dicunt ad solvendas perceptas usuras, proprias non sufficere facultates: alii vero promittunt se partes usurarum quas habent prae manibus, reddituros: sed alias quas extorserunt usuras, cum de his possessiones comparatae sunt, et eorum filiis vel parentibus traditae, se non posse reddere profitentur. Alii vero ad excusandas excusationes in peccatis, imprudenter affirmant, illas dunt axat usuras restituendas, quae sunt post interdictum nostrum receptae, nec aliquos ad solvendas usuras, quas ante interdictum receperant, debere compelli. Super his discretioni tuae respondemus, quod sive ante, sive post interdictum nostrum usuras receperint, cogendi sunt sub poena quam statuimus in Concilio, eas his, a quibus extorserint, vel eorum heredibus restituere: vel his non superstitibus, pauperibus erogare, dummodo in facultatibus habeant, unde ipsas restituere possint, cum iuxta verbum Beati Augustini, non remittatur peccatum, nisi restituatur ablatum. Illi autem qui non habent in facultatibus, de quibus usuras valeant restituere, non debent poena illa multari, cum eos nota paupertas excuset. Possessiones vero quae de usuris comparatae sunt, vendi debent, et ipsapretia his a quibus usurae extortae sunt, restitui, ut sic non solum a poena ista, sed etiam a peccato, quod per usurarum extorsiones incurrerunt, possint liberari.
Et c. 6. ad Wintoniensem Episcopum. Super ea quod nos consulere voluisti, utrum clericus sit cogendus usuras creditori solvere, prudentiae tuae taliter respondemus, quod cum periculosum sit omnibus Dei fidelibus usuras recipere: ad earum solutionem nullus Christianus est cogendus, nisi iuramento vel fide eas solvere teneatur: sed potius creditores ab usurarum exactione, Ecclesiastica debent coerceri sententia.
Denique prolixius ad Archiepiscopum Cantuariensem. Ad nostram noveris audientiam pervenisse, quod cum Petrus de Ursiton tempore guerrae, quae fuit inter carissimum filium nostrum Henricum illustrem regem Anglorum, et filios eius, quibusdam hominibus pro tuitione regni Francorum, pecuniam certae summae permutasset, ab eis quasdam possessiones et reditus recepit in pignus. Ipsos etiam sibi iuramenti religione adstrinxit, quod ei super possessionibus et reditibus illis donec sibi mutuatam solverent pecuniam, nullam molestiam vel gravamen inferrent. Licet autem de possessionibus illis et reditibus praefatus Petrus nondum sortem suam sicut asserit, deductis expensis, receperit: quia tamen tu frater Archiepiscope propter hoc eum vinculo excommunicationis adstrinxisti, exinde cogimur litteras nostras vobis destinare, praesertim cum ipse sicut asserit, forte velit esse contentus. Inde est quod fraternitati tuae consulenti etc. quatenus percepta a praefato P. sufficienti cautione, quod exinde mandato vestro debeat parere, ipsum contradictione et appellatione cessante, a sententia qua tenetur, auctoritate nostra penitus absolvas: et deinde debitores qui sibi praedictas possessiones et reditus contra iuramentum suum subtraxisse dicuntur, si ita est, Ecclesiastica censura compellas, ut possessiones illas et reditus eidem Petro dicto, appellatione cessante, restituant: nec sibi de cetero contra iuramentum molestias inferant, donec ei pecunia solvatur. Quia non est tutum cuilibet, sed periculosum potius religionem infringere iuramenti. Cum autem praedicto P. pecuniam suam, sicut iuraverunt, persolverint, vos ipsum ad restituendum quidquid eum novis deductis expensis, ultra sortem recepisse constiterit, studiose monere curetis et diligenter inducere: et si commonitus id non fecerit, ipsum remoto appellationis obstaculo, in eandem excommunicationis sententiam reducas: quia sicut periculosum est debitoribus suum infringere iuramentum, ita non minus periculosum est creditoribus, retinere quod pro usuris receperunt, cum sit usurarum crimen detestabile plurimum et horrendum, et utriusque testamenti pagina condemnatum.
Has poenas convenire in magistratus et Res publicas, quae usuras reddere compellunt, certissimum est. Quin etiam ipsi magistratus ad restitutionem tenentur. Qui enim contra legem meam dat alteri, aliumue quo minus reddere compellatur, potentia defendit, ad compensationem damni tenetur. Hoc autem mandatum est principibus, ut gravari non sinant Christianos, legibus civilibus, et totius Ecclesiae iussu. Concil. Lateran. sub Innocentio III c. 67. Quanto amplius Christiana religio ab exactione compescitur usurarum, tanto gravius super his Iudaeorum perfidia inolescit, ita quod brevi tempore Christianorum exhauriunt facultates. Volentes igitur in hac parte prospicere Christianis, ne a Iudaeis immaniter aggraventur, synodali decreto statuimus, ut si de cetero quocumque praetextu Iudaei a Christianis graves, et immoderatas usuras extorserint, Christianorum eis participium subtrahatur, donec de immoderato gravamine satisfecerint competenter. Christiani quoque, si opus fuerit, per censuram ecclesiasticam, appellatione postposita, compellantur ab eorum commerciis abstinere.
Principibus autem iniungimus, ut propter hoc non sint Christianis infesti, sed potius a tanto gravamine Iudaeos studeant cohibere.
Ac eadem poena Iudaeos decernimus compellendos ad satisfaciendum ecclesiis pro decimis, et oblationibus debitis, qua a Christianis de domibus, et possessionibus aliis percipere consueverant, antequam ad Iudaeos quocumque titulo devenissent, ut sic ecclesiae conserventur indemnes.
Hoc mandatum etiam in Consilio Viennensi sub Clemente 4. repeditur. Adicientes ut si de cetero quocumque praetextu Iudaei a Christianis graves seu immoderatas usuras extorserint, Christianorum eis participatio subtrahatur, donec de immoderato granamine satisfecerint competenter. Unde Christiani, si opus fuerit, per censuram Ecclesiasticam compellantur, ab eorum commerciis abstinere. Principibus autem iniungimus, ut propter hoc non sint Christianis infesti, sed potius a tanto gravamine Iudaeos studeant cohibere. Si vero Sacramentum altaris ante domos eorum deferri contigerit, ipsi Iudaei audito sonitu praevio, intra domos suas se recipiant, et fenestras ac ostia sua claudant, hoc etiam in quolibet die Parasceves per Praelatos Ecclesiae facere compellantur. Ne praesumant de fide Catholica cum simplicibus disputare, nec filios et uxores Iudaeorum ad fide Christianam venientium invitos audeant detinere. Nec Christianos ad Iudaismum alliciant, aut aliquo ausu temerario circumcidant, nec Christianos infirmos visitent, vel circa ipsos exerceant opera medicinae. Synagogam novam non etigant, et si quas erexerint, eas removeant aut deponant. Vetustam, si opus fuerit, reficiant, non ampliorem, pretiosiorem, seu etiam altiorem. Carnes in Quadragesima quando Christiani a carnibus abstinent et ieiunant, aperte vel publice non deportent [(reading uncertain: print faded)] . Praecipimus autem Episcopis, ut ad haec omnia observanda in singulis articulis Iudaeos per ab stractionem communionis Christianorum compellant. Ipsos quoque principes ac iudices eorundem districtius admonemus, ne Iudaeis Statuta nostra servare nolentibus alicuius protectionis seu defensionis favorem impendant, sed si aliqua eis a Praelatis Ecclesiasticis iniungantur, ea fideliter exsequantur, alioquin introitum Ecclesiae et communionem divinorum officiorum sibi noverint interdictam. Volumus etiam et sub poena excommunicationis praecipimus, ut Dominus electus Saltzburgens. eiusque Suffraganei nec non et Episco pus Pragensis has constitutiones nostras sigillo nostro sigillatas habeant, easque singulis annis in Synodis Episcopalibus et in provinciali Concilio faciant recitari, et diligentius observari, et ea quae tangunt laicos, faciant per parochiales Ecclesias suarum dioecesium publicari.
Verum omnia ista, et minutatim persecutus est, Ioan. 22. in Conc. Raven. 4. Rubr. 15. Usurarum voraginem utriusque testamenti pagina reprobatam, in nostra provincia reprimere cupientes, denunciamus, seu declaramus, hoc sacro approbante Concilio, omnes usurarios manifestos, donec de usuris, prout patiuntur facultates eorum, plenarie satisfecerint, vel de satisfaciendo pro suarum viribus facultatum, idoneam praestent cautionem, fore communione altaris, et Ecclesiastica sepultura privatos; eorumque oblationes recipi non debere, nec ipsos absolvi posse: testamenta quoque ipsorum non valere, sed esse irrita ipsoiure. Omnes etiam, qui huiusmodi usurariis communionem altaris, ac corpus Christi tradiderint; aut eos ad Ecclesiasticam admiserint sepulturam, donec ad arbitrium Ordinarii loci satisfecerint, ab officii sui exsecutione decernimus seu declaramus esse suspensos. Adicientes, ut poenae huiusmodi subiaceant omnes, qui tales usurarios [(reading uncertain: print faded)] absolverint, aut ad communionem altaris admiserint, sive testametis, aut sepulturae interfuerint eorundem. Tabelliones quoque de mutuis et contractibus usurariis, vel in fraudem usurarum initis, instrumenta conficientes, vel recipientes scienter, quibus usurariis poenis, subiaceant, ipso facto. Ceterum in recipienda ab usurariis paenitentibus, de usuris restituendis, cautione praedicta, hanc haberi volumus, et observari cautelam, ut ante omnia per confessionem usurarii, vel per librum, vel libros rationum eius, aut per testes, sive instrumentum, vel aliquo alio modo fiat certa, et manifesta, si poterit, receptarum quantitas usurarum, non earum tantum, quae ab incertis, verum etiam quae sunt a certis universitatibus et personis extortae. Si vero id non sit possibile, arbitretur, et moderetur quantitatem hu usmodi, is, qui ex vigore praesentis constitutionis recepturus fuerit cautionem huiusmodi, secundum rectam conscientiam, ex fama, seu vicinorum testimoniis, aut ex coniecturis aliis verisimilibus informandam. Ubi vero per postas libri usurarii non apparuerit, per petentem sibi usuras restitui de usuris solutis, si petens habuerit instrumenta originalia vel exemplaria sumpta de originalibus communis civitatis, vel loci illius, in quo contractum fuerit debitum mutui recepti ab usurario, aut alterius obligationis cum illo contractae, vel cum alio pro eodem, et instrumentum solutionis, seu liberationis, vel confessionis, solutio usurarum praesumatur et iudicetur: et ipso mutuo, vel obligatione a die contracti debiti seu oblationis, usque ad diem instrumenti confecti solutionis, et ab illo extorsisse usuras, tot denarios pro libra singulis mensibus, quod declarare voluerit Dioecesanus Episcopus, aut eius Vicarius, vel Paenitentiarius, si ipse usurarius in dicta cautione non declaravit, et dixit quot denarios accipiebat pro libra singulis mensibus. Quando autem solutionis instrumentum, aut scriptura non apparuerit, tunc iudicetur, usuras per sex menses usurarium extorsisse ab illo, ex illo mutuo, seu obligatione secundum rationem et taxationem praedictam, pro mense quolibet: dummodo appareat per postas libri, vel alio modo legitimo mutuum, vel obligationem fuisse contractam: Quo facto, permittat sollemniter, et iuret usurarius, ei, qui; ut permittitur; hanc receperit cautionem curiae Ordinarii loci, ubi usurarius fuerit, omnium quorum interest, vel intererit nomine, quod ipse, per se ipsum, si poterit, vel alium, seu alios, et in praesentia Vicarii ordinarii praedicti, vel eius paenitentiarii, vel alterius de curiae licentia, sine difficultate qualibet, de usuris a se receptis, et a parte sua, ceterisque personis, quorum hereditas ad ipsum pervenerit, et de aliis male ablatis, et illicite acquisitis per usurariam pravitatem, usque in quantatem aestimatam, et etiam maiorem, si de maiore constiterit, satisfaciet eis, a quibus eas ipse, vel illi receperunt, aut eorum heredibus, si potuerunt reperiri: et residuum, de quo, cui restitui debeat, non constabit; Ordinario, vel Vicario, seu Paenitentiario ipsius Ordinarii libere, assignabit, pauperibus erogandum, iuxta Ordinarii arbitrium, sine strepitu iudicii, et figura. Et quod nihil dicet, vel allegabit, vel faciet per se, sive per alium, propter quod ipsius curiae processus, sententiae, vel praecepta impediantur, aut quomodo - libet retardentur circa ipsarum usurarum, et illicite acquisitorum modo praedicto restitutionem: speciali pacto se, et suos heredes, et bona obligans ad praedicta, et renuncians expresse, specialiter et generaliter omnibus exceptionibus, iuribus et defensionibus, secundum libitum, et expressionem recipientis huiusmodi cautionem. Sed pro his attendendis, et restitutione, et assignatione; ut praemittitur, faciendis; obliget omnia bona sua, illa se constituens precario nomine dictae curiae possidere: omnimodam licentiam concedens, et liberam potestatem ipsi Curiae, et recipienti cautionem praedictam, pro ea; apprehendendi distrahendi, et alienandi de ipsius bonis libere, ac impune, auctoritate propria, et contradictione non obstante cuiusquam, quidquid et quantum, et ubi voluerit ipsa Curia, usque ad integram
restitutionem, et satisfactionem praedictorum. Et eorum occasione renuntiet etiam usuris, et sibi promissas remittat, ac iuramenta sibi pro eis solvendis, vel non recipiendis, seu repetendis praestita, relaxet, reddat, aut saltem reddere promittat: et iuret, quod libros, et quaternos rationum suarum, et instrumenta usuraria, quae habebit, vel habere poterit; absque dolo vel fraude, diminutione, sive subtractione, Ordinario, vel eius Vicario, seu certo nuncio dabit, et consignabit per se vel alios, pro eodem. Assignet etiam pecuniam quam habet, vel faciat depositum, si poterit, ad arbitrium Ordinarii, seu Vicarii, vel Paenitentiarii ipsius: quod quidem in cautione ipsa venire censemus.
Damnet etiam heredes suos futuros, sub poena hereditatis admittendae, ad eadem facienda: ipsi heredes, si praesentes fuerint, eadem se facturos sub poena, et sub religione promittant, et iurent: Det praeterea, si poterit, pignora, vel saltem fideiussores idoneos, qui ad praedicta eodem modo, et sub eisdem poenis, et tenoribus obligent principaliter se, et sua, constituentes se principales debitores in praedictis, renunciantes epistolae D. Hadriani, beneficio novarum constitutionum de fideiussoribus, et omni alii defensioni, et iuri, ad arbitrium recipientis cautionem eandem, ex pacto speciali: praestantes simile iuramentum. Haec autem praecipimus fieri coram sacerdote parochiali, et testibus fide dignis, ac notario publico, de Ordinarii, vel Vicarii, aut Paenitentiarii ipsius mandato, qui recipiat praedictas promissionem, et obligationem, renuntiationem et cautionem, et cetera supradicta, de his conficiens instrumentum. Denique cautionem ipsam per singulas ordinariorum Dioeceses, ubi Ordinarius, vel Vicarius, praesens non adesset, recipiat Rector parochialis Ecclesiae, in qua Usurarius habitabat, vel notarius publicus in sacerdotis defectum: qui infra mensem teneatur haec denunciare loci Ordinario, vel eius Vicario. In civitate vero nullus omnino absque ordinarii, vel Vicarii, seu poenitentiarii ipsius licentia speciali, nisi forte parochialis sacerdos, ubi non poterit requiri adhaec cura Ordinarii, superveniente subito casu mortis, de illa recipiendase intromittere praesumat [(reading uncertain: print faded)] : alioquin poenam X. libr. Ravenn. incurrat, absque satisfactione debita minime relaxandam: Illos namque quoad praedicta, declaramus usurarios manifestos de quibus per parochiam, quam in habitaverint, vel ubi morerentur, fama fuerit extorsisse usuras, vel ipsorum confessione, aut per idonea argumenta, seu alio modo legitimo apparebit. Constitutionem quoque praesentem, omnes parochialium Ecclesiarum Rectores; etiam si collegiatae fuerint; habeant, legant, et intellegant: usurariorum poenas praedictas frequentius in suis Ecclesiis publicantes, et suas cautius evitantes, si Divinam, et nostram effugere cupiunt ultionem.
Multa etiam de hisce sunt in Germania constituta Concil. Salisburgense sub Euerardo Episcopo tempore Martini 5. eadem statuit, atque insigne statutum D. Pilgrini Episcopi renovat. Usurarii, postquam a suis rectoribus trina monitione fuerint nominatim moniti, si infra mensem non destiterint, eo ipso excommunicationis sententiam incurrunt. Et Ecclesiarum Rectores et Praelati tenentur suos subditos, manifestos usurarios monere et inducere, ut infra mensem ab huiusmodi pravitate desistant, et de perceptis satisfaciant cum effectu: quod si non fecerint, eos excommunicatos denuntient, certificantes nihilominus eos quod si in hoc peccato decesserint, Ecclesiastica sepultura carebunt. Quos si Rectores scienter sepeliverint, similiter ipso facto excommunicationis sententia sunt ligati: Et manifesti usurarii dicuntur, de quibus est publica vox et fama, et certa sunt indicia et argumenta; quod pecunias mutuant ad usuras, easque recipiunt, vel fructus rei pinoratae ex pacto, vel alias sibi inbursant, nec computant in sortem pecuniae mutuatae.
Novam etiam fenerandi ratiohem refert, et damnat. Usurarios actus divina et humana lege satis novimus exprobratos, et contra exercentes usuras novissima constitutio Lugdunens. Concil. poenas statuit exquisitas, quibus addendum aliquid non videmus. Sed quia novo quaesito fenerandi colore, nonnulli sub titulo venditionis exercent usuras, emendo pignus pro Quantitate, quae mutuo petitur, et vendendo eodem redemptionis tempore pro Quantitate adaucta numero usurarum; huic fraudi sic praevidimus obviandum: quod constitutio sanctae recordationis Gregor. Papae X. contra usurarios edita in Conc. Lugdun. in singulis Cathedralib. et collegiatis Ecclesiis, una cum praesentibus constitutionib. nostris publicetur, statim lecto Euangelio semel in an. in Quadragesima publice coram populo; et tunc feneratores huiusmodi et alios, qui contra tenorem huiusmodi Concil. Lugdun. exercent usuras et retinentes eos in domibus propriis excommunicati nominatim publice nuncientur. Quod si Ecclesiarum Praelati in huius publicatione, quam per se ipsos et alios facere debent, neglegentes fuerint, vel remissi; et indicto tempore publicatio ipsa non fiat; eos aeterni mittimus iudicis ultioni. Et si usurarius diem claudit extemum, qui occulte usuras exercuit, et trium, aut duorum testium fide dignorum testimonio constiterit, exercuisse usuras; nisi pro eo satisfactum fuerit de receptis usuris, nullus ipsum recipiat ad Ecclesiasticam sepulturam. Alioqui si contra factum fuerit, praeter poenam latam in Lugdun. Concil. contra tales volumus ut locus seu Ecclesia, in cuius coemeterio de voluntate Praelati seu Capituli sepulta fuerint corpora talium, ipso facto Ecclesiastico subiaceant inerdicto, quamdiu eadem corpora per eos non fuerin exhumata.
§. 9. Mihi quoque hoc leges agere videntur, ut omnino Iudaei pellantur; nam primo qui eorum perfidiam fovent excommunicantur ex Conc. Tolet. 4. et Meldensi c. 58. Tanta est quorundam cupiditas, ut quidam eam appetentes, iuxta quod ait Apostolus, etiam a fide erraverint. Multi quippe hucusque ex sacerdotib. atque laicis accipientes a Iudaeis munera perfidiam eorum patrocinio suo fovebant; qui non immerito ex corpore Antichristi esse noscuntur, quia contra Christum faciunt. Quicumque igitur deinceps Episcopus, sive Clericus, sive saecularis illis contra fidem Christianam suffragium vel munere, vel favore praestiterit, ut profanus et sacrilegus anathema affectus, ab Ecclesia Catholica et regno Dei efficiatur extraneus: quia dignum est, ut a corpore Christi separetur, qui inimicis Christi patronus efficitur. At vero qui eorum usuras adiuvat, defendit, ex illis partem capit, alios ad solvendum compellit, ille fovet perfidiam, si non aliam, certe hanc qua sibi persuadent, fenerari licitum esse. Quod enim tam largiter a suprema auctoritate concedi animadverterunt, cur sibi illicitum arbitrentur? Deinde Christianum servire Iudaeis vetant leges. ita Greg. l. 7. ep. 13. et 111 [(reading uncertain: print faded)] . et in Conc. Meld c. 56. Greg. Papa Theodorico et Theodeberto Regibus Francorum, et Brunechildae Reginae: Mirati sumus, quod in Regno vestro Iudaeos Christiana mancipia possidere permittitis. Quid enim sunt omnes Christiani nisi membra Christi? Et post pauca: In hoc vos amplius petimus Dei cultores demonstretis, quod fideles eius ab inimicis eius absolvitis. Item idem ad Fortunatum Episcopum: Christiana inquit, mancipia, quae a Iudaeis adducuntur, aut possidentur, aut mandatorib. contradantur, aut certe Christianis emtorib.
intra diem quadragesimum venundentur, et transacto hoc dierum numero, nec apud eos quolibet modo remaneant. Si autem quaedam ex iisdem mancipiis talem aegritudinem fortassis incurrerint, ut intra statutos dies vendi non valeant, adhibenda sollicitudo est, ut dum saluti fuerint pristinae restituta, similiter modis omnibus distrahantur, et inde fraudis tollatur cuncta occasio, ne Christiana mancipia in domo Iudaei habitare sinantur.
Christiana itaque mancipia a Iudaeis empta libera fiant. Ita Constantinus Flavius Imperator Augustus: Si quis Iudaeorum Christianum servum, vel cuiuslibet alterius sectae emerit et circumciderit, a Iudaei ipsius potestate sublatus, in libertate permaneat.
Theodosius et Valentinianus Augusti: Iudaeis vel paganis causa agendi, vel militandi licentiam denegamus, quibus Christianae legis nolumus servire personas, ne occasione Domini sectam venerandae religionis immutent. Omnes igitur personas erroris infausti iubemus excludi, nisi his emendatio matura subveniat.
Item iidem Imperatores Augusti: Hac victura in omne aevum lege sancimus, neminem Iudaeum ad honores, et dignitates accedere, nulli administrationem patere civilis obsequii, nec defensoris saltem fungi officio. Nec fas quippe credimus, ut supernae Maiestatis et Romanis legibus inimici, subspecie cuiuslibet officii Christianos, vel etiam sacerdotes, sub quacumque occasione, imuriis audeant fatigare, vel legis nostrae aliquos aut condemnare, aut adiudicare praesumant: nec carcerali custodiae praesint, ne Christiani (ut fieri assolet) nonnumquam abstrusi, custodum odiis alterum carcerem patiantur. Nullam denuo audeant struere synagogam: nam si fecerint, noverint hanc fabricae Ecclesiae Catholicae profuturam, et quinquaginta pondera auri auctores fabricae esse multandos, ruinas tantum synagogarum suarum permissa licentia reparandi. Quicumque Iudaeus servum seu ingenuum, invitum vel suasione plectanda ex cultu Christianae religionis in nefandam sectam ritumue traduxerit, amissis facultatibus, capite puniatur, iustissimae poenae sanguinis destinatus, qui fidem alterius expugnavit perversa doctrina. Quicumque ex his ad honores irrepsit, habeatur, ut ante, conditionis extremae, ne videamur hominibus exsecrandis contumeliosum immunitatis beneficium praestitisse.
Childebertus Rex Francorum, Iudaeis a cena Domini usque in primum Pascha per plateas aut forum, quasi insultationis causa deambulandi licentia denegetur.
