POLITICORUM LIBER SECUNDUS. DE RELIGIONE IN RE PUBLICA TENENDA.

CAPUT I. Connexio et ordo duorum sequentium librorum.

§. I. DE causa principe Rei publicae Deo, a quo est omnis potestas, et in quem desinit, deque hominibus e quibus corpus illud politicum, quasi membris suis concinnatur, et movetur, agitque; atque adeo multiplici eius forma primo libro tractavimus: nunc de causa, quae prima in mente agentis, ultima est in operis exsecutione, instituendus est sermo; de fine nempe Rei publicae. Ille cum in actione virtutis, et honesti meditatione consistat, de virtutibus magistratuum, et subditorum in posterum dicendum: Cum vero omnium virtutum fundamentum sit, Vera in Deum fides, de illa praecipue libro secundo, de ceteris libro tertio tractabo. Quamquam vero ad singulos potius, quam Rem publicam doctrina illa pertinere videri posset, memor tamen instituti mei, ad magistratus formandos, subditosque qua cives, et membra sunt magni corporis, omnia praecepta virtutum accommodabo; ut omnibus plane constet, quibus rebus imperiorum maiestas creverit, quibus afflicta, et in exitium data sit.

CAPUT II. Finis Rei publicae est illius beatitudo.

§. 1. BEATITUDO singulorum hominum, atque Universae Rei publicae finis est. Hanc omnes expetunt, in hac omnia sunt, quae felicem faciunt. Esse multi possunt, qui non quaerant esse divites, reges, fortes; nemo est, qui velit esse miser, nolit esse felix. Hanc veteres deam crediderunt, verum sere, nam Lucullus primus aedem illi constituit. Sed felix esse nemo potest, qui pro Deo dona Dei colit.

§. 2. Beati ergo esse omnes expetunt, sed qua in re beatitudo est? Si enim in opibus, voluptatibus ...ndolentia [(reading uncertain: print faded)] , honoribus, ad ea bona est instituenda [(reading uncertain: print faded)] res publica, si in virtute ad hanc exercendi sunt animi hominum. Hac igitur sententia stare, aut cadere [(reading uncertain: print faded)] rem publicam oportet. [Gap desc: Greek words] enim scopus [(reading uncertain: print faded)] , cynosura, norma est, qua omnes publicae, privataeque rationes diriguntur. Quid est in vita tantopere quaerendum quam quis sit finis? quod extremum, quod ultimum, quo sint omnia bene vivendi, recteque faciendi consilia referenda. Seneca ep. 71. Quoties quid fugiendum sit, aut quid petendum, voles scire: Ad summum bonum, et propositum totius vitae respice. Illi enim consentire debet, quidquid agimus. non disponet singula, ni si cui iam vitae suae summa proposita est. Nemo, quamvis paratos habeat colores, similitudinem reddet, nisi iam constet, quid velit pingere. Ideo peccamus, quia de partibus vitae omnes deliberamus, de tota nemo. Scire debet, quid petat ille, qui sagittam vult mittere, et tunc dirigere et moderari manu telum.

Haec cum in vita privata vim maximam habeant, in Re publica tanto maiorem, quanto gravior est magnorum corporum lapsus. Si enim Epicureus, aut Aristippeus quispiam finem ponat civitati, omnes in voluptates dissolventur, Sicyonios, Sibarias, Babylonios praestabunt. Omne honestum, ac denique ipsam Rem publicam evertent.

Nunc quidem veterum philosophorum persequi sententias importunum est. Quis enim nunc ita amens est, ut in voluptate, in divitiis summum bonum collocet, quamvis ita vivat, ut praeter pastum, libidinemque nihil agnoscere boni videatur?

Haec philosophis in sua phrontisteria remitto. Politicum nego ullum esse posse, nullum bonum civem esse affirmo, qui ad suam utilitatem, voluptatemque omnia referat. Ius non tuebitur, innocentem supplicio non eximet, fame pereunti cibum non porriget, multo minus arma induet, in arenam non descendet nisi voluptatis gratia; omnem societatem humani generis, civilemque communionem ea feritas, et bruta stultitia tollent e medio.

§. 3. Humanior est, et quodam modo astutior aliorum ratio, qui magnam felicitatis partem esse putant imperare, adeoque imperium sui causa esse. Dionyfius sane Corinthi ferulam sceptro substituit, et ne non imperaret, regnum Scholasticum ambivit. neque alia mens Caesaris, qui in Alpino oppidulo primus, quam Romae secundus esse maluit. Sed nec ille est error tolerabilis, recte D. Augustin. lib. 5. de civit. c. 24. Neque enim nos Christianos quosdam imperatores ideo felices dicimus, quia vel diutius imperarunt, vel imperantes filios morte placida reliquerunt, vel hostes Rei publ. domuerunt, vel inimicos cives adversus se insurgentes, et cavere et opprimere potuerunt. Haec enim et alia vitae huius aerumnosae, vel munera, vel solatia, quidam etiam cultores daemonum accipere meruerunt, qui non pertinent ad regnum Dei, quo pertinent isti. Et hoc ipsius misericordia factum est, neabillo ista qui in eum crederent,

vel velut summa bona desiderarent. Sed felices eos dicimus, si iuste imperant, si interlinguas sublimiter honorantium, et obsequia nimis humiliter salutantium, non extolluntur, sed se homines esse meminerunt

§. 4. Si rem quoque humana ratione expendamus, facile occurret: Non esse regnum, posse imperare, sed officium. Neque enim principatus sui causa est, neque princeps sibi finis est, sed utriusque supremum bonum est, salus est, tutela populorum. Nemo prudens senserit, Tot urbium, populorumque milia, quae Hispaniarum regi parent, propter ipsum esse, sed propter populos regem esse, et regis ofticium esse omnium saluti prospicere, omnium malis mederi.

Cum itaque servitus non sui, sed domini causa sit, regnum autem servitus sit, non est sui causa: ut prudentissime filio insolentius, et ferocius se gerenti Antigonus dixit: Scito fili regnum nostrum splendidam esse servitutem. Regia etiam vox Sopatris ad Hemetrium fratrem apud Stob. serm. 44. Vide ut imperio dignus sis, non Rei publicae statu, sed virtutis, atque studii erga subditos excellentia: quos vero ante non agnoscebas, nec pertinere ad te quicquam arbitrabaris amplius, quam quivis homo ob communem omnium naturam, princeps factus revereri debes, ut iam notos, et familiares.

Utinam omnes reges imitati hominum mitissimum in terris Mosen, suos amarent. Num. II. 11. Et ait ad Dominum: Cur afflixisti servum tuum? Quare non invenio gratiam coram te? Et cur imposuisti pondus universi populi huius super me? Numquid ego concepi omnem hanc multitudinem, vel genui eum, ut dicas mihi: Porta eos in sinu tuo, sicut portare solet nutrix infantem, et defer in terram pro qua iurasti patribus eorum. Moses a Deo princeps constitutus pondere populi premitur, et quam vastum esse clementiae principalis sinum oporteat, Deus ostendit. Porta eam, inquit Deus, porta sicut nutrix, sollicite, mollitter, mihi parenti redditurus rationem. Ad eum sensum recte dixit et alius. Rex bonus est servus publicus. Et Antoninus Philosophus regiam adoptionem tristis excepit, non ignarus quot curas, periculaque una fascia colligaret. Felicitasitaque in regno non est, nisi opinione, quae cum fallat, tollit omnem felicitatem, error enim miseros facit. Si etiam credimus expertis, ne optandum quidem magistratum esse comperiemus. Magnam potentiam amhit inexpertus, odit expertus, solebat Pompeius dicere; sed nifi sero cam odisset, tam miserando interitu ipse, et filii eius, triumphatis gentibus, non parentassent.

Themistocli vix credcrem, nisi summo ingenio praeditus, suam ipse ambitionem damnare potuisset. Malle se ad sepulcrum, quam ad tribunal ire iactabat, (AElian. lib. 6.) Magna utique servitus, sed quia splendida, et honorata, diligitur; praecipue quia in vita privata contumeliae timentur.

§. 5. Tam magnus ergo labor, curaque non est beati, sed negotiosi. Seleucus dicere solebat: Si sciret vulgus, quam laboriosum sit, legere, ac scribere tot solum epistolas, diadema ne humo quidem tollere dignaretur. Pulchrum est fateor admittere in animum totius Rei publicae curam, et populi sata suscipere, oblitumque quodammodo sui, gentibus vivere. Accipere innumerabiles undique nuntios, totidemque mandata dimittere, de tot urbibus, nationibus, et provinciis cogitare: Noctes diesque omnes perpeti sollicitudines, pro salute omnium cogitare. Pulchrum hoc est, beatum non est. Beatitudo enim non est laboriosa, non est anxia, non erogat se alienis commodis, sed quidquid agit, sine ulla molestia perficit. Cladis hoc solatium habuit Antiochus, quod victus a Romanis, et iussus intra Taurum regnare, grandi se cura liberaturum professus est, quod modicis regni finibus inclufus esset. Henricus septimus Frederici secundi filius, rebus assidue incumbebat, et cibi sumendi sero recordabatur, monitus ut vires et valetudinem cordi haberet. Respondit. Privato quidem homini omne tempus cibi esse, cum id lubet, aut solet: at regi si nomen suum non abdicat, id solum, quo vacat. Expertus id est Alphonsus Aragoniae rex; nam cum in cena quidam importunius instaret: Asinos regibus beatiores esse dixit, illis enim dum comedunt, clitellas agasones auferunt, mihi vero senex iste cenanti imponit. Testatus est servum se Tiberius, ficta mente, sed voce bonis regibus aemulanda. Dixi, et nunc saepe, et alias P. C. bonum, et salutarem principem, quem vos tanta, et tam libera potestate instruxistis, senatui servire debere, et universis civibus saepe ac plerumque etiam singulis, neque id me dixisse paenitet. Dixit Tiberius, non ita fecit; Carolus quintus et dixit, et verbis pondus addidit; facto enim ostendit quid esset regnum, tot enim regnorum dominus, quot alii vix urbium, privatus voluit mori, cumque in Philippum filium Belgicas provincias transferret, O fili, inquit, magnum tibi onus impono. Ego enim toto tempore principatus mei, numquam quadrantem horae magnis curis, et anxietatibus vacuum habui.

Si igitur veri nominis imperator est, sinon specie tenus, et nomine officium fuum perpendit, nec purpuram, sceptrum, diadema, sed rem populi considerat, numquam suus est, semper Rei publicae; saepe etiam singulorum, quodegregie ut alia multa Rudolphus primus praestitit, cum enim a stipatoribus pauperiores arceri videret, exclamavit. Per Deum, sinite homines ad me venire, non enim ideo sum ad imperium vocatus, ut in arcula includar.

§. 6. Graves sunt illae, et molestae occupationes, quia tamen imperandi dulcedine, et maximi honoris delinimento miscentur, a levibus amantur, a gravibus tolerantur, ideoque minus officere felicitati putantur. At vero si pericula, et mala aspiciant, miserrimos se esse fatebuntur, id vero malis evenire principibus consuevit, nam quia Rei publicae curam deponunt, timore premuntur, quin et bonum principem ut perpetuus labor, ita malurn peius labore, metus exercet. Audite oraculum viri sapientis, imperium fugientis, (Vopis. in Proculo) Nescitis amici, quid mali sit imperare. Gladii teta nostris cervicibus impendent, imminent hastae undique, undique spicula, ipsi custodes timentur, ipsi comites formidantur: non cibus pro voluptate, non iter pro auctoritate, non bella pro iudicio, non arma pro studio. Adde quod omnis aetas in imperio reprehenditur. Senex est quispiam, inhabilis videtur: sin minus, inest furor. nam quod Imperatorem me cupitis, in necessitatem mortis me trahitis. Sed habeo solatium mortis, solus perire non potero.

§. 7. Quas furias, quae tormenta Heliogabali animum lancinasse credemus. AElius Lamp. ita de illo scribit. Et praedictum eidem erat a sacerdotibus Syris Biothanatum sefuturum. Paranerat igitur funes, blatta et serico, et cocco intortos, quibus, si necesse esset, laqueo vitam finiret. Paraverat et gladios aureos quibus se occideret, si aliqua vis urgeret. Paraverat et in cerauneis, et hyacinthis, et in smaragdis venena, quibus se interimeret, si quid gravius immineret. Fecerat et altissimam turrim, substratis aureis gemmatisque ante se tabulis, ex qua se praecipitaret, dicens, etiam

mortem suam pretiosam esse debere, et ad speciem luxuriae, ut diceretur nemo sic perisse. Sed nihil ista valverunt. Nam (ut diximus) et occisus est per scurras, et per plateas tractus est sordidissime. Hic finis Antoninorum nomini in Re publica fuit, scientibus cunctis istum Antoninum tam vita falsum fuisse quam nomine.

Hunc si quis vel in rosa, velaromaticis piscinis videns natantem, putat beatum fuisse, non minus, quam ipse gladiator insanit. Securus certe non est; Cum tamen prima felicitatis portio sit boni securitas. Si novit instantia pericula, anxius est; si ignorat, stolidus; nusquam beatus. Sapientem igitur regem, quae in aperto est adulatio non inflabit, sed quae in occulto semper est invidia; quaeque timeri semper debet, conspiratio, salutari timore continebit.

§. 8. Quae igitur est felicitas rei publicae sinis, et quod aiunt, summum bonum? Respondeo.

Rei publicae finem esse, summum bonum, publicum bonum, Univerforum, et singulorum beatitudinem, civilem, humanam, in virtutis actionibus consistentem; etiam divinam, ad quam humana tendit; et sine qua humana vix obtinetur; his adiungo ordinem externum, pacem, aut praesidia belli, abundantiam opum, effluentiam commeatus. Cum singuli sibi non sufficiant, in unum conspirant, ut honeste, pacate, facile, et copiose vivant. Non aliter nobis bonum publicum Aristoteles describit. [Gap desc: Greek words] . Bonum civile est ius, seu iustum, hoc enim omnibus conveniens est. Intelligenda ut illa verba de insigni parte felicitatis; nam fere ubi iusta est administratio, res publica maxime floret. Alioqui idem Aristoteles lib. 7. politicor. cap. 2. Eandem hominis uniuscuiusque, et civitatis beatitudinem esse affirmat. Verba eius sunt. Utrum autem beatitudo sit eadem dicendae uniuscuiusque hominis, atque civit atis, nec ne, reliquum est ut explicemus. At etiam hoc in promptu est. Omnes emm eandem esse uno ore concesserint. Nam quicumque in divitiis bene vivere de unus homine ponunt, hi etiam civitatem, si sit locuples et copiosa, beatam praedicant, et quicumque vitam tyraunicam ceteris omnibus anteponunt, hi etiam civitatem plurimis imperantem, beatissimam pronuntiarint: et si quis unum aliquem virtutis nomine maxime admiratur et probat, hic et civitatatem, quo erit virtute ornatior, eo dixerit esse beatiorem. Sed haec iam sunt duo, quae considerationis indigent, unum vira vita sit magis expetenda, ea quae in communione rei publ. administrationis et civitatis traducatur, an potius peregrini propria et a civili societate segregata ac soluta: alterum, quae rei publ. administrandae forma, et quae civitatis affectio, sive ordinatio, sive (ut ita dicam) dispositio, optima sit locanda, sive omnibus optabile sit et expetendum, in civili societate versari: sive aliquibus quidem minime, sed plerisque etiam.