Eodem in Concilio Meldae et ista renovantur. Priscus Ecclesiae Lugdunensis Episcopus, Arthemius Senonicae, Remedius Bituricae, et sanctus Siagrius Haeduorum Episcopus, cum ceteris pluribus statuta Ecclesiastica renovantes, ita definierunt: Ne Iudaei Christianis populis Iudices deputentur, aut telonarii esse permittantur, per quod illis (quod Deus avertat) Christiani videantur esse subiecti. Ut Iudaeis a cena Domini usque primum Pascha, secundum dictum bonae recordationis Domini Childeberti Regis, per plateas, aut forum quasi insultationis causa, deambulandi licentia denegetur. Et ut reverentiam cunctis sacerdotibus Domini et clericis impendant, nec ante sacerdotis consensum, nisi ordinati habere praesumant. Quod si facere fortasse praesumpserint, a iudicibus locorum, prout persona fuerit, distringantur. Et ut nullus Christianus Iudaeorum conuviis participare praesumat. Quod si facere quicumque (quod nefas est dici) clericus, aut saecularis praesumpserit, ab omnium Christianorum consortio se noverit coercendum, quisquis eorum impietatibus fuerit inquinatus. Et licet, quid de Christianis, qui aut captivitatis incursu, aut quibuscumque fraudibus Iudaeorum servitio implicantur, debeat custodiri, non solum canonicis, sed et legum beneficiis iam pridem fuerit constitutum, tamen quia nunc ita quorundam querela exorta est, quosdam Iudaeos per civitates, aut municipia consistentes, in tantam insolentiam et proterviam prorupisse, ut nec reclamantes Christianos liceat, vel ad pretium de eorum posse servitute absolvi: idcirco praesenti Concilio, Deo auctore, sancimus, ut nullus Christianus Iudaeos deinceps debeat deseruire, sed datis pro quolibet mancipio duodecim solidis ipsum mancipium quicumque Christianus, seu ad ingenuitatem, sive ad servitium licentiam habeat redimendi. Quia nefas est, ut quos Christus Dominus sanguinis sui effusione redemit, persecutorum vinculis permaneant irretiti Quod si acquiescere his quae stutuimus, quicumque Iudaeus noluerit, quamdiu ad pecuniam constitutam venire distulerit, liceat mancipio ipsi cum Christianis, ubicumque voluerit, habitare. Illud etiam specialiter sancientes, quod si quis Iudaeus Christianum mancipium ad ritum Iudaicum convictus fuerit persuasisse et ipso mancipio careat, et legali damnatione plectatur.
Tertio Iudaeorum familiaritas et convivia vetantur. ita in eodem Conciliorecensentur veterum dicta. Sanctus Alchimus anitus [(reading uncertain: print faded)] Ecclesiae Viennensis Episcopus, et sanctus Apollinaris Ecclesiae Valentinae. et sanctus Gregorius Lingonicae Ecclesiae Episcopus, et sanctus Viventiolus Ecclesiae Lugdunensis Episcopus, cum aliis viginti Episcopis in nomine Domini congregatis, ita sanxerunt. Si superioris loci clericus, haeretici cuiuscumque convivio interfuerit, annispatio Ecclesiae pacem non habebit: Quod iuniores clerici si praesumpserint, vapulabunt. A Iudaeorum conviviis etiam laicos constitutio nostra prohibuit: nec cum ullo clerico nostropanem comedat, quisquis Iudaeorum convivio fuerit inquinatus.
Idem cavetur Concilio Basileensi sess. 19 Sacros insuper Canones renovantes, praecipimus tam dioecesanis, quam potestatibus saecularibus, ut modis omnibus prohibeant, ne Iudaei, aut alii infideles aut Christianos, aut Christianas infamiliares, seu servientes, aut filiorum suorum nutrices habeant, ac ne Christiani cum ipsis in eorum festivitatibus, nuptiis, et conviviis, aut balneis, seu nimia conversatione communicent, aut medicos, vel matrimoniorum proxenetas, seu aliorum contractuum mediatores de publico constitutos assumant, nec aliis publicis praeponant officiis, aut ad gradus quoscumque scholasticos admittant, nec eis locentur praedia vel alii reditus ecclesiastici. Prohibeantur etiam, libros ecclesiasticos, calices, cruces, et alia Ecclesiarum ornamenta, sub poena perditionis rei emere, aut pignori sub poena amissionis pecuniae mutuatae accipere. Sub gravibus quoque poenis cogantur aliquem deferre habitum, per quem a Christianis evidenter discerni possint. Quorum ut evitetur nimia conservatio, in aliquibus civitatum et oppidorum locis, a Christianorum cohabitatione separatis habitare compellantur, et ab ecclesiis longius quantum fieri potest. Nec diebus Dominicis, aliis sollemnibus festivitatibus apothecas tenere apertas, vel in publico laborare praesumant. Et Viennensi sub Clemente 4. eadem statuuntur.
Quarto. Vestitus illis singularis praescribitur, et habitatio, ut constet ad Rem publicam non pertinere. Concil. Salisb. Non ambigui iuris, et Hebraicamgentem a fidelium Crucifixi populo, aliquo discretionis extrinsecae signaculo debere esse separatam. Unde, sanctae memoriae Guido Titulo S. Laurentii in Lucina presbyter Cardinalis, in hanc nostram Provinciam a sacrosancta Apostolica Sede Legatus
provide decrevit, statuendo, ut Iudaei in publicum se exhibentes, pileum deferre dabeant cornutum: non portantes poena pecuniaria praecipimus multa puniri. Nos autem volentes praedicti legati bonam intentionem, quantum in nobis est, effectui mancipare, omnibus saecularibus potestatibus, cuiuscumque conditionis et praeminentiae existant, quocumque nomine censeantur, sive communitates, sive singulares Rei publ. Praesidentes existant, sub excommunicationis sententia praeripimus, et districte iniungimus, ut per se, vel per alios suos familiares, quemcumque Iudaeum pileum talem in publico non deferentem, pecuni aria poena, iuxta eorum arbitratum taxanda, quacumque conditione provocatione, vel excusatione, et frivola non obstante, protinus puniant.
Non potest esse ambigui iuris, quia iam ante in Lateran. sub Innocent. 3. c. 68. decretum fuit. In nonnullis provinciis a Christianis Iudaeos seu Saracenos habitus distinguit diversitas: sed in quibusdam sic quaedam inolevit confusio, ut nulla differentia discernantur. Unde contigit interdum, quod per errorem Christiani Iudaeorum, seu Saracenorum, et Iudaei, seu Saracem Christianorum mulieribus commisceantur.
Et Vieunense sub Clem 4. Item cum in tantum insolentiae Iudaeorum excreverint, ut per eos in quampluribus Christianis iam dicatur infici puricas Catholicae sanctitatis, non tam nova cudentes quam Summi Pontificis statuta vetera renovantes, districte praecipimus, ut Iudaei, qui discerni debent in habitu a Christianis, cornutum pileum, quem quidam in istis partibus consueverunt deferre et sua tenuit ete deponere praesumpserunt, resumantur, ut a Christianis evidenter disierni valeant sicut olim in generali Concilio exstitit definitum.
Viennense quidem cornutum pileum, Ravennas secundum Rubr. 23. rotam crocei coloris in superioribus pannis gestandam viris, et idem signum mulieribus in capite. Paulus IV. Iudaeos in una parte civitatis reclusit, quibus ne usuram exercerent, vetuit. Crocei coloris pileum, quo a reliquis internosci possent, ipsos ferre voluit. ita in vita eius.
Intermivere nequaquam possum, quin saluberrima statura Concil. 1. Mediolan. sub sanctissimo viro Carolo Borromaeo de Iudaeis proponam.
Ut quantum possumus, Iudaeis corrumpendi Christianorum mores, et eis bonaper fraudem auferendi occasionem adimamus, ipsosque ad viam salutis tra ducere studentes, ex sacrorum etiam canonum decretis edicimus.
Ut Iudaei semper, et quocumque iter faciant, viri pileum seu birretum crocei coloris, multeres impositum reliquo capitis integumento pannum eiusdem coloris ferant.
Ne Christiani ad convivia, nuptias, vel dies festos, et synagogas Iudaeorum accedant; aut cum eis ludant, vel quod detestabilius est, choreas cum Iudaeis agant.
Ne Iudaeis Christiani in famulatu esse possint.
Ne Christiani, si in diem, vel horam, Iudaeis operas suas locaverint, apud illos cibum capiant.
Ne Christianae mulieres, Iudaeorum nutrices in eorum domibus esse ullo pacto possint. Ne vero extra eorum domos, nisi cum necessitas, Ordinario probanda, postularit.
Ne Christiani Iudaeos medendi causa ad se accersant.
Ne in coniungendis inter se matrimoniis eorum opera utantur.
Ne Christianae mulieres Iudaeos fuci, pigmentorum aut ordinandi se causa adhibeant.
Agros, praedia ecclesiastica Iudaeis locari; vestes, vasa aliave sacra, vel ad usum Ecclesiae destinata, vendi, aut pignori dari non liceat.
Ne in aedibus, quae Ecclesiae vicinae sint, Iudaei habitent. Et si qui in eis nunc habitant, intra certum tempus omnino migrare cogantur.
Ne Christiani cum Iudaeis in diebus festis, emptionis, venditionis, vel alio nomine contrahere audeant.
Ne tribus ante Pascha diebus Iudaei in publicum prodeant; neque quidquam palam, vel secreto in contemptionem Christianae religionis facere audeant.
Ne dignitatem, vel publicum officium, quod ad Christianos pertinere aliquo modo possit, Iudaei obtineant.
Haec, et reliqua, quae de Christianorum cum Iudaeis consuetudine sacris canonibus constituuntur, curent Episcopi, et principes, ac magistratus, pro suae quisque auctoritatis munere, poenis contra Christianos, et Iudaeos acrioribus constitutis, ut inviolatae serventur.
Vehementer etiam a principibus petimus, ut in singulis civitatibus certum locum conscituant, ubi Iudaei separatim a Christianis, habitatum conveniant. Et si quas proprias aedes Iudaei in civitate habent; intra sex menses, eas vere, non autem simulato contractu, Christianus vendi iubeant.
Illud praeterea pro sua pietate principes statuere debebunt: ut Iudaei quibusvis contract: bus, et negetiis, quae cum Christianis habuerint in libris suis conscribendis, litteris, et lingua vulgari nostra, non autem sermone aut characteribus Hebraeis utantur. Si secus fecerint severe puniantur: nullumque inde ius eis esse possit agendi, vel excipiendi.
Omni denique diligentia illos in eo eniti aequum erit, ut fraudulentam et insidiosam Iudaeorum cum Christianis contrabendi rationem, et eorum facultatibus inhiantem avaritiam comprimant, et coerceant.
Monemus vero Episcopos, ut ab hominibus piis, ac peritis linguae Hebraicae, et rituum Iudaeorum, vel, si huiusmodi non reperiantur, ab aliis doctis, ac bonis vir is curent, fidem ac dostrinam Christianam Iudaeis praedicandam.
Ad eas contiones Iudaei omnes iussi conveniant; sed pueri, ac puella seorsum a parentibus, atque illis maioribus natu contionatorem audiant: qui ipsos familiariter instituar; et interrogantibus benigne satisfaciat.
In quo signum aliquod conversionis cognitnm fuerit, is ab aliis separetur: et in domum aliquam catechumenorum adid paratam, deducatur; ubi diligentius omnia, quae scire Christianum oporteat, doceatur.
Catechumeni ne baptizentur, nisi prius diligenter instructi, et examinati fuerint, praesertim si grandiores sint.
Baprizari curae alicuius probi viri, saltemper annum committantur, qui vitam illorum iis rationibus regat ac moderetur.
Ut diebus festis Missam, contiones, ac vesperas obeant.
Aliis diebus aliquo artificio, quo victum quaerere possint, utantur.
Ne cum Iudaeis ullam omnino consuetudinem babeant.
Neve cum Christianis, quorum vita flagitiosa sit.
Curet Episcopus, ut Iudaeus, qui ad fidem se converterit, omnia bona sua habeat: ac si filius familias sit, legitima et quacumque alia bonorm pars, ei iure debita,
a patre etiam vivente, detur. Vel si mulier fuerit, ei dos a marito restituatur, vel a patre constituatur, unde ali possit ex praescripto constitutionis Pauli III. summi Pontificis: praesertim in iis, quae ille statuit de iis facultatibus, quae usuris comparatae sunt.
Quinto etiam magistratibus prohibentur, quod signum est, alienos esse eos omnino a Re publica, ita Lateran. sub Innocent. 3. c. 69. Cum sit nimis absurdum, ut Christiblasphemus, in Christianos vim potestatis exerceat, quod super hoc Toletanum Concilium provide statuit: nos propter transgressorum audaciam in hoc capitulo innovamus, prohibentes ne Iudaei officiis publicis praeferantur, quoniam sub tali praetextu Christianis plurimum sunt infesti.
Si quis autem officium eistale commiserit, per provinciale Concilium (quod singulis praecipimus annis celebrari) monitione praemissa, districtione qua convenit compescatur. Officinali vero huiusmodi, tamdiu Christianorum communio in commerciis, et aliis denegetur, donec in usus pauperum Christianorum secundum providentiam dioecesani Episcopi convertatur, quidquid fuerit adeptus a Christianis occasione officii sic suscepti: et officium cum pudore dimittat, quod irreverenter assumpsit: Hoc idem extendimus ad paganos.
Cum igitur vestis, habitatio, omniaque eo collata sint, ut Christiani cum Iudaeis non agant; idque interesse Rei publicae, et Ecclesiae omnes iudicent, melius hoc obtineri non potest, quam ut omnino pellantur; venenatae bestiae numquam sine periculo domi sunt, etsi non semper venenum exserant, id enim non faciunt, vel quia timent, vel quia torpent. Iudaeis obnoxium esse, cum illis familiariter versari, convivari, in aula principum, consulum, senatorum eos versari sine magno publicae salutis, decori, iustitiae, morum detrimento non credo.
§. 1. IN magna multitudine divitum, et beneficorum non deesset, qui mutuam pecuniam liberaliter offerret egentibus, sedneglegentia, et sublata fides facit omnes timidos.
Si quis mutuum dederit, fit pro proprio perditum;
Cum iam repetas, inimicum amicum beneficio invenis.
Nihil promptius, quam ex beneficio inimicos facere.
Nam maxima pars, morem hunc hominum habet:
Quod sibi volunt, dum id impetrant, boni sunt: sed id ubi iam penes se habent,
Ex bonispessimi, ac fraudulentissimi sunt. Plaut. Trin. Quorundam pervicacia, perfidia, ingratitudo debitorum facit, ut omnes, quos opprimit inopia, luant. Creditor interdum est molestus, et onerosus, praecox, et saevus, quod lege prohibetur. Saepius tamen debitor delicatus, et fraudator, fere enim humaniter postulant, quod debetur, qui vero debent quantumcumque molliter appelles, quamcumque dilationem praestes, indignantur; si tenues sint; tyrannum proclamant, si magnates quasi suo iure minantur; neque praesertim hac in re quicquam tam fontem benefaciendi occludit, quam beneficiorum abusus. Nec caveri satis potest, nec solet, quamvis sit hypotheca, iudicesque; hoc tamen grave est, conserta manu repetere, quod amico dederis? Haec igitur serio constitnenda sunt magistratui, et liquida debita celeriter, et de plaluo iudicanda, et debitor contumax puniendus est.
§. 2. Princeps, aut civitas quaeque suis civibus ex aerario mutuum det, condicta die quo reddendum est, acceptaque hypotheca. Hoc sine invidia, et odio exigitur, nec sinit debitorem spe iudiciorum esse neglegentem, et obligat eos, qui indigent. Multi principes ea ex re magnam laudem consecuti sunt, et firmissimo praesidio maiestatis, hoc est, amore se munierunt.
§. 3. Perpetuum est usurarum remedium, mons, quem vocant, pietatis. Itaque et hoc inprimis curae fuit, Carolo Archiepiscopo Mediolan. in Concil. 1. Episcopi omnem curam et operam suam conferant ad erigenda et instituenda ex auctoritate Summi Pontificis loca pia, quae Montes pietatis apellantur, in singulis civitatibus, et insigniorib. oppidis; unde mutuas pecunias pauperes possint accipere. Eaque et quae iam constituta sunt, studiose et fideliter administranda curent. Principes aut, et magistratus obsecramus, ut ea in re Episcoporum studium et diligentiam omni ope adiuvent. Nec in eis quidquam praeter sortem, nisi spo ministris, et aliis necessariis sumptibus, idque ex Summi Pontificis auctoritate accipiatur.
Ortam de montibus disputationem Leo X. finivit. Eius edictum ita habet. Leo Episcopus servus servorum Dei ad perpetuam rei memoriam, sacro approbante Concilio. Inter multiplices nostrae sollicitudinis curas, illam in primis suscipere pro nostro pastorali, officio debemus, ut quae salubria, et laudabilia, ac Catholicae fidei consona, et bonis moribus conformia nostro tempore non solum enucleentur, verum etiam ad posteros prosagentur: et quae materiam scandali praebere possent, penitus succidantur, et radicitus exstirpentur, nec pullulare usquam sinantur, ea in agro Dominico et vinea Domini Sabbaoth dumtaxat censeri permttendo, quibus fidelium mentes pasci spiritualiter possint, eradicatis zizaniis et eleastri sterilitate succisa. Sane cum olim inter nonnullos dilestos filios S. Theologiae Magistros, ac I. V. Doctores, controver siam quandam non sine populorum scandalo et murmur atione exortam et nuper bis diebus innovatam esse compererimus circa pauperum relevationem, in mutuis eis publica auctoritate faciendis, qui Montes Pietatis vulgo appellantur, quique in multis Italiae civitatibus ad subveniendumper huiusmodi mutuum pauperum inopiae, ne usurarum voragine deglutiantur, a civitatum magistratibus et aliis Christi fidelibus sunt instituti, atque a sanctis viris divini verbi praeconibus, et laudati, et persuasi, ac a nonnullis etiam summis Pontificibus praedecessor nostris probati et confirmati sint, ne praefati montes a Christiano dogmate dissonantes, vel non utraque parte diversimode sentiente atque praedicante. Nonnullis enim magistris et doctoribus dientibus eos montes non esse licitos, in quibus aliquid ultra sortem prolibra, decurso certo tempore per ministros huius montis ab ipsis pauperibus, quibus mutuum datur, exigitur, et propterea ab usurarum crimine iniustitiave, seu ab aliqua certi specie mali mundos non evadere, cum Dominus noster, Luca Evangelista attestante, aperto nos praecepto obstrinxerit, ne ex dato mutuo quidquam ultra sortem sperare debeamus. Ea enim propria est usurarum interpretatio, quando videlicet ex usures, quae non germinat, nullo labore, nullo sumptu, nullove periculo lucrum fetusque conquiri studetur Addebant etiam iidem magistri et doctores, in his montibus neque
commutativae neque distributivae iustitiae, fieri satis, cum tamen iustuiae terminos contractus huiusmodi excedere debeat, si debeant approbari: idque praeterea probare nitebantur, quia impensaepro huiusmodi montium conservatione apluribus, ut aiunt, debitae a solis pauperibus, quibus mutuum datur, extorqueantur: pluraque interdum ultra necessarias et moderatas impensas, non absque specie mali ac incentiluo delinquendi, quibusdam aliis personis, ut inferre videntur, exhibeantur. Aliis vero pluribus magistris et doctoribus contra asserentibus, et in multis Italiae Gymnasiis verbo et scripto conclamantibus pro tanto bono, tamque Rei publicae pernecessario, modo ratione mutui nihil petatur, neque speretur: pro indemnitate tamen eorundem montium, impensarum videlicet ministrorum eorundem ac rerum omnium ad illorum necessariam conservationem pertinentium, absque montium huiusmodi lucro, idque moderatum et necessarium ab his, qui ex huiusmodi mutuo commodum suscipiunt, licite ultra sortem exigi et capi posse non nihil licere, cum regula Iuris habeat, quod qui commodum sentit onus quoque sentire debeat, praesertim si Apostolica accedat auctoritas. Quam quidem sententiam a felic. record. Paulo II. Sixto IV. Innocentio VIII. Alexandro VI. et Iulio II. Rom. Pontificibus praedecessoribus nostris probatam, a sanctis quoque ac Deo devotis, et in magna ob sanctitatis opinionem existimatione habitis, evangelicae veritatis praedicatoribus praedicatam esse ostendunt. Nos super hoc, prout nobis est ex alto concessum, opportune providere volentes, alterius quidem partis, iustritiae zelum, ne vorago aperiretur usurarum, alterius pietatis et veritatis amore, ut pauperibus subveniretur: viriusque vero partis studium commendantes, cum haec ad pacem, et tranquillitatem totius Rei publicae Christianae spectare videantur, sacro approbante Concilio declaramus et definimus, montes pietatis antedictos per Res publicas institutos, et auctoritate Sedis Apostolicae hactenus probatos et confirmatos, in quibus pro eorum impensis et indemnitate aliquid moderatum ad solas ministrorum impensas, et aliarum rerum ad illorum conservationem, ut praefertur, pertinentium, pro eorum indemnitate dumtaxat, ultra sortem absque lucro eorundem montium recipitur, neque speciem mali praeferre, nec peccandi incentivum praestare, neque ullo pacto improbari, quinimo meritorium esse, ac laudari et probari debere tale mutuum et minime usurarium putari, licereque illorum pietatem et misericordiam populis praedicare, etiam cum indulgentiis a sancta Sede Apostolica eam ob causam concessis: ac deinceps alios etiam similes montes cum Apostolicae Sedis approbatione erigi posse: multo tamen perfectius, multoque sanctius fore, si omnino tales montes gratuiti constituerentur, hoc est, si illos erigentes, aliquos census assignarent, quibus si non omni, saltem vel media ex parte huiusmodimontium ministrorum solvantur impensae, ut ad leniorem aeris solvendi portionem medio hoc pauperes gravari contingat, ad quos, cum huiusmodi census assignatione, pro impensarum supportatione erigendos, Christi fideles maioribus indulgentiis invitandos esse decernimus. Omnes autem religiosas et ecclesiasticas, ac saecularespersonas, qui contra praesentis declarationis et sanstionis formam de cetero praedicare verbo vel scriptis ausi fuerint, excommunicationis latae sententiae, poenam, privilegio quocumque non obstante, incurrere volumus: non obstantibus praemissis, ac constitutionibus et ordinationibus Apostolicis, ceterisque contrariis quibuscumque. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae declarationis, definitionis, decreti et excommunicationis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare praesumpserit, indignationem omnipotentis Dei, ac beatorum Petri et Pauli Apostolorum eius se noverit incursurum.
In montibus igitur illis, hoc necessarium est; 1. ut mutuum detur omnino gratis. 2. ut ratione ministrorum aliquid detur, qui operas gratuicas non impendunt. 3. Domus etiam constituenda est, pignora asservanda, quod sine aliquo sumptu non potest fieri. 4. Sumptus illi aequandi sunt, ut pauperes non magis graventur quam divites. 5. Nihil in his usurarium est, nam si quis inutuum dat, testes, notarium adhibet, pignus inspici, aut adducuci iubet, nec aequum eius sumptu qui dedit mutuum ista fieri. 6. Conandum tamen ut montes omnino gratis constituantur, sic enim omnis causa suspicionis tolletur. Hocautem duorum modorum alterutro fieri potest, vel utroque. Primo, ut census ematur annuus, quo sumptus necessarii tolerentur. Secundo, ut magni viri, fidi, divites, scribarum, numeratorum, custodum officia gratis praestent. Nec in re tam pia labor insra ullius dignitatem est. Si enim in Italia, et Hispania, et nunc quoque in Gallia, et Germania, viri nobiles, et senatorii eleemosynas pro pauperibus petitum eunt, nec est contra existimationem eorum esse pauperum legaros, sed plus quam ulla purpura amplitudinem eorum exornat, quin et ad magnam Christi cedit gloriam, pauperum suorum vicarios et procuratores esse purpuraros, et divites huius saeculi altum non sapere, sed timere; nec paupertatem in Domini sui vita omnium sceptris antepositam, opprobriosam putare. Si reges et principes pauperibus ministrant; cur non et pauperum scribam, et atriensem agat dives, Quod uni ex minimis istis faciunt, Christo faciunt. omne officium Christo exhibitum, supra omnem dignitatem est, et omnino regium est, quia Deo fere [(reading uncertain: print faded)] , regnare est.
§. 1. SUetonius de Nerone ista refert. Verum ut spes fefellit, destitutus atque itaiam exhaustus et egens, ut stipendia quoque militum et commoda veteranorum protrahi ac deferri necesse esset, calumniis, rapinisque intendit animum. Ante omnia instituit ut e libertorum defunctorum bonis pro semisse dodrans cogeretur ei, qui sineprobabili causa eo nomine essent, quo fuissent illae familiae, quas ipse contingeret.
Erat hoc ingens praedae augmentum; nam cum ante semissem, hoc est, mediam partem hereditatis vindicaret fiscus, Nero dodrantem, hoc est, novem uncias ex duodecim, seu tres quartas accepit. si hereditas erat duodecim millium, novem imperator, tria haeres adibat.
§. 2. Ut ingratorum in principem testamenta ad fiscum pertinerent: ac ne impune esset studiosis viris, qui scripsissent vel dictassent ea.
Ingens sub latrone principe vorago. Omnium praesertim locupletum testamentis inscribebatur princeps, quod magnum erat. deinde non parva illi portio assignanda, ne privatis postponeretur. Tertio testa menta primipilarium, etiam qui subTiberio testamenta fecissent, ut ingrata rescidit, ita Suet. c. 38. Erant autem divites
primipilares, quorum hereditates ille rapiebat. Ex quo patet, eos ingratos esse vocatos, quibus ipse non esset heres.
§. 3. Occidere eos a quibus dictus heres. Hoc Cai inventum Suet. Quo metu iniecto, cum iam et ab ignotis inter familiares, et a parentibus inter liberos palam heres nuncuparetur, derisores vocabat, quod post nuncupationem vivere perseverarent, et multis venenatas macteas misit.
§. 4. Iura civibus tollere, cogere ita iterum redimant. Suet. Negabat iure civitatem Romanam usurpare eos, quorum maiores sibi posterisque eam impetrassent, nisi filii essent. Neque enim intellegi debere posteros ultra hunc gradum. Prolataque divorum Iulii et Augusti diplomata, ut vetera et obsoleta deflebat.
Plus in eo lucri fuit, quam quisquam etiam rerum Romanarum gnarus intellegere queat; nam hoc in censu, erat Romanorum pars non maxima, certe ingens, et multarum myriadum quae donatione, aut emptione, non ortu eam habebant. magna autem summa emebatur praesertim sub illo praedone, et ab aliis, qui iam ea fruebantur; nec tutum erat non iterato emere, quod possidebant, ne vitam ipsam perderent.
§. 5. Arguebat et perperam editos census, quibus postea quacumque de causa quicquam incrementi accessisst. Testamenta primipilarium, qui abinitio principatus Tiberii neque illum, neque se heredem reliquissent, ut ingratarescidit: item ceterorum ut irrita et vana, quoscumque quis diceret herede Caesare mori destinasse.
Cur vero illud? Quia multis multa accesserunt, fraudem vero in edito censu fecisse, aut morte, aut exilio, vel libertatis amissione, certe publicatione puniebatur; considera in tanta multitudine decem milibus hominum aliquid accessisse, tot igitur patrimonia monstri illius una calumnia, sed exquisitissima calumnia devoravit.
§. 6. Cognitio relata ad lucrum. Suet. Cognoscebat autem de talibus causis, taxato prius pretio, morae impatiens, super XL. reos quondam ex diversis criminibus una sententia condemnavit, gloriatusque est expergefactae somno Caesoniae, quantum egisset dum ea meridiaret.
Quadraginta enim hereditates uno elogio adeptus est, et ut videtur luculentas; nam divitibus rum calumniae struebantur; deinde credibile est splendidos fuisse reos, quib. iudicandis ipse Caligula sederet.
§. 7. Cogere ut res viles immenso emant. Suet. Auctione proposita, reliquias omnium speuctaculorum subiecit et venditavit: exquirens per se pretia, et usque eo extendeus ut quidam immenso coacti quaedam emere ac bonis exuti, vernas sibi inciderent. Notares est, Aponio Saturmo inter subsellia dormitante, momtum a Caio praeconem ne praetorium virum crebro capitis motu nutantem sibi praeteriret: nec licendi finem factum quoad 13. gladiatores H-S. nonagies ignoranti addicerentur.
§. 8. Omnes fraudes venditioni admiscere. Suet. In Gallia quoque, cum damnatarum sororum ornamenta et supellectilem, et servos atque etiam liberos immensis pretiis vendidisset, invitatus lucro, quidquid instrumenti veteris aulae erat, ab urbe repetiit, comprehensis ad deportandum meritoriis quoque vehiculis, et pistrinensibus iumentis, adeo ut panis Romae saepe deficeret et legatorum plerique, quotl occurrere absentes ad vadimonium non possent, causa caderent. Cui instrumento distrahendo nihil non fraudis ac lenocinii adhibuit: modo avaritiae singulos increpans, et quod non puderet eos locupletiores esse quam se: modo paenitentiam simulans quod principalium rerum privatis copiam faceret.
§. 6. Litium summas defalcare. Suet. Pro litibus atque iudiciis ubicumque conceptis, quadragesima summaede qualitigaretur, nec sine poena, si quis composuisse vel donasse negotium convinceretur, defalcabat.
Quanta illa praeda omnium in tanto imperio litium? fuere illa tempora litibus refertissima, inter maximos et ditissimos, ut summam omnium rerum litigiosarum magno regno aequalem fuisse non immerito putem. Immo nunc quoque ita esse puto, quadragesimam ergo alicuius regni partem ea lege rapiebat.
§. 10. Omnia lucra turpia sequi. Ex gerulorum diurnis quaestibus pars octava, ex capturis prostitutarum quantum quaeque uno concubitu mereret. Additumque ad caput legis, ut tenerentur publico, et qua meretricium, quaeve lenocmium fecissent, nec non et matrimonia obnoxia essent.
Parva dictu res, sed ob gerulorum multitudinem soto imperio magnum vectigal. De capturis dicere pudor vetat. nec dubitare tamen quisquam debet, in caeca gentilitate, in tanta morum corruptione sub Augusto, Tiberio, Caligula potuisse ex sceleratorum libidinibus multas legiones ali. Corinthi in solo Vencris templo quatuor scortorum milia merebant. Sed praestat hanc Camerinam immotam esse.
§. 11. Haec indicere, nec proponere, ut ignorantia legis peccetur. Suet. Huiusmodi vectigalibus indictis, neque propositas cum per ignor antiam scripturae multa commissa fierent, tandem flagitante populo Romano proposuit quidem legem, sed et minutissimis litteris et augustissimo loco, uti necui describere liceret.
Haec indicta sunt, nec tamen proposita, exsecutionem tamen fuisse praesentem, et poenas committentibus in legem, ostendit efflagitatio.
§. 12. Lupanar domesticum erigere. Suet. Ac ne quod non manubiarum genus experiretur, lupanar in palatio constituit: distinctisque et instructis pro loci dignitate compluribus cellis, in quibus matronaeingenuique starent. Misit circum fora basilicas nomenclatores ad invitandos in libidinem iuvenes senesque: praebita advenientibus pecunia fenebri, apositique qui nomina palam subnotarent, quasi adiuvantium Caesaris reditus.
§. 13. Alea ludere, peierare. Ac ne lusu quidem aleae compendium spernens, plus mendacio atque etiam periurio lucrabatur.
§. 14. Locupletes confiscare. Et quondam proximo lusori, demandata vice sua, progressus in atrium domus, cum praetereuntes duos equites Romanos locupletes sine mora corripi confiscarique iussisset, exsultans rediit, gloriansque numquam se prosperiore alea usum.
§. 15. Stipem cogere. Filia vero nata, paupertatem, nec iam imperatoria modo, sed et patria conquerens onera, collationes in alimoniam atque dotem puellae recepit. Edixit et strenas ineunte anno se recepturum: stetit que in vestibulo adium Calend. Ianuariis ad captandas stipes, quas plenis ante eum manibus ac sinu omnis generis turba fundebat.
§. 16. Delectus acerbissimos agere; id quoque fecit Caligula, et usitatum erat, eos adolescentes ad nomina adigere, qui vacationem magno essent empturi. Neque eas artes
nunc ignorant illi, qui rusticanos in arma cogunt.
§. 17. Neronis illa lex quantas rapinas effecit. Tum inquit Sueton. ut lege maiestatis facta dictaque omnia, quibus modo delator non deesset, tenerentur. Suet. cap. 32.
Immane quam lex illa barbara, nam et vita privabantur ob omnia dicta, non modo facta, et quod avarus, et egens tyrannus quaerebat, bona sisco credebant.
§. 18. Reuocavit et praemia coronarum, quae umquam sibi in certaminibus civitates detulissent.
Itaque quod semel amice datum erat, quasi debitum, iterum revocat. De coronis. et auro coronario Lipsius eruditissime l. 2. de magnitudine Romana c. 9. primo ducibus victoribus honoris causa datum est, deinde severe exactum, et variis collatum occasionibus, non ad solum trium phunconstat ex eodem Lipsio; nam Sullano funeri bis mille collatae fuerunt. Neroni autem in certaminibus theatricis magni pretii coronas omnes urbes miserant. Has repetit, vel aurum earum.
§. 19. Per calumniam spoliare officinas mercatorum. Suet. Et cum interdixisset usum Amethystini ac Tyrii coloris, submisissetque qui nundinarum die pauculas uncias venderet, praeclusit cunctos negotiatores.
Quantum hoc spolium fuerit, is cogitare poterit qui Romanas nundinas aestimaverit.
§. 20. Ob unum delictum bonis exuere divites. Quin etiam inter canendum animadversam matronam espectaculis, vetita purpura cultam, demonstrare procuratoribus suis creditur, detractamque ilico non veste modo, sed et bonis exuit.
§. 21. Omnes magistratus intermedios ad rapinas impellere. Suet. Nulli delegavit officium, ut non adiceret, scis quid mihi opus sit: et, hoc agamus, ne quicquam habeat.
§. 22 Suet. Ultimo templis compluribus dona detraxit simulacraque ex auro vel argento fabricata conflavit, in his penatium deorum, quae mox Galba restituit.
§. 23. A sociis emendicare pecunias: ita Iulius in Hispania. Suet. c. 54. Abstinentiam neque in imperiis, neque in magistratibus prostitit. Ut enim quidam monumentis suis testati sunt, n Hispania a procon sule, a sociis pecumas accepit emendicatas in auxilium aeris alieni.
§. 24. Sine causa oppida diripere. Suet. in Iulio. Et Lusitanorum quadam oppida, quamquam nec imperata detrectarent, et advenienti portas patefacerent, diripuit hostilitter. In Gallia fana templaque deum donis referta expilavit: urbes diruit. saepius ob praedam quam ob delictum: unde factum ut auro abundaret, ternisque milibus nummum in libras promercale, per Italiam provinciasque divenderet.
§. 25. Furari. Suet. in Iulio. In primo consulatu tria milia pondo aurisur atus e capitolio tantundem inaur ati aeris reposuit.
§. 26. Vendere aliena. Suet. Societates ac regna pretio dedit: ut qui uni Ptolomaeo prope sex milia talentorum suo Pompeiique nomine abstulerit.
§. 27. Sine praetextu rapere. Suet. Postea vero evidentissimis rapinis ac sacrilegiis, et onera bellorum civilium et triumphorum ac munerum sustinuit impendia.
§. 28. Creditoribus non solvere. ita Vitellius: ut narrat Dio Nicaeus. Deinde cum tanta militum manu con scendere in Capitolium, quem nemo ante videre poterat in soro propter multitudiem creditorum: postremo coli ab omnibus quem ne amplexari quidem libenter voluerat quisquam: tenere non poterant qui riderent. Cum autem ii qui ei proficenti in Germaniam grandem pecuniam crediderant, instarent, eumque vix datis fideiussoribus dimitterent, tunc non modo non ridebant, sed etiam eum misericordia permoti occultabant. At Vitellius requisitis postea creditoribus dicebat se reddidisse salutem pro credita pecunia, reposcebatque tabulas contractuum. Crebro veniebat in theatra, ut ad se plebis animos alliceret. Cenabat familiariter una cum optimatibus, ut cos sibi maiorem in modum devinciret. Sape mentionem faciebat veterum sodalium, eosque habeb at in honore. Neque enim turpe aut indignum se putabat, si aliquem exiis agnoscere videretur: quod plerique faciunt, qui elati maximis et insperatis honoribus ederunt eos a quibus se intellegunt humiles antea et abiectos cognitos fuisse.
§. 29. Amicos hostium proscribere. ita Sever. Cum enim Albinum superasset, militum et ducum eius amicos proscripsit, tantumque pecuniae filiis reliquit, quantum nemo alius.
§. 30. Militem ipsum habere vectigalem. Tac. modum innuit. Namque gregarius miles, ut tributum annuum pendebat. Pars manipulis, pars per commeatus, aut in ipsis castris vaga, dum mercedem centurioni exsolveret, neque modum oneris quisquam, neque genus quaestus pensi habebat. Per latrocinia et raptus, aut scruilibus ministeriis, militare utium redimebat. Tum locupletissimus quisque miles, labore ac saevitia fatigari, donec vacationem emeret. Ubi sumptibus exhaustus, socordia miser elanguerat, inopspro locuplete, et iners prostrenuo, in manipulum redibat. Ac rursus alius autque alius, eadem egestate ac licentia corrupti ad seditionem et discordias, et ad extremum, bella civilia ruebant.
§. 31. Pactum cum Piratis societatemque habere. ita solet Prorex Algeriae.
§. 32. Occidere eos, qui magistratus gesserunt. Turcarum imperator hoc in more habet. Praecipua eius sunt ex confiscationibus et donativis. ita Thesaur. polit. de Turcarum imperio. Et si autem ordinarii in Turcico imperio reditus eam quam diximus summam non excedunt, credi tamen vix potest, quamquam extra ordinem Principis aerario accedat, praecipue ex confiscationibus et donativis. Bassae enim aliique ministri Turcici subditorum sanguinem et fortunas tamquam hirundines exsugunt, et thesauros accumulant inaestimabiles: qui tandem ut plurimum, fisco Principis cedunt. Ibrahimus Bassa Alcairo sexagies centena aureorum milia, id est, sex milliones avexisse fertur. multo maiorem summam sibi acqui siverat Mahumetes Vezir. Ochialis praeter alias immensas divitias tria mancipiorum milia habebat. Selymi 11. soror Sultana quolibet die percipiebat bis mille et quingentos zechinos sive coronatos; coepitque ad peregrinorum commoditatem Aquaeductum ab Alcairo Mecham usque perducere. Opus profecto incredibile. Sult ano facile est causam aliquam invevire cuique pro libitu vitam cum fortunis auferendi. Iam et Donaria magna sunt et immensa. Nullus einim legatus eum adire ausit sine dono. Nemo munus aliquod aut dignitatem consequipotest. nisi pecunia interveniente. Nulllus a provincia cui praefuit, aut ab expedione quam fecit, vacuis manib. in tanti Principis conspectum venit. nec verotanto Principi titivillitia donantur, aut teruncii. Moldaviae, Valachiae, Transilvaniae, Vaivodae Principatus suos donativis redimut et servant. Et Moldavia quidem et Valachiae Principes saepissime mutantur. Dantur enim ii Principatus plus offerentibus: qui ut promissa exoluant, non tondent sed deglubunt populos, et provincias ad inopiam redigunt. Vidimus nihilominus superiori tempore bello Persico Turcarum exhausta aeraria, et thesauros prope omnes consumptos. Proximis annis et Constantinopoli et in universo
imperio Turcico auri pretium supra quam credi potest, auctum fuit, ita ut aureus nummus duplo plus quam prius valverit. Ipsa insuper auri et argenti materia sic fuit adulterata, ut Ianizari occasione hinc arrepta, ignem Constantinopolitanae urbi iniecerint, et ingentem non civibus solum, sed ipsi etiam Sultano incusserint pavorem. Tunc quidem Sultani nomine a mercatoribus Alepiensibus 60. aureorum milia mutuo erant petita.
§. 33. Honores et sententias vendere. ita Vespasianus Suet. cap. 16. Sola est in qua merito culpetur, pecuniae cupiditas. Non enim contentus omissa sub Galba vectigalia revocasse, nova et gravia addidisse, auxisse tributa provinciis, nonnullis et duplicasse, negotiationes quoque vel privato pudendas propalam exercuit, coemendo quaedam tantum ut pluris postea distraheret. Nec candidatis quidem honores reisue tam innoxiis, quam nocentibus absolutiones venditare cunctatus est.
§. 34. Divitum possessiones vendere. Dio in Caligula. Ibi publicum crimen fuit divitem esse: atque horum possessiones cum venderet ipse, inde multo maiorem pecuniam redegit, quod omnes cogebantur pluris, quam resessent, emere.
§. 1. MUltum est olim, et nunc agitata quaestio, An potenti principi expediat; nullum sub se habere principem potentem; nobiles et plebeios indistinctos, ita ut sola nobilitas sit honoratum esse a rege. An vero natae nobilitatis ratio ducenda? Nec verbo dumtaxat disputatur, sed re ita geritur, ut distensio regnantium ostendit. Ut alia taceamus, in Europa pleraque per nobilitatem aguntur, servaturque praesertim in Germania matrimoniorum seria distinctio. At e contrario Turcarum imperator omnes etiam supremos Bassas tamquam mancipia habet; nec ulla nobilitas agnoscitur; nisi gratum esse Domino, quae proprie est felicitas servi, cum enim totus sit Domini, et usu, et possessione, nulla re alia, quam eius benevolentia niti potest. Haec igitur administratio multis placuit, et tutum est visum, post principem omnes esse servos, aut pares, nullum censeri nobilem, quod etiam apud Sinas obtinet. Si non sint nobiles, nullum fieri; si sint, eos [(reading uncertain: print faded)] sensim in ordinem redigere. De ist hoc igitur negotio meam quoque sententiam proponam, ut quid in his imperandi varietatibus sequendum sit, manifestum reddatur.
Haud magni animi est Princeps, cui ignobiles et serviles tantum assistunt, nec probato ingenio, cui ruditas et stupor ministros conciliat.
§. 2. Non ignoro nullam Appietatem, aut Lentulitatem virtuti anteponendam, nobilitatem esse solam atque unicam virtutem. Omnes pari sorte nascimur, sola virtute distinguimur; ut monet Minut Qui genus iactat suum, aliena laudat. Quod optimum est idem nobilissimum; immo recte Euryp. [Gap desc: Greek words] . Multi nobiles sunt improbi. Quare et optime Nazianzenus.
[Gap desc: Greek words] ,
[Gap desc: Greek words] .
Si improbus audias, non, si ignobilis, erumbe sie, Genus enim quod putatur, sunt illi; qui olim putruerunt; forte qui fures, adulteri, latrones fuerunt. [Gap desc: Greek words] . Neque equum pernicem facit, ex pernicissimis ortum esse.
Aureum itaque praeceptum Agapeti est. [Gap desc: Greek words] . Maiorum nobilitate ne quis insolentius se efferat. Omnes enim limum habent generis auctorem, tam qui purpura et bysso magnifice et gloriose vestiuntur, quam qui egestate et morbis atteruntur: tam ii, quibus diademata sunt imposita, quam qui ante domos positi versantur custodiae causa. Neigitur nos de luteo genere iactemus, sed morum innocentia probitateque nos venerabiles praestemus et commendemus.
Et sane nobilitatem virtus praetulit fumosis imaginibus Carolus magnus, unde fere antiquissima est Germaniae nobilitas, ante posuit.
Henricus Mutius l. 8. de rebus Germaniae, Auentinus l. 4. ann. Boicorum, Caesarem referunt Parisienses scholas ingressum, et cognito pauperes magnos progressus in studiis facere, nobiles marcere ignavia, illosad dextram collocasse, Episcopatus, dignitatesque civiles, promisisse, nobiles neglexisse, Regio sane facinore. quorsum enim rudis et iners nobilitas, prudentia, labore, vigore opus est.
Quanti itaque sit nobilitas non disputo; sed hoc quod ad rem pertinet; An expediat nobilitatem foveri, ad dignitates provehi, plebeis neglectis, an vero premenda sit, et plebei tollendi in altum, atque omnia adaequanda.
§. 3. In Re publica Turcica tantum sunt distinctiones officiorum, cetera servilia, adeo ut ipsae imperatoris concubinae non censeantur liberae, et praecipuum robur sit penes infimos. In Romano imperio praeter officia sunt dignitates hereditariae vel electivae.
Ordo nobilitatis est; dux, comes, baro, nobilis. Nobilitatis, inquam, non dignitatis, nec officiorum. Nam imperatorum nobilitas insra ducis esse potest, deinde dignitas electorum, archiducum, non sola nobilitate de finitur. Comitum quoque dignitas diversa est, alii comites simpliciter, alii Marchiones, alii Landgravii nominantur. Ex nobilibus genere atque etiam aliis equites aurati fiunt, cum in proelio se fortiter gesserunt: tum enim dignitatem illam consequuntur. Ex his Barones fiunt, virtutum, et potentiae respectu; Qui primo proelio se heroice gessit; creatur nobilis; qui altero tribunus militaris, ex tertio baro. Deinde Comes, Marchio, Lantgravius, Dux, Rex. Quod vero aiunt, nobilem oportere esse divitem, equitem etiam ditiorem, tribunum militarem vero debere posse suo stipendio turmam 50. nobilium educere, Baronem oportere iurisdictionem infimam, mediam, et bassam, ac quatuor nobilium castra, comitem Marchionem tres Baronias, Landgravium quatuor baronias in uno ducatu. Vicecomitem, seu principem comitem quinque comitatus, ducem oportere habere quatuor comitatus principales, et cuilibet adiunctum comitatum, aut baroniam, id sane non observatur. Rex coronatur si quatuor ducatus habeat coniunctos, et in unoquoque quatuor civitates, in quas nemo alius habeat ius ullum; in his urbibus Archiepisicopum unum, et subquatuor Archiepiscopis, provincias Episcopales quadraginta. Verum
ista nec firmo iure, nec consuetudine recepta sunt. Inter hos non est nobilitatis paritas, Imperator est enim fons nobilitatis c. de decuri. L. Imperatores, et ducum genus maius est comitum. Est igitur nobilitas quasi noscibilitas, nimisarcte a Graecis dicta [Gap desc: Greek words] , quod bene nati sint; nam nobilis esse potest, qui virtute primordia stirpi suae dedit, qui honores gessit, qui sine administratione per honorarios codicillos illam consecutus est. Nec enim in posteris est solummodo, sed crebro in prima radice melior; nam posteri interdum, nihil a maioribus, quam imagines habent, virtutum, et rerum inanes; quorum nobilitas poetae veteri vilior alga est.
§. 4. Agendum hoc est Regibus et principibus, ut minores principes, regulos, comites, no biles habeant, quorum opera domi, militiaeque perpetua utantur; hoc est enim firmum Rei pub praesidium; cum inter Regium apicem, et ancillae filium, quae sedet ad molam, non est medius quisquam, magnus hiatus est hosti opportunus. Rationes meae sunt, ut in his esse possunt, validae.
Prima ratio. Rerum publicarum recte conditarum omnium ea forma fuit, ut nobilitati esset sua. dignitas. At in Re publica versanti, deque ea disputanti magnum hoc momentum esse oportet; non enim Platonicam, aut Idealem civitatem instituo, sed qualis esse potest, et solet.
Certe num. 1. 16. lego ex recenti servitute nobilissimos principes vocatos, et Deut. 1. 15. nobiles notos, itaque hinc statim nobilitas in eadem gente, domoque. Samuel. 1. Reg. 9. 6. vocatur vir [Gap desc: Greek words] honorabilis, gravis. Sic Psalmo 149. 8. Iob. 14. 21. Proverb. 31. 23. Isa. 3. 5. et 5. 13. et 34. 12. Ierem. 39. 6. quin et Ioseph nobilis decurio laudatur Mar. 15. 43. [Gap desc: Greek words] . Verum de nomine ne laboremus. Quoties audimus principes Israel, viros nobiles et optimates intellegere oportet. Erant et principes Aegypti magna dignitate, parique modo Persarum, et ante eos Medorum. De Romana Republ. clarius est, qui sero in Monarchiam de siit. Nabuchodonosor annos septem bestiae vitam agens tandem restitutus est regno. Optimates mei, inquit, et magistratus requisierunt me, Dan. 4. Servili non erant ingenio, qui annos septem amisso rege omnia gubernarunt. De Medorum Monarchia clarissime constat ex Dan. cap. 6. v. 12. et v. 15. praecipue v. 7.