Et cap. 3. [Gap desc: Greek words] ait esse [Gap desc: Greek words] , felicitatem esse actionem, concluditque tandem, eandem vitam optimam esse finem singulatim unicuique homini, et toti rei publicae.

§. 9. Duo tamen hic observanda propono. Primum est, Felicitatem, quam definimus, admodum esse imperfectam, vixnomine felicitatis indigitandam; nam et inconstans, et insinccra, multorum malorum interventu ac mixtione est contaminata; via potius ad veram felicitatem, felix tamen et ille dicitur, qui in via est felicitatis, ita quoque Prophetaregius pronuntiat. Beatus vir qui non abiit in consilio impiorum, et in via peccatorum non stetit, et in cathedra pestilentiae non sedit, sed in lege Domini voluntas eius. Ea tamen felicitas in bonis voluptatum, opum, et honorum non est, quae a bono mentem avocant, non ad finem deducunt.

Secundum monitum est. Inchoatae felicitati, seu actionibus virtutum iungere me pacem, opes, munitiones, dignitatem; non quasi sine his felices esse non possint. Certe pauperes, afflicti, martyres, horum contemptu, atque amissione feliciores fuerunt. Sed quia haec in Re publica quaeruntur; bene et cum virtute feruantur; nam paucorum est illa fortitudo, ut lubentes volentes sustinere calamitates possint. Omnium igitur incolumitati studendum est. Quamvis autem Stoici integritatem membrorum, sanitatem, robur, honorum, opes, bona esse negent, sancti tamen patres, etiam ista inter bona Dei dona, quae et petere, et pro quibus gratias agere oporteat, recensent. Nam his ad veram beatitudinem praesidiis uti licet, Secum absunt ista, saepe ob inopiam in scelera miseri praecipitantur.

Hic igitur finis Politicus est, sed ulterius tamen tendit, et uberiorem felicitatem vestigat, caelestem nempe. Ad hoc enim instituta est terrena civitas a Deo, ut Quirites suos caelesti civitati tranferibat. Hinc fit, ut separarinon debeat terrena Res publica ab Ecclesia, sed oporteat summam esse utriusque coniunctionem. Neque naturale bonum quisquam obtinebit, et virtutes morales, sine divinioris gratiae adiutorio.

Nemo id fieri doccat, non est hactenus factum; omnia plena vitiis, et sceleribus fuere, ubi gratia Dei agnita non fuit. Docet Christiana nos religio sine speciali divinae bonitatis affluxu, nec ad perfectas virtutes, etiam humanas, et morales perveniri, nec diu peccata evitari. Ipse Aristoteles lib. I. Ethicor. cap. 9. et lib. ult. cap. ult. Virtutes assequi divinum munus esse docuit. Sed ea de re deinde suo loco agemus. Nunc hoc statuamus cum Aristotele lib. 7. politicor. cap. 18. [Gap desc: Greek words] . Felicitatem esse actionem, et usum virtutis perfectam: Additis illis adiumentis, quae virtuti publice conducunt.

CAPUT III. In Re publica virtutem necessario colendam esse.

§. 1. VIRTUTEM e Re publicanemo conetur tollere; res ardua est, angustus ad eam trames ducit, duce opus habet animoso, et doctore, vitia sine magistro discuntur, et pronos in declive trahunt. Virtutem ut summum Rei publicae thesaurum Regibus, optimatibus, populoque commendo. Virtus regna, urbes, provincias, temperat, fert leges, colit amicitias, inter propinquos, liberosque dispensat officia. Virtutem sectentur principes, populusque; Sed praecipue princeps; cuius virtus tria habet insignia, nam et plurimis prodest; et conspectissima est, et exemplo, non facto dumtaxat, rem publicam instruit, conservat, corrigit.

Prodesse plurimum nemo ignorat, cum legamus magna vitia cum fumma potentia orbem perdidisse, unius boni principis virtute cunctos esse recreatos. Quod enim sunt diluvia, incendia, fames, et pestilentiae, hoc sunt magistratus improbi, utque tempestates et publicum latrocinium ferre coguntur provinciae, ita damna malorum

principum: quod autem est fertilitas terrae, quod mari ventus secundus, quod sol mundo, hoc praestat Rei publicae princeps virtute praeditus. Qui ita secum loquitur. Ego ex omnibus mortalibus placui, electusique sum, qui deorum (Dei) in terris officio fungerer: ego vitae, necisque gentibus arbiter: qualem quisque statum, sortemque habeat in meapositum est manu, hoc igitur agam, ne cuiquam noceam, prosim omnibus. Res sacra est patria, nocere illi sacrilegium est, sed patriae nocet, qui singulos offendit, qui autem est in patria cum potestate, nisi singulos adiuvat, potestate non recte utitur

§. 2. Verum praecipuum principum decus est in exemplo. Fidelissimum praecipiendi genus est, exemplis docere; Exemplo enim monstratur virtus, non suadetur. Heliotropion, et aliae nonnullae herbae ad motum solis perpetua conversione flectuntur, et populus in principum ac optimatum mores intentus exemplo trahitur; Sed validius, cum a virtute receditur; quia illecebrae a tanta auctoritate venientes pudorem secum non adferunt, sed habentibus abstergunt. Vere dixit Nazianzenus: Subditos facilius praefectorum vitia, quam virtutes imitari. Itaque et illud verum est; Plus exemplo nocere principes, quam peccato. Solent enim esse castra simillima regi, et quia videntur magistratuum gesta improbare, qui contrariam vitam sectantur, ideo periculosissime peccant magnates, quorum scelera in aliorum ruinas nascuntur. Valde itaque laudabilis est bonus princeps, cuius illa est conditio, ut recta facta habeant, exaliorum aedificatione duplicem mercedem, et delicta ex subditorum depravatione maiorem poenam. Nec tamen excusandus civis, quamvis illius vitiis princeps exempla praestiterit, quamvis alieno facto vulnerata res publica in vitia praecipitaverit; nam et ille, quia membrum est, suo morbo non solus sibi gravis est, sed totam Rem publicam facit deteriorem, et suae tabis contagione vicinos inficit. Quamquam autem gravior morbus est, qui descendit a capite, molestior tamen faepe est ille, qui haeret in membris. Videmus in dies quomodo privata augeantur, et externa vitia in Re publica pullulent. Hisnihil validius opponi potest, quam exempla magnatum, et graviorum civium, quae poenis, et legibus fortiora sunt. Quae autem solet esse in principe mutatio, eadem in populo consequitur, sed celerius quae est ad malum.

Deinde principes ac totam Rem publicam in hoc incumbere magnopere convenit, ut inter contraria vitia maxime ad virtutem eluctentur, nisi enim sedulo principis obstet, et Rei publicae severitas, totum populum quasi torrens, consuetudo in liberum vitiorum campum deseret. Multi solent esse in aulis, athei, impii, simulatores, ambitiosi, ita cavendum tanto magis principi, ne consuetudine corum deterior fiat. Nam qui inter malos bonus perfeverat, eum egregie bonum esse oportet.

§. 3. Pudet dicere, nec tacendum tamen est, in aulis principum Christianorum eas esse saepe corruptelas, ut vitiomm procuratores, et libidinum, ebrietatis, vanitatis institores sedem in illis collocasse videantur. Quoties audivi ex aulicis, non posse se vitam eam tolerare diutius, continuo potandi usu vires obrui, inger ium dilui, mortem celerari, querebantur, et bibebant; magnamque taediotum, et febrium cohortem ebibebant. Hoc est malum in aulis summum, quod exempla manant in vulgus. Lata fuit publicis comitiis necessaria Germanis lex, de non propinando; non ad aequales haustus adigendo, servari poterat, sed in prima voce oppressa est, aulai [(perhaps: aulae)] licentia; nec deinde nisi per ludibrium usurpata.

Utinam non id in nostram Rem publicam conveniat, quod in Romanos mores, de quibus Tacitus: Vix artibus honestis pudor retinetur, nedum inter certamina vitiorum, quicquam probi moris reservetur.

§. 4. Rei publicae etiam prima divini cultus cura esse debet; quia sub uno Deo est, ab eo solo corrigi potest; cuius si venerationem, timorem, amoremque publice repudiet, non est, quo in viam deducatur, vitiosam se esse parvi pendet; si impune abiturum peccatum arbitretur. Nec alia res perdidit summas potestates, quam libertas peccandi. Hanc in privato libertatem, paupertas, legum metus, imminens accusator, vicinus irrisor coercet, ac frenat, in magistratibus, nisi Dei reverentia compescatur, in publica dedecora erumpet. Sub Deo igitur solo agonotheta, et iudice stant, qui respicit

Compositum ius, fasque animi, sanctosque recessus
Mentis, et incoctum generoso pectus honesto,
Hoc cedo, admoveant templis, et farre litabunt.

Non enim caerimonias, sed incontaminati pectoris puritatem divinum numen exposcit, agnovit et illud eloquentia magis, quam vita excultus animus illius, qui dixit:

Non bove mactato caelestia numina gaudent,
Sed quae praestanda est, et sine test, fid es.

§. 5. Quarto, sinem quaerimus, ille in virtute est, dum vivimus, in praemio virtutis, dum morimur, aut potius dum ad immortalicatem transimus. Hanc si res publica neglegat, preter viam currit, et laborat quidem, sed fructu laboris excidit, sibi denique molesta, et in se collisa, vel vitiis fuis opprimetur, vel externo hosti cedet in servitutem. Hic exitus fuit omnium, omnium inquam Rerum publicarum, cum in suam potestatem leges mali mores redegerunt, cum leges sine esficacia ad parietem figebantur, mali mores miseris illis insultabant, et sublato vexillo, quadrato agmine, arcem libertatis ingrediebantur.

§. 6. Denique ad virtutem complectendam, vitiumque fugiendum naturale conscientiae nostrae iudicium impellit; neque enim iucendissimo fructu umquam opus bonum privatur, nec sine morsu saevo scelus admittitur; nam admissi demum magnitudo atrocitasque intellegitur. Violati enim quocumque modo officii tristis cogitatio mentem angit, exprobratque; servati iuris et honesticum quiete et gaudio approbatio erigit, et ad meliora inflammat. Neque haec avelli ab impiis potest, quin surdo semper verbere pulset, adeo ut non animum modo, sed corpus insuper vastet, atque affligat.

Testimonia sunt illa cunctis omni exceptione maiora; quia sibi quisque illa denuntiat, sibi quisque ita loquitur, et convinci se sentit. Vere Seneca Ep. 105. Securitatis magna portio est, nihil inique facere: confusam vitam, et perturbatam inpotentes agunt: tantum metuunt, quantum nocent: nec ullo tempore vacant. Trepidant enim cum fecerunt, haerent, conscientia aliud agere non patitur, ac subinde respicere ad se cogit. Dat poenas, quisquis exspectat: quisquis autem meruit exspectat. Tutum aliqua res in mala conscientia praestat, nulla securum. putat enim se, etiam si non deprehenditur, posse deprehendi: et inter somnos movetur, et quotiens alicuius scelus loquitur, de suo cogitat.

Non satis illi oblitteratum videtur, non satis tectum. Nocens habuit aliquando latendi fortunam, numquam fiduciam.

§. 7. Tuta igitur ab homine scelera esse pofsunt, secura non possunt, a Deo autem nec tuta esse possunt. Epicurus ipse inter vina vim illam sentit. Ita scribit ad Menoecea. [Gap desc: Greek words] . Quod ita Seneca exprimit Ep. 97. Potest notenti contingere ut lateat, latendi fides non potest. [Gap desc: Greek words] Nullus testis adeo formidabilis, neque accusator tam vehemens, quam omnium mentibus insidens conscientia.

Hanc aufert a privato, a senatore, a rege, omnesin malam mansionem compegeris. Aufer a Re publica, unam facies extot gentibus carnificinam. Quod igitur ipsa natura loquitur, hominem exuit, qui negare sustinet. Principem autem volo, qui non modo se non metuat, sed in publico etiam vivat, qui latere non desideret. Qui id sibi frequenter inculcat; quod secretum putas, rumor populi est, postremus intellegis factum, quod impeditum oportuit. Audi princeps Romani principis Consiliarium, Senecam Ep. 43. Tunc felicem te esse iudica, cum poteris in publico vivere, cum te parietes tui tegent, non abscondent: quos plerumque nobis iudicamus, non ut tutius vivamus, sed ut peccemus occultius. Rem dicam, ex qua mores aestimes nostros, vix quemquam invenies, qui possit aperto ostio vivere. Ianitores conscientia nostra, non superbia opposuit. Sic vivimus, ut deprehendi sit, subito adspici. Quid autem prodest recondere se, et oculos hominum auresque vitare? Bona conscientia turbam advocat, mala etiam in solitudine anxia, atque sollicita est. Si honesta sunt quae facis, omnes sciant: si turpia, quid resert neminem scire cum tu scias? O te miserum si contemnis hunc testem.

Virtutem igitur colite, cuius haec etiam est praerogativa, ut qui eam non imitantur, tamen admirentur et suspiciant, ut calamitate non tollatur, sed inter utramque fortunam immobilis persistat.

CAPUT IV. Impia Machiavelli doctrina refellitur.

§. 1. VITIA magistro opus non habent; quia exempla obvios semper seriunt, omne tempus Clodios, non omne Catones feret. Ad deteriora faciles sumus; quia nec dux potest, nec comes deesse: et res etiam ipsa sine duce, sine comite, praecedit: Non proni sumus ad vitia tantum, sed etiam praecipites. Immo ut exprobrat Demetriano Cyprianus: Inter ipsa adversa, quibus vix coartata et conclusa anima respirat, vacat malos esse, et in periculis tantis non de te magis, sed de altero iudicare. Indignamini indignari Deum, quasi aliquid boni male vivendo mereamini, quasi non omnia ista, quae accidunt, minor a adhuc sinit, et levior a peccatis vestris.

Verum hoc peculiare malum est nostri saeculi, habere publicum vitiorum doctorem, et suffragantibus multorum moribus etiam celebrem. Ille est Machiavellus. Qui ita principem ad virtutem instituit, ut tamen et vitia permittat, et virtutibusilla velut regno utiliora anteponat. Eum igitur audiamns. In principe, cap. 15. Nemo, inquit, non farebitur scio, fore rem summis laudibus celebrandam, si omnibus his princeps esset ornatus, quae ex iam dictis bona existimantur. Verum cum nec haberi, nec aver sante humanae vitae conditione, servari possint, necessarium est uti eaprudentia, qua corum vitiorum infamiamfugiat, quibus illi imperium adimi posset. Caveat etiam ah iis, si fieri possit, quae nihilominus non auferent: sed si effici non possit, minore detrimento omitti possunt. Nec multum sane laboret, si in eorum vitiorum infamiam incurrat, sine quibus dominatum facile tueri posset. Nam si diligenter animo usquequaque reput abitur, reperientur quaedam, quae virtutem prae fe ferre dicantur, quae tame si sequaris, id tuo magno malo fiet: contra vero nonnulla deprehendentur aspectu vitiosa, quae si assumas, in tuam securitatem, et incolumit atem sint reditura. Et cap. 16. Atque iterum si quis diceret multos exstitisse principes, qui suis exercitibus res magnas gesserunt, qui tamen illa benificentia excelluerunt: dicendum est Principem vel de suis, vel de aliorum boris sumptus facere.

Si primum, parcus esse debet: si secundum, necesse est ut nullam partem libertatis praetermittat. Atqui Principi in expeditionem exercitus educenti (qui exercitus praeda, direptionibus, tributis sint alendi) alienaque tractanti, necessaria est haec liberalitas, alioquin milites illum non sequerentur. Quod autem non est tuum, nec tui populi, id liberalius conferri potest: uti a Cyro, Caesare, et Alexandro factum constat. Non enim id, quod de alienis bonis insumis, tibi existimationem adimit, immo cumulatiorem reddit: sed a propriis opibus absumptis tibi detrimentum venit.

Cap. 17. Suadet ut id agat, ut potius metuant, quam ament. Et principi ait, iam in exercitu versanti, atque multitudinis procurationem habenti, omnino statuendum est, ut inhumanitatis nomen, pro nihilo ducat. Itaque etiam gestas res Hannibalis illius efferae saevitiae tribuit. Cap. 18. Fallere etiam docet, et simulare.

Haec pronis auribus hauriuntur, quae olim etiam sine doctore peragebantur, sunt tamen omnino falsa, et rei publicae perniciosa, de quibus hoc, et sequenti libro saepius agendum erit.

§. 2. Nunc ex eo ipso contra ipsum agam. Lib. de rep. cap. 9. Bono eventu, qui ex caede Remi secutus est, factum Romuli putat excusari. Statuamus haec in mores induci, ipsumque Machiavellum occidi, ut eius collega solus sit Florentinae Rei publicae a secretis. Sit etiam ius alios occidere, rapere, peierare regni causa, nec modo hoc regibus, sed praetoribus, senatoribus, nobilibus concedamus, quae potest esse pax in tanta perturbatione Rei publicae? Decidat sententiam ipse, cap. 17. contra semet disertus. Nisi reges statim fuissent expulsi Roma, necesse erat, ut mihi certe videtur, urbem debilitari, et pristinam virtutem roburque amittere. Considera enim quam pravis corruptisque moribus essent iam tum reges illi. Quod si eadem corruptela ad tertium usque successorem propagata fuisset, facile serpsisset etiam in populum, eoque infecto, numquam potuisset civitas restaurari, et vires, virtutemque suam recuperare. Sed quoniam pernicies haec occupaverat quidem Reip. caput, membra caeteta nondum infecta erant: potuere, sublato pernicioso illo capite, reliqua membra sanari, et parta libertas conservari. Pro certo enim statuere oportet, civitatem eam, quae principis imperio consueverit parere, et in qua mores hominum plane sunt depravati, non posse conservare sibi libertatem, si eam occupaverit, ne quidem si universa eius principis familia exstirpetur: sed subinde novis Dominis parere cogetur,

qui se mutuo expellent: absque principe vero numquam subsistet: nisi unus aliquis forte in ea civis exstiterit: cuius tum virtus beroica, tum bonitas illam aliquamdiu conservet. Sed neque id quidem diutius durare poterit, quam vita eius, qui illam conservat: ut Syracusanis accidisse novimus: qui Diovis, et Timoleontis virtute diversis temporibus libertatem conservarunt: sed iis vita functis, subantiquum tyrannidis ingum redierunt. Omnium vero evidentissimum est exemplum Romanorum, qui eiectis Tarquiniis, rationem conservandae libertatis statim apprehenderunt: sed interempto C. Caesare, sublatoque C. Caligula, atque Nerone, una cum tota Casarum stirpe, nec conservare libertatem, nec eius aliquod principium introducere potuerunt. Cums diversitatis ratio ex eo tantum pendebat, quod Tarquiniorum tempore non essent corrupti populi Romani mores, sicuti postea C. Caesaris, Caligulae, atque Neronis aetate fuerunt. Id autem vel ex eo colligere potest, quod tunc ad conservandum populi adversus tyrannidem studium sufficiebat iusiur andum, quo iuravit numquam se consensurum, ut quis Romae regnaret: sed interfecto C. Caesare, nec Bruti auctoritas, atque severitas, neque legiones ad Orientem dispositae, populum permovere potuerunt, ut libertatem quam ad primi illius Bruti imitationem in urbem introduxerat, constanti firmoque animo defenderet. Tanta scilicet corruptela insecti iam erant populi Romani mores, praesertim eorum, qui Marianae factionis fuissent: in qua cum C. Caesar principatum obtinuisset, plebem sibi concili averat, sensimque subiecerat, tanto artificio, ut iugum quod cervicibus eorum imponebatur, non sentirent. Hoc Romanorum exemplum propositae disputationi convenientissimum est: sed neque desunt exempla eorum populorum, quibus idem quod Romanis, nostra quoque aetate accidit. Nam Mediolanenses et Neapolitani, quocumque modo servitutis iugo liberentur, libertatem numquam conservare possunt: idque illis accidit ob depravatos corruptosque omnium mores. Mediolanenses ipsi, mortuo Philippo vicecomite libertatem consecuti erant: eiusque conservandae ratione introducere voluerunt, sed conservare non potuerunt. Romanis ergo faustum fortunatumque fuit, quod eorum reges mox insolescere, et depravatis moribus esse caperunt: nam ita factum est, ut expulsi fuerint antequam illa morum corruptela etiam in populum serpere potuerit: quae si cum etiam infecisset, non potuissent tot plebis senatusque contentiones postmodum ortae, tam felicem finem sortiri, ut urbi profuerint potius, quam damnum ullum attulerint.

§. 3. Quin etiam cap. 18. negat posse populo restitui libertatem, si moribus corruptis sit. At ego pari modo concludo, nec regnum, cum summa est morum corruptio; posse conservari. Cur enim non potest populi libertas in summa corruptela conservari? Respondet ille. Quia vix ullae leges populi summam corruptelam fienare queunt. Nam neque boni mores in civitate absque bonis legibus: neque bonae leges nisiper bene moratos hommes conservantur. Optime plane, sed pro veritate, contra propria statuta. Bonae igitur leges egent bono custode, bono vihdice, ille autem non est princeps malus. Tempore Caligulae summa erat corruptela, bonae leges, pessimi mores; accessit princeps turpissimus, qui aerarium cxhausit, ducenta militum milia occidit, senatum concidit, quid si diutius vivere, et imperare potuisset, premente ...ia [(reading uncertain: print faded)] , crescentibus libidinibus, efferata crudelitate, nonne Romam in solitudinem redegisset? Vitia ergo Rem publicam perdunt, virtutes conservant, ac muniunt. Naturae vocem audiamus, testabitur illa contra Deum, et naturam esse vitia, ideoque non posse, nisi virtutibus misceantur, consistere. Duo sunt autem peccatorum genera, alia enim in corruptelis flagitiorum, alia in facinoribus nocendi cernuntur. Utraque malitia fua rem publicam evertunt, celerius illa, quae in alios iniuriofa sunt. Haec enim cum odiosa sint, et ossendant; necessario caritatem violant, inimicitias, et bella concitant, odioque et furori genus humanum committunt. Itaque hinc oritur laesorum vindicta; vel fuga, si vindicta desperatur, aut caro statura creditur. Domum, aut exercitum ostende dissidentem, civitatem in se conversam, non nisi sacta pace servari posse intelleges; at crimina omnibus molesta sunt, saepe etiam illis quibus prosunt. Si igitur virtus exsulat, sint omnes in Re publica iniusti, avari, libidinosi, meticulosi, iudicia praedatoria, lege victae, non potest hisce vitiis stare civitas. Eleganter et sapienter Seneca lib. 2. de ira cap. 31. Nefas est nocere patriae: ergo civi quoque, nam hic pars patriae est. Sanctae partes sunt, si univer sum vener abile est: ergo et homo homini. nam hic in maiore tibi urbe civis est. Quid si nocere velint manus pedibus? inanibus oculi? Ut omnia inter se membra consentiunt, quia singula servari, totius interest: it a homines singulis parcent, quia ad caetum geniti sumus. Salva autem esse societas, nisi amore et custodia partium non potest. Ne viperas quidem et natrices, et si qua morsu aut ictu nocent, affligeremus, si ut reliqua mansuefacere possemus, aut efficere, ne nobis aliisve periculo essent. Ergo ne homini quidem nocebimus, quia peccavit, sed ne peccet: nec umquam ad praeteritum, sed ad futurum poena referetur. non enim irascitur, sed cavet Nam si puniendus est, cuic umque pravum maleficumque ingenum est, poena neminem excipiet.

§. 4. Rationem iuvat experientia. Si semel vitia admittuntur probanturque, quia aliquando profuisse putantur, certe crescentia serri non possunt. Prisco saeculo in exigua Komana luxuries aqua ludebat, gestasse aureum annulum, exstruxisse luburbanum, cenasse decem assibus magnum erat. At postca uniones calcabantur, in mare moles regiae iaciebantur, provinciarum vectigalia in unam cenam congerebantur, ita sastus, ita rapinae, ita crudelitates creverunt. Quid? anne etiam tam adultis, tam grandibus malis regnantibus salva esse res publica potest? Si non potest, initiis occurratur, quia corroborata aut vincunt, aut maiore detrimento vincuntur. Habent hoc civitates, et regna, ut cum longius a virtute recesserint, velut nimium inflata corpora rumpantur: Habent hoc vitia ut non consistant. Regnare nequitiam, in deterius labi res humanas, et in omne nefas ruere, antiqua est querela. Non stant loco vitia, sed usu, et imprudentia siduciam capiunt, egena sunt vitia, non nisi aliena iniuria aluntur, procedunt, augenturque, donec divina vindicta opprimantur. Cum igitur natura virtutem suadeat, atque adeo vim suam in nobis iudicet, ut etiam, quod facere non possumus, aut nolumus, recte tamen factum in aliis iudicemus. Et vere dixit Iuvenalis:

Numquam aliud natura, aliud sapientia dicet.

Pugnat igitur cum natura, cum omnium sapientum sensu, qui in Rem publicam scelera, et virtutissimulationem inducit.

CAPUT V. Sine vera virtute et pietate non posse Rem publicam gubernari, docetur ex sacris litteris.

§. 1. SIne vero de Deo sensu, et cultu, sine religione, sine iustitia, prudentia, temperantia, fortitudine, atque uno verbo, fine vera, solida, ac genuina virtute, non posse esse ullam Rem publicam, diu felicem, sed cum multis seditionibus, bellis, incommodisque, conflictari constat, eoque magis, quo magis a virtute recedit, minora vero experiri eam mala; si virtutum quarundam possessionem utcumque tueatur.

Primum ea de re Deum audiamus, numen sanctum, Deum quem esse, et remuneratorem esse credimus, qui vero id non credunt, ultorem sentient. Hoc tamen volo. Non regna semper ob iustitiam dari, cum truculentissimos hominum videam imperitasse; sed non esse nisi miserrima regna, in quibus vitia magna dominantur; et per vitiaregna everti. Monet Israelitas Dominus, Deut. 9. 4. Ne dicas in corde tuo, cum deleverit eos Dominus Deus tuus in-conspectu tuo. Propter iustitiam meam introduxit me Dominus, ut terram hanc possiderem, cum propter impietatem suam istae deletae sint nationes.

Neque enim propter iustitias tuas, et aequitatem cordis tui, ingrederis ut possideas terram earum; sed quia illae egerunt impie, introeunte te deletae sunt. Gravia erant Israelitarum scelera, ut mortem mererentur, nedum terrarum omnium optimam; sed propter Abrahamum et Patriarchas, Mose deprecatore venia, et Palaestina data est, deletae verogentes numerosissimae, et fortissimae, propter impietatem, quae iam completa erat, nam tempore Abrahami nondum fuisse completas, docet idem oraculum, Gen. 15. 16. Generatione autem quarta revertentur huc: necdum enim conipletae sunt iniquitates Amorr haeorum usque ad praesens tempus.

§. 2. Huc tota pertinet illa Mosis Contio, quae est Deut. 11. 12. 13. et praecipue cap. 28. Si autem audieris vocem Domini Dei tui; ut facias atque custodias omnia mandata eius quae ego praecipio tibi hodie, faciet te Dominus Deus tuus excelsiore cunctis gentibus quae versantur in terra. Venientque super te universae benedictiones istae, et apprehedent te: si tamen praecepta eius audieris, Benedictus tu in civitate, et benedictus in agro. Benedictus fructus ventris tui, et fructus terrae tuae, fructusque iumentorum tuorum, greges armentorum tuorum, et caulae ovium tuarum. Benedicta horrea tua, et benedictae reliquiae tuae. Benedictus eris ingrediens et egrediens. Dabit Dominus inimicos tuos qui consurgunt adversum te, corruentes in conspectu tuo: per unam viam veniet contrate, et per septem fugient a facie tua. Emittet Dominus benedictionem super cellaria tua, et super omnia opera manuum tuarum: benedicetque tibi in terra quam acceperis. Suscitabit te Dominus sibi in populum sanctum, sicut iuravit tibi: si custodieris mandata Domini Dei tui, et ambulaveris in viis eius. Videbuntque omnes terrarum populi quod nomen Domini invocatum sit superte et timebunt te. Abundare te faciet Dominus omnibus bonis, fructis uteri tui, et fructum iumentorum tuorum, fructum terrae tuae quam iuravit Dominus patribus tuis ut daret tibi. Aperiet Dominus thesaurum suum optimum, caelum, ut tribuat pluviam terrae tuae intempore suo: benedicetque cunctis operibus manuum tuarum. Et faeverabis gentibus multis, et ipse a nullo fenus accipies. Constituet te Dominus in caput, et non in caudam: et eris semper supra, et non subter: si tamen audieris mandata Domini Dei tui quae ege praecipio tibi hodie, et custodieris et feceris, ac non declinaveris ab eis, nec ad dexteram, nec ad sinistram, nec secutus fueris Deos alienos, neque colueris eos. Quod si audire nolueris vocem Domini Dei tui, ut custodias et facias omnia mandata eius et caerimonias quas ego praecipio tibi hodie, venient super te onmes maledictiones istae, et apprehendent te. Maledictus eris in civitate, maledictus in agro. Maledictum horreum tuum, et maledictae reliquiae tuae. Maledictus fructus ventris tui, et fructus terrae tuae, armenta boum tuorum, et greges ovium tuarum. Maledictus eris ingrediens, et maledictus egrediens. Mittet Dominus super te famem et esuriem, et increpationem in omnia opera tua quae tu facies: donec conterat te, et perdat velociter, propter adinuentiones tuas pessimas in quibus reliquisti me. Adiungat tibi Dominus pestilentiam, donec consumat te de terra ad quam ingrederis possidendam. Percutiat te Dominus egestate, febri et frigore, ardore et aestu, et aere corrupto ac rubigine, et persequatur donec pereas. Sit caelum quod supra te est, aeneum: et terra quam calcas, ferrea. Det Dominus imbrem terrae tuae pulverem, et de caelo descendat super te cinis, donec conteraris. Tradat te Dominus corruentem ante hostes tuos, per unam viam egrediaris contra eos, et per septem fugias, et dispergaris per omnia regna terrae. Sitque cadaver tuum in escam cunctis volantibus caeli, et bestiis terrae, et non sit qui abigat. Percutiat te Dominus amentia et caecitate ac furore inentis, et palpes in meridie sicut palpare solet caecus in tenebris, et non dirigas vias tuas. Omnique tempore calumniam sustineas, et opprimaris violentia, nec habeas qui liberet te. Uxorem accipias, et alius dormiat cum ea. Domii aedifices, et non habites in ea. Plantes vineam, et non vindemies eam. Bos tuus immoletur coram te, et non comedas ex eo. Asinus tuus rapiatur in conspectu tuo, et non reddatur tibi. Oves tuae dentur inimicis tuis, et non sit qui te adiuvet. Filii tui et fuliae tuae tradantur alteri populo, Videntibus oculis tuis, et deficientibus ad conspectum eorum tota die, et non sit fortitudo in manu tua. Fructus terrae tuae, et omnes labores tuos comedat populus quem ignoras: et sis semper calumniam sustinens, et oppressus cunctis diebus, et stupens ad terrorem eorum quae videbunt oculi tui. Percutiat te Dominus hulcere pessimo in genibus, et in suris, sanarique non possis a planta pedis usque ad verticem tuum. Ducet te Dominus, et regem quem constitues super te, in Gentem quam ignoras tu et patres tui, et servies ibi Diis alienis, ligno et lapidi.