Macedonum regnum multos, et magnos principes, nobilesque habuit. Nec fere aliter in Graecia libertatis amantissima regione; Athenis ut refert Plutarchus in Theseo ea distinctio fuit, nobiles enim [Gap desc: Greek words] nominavit, et Magistratuum gerendorum curam demandavit. Nobilitas Germaniae unicum Caesaris est fulcrum, et si concordia esset, ex ea aliquot milia equitum selectissimorum celeriter habere posset. Eoque res devenit, ut sine nobilitate nihil etiam principes possint. In Gallia bella gerunt, Rem publicam administrant, in Hispania eorum sunt etiam praecipuae in tam vasto im perio partes, crevitque mirandum in modum nobilitas tot ducum, comitum, praefectorum, nauarchorum officiis aucta, ut nisi novi nobilitate donati in subsidium venissent, antiqua nobilitas tantis negotiis impar fuisset.
Britanniae regnum etiam nobilitatis labore, curaque stetit, sed praecipue Poloniae, ubi nobilitas populosissima est, et magnae in Re publica eminentiae. Venctos fovere nobilitatem non est mirum, Aristocratiam enim habent. Nulla navigatio sine nobilium comitatu permissa. Lege Venetorum, inquit Gregor. Tolos. l. 4. cap. 2. §. 13. etiam ab antiquo adhaec usque tenipora servatum, ut Galeariae seu triremis cuiusque nauarcha, octo nobilium pauperum filios, ad quamcumque partem proficiscatur, cum septuaginta nummorum aureorum stipendio secum ducat. Illisque victui necessaria, qualia nobiles habere debent, impertiatur: simul ut aromatum libras quatuor mille sine navali alicuius solutione et gratuito, singulis importare permittat. Verumtamen per senatus suffragia, hi nobiles de multis pauperibus supplicibus deliguntur.
Magnum est hoc nobilitatis privilegium, quare hoc magis mihi mirum videtur apud eos nobiles esse pauperes, tanta ditescendi occasione.
Haec cum ita sint, defendenda, augendaque est omni modo nobilitas, nec ferendi politici, qui aliud suggerunt, boni enim viri est, eum statum Rei publicae, qui est, tueri, et si non esset, suadere.
Secunda ratio. Ex contrario si mores Rerum publicarum turbatarum, aut pereuntium aspiciamus, iis odiosam nobilitatem animadvertemus, qui tyrannidem unius, vel confusionem multorum moliuntur inducere. Eminentes spicas tollere vetus est scitum tyrannidis. Nec Turcae maior cura est, quam ut in occupatis regionibus nobilitatem exscindat. Romae quoque qui libera Re publica seditiones moverunt, id institutum habuerunt, ut nobilitatem opprimerent. Postquam vero lege regia ad unius arbitrium res illa recidit, nemo in senatum crudelior fuit illis, qui tyranni importunissimi exstiterunt. Adeo ut quosdam impetus coeperit universi senatus delendi. Causa cur tyrannus oderit, princeps legitimus amet nobilitatem, est duplex, ex diverlo utriusque proposito. Tyrannus metui vult, alios esse servos aequum arbitratur, iuxta illud; memento tibi omnia, et in omnes licere. huic praecipue obsistit nobilitas, quam ideo timet, et veretur. Neque enim generosae mentes, et militares serviliter subici patiuntur; neque potest tam impudens esse tyrannus, ut de sceleribus apud graves, prudentes, magnates non erubescat. Cum autem esse nolit, quos vel timeat vel erubescat, nobilitatem e medio sublatam cupit. Princeps vero, quia iuris et aequi servator esse decrevit, nobiles viros amat, tamquam fidissimos iustitiae advocatos, in conspectu Poetorum, Thrasearum, Corbulonum, Senecarum gubernationem ponit; Deinde ipso principatu honorificentius esse ducit, administrationem suam tantorum virorum testimonio, atque approbatione firmari. Hinc magnifica, et regia illa edictorum prefatio. De principum agnatorum, nobilitatis, et consiliariorum nostrorum iudicio statuimus etc. Nero Senecam occidit, ne vitam turpem magistri verecundia oneraret. Magna auctoritas viri boni et magni apud animum deploratum. Famam humani generis praesentem, et posthumam contemnere Nero potuit, conscientiam suam supprimere, adulationes vitiorum omnium audire didicerat, uni Senecae erubuit.
Ratio tertia. Bello nobilitas necessaria est; sine ea nec fides, nec fortitudo nec prudentia bellica praestatur. Non nego aliquos esse, qui bello pepererint sibi nobilitatem, sed nego diuturnum id esse; Res publica autem ita instituenda est, ut inter magnorum, mediocrium, infimorum,
magna, et mediocria vitia consistat, nec unius casu pereat, quemadmodum factum est Thebis mortuo Epaminonda.
Fidem supra omnes gentes patriae praestiterunt Romani, idque tribunorum, primipilarium, equitum, hoc est, nobilium, praesidio. Serviles dexterae haud facile toto periculo pro Domino pugnant. 1. Non acquiritur illis quicquam, nisi forte tolerabilior servitus. 2. Crebro etiam duriorem Dominum experiuntur, cum victoria superbiens, eos quorum vulneribus vicit, acerbius et contumeliosius tractat. 3. Qui serviliter educati sunt, nec nominis, nec generis bonum aestimant, facile igitur metu vel pretio vincuntur. Itaque hac in re vel maxime Turcae errant, omnes enim metu, nemo spe, aut caritate Domini pericula subit. At vero ubi nobilitatis decus in dignatione est, accipiendae, conservandae, augendae prosapiae cupiditate in mortem ruunt. Documentum huius rei praebet, cottidiana nobilitatis vitiosa illa quidem, sed ad id quod proposui ostendendum, apta pugnacitas si nobilem mendacem, infidelem Domino suo, nebulonem, imbellem, timidum, fugacem appelles, sine mora ad duellum provocant, gladio litem secant, provocatum tergiversari turpe ducunt. Unde hoc tantum famae, honorisque desiderium? Ex avita institutione, vitae militaris disciplina, in qua summum flagitium est perfidia, et timiditas. Hinc illi in acie stare; ordines deserere, laesis non succurrere contra honorem suum arbitrantur, maiorque est decoris, et fidei, quam vitae cura.
Fidem igitur nobilitas servat, ac proinde fortis est; nam duo illa in bello semper sibi mutuo haerent; nemo rebus in arduis, inter volantia pila fidem servat, nisi fortis, et nemo fortiter pugnat, supraque pericula fertur, nisi cui constitutum est, fidem, et iusiurandum nec morte proposita violare.
His igitur rudimentis instituta nobilitas prudentiam militarem etiam prae ceteris excolit, est enim hoc eius quasi opificium, quo Rei publicae navat operam. Nec aliud sentiunt qui nostro saeculo cautissime gerere bella censentur Hollandiae status, bello enim nobiles, barones, comites, praeficiunt, cum tamen consilium domesticum et togatum hominum plebeorum habeatur.
Ratio quarta. Qui subito, nulla spe nobilitatis permanentis ad dignitates perveniunt, facile insolentia efferuntur, et impotenter in omnibus se gerunt, opes tamquam semel data occasione colligunt cupidissime; nec ulli ditiores libertis fuere. Crassus dives habitus est. Ex eadem gente, inquit, Plin. l. 33. c. 10. M. Crassus negabat locupletem esse, nisi qui reditu annuo legionem tueri possit. In agris suis sestertium CIC CIC possedit, Quiritum post Sullam ditissimus. Nec fuit satis, nisi totum Parthorum esuriisset aurum: atque ut nomen quidem optimi occupaverit (iuvat enim insectari inexplebilem istam habendi cupidinem) multos postea cognovimus servitute liberatos opulentiores, pariterque tres Claeudii principatu, Pallantem, Callistum, et Narcissum. Ecce ditissimi Romanorum servi, unde nisi ex tapinis? Multi tales fuere [Orig: fuêre] , sed hoc peculiare sub uno Claudio tres fuisse, et hoc agente Claudio. De Rufino, Eutropio, aliis nonest opus quicquam agere. Hodierna tempora nobis ignobilium census per administrationem Rei publicae auctos ostendunt. Quae res ut intellegatur, proponam verba Politici nostri temporis famosissimi Ioannis Barneveltii Statuum advocati. Is in Apologia ita scribit. Ex his quinque regiis legationibus et tractatibus accidit, ut praedicti Reges statibus universim plus ducenties et quinquagies centena milia librarum suppeditarint; quarum solutione confoederatae provinciae (mepotissimum augurante) absolutae sunt, obligationesque cum oppignoratis civitatibus atque arcibus restitutae.
Et: Cum adirem officium meum, et summis laboribus ac difficultatibus Domini Status Hollandiae et Frisiae Occid. conflare vix poterant decies octies centena fl. milia annue, pro generalitate ad belli onera sustinenda: at in praesens solvunt plus minus bis et quadragies centena milia librarum. Sed hic notandum est, quod gravamina belli in his 32. annis, quibus in officio fui, tanta tamque enormia fuerint, ut necesse vobis sit in praesens amplius pro oneribus solius Hollandiae et Frisiae occid. comparare, quam anno 1586. potuerit colligi tam pro oneribus generalitatis, quam pro Hollandia et Frisia orientali in particulari; videl. plus quam duos milliones fl. in annos singulos. Qui nihilominus praeter antedicta 42. centum milia librarum e Patriae proventibus deducuntur et solvuntur. Et quamvis expediat magis gravare Patriam quam amittere: sapienter tamen ac provide animadvertere oportet (quemadmodum Collegia summi et Provincialis Concilii et rationem praefecti anno 1604. scripto docuerunt) dum ultraproventus excrescunt onera. Provincias necessario tandem ad extremam delabi ruinam. Et si postremis decem annis pares sumpius faciendi fuissent, cum iis qui annis decem praecedentibus facti sunt: facile solius Hollandiae et Frisiae occid. onera hoc tempore circa quatuor milliones florenorum annuatim absumpsissent. Cui malo (aliis multis praevisis aeque ac incognitis periculis ac molestiis praeteritis,) indutiarum confectio medicinam adhibuit.
In his ergo patriae difficultatibus, tantoque aere alieno, an existimas eius rectoribus opes esse imminutas? Vide quid ille narret.
1. Tantum se bonorum habuisse ab uxore, ut facile se alere posset.
2. Ex praxi sua quatuor milia annuatim initio accepisse.
3. Hereditatibus accepisse 400. iugera Hollandica, duo milia flor. annua.
4. Iugera quadringenta siccatis paludibus lucri fecisse.
5. In societatem Indicam paulo amplius quingentis milibus contulisse.
6. Possessiones coemisse. Animadverte duni onera patriae crescunt, celerrima divitiarum incrementa. Sed in illo tolerabilia ista fuerunt; adverte quae sequuntur. Quod si modo complacitum vobis fuerit in subditorum vestrorum bona inquirere, eaque censere. id ego quidem facile patiar. Compertum namque habeo, quod ii, qui in Generali censu anno 1599. bona sua univer sa non pluris quam quinquaginta aut sexaginta millium florenorum aestimabant, nunc sese duplo me opulentiores esse iactare audeant: qui iidem tamen eodem anno, deteriore affectu iis me annumerarunt, quibus summa contributio por solvenda; et ducentis florenorum milibus censuerunt.
Ecce vide quid faciunt ignobiles, in extrema patriae necessitate, quantas opes cumulent, ut mirum non sit pacem odisse, quibus bellum tam felix est.
Primo Barneveltii bona Anno 1599. aestimata sunt 200000. aliorum quorundam 50000. aut 60000. at illi nunc duplum possident, nempe 400000. Barneveltii bona fuere [Orig: fuêre] anno 1599.
ducenta milia: inique ut ipse queritur aestimata. Interea sibi paravit multa, ut anno 1618. haberet. praeter agros quingenta milia. At alii qui ann. 1599. habebant 50000. vel 60000. decem et septem annorum spatio tantum compendii fecerunt, ut duplo ditiores essent Barneveltio. Hoc est, haberet mille sexcenta iugera, auri millionem, etc. nam plura habuit Barneveltius, quam agros, et aurum Indicum. Ecce non uni, sed aliquot talibus tantas opes contulit patria, hoc gubernando consequuntur. Atque haec est praeclara illa libertas patriae, quae exhaurit cives, implet agentes in rebus, et pro rebus. Quia enim occasionem mercatores patriae acceperunt, negotiati sunt, postea alibi caute victuri.
Quinta ratio. Quemadmodum ceterarum in civitate artium, ita patriae defendendae ab hoste, gubernandae domi, componendae quaedam debet esse professio, certumque genus hominum, quod in tam praeclara exercitatione versetur, hoc est, nobilium, qui ad bella, et regnandi disciplinam erudiantur. Hanc fuisse perpetuam nobilitatis exercitationem omnia monumenta nos docent.
Hinc enim nomen Germanicum, ut vocentur nobiles Vom Adel, de aquila, quod victrices aquilas, Romanaque signa sequantur, et Knaben von Schild/ a Scuto nomen habent, quin praecedentibus saeculis simpliciter milites vocabantur. Militia porro duplex, armata, et pacatior, quae immunitates, et privilegia habentium fuit. Ne vero pacis tempore bellicae exercitationes intermitterent, variis ludis belli simulacra ciebant, hastiludia, seu torneamenta vocabant, quae propter pericula crebro vetita sunt, si exercitationem sine sanguine habeant, prodesse et excitare viriles animos possunt. Dici nec potest, nec credi, qnantum res illa nobilitatem iuverit, cum praesertim honestissimae leges certantium ponerentur. Excludebantur enim uno verbo nobiles improbi.
1. Christianae religionis hostes, aut praevaricatores et apostatae. 2. Qui reus maiestatis fuisset. 3. Qui virginem constuprasset, aut viduam, et adulteri. 4. Periuri Chirographorum, pactorumque infitiatores, proditores, desertores militiae, auctores fugae in proelio. 5. Iniuriosi in subditos, oppressores, homicidae. 6. Sacrilegi. 7. Viduarum et pupillorum spoliatores. 8. Latrones, Piratae, Sicarii. 9. Auctores novorum vectigalium. 10. Qui Rei publicae detrimento fuissent. 11. Foeneratores, mercatores, opifices. 12. Qui nobiles a proaluo non fuissent. Qui aliquo istorum vitiorum notati essent, ad ludicra proelia non admittebantur, et magnum erat audaciae, iactantiae, cupiditatum frenum, illique inter nobiles quodammodo infames erant; hinc ignominia notati, Schelmen dicebantur. Et ordinem amittebant. Quam autem ad defensionem patriae faciat, eiusmodi divites, prudentesque complures esse, quibus ingentia ad bellum indoles, domesticis praeceptis, hortamentis; exemplis, aequalium studiis ad iustitiam, fortitudinemque provehatur, tum solum apparet, cum ad subitos impetus in promptu miles est.
Sexta ratio. In bello summa est opus auctoritate; cuius causa est prima, quia difficillima praecipiuntur, tenere locum in acie datum, quamvis certo mors incubet, conscendere vallum contra tela hostium, ire in mortem. Altera, quia magna [Orig: magnâ] opus est auctoritate, ut imperetur armatis. Tribuni vero, centurionesque nobiles plus auctoritatis habent, tum quia claro sanguine, tum quia tota familia in dignitatibus, et cum imperio domi versatur, ab illis etiam plura sperantur, ut felicibus, qui vero conservi sunt, qui omnes ex eadem cella, vel ergastulo prodierunt, contumacius parent aequalibus, vel etiam in pace subiectis. Hanc ob causam nobiles duces, et centuriones fere conquirunt. Scitum est illud, tempore Claudii. Narcissus Claudii libertus, quem Roma venerabatur, Senatus pavebat, cum ad milites tumultuantes mitteretur, iam in contionem ascendenti acclamatum est; 10 Saturnalia, tanto plus libertatis erat in castris, quam in curia [Orig: curiâ] .
Germana tota nobilitas ab imperio, et quidem bellico profecta est, ab aquila nomen habet. der Adel/ von Adel/ adelingi: milites olim fuerunt, sed nobiles, Clypeoque insignes. Eorum duplex est genus; alii soli caesari, alii principibus quorum habitant in territorio Subiecti sunt. Suevica, Franconica, Rhenana nobilitas summam habet libertatem, aliis locis tales perpauci. Suevia anno 1269. mortuis heredibus ad imperium venit, nec exinde fuerunt duces Sueviae, ideo nec subiecta nobilitas. Non dussimili modo in orientali Francia, tractuque Rheni mutatione Dominorum, quodque multae essent sub imperatoribus provinciae, libertas illa parta est. Francones ducem olim saecularem habuerunt, translato ad Episcopatum Wirtzburgensem ducatu, nobilitatem Caesari soli aiunt mansisse obnoxiam. Quamquam multorum singulari Caesarum donatione et privilegio immunitas nititur: et sua sint iura praesulibus.
Septima ratio. Cum in Re publica post principem nemo est in dignitate, aut aestimatione, in uno corpusculo tota Res publica periclitatur; id autem contrarectam rationem est. Persicum imperium iam senescens nobilitatem corruptam habuit, omnes servos, omnes adulatores, quocirca occiso Dario, et quidem a suis, nemo restitit; Macedonicum vero, quod mulros Alexandros haberet, diu stetit, et multos Reges habuit, quorum singuli potentes fuerunt, et nisi inter se commissi vires attrivissent, singuli aequare Alexandrum potuissent. Ipse Machiavellus nobilitatis inimicus, fatetur occiso Turcarum imperatore, nullum superesse timendum. Et res ipsa docuit; capto Baiazete a Tamerlano, nemo Turcarum de imperio restituendo spem concepit; nam Calepinum Baiazetae filium, cum profugisset Hadrianopolim, non Turcae, sed Graecorum proceres infensi Palaeologo Imperatori suo armis, pecunia [Orig: pecuniâ] , milite instruxerunt, et imperium in exitium patriae, opprobriumque desperanti dederunt. Erat tamen eo tempore aliqua cura nobilitatis quae nunc, cum omnes pariter serviunt, nulla est. Sed quia veteres historiae multum auctoritatis habent, gesta Philippi Macedonis, et Alexandri magni Politicus perpendat. Philippus nobilitatem coluit, et ornavit, inde comitati filium sunt in Asiam, et Philippum tamen praetulerunt; nam cum nobilitatem suam Alexander reiecisset, Persisque et victis gentibus se applicuisset, multis periculis iactatus est, deque eius morte principes et tota nobilitas laetata est; nec dubium est, si diutius illis moribus vixisset, deserendum, aut occidendum fuisse. Quamquam potior historiarum auctoritas Babylonio
veneno perisse tradat, et constet matrem eius, filium, et totam Samiliam ab eius principibus interfectam quia iam vivos eos irritaverat.
Octava ratio. Machiavellus regnum ait facilius teneri, in quo omnes serviunt. Sed regnum in quo Principum est multitudo, facilius occupari. Verum eius discursum proponere et examinare oportet, miscet enim vera falsis, et tandem omnino fallit. c. 4. in principe. Admiratione quis duci posset perspectis difficultatibus, quae haberi videntur, quo nuper partum imperium retineatur, Unde ortum habuerit, Alexandrum Asiae paucis annis potitum esse, vixque illo occupato diem obiisse: unde merito videri poterat, totum illud imperium ad defectionem fuisse prolapsurum, cum tamen eius successores sibi illud conservarint? Nec ulla alia difficultate ad illud tuendum laborarunt, quam quae inter ipsosmet praecipua eorum ambitione orta fuit. Respondeo principatus, quorum memoria adhuc exstat, duplici, eaque diversa ratione administratos inveniri: aut unius principis arbitratu, cuius gratia et permissu reliqui omnes, qui conditione sunt servi, ad regni procurationem veluti administri adhibiti fuerunt; aut principis et procerum consilio, qui non gratia, sed sanguinis vetustate, illum gradum obtinent. Huiusmodi proceres ditiones habent, et, qui sibi subiciuntur, populos, qui eos ut dominos agnoscunt, et quodam naturali erga eos afficiuntur amore. Qui unius principis ductu, servorumque ministerio reguntur principatus, illis princeps praeest maiori cum auctoritate. Nemo enim in tota provincia est, qui praeter illum superiorem alium cognoscat, et si alii morem gerit, id tamquam administro, adscriptoque facit, nec sunt illi ullo peculiari amore affecti. Horum duorum regni procurandi generum exemplain haec nostra tempora incidunt. Turca et Galliarum Rex: Turcae tota imperii summa potestas, unius principis nuturegitur, ceteri conditione servi: atque in praefecturas distributo regno, diversos allegat administratores, et pro animi sui voluntate abrogat, subrogatque. Verum Galliarum Rex positus est in medio antiquae multitudinis dominorum, quos agnoscunt populi eius subiecti, et benevolentia complectuntur: retinent suam auctoritatem, quam ab eis Rex sine periculo auferre non potest: Quocirca utrumque eius generis statum, quo animo reputat, is Turcae imperium occupaturus difficultates offendet: sed eo devicto, nulla est difficultas, quomodo retineatur. Difficultatem causae, quo minus Turcae imperium occupari possit, in eo vertuntur, quod qui illud occupare molitur, haud potest a principibus illius regni eo vocari, nec in spem adduci, eorum, qui illum circumstant, defectione, inceptum facilius effectui reddere, quod ex his, quas attigi superius rationes proficisci videtur. Nam cum omnes sint eius mancipia, eique devincti, multo difficilius corrumpi possunt: et si quidem corrumperentur, parum tamen inde utilitatis sperari posset, cum ipsi ex allatis superius rationibus populos secum tractare non possint. Quapropter Turcarii Imperatori bellum illaturo cogitandum est, collectum se illum inventurum, et magis propriis viribus, quam aliorum studiis, et seditionibus superandum, eo autem debellato, acieque fusa, sic ut exercitum reficere nequeat, nihil est, quod praeter principis stirpem, sit praeterea timendum: qua exstincta, nemo est (ceteris apud populos fide et auctoritate carentibus) de quo quisquam timeat reliquum. Et quemadmodum ante partam victoriam nullam in eis sibi asciscendis poterat victor spem collocare, ita secundum illam, non est quod amplius de illis reformidet. His contrarium accidit in regnorum (uti Galliarum est) prosuratore. Facilis enim tibi asciscenti aliquem ex primariis regiis patebit in illa accessus: in eis enim numquam non inveniuntur, qui animo offensi res novas moliri studeant. Hi ob eas, quas supra diximus, rationes, ad illud regnum viam tibi aperire, atque victoriam expeditiorem reddere possunt, ad quam postea tuendam difficultates iam adsunt paene infinitae, non modo cum eis, qui tibi fuerunt auxilio, verum et cum illis, quos oppressisti. Non satis habes principis sanguinem extinxisse, supersunt etiam primarii illi, qui novarum status conversionum auctores sese constituunt, quibus cum sufficere non possis, nec exstinguere, illud, quandocumque sese occasio obtulerit, amittis. Nunc si spectes quo in genere administrationum fuerit illud Darii regnum, Turcae admodum simile invenies. Hac de causa Alexandrum oportuit in illud totum impetum facere, eumque castris exuere. A qua victoria mortuo iam Dario, securum illud imperium, ex his, quas supra collegimus causas, ad eum concessit. Successores vero eius, si concordes fuissent, plane otiosi eo frui plane poterant: nam nihil tumultus in eo subortum est, quam quod ipsimet inter se excitarunt. Verum qui instar Gallici regni sic constituti sunt dominatus, fieri non potest, ut tam pacate possideantur. Hinc crebrae Hispaniarum, Galliarum et Graeciae a Romanis defectiones, quod frequentiores essent in illis principum ditiones, quarum memoria quamdiu viguit, de earum possessione Romani semper incerti fuerunt. At potentia et diuturnitate imperii deleta carum recordatione, securum ius possidendi securi habuerunt. Atque deinde secundum quam quisque illorum sibi in partis provinciis peperisset auctoritatem (etiam inter se bellum gerentes) illarum quoque partem secum trabere potuerunt: idque propterea, quod veteris principis sublatastirpe, quam Romanos agnoscebant neminem.
Regnum igitur in quo praeter Regem sunt omnes servi, oppressum semel ab hoste, non potest in se libertatem vindicare quod fatetur Machiavellus, at Res publica ita instituenda est, in qua habeat fortuna recursum. Quod vero ait difficilius occupari, in eo fallitur.