Et eris perditus, in proverbium ac fabulam omnibus populis ad quos te introduxerit Dominus. Semente multam iacies in terram, et modicum congregabis: quia lucustae devorabut omnia. Vineam plantabis et fodies, et vinum non bibes, nec colliges ex ea quippiam: quoniam vastabitur vermibus. Olivas habebis in omnibus terminis tuis, et non ungeris oleo, quia defluent, et peribunt. Filios generabis et filias, et non frueris eis: quoniam ducentur in captivitatem. Omnes arbores tuas et fruges terrae tuae robigo consumet. Advena qui tecum versatur in terra, ascendet super te, eritque sublimior: tu autem descendes, et eris inferior. Ipse fenerabit tibi, et tu non fenerabis ei. Ipse erit in caput, et tu eris in caudam. Et venient super te omnes maledictiones istae, et persequentes apprehendent te donec intereas: quia non audisti vocem Domini Dei tui, nec servasti mandata eius et caerimonias quas praecepit tibi. Et erunt in te signa atque prodigia, et in semine tuo in gaudio, cordisque laetitia, propter rerum omnium abundantiam. Servies inimico tuo quem immittet tibi Dominus, in fame, et siti, et nuditate, et omni penuria, et ponet iugum ferreum super cervicem tuam, donec te conterat. Adducet Dominus super te Gentem de longinquo, et de extremis terrae finibus in similitudinem aquilae

volantis cum impetu; cuius linguam intellegere non possis. Gentem procacissimam, quae non deferat seni, nec misereatur parvuli, et devoret fructum iumentorum tuorum, ac fruges Terrae tuae: donec intereas, et non relinquat tibi triticum, vinum, et oleum, armenta boum, et greges ovium: donec te disperdat, et conterat in cunctis urbibus tuis, et destruantur muri tui firmi atque sublimes, in quibus habebas fiduciam in omni Terra tua. Obsideberis intra portas tuas in omni Terra tua quam dabit tibi Dominus Deus tuus: et comedes fructum uteri tui, et carnes filiorum tuorum et filiarum tuarum, quas dederit tibi Dominus Deus tuus, in angustia et vastitate qua opprimet te hostis tuus. Homo delicatus in te, et luxuriosus valde invidebit fratri suo, et uxori quae cubat in sinu suo, ne det eis de carnibus filiorum suorum quas comedet; eo quod nihil aliud habeat in obsidione et penuria qua vastaverint te inimici tui intra omnes portas tuas. Tenera mulier et delicata, quae super terram ingredi non valebat, nec pedis vestigium figere propter mollitiem et teneritudinem nimiam, invidebit viro suo qui cubat in sinu eius, super filii et filiae carnibus, et illuvie secundarum quae egrediuntur de medio seminum eius, et super liberis qui eadem hora nati sunt, comedent enim eos clam propter rerum omnium penuriam, in obsidione et vastitate qua opprimet te inimicus tuus intra portas tuas. Nisi custodieris et feceris omnia verba legis huius quae scripta sunt in hoc volumine, et timueris nomen eius gloriosum et terribile, hoc est Dominum Deum tuum: augebit Dominus plagas tuas, et plagas seminis tui, plagas magnas et perseverantes, infirmitates pessimas et perpetuas, et convertet in te omnes afflictiones Aegypti, quas timuisti, et adhaerebunt tibi. Insuper et universos languores et plagas quae non sunt scriptae in volumine legis huius, inducet Dominus super te, donec te conterat: et remanebitis pauci numero, qui prius eratis sicut astra caeli prae multitudine, quoniam non audisti vocem Domini Dei tui. Et sicut ante laetatus est Dominus super vos, bene vobis faciens, vosque multiplicans: sic laetabitur disperdens vos atque subvertens, ut auferamini de Terra ad quam ingredieris possidendam. Disperget te Dominus in omnes populos a summitate terrae usque ad terminos eius: et servies ibi diis alienis, quos et tu ignoras et patres tui, lignis et lapidibus. In gentibus quoque illis non quiesces, neque erit requies vestigio pedis tui. Dabit enim tibi Dominus ibi cor pavidum et deficientes oculos, et animam consumptam maerore: et erit vita tua quasi pendens ante te. Timebis nocte et die, et non credes vitae tuae. Mane dices, Quis mihi det Vesperum? Et Vespere, Quis mihi det mane? propter cordis tui formidinem, qua terreberis, et propter ea quae tuis videbis oculis. Reducet te Dominus classibus in Aegyptum per viam de qua dixit tibi ut eam amplius non videres. Ibi venderis inimicis tuis in servos et ancillas, et non erit qui emat.

His si mundus crederet, si haec privatim et publice auribusregum consiliariorumque insonarent, iam constitutam rem teneremus. Callida illa, prudentiaque consiliorum defluerent ad hoc tonitru. Regnasse impios non ignoro, nam Chananaei quoque iam Abrahami tempore dominabantur, sed labentibus in deterius moribus calamitates impietatis comites increvere, donec penitus delerentur, nec aliorum regna fuere ex merito, sedut malos castigarent. Regna autem (inquit Cyprian. de Idolorum vanitate) non merito accidunt, sed forte variantur: Ceterum imperium tenuerunt et ante Assyrii, et Medi, et Persae, et Grecos et AEgyptios regnasse cognovimus. Ita vicibus potestatum, Romanis quoque ut et ceteris imperandi tempus obvenit. Ceterum si ad originem redeas, erubescas. Populus de sceleratis, et nocentibus congregatur, et asylo constituto facit numerum impunitas criminum; ut Rex ipse principatum habeat ad crimina, fit Romulus parricida. Atque ut matrimonium faciat, rem concordiae per discordiasauspicatur.

§. 3. Puniunt malimalos, colliduntur impiis impii, et utrique franguntur, nec mirum, testarum enim, et luti pugna est. Haec est pars hominis impii apud Deum et hereditas violentorum, quam ab omnipotente suscipient. Si multiplicati fuerint filii eius, in gladio erunt, et nepotes eius non saturabuntur panibus, qui reliqui fuerint ex eo, sepelientur in interitu, et viduae illius non plorabunt. Si conportaverit, quasi terram argentum, et sicut lutum praeparaverit vestimenta. Praeparabit quidem, sed iustus vestietur illis: et argentum innocens dividet. Apprehendet eum quasi aqua inopia, nocte opprimet eumtempestas, Tollet eum ventus urens, et auferet, et velut turbo rapiet eum de loco fuo.

Deus, inquit David, destruet te in finem, et evellet te, et emigrabit te de tabernaculo tuo, et radicem tuam de terra viventum. Et Psalm. 91. Cum exorti fuerint peccatores sicut fenum, et apparuerint omnes, qui operantur iniquit atem, ut intereant in saeculum saeculi.

Pereunt igitur impii, quamvis celeri germinatione spectatissime efflorescant. Verum hoc loco haerere nihil necesse est, tota scriptura nobis hoc indicat, Abrahamus exsul patria Deum sequitur vocantem, et defenditur, incrementum eius etiam regibus est terrori, idem Deus tribui Isaaco et Iacobo, felix fuit illa res publica cum eam Iosue, et iudices pii administrarent, cum autem fecerunt malum in conspectu Domini, vicinis regibus traditi sunt in servitutem. Historiam regum legamus, et pro cuiusque moribus fortunam. David vir secundum cor Dei regnum ad summum fastigium evexit, quod tamen ob eius peccata clades passum est. Salomon pacifice et felicissime administravit, donec vitiis suis Adad Idumaeum concitavit, et Ieroboamo decem tribus resignavit, Roboami et Abiae ut temeraria, et impia facta fuerunt, ita calamitates etiam novae, capta urbe, spoliato templo, regia dignitate ab auro ad aes translata. Asa virtutem secutus impuros sustulit, et matrem in ordinem redegit, Zaram AEthiopem decics centena milia trahentem vicit, sed tandem a Deo deflectens arthridite vexatus, solus sua culpa mortuus est. Filius Asae Iosaphat, pius, fortis, et inclitus fuit, sed heredem habuit degenerem Ioram, qui paricidio, idololatria regnum foedavit, ideoque Idumaei, aliaeque nationes vectigales desciverunt. Sed ex ipsa scriptura audire praestat vindictam Dei in impium regem. Par. 2. 21. 12 Allatae sunt autem ei litterae ab Elia Propheta, in quibus scriptum erat. Haec dicit Domivus Deus David Patris tui, Quoniam non ambulasti in viis iosaphat patris tui, et in viis Asa regis Iuda, sed incessisti per iter regum Israel, et fornicari fecisti Iudam, et habitatores Ierusalem, imitatus fornicationem domus Achab; insuper et fratres tuos domum patris tui, meliores te occidisti: Ecce Dominus percutiet te plaga magna cum populo tuo, et filiis, et uxoribus tuis, universaque substantia tua. tu autem aegrotabis pessimo languore uteri tui, donec egrediantur vitalia tua paulatim per dies singulos dies. Suscitavit ergo Dominus contra Ioram spiritum Philisthinorum, et Arabum, qui confines sunt AEthiopibus, et ascenderunt in terram Iuda, et vastaverunt eam diripueruntque cunctam substantiam quae inventa est in domo regis, insuper et filios eius, et uxores: nec remansit ei filius, nisi Ioachaz, qui minimus natu erat. Et super haec omnia percussit eum Dominus alui languore insanabili. Cumque diei succederet dies, et temporum spatia volverentur, duorum annorum expletus est circulus: et sic longa consumptus tabe, ita ut egereret etiam viscera sua, languore pariter, et vita caruit. Mortuusque est in

infirmitate pessima, et non fecit ei populus secundum morem conbustionis, exsequias, sicut fecerat maioribus eius.

Secutus inde Ochozias, Athalia, Ioas, Achas miseros cum regni totius concussione exitus sortiti sunt. Ezechias pietate sua omnia restituit, Manasses amisit; Iosias iterum avum imitatus, felicitatem reduxit pristinam, posteri eius impietate perierunt.

§. 4. Promptum fuerit sorte aliarum gentium obicere in summis sceleribus felicitatem; verum ad omnem historiam appello; una in re quapiam successus est, in tota Re publica felicitas nulla est. Quod in exemplum felicitatis humanae adduci folet regnum Macedoniae, si lubet, intueamur. Gesto in Graecia bello occisis fratribus, et propinquis, Asiam Alexander ingreditur, annos duodecim in summa cura, dolore, multis vulneribus, furore, domesticorum sanguine, conspirationibus, timore, calamitosissime transegit, donec crapula vel veneno periret; paulo post omnis eius posteritas excisa est, nec modo illa, sed principes eius, et quos Orientis spoliis onerarat Argyraspides. Nulla autem felicitas est annos duodecim furere, ut tota nobilitas pareat. Qui historiam cum prudentia legerit, regnum Macedoniae rege Alexandro, et eius principibus concurrentibus infelicius fuisse intelleget, quam fuerit regnum Israelis, etiam tum cum pro malis moribus poenas luit. In quo et hoc memorabile, tot principes praeter Ptolomaeos, et Seleucidas cum universis familiis excisos. Verum de regno Israelis et Iuda hic agimus, dc quibus ita 4. Regum 17. 6. Anno autem nono Oseae, cepit rex Assyriorum Samariam, et transtulit Israel in Assyrios: posuitque eos in Hala et in Habor iuxta fluvium Gozan in Assyrios posuitque eos in Hala, et in Habor iuxta fluvium Gozan, in civitatibus Medorum. Factum est enim, cum peccassent filii Israel Domino Deo suo, qui eduxerat eos de terra Aegypti, de manu Pharaonis regis Aegypti, coluerunt Deos alienos. Et ambulaverunt iuxta ritum gentium, quas consumpserat Dominus in conspectu filiorum Israel, et regum Israel: quia similiter fecerant. Et offenderunt filii Israel verbis non rectis Dominum Deum suum: et aedificaverunt sibi excelsa in cunctis urbibus suis a Turre-custodum usque ad civitatem munitam. Feceruntque sibi statuas et lucos in omni colle sublimi, et subter omne lignum nemorosum: et adulebant ibi incensum super aras in morem gentium quas transtulerat Dominus a facie eorum: feceruntque verba pessima irritantes Dominum; et coluerunt inmunditias de quibus praecepit eis Dominus ne facerent verbum hoc. Et testificatus est Dominus in Israel et in Iuda per manum omnium Prophetarum et Videntum, dicens, Revertimini a viis vestris pessimis, et custodite praecepta mea et caerimonias iuxta omnem legem quam praecepi patribus vestris: et sicut misi ad vos in manu servorum meorum prophetarum. Qui non audierunt, sed induraverunt cervicem suam iuxta cervicem patrum suorum, qui noluerunt obedire Domino Deo suo. Et abiecerunt legitima eius, Et pactum quod pepigit cum patribus eorum, et testificationes quibus contestatus est eos: secutique sunt vanitates, et vane egerunt: et secuti sunt Gentes quae erant per circuitum eorum, super quibus praeceperat Dominus eis ut non facerent sicut et illae faciebant. Et dereliquerunt omnia praecepta Domini Dei sui: feceruntque sibi conflatiles duos vitulos, et lucos, et adoraverunt universam militiam caeli: servieruntque Baal, et consecraverunt filios suos, et filias suas per ignem: et divinationibus inserviebant et auguriis: et tradiderunt se ut facerent malum coram Domino, ut irritarent eum. Iratusque est Dominus vehementer Israeli, et abstulit eos a conspectu suo, et non remansit nisi tribus Iuda tantummodo. Sed nec ipsa Iuda custodivit mandata Domini Dei sui: verum ambulavit in erroribus Israel, quos operatus fuerat. Proiecitque Dominus omne semen Israel, et afflixit eos, et tradidit eos in manu diripientium donec proiceret eos a facie sua: Divina igitur sapientia, quae fons omnium est bonorum, felicitatem religione, et virtute definit.

CAPUT VI. Omnes viri sancti felicitatem Rei publicae ex virtute aestimarunt.

§. 1. OMnium sanctorum est consentiens, veraque sententia, duo esse fundamenta politicae societatis, iustitiam, et religionem, principemque cum primum a Deo recesserit, in se quoque summam rebellionem experiri. Sola vera pietassatis est principibus ad salutem; sicut e contrario, absque illa nihil prosunt exercitus, equi, satellites, ensium vis, virorumque innumerabiles copiae, aurum item, et argentum, et quicumque praeterea est alius apparatus. Telae aranearum ista sunt, nisi pietate consistant.

Inter sanctos quidem recensere Tertullianum fas non est, quia quamvis recte coepit, magno tamen Ecclesiae scandalo cecidit. Ille tamen prae ceteris in Apologetico in hoc argumentum incubuit. Iudicium hoc gentium erat; si Tiberis ascendit in moenia, Nilus non ascendit in arva, caelum stetit, terra movit, fames aut lues orbem invaserunt, continuo Christiani ut rei scelerum petebantur ad leonem; ille vero praecipue gentiles causas dare probat, et nunc mala illa leviora esse, cum sunt apud Deum deprecatores Christiani; communis itaque mundi sententia erat, delictis poenas infligi.