Haec enim iam olim experientia refutavit. Nam regiones in quibus multi principes fuere, non modo difficilius alieni imperii iugum reti nent, sed etiam recipiunt. Romani Gallias per multos annos oppugnarunt, et particulatim, nunc hac, nunc illa parte capta, cum reliquiis bella gesserunt; at Antiocho victo celerrime praecipuam regni partem occuparunt, et trans Taurum regnare iusserunt. Idem quoque in Graecia contigit, nunc Aetoli, nunc Macedones, alias quoque sub Nabide suo Lacedaemon restitit [(reading uncertain: print faded)] , in Asia victo Antiocho, servi eius, domini post terga sequentis ierunt, servi degeneres. Neque multum referre putant cul serviant, immo mutationem dominorum optant, mitigationem que servitutis sperant. Turcarum etiam vires victo saepe imperatore, non tamen Graeciam nisi longo tempore occupatunt, quod principes; etsi non satis, multum tamen resisterent. Nonne idem in Ungaria videmus, cuius maiore parte Turcis prodita, et subacta iam olim, reliqua tamen portio principum, et nobilium virtute resistit, immo et libertatem tuetur, hos tolle, ceteri nil magnae laudis agentes, pacti agellos suos, et aediculas magni illius imperii accessio fient.
Quamquam vero modis omnibus eos tyrannus tentaverit, numquam tamen vicit.
At facile est unum aliquem principem in suas partes allicere, quod non est in monarchia expeditum. Hoc igitur sentit, ubi nobiles sunt et principes, facilius proditiones esse et rebelliones.
Mihi vero secus videtur, nisi Rex in tyrannum
mutetur. Nam hominem servili ingenio, avarum, nullo vinculo principi suo iunctum ad illa facinora impelli posse ratio ostendit, et exemola docuerunt. Quis pecunia Pyrrhum vendidit? quis Darium vulneravit? Quis tot imperatores perdidit, nonne ut plurimum servuli? Taceo eos qui cruda adhuc servitute civitatis ab ultimis Romanorum occisi sunt. Imperiorum proditores sunt, Eutropii, Rufini, Stilicones, Andragathii, omnes servi, et e servis, aut barbaris sordidissimis.
Heu! heu! quam brevibus pereunt ingentia causis,
Imperium tanto quaesitum sanguine, tanto
Servatum, quod mille ducum peperere labores,
Quod tantis Romana manus contexuit annis,
Proditor unus iners angusto tempore vertit.
Proditus est Priamus, proditus Agamemnon, sed a vili adultero, Pompeius magnus ab Eunucho, Roma a Curione, eadem ante a puella, Assuerus ab Eunuchis, Proditores fuere Phryno, et Philocrates Lenones, Eurybatus prodidit Regem Persarum, nam pecuniam ab eo acceptam Cyro tradidit. Vulpinam induere animorum sordidorum est, non principum; nam multas habent servi causas infidelitatis, principes vero paucas. Quod si exempla perpendamus, principes, urbes, regna fere a sordidis, et obaeratis prodita intellegemus.
Rebellare et tumultuari non facile possunt, qui sunt omnino obnoxii dominis, ubi imperium est despoticum; quia desunt vires, nulla est eorum auctoritas, hoc itaque sola ex causa periculum creari potest illi regi, qui multos habet et potentes principes. Verum si pericula periculis, praesidia praesidiis comparare libet, praeferendam principum et nobilium multitudinem intellege mus. Imperator, aut Rex unus est, eius salus, securitas, potentia in aliorum animo, viribusque consistit, estque semper in aliorum potestate; si principes ex genere lectos non habet, est in potestate infimorum, quorum armis cingitur, qui facile moventur, et spectant tres novas, quibus ibi fas, ubi maxima merces. Si principes habet, nihil audent infimi; facilius autem insidiae principum caventur, quam infimorum, hinc videmus, quamvis fuerint varii in Gallia motus, regum tamen parricidas fuisse homines viles, nec a principib. subornatos. Denique caveri possunt insidiae, si moderate, si aequabiliter regantur, si non uni omnia committantur, qua dere alibi actum.
Nona ratio. Ultimo non omnem nobilitatem, sed gnavam, integram, incorruptam ad societatem imperii adsciscendam censeo. Atque hoc esse firmamentum imperii, quodque adversum antiquum nobilitatis malum, superbiam, et iniurias plurimum valet. Nam re vera ut arbores aetate deficiunt, ita quaedam familiae longo aevo. nec vigorem, nec puritatem retinent, nec praeter infignia quicquam habent. leves, marcidi, stupidi de fortibus et magnis crebro nascuntur. Ea facies erat Romanae nobilitatis cum Marius peroraret. Sallust [Orig: Salust] . in Iugurtha. Bellum me gerere cum Iugurtha iussistis: quam rem nobilitas aegerrime tulit. Quaeso, reputate cum animis vestris, num id mutari melius sit, si quem ex illo globo nobilitatis ad hoc, aut aliud tale negotium mittatis, hominem veteris prosapiae, ac multarum imaginum, et nullius stipendii; scilicet, uti in tantare ignarus omnium trepidet, festinet, sumat aliquem ex populo monitorem officii sui. ita plerumque evenit, uti, quem apud vos imperare iussistis, is sibi Imperatorem alium quaerat. At ego scio, Quirites, qui postquam consules facti sunt, acta maiorum, et Graecorum militaria praecepta legere coeperint, homines praeposteri. Nam gerere, quam fieri, tempore posterius, re, atque usu prius est. Comparate nunc, Quirites, cum illorum superbia me hominem novum. Quae illi audire, et legere solent, eorum partem vidi, alia egomet gessi. quae illi litteris, illa ego militando didici. Nunc vos exsistumate, facta, an dicta pluris sint. Contemnunt novitatem meam, ego illorum ignaviam. Mihi fortuna, illis probra obiectantur. quamquam ego naturam unam, et communem omnium exsistumo, sed fortissimum quemque generosissimum esse. ac si iam ex patribus Albini, aut Bestiae quaeri posset, me ne, an illos ex se gigni maluerint: quid responsuros creditis, nisi, sese liberos quam optumos voluisse? Quod si iure despiciunt me; faciant item maioribus suis; quibus uti mihi, ex virtute nobilitas coepit; invident honori meo: ergo invideant labori, innocentiae periculis etiam meis: quoniam per haec illum cepi. Verum homines corrupti superbia, ita aetatem agunt, quasi honores vestros contemnant: ita hos petunt, quasi honeste vixerint. nae illi falsi sunt, qui diversas res pariter exspectant, ignaviae voluptatem, et praemia virtutis. Atque etiam cum apud vos; aut in Senatu verba faciunt, plerique oratione maiores suos extollunt; eorum fortia facta memorando clariores esse putant: quod contra est. nam quanto vita illorum praeclarior, tanto horum socordia flagitiosior. et profecto ita se res habet: maiorum gloria posteris lumen est; neque bona, neque mala eorum in occulto patitur. Huiusce rei ego inopiam patior, Quirites. Verum id quod multo praeclarius est, meamet facta mihi dicere licet. nunc videte, quam iniqui sint. quod ex aliena virtute sibi arrogant, id mihi ex mea non concedunt: scilicet, quia imagines non habeo, et quia mihi nova nobilitas est: quam certe peperisse melius est, quam acceptam corrupisse. Equidem non ignoro, si iam mihi respondere velint, abunde illis facundam, et compositam orationem fore. Sed in maximo vestro beneficio, cum omnibus locis me, vosque maledictis lacerent, non placuit reticere: ne quis modestiam in conscientiam duceret. Nam me quidem, ex animi sententia nulla oratio laedere potest quippe veram, necesse est bene praedicet: falsam vita, moresque mei superant. Sed quoniam vestra consilia accusantur; qui mihi summum honorem et maximum negotium imposuistis: etiam atque etiam reputate, num id paenitendum sit. Non possum, fidei causa, imagines, neque triumphos, aut consulatus maiorum meorum ostentare: at, si res postulet, hastas, vexillum, phaleras, alia dona militaria, praeterea cicatrices adverso corpore. hae sunt imagines, haec nobilitas, non hereditate relicta; ut illa illis, sed quae ego plurimis meis laboribus et periculis quaesivi. Non sunt composita verba mea: parum id facio: ipsa se virtus satis ostendit: illis artificio opus est; ut turpia facta oratione tegant. neque litteras Graecas didici. parum placebat eas discere, quippe quae ad virtutem, doctoribus nihil profuerunt. at illa multo optuma Rei pub. doctus sum, hostes ferire, praesidia agitare, nihil metuere, nisi turpem famam, hiemem, et aestatem iuxta pati, humi requiescere eodem tempore inopiam et laborem tolerare. his ego praeceptis milites hortabor: neque illos arte colam, me opulenter; neque gloriam meam laborem illorum faciam. hoc est utile; hoc civile imperium. namque cum tute per mollitiem agas, exercitum supplicio cogere, hoc est, dominum; non imperatorem esse. haec, atque talia maiores vestri faciundo; seque remque publicam celebravere: quis nobilitas freta, ipsa dissimilis moribus, nos illorum aemulos, contemnit; et omnes honores, non ex merito, sed quasi debitos, a vobis repetit. ceterum homines superbissimi procul erant. Maiores eorum omnia, quaelicebat
illis relinquere, divitias, imagines, memoriam sui praeclaram: virtutem non reliquere; neque poterant: ea sola neque datur dono, neque accipitur. Sordidum me, et incultis moribus aiunt; quia parum scite convivium exorno, neque histrionem ullum, neque pluris pretii coquum, quam villicum, habeo. quae mihi lubet confiteri, Quirites. Nam et ex parente meo, et aliis sanctis viris ita accepi munditias mulieribus, viris laborem convenire, omnibusque bonis oportere plus gloriae, quam divitiarum esse; arma, non supellectilem, decori esse. Quin ergo, quod iuvat, quod carum aestumant, id semper faciant: ament, potent: ubi adolescentiam habuere: ibi senectutem agant, in conviviis, dediti ventri, et turpissimae parti corporis: sudorem, pulverem, et alia talia relinquant nobis, quibus illa epulis iucundiora sunt. Verum non ita est, nam ubi se flagitiis dedecoravere turpissimi viri, bonorum praemia ereptum eunt. ita iniustissima luxuria, et ignavia, pessumae artes, illis, qui coluere eas, nihil officiunt, Rei publicae innoxiae cladi sunt. Nunc, quoniam illis, quantum mores mei, non illorum flagitia poscebant, respondi; pauca de Re publica loquar.
§. 5. Hanc nobilitatem non probo. nam improba est; sed Marianae nostri consilium sequendum statuo. Erit quidem, inquit ille l. 4. c. 4. me auctore, Principi tuenda nobilitas, et aliquid posteris dandum ob praeclara maiorum merita: ita tamen, si ad natalium splendorem mores haud dissimiles, industriam, virtutemque ipsi adiecerint. Ignava nobilitate nihil turpius: qui maiorum gloria tumidi opes hereditate susceptas in nequitia et levitate consumunt: confisique avorum laude, ignavia ipsi atque socordia marcescunt, praemia virtutum vitiis adipisci contendentes, virorum fortium locum per nobilitatis fucum segnitia et inertia occupare. dupliciter adeo repellendi a Principe geminoque probro foedi, quod et se turpitudine contaminent, et generis claritatem turpitudine maculent. quo enim clariores avi exstiterunt, eo maiori odio digni sunt, qui splendorem nobilitatis libidine et impuritate obscurant. Ac praesertia tanta temeritate et amentia plerique ex eo numero sunt, ut nominibus inanissimis superbientes, obscuro loco natos, quamvis industrios, fortes et strenuos, ita prae se contemnant, ut homines esse non putent. multisque honoribus affecti maiora expetunt: omniaque praemia virtuti debita, et nobilitati suae debevi contendunt malis artibus ambitiosi, vaecordesque. Sunt praeterea non pauca divitibus concedenda, quoniam magnum Principi praesidium est a pecuniosis hominibus, ad omnem Rei publicae partem constitutum. multaque movere possunt, nisi sint Principes beneficio conftricti. sed ita demum in pretio habeantur, si bonis artibus studeant, si pecunias opesque ad honestatis studium conferant. Si divites quamvis omni virtute vacui, praemiis et honoribus augentur, avaritia, insolentia, ignavia in populo sancietur: solosque beatos credent, quorum erit ingens census, amplae possessiones. egeni in sordibus perpetuo iacebunt nulla emergendi spe: Unde desperatione concepta, concitati in divites impetum facient. rixae, contumeliae, latrocinia exsistent. Res p. in contrarias partes distracta funditus peribit. Si igitur princeps suae dignitati et saluti publicae serviri cupit, non opes ingentes, si virtute nudatae sint, respiciat, non generis nobilitatem fovebit, si fuerit honestatis luce destituta: sed potius virtutem amplectetur et industriam, ubicumque erit: retentaque statuendi libertate nullius hominis inanem fremitum timebit: ad nullius offensionem movebitur: nullus erit tantis opibus nixus, vel tanta nobilitate clarus, qui leges imperanti imponat, tantumque sibi sumat, ut ab studio ordinandae virtutis abducere Principem audeat.
Non tamen illustres familias etiam desides princeps abiciet, sed omni ratione ad virtutem excitabit, et quemadmodum veterum urbium, ita quoque familiarum conservationem, et augmenta cordi habebit.
Utetur vero ea [Orig: eâ] praecipue ratione, quam Plato maximi fecit, ut, scilicet, pacatis familiis bellicosas inserat; est nobilis familia in oppidis, aut arcibus deliciarum sectatrix, dives tamen, et quieta, ex illa uxorem quaerat nobili nauarcho, tribuno, viro forti, et feroci, addet affinibus animum et secum in labores, et dulce decus victoriarum trahet. Iuvenem nobilem domi delitescentem, aut pompis aulicis occupatum, socero tradat militari, sic enim unius virtus et generum, et nepotes excitabit.
Deinde princeps nobiles circum se nullos habeat, nullos aestimare se indicabit, nisi quos prudentia, temperantia, labor delectet. Quod autem caput est, magno delectu virtutis, prudentiae, opum, in singulos annos bene meritos nobilitabit, Rei publicaeque adhibebit. Duo hinc consequetur, primum ut nobiles, deinde ut idoneos magistratus habeat.
Novos homines, seu recens creatos nobiles multi veterum saepe irrident, quos contra Cicero l. 3. Ep. disputat, ostenditque posse esse [Gap desc: Greek words] sine nobilitate, et nobilitatem sine [Gap desc: Greek words] quod etiam Eurypides egregie expressit.
[Gap desc: Greek words] ;
[Gap desc: Greek words]
[Gap desc: Greek words] .
Vir bonus nobilis mihi videtur, qui ni iustus est, etsi patre nobiliore natus sit, quam ipse sit Iuppiter, ignobilem duco.
Agnoscant illos licet novos, quia et ipsorum maiores novi fuerunt, et horum posteri antiqui stemmatis dicentur. Prudenter Seneca Ep. 44. Si quid est aliud in Philosophia boni, hoc est, quod stemma non inspicit. Omnes si ad primam originem revocentur, a diis sunt. Eques Romanus es, et ad hunc ordinem tuate perduxit industria: atme hercules multis quatuordecim sunt clausi. Non omnes curia admittit: castra quoque, quos ad laborem et periculum recipiunt, fastidiose legunt. Bona mens omnibus patet: omnes ad hoc sumus nobiles, nec reicit quemque philosophia, nec eligit: omnibus lucet. Patricius Socrates non fuit: Cleantes aquam traxit, et rigando hortulo locavit manus: Platonem non accepit nobilem philosophia, sed fecit. Quid est quare desperes his te posse fieri parem? Omnes hi maiores tui sunt, si te illis geris dignum. Geres autem, si hoc protinus tibi persuaseris a nullo te nobilitate superari. Omnibus nobis totidem ante nos sunt. nullius non origo ultra memoriam iacet. Plato ait: Neminem regem non ex servis esse oriundum, neminem non servum ex regibus. Omnia ista longa varietas miscuit, et sursum deorsum fortuna versavit. Quis ergo generosus? ad virtutem bene a natura compositus. Hoc unum est intuendum. alioqui si ad vetera revocas, nemo non inde est, ante quod nihil est. A primo mundi ortu usque in hoc tempus, perduxit nos ex splendidis sordidisque alternata series. Non facit nobilem atrium plenum fumosis imaginibus. nemo in nostram gloriam vexit: nec quod ante nos fuit nostrum est. Animus facit nobilem: cui ex quacumque conditione supra fortunam licet surgere. Puta itaque te non esse equitem Romanum, sed Libertinum:
potes hoc consequi, ut solus sis liber inter ingenuos. Quomodo? inquis, si mala bonaque non populo auctore distinxeris.
Totam nobilitatem si spectemus pauci ultra ducentos, pauciores ultra trecentos, paucissimi quadringentos extendunt insignia. Quotus enim quisque nobilium in actis et historiis ante eos annos celeber invenitur? Ridendae igitur Arcadum Lunulae, si eas ad antiquitatis iactationem in calceamentis ferebant, tamquam essent luna vetustiores, laudandae, si pro symbolo mutationum.
Insignem utilitatem novorum promotio Rei publicae adducit: cum enim vetus nobilitas illos partim contemnat, partim eorum incrementis invideat, duo necessario novi spectare debent, ut sint extra contemptum, dein extra invidiam. Extra contemptum erunt; si rebus magnis, honestis, laboriosis, sumptuosis fidelem, gnavamque operam principi exhibeant, illique accepti sint; quemadmodum Daniel et socii eius in regia Chaldaeorum. Haec tamen faces invidiae inflammant. Ita in aula Darii factum, Dan. 6. 1. Placuit Dario, et constituit super regnum Satrapas centum et viginti, ut essent in toto regno suo; Et super eos principes tres, ex quibus Daniel unus erat: ut Satrapae illis redderent rationem et rex non sustineret molestiam. Igitur Daniel superabat omnes principes et satrapas, quia spiritus amplior erat in illo. Porro Rex cogitabat constituere eum super omne regnum: unde principes et satrapae quaerebant occasionem ut invenirent Danieli ex latere regis: nullamque causam et suspicionem reperire potuerunt, eo quod fidelis esset, et omnis culpa et suspicio non inveniretur in eo.
Haeret rectis successibus invidia, magis vero cum obstrui suis luminibus alii animadvertunt. Invidiam vero effugient, aut minuent, modeste, civilitterque vivendo: itaque nec fastu, nec sumptu prodibunt. Veteres nobiles horum virtus exstimulabit, ut Themistoclem Miltiadae tropaeum, ut eadem via ad favorem principis per benefacta tendant. Deinde alios ex eadem familia aliisque excitabunt, ut se quoque audeant tollere humo. Nec vilior nobilitatis erit aestimatio, deligentur enim tales, qui ornamento sint Rei publicae, non quorum nobilitas Cicadae sint, aut praetextae, sed qui eruditionem, prudentiam, agendi dexteritatem, magnanimitatem ad gubernationem adferant. quibus non nobilitas velamen vitiorum, et ignaviae, sed cos, et calcar industriae est. Succrescet itaque nova nobilitas veteris aemula ipsa mox futura vetus, decrescet et ut remediorum praestantissima cum putruerunt nocentissima venena fiunt, sic generositas stirpis cum in degeneres mores est corrupta, Rem publicam graviter inficit.
Vitia illa serio corriget princeps, praesertim si iniurias inferant, nam ferendo augescunt, quo facto vel nobilitas Rem publicam turbabit metu iudiciorum, ut Rhodi factum est, vel populus insurget, ut factum in Helvetia, ut ante annos centum in multis Germaniae locis factum est. Idem factum anno 1514. in Ungaria; Genuenses anno 1505. nobilitatem eiecerunt. Nobilium Polonicorum tyrannidem Casimirus Rex opportune correxit, populo iam in conspirationem propenso. Cromer. l. 6. de gestis Polonorum.
§. 6. Porro ut nobilis quispiam censeatur ut eximius sit a plebeia [Orig: plebeiâ] conditione: Cuius multi sunt gradus. Ius nobilitandi habet omnis maiestas suprema. Nam civium ordines disponere, praemia donare virtuti, eximere a communi sorte viros dignos, in eius est manu. Aliis quibusdam aut privilegio, aut usu illa data est potestas. Homines multorum stemmatum, sed absque virtute, prudentia, scientia degeneres quidem sunt, nobiles tamen censentur, idque opinione, et iure communi, quod non examinat omnia particularia.
Quod si princeps hominem nulla virtute, sed sola gratia, et favore, aut propter divitias nobilitet, eum nobilem non fieri arbitratur Arumaeus. Verum cum experientia doceat, multos nobiles, virtute, prudentiaque inferiores esse plebeis, et nobilitas sit dignitas iure civili constituta, eam ratam esse arbitror, etiam indigno collatam: Abuti quidem principem sua potestate, dum virorum fortium praemia indignis largitur: non tamen privati esse iudicium principis accusare, vel irritum reddere. Quemadmodum ergo munus donatioque, et praetura, aliaque indignis a principe collata non retractanda, ita etiam nobilitas. Si enim praesidem indignum agnoscere populus debet, quia princeps eum constituit, cur non etiam exemptum habere, quem princeps exemit? Feudum si indignus accipit, illud in posteros transmittit, cur non nobilitatem? et eius effectus, privilegia, honorem, immunitatem a variis oneribus quibus obnoxia plebes est? Par est ratio si ob flagitium nobilitas donatur. Si ideo quia nova vectigalia invenit, innocentes calumniatus est; iussu principis caedem fecit, eius voluptatibus lenocinatus est. Quamvis enim gravissime princeps delinquat, qui vitiorum est remunerator, quorum a Deo constitutus est ultor. Quamvis Tiberium omnes detestentur, qui praefecturam urbis voluit esse praemium ebrietatis, beneficium tamen principis etiam imprudentis immotum est. Si enim merita accipientium expendantur, forte pauci sunt digni, et fere digniores praetereuntur: minus enim adulantur. Fruetur igitur ille nobilitate sua ad ignominiam suam generisque sempiternam, et exemptus erit a plebe, sed foedus, famosus, et principis opprobrium. Nec mirum videri illud debet, scorta mercedes sibi datae ob flagitia, secura retinent. Et concubinas multi principum nobilitarunt, manentque hodie nobiles familiae, quarum nobilitas de stupro coepit. Nec mirum, regia stirps Israelitarum de incestu provenit. Nobilitatem exercitio vilium artium amitti aiunt. pistores, fabros, lignarios, popinarios, caupones, nummularios, tibicines, citharaedos, mercatores, nobiles manere negant. Leges quidem vetant artificia servilia, ludicraque, verum iam pleraeque exoleverunt. aliae istis operam dantem non tam privant nobilitate, quam indecora nobilibus demonstrant. Quod si ad ea quempiam necessitas adigat, non video cur nobilis esse desinat; si genus est, et virtus. Nolo eum, qui ista difficultate conflictatur, interea nobilitatem iactare, si emergat, ius suum dignitatemque tueatur, et ostendat. David sane nobilis erat, ovium domi custos, in aula citharaedus Saulis. Caupones viros graves, senatoriosque vidi, et ipsos nobilitatos, negotiari multos nobiles alibi docui. Utinam nobiles ignavi, ebriosi, blasphemi, agricolarum oppressores, scortatores, adulteri, iniqui nobilitatem perderent. Utinam nobilitatem sellulariis artibus potius, quam rapinis tuerentur.
§. 1. DE viris, armis, aliisque dicendum, sed haec ad librum de bello melius conferam, nunc de reliquis agamus, inter quae primarium est, ut horreis, et annonae princeps prospiciat. Omnem potentiam domat fames, multas urbes et regna hosti tradidit inopia. sed nec in pace ullum firmius praesidium principi, quam commeatus, nec quicquam periculosius fame, si eam sedare princeps non potest. Sine ferro vincitur, qui frumenta, aliaque cibaria tempori non praeparat. Immo in pace periclitatur, ieiunus miles nulli utilis est, ieiunus civis nulla maiestatis reverentia tenetur.
§. 2. Horrea igitur publica frumenti, vini et olei apothecas Res publica instituet, quod facere poterit non magnis impendiis, si agros publicos habeat, si in vilitate annonae triticum coemat, quod fecit Iosephus in Aegypto. Potens est ad alliciendam plebem frumentaria largitio, Melius eo modo ad regnum tendebat, pane dato Romanum Imperium ad se tracturus, nisi optimates obstitissent. Parum sibi princeps consulit, qui eam occasionem neglegit. Quantum Romae frumenti conditum fuerit dictu incredibile est. Pulchre, et erudite hac de re Lipsius in admirandis l. 2. c 10. Frumentatio igitur vetus Romae, et ab ipso etiam Senatu. Ille in rebus et annona arcta, quasi benignus pater, misertus plebis, frumentum aliquando divisit, non tamen nullo sed modico aere. Accessere Tribuni statim, et hoc tam populare sibi vindicarunt, variis Frumentariis legibus latis. Ultimus in hac re Clodius Annonariam legem tulit, ut frumentum, quod antea populo semisse aeris ac trientibus in singulos modios dabatur, GRATIS daretur. Ita Asconius: atque haec origo deinde continuatio gratuiti frumenti fuit. Senatus quidem statim coniuratione Catilinae, largitione hac tali usus erat, auctore ipso Catone: sed nescio an sine ullo pretio. In Plutarcho hoc sic narratum, sed verbis quae pensitanda sunt. Ait, C. Caesarem in praetura res novas tentasse, populo suspenso et mobili, ob Catilinarias illas turbas. Catoigitur, ut praeveniret. [Gap desc: Greek words] . Suasit Senatui assumere egenum et in divisum populum ad frumentationem, et si sumptus esset mille ducentorum quinquaginta talentorum. Id sit trecenties H. S. more Romano; nostro, septingenta quinquaginta milia Philippicorum. Vides igitur impendium in hanc rem, quod illo aevo fuit.
Et deinceps mansit sub Imperatoribus nisi quod per civilia bella numerus accipientium cum in immensum crevisset, Iulius Caesar recidit. de quo Suetonius: Ex viginti trecentisque milibus accipientium frumentum e publico, ad centum quinquaginta retraxit: aut si Dionem audis, ad centum sexaginta: quia dicit ad mediam partem redactos. Parvum discrimen: sed Augustus deinde auxit, et ducenta milia fecit. an et Tiberius? etsi ille minime popularis: tamen recenset in Senatu (apud Tacitum) quibus e provinciis, et quanto maiorem quam Augustus, rei frumentariae copiam advectaret. Ergo et in plures, nisi fallor distribuendum.
Sed hoc genus iam supra improbavi, hic tantum ostendere volui ad populi colligendam gratiam, hoc fuisse semper usurpatum. Nec potest quisquam, nisi de annona prospectum sit, tuto bellum gerere. Caesar Augustus, et Antonius tanto potentiores Pompeio ob famem populi periclitati sunt. Rem narrat Dio. Tum Romanos, (quia Sardinia occupabatur, vexabatur que marititima regio) res frumentaria defecit. Quamobrem cum ingens fames esset, eaque graviter affligeretur, hortabantur Caesarem et Antonium ad pacem cum Sexto faciendam, ob eamque rem multum clamorem prosundebant. Sed ut nihil proficere se intellegunt, celeriter ad eos interficiendos contendunt Quare animaduer sa Caesar, etsi iam suos vulneratos habebat, tamen vestem discidit, supplexque eorum fidem obtestari et misericordiam implorare coepit: Antonius maiore vi adhibita restitit. Tandem vero legatos de pace ad Sextum mittere coacti sunt.
Nec tamen in posterum prospectum fuit urbi, nam et postea sub finem vitae Augusti tanta fames fuit, ut Caesar ipse famulorum turbam dimittere cogeretur, et maior sub Claudio, quamvis illa Claudiana fuit universalis.
Itaque omnibus in locis opportunis instituenda sunt arma contra famem; ut vastatis agris, aut impedito cultu, ex recondita annona subditi vivant. Si enim fame laborat regnum, facile captu fuerit. Ideoque omnia fortia, caduca sunt. Quocirca si boreale frumentum ab Batavia avertere Hispanus posset, facile ditiones illas subigeret et si non omnem, saltem difficilem illis commeatum redderet. Nullum enim regnum firmum est, in quo non nascitur ea frugum copia, quae sufficiat incolis alendis. Hanc ob causam Romanae vires domi semper imbecillae fuerunt, si quis enim mare infestum haberet, si Africam, aut Aegyptum in ditionem potestatemque redegisset, fame pereundum erat urbi aeternae, norant internum illud malum Romani principes, et ipsa fatetur apud Claudianum.
Exitium iam Roma timens et fessa negatis
Frugibus, ad rapidi limen tendebat olympi,
Non solito vultu, nec qualis iura Britannis
Dividit, aut trepidos summittit fascibus Indos.
Vox tenuis, tardique gradus oculique iacentes,
Interius fugere genae, ieiuna lacertos
Exedit macies humeris vix sustinet aegris
Squalentem clypeum, laxata casside prodit
Canitiem, plenamque trahit rubiginis hastam.
Attigit ut tandem caelum, genibusque tonantis
Procubuit, tales orditur maesta quaerelas:
Si mea mansuris meruerunt moenia nasci
Iuppiter, Auguriis, si stant immota Sibillae
Carmina, Tarpeias si necdum despicis arces
Advenio supplex, non ut proculcet Araxem
Consul ovans, rostraeque premant Pharetrata secures.
Susa, nec ut rubris aquilas figamus arenis.
Haec nobis, haec ante dabas, nunc pabula tantum.
Roma precor, miserere tuae, pater optime, gentis.
Extremam defende famem, satiavimus iram,
Si qua fuit lugenda Getis, et flenda Suevis
Hausimus. ipsa meos horreret Parthia casus,
Quid referam morbive luem, tumulosque repletos
Stragibus, et crebras corrupto sidere mortes?
An fluvium, per tecta vagum, summisque minantem
Collibus? ingentes vexi submersa carinas.
Remorumque sonos, et Pyrrhae saecula sensi.
Heu mihi quo latiae vires, urbisque potestas
Decidit? in qualem paulatim fluximus umbram?
Armatis quondam populis patrumque vigebam
Consiliis, domui terras, hominesque revinxi
Legibus, ad solem victrix utrumque cucurri.
Postquam iura ferox in se communia Caesar
Transtulit, elapsi mores, desuetaque priscis
Artibus in gremium pacis servile recessi.
Tot mihi pro meritis Libyam, Nilumque dedere
Ut Dominam plebem, Bellatoremque senatum
Classibus aestivis alerent, geminoque vicissim
Litore diversi complerent horrea venti.
Stabat certa salus Memphis si forte negasset,
Pensabam Pharium Gaetulis Messibus annum,
Frugiferas certare rates, lateque videbam
Punica Niliacis concurrere Carbasa velis.
Cum subiit, par Roma mihi, divisaque sumpsit
Aequales aurora togas, Aegyptia rura
In partem cessere [Orig: cessêre] novam. spes unica nobis
Restabat Lybiae, quae vix aegreque fovebant
Solo ducta Notho numquam secura futuri.
Semper inops ventique fidem poscebat, et anni.
Hanc quoque nunc Gildo rapuit sub fine cadentis
Autumni, paulo metimur caerula voto,
Puppis si qua venit, si quid fortasse potenti
Vel pudor extorsit Domino vel praeda reliquit.
Pascimur arbitrio Mauri, nec debita reddi,
Sed sua concedi iactat, gaudetque diurnos,
Ut famulae praebere cibos, vitamque famemque
Librat Barbarico fastu, vulgique superbit
Fletibus et tantae suspendit fata ruinae.
Romuleas vendit segetes et possidet arva
Vulneribus quaesita meis,
Unaquaeque igitur Res pub. vires suas ex commeatu et annona aestimabit, quem domi habet, qui nascitur, quique foris advehitur, an is impediri possit? Hinc Venetae Rei publicae id maxime necessarium est, ut in multos annos annonam reconditam habeant; Nam omnis ora maritima, insulaeque ita expositae sunt armis Turcicis, ut facile si non occupari, et sub ditionem redigi, saltem vastari, uri, spoliari possint, ideoque ex illis belli tempore non possit haberi annona, et si vel maxime abundarent, navigatio tamen facile intercludi potest, aut, quod satis est ad famem, periculosa reddi, nam ad timorem periculi negotiatores se continent, et mercium pretia crescunt periculis. Urbs ipsorum populo sissima ex subiectis sibi regionibus ali non potest; sed cibum ex finitimorum agro advectum absumit; negotiatione autem opes Rei publicae, et singulorum civium constant, qua [Orig: quâ] sublata [Orig: sublatâ] vel imminuta, necesse est multitudinem minui, urbem deseri, opificum enim collegia a mercatoribus aluntur, quorum si lucra cessent, operum Mechanicorum industria nullo emptore, concidet. Hinc est, quod nisi et publice, et privatim in aliquot annos de annona urbi provisum sit, quantacumque pecunia militeque; aut classe polleat, non possit esse potens. Parare tamen potentiam valet; si, cum opibus valeat, publicis granariis in biennium frumenta recondita habeat, Senatores iubeat singulos habere pro familia in triennium, eodemque modo ditiores civium, opifices in biennium, vel annum.
Eadem difficultate Belgicae ditiones premuntur, si in unum foedus coeant Danus, et Iber, si Polonus offendatur, si Suecus Hispana cum gente connubia societ, tantam populosarum urbium multitudinem unde alent? Rhenum hostis obsidet, trans Mosam adversa sunt, ab arcto panis advenit; nonne multae rationes sunt, quibus illa, quae videtur potentia, nisi multo ante providerint, conteri possit? Et populus ille nauticus par esset Romano, qui dixit
Nunc inhonorus, egens, praefert miserabile pacis
Supplicium, nulloque palam circumdatus hoste,
Obsessi discrimen habet, per singula letum
Impendet momenta mihi, dubitandaque pauci
Praescribunt alimenta dies, heu prospera fata,
Quid mihi septenos montes, turbamque dedistis,
Quae parvo non posset ali? felicior essem
Augustis opibus, mallem tolerare Sabinos,
Et Veios. brevior duxi securius aevum.
Ipsa nocet moles. Utinam remeare liceret
Ad veteres fines, et moenia pauperis Anci.
Sufficerent Etrusca mihi campanaque culta
Et Quinti, Curiique seges, patriaeque petenti.
Rusticus inferret proprias dictator aristas.
§. 1. NUlla Res publica censenda potens, nisi alta habeat, et firma urbium propugnacula. Hodie quidem habendas muniendasque urbes, et oppida nemo est, qui ambigat, sed de modo rationeque tantum ambigitur. Nam olim derisa Spartanorum iactantia fuit, quod moenia sua virtutem iuventutis dicerent. Si scuto scutum haereret, densusque viro vir. Magnus et perniciosus error, vel Spartanorum iudicio, qui moenibus urbem postea cinxerunt, deinde ipsi iudicarunt eas urbes esse potentes, quae moenibus, turribus, fossisque praecinctae essent. Athenas enim aemulam civitatem muris nudaverunt, ita enim suadente Lysandro Ephori iudicarunt faciendum, sicque exarmatam triginta tyrannis presserunt. Arci praesidium imposuerunt, et Pyraeo. Cur moenia nobilissimae urbis diruere [Orig: diruêre] , nisi ut vires enervarent? Huius eiusdem iudicii insigne monumentum, sed plenum invidiae, et iniquitatis Sparta parum generosa, parumque grata dedit, ut auctor est Probus in Themist. et Plutarch. Diodorus Sicul. l. 11. Front. l. c. 1. Cum enim victo Xerxe ad Salaminem, cuius victoriae prima gloria et principatus penes Athenienses fuit; redeuntes in patriam moenia reficerent, immo potius omnia deiecta restituerent, Spartani invidia gloriae, et metu futurae potentiae, legatos miserunt, qui docerent contra omnium Graecorum salutem fore, si moenia exstruerent; si enim Persae redirent, et urbes occuparent, ex iis facile posse Peloponnesum totamque infestari Graeciam, et obtinuissent, nisi Themistocles consilio et arte conatus occultorum hostium elusisset. Hoc dictum volui propter adolescentulos, quibus illud oraculum Enthusiasticon est in ore.
[Gap desc: Greek words] .
Scutum firmet scutum, galea galeam, virum vir. Quod veluti veteres irriserunt, ita nunc etiam noxium est; nam murum illum hodierno tempore pauca tormenta disicerent. Qui igitur parva manu, nullo periculo, magnas opes defendere in animo habet, urbes sibi munitas, omni genere commeatus, et belli instructissimas aedificabit. Cui enim urbium propugnacula nulla sunt, is perpetuo in periculo iactatur, minusque quam ferae in siluis, et volucres sibi prospiciunt,
quae tutelae prolis tutifsima silvarum, et rupium deligunt.
§. 2. Urbium aedificandarum cura vetustissima fuit, nam primam exstruxit Cain, et denomine filii Henochiam dixit. secuta est post diluvium Babel, (tempora enim Antediluviana in obscuro sunt) plurimae deinceps aedificatae sunt, ut constat ex Abrahami historia, qui annos nondum trecentos a diluvio natus est, quo tempore non urbes modo, sed urbium excidia, gentium longinqua bella et regum servitia fuerunt, Xen. 13. In Ghanamitide urbes firmae et ad caelum usque muratae, quae maxime filios Israel terrebant, conditae erant tempote Mosis. David deinde civitates aedificavit, et munivit, Salomon etiam longinquas, ut Palmyram in deserto, et Iosaphat quamvis in exercitu praeter urbium praesidia numeratet undecies centena, et sexaginta milia fortissimorum militum, urbes tamen muratas in Iuda aedificavit. Si nostra tempora respiciamus, urbibus exstructis Hispanus novum orbem tenet. Colonias enim plurimas maximasque ducit, habet urbes populosissimas, paucissimis tamen, si Orientalem Indiam spectes, in tam vasto spatio munitionibus navigationum principatum tuetur.
§. 3. Civitatum cura, et tutela, populi multitudinem, artes, opes, aliaque, quibus potentia crescit, et firmatur, principi confert, et quod caput, amorem patriae defendendae. Olim in Germania, et Britannia oppida non erant. Oppidum vocant Britanni, cum silvas impeditas fossa, valloque munierunt. Strabo lib. 4. ait eos exstructis tuguriis in nemoribus cum armentis stabulari. Itaque nulla tum fuit Germanorum potentia, nisi cum uno aliquo impetu in proelium ferrentur, et si retunderentur, quiescebant, domi cum quaererentur inter silvas, et plaudes latuere [Orig: latuêre] .
Eadem de causa Vandalis, Gothis, Hunnis transeuntibus extrema omnia passi sunt. Translato ad nos imperio, tum opum copia, et potentia efflorescere coepit. Auctor Germanus ita de hoc statu loquitur. Habeo autem persuasissimum ea aetate (Caesaris) non civitates exstitisse, vix villas ac pagos retulisse. Dum enim Argentinensium litteras antiquitate etiam modesta praeditas, perlegimus, videmus eam urbem vix tantum spatii in recessu habuisse Otthonum temporibus, quantum oppidum ignobile. Eadism ratio de Moguntia, Vuormatia, Spira, Noremberga vulgatur, quae tamen Henricorum temporibus incrementa sumpserint. Traianus, ut Dion Prusiensis auctor Graecus testatur, duas copiosissimas urbes Daciae, quae et hodie Danubio adiacent, exorsus est, ac facile inducor illas primas Danubii civitates exstitisse. Inde Constantini ac Iuliani temporibus, ut annales fide digni asserunt, a ducibus Sueviae oppida temere munita sunt, quae nunc imperio parent, in quorum numero Ravensburg. Ulma, et alia. Inde Attila universae Germaniae destructor, Basileam, Wormatiam, Argentinam, Ratisponam, Nurembergam, Iuvaniam, Coloniam, Iuliacum et alia oppida penitus destruxit. Quae partim a S. Ruperto Episcopo auspiciis Theodonis Bavariae ducis et aliorum Episcoporum restituebantur. Pipinus inde atque Carolus Magnus civitates in tantum auxerunt, tot Episcopatibus praeditas effecerunt, quemadmodum ante eos Dagobertus. Maior itaque pars totius Germaniae a Francorum Regibus, sub quorum Imperio erat, atque a Caroli progenie Germania incrementum et initium sumpsit, ut privatim de qualibet civitate, dum mentio erit, copiosius exsequemur. Tempore etiam translationis Imperii ad nos, civitates Germaniae copiosiores redditae sunt.
Nunc vero tot, tamque munitis, et opulentis urbibus abundat, ut nulli penitus regioni cedat, omnes omnino vincat, non modo Asiam et Africam; sed reliquam etiam Europam; Neque enim vel Hispania, vel Italia numero magnarum et opulentarum urbium nobiscum certaverit. Quamvis enim Ulyssy ponam, Venetias, Parisios nulla civitas Germaniae vincat, multitudine tamen superant ceteras. Nullum enim regnum urbes habet, quas pari magnitudine, opibus, firmitate hisce opponat: Sunt vero Antwerpia, Insulae, Gandavum, Colonia Agrippina, Dordracum, Amstelodamum, Brema, Hamburgum, Lubeca, Dantiscum, Noriberga, Augusta, Vienna, Basilea, Argentoratum, multas hisce maiores esse novi, ut Lovanium, Luneburgum, Brunsuicum, Brandeburgum, Erfurtum, Pragam, multas pares; verum illis quindecim quas primo loco nominavi totidem in ullo regno pares inveniri nego.
§. 4. In condendis ornandisque civitatibus habenda semper sunt ea prae oculis, quae l. 7. Polit. monet Aristoteles, in condendis, et ordinandis, inquam. Hodie paucae conduntur, tum quia multae sunt, tum quia opportuna loca occupata sunt, ut iam praecipua cura esse debeat urbium conservandarum. Agri, fluminum, portuum opportunitas quaerenda est.
Uti igitur eiusmodi occasiones animadvertit princeps eam urbem privilegiis et beneficiis prosequetur, ut brevi evadat in magnam urbem. ita crevit nostro tempore Insularum inclita civitas, ita portu suo crescere potest Dunckerka. ita Gravelinga. ita Goa in India, sic posset crescere Confiventia, duorum fluminum negotiosorum affluxu opulenta, sic nostra Moguntia superiorum, inferiorumque commerciis opportuna, Gallicis etiam, et Thransrhenanis divitiis plena, vino et frugibus abundans. His, inquam, opera utiliter impenditur. nam quae commoditatibus quae locorum propriae sunt destituuntur, frustra sumptus absumunt, Hanovia iam dudum crescere desiit a moeno seiuncta, et qui primi eam aedificarunt damno suo temeritatem luerunt, celeriter crevit Franckentalia, nunc tamen sistit, a Rheno seiunctior, et ubi Wormatia Spiraque negotiandi auxerint industriam inter eas intercepta crescendi spem amittet.
§. 5. Eas urbes commodo situ aedificatas facile iudicabimus, quae saepius adversa passae refloruerunt, locus enim rapit animos, et suis utilitatibus detinet. Fertilem inprimis locum requiro, quia paupertas seditionis est scaturigo, et suo populo fertilem terram Deus dare voluit. Stulte Dinocrates Architectus in monte Atho Alexandriam meditabatur, cui recte Alexander: Unde cibum habere poterit? Quod ad plagas caeli attinet in Germania exigua huius rei habita ratio est. Quamvis Moguntia nostra orientem, et aquilonem spectet, agri, fluminum, fontium, montium habita ratio est.
§. 6. Duo illa difficulter obtineri possunt, ut facilis sit in aliena egressio, difficilis vero aditus hosti. olim multae erant in montibus positae civitates, facilis erat descensus, difficilis ingressus; Verum quia ratio belli mutata est, atque etiam annonae; nec firmae sunt quae in montibus, et commeatui, omnibusque rebus parum opportunae, itaque nunc quoque arces in Rheni et Mosellae collibus positas magna parte desertas
videmus. Iam vero quod nonnulli aiunt periculosas esse civitatum munitiones, quod hostes ea capta tuti sint, id iam supra in pecuniaria re confutatum est. Virtute enim et prudentia defendi civitas debet. Quis enim dubitat Alexandro unam Tyrum plus restitisse, quam totum Darii regnum? Eadem civitas Nabuchodonofori portas clausit, et victorem gentium detinuit, ita Ezech. 29. 18. Fili hominis Nabuchodonosor Rex Babylonis servire fecit exercitum suum servitute magna adversus Tyrum: omne caput decalvatum, et omnis humerus depilatus est: et merces non est reddita ei, neque exercitur eius de Tyro, pro servitute, qua servivit mihi adversus eam.
Facilius igitur totam Aegyptum, hoc est, centurias urbium cepit, quam Tyrum, quia facilius est mercedem accipere, quam laborando mereri. sic patrum memoria plus restitit Ottomannis una, sed fida Vienna, quam dimidia Ungariae pars, quam tota Peloponnesus.
§. 7. Opulentas urbes ubi rem pararunt facile, rebellare aiunt, satietatem enim, et divitias sequi libertatis et honoris desiderium. Verum huic malo remedium feret, iustum et lene principis imperium, fidorum ad magistratum electio, eorundem per honores, et beneficia obligatio. Neque hoc neglegendum, ut qui auctores esse possent motuum, aliis in locis possessiones obtineant, quarum amittendarum timore gratiam principis omnibus anteferant. Privilegia quoque ea concedet, quae, si mereatur civitas, continuo auferre possit. Aquisgranum nobilis urbs, et regia sedes immunitatem vectigalium a Carolo magno accepit, ingens beneficium si cives spectes, sed vicissim arcta obligatio ne imperatorem offendant, qui uno verbo, una scheda fortunas evertere posset, itaque cives eiusmodi nullos Manlios, nullos Clodios, aut Curiones, ne Brutos quidem audient. Sic nobile Emporium Francofurtum ius nundinarum tuetur, quod beneficio imperatorum tenet, magnum est, quodque unicum urbem conservat, sed idem tamen eam imperio fidam urbem efficit: uno enim edicto spoliari eo potest. Nulla in urbe Europae maiores divitiae sunt, quam Ulyssiponae, quae est totius orbis Emporium, portu, aedibus, numero hominum insigne. sed nullum defectionis periculum, quia uno edicto merces eorum per omnes urbes regias, portusque divisae confiscari possunt. Hanc etiam ob causam rebellionem Antonii detestati sunt, quod viderent se domestico bello impeditos facile Indias esse amissuros.
§. 1. DE arcibus exstruendis politici variant, immo nonnulli eas diruunt, quas alii exstruxerunt. Machiavellus incertus est. Hoc enim est eius consilium c. 20. in principe. Consuetudo invaluerat apud principes, ut quo tutius principatum obtinerent, arces erigerent, quae tamquam habenis et frenis compescerent illos, qui in se aliquid molirentur: atque ad se repentinum quemque impetum securum haberent, quo se reciperent, perfugium. Equidem consilium hoc, quod iam pervetustum et usitatum sit, improbabatum nolim. Nihilo setius aetate nostra vidimus Nicolaum Vitellium duas, quae Tipherni erant arces, ut ditionem illam retineret, diruisse. Guidus Ubaldus Metaurensium Princeps in principatum, unde a Valentino fuerat electus, restitutus, omnes illius Provinciae arces, funditus evertit. Illis enim sic eversis, existimavit difficilius provinciam illam iterum amitti posse. Bentivoli, Boxoniam recuperatam cum rediissent, eadem consiliae sunt secuti. Ex temporum itaque conditione arces sunt, vel non sunt usui, qua autem inparte quid boni inde ad te redit, in altera maxime laedunt. Hoc sane sic examinari licet.
§. 2. Urbibus liberis arces inutiles esse iudico, sed omnem sumptum, qui arci separatim impendendus est, moenibus, fossis, propugnaculis dandum esse, itaque et Romani capitolium aequare solo, et Athenienses arcem Minervae diruere debuerunt, nam opportunum est, improbis civibus, ac mancipiis eas occupare, hosti tradere. Facis tempore etiam custodiendae sunt, bello flagrante miserum est solatium civibus, relictis aedibus in arcem confugere, quam tamen diu tueri non possunt, multitudine se impediente, et defectu commeatus, periculoque morborum in multitudine conferta. Hinc arces demoliuntur tamquam ergastula, et servitutis firmamenta, cum primum ad libertatem aspirant, Simon Maccabaeus arcem, quam triginta annos Graeci insederant, deiecit. Arces itaque exosae civitatibus sunt, tamquam compedes libertatis, quam diu manent, sub ictu se positos cives arbitrantur; et quamquam non noceat, formidabilis est tamen custodia. Romam tamen arx servavit, sed magno animo erant illi qui mori maluerunt. Messenii quoque victi a Lacedaemoniis in arce montis Ithomes se viginti annos defenderunt, Pausan. in Messeniacis.