S. Cyprianus etiam libro de Idolorum vanitate, Iudaeorum clades poenam impietatis fuisse docet. Iudaeis primum erat apud Deum gratia: sic olim iusti erant, sic maiores eorum religiombus oboediebant. inde illis et regni sublimitas floruit, et generis magnitudo provenit: sed illi neglegentes indisciplinati et superbi postmodum facti, et fiducia patrum inflati, dum divina praecepta contemnunt, datam sibi gratiam perdiderunt. Quam vero fuerit illis profana vita, quae contracta sit violatae religionis offensa, ipsi quoque testantur, qui etsi voce tacent, exitu confitentur: dispersi et palabundi vagantur soli, et caeli sui profugi, per hospitia aliena iactantur.

Et S. Hieronymus in c. 15. Ierem. Dabo eos in fervorem, sive commotionem, et angustias universae terrae, et sub Babyloniis ex parte completum est, et nunc expletur in toto: quando pessimum regem, et qui repleverit Ierusalem a porta usque ad portam cruore iustorum, populus imitatus est impius. Ex quo discimus regum ac principum et praepositorum scelere populos plerumque deleri. Summa ergo pernicies, princeps impius.

§. 2. Sanctus Ambrosius in cap. 4. Ionae, unicam feruandae patriae rationem, aut esse civium probitatem, ficut eorum peccata sunt causa eversionis, Tantae fuerunt Ninivitae sapientiae, ut non alienis se praesidiis defenderent, sed propria devotione salvarent. Nam non statim desper averunt de salute sua, quia audierunt a Propheta cum civitatis se moenibus subvertendos: sed quando proximum annuntiabatur excidium, tanto magis religiosis actibus armabantur: nec reliquerunt evertendam civitatem suam, sed in ea potius permanserunt sapientes scilicet, ut quae civium vexabatur peccatis, civium or ationibus salvaretur: et cui perditionem mala conver satio intulerat, ei salutein devotio religiosa conferret. Iustum enim erat, ut quos fuerat passa peccatores,

eos dem haberet proprios defensores. Civit ati enim non nisi propter civium peccata infertur excidium. Desine ergo peccare, et civitas non peribit. Quid fugis patriam? si vis salvus esse, tua potius peccata subterfuge. Si tu peccare desieris, victus est immicus. Dicit ad Ahraham scriptura divina per decem iustos patriam posse salvari. Igitur si iusti sunt qui salvam faciant patriam, utique iniusti sunt qui relinquunt. Et si illi propter praesentiam suam consequuntur gratiam: necesse est ut ii propter de solationem mereantur offensam. Iniustus plane et impius est filius, qui periclit antem deserit matrem. Mater enim quodammodo dulcis est patria, quae te gemit, quae nutrivit, quae ut sugere possis divitem te fecit.

Et S. Augustinus in Plalm. n8. praecipue principibus inculcat virtutem. Magnopere cur andum est, ut qui regetidis hominibus praefertur, apud se intra sacrarium mentis in cathedra praesideat humilitas, cumque indicanti ei a ceteris foris assistitur, vigilanti oculo incessanter aspiciat, cui quandoque iudici ipse de his iudic andus assistat. Merito sane omnibus enim quocumque iure damnatis ad Deum salva est appellatio, quicumque causa cecidit, ad magnum illud tribunal in integrum restituitur, et aliquando ad honorem sui iudicis evehitur.

Romanam Rem publicam malis moribus periisse testis est idem Augustinus lib. z. de civitate Dei, c. 23. Illa igitur res publica malis moribus cum periret, nihil Dii eorum, pro dirigendis, vel corrigendis moribus egerunt ne periret. Immo depr avandis et corrumpendis addiderunt mor: bus, ut periret.

Denique libr. 19. de civitat. cap. 21. docet sine iustitia Rem publicam esse non posse. Breviter enim rem publicam definit esse rempopuli. Quae definitio si vera est, numquam fuit Romana res publica: quia numquam fuit res populi: quam definitionem voluit esse rei publicae. Populum enim esse definivit caetum multitudinis, iuris consensu et utilitatis communione sociatum. Quid autem dicat iuris consensum, disputando explicat: per hoc ostendens geri sine iustitia non posse rem publicam: ubi ergo iustitia vera non est, nec ius potest esse. Quod enim iure fit, profecto iuste fit. Quod autem fit iniuste, nec iure fieri potest. Non enim iura dicenda sunt vel putanda iniqua hominum constituta: cum illud etiam ipsi ius esse dicant, quod de iustitiae fonte manaverit: falsumque esse, quod a quibusdam non recte sentientibus dici solet: id esse ius, quod ei qui plus potest, utile est. Quocirca ubi non est vera iustitia, iuris consensu sociatus coetus hominum non potest esse, et ideo nec populus: iuxta illam Scipionis vel Ciceronis definitionem. Et si non populus, nec res populi, sed qualiscumque multitudinis, quae populi nomine digna non est: ac per hoc si resp. res populi est, et populus non est, qui consensu non sociatus est iuris; non est autem ius, ubi nulla iustitia est: procul dubio colligitur, ubi iustitia non est, non esse rem publicam. Iustitia porro ea virtus est, quae sua cuique distribuit. Quae igitur iustitia est hominis, quae ipsum hominem Deo vero tollit, et immundis daemonibus subdit?

§. 3. Orosius etiam rehgioni et pietati Christianorum tribuit, quod mundus levioribus malis concutiatur, Arnobius vero ex professo id probare contendit. Tantum pietati et virtuti illi tribuerunt. Hippolytus martyr gravissimas calamitates magno agmine orbem invafuras praedixit, tum cum solutis moribus, latissime est regnaturus Antichristu, cum omnium regnorum iura concident, et pro dolor ad ea mala sunt iam apparatus, et praeambula. Hoc modo ad virtutem hortantur Leonem imperatorem Episcopi Plioe... [(reading uncertain: print faded)] His bene dispositis, manus hostium vertitur in timorem [(reading uncertain: print faded)] , et qui pridem imprudenter resistere didicerant, propter vestrae fidei magnitudinem confusi venient ad ruinam. Imitatores enim eorum principum constituti, qui iustitia et aequitate claruerunt, facillime rebus praesentibus praevale bitis; Et Episcopi Mesopotamiae: Haec cum sacerdotibus Christi pietas vestra tenens, atque confirmans in pace Imperii gubernacula moderabitur.

Et Iulianus Episcopus Coensis [Orig: Coënsis] : Martianus amoris divini diademate coronatur, spiritualem quoque suscipiens veritatem, festinavit Apostolorum dogmata confirmari a praesulibus Ecclesiae, desiderio fidei accensus Orthodoxae, quae cum vestrapietas imitatur, et victoriam contra barbaros adipiscitur, et veritatis quoque destruit inimicos. Synodas sexta, ad Constantinum quartum promittit fore, ut pro pietate eius, Deus omnes actus illius felices et prosperos faciat, qui in suis sacris Euangeliis promittit, inquiens: Quaerite primum regnum Dei, et hac omnia adicientur vobis. Synodus septima ad Constantinum, et Ioannem. Salvator omnium Deus, et qui nobiscum regnat Ecclesiae suae pacem pro praemio suo tribuat, vestrum autem imperium cum senatu, et ducibus, et fidelissimo militum exercitu in multos annos conservet, et victoriam nobis concedat. Ipse enim dixit: Vivo ego, dicit Dominus, et glorificantes me glorifico; ipse est, qui accitigens vos potentia omnem hostilem impressionem a vobis auferet, oboedientiam autem apud vos conciliabit. Synod. Toletana ad Sisenandum. Multaregna terrarum caelestis iracundia ita permutavit, ut pro impietate fidei, et merum alterum ab altero solveretur. Unde nos, et cavere oportet casum huiusmodi gentium, ne similiter plaga feriamur praecipiti, et poena puniamur crudeli.

Verissime Ambrosius Epist. 31. ad Valentinianum. Haec est caritas exspectanda, haec estl caritas maior imperio, si fides tuta fit, quae servat imperium.

§. 4. Experimur et nos in Graecia atque Ungaria, quod de suis temporibus quaestus est Hieronymus in Epitaphio Nepotiani. Nostris peccatis barbari fortes sunt, nostris vitiis Romanus superatur exercitus. Infelices nos qui tantum displicemus Deo, ut per manus barbarorum illius in nos ira desaeviat. Ezechias egit paenitentiam, et centum octuaginta quinque milia Assyriorum, una nocte ab uno Angelo deleta sunt: Iosaphat laudes Domini concinebat, et Dominus pro laudante superabat: Moyses contra Amalech non gladio, sed oratione pugnavit. Si erigi volumus, prosternamur. Pro pudor, stolida usque ad incrudelitatem mens: Romanus exercitus, victor orbis, et Dominus, ab hisvincitur, hos pavet, horum terretur aspectu, qui ingredi non valent; qui si terram tetigerint, se mortuos arbitrantur. Et non intellegimus prophetarum voces, fugiunt mille uno persequente, amputamus causas morbi, ut morbus pariter auseratur.

Haec utinam omnium cordibus imprimantur hodiernis in calamitatibus, quibus etsi resister multi satagunt, tamen vitia, Propter quae illas patimur, pauci deserunt.

Sanctus Augustinus libr. 5. de civitate cap. 25. Bonus Deus, in homines, qui eumcrederent propter aeternam vitam colendum, hat sublimitates, et regna terrena existimarent posse neminem consequi, nisi Daemonibu supplicaret, quod hi spiritus in talibus multum valerent, Constantinum imperatorem non supplicantem daemonibus, sed ipsum verum Deum colentem tantis terrenis implevit muneribus, quanta optare nullus auderet. Cui etiam concedere civitatem Romani imperii sociam velut ipsius Romae filiam, sed sine aliquo Daemonum templo simulacroque concessit, diu imperavit, universum orbem Romanum unus Augustus tenuit, et defendit, in administrandas, et gerendis bellis victoriosissimus fuit, in tyrannis opprimendis, per omnia prosper atus est, grandaevus agritudine et senectute defunctus est, filios imperantes reliquit.

Sanctus Gregorius Nazianzenus oratione ad Iulianum impietate everti imperium docet. Salutifera doctrina (Christi) longe lateque fusa, ac circa nos maxime vigente, religionem Christianam invertere, et labefactare conari, nihil aliud fuerit, quam Romanorum imperium convellere, omnibusque Rei pub. partibus periclitari, eaque, quibus ne hostes quidem gravius quidquam nobis imprecari possint, a nobismetipsis accipere.

S. Chrysostomus in Isaiam. Haud rite se habent principum negotia, de his plerumque Toquimur. Ingens periculum, quid autem in causa est? eorum, inquiunt, qui principatum gerunt, incogitantia. non est principum incogitantia, sed nostra iniustitia poena est pro nostris sceleribus exacta. Illa nihil non sur sum deorsumque miscuerunt, illa quidquid est calamitatum, invenerunt, illa armarunt hostes, illa fecerunt ut victi descenderemus, non aliunde malorum examen inundavit, quam ex hac causa.

Hodie quoque quam multi inter lites, usuras, odia, ebrietates, adulteria accusant pincipum socordiam, cum peccatis ipsi suis poenam trahant, nec alia de causa pacem optent, quam ut vitiis suis secure, et deliciis indulgeant.

Verum ne plura consecter, legi potest S. Cyrillus de recta in Dominu nostrum IESUM CHRISTUM fide, ad Theodosium. Hilarius in Psalm. 137 Gregorius ad Theodoricum Francum. S. Leo ad Theodosium, et Pulchetiam Augustam, Athanasius ad Constantinum, et Iovinianum, Ioannes ad Iustinianum. Concilium Meldense ad Carolum iuniorem Francum, Symmachus ad Anastasium. Concilium Parisiense ad Lodovicum, et Lotharium. S. Bernardus ad Lodovicum. Hormisda ad Iustinum. Nicolaus ad Michaelem, Episcopi Hispaniarum in coronatione regis.

CAPUT VII. Sanctis patribus consentire principes pios.

§. 1. CRedere tantae auctoritati merito debemus, cum nullam fallendi occasionem, aut causam habuerint. Eos reges qui sunt in scriptura omitto, quia humanis testimoniis magis cedunt, qui divina oracula non agnoscunt. Omnes tamen principes, prudentes, id ductum sibi existimarunt, quod Davidi divinum oraculum denuntiavit. Si custodierint filii tui vias meas, et ambulaverint coram me in veritate, in omni corde suo, et in omni anima sua, non auferetur tibi vir de solio Israel.

Philippus Arabs cum se parricidio adeptum imperium non ignoraret, de religione melius edoctus, iussa Fabiani pontificis inter paenitentes ante Ecclesiam supplex stetit, et facto ostendit, nulla scelere parta imperia esse diuturna, mox enim et ille interfectus est.

Inter principes vix ulli maior gloria, quam Constantino obtigit, nam et latissime imperavit, et Religionem prae ceteris coluit, templa daemonum clausit, vero Deo struxit, Rem publicam fovit. Ille tamen omnia pietati accepta retulit, atque in iudicio religionis omnia Concilio Niceno subiecit. Iovinianus maximo animo, et qui ipso Augusto imperio celsior esset, anre confessor, deinde successor illius, quem tyrannum passus fuerat, negavit se exercitui, qui falsos Deos coleret, imperare velle, cum esset Christianus, quod in tantis flagitiis nullam Rei publicae felicitatem esse posse existimaret.

Theodosius et Valentinianus ad Synodum Ephesinam scripsere, per ea, quae ad pictatem, religionemque conservandam pertinent, cetera quoque se assequi posse. Ipse itaque Theodosius Psalmos canere, preces dicere cum Eudoxia coniuge, et Pulcheria sorore solitus diu feliciterque regnum tenuit.

Eadem est sententia Iustini ad Hormisdam, Honorii ad Arcadium. Iustiniani secundi, Caroli Magni ad Episcopos Hispaniae. Ceterorumque, quorum est in historia commendatio, et apud posteros memoria.

Verum hac in re clarior, efficacior, et multis saeculis probatior non potest ratiocinatio produci, quam ius Romani imperii, hoc est ius publicum orbis terrarum, quod iam tot gentibus acceptum, tot regibus firmatum est, ut eius primariam partem velle convellere, sit res humanas turbare, atque rem publicam evertere.

CAPUT VIII. Iuris civilis testimoniis docetur in Re publica religionem serio colendam esse.

§. 1. IMp. Gratian. Valentin. Theod. Cunctos populos quos clementiae nostrae regit imperium, in tali volumus regione versari, quam divum Petrum Apostolum tradidisse Romanis, religio usque adhuc ab ipso insinuata declarat, quamque pontisicem Damasum sequi claret, et Petrum Alexandriae Episcopum virum Apostolicae sanctitatis: hoc est, ut secundum Apostolicam disciplinam, evangelicamque doctrinam, patris et filii et Spiritus sancti unam Deitatem sub pari maiestate et sub pia trinitate credamus.

§. 2. Nec modo iidem ita sentiunt, sed suas ipsi leges, si quae contra religionem obrepserint, lubentes, atque ultro abrogant, ad Eutropium praefectum praetorio. Nullus haereticis ministeriorum locus, nulla ad exercendam animi obstinatioris dementiam pateat occasio. Sciant omnes, etiam si quid speciali quolibet rescripto per fraudem elicito, ab huiusmodi hominum genere impetratum sit, non valere. Arceantur cunctorum haereticorum ab illicitis congregationibus turbae, unius autem summi Dei nomen ubique celebretur. Nicenae fidei dudum a maioribus traditae, et divinae religionis testimonio atque adsertione firmatae observantia semper mansura teneat.