§. 3. Qui suo imperio provinciam aliquam bello adiecerunt, arcibus in officio populum continere debent. Ea nunc omnes ratione utuntur toto mundo, et si contrarium quispiam suadere instituat, id agere videbitur, ut cum ratione insaniat, et si verum dicendum est, insanit. Machiavellus igitur cum arces inutiles et noxias proclamat, hoc agit, ut exotica sapientia principem suum imperio exuat. Iam millies Hispani Occidentales Indias, Lusitani orientales amisissent, si absque arcibus fuissent. Paucae enim arces srenum tot populis iniciunt. Verum tota res intellegetur, si Machiavelli sapientiam perpendamus, lib. 2. de Rep. c. 24. sic ratiocinatur. Mirum forte cuipiam videatur cum victi, debellatique Latii populi, toties rebellarent: cur populus Romanus, ad eos in officio continendos compescendosque non arces aliquas, aut Priverni, aut in aliis eorum civitatibus construxerit: secus [(reading uncertain: print faded)] enim certe fecerunt, quam Florentini nostri faciendum putent, qui existmant ipsas, ceterasque civitates, arcibus compescendas esse. Equide si populus Rom. nostris hominibus similis fuisset, perinde fecisset, ut nostri. Sed quia in eo alia virtus, alia potentia, et aliud de reb. iudicium inerat, idcirco aliter faciendum putavit: nec libera existente Re publica umquam vel ad urbes compescendas; vel ad provincias defendendas, arces aliquas exstruxit: ex iis tamen, quas conditas ab aliis occupavit, aliquas conservavit. Quae cum itasint, ac longe aliter sentire videantur nostri temporis principes: idcirco non ab re facturum putavi, si quaererem hoc loco, utiles ne an inutiles, sint auctoribus suis, tantae moles.
Respondeo vehementer eos falli, qui Romanis arces negant, totum enim imperium arcium praesidiis tenuerunt, quam rem ut antiquariis miram, ita politicis veram esse facile probabo. Observandum est, quosdam a Romanis victos in urbem receptos, Flor. lib. 1. cap. 1. Sic pax facta cum Tatio, foedusque percussum. Secutaque res mira
dictu, ut relictis sedibus suis novam in urbem hostes demigrarent, et cum generis suis avitas opes pro dote sociarent.
Et c. 3. Albanos adscivit; Itaque hoste victo, ruptionem foederis Metium Suffetium religatum inter duos currus, pernicibus equis distrabit: Albamque ipsam quamvis parentem, aemulam tamen, diruit, cum prius omnes opes urbis ipsumque populum Romam transtulisset, prorsus, ut consanguinea civitas non periisse, sed in suum corpus rediisse rursus videretur.
Alios funditus delevere, alios vendidere, alios in deditionem accepere [Orig: accepêre] , ut vel ita enervarent, ne rebellare possent, vel praesidiis continerent, quae duplicia Coloniarum, et arcium. Haec prout belli causa, obstinatio, vel obsequia obsessorum. Falisci se sua sponte dediderunt, cremati suo igne Fidenates, rapti, funditus deletique Veientes, Sabini, et qua Nar ambit multum hominum agrique captum, urbes Samnitum ita deletae ut Samnium in Samnio quaereretur. sed de arcibus mihi dicendum est.
Primum genus erant coloniae, cum locis opportunis oppida antiqua munirent, vel nova construerent, quas gentes rebellaturae omnium primum oppugnabant, magnarum instar arcium erant initio, postea in magnas urbes excreverunt, describit hunc morem Lipsius l. 2. const. c. 23. Unum tibi instar omnium exactionum rapinarumque sit, de Coloniis Quo inveto ut nihil ad vim imperii firmius, ita nihil in subditos cogitari potuit tristius. Deducebantur passim legiones cohortesque veteranae in agros et oppida: miserique provinciales momento temporis bonis et fortunis omnibus provoluebantur, idque nihil ausi, nihil meriti: sed pro crimine omni, opes aut opimi agri. In quo profecto gurges quidam calamitatum omnium apparet. Miserum est nummis spoliari: quid etiam agris tectisque? Grave istis pelli: quid tota patria, quid templis arisque? Distrahebantur ecce aliquot milia hominum, liberi a parentibus, domini a familiaribus, uxores a viris; et in varias terras, ut cuique sors sua fuit, spargebantur: alii in sitientes Afros, ut poeta in hac ipsare ait. Pars Scythiam aut toto divisos orbe Britannos. Solus Octavianus Caesar in sola Italia duodetriginta colonias collocavit; in provinciis quot libuit Nec alias res magis, ut ego scio, exitio fuit Gallis, nobis, Hispanisque. Coloniae oppida erant civium Romanorum, aut Latinorum deductorum. Causae Coloniarum a Sigonio illae referuntur; ut priores populi coercerentur, qui prius inhabitarant, militaris ergo erat alter populus, qui ut in munitionem inducebatur. 2. Ut hostes vicini repellerentur. 3. Plebs urbana exhauriretur. 4. Stirps tamen Romana augeretur. 5. Seditiones tollerentur. 6. Veterani proemia acciperent. Colonis igitur ex primo instituto, nam postea etiam alio modo actum est, cum victis gentibus, et vicinis hostibus res erat. Sic Coloni in Ubios deducti contra Gallos impacatos, et Germanos in perpetuis excubiis erant. Verum de arcibus proprie dictis agendum, eas complures fuisse affirmo.
Nempe castra, unde et arces nostrae, seu castella nomen habent, nam Citadellae Italis dicuntur, quod instar parvarum urbecularum sint, quales initio Coloniae fere erant. Sed de castris ago, quae affirmo arces fuisse, arces temporarias, et interdum perpetuas, sed arces appello munitiones militares, sive ex saxo, sive ex cespite et materia, nam nunc quoque cespititiae arces magis probantur. Quod de Gallis suis docet Nicolaus Bellus rerum Polit. T. 1. Quod ad munitiones attinet: Non est alia regio, in qua earum maior numerus [(reading uncertain: print blotted)] sit, quod ex pluribus causis fit. Una est, quod cum regnum in plura dominia et Principatus divisum erat, nempe Burgundiam, Britanniam, Andegavensem Ducatum, Normanniam: unusquisque suos fines muniverit. Crevit numerus munitionum bellis Anglorum, qui magnae Franciae parti imperarunt. Situs et natura locorum, fortificationi oportunorum, nec minus diligentia et aptitudo populi ad has res, reddit faciliorem munitionem locorum. Non alia natio est magis industria in muniendo, et quae laboribus et sumptibus minus parcat. Nec Francia minus fortis est intus, quam in extremis finibus. Bellovacum, Trecae, Aurelia, Andegavum, Biturigum civitas, quae vernacule Bourges dicitur, Limogia, San, Florum, Carcassona, Suessionum, nec cedunt fortitudine Caleto, Peronae, Narbonae, et aliis locis limitaneis. Aptaque est unaquaeque huius regni pars, ut reliquo regno pro limite sit. Hoc quoque in Belgio, et Germania probatur. Tales arces erant Romanorum, neque enim de materia arcium disputamus, sed de fine et modo. Arces igitur Romanas videamus. Primo quidem omnia castra Romanorum etiam ad unius noctis quietem instar arcium erant, locus ad prospectum, aquationes, pabulationes eligebatur aptissimus, vallo et sossa cingebatur, ordine summo omnia distincta erant, ut eruditissime Lipsius exponit: sed his castris similia erant illa, quae in finibus perpetua erant. Deinde erant copiae perpetuae in tutelam imperii ab Augusto constitutae. Tacit. ann. 1. Legiones, provincias, classes, cuncta inter se connexa, in limitaneis enim praecipua pars militum.
Tertio. In Hispania legiones 3. In Gallia ad Rhenum 7. In Africa 2. In Aegypto 2. In Syna ad Euphraten 4. In Moesia ad Danubium 2. In Dalmatia 2. erant Augusti tempore. Sed postea in Aegypto tres, una Alexandriae, teste Strabone, item novem cohortes, tres in urbe, tres ad Syenem, tres aliis locis. Beryti etiam duae legiones, quia claustrum maris. Fuisse etiam sociorum cohortes constat, auxilia, alas, equites. In Rhoetia, Iudaea, aliis solae cohortes, Lugduni in Gallia corhors 18. Foro Iulii ligurum cohors, vetus loci auxilium. In Gallia 1200. milites, ait Agrippa apud Iosephum, Postea in Britannia legiones tres a Claudio locatae, duae in Cappadocia a Vespasiano, duae in Dacia a Traiano. Quin Romae dena milia, aut novena, et deinde plura fuere Praetorianorum ad Principes tutelam, et subitos casus. Istis, inquit Lipsius, castra Praetoria fuere [Orig: fuêre] , ad portam Viminalem; ut arctius, et in disciplina haberentur, secreti a civibus, et urbe. Praeter hos erant Urbanae, et vigilum cohortes tres, Dio 4. Lipsius arbitratur quatuordecim cohortes.
§. 4. Haec omnia dum mecum perpendo, simul, quod negare solent, arces Romanorum astruo. Castra Praetorianorum fossa, valloque cincta erant, eodem modo ad Rhenum omnia; Nec quicquam a nostris castellis discrepabant, nisi quod maius praesidium erat. Munitio, qualis iam in nostris extemporaneis castris esse solet, qualem maximus belli ducum Ambrosius ad Rhenum fecit, immo sortiora erant illa vetera Romanorum hiberna; fortiora, inquam, si tempora spectes, cum enim tormentis carerent, manibus conscendere, et revellere vallos, aggeres, et loricam planare oportebat, tunc itaque tutiores erant in illis suis castris, quam nunc in arcibus. Quamvis enim parvo labore fierent, facile tamen defendebantur.
Seianus Romae castra instituit, valloque munivit. Tacit. an. 4. Vim praefecturae modicam antea, intendit, dipersas per urbem cohortes una in castra conducendo, ut simul imperia acciperent, numeroque et robore, et visu inter se, fiducia ipsis, in ceteros metus dideretur. Praetendebat lascivire militem diductum: si quid subitum ingruat, maiore auxilio pariter subveniri, et severius acturos, si vallum statuatur procul urbis illecebris.
Quamquam igitur arces non putentur habuisse, non est tamen dubium castra ipsa arcium instar fuisse. Arcem enim definio propugnaculum populis coercendis, hostibus arcendis aedificatum; ab arcendo itaque arces dictae, hinc et nomen castrorum multa oppida retinuerunt. sed Machiavellum porro audiamus.
Cuius disputationis hoc principium esto, quod arces exstrui soleant, vel ad arcendos hostes, vel ad subditos compescendos, et in officio continendos. Ego vero pronuntio, ad priorem usum necessarias non esse ad posteriorem inutiles, et noxias existere. Ad compescendos subditos noxias arces exstimo, quoniam rebellionis periculum, quod metuitur, oriri soleat ex odio subditorum adversus dominos cocepto: odere autem principes dominosque suos subditi propter acceptas iniurias: principes iniuriis afficere solent subditos, eosque male tractare tunc maxime, cum se illis pro arbitrio dominari, eos domare, ac compescere, pro animi libidine posse sperant. Id vero tunc potissimum cogitant, sperantque, cum in medio illorum ingenti mole exstructas habuerint arces munitissimas: quod adversus eas, neminem quicquam ausurum credant. Quae cum ita sint, non inutiles modo sunt arces huiusmodi ad continendos in officio subditos: sed etiam noxiae, cum iis, plus quam conveniant, confidentes principes, subditos male tractandi plectendique occasionem arripiant, eoque odium illorum adversus sese concitant, ex quo rebelliones, caedes, et infinita mala dependent. Argumentum Machiavelli sic brevi concludi potest. Arces sunt causae ut princeps securus imperet, ex securitate sequitur tyrannis, qua dure et contumeliose tractentur subditi, inde odium, et rebellio, non igitur faciendae arces. Quis vero hunc consiliarium princeps audiet? Ne tyrannus fias potens esse noli? Immo vero ut potens sis labora, ut tueri bonos, malos evertere queas. securitas principi quaeritur exarce, ex opibus, ab exercitu, quae omnia non minus facere animos, quam arces possunt. Nasci ex arcibus securitatem credo; Ideo aedificandas censeo, ut princeps sui securus, iustitiam intrepidus administret, ut hostem et civem animo hostili, desperaratione victoriae a rebellione deterreat. Alioqui si securitas fugienda est, miles dimittatur, sine corporis custodibus solus princeps incedat, invitet ad parricidium improbos, quod nullo periculo patrabunt. Ex aequo autem iavitant hostem, princeps sine stipatoribus, et provincia sine munitionum praesidiis. Ego e contrario concludo. Principi hoc agendum est, ut vere sit princeps, ut sui securus imperata facere cogat, ut nova molientibus spem praecidat; arcibus muniendis propositum hoc praecipue tenere potest, arces igitur muniendae sunt.
Quin et illud non recte suadetur, ne princeps securitatem quaerat, sed ut in metu agat vitam, ac sollicitudine, quo mitius agat: nam revera nihil crudelius principe timido, omnia pavescit, omnia adversa credit, et suspicionibus indulget; itaque calamitosa est optimatibus timiditas principis, multoque plures metu, quam securitate crudeles fuere [Orig: fuêre] . Augustus dum metuit saevissimus exstitit, et si primis vicennalibus mortuus esset, inter odiosissimos principum fuisset, at ubi iam rerum potitus pericula discussit, mansuetudinem induit. maneat hoc alta mente repostum. Si timidus est, et crudelis est. Si timet, saevit. Exemplum magnum Claudius. Ne igitur timeat, et saeviat, securitati arces aedisicet. Pergit Machiavellus.
§. 5. Sed neque cum bella ingruunt, tantam vim habent arces, quantam illis attribuere homines solent. Duo enim soli sunt modi, subditos per vim in officio continendi, compescendique. Alter ut in promptu habeas exercitum egregium, ut populus Romanus habebat, quo motos liceat componere fluctus. Alter ut rebelles plane deleas extirpesque, ne amplius deficere, aut arma adversus te capere queant. Nam si bona illorum diripias: spoliatis arma supersunt. Si arma quoque ademeris: furor arma ministrat. Si ducibus interemptis, ceteris vitae usum concedas: renascentur subinde alii duces, veluti Hydrae Lerneae capita. Si arces habueris, tempore pacis audaciorem iniquioremque te erga subditos efficient: bello adveniente, cum ab hostibus, tum subditis tuis oppugnabuntur: nec fieri poterit, ut utrique resistas.
Scio nihil tyranno firmum esse, quem subditi, exterique oderunt, quos ipsi saevitiae administri detestantur;
Duo illi modi, divitum sunt, potentum, et crudelium. Nam habere semper in promptu egregium exercitum, non est nisi principis potentissimi, deinde exercitus perpetui magnis stipendiis alendi sunt, quae cum subditis exterquentur, tum demum arma capiunt, aut quocumque gentium confugiunt, et provinciae cultura deseritur. Deinde exercitus, quam facile tumultuetur, centum mortes imperatorum demonstrant. Tertio plus ad continendos hostes duo milia in arcibus, quam dena milia in aperto valent. Arces itaque sumptuum compendia sunt. Quod vero ait hostibus non admodum nocere arces, falsum est, nam arcem firmam, milite, et commeatu instructam, nemo nisi ad taedia longae obsidionis instructus aggreditur. Interim subsidia comparari possunt, dum contra saxa, cespites, et vimineos textus depugnat hostis, viresque et opes effundit. Verum callidissimi Imperatoris arces paululum spectemus. Illo anno quo Britannos Caesar sollicitavit, ob siccitates frugum inopia fuit, diversis in locis legiones collocare coactus. est. Una in Morinos ducta, altera in Nervios. Tertia in Haeduos. Quarta in Remos. Tres in Belgiam, unam in Eburones, et 5. cohortes. Ipse interea, quoad legiones collocatas, munitaque hiberna cognovisset, in Gallia morari constituit. Quam vero munita castra? censent tribuni, et primorum ordinum centuriones, Quantasuis magnas copias, etiam Germanorum sustineri posse munitis hibernis. Rem esse testimonio, quod primum hostium impetum, multis ultro vulneribus illatis, fortissime sustinuerint. re frumentaria non premi. Non possumus hic negare totidem castella, seu arces, quot sunt castra legionum. Non egreditur Galliam Caesar nisi audito hiberna esse munita. Munitio ea fuit, ut Centuriones et Tribuni iudicarent contra quasuis copias posse defendi, et sua castra multos dies contra plurima milia Cicero defendit, quamvis hostes testudines, turresque agerent, et tribus horis decem milia passuum muniendo perfecerint, quamvis septimo die castra incenderint, iacto intra vallum igne. sed tota spes in muniendo, et resistendo fuit. Caesar
ita scribit. Hostes postero die (l. 5.) postquam ex nocturno fremitu, vigiliisque de profectione eorum senserunt collocatis insidiis bipartito in siluis opportuno atque occulto loco a milibus passuum circiter duobus Romanorum adventum exspectabant. Et cum se maior pars agminis in magnam convallem demisisset: ex utraque parte eius vallis subito sese osteuderunt, novissimos premere, et primos prohibere ascensu, atque iniquissimo nostris loco proelium committere coeperunt.
Quod nisi firma castra habuissent, una dic omnes legiones deleri poterant; Multo sane prudentius fecissent initio Romani, quod postea facere sunt coacti, ut stativa, hiberna, atque etiam aestiva certis locis communirent. Hinc trans Danubium Traianus castella posuit, et pontem fecit, ut succurri posset si oppugnarentur. Quin et Decebalus victus iubetur diruere propugnacula.
Hoc solum loco quaeri potest, utrum sit consultius, temporaria castra, an perpetua habere? At nemo prudens dubitare potest perpetua esse utiliora. 1. Firmiora sunt, longo opere munita. 2. Non opus est singulis annis laborem iterare. 3. Exercitus victus, aut fugatus refugium habet; Hinc legiones, de quarum distributione dixi supra, cohortesque suis in munitionibus aetatem agebant. Quae Alexandriae erat legio ordinaria, sua seorsum castra munita, quasi arcem habuit, cohors etiam, quae Ierosolymis erat, sua castra habebat, quid hoc aliud erat, quam arx quaedam continendae civitati.
Herodes ipse non contra disciplinam Romanorum, tribus arcibus urbem populosam, et sibi infestam continuit. Nec aliter fortissimi regum fecere, David enim Sionem munivit, et ex ea securus populum rexit, cui praeter Cerethi, et Phelethi legiones semper 24. milia lectissimorum militum praesidio fuerunt, ut sacra Scriptura testatur. l. 1. Par. c. 27. Verum nostra tempora spectemus, de quibus hunc in modum Machiavellus. Quod si umquam inutiles fuere arces ad compescendos subditos: nostra profecto aetate, non inutiles tantum, sed etiam pernitiosae sunt propter bellicarum machinarum usum, quarum impetum neque arces, neque ulla loca exigua sustinere possunt. quod ad illas sustinendas subinde retrocedere oporteat: et ruinas murorum ab iis factas, novis fossis intrinsecus aggeribusque compensare. Haec cum ita se habeant, expende porro, num per huiusmodi arces compescendus sit populus, qui iam ante ditionis tuae fuerit, an qui nuper imperio tuo sit adiectus? Certe enim si principatum a maioribus acceptum possideas: arces ad subditos in officio continendos, non proderunt: propter causas iam explicatas: cum audaciorem te, et posteros tuos efficiant, ad inferendas populo iniurias: ac proinde exponant teillorum odio: nec possint te postmodum defendere: propter hasce ergo causas, et ne vel ipse, vel eius heredes, occasionem habeant tyrannidem exercendi, sed populi sibi benevolentiam conciliare conentur, sapiens princeps arces numquam exstruere debet. Haec ratio superioris repetitionem habet, additque hoc tempore arces inutiles, quod machinarum impetum diu sustinere non possint. Hoc argumentum si vim habet, nulla omnino munitione utendum fuerit; nec more Romanorum vallanda castra, non enim diu tormentis possunt resistere. Verum plane diversum sentiunt Reges et principes, nec non fortissimi ducum nostri temporis, quos ego nequaquam robore animi, et prudentia veteribus caedere existimo. Nam primo arces multae natura loci munitae, arte etiam adiutae, si militem gnavum habeant, sunt inexpugnabiles, quae flumina, portus, vias tutas praestant. Deinde quae hosti aliquando cedunt, tamen morando spatium colligendi militis praebent, adversarios sumptu, labore exhauriunt, auctoritatemque minuunt: dum in rupem, aut paludem unam interdum regnorum thesauri impenduntur. Quod si sine munitionibus omnia plana inveniat hostis, si una sit victoria potitus, eaque utatur, ac variis locis munitiones excitet, perpetuae servitutis frenum imponit: inermem enim provinciam invenit; Albertum Brandeburgicum ferro, rapinis, incendiisque grassantem, quid ab inferiore Germania prohibuit, nisi arx Confluentibus opposita: cum eam nec transire auderet, et oppugnare, suis rationibus alienum putaret. Quod Sfortiae posteri Mediolanum perdiderunt, non arx in causa fuit, sed mores, odium populi, potentia Gallorum. Quod si arcem non habuisset, multo citius imperium amisisset, et nunc multos annos arx illa, et aliae tutela sunt istius ducatus. Melius omnium gentium constitutis Franci regnum suum arcibus muniverunt. Vere itaque Nicolaus Bellus. T. 1. rerum Polit. de Francia. Quod attinet ad munitiones: Non alia est regio, in qua earum maior numerus sit, quod ex pluribus causis fit. Una est, quod cum regnum in plura dominia et principatus divisum erat, nempe Burgundiam, Britanniam, Andegavensem Ducatum, Normanniam: unusquisque suos fines muniverit Crevit numerus munitionum bellis Anglorum, qui magnae Franciae parti imperarunt. Situs et natura locorum, fortificationi oportunorum, nec minus diligentia et aptitudo populi ad has res, reddit faciliorem locorum munitionem.
§. 6. Quod vero addit Machiavellus, ad rem nihil facit. His accedit, inquit, quod arces facile amittantur vel fraude eorum, qui illis praeficiuntur, vel hostium vi, vel fame, et longa obsidione. Quod si amissam quampiam urbem, arcis ope, quae sola in fide permanserit, recuperare velis: exercitu nihil ominus opus habes, perinde, ac si arcem non haberes, et quidem tanto maiori, quanto verisimilius est, cives magis infensos tibi esse ob iniurias ex arce acceptas, quam fuissent futuri si arce caruisses. Experientia ipsa docuit Mediolanensem arcem, neque Sfortianis, neque Gallis tempore belli, quicquam profuisse, pacis tempore vehementer nocuisse: quod utrique tanti operis moli confidentes, non cogitarint de humaniori aliqua ratione conservandi illus principatur. Iam enim supra simile argumentum de aerario confutavi: si enim timore furum, non est seponendus thesaurus, nec patrifamilias suadenda est oeconomiae ratio; at miserum est spoliari, miserrimum nihil esse, quo spolieris; miserrimum dico in principe, in Re publica; non enim solitarios, et votivae paupertatis alumnos, sed Rem pub. instruo, cui opus sunt opes arces, aliaque necessaria sunt, quibus improbos terreat, compescat. Arcium praefecti transfugere possunt, et arces tradere, sed multo facilius castra non munita, oppida, et pagos, ideoque nec castra, nec arces sine fide hominum prosunt. Extorquet aliquando hastam militi fortior hostis, et proprio gladio prostratum iugulat, non tamen ideo non est armandus exercitus. At Guido Ubaldus Frederici Urbini ducis filius, rei militaris peritissimus, postquam imperio pulsus fuisset a Caesare Borgia Alexandri VI. filio, idemque Imperium postmodum ex casu quodam recuperasset: omnes arces atque propugnacula illius demolitus est. Nam quia benevolos subditos habebat, ad eos compescendos iis opus non habebat: adversus hostes illas sine exercitu defendere se non posse videbat.
Non nego aliquando convenire, ut arces deiciantur, si videlicet, tanta sit benevolentia subditorum, ut iis compescendis necessariae non sint, si de fit alendo praesidio pecunia; si defendi non possint. Nec ea de re disputamus, magnos belli duces novimus oppida, pagosque, fruges, aliaque omnia flammis absumpsisse, quae tueri non poterant, ne hosti prodesse possent. Guido Ubaldus non diu deinde principatum tenuit, experientia docuit. populi favorem aura citius commutari; quos principes cupidissime adsciscunt, velocissime odisse incipiunt, cum praeter exspectationem, tributa, vectigalia operasque imperari vident.
De Genuensium arce non recte philosophatur, quamvis enim illa urbs teneri non potuit, non tamen ideo, omnes arces deiciendae sunt. Alioqui nec moenibus cingendae urbes, cum Babylonem, et Niniven prodigiosa moenia non defenderint; nam aliae causae pereundi erant. Sed Machiavellum ex verbis eius et historia revincamus. Id vero, inquit, et recentissimum, et evidentissimum exemplum est, ad demonstrandum, inutilem esse arcium structuram, ruinam earundem utilem: quod Genuae accidit ante paucos annos. Novimus enim postquam ea urbs, anno salutis M. D. VI. a Ludovico Galliae Rege defecisset: isque cum magno exercitu ad eam recuperandam in Italiam venisset: recuperata urbe, condidisse Regem ingentis molis arcem, quantam nullam eo tempore fuisse constat: Nam et loci natura, et arte inexpugnabilis videbatur: Gondefae promontorio super mari eminenti, infidebat. ut illic portus univer sus, telis feriri posset, et magna etiam urbispars. Nihilominus tamen, cum deinde anno Domini M. D. XII. Galli omnes Italia pellerentur, Genua quoque arcem nihil formidans, ad Octauranum Fregosium defecit, qui illam obsidione cingens, sedecim mensium spatio, fame coactam, ad deditionem compulit. Postquam eam Fregosius occupasset, omnium consiliis qui suadebant, ut illam tamquam refugium quoddam reservaret, contemptis, funditus diruendam cur avit: existimavitque populi benevolentiam, virtutemque suam, melius sore fundamentum imperii eius, quo etiamnum potitur, quam ullas arces aut propugnacula.
Mihi vero exinde firmissime probari videtur magna arcium utilitas. Nam cum Galli Italis exosi morbis, fame, et innumeris calamitatibus affecti tota Hesperia pellerentur, non mirum, quod cives quoque Genuenses diu liberi, et principes Italiae in libertatem consensere [Orig: consensêre] , quod primi non fuerint, arx effecit. Neque hoc parvi aestimari debet; nam menses sedecim arcem et portum Galli tenuerunt, si interea firmum exercitum confecissent, obsidionem solvere poterant, adde fame coactam esse se dedere; Quod si igitur de commeatu eius satis prospectum fuisset, duorum triumve annorum obsidione opus fuisset, quo tempore et Franci parare subsidia poterant, et fatigari obsidentes, et animi populorum mutari. Verum progreditur Machiavellus. Eadem est ratio earum arcium quoque, quas condere solent in urbibus Res pub. nuper occupatis, ad cives illos in officio continendos. Id enim si ex adducto iam Genuensium exemplo, minus sit manifestum, ex Florentinorum, Pisanorumque acie notius evadet. Nam cum Pisas toties rebellantes Florentini vidissent: existimarunt constructa arce se illos compescere posse: parum ammadvertentes eam urbem, quae libera esse consuevisset, et Florentinorum nomini semper infesta fuisset, non posse alia ratione in officio contineri, quam si Romanorum more, eam aut in societatem suam recepissent, aut plane destruxissem. Ad quid artes illis profuerint ad institutum finem, ex Caroli Galliae Regis adventu apparuit, cui statim traditae sunt, sine praefectorum desidia, sine maioris mali metu. Si illas Florentiniprius non condidissent, neque illis tantum tribuissent, ut per illas conservari urbem putarent: de alio utique modo cogitassent, quo urbis imperio non tam facile a Rege spoliari potuissent.
Nihil hic quoque contra arces concluditur; Fisae et Florentiae diu aemulae civitates fuerunt, tandem Pisae succubuerunt, sed quia nec praesidio satis firmo, nec arce tenebantur, cum occasio data est, rebellarunt. Arce deinde eas continuerunt, donec adventu Caroli Regis, cui omnia cedebant, cum arx parum firmo infido, et languido praesidio defenderetur, maluerunt praefecti se Regis gratiae tradere, quam sine causa periclitari, si Florentini arcem firmassent, valido praesidio et commeatu imposito, Pisanorum infestos animis mitigassent, ut vicinos et cognatos, quam longinquos dominos mallent, diu exercitum Caroli sustinere potuissent, et atterere, ne successus alios haberet.
Reliqui modi difficiles erant, Pisas transferre Florentiam, aut delere omnino. Maluerunt enim alteri urbi imperare, quam nullam esse; Non excuso Florentinos, si imperandi superbia, aut avaritia peccarunt, contra magna odia, nulla potentia durat, arces tamen et exercitus aliquamdiu obsistut. si arcem Pisisnon exstruxissent, iam ante adventum Caroli Pisani excusso iugo, Florentiam excursionibus, depraedationibusque vexassent.
§. 7. Quod autem per arces sint urbes recuperatae concedit, sed respondet in hunc modum. Quod si quis nobis obiciat, aut olim Tarentum: aut aetate nostra Brixam, per arcem recuperatam, postquam incolae defecissent: Respondeo ad recuperandum Tarentum arcem nequaquam suffecisse: quod ad id occupandum Q. Fabius Consul cum maximo exercitu missus fuerit: cum quo procul dubio id expugnare potuisset: etsi nullam arcem illic habuissent. Quid igitur arx populo Romano profuit, si nihilominus exercitu consulari indigebat, ad urbem recuperandam? Capua nullam arcem habebant Romam, eandem tamen urbem, exercitus virtute recuperarunt. In Brixiensis urbis rebellione, novum ac rarum quiddam accidit. Nam raro evenire solet, ut deficiente urbe, qui in arce sunt, in fide permaneant, nisi vicinum habeant exercitum: cuius opem implorare queant. Deficientibus Brixianis, erat Foilleus princeps Bononiae cum exercitu Regio: eaque reper celeres nuntios cognita, statim se itineri accinxit: ac tertio die eo perveniens, arcis auxilio opem recuperavit. Ergo neque Brixia per solam arcem recuperari potuit. sed exercitu Regio opus habuit: nec si ea sola recuperari potuisset.
Respondeo arcem plurimum profuisse. Et si enim non sine exercitu, facile tamen recipi civitaspotuit, cui arx occasionem dedit. Quantum in arcibus momentum sit, Belgicae discordiae ostenderunt. Quin et Brixiam arcis auxilio receptam fatetur. Quod ipsa ratio bellorum docet; quantum enim a ducibus periculorum, ac laborum im penditur, ut dum urbem obsident, unam turrim, unum propugnaculum hostibus eripiant? Et cum hoc obtinuerunt, operae se pretium fecisse arbitrantur. Cum Ierosolymae obsiderentur, (fuit autem illa nobilissima inter omnes a mundo condito obsidio) Titus primum cepit murum exteriorem, deinde secundum, denique tertium, idque per intervalla temporum, et novas
suorum strages; quarto Antoniam arcem ab Herode exstructam; quinto templum, quod arcis firmitatem, et situm habebat, denique montem Sion munitionem plane regiam. Quod si Romani mature sibi prospexissent, atque unam earum arcium occupassent, antequam pellerentur, sacile urbem obtinuissent. Prudentius itaque Graecorum Reges, quod arcem tenuerunt.
§. 8. Sed neque arcium omnem modum probo, sed eas tantum triplices. Primo quae separatae sunt ab urbibus, aut urbeculas adiunctas habent, quibus tamen in officio continendis non sunt exstructae. Illarum finis est fluminum, portuum, limitum, viarumque tutela: quam ob causam eas utiles reddit locorum opportunitas. Hinc utilis arx Hermensteiniana Rheno ac Mosellae Confluentibus imposita. Eodem modo in Rheni divortio arx quam Schenckianam appellant, illam enim proprie arcem dici, quod hostem arceat, iam supra ostendi. SECUNDO. Magnis urbibus coercendis et defendendis conduntur arces, quarum triplex est modus. Quaedam enim urbem ferire possunt, et commeatum avertere, ut illa Genuatum, quam Rex Franciae exstruxit. Atque hae maximae probandae sunt, quia duarum rerum metu animos civium stringunt, iaculationis et eruptionis in urbem, et impediendi commeatus. Aliae alterutrius tantum incommodi timore valent, ut Pragensis, Lutzenburgensis, quae verberando urbes, et invadendo nocere possunt. Quae in portubus sunt, fere ad invectiones tutandas, aut impediendas serviunt, talis est munitio Africana Rachiana, quam forti stratagemate ante annos aliquot Hispani in suam ditionem redegerunt, quamque diu summis viribus Aethiopes obsederunt.
Tertium genus arcium est, quod principes, nobilesque exstruere solent, quod munitionis nomine non venit, sed habitatio est paulo honestior, et contra subitos impetus munita. Harum in Germania, Galliaque est innumerabilis multitudo, olim munitissimae multae erant, rupibus impositae, nunc pleraeque desertae sunt.
De arcibus contra hostes multo gravius errat. Illae arces autem, quae ad propulsandos exteros hostes exstruuntur, et ad populi Imperiique tui defensionem: ne illae quidem sunt necessariae: Et si viris fortibus ac strenuis militibus abundes, non modo necessariae non sunt, sed prorsus inutiles. Nam sine exercitu nihil prosunt: egregius exercitus absque arcibus te defendere potest. Id experientiaipsa satis intellexerunt, quicumque vel in politicis, vel bellicis artibus excelluerunt, veluti Romani, Spartanique, quorum illi nullas arces umquam aedisicarunt: hi ne moenia quidem circa urbes ab sese occupatas, habere volebant: solam militum virtutem, propugnacula esse credebant. Quo factum ut Spartanus quidam interrogatus, num Athemensis urbs pulchris moenibus instructa videretur? respondit, perinde ac si a mulieribus habitaretur. Ei ergo principi, qui bonum habet exercitum, prodesse queunt solummodo arces aliqua in finibus imperii, locis praesertim maritimis positae, ad sustinendos hostes per dies aliquot, donec exercitus instruantur: sed neque hae quidem ei necessariae exsistunt. Si careat forti exercitu, arces in finibus imperii aut nil prosunt, aut etiam nocent. Nam facile amittuntur: et ubi hostis illas occupaverit, adversus te iis utetur. Quod si quas tamfortes munit asque arces esse concedas, ut occupari nequeant: pergit tamen nihilominus hostis, hiscepost se relictis: quod potentissimi exercitus, hostium fines invadant excurrant que nulla habita ratione vel urbium, vel arcium munitissimarum, quas atergo relinquant. Et constat hoc ita se habere, cum veteribus, tum novis exemplis: Franciscus Maria antepaucos annos Urbinum invasit, nec quicquam curavit, quod post se decem urbes infestas sibi omnes reliquisset. Quicumque ergo princeps potentem exercitum habet, facile carere potest arcibus: quieocaret, non debet arces exstruere, sed urbem in qua habitat, quam maxime potest, communire, et cives armis instruere: ut adventantium hostium impetum aliquandiu saltempossit sustinere, donec vel cum eo paciscatur, vel exteros in auxilium advocare queat. Quaecumque praeterea aedificantur arces, ac propugnacula, pacis tempore nimiis fumptibus aggravant cum principes, tum subditos: tempore belli nil prosunt. Ut igitur ceteris in rebus summa prudentia senatuspopuli Romani omnia administrabat, ita hic quoque sapienter fecit, quod victos debellatosque Latinos, ac Privernates, non arcibus quibusdam compescendos existimavit, sed alia commodiori, ac virtuti magis consentanea ratione, in officio continendos.
Haec iam supra refutavi, nec me Lacedaemonii movent, cum omnium gentium iudicio [Gap desc: Greek words] , hoc est, stolida simplicitate egerint, ut ne quidem urbem muro cinxerint. Quo quidem nihil stolidius esset. Nam si locus apertus sit ad omnem iniuriam, magnis copiis, magno labore, et periculo excubandum est. Quocumque loco Romani etiam in pacato castra muniebant, quae enim sapientia est, exhaurire civem vigiliis, cum parvi obiectu muri tantum laborem possis lucrari?
At muri Atheniensium erant perinde ac si a mulieribus habitarentur. Verum hoc scomma Laconis fuit, et eius, qui muratas Athenas metuit. Nos novimus viros fortissimos moenia sortissima condidisse, atque defendisse, arces etiam in Europa, Indiaque nostro tempore insigni virtute defensas, et si Romanas vires laudamus, certe nostra tempora admirari convenit; maius est enim militum robur, contra tormenta ferrea, quam contra sagittas euntium.
Obiciunt Poloniam et Angliam carere munitionibus. At praestaret forte illa regna ab aliis multis exempla aceipere, quam dare. Polonia a Turcis, Tartaris, Moscovitis, Suecis, quoties impune invaditur? Quot hominum milia abducuntur? si opportunis locis essnet munitiones, et praesidia, si occupati transitus facile hostium subiti impetus retunderentur. Anglia mari praecingitur, eam intrasse, est vicisse:
Foedus est Rerum publicarum mutuae amicitiae, et in re quapiam societatis pactio. Nullum regnum est sine aemulo, ideo nec esse debet sine foederato, uti nec privatus sine amico. Foedus pangere est supremae maiestatis, et eius concessu principum, invita illa est conspiratio. Ad solum principem publica defensio pertinet. Ita Besold. l. 2. pol. c. 5. de foederum iure, §. 12.
Foedera quae ineuntur inter eos, qui diversos fines habent, et unum ambiunt, brevia sunt. Duo rivales si foedere inito facile tertium excludunt, vero illo eiecto in se vertuntur.
§. 1. Foedera intellego pacta conventa, quo seseplures mutua obligatione devinciunt, [Gap desc: Greek words] , et societatem ineunt, ut eosdem amicos, et hostes iudicent. Qua re nihil ad potentiam est efficacius. Plus enim foederibus sociorum, quam bellis proficitur, et Romani sociorum copiis non pauciora quam suis auspiciis gesserunt.
§. 2. Foedera externorum principum domi securitatem constituunt, adferuntque auctoritatem. Magni enim quisque principem facit, quem ambiunt reges, et magnates, ad quem splendidae legationes crebro ventitant.
§. 3. Foederum sanctissima debet esse pactio. Nam iuramento sanciuntur, et publice. Iurisiurandi cum exsecratione formae multae passim apud historicos inveniuntur. Deinde quia publice fides data magis obligat quam quaevis privata promissio. si enim nemo fidem servaret, regibus tamen illa servanda esset. Nihil vero magis obesse regno potest, quam violatio foederum, hinc nemo Turcisamicus est, quia foedera sola utilitate metitur.
§. 4. Cum plures in unum foedus conveniunt, oportet, ut utrique utile sit, aut necessarium: alioqui diuturnum non est. Immo ex querelis fociorum oriuntur bella gravissima, ut cum Rhodii inhonoratam militiam, et societatem cum Romanis fuisse queruntur. Nam fere omnes suam spectant utilitatem. Quae res adeo praevalet saepae honestati, ut foederati foederatis obsistant. Fugato Xerxe cum classis Graeciae victrix staret in ancoris, subiit Themistoclem improba, et digna exilio cogitatio, ut sociorum classem incenderet, quo illi exuti potentia maritima Atheniensium in potestate essent, quod cum Aristides utile, sed non honestum assereret, populus Athenienses vetuit; Et merito, nam tanto odio se onerasset, ut nulla par potentia cogitari posset, qua evaderent.
Utilissimum foedus actitatum est inter Venetos et Hispanum anno 1571. serius conventum est, quam conveniebat; nam capta Nicosia est. Venetorum omnino intererat foedus properari, et auxilia celeriter decerni, nam Venetus non nisi foedere defendi potuit, et eo victo tota Italia in periculo futura erat, sed tamen postea irritum fuit, ex causis privatis, quod Veneti mercaturam intercidere, ac proinde se ad paupertatem redigi viderent. Itaque semper advigilandum est, ut cum eo paciscaris, quem subita necessitas non cogat, cum hoste pacisci; nam cum maximi sumptus essent facti, Veneti commerciorum damnis affecti, pacem cum Turca detrimentosam fecerunt.
§. 5. Foedera inter diversos admodum firma non sunt. Utinter res publicas, et principes; Diversa enim studia sunt, et diu nemo regum in urbem Romanam admissus est, quamquam enim reges foederatos haberet populus Romanus, eos tamen praecipue pressit.
Hinc neque Veneti cum ullo rege firmum foedus obtinent, neque admodum optare videntur, et proximo bello ab Hollandis magis, quam ab ullo alio principe defensi sunt. Nec Hollandi principum foederibus fidunt. Vere id sensit, qui hisce diebus Belgis adulatus est, historicus alioquin mendacissimus. Regum societates, quibus magna ex parte libertatem debemus, magna odia sequentur, et Gallica, Britannicaque auxilia, cessante concordia, cessabunt. Sociae ad Orientem urbes, ne factiosis Belgarum imperiis accedant, mox in libertatem se restituent, quam cum retinere sua imbecillitate non possint, ferae ad Septentrionem genti se submittent. Germaniae Principes Austraica imperia nova patientia simulabunt. Turcae P. C. praeter sola in Mediterraneo commercia, Nobiles Venetiae, quae hisce bellis florem nostri sanguinis prodegerunt, solas gazas aperient.
Causa mihi huiusrei videtur; Quod Democraticae, aut Aristocraticae Rei publicae nolint suos magistratus regium splendorem admirari, autappetere. Summum enim periculum est, ne illi, qui tanto ambitu annua imperia affectant, ut etiam tota patrimonia effundant, ne illi, inquam, ad perpetuas dictaturas et regiam stabilitatem omni conatu tendant. Existimo vix tres Romanorum fuisse, qui si potuissent, quod Caesar, quod Pompeius, quod Augustus, non fecissent. Nec minus regibus est suspecta suorum principum, cum liberae Rei publicae senatoribus familiaritas. Libertatem enim illi obtitnent, plerumque minus potentes, cum principes sint multis modis obnoxii, ex eorum itaque legibus consuetudineque possunt consilia suae libertatis capessere. Verum omnibus consideratis plus est in Re publica periculi. Qui enim Rei publicae praesunt, ut Venetiis, ut in Hollandia, ut in Grisonibus Alpinis, ut in Helvetia, a regibus facile munera capiunt, et operas suas illis venditare solent. Ubi enim nuc Fabricios invenias? Et palam nunc in Hollandia, et Alpibus [Gap desc: Greek words] , iudicia agitantur. Nam inter pares Rei publicae senatores ambitio magis accenditur, dum sibi succedunt, dum auras populares captant, dum facta, et leges rescindunt; hinc cura opum et potentiae; haec a regibus praestatur, dum ad eorum commoda, sua consilia dirigunt, aut aliorum impediunt.
Nec possunt Res publicae regios ministros sibi tam facile auro devincire. Quia privati id non faciunt, quia superat eorum facultatem; nec ipse fenatus commode potest, quia rationes reddendae sunt; ideoque largitiones illae clam esse non possunt, quapropter et periculosissimae sunt.
§. 6. Multo vero maximam, et potentiam, et auctoritatem, quae fundamentum est potentiae, adferunt honorata potentium connubia. Quapropter principi soceri generique quaerendi sunt potentes, aut ad resgerendas opportuni. Et ita fieri videmus: odia regia finiuntur amoribus, et gentibus saluti fuit pronuba. Profecto nulla re bella felicius, quam nuptiis finiuntur.
Verum cavendum ne occasione nuptiarum bella nascantur. Quod fieri assoles, cum non fide conciliantur. Tale regnum nobis Daniel. 2. 43. describitur. Quod autem ferrum vidisti mixtum testae ex luto, commiscebuntur quidem humano semine, sed non adhaerebunt sibi, sicut ferrum non potest misceri testae. Causa ex rei natura petenda est; Nec calore, nec frigore miscere possunt testis metalla. Testae calore coguntur, et in lapideam duritiem firmantur, frigore molliuntur; metalla frigore concrescunt, calore solvuntur, et liquescunt, quod igitur uni prodest, alteri obest. Metalla inter se facile coalescunt, quia simul fluunt calefacta, et simul frigefacta durantur. Haec regum conditio spectanda est, ut nuptiarum foedera pacem provinciarum efficiant. Hinc igitur quaerenda ratio cur non cohaereant animi regum affinitatibus colligati. Daniel Chaldaice ita loquitur. regum fore mixtum
in testa luti; est spondere, pignorare, negotiari, miscere; miscebuntur igitur in illo regno per modum mercium coniugia, ut non amore coniugali, sed regnandi utilitare foedera contrahantur, miscebuntur etiam semine humano, sed ut inquit Chaldaeus: sed non ad existendum conglutinatos alterum ad alterum. [Gap desc: Greek words] . ut Septuaginta vertunt. Quid igitur in his praecipue considerandum est?
§. 7. Primum in hisce matrimoniis spectandum est, ut finis matrimonii sit verus, coniunctio maritalis, sobolis susceptio, educatio, mutua auxilia coniugum, amorque perpetuus. Qui enim hoc sancto foedere, quod Deus instituit, perverse ad fraudes utuntur, maiora inde sibi mala adsciscunt. Hoc modo Saul filiam Davidi promisit. 1. Reg. 18. 15. Vidit itaque Saul quod prudens esset nimis, et coepit cavere eum, omnis autem Israel et Iuda diligebat David; ipse enim ingrediebatur ante eos. Dixitque Saul ad David. Ecce filia mea maior Merob, ipsam dabo tibi uxorem, tantummodo esto vir fortis, et proeliare bella Domini. Saul autem reputabat, dicens. Non sit manus mea in eo, sed sit super eum manus Philist hinorum.
Non adhaeserunt sibi, nam et Saul persecutus est generum, et alteri filiam collocavit, et altera filia marito fidelior, quam impio patri fuit. Non potuit igitur hos matrimonium conciliare, cum nihil aliud quam mortem Davidis quaereret, ideo dos data centum praeputia Philistinorum. Similis fraus Antiochi de quo Daniel ca. 11. 17. Et ponet faciem suam ut veniat ad tenendum universum regnum eius, et rectafaciet cum eo, et filiam feminarum dabit ei, ut evertat illud, et non stabit, nec illius erit. Cum Aegyptii regis tutores insidias Antiochi caverent, Cleopatram illi despondit, pacem simulavit, Caelosyriam, Iudaeam, Samariam, Phoenicem, dotis nomine illi dedit. Non tamen illa omnino dimisit; nam Iosephus ait: tributa utrique regi depensa fuisse. Filiae mandarat, ut maritum, quo posset modo interimeret, sed illa mariti magis, quam patris partes fovit. Polybius cui forte animus regis parricidialis ignotus fuit, aliam causam nuptiarum putat; ut nempe Ptolomaeum affinitate devinciret, ne pugnaturo contra Romanos obsisteret. Haec omnia ingentium calamitatum initia fuere [Orig: fuêre] , dum ius patris in filia, ius soceri, ac denique generis humani societatem violat, in omne genus hominum sceleratissimus.
§. 8. Non possunt concordiam stabillre matrimonia, cum unusquisque diverfum propositum habet, quamvis ex proposito non pugnent. Tandem eo venietur ut rumpantur illa foedera. Prima Rei publicae seditio de matrimoniis fuit, et mixto patricio plebeoque sanguine occasio fuit nata petendi magistratus plebi, donec omnia ad plebem, et quod inde fequi solet, ad unum devoluta sunt. Postea in triumviratu idem est tentatum, Antonius duxit Octaviam, sororem Augusti, Augustus Claudiam privignam Antonii, sed potentior regnandi libido, omnia illa vincula disrupit, et orientem, atque occidentem inter se commisit. Postea Severus Caracallae et Getae filiis regnum stabilire Plautiani affinitate voluit, sed nuptiae utrique parti exitio fuerunt. Tentatum idem in Stilicone, aliisque, sed irrito conatu. Quia Augustis nuptiis ille ad transferendum imperium utebatur. Non poterant conglutinari, quia supra modum impius Stilico, et perfidus omnia alia potius, quam Imperii salutem quaerebat. Hinc nuptiae in dispari cultu religionis, diuturnae et utiles diu esse non possunt.
§. 6. Foedera sive nuptiarum, sive alia quaecumque cum longinquis inita, nec admodum iuvant, et vicinos offendunt. Si enim quispiam principem Romanorum stante Re publica filiam Antiochi, aut Ptolomaei regum foederatorum duxisset, nec adiuvari a Socero potuisset, et ceteris civibus exosus omnino ad nullam administrationem admissus fuisset. Ita nunc quoque princi pibus cavendum, ne potentium matrimoniis videantur novi aliquid moliri, Wilhelmo Iuliae ducl noxia fuerunt, cum Franco foedera, pactaque sponsalia. Ratio est propalam nota Cum enim vicini principes negleguntur, et exterorum matrimoniorum splendor accersitur, simultas suspicioque nascitur, quae potentiam recens auctam semper comitatur. Domi itaque inter suos odia, alienationes, diffidentiam habet in promptu, auxilia longinqua.
Cetera quae ad potentiam faciunt, cum bellica sint, de eis suo dicam loco.