Optima omnino fide Marcianus Palladia praefect. praet. Nemo clericus, vel militaris, vel alterius cuiuslibet conditionis, de fide Christiana, publice turbis coadunatis et audientibus tractare conetur in posterum, ex hoc tumultus et perfidiae occasionem requirens. Nam et iniuriam facit iudicio reverendissimae Synodi, si quis semel radicata ac recte disposita revolvere et publice disputare contenderit: cum ea, quae nunc de Christiana fide a sacerdotibus, qui Chalcedone convenerunt, per nostra praecepta statuta sunt, iuxta Apostolicas expositiones, ut instituta Sanctorum patrum trecentorum decem et octo in Nicaea, et centum quinquaginta in hac regia urbe definita esse noscantur.

Iustinianus vero: Omnem adhibentes providentiam circa sanctissimas Ecclesias, in honorem et gloriam sanctae et incorruptae homousiae Trinitatis, per quam et nos et communem rem publicam salvos fore credidimus, insistentes etiam doctrinae sanctorum Apostolorum, de creandis irreprehensibilibus sacerdotibus, qui quidem ob id potissimum ordinantur, ut suis precibus benignitatem humanissimi Dei rebus adquirant communibus, praesenti lege facimus.

Et ad Epiphanium: Omnem semper adhibentes providentiam cinca sanctissimas Ecclesias: per

quas et nostrum imperium sustineri, et communes res clementissimi Dei gratia muniri credidimus, nec non et nostras et ceterorum omnium animas studentes salvari: et eamob rem solliciti assidue, ne commoda sanctissimarum Ecclesiarum, in quacumque civitate sint constitutae, aliqua ratione minuantur: neve, quae in ipsis fiunt, divinae liturgiae ex Deo amantissimorum sacerdotum absentia impediantur, aut non convenienter curentur, ac ne etiam sanctissimarum Ecclesiarum consumantur res tam propter itinerum, quam etiam commeantium huc sacerdotum et comitantium clericorum impensas.

Et ad Ioannem praef. praet. Deo nobis auxilium praebente, omnia, quae pro honore sanctae Ecclesiae Catholicae ad Dei placitum fieri properamus, legibus constituere, et operibus adimplere desideramus. Et iam quidem multa cum eius auxilio statuimus, quae Ecclesiast: ca doctrinae atque statui conveniunt.

Egregie hoc exposuit insignis lepum lator Iustinianus Novell. Constit. 137. Si civiles leges, quarum potestatem nobis Deus pro sua in homines benignitate credidit, firmiter ab omnibus custodiri ad oboedientiam securitatemque studemus, quanto plus studii adhibere debemus circa sacrorum canonum et divinarum legum custcodiam, quae super salute nostrarum animarum definitae sunt? qui enim sacros canones custodiunt, Domini Dei adiutorio digni sunt: qui autem eos transgrediuntur, ipsi semetipsos iudicio reddunt obnoxios. Maiori igitur condemnationi subiacent sanctissimi Episcopi, quibus concreditum et commissum est et canones inquirere et conservare, si quod eorum praetermissum fuerit, indemnatum atque impunitum reliquerint. Sane cum hactenus canones observati non recte fuerint, diversas ex eo passi sumus interpellationes contra Clericos et Monachos, et quosdam Episcopos, ut qui secundum divinos canones non viverent, et quidam etiam inter eos invenirentur qui nec ipsam quidem vel sanctae oblationis, vel sancti baptismatis orationem tenerent aut scirent. Dei igitur intellegentes, et animo infigentes iudicium singulorum quae nobis delata sunt, inquisitionem simul et correctionem iussimus canonice procedere. Si enim illa quae a laicis peccantur, generales leges non concedunt extra inquisitionem et vindictam manere, quomodo a sanctis Apostolis et patribus super omnium hominum salute canonice statuta despici patiemur? sane multos ex eo maxime deprehendimus in peccata fuisse prolapsos, quod non sunt factae synodi sanctissimorum sacerdotum iuxta ea quae a sanctis Apostolis et patribus definita sunt. Si enim hoc fuisset observatum, quilibet metuens gravem in Synodo accusationem, studuisset utique et sacras ediscere liturgias, et temperanter vivere, ne condemnationi divinorum canonum subiaceret. Illud quoque nihilominus quibusdam peccandi occasio fuit, quod absque examinatione, et rectae fidei atque bonestatis vitae testimonio ordinantur Episcopi, presbyteri, diaconi, et ceteri clerici. Nam si ad orandum pro populo destinati, indigni divino nunisterio inveniantur, quomodo pro transgressionibus et delictis populi Deum propitiare poterunt? Plane ordinationes sacerdotum cum omni diligentia et rigore fieri oportere docet nos et qui inter sanctos censetur Gregorius Theologus, secutus sanctos Apostolos, et divinos canones. Sic enim in magno Apologetico, Quis autem (inquit) secundum Pauli canones et definitiones se ipsum dirigens, quas de Episcopis et presbyteris constituit, ut sicci sive sobrii sint, modesti non vinolenti, non percussores, ad docendum idonei, irreprehensibiles in omnibus, non conver santes malis, non multum aberrare se inveniet ab illa canonum rectitudine? Idemque rursum loquitur in haec verba: Mundari (inquit) oportet plurimum, ac deinde mundare: sapere ac deinde sapientiam docere: lucem fieri, et postea illuminare: propinquari Deo, tum alios adducere: sanctificari tum sanctificare: manuducere cum manibus, consultare cum consilio. Et rursus idem sanctus connumeratus Gregorius, de iisdem in eadem oratione istud scribit: Quis instar figuli uno ipso die fictilia sua tornantis, ita repente fingat veri cultus antistitem, cum angelis stantem, et cum Archangelis laudes canentem, et Christo con sacrificantem? Et per haec quidem indicat ille Theologus qualesnam oporteat ad sacerdotium promoveri. De his autem qui ordinantur indigni, idem haec dicit in eadem oratione. Qui cum nihil (inquit) ad sacrum Det altare et sacerdotium attulerint, nec in virtute et pulchro prius insudarint et elaborarint, simul discipuli et praeceptores pietatis ostenduntur: et priusquam purgati sint, purgant, heri sacrilegi, hodie sacerdotes: heri extra sacra, hodie praesules mysteriorum: veteratores malitia, novitii pietate: qui sunt opus atque fabricahumanae gratiae, non Spiritus sancti. Quod autem divini canones prohibent clericos esse, qui secundam uxorem duxerunt, et inter sanctos Basilius docens, sic ait: Digamos canon ministerio exclusit (inquit) et exiis progenitos. Et haec quidem sanctus Basilius. In tantum autem patribus sacerdotum cura fuit, ut qui Niceae convenerunt, Canonem ediderint ita habentem: Interdixit per omnia magna Synodus, non Episcopo, non presbytero, non diacono, nec alicui, omnino qui in clero est, licere sub introductam habere mulierem, nisi forte aut matrem aut sororem aut amicam, vel eas personas tantum quae suspiciones effugiunt.

§. 3. Nec minorem verbis pieratem praefert constitutio Tiberii Constantini. Cum opera sint quae Deo conveniant, simulque eundem cum humano genere ortum habeant, in supplices beneficum esse, maleficia exstirpare, et quaecumque subditis utilia sunt, ea et meditari et facere. tum ea ipsa nos praecipuum imperatoriae Maiestatis insigne esse arbitrati, ex quo Deus nobis rei pub. imperium atque gubernacula dedit, nulla (ut ita loqui liceat) neque die, neque nocte quicquam earum rerum studio antiquius cariusque habuimus.

§. 4. Legis etiam vim obtinere debet, quod in Synodo Tolet. 3. Reccaredus rex monet. Quamvis Dominus Deus omnipotens pro utilitatibus populorum, regni nos culmen subire tribuerit, et moderamen gentium non paucarum regia nostrae curae commiserit: menunimus tamen nos mortalium conditione perstringi, nec posse felicitatem futurae beatitudinis aliter promreri, nisi nos cultui verae fidei deputemus, et conditori nostro saltem confessione, qua dignus est ipse, placeamus. Pro qua re, quanto subditorum gloria regali extollimur, tanto providi esse debemus in his quae ad Deum sunt, vel nostram spem augere, vel gentibus nobis a Deo creditis consulere.

Iustinianus c. t. 4. Certissime credimus, quia sacerdorum puritas, et decus, et ad Dominum Deum et Salnatorem nostrum Iesum Christum fervor, et ab ipsis missae perpetuae preces, multum favorem nostrae reip. et incrementum praebent per quas datur nobis et barbaros subingare, et in dominium redigere illos, quos antea non obtinnimus et quanto plus rebus illorum accedit honestatis et decoris, tanto magis et nostram rem pub. augeri credimus. Si enimhi praetulerint vitam honestam et undique irreprehensibilem, et reliquum populum instruxerint, ut is ad illorum honestatem respicieus, multis peccatis abstineat: planum est, quod inde et animae oninibus meliores erunt, et facile nobis tribuetur a maximo Deo et Salvatore nostro IESU CHRISTO clementia conveniens.

Hanc ob causam tanta bonis imperatoribus cura fuit verae religionis tuendae, haeresim Iudaeorum

Gentilium superstitiones abolendi, ut Episcoporum neglegentiam ambitionemque, quantum in ipsis fuit, cohiberi conati sint.

§. 5. Haereticos percellunt pluribus legibus Imperatores, ut ostendant non posse conservari Rem publicam in tanta religionum varietate et impiorum licentia.

Constantin. Constans Constantius: Privilegia quae contemplatione religionis indulta sunt, Catholicae tantum legis observatoribus prodesse oportet. Haereticos non folum ab his privilegiis alienos esse volumus, sed etiam diversis muneribus constringi et subici.

Gratian. Valentin. et Valens aaa. Omnes vetitae legibus divinis et imperialibus constitutionibus haereses perpetuo quiescant. Nemo ulterius conetur, quae repererit profana praecepta, vel docere, vel discere. Nec antistites eorundem audeant fidem insinuare, quam non habent: nec ministros creare, qui non sunt. Nec per conniventiam iudicantium, omniumque, quibus per constitutiones paternas super hoc cura mandata est, eiusmodi audacia neglegatur, et crescat, Haereticorum autem vocabulo continentur, et latis adversus eos sanctionibus succumbere debent, qui vel levi argumento a indicio Catholica religionis, et tramite derecti fuerint deviare.

Et deinde: Ariani, et Macedoniani, Pneumatomachi, Apollinariani, Novatiani, seu Sebatiani, Eunomiani, Tetraditae, seu Tessarescaedecaditae, Valentiniani, Pauliani, Papianistae, Montanistae; seu Priscillianistae, vel Phryges, vel Pepuzitae, Marcionistae, Barboritae, Messaliani, Euchitae, sive Enthousiastae, Donatistae, Audiani, Hydroparastatae, Tascodrogitae, Batrachitae, Hermogeniani, Photiniani, Pauliniani, Marcelliani, Ophitae, Encratistae, Carpocraticae, Saccophori, et qui ad imam usque scelerum nequitiam pervenerunt Manichaei, et nusquam in Romanum locum conveniendi morandique habeant facultatem. Manichaeis etiam de civitatibus pellendis, et ultimo supplicio tradendis; quoniam hic nihil relinquendum loci est, in quo ipsis etiam elementis fiat iniuria.

Sic t. 7. l. Curiales, Nestorianos iidem Augusti Theod. et Valentin. condemnant. Pariter etiam Marcianus, Eutychianos, l. quicumque.

§. 6. Ut vero etiam appareat, quam cordi res illa fuerit posteris imperatoribus, audire constitutionem Frederici Imperatoris operae pretium est. Credentes praeterea, receptatores, defensores et fautores haereticorum damnamus, firmiter statuentes, ut si postquam quilibet talium fuerit excommunicatione notatus: satisfacere contempserit intra annum: ex tunc ipso iure sit infamis: nec ad publica officia, seu consilia, vel ad eligendum aliquos adhibeatur: neque ad testimonium admittatur. Sit etiam intestabilis, ut nec testandi liberam habeat facultatem, nec ad hereditatis successionem accedat. Nullus praeterea ei super quocumque negotio, sed ipse aiiis respondere cogatur. Quod si forte iudex exstiterit: eius sententia nullam obtineat firmitatem, nec causae aliquae ad eius audientiam perferantur. Si vero fuerit advocatus: eius patrocinium nulla tenus admittatur. Si tabellio, instrumenta per ipsum confecta, nullius penitus momenti censeantur.

§. 7. Quanta vero in apostatas severitate usi sint, codex imperatorius t. 7. demonstrat. Sic imperatores Theod. et Valent. L. Apostatarum sacrilegum nomen singulorum vox continua accusatione incesset, et nullis finita temporibus huiuscemodi criminis arceatur indago. Quibus quamvis praeterita interdicta sufficiant: tamen etiam illud iteramus, ne post quam a fide deviaverint, test andi aut donandi quippiam habeant facultatem, sed nec venditionis specie facere legi fraudem sinantur: totumque ab interstato Christianitatem sectantibus propinquis potissimum deferatur. In tantum autem contra huiuscemodi sacrilegia perpetuari volumus actionem: ut universis ab intestato venientibus, etiam post mortem peccantis, absolutam vocem insimulationis congruae non negemus. Nec id patiemur obstare, di nihil in contestationem profano dicatur vivente productum. Sed nc huius interpretatio criminis latius in incerto vagetur errore: eos praesentibus insectamur oraculis: qui nomine Christianitatis induti, sacrificia sacrilega, vel fecerint, vel facienda mandaverint: quorum etiam post mortem comprobata perfidia, hac ratione plectenda est, ut donationibus testamentisque rescissis, hi: quibus hoc deferret legitima successio, huiusmodi personarum hereditate potiantur.

§. 8. Iudaeorum quoque improbitati occurrunt. tit. 9. Iudaei et bonorum proseriptione, et perpetuo exilio damnabuntur, si nostrae fidei hominem circumcidisse eos, vel circumcidendum constiterit.

Et c. tit. 10. l. Iudaeus servum Christianum nec comparare debebit, nec largitatus, vel alio quocumque titulo consequetur. Quod si aliquis Iudaeorum mancipium vel Christianum habuerit, vel sectae alterius seu nationis crediderit ex quacumque causa possidendum et id circumciderit: non solum mancipii damno multetur, verum etiam capitali sententia puniatur, ipso servo pro praemio libertate donando.

§. 9. Paganorum quoque impietatem usu et viribus praevalidam legibus et poenis ingentibus impugnarunt, presseruntque.

Sic Imperator Constantius: Placuit omnibus locis atque urbibus universis claudi protinus templa, et accessu vetito omnibus licentiam delinquendi perditis adnegari. Volumus etiam cunctos sacrificiis abstinere. Quod si aliquid forte huiusmodi perpetraverint, gladio ultore sternantur. facultates etiam perempti fisco decernimus vindicari: et similiter puniri rectores provinciarum, si facinora vindicare neglexerint.

Et Imper. Valent. et Mart. Nemo venerandi adorandique animo delubra, quae olimiam clausa sunt, reseret. Absit a saeculo nostro infandis exsecrandisque simulacris honorem pristinum reddi, redimi sertis templorum impios postes, profanos aris accendi ignes, adoleri in iisdem tura, victimas caedi, pateris vina libari, et religionis loco existimari sacrilegium. Quisquis autem contra hanc serenitatis nostrae sanctionem, et contra interdicta sanctissimarum veterum constitutionum sacrificia exercere tentaverit: apud publicum iudicem reus tanti facinoris legitime accusetur, et convictus proscriptionem omnium bonorum suorum et ultimum supplicium subeat. Conscii criminis ac ministri sacrificiorum eandem poenam, quae in illum fuerit irrogata, sustineant: ut hac legis nostrae severitate perterriti, metu poenae desinant sacrificia interdicta celebrare. Quod si vir clarissimus rector provinciae post accusationem legitimam, et post crimen in cognitione convictum, tantum scelus dissimulaverit vindicare: quinquaginta libras auri ipse Iudex, quinquaginta etiam officium eius confestim fisco nostro inferre cogatur.

Nemo ea, quae saepius Paganae superstitionis hominibus interdicta sunt, audeat pertentare, sciens, quod crimen publicum committit, qui haec ausus fuerit perpetrare. In tantum autem huiusmodi facinora volumus esse resecanda, ut etiamsi in alieno praedio vel domo aliquid tale perpetretur, scientibus videlicet Dominis, praedium quidem vel domus sanctissimis iuribus aerarii addicentur: Domini vero pro hoc solo, quod scientes consenserint sua locat alibus contaminari sceleribus, siquidem dignitate vel militia quadam decorantur,

amissione militiae vel dignitatis, nec non rerum suarum proscriptione plectentur: privatae vero conditionis vel plebeiae constituti, post cruciatus corporis, operibus metallorum, aut perpetuo deputabuntur exilio.

Si quid datum fuerit aut relictum locis, aut personis, aut ad constructionem Paganici erroris: urbs illud accipiet, in qua personae habitant, aut sub qua loca subiacent, at expendentur ad similitudinem imperialium redituum. Paganorum autem impietates puniunt praesides: et quae super suam potestatem erunt, referunt imperatori.

Qui post sanctum baptismum in errore paganorum manent, ultimo supplicio plectuntur. Qui vero nondum sunt baptiz ati: ipsi cum liberis et coniugibus, et omnibus suis perducant se ad sanctas Ecclesias: ut suos parvulos liberos sine mora baptizari curent: maiores vero prius scripturas secundum canones doceantur. Si vero propter militiam, vel dignitatem, vel facultates habendas, fingant baptizari, et liberos aut coniuges ipsorum, aut domesticos suos in errore reliquerint, et eos, qui sibi attinent, et necessitudine iuncti sunt: publicantur et competenter plectuntur, et rem publicam non attingunt. Si vero non sint baptizati: nec participes erunt in ulla parte rei publicae, neque Domini erunt rerum mobilium vel immobilium, sed fiscus ipsas vindicabit, et congrue punientur, et exsulabunt. Si autem apparuerint sacrificantes, aut idololatrantes, ut Manichaei: puniuntur. Non docet autem Pagani qualemcumque doctrinam, neque publica fruuntur annona, nec secundum sacram quidem formam.

Haec omnia eo diriguntur, ut cum omnes pietatem praeferunt, vera inducetur, falsa aboleatur.

CAPUT IX. Iudicio hominum [(transcriber); sic: homirum] impiorum omnem privatam et publicam felicitatem a virtute esse.

§. 1. TAnta est causae fiducia, ut adversario arbitrium deferam, dicat ille pro nobis contra se testimonium, non potest causa mala videri cui ex adversis castris praebetur auxilium. ob laesam pietatem suos principes ad dementiam redactos, profani auctores referunt. Tiberium aspice apud Tacitum lib. 6. annal. Quid scribam vobis P. C. aut quomodo scribam, aut quid omnino non scribam hoc tempore? Dii me, deaeque peius perdant, quam perire cottidie sentio, si scio. Adeo facinora atque flagitia sua ipsi quoque in supplicium verterant. Neque frustra praestantissimus sapientiae firmare solitus est, si recludantur tyrannorum mentes, posse aspici laniatus et ictus, quando ut corpora verberibus, ita saevitia, libidine, malis consultis, animis dilaceretur.

Est enim inter omnia mala peccatorum hoc maximum, quod omne scelus sibi supplicium sit.

Plato decimo de rep. Postulo, inquit, ut exponatis, quam mercedem iustitia referat a diis et hominibus, ut et palmam ab opinione, et manifesta existimatione reportet, qua cultores suos ipsa quoque decorat, postquam aperte visa est etiam ipsa suo conspectu beneficia nobis conferre, neque eos decipere, qui vere possident.

Debit a postulas: Primum quidem hoc mihi reddetis, quod, qualis uterque eorum sit, et iustus et iniustus, Deos non later. Reddimus: si Deos id non latet. Hic quidem a Deo amabitur: ille odio habebitur, id quod a principio confessi sumus. Est ita, Deorum amico omnino (quoad fieri potest) a Diis optima tribuuntur, nisi quid maliex priori delicto, et necessitate quadam immineat. Omnino: sic itaque de iusto viro existimandum est, sive paupertati, sive morbis, sive quibusvis aliis, eorum quae mala videntur, obnoxius sit: huic demum, vel viventi, vel mortuo ad bonum aliquod ita conducere: neque enim a Diis umquam neglegitur, quicumque iustus evadere: virtutisque officiis quoad homini licet Deo similis fieri conabitur, decet enim talem virum a simili non contemni. De iniusto autem contra omnino est sentiendum.

Et l. 4. de legibus, multo pluribus ea inculcat, ut mirum sit in Philosopho gentili tantam virtutis, et pietatis cognitionem floruisse.

§. 2. Eadem plane Aristoteles, cui solus sapiens felix est, et qui eam Rem publicam felicissimam proclamat, in qua maxime virtus colitur. Quod adeo verum est, ut nec absque Dei reverentia prosint bonae leges, nec ulla servetur disciplina, ideoque necessario imperiorum ruina consequatur.

Valer. l. 1. Non dubitant sacris imperia servire. Nam acer sui numinis vindex est Deus. Quamvis enim poenae maleficiis aliquando serae, numquam tamen irritae sunt.

§. 3. Adeo quidam religiosi hinc facti sunt, ut in superstitionem desierint. Hinc Herculis simulacrum in pugnam contra Porum praefertur, Curt. l. 8. Hinc Germani effigies, et signa lucis detracta in proelium ferunt. Hinc innumera, quae sacris, et profanis historiis narrantur pietatis imitamenta.

Bias cum Prienaeis leges fert. Princeps (inquit) Prienensium religiosus esto, et aedium sacrarum summus defensor, alioqui si Deum ille non reveretur, non est quod ab eo ius se imperaturos homines sperent.

Et Xenoph. de vectig. [Gap desc: Greek words] . Si cum Deo res inchoent, consentaneum est negotia ad urbis utilitatem cessura.

§. 4. Quanta vero cura fuerit gentibus dc religione ostendit Plutarchus l. adversus Colotem. In legum constitutione Primum est et maximum, de diis opinio. Quamobrem et Lycurgus Lacedaemonios, et Numa Romanos, et Ion antiquos Athenienses, et Deucalion Graecos fere universos Diis consecrarunt, votis, sacramentis, vaticiniis, omnibusque eos ob spem ac metum Diis deditos obnoxiosque reddentes. Et si terras obeas, invenire possis urbes muris, litteris, Regibus, opibus, numismate caretes, gymnasiorum et theatrorum nescias: urbem templis diisque carentem, quae precibus, iurciurando, oraculo non utatur, non bonorum causa sacrificet, non mala sacris avertere nitatut, nemo umquam vidit. Sed facilius urbem condi sine solo puto, quam opinione de Diis penitus sublata civitatem coire aut constare.

Itaque et recte Papinianus. Summaratio est, inquit, quae pro religione facit.

Socrates ad Regem Nicoclem. Religionem, ait, quam a maioribus accepisti, conserva, sollemneque et pulcherrimum sacrificium et cultum maximum existima, si ipse sis optimus et iustissimus. Maior enim spes est eiusmodi boni aliquid a Diis impetraturos, quam qui aras delubraque aedificant.

Varro l. 14. c. 7. Romae quotiescumque senatus cogebatur, nulla dere prius, quam de religione agebatur.

Lege Octavii etiam cautum erat, ut ture prius, et mero supplicaretur. Et sane Plutarchus in vita Marcelli testis est, existimasse Romanos plus religionem ad conservandam Rem pub. quam arma valere.

§. 5. Ex eo fonte manavit in Christianos odium, quasi pietatis essent inimici. Sacrilegio (inquit superstitiosus) hic annus exaruit: necesse fuit perire omnibus, quod religionibus negabatur.

Claudianus verae religionis hostis victoriam tamen a pietate pendere canit:

O nimium dilecte Deo, cui fundit ab antro
AEolus armatas byemes, cui militat aether
Et coniurati veniunt ad classica venti.

Nec male Tullius, si personas mutet: Pietate adversus Deos sublata, fides etiam et societas humani generis, et una excellentissima virtus, iustitia tollatur, necesse est. Pietas igitur in Re publica servetur. Nam quemadmodum uniones, tametsi in mari nascantur, tamen plus habent cognationis cum caelo, cuius faciem reddunt: ita pia ac generosa Res publica, magis a caelo pendet, cuius ducit originem, quam a terra, in qua vivit.

Pessime vero consultum rebus esset humanis, si a virtute et pietate gubematio rei pub. et felicitas non penderet. Ut nec domus, nec Res publica ratione quadam, et disciplina designata videatur, si in ea, nec recte factis praemia exstent ulla, nec supplicia peccatis: sic mundi divina in homines moderatio prosecto nulla est, si in ca discrimen nullum est bonorum ac malorum. Verum relictis illis, qui Deum aut non agnoverunt, aut non coluerunt, sed evanuerunt in cogitationibus suis, aliis armis contra atheos pugnemus.

CAPUT X. Ex natura virtutis docemur, eam esse rei publicae necessariam.

§. 1. SI officia, functionesque virtutum spectemus, si vitiorum infinitas cupiditates, atque exorbitationes, facile concludemus sine virtutum cultura, et vitiorum fuga poenisque non posse Rem publicam ullam consistere. Constituamus hominem multis fortunae muneribus ornatum, eloquentia, robore, forma, opibus, insignem, sed stolidum, quasi Nabalem quendam, et aureum veruecem, is certe non Rem publicam administrare, non domum regere, non utilis amicis esse poterit, agnatis ille commendatur, ne omnia illa in opprobrium suum atque amicorum suorum convertat. An igitur sine prudentia civitas gubernari, bellum geri, regnum reneri potest?

Deinde sit quidem Res publica prudens, sed iustitiae desertrix, an stare illa poterit? Aliquandiu, velut nonnulli latronum coetus, durabit. Si absit iustitia, spoliabit fortior inferiorem, hoc ille a maiore patietur, spoliatis arma supererunt. Nunc inter virgas, secures, laminas, equuleos, rogos, cruces, exsultat nequitia, malis plena sunt omnia, innocentiae paene interiit nomen, quia [Gap desc: Greek words] . Invenit aemulos infelix nequitia, quid si floreat, vigeatque? Tertio, sine fortitudine etiam et constantia non potest esse civitas, immo nec iustitia; si enim pavidus est iudex, contra potentem sententiam non pronuntiabit. Ante tubam fugiet miles, et incruenta praeda hosti se committet. Quid de temperantia dicam? sit sapiens, iustus, fortis. Si ebrietatis, aut libidinum sit mancipium, felix esse non poterit. Robur Samsonis infregit luxuries, sapientiam Salomonis depressit libido, et eius comes idololatria. Babyloniorum, Tyriorum calamitosos exitus docent, immo plurium mundi partium; libidine plurima eversa regna, adulter unus Asiam et Europam commisit, incestisque iterum thalami, Troianos, Latinoque, Haec igitur vitia si roborentur, atque invalescant, si in mores transeant, atque in alteram naturam, desinet esse remedio locus, cum autem virus adeo interiora occupavit, ut medelam respuat contagio, non nisi morte atque exitio mala finivutur, ut in Sardanapalo, Nerone, Gallieno, Heliogabalo ceterisque pestibus generis humani, quas in scelerum detestationem horrendi exitus exemplo Deus esse voluit.

§. 2. Cum virtutes igitur illae ad Rem publicam omnino necessariae sint, nec tamen sine vera pietate ac timore Dei esse stabiles posint, (Nam religio omnis virtutis fundamentum est) qui clavum Rei publicae moderatur, necesse est, ut perpetuo ob oculos positum habeat supremum rerum omnium Dominum, cui sit reddenda etiam rectc factorum ratio: alioqui cum occasiones se obtulerint, etiam bonorum principum facilis erit in peiora lapsus. Sed neque subditi sine metu aeterni supplicii, aut spe praemii in officio contineri poterunt. Nam metus legum, et quae sontibus poenae solent infligi, parum efficaces sunt ad scelerum terrorem, ac impedimenta, multi enim mortem contemnunt, aut non ita timent, ut ea cogitatione frenare cupiditates in animum inducant: Fallere etiam, et evadere se poenas, donec in ipsis vinculis sint, posse sperant. Qui igitur pietatem abiecit, non modo cum latendi spes erit, quaecumque conceperit, audebit facinora, sed in carceres, in vincula, in eculeum, et rogos scelerati animi facinorosa desideria adferet, nec emendabitur flagellis, sed exasperabitur; nec crimina damnabit, sed eventus infelices; seque ut cautius, et latentius delinquere possit, in futurum comparabit.

CAPUT XI. Amicitia et concordia sine virtute esse non potest.

§. 1. AMicitia civium, uti membrorum contemperatio, in corpore, ad salutem Rei publicae necessaria est, nulla est enim congregatio, nullus coetus sine amicitia. Amicitia, inquam, gratuita, non venalis, non sui commodi callida spectatrix. At vera amicitia non est sine virtute, nec esse potest, nec ergo Res publica.

Amicitiam primo esse oportet usu creditam; et expensam documentis, a suspicionibus alienam; eius tenacissimum est vinculum similitudo morum: Fovetur alloquio, obsequiisque. At vero si omnia sui quisque causa agit, si finis cuique est proprium commodum, res omnium post virtutes pulcherrima concidit, nempe amicitia. Recte Cicero docet, Epicuraeos, qui omnia suae voluptatis causa facere se dicerent, amicitiam universe abstulisse. Itaque praeclare Plato docuit. Amicis et fidis carere viris, maius esse vitii signum, quam aliud ullum esse possit, et abundare amicis virtutis indicium. Ep. 7. Maxime vero amicitiis indigent divites, et qui in principatu sunt ac potestate, ut monet Ethic. 8. cap. 4. Aristot. Tanta vero est amicitiae necessitas, ut ea sapiens etiam egere videatur, certe amicos quisque cupit habere plurimos. Amicitia autem vera est, ad quam nulla hominem fert utilitas, neque naturalis propensio, sed honesta ratio bene de alio merendi. Innata est nobis amicitiae

dulcedo, et natura stimulus quidam ad amandum inditus, et de amicitia gaudium. Quorum nihil in Re publica atheorum effe potest. Si tyrannus rapit, et saevit, si sapientia verae dilectionis examinatrix absit; si iustitia neglegatur, si voluptate sua quisque omnia metiatur, nullus amabit alterum. Novumque venenum domos, et potentum familias permeabit, et naturales parentum, et liberorum affectus contra se mutuo concitabit. Epicuri, et politicorum atheorum sententia est; Virtutis proemium non esse, sui causa quemque omnia facere. Epicuri verba apud Laertium sunt. [Gap desc: Greek words] . Adeo ut libro de amore inliberos Plutarchus clamore theatri hoc Epicuri flagitiosum dogma refutatum testetur.

[Gap desc: Greek words]
Mercede enim hominis, quis hominem amat?

Hoc ait theatris admirationi esse, at iuxta Epicurum sic patrem, matremque amare filium, sic ipsos liberos amare parentes.

Multo cordatius Seneca, Ep. 9. Sapiens etiam si contentus est se, tamen habere amicum vult, si ob nihil aliud, ut exerceat amicitiam, ne tammagna virtus iaceat: non ob hoc quod Epicurus dicebat in hac ipsa epistola, ut habeat qui sibi aegro assideat, succurrat in vincula coniecto et inopi: sed ut habeat aliquem, cui ipse aegro assideat, quem ipsum circumventum hostili custodia liberet. Qui se spectat et propter hoc ad amicitiam venit, male cogitat: quemadmodum coepit, sic desivet.

Paravit amicum adversus vincula laturum opem: cum primum crepuerit catena, discedet. Hae sunt amicitiae, quas Temporarias populus appellat. Qui causautilitatis assumptus est, tamdiu placebit, quamdiu utilis fuerit. Hac reflorentes amicorum turba circumsedet: circaeversos ingens solitudo est: et inde amici fugiunt, ubi probantur. Hac reista tot nefaria exempla sunt, aliorum meturelinquentium, aliorum metuprodentium. Necesse est initia inter se et exitus congruant. Qui amicus esse coepit, quia expedit; placebit ei aliquod pretium contra amicitiam, si ullum in illa placet pretiumpraeter ipsam. In quid amicum paro? ut habeam pro quo mori possim, ut habeam quem in exsilium sequar, cuius me morti opponam et impendam. Ista quam tu describis, negotiatio est, non amicitia: quae ad commodum accedit, quae quid consecutura sit, spectat.

Amicitia igitur necessaria est, sed illa, ut tamquam certum statuunt Philosophi, nisi in bonis esse non potest. Stoici, [Gap desc: Greek words] . In solis bonis esse, idque ob similitudinem. Cum autem in improbis non sit amor amici, nec sit in eo quod alter probet, necesse est per vitia improborum Rem publicam penitus interire; quia omncs suam privatam, nemo publicam causam agit.

CAPUT XII. Exempla docent impiis infeliciter, bonis prosperes cessisse.

§. 1. EXempla colligere vix operae pretium est, praestitit id prolixe et operose Thomas Bozius libris octo de ruinis gentium. Ad hoc omnes appello, et moneo si cui verbanon faciunt satis, ad totius mundi exempla contremiscat. Magis paucis movemur exemplis, quam verbis plurimis, at nunc plura sunt exempla, quam ullum volumen verba contineat. In exemplis illis quisque imaginem sui periculi contemplatus, vitiis abstineat.

§. 2. Omittam ego illa nora, Cataclysmum, et mundi primogenii vitia in undas consedisse, Pentapolitanos ignes, Chananaeos deletos, gentes quinquaginta populi electi vexatrices excisas. Omnium paene veterum urbium cadavera, aut tenues reliquias, omnium regnorum cum universi orbis concussione mutationes. Unam rem publicam videamus, non totam tamen cius periodum, sed breve, nec tamen calamitosisimum tempus. Iulius Caesar hominum flagitiosissimus undecies centena milia in Galliis variis proeliis cecidit, bella civilia dein gerit, et ipse per paucos annos hosti suo servatur, dum in conspectu senatus multis vulneribus immolatur. Augustum et Tiberium ex domesticorum insidiis venena, Caium gladius ultor, Claudium boletus, Neronem sua manus ulta est, nec minus qui secuti sunt vasa irae, exempla caelestis vindictae fuere; Vitellius, Otho, Galba, idcirco ad imperium evecti videntur, ne cruentos eorum, et horrendos exitus historia taceret. Vespasiano vis morbi et desperatio vitaefinem attulit, Titus fraterno veneno moribundus paene vivus sepultus fuit, Domitianum domesticorum, inter quos et uxor, conspiratio oppressit. Nervam morbus et maeror, Traianum in esca datum venenum, Hadrianum excruciatuum impatientia, sponte suscepta inedia exstinxit, et de sanguine Christiano vindicavit. Lucium Verum apoplexia, M. Aurelianum fames voluntaria sustulit. Omnium sceleratissimus Commodus additis ludibriis trucidatus est, eius successor Pertinax cum dies 82. imperasset, a praetorianis suis imperio, et vita exutus est. Severus ab Antonino Caracalla filio saepe petitus insidiis, et aperto parricidio tentatus, maerore defunctus est. Ipse Caracalla postquam Getam fratrem in sinu matris occidisset, a suo centurione confoditur. Erat enim parricida, incestus, patris, matris, fratris, et Dei imprimis inimicus. Militum deinde suorum manibus ceciderunt Macrinus, et Diadumenus imperatores, Heliogabali occisi corpus raptatum, atque in Tiberim proiectum est, ne Alexandro quidem nonnulla pietas profuit, ne a Maximino necaretur. Hic vero cum filio obtruncatus est, capita in solatium urbis afflictae missa Romam, Balbinum, et Pupienum ad imperium a senatu evectos, milites ludibrio affectos, et dirissime cruciatos occiderunt. Gordianum Philippus collega, immemor beneficii, crudelissime atque indignissime interemit. Philippus cum filio, licet mutatis moribus iam Christianus, in ultionem tamen delictorum a Decio percussus est, Pater Veronae, filius Romae. Horum successor, et parricida Decius trucidato per Trebonianum ducem filio, dum militis sui gladium fugit, una cum equo palude absorptus est. Gallus, et Volusianus dum adversum AEmilianum tendunt a militibus interempti, et abiisdem post menses quatuor AEmilianus. Valerianus in Perside servitutem serviit, filius illius Gallienus cum fratre, et filiis a suis ducibus confectus est. Claudius lue fractus occubuit, eius frater Quintillus a militibus factus Imperator die 17. ab iisdem occisus est; eadem poena fuit Aureliani, nec diversa fortuna Probi, cui milites Parricidae Epitaphium posuerunt: Hic Probus impositus est, vereprobus. Carum Deus de caelo fulminavit, Carinus in ultionem adulterii proelio victus, deinde

a familiari confossus est, Numerianus ab Apro socero, Aper a Diocletiano interfectus est. Diocletian maerore, Maximinianus Herculeus laqueo vitam finivit. Ecce tibi in nobilissima, potentissima, legibus instructissima Monarchia, ordine continuato succedentes sibi imperatores annorum trecentorum omnes violenta morte functos, nullum sua die, nullum suo fato exstinctum, unum excipere tibi permitto Antoninum Pium, quem morbo interisse tradunt. Ecce ira Dei revelatur super omnem impietatem et iniustitiam, neminem opes aut maiestas tutantur. Cur tam conspicuo exemplo, tam diu sic improbos Deus ultus est? nempe ne quis ignoraret, scelerum poenas repraesentari, ne privatus impunitatem speraret, cum orbis terrae capita tam longa serie carnifici destinata videret.

Tot mortes imperatorum intuere, sed prius immania, turpia, et naturae rerum inimica scelera, deinde plurium tyrannorum, qui cum illis belligerarunt, senatorum qui occisi, urbium quae eversae casus mirabiles consideremus, ut nobis clarissime appareat, quomodo ira Dei reveletur super omnem impietatem, et iniustitiam hominum, veritatem Dei in iniustitia detinentium.

Imperatores enim et capita populorum summo orbis concussu, per latera principum, et populorum exitia ceciderunt.

CAPUT XIII. Simulationem virtutis et praecipue religionis esse noxiam Rei publicae.

§. 1. LAudant interdum etiam virtutem Pseudopolitici, sed cum serio illa in principe exigitur, cum senatorius ordo, populique tribus ad eam informantur, umbram et mortuum virtutis simlachrum pro ipsa nobis virtute proponunt. Simulare iustitiam, temperantiam satis esse ducunt, Civitatem nobis effingunt, quae sit Helena foris, intus Hecuba. Principem ita erudiunt, ut preces in haec verba concipiat.

Da mihi fallere, da iustum sanctumque videri.
Noctem peccatis, et fraudibus obice nubem.

Senatores autem, et tribunos principi non dissmiles.

[Gap desc: Greek words]
Qui bene quidem loquuntur, at post male machinantur.

Machiavellus certe negat Principem posse bonum esse. Cap. 15. Nam tantum abest ratio, qua homines vivunt, ab ea. qua aequum esset ut viverent, ut qui neglegit quod fit, secuturus quod esset saciendum, is sibi ruinam potius in addiscendo accersit, quam quod suae saluti cousultum velit. Qui enim se virum bonum omnibus partibus profiteri studet, eum certe inter tot non bonos periclitari necesse est. Necessarium est itaque Principi, ut perceptum habeat (si se salvum velit) quaratione possit esse non bonus, idque pro rei necessitate, in suum convertat, vel non convertat usum. Quapropter posthabitis, quae de principe dumtaxat animo sunt efficta [Orig: effìcta] , deque iis quae vera sunt disserens, dico omnes homines (cum de his est sermo) principes praeserrim, quod editiore inloco positi sunt, harum rerum notari aliqua solere: ut alius liberalis, restrictus et tenax alius dicatur: quidam munificus, raptor alius; nonnulli crudeles, alii clementes: aliquifaedifragi, religiosi alii, partim effeminati et molles, contra alii virifortes et feroces, multi humani, superbia tumidi alii; complures libidinosi, castitate praediti nonnulli: in non paucis vitae integritas, fraus nocentissima in multis cernitur: moribus asperi sint quam plurimi, sacilitate et lenitate quidam ornati, nonnulli graves et severi, ex contrario qui leves sint, dissoluti: pietatem colant multi, contra sunt qui plurimum anversanctur, et hissimilia.

Cum igitur bonum esse posse neget, monet tamen, ut caveat infamiam eorum vitiorum, quibus illi imperium adimipossit, de aliis non multum laboret, sine quibus dominatum non facile tueri possit. Et cap. 18. Qui vero sagacior fuit, ut vulpium ingenium melius exprinieret, ei felicius omnia ceciderunt. Verum, cum duo sint genera decertandi, unum iure legum, alterum per vim: cumque illud proprium sit hominis, hoc belluarum, confugiendum ad posterius, si non satis est uti superiore. Proinde necessarium est, ut Princeps rectum utriusque, et belluae et hominis usum teneat.

Involucro quodam haec pars principibus est a veteribus scriptoribus tradita, asserentibus Achillem compluresque alios ex priscis illis principibus, Chroni centauro educandos, atque in eius disciplinam fuisse creditos. In eo einim quod praeceptorem mixti generit, et hominis et belluae habuisse dicunt, nihil quam principi fore necessarium docent utriusque naturae usum. Cum itaque principem magni referat belluinum ingenium scite inducere, ei tum vulpis, tum leonis mores assumendi erunt. Namleo sibi a laqueis non cavet, lupos vero vulpecula reformidat. Quo itaque laquei sentiantur, vulpeculam agere oportet; lupi vero quo deterreantur, leoninum ingenium est subeundum. Qui igitur vestigiis simpliciter insistunt, ii sanerem ipsam non tenent. Princeps propterea qui sapientia sit praeditus, debet eapromissa vitare, quae suis commodis contraria fore videt. Atqui homines si probifuissent omnes, praeceptum hoc planefuisset inutile: verum cum improbi sint, diligenter eorum improbitas perfidiaque erit eludenda. Iam vero numquam hominibus defuturae sunt causae, quibus in violat am fidem colorem inducant. In hancrem fere infinita possent recentia proferri exempla, atque ostendere quot pacis foedera, quot promissa et conventa fuerint perfidia irrita et vana: Verum hanc natur am plurimum refert, ut quis recte norit colore vestire cum simulando, tum dissimulando: homines enim adeo simplices sunt, adeo praesertibus necessitatibus obsequentes, ut qui fallax, et simulationis artificio eruditus sit, statim sit habiturus qui se illi decipiendumtradat, quo magis tales homines cavendi erunt, eorumque artificium arte frustrandum.

Atqui ut alia nulla dixerit ille vitiomm doctor; certe haec ad evertendam rem publicam abunde sufficiunt.

§. 2. Nihil foedius simulatore, cui etiam serio agenti non potest credinisi ab insano. Nunc quidem contra hypocrisin, fallacemque simulandi, dissimulandique artem pleraque omittam: Sed ea praecipue quae ad politiam pertinent attingam.

Simulationem, dolum, hypocrisin vehementer displicere Deo Spiritus sanctus frequenter inculcat, Iob. 8. 13. Spes hypocritaeperibit, Non ei placebit vecordia sua, et sicut tela aranearum fiducia eius. Et Iob. 36. 13. Simulatores et callidi provocant iram Dei. Et Psalm. 5. 8. Virum sanguinum et dolosum abuminabitur Dominus. Eadem repetuntur, Iob. 15. 34. et 20. 5. Psalm. 54. 24. Matth. 7. 5. Luc.

16. 15. Magnitudo huius sceleris quatuor ex causis sumitur.

§. 3. Primo enim Deum gravissime offendit; quia duo semper scelera coniungit, et copulat; nam ut inquit S. Augustinus in Psalm. 36. Simulata innocentia non est innocentia, et simulata aequitas non est aequitas, sed duplex iniquitas, quia iniquitas est, et simulatio. Pulcherrima causa reddita, id Alphonsus explanavit, cum enim ex Africa victor in AEnatiam insulam venisset; audissetque Antonium Picenum insignem simulandi artificem, ob blasphemias, et hypocrisin a vermiculis currosum miserrimo modo vitam finivisse, ideo Deo tam exosos esse hypocritas dixit, quod mort ales fascinarent, fallerentque, et huius sceleris ac perfidiae Deum facerent mediatorem, et praetextu tantae maiestatis facinora susciperent; quocirca non modo aeternis post mortem poenis addici, sed plerumque in conspectu hominum arte deceptorum puniri ac cruciari. Itaque fieri videmus, cum, quod in tenebris factum est, Deus producit, et palam facit in conspectu solis huius, errorem tolli: nisi enim tam severe in improbos illos animadverteret divina iustitia sinceritatis incommutabilis exactrix, assuetudine fallendi homines etiam Deum se fallere posse arbitrarentur. Nec defuisse consiliarios et politicos pereuntis Iudaeae, qui ita sentirent, testatur Isaias c. 29. 15. Vae, qui profundi estis corde, ut a Domino abscondatis consilium, quorum sunt in tenebris opera, et dicunt: Quis videt nos, et quis novit nos? Perversa est haec vestracogitatio: quasi si lutum contra figulum cogitet, et dicat opus factori suo, Non secisti me: et figmetum dicat fictori suo, non intellegis. Nonne adhuc in modico et in brevi convertetur Libanus in Charmel, et Charmel in saltum reputabitur?

§. 4. Secundo, Simulator ipse, et sacile labitur, et suis artibus praecipitatur, ut numquam evadere queat: admoneri enim et corrigi non potest, ipse enim tamquam innocens, et iustus castigationes praeoccupat, quasi aliorum dux, atque auctor. Sepulcra sunt, sed clausa, et quamdiu possunt, foetorem cohibent. Tales fuere in Syria et AEgypto Monachi quos Sarabaitas nominant, Hieronymus Remoboth appellat, habitu, gestu, solitudine sanctitatem mentiti, animis nequissimi. Hoc ipso in malo contumaces, quod quicquam boni iubentur facere, id simulent.

§. 5. Tertio, quod nulla re magis homines offendi solent, quam simulatione iustitiae, et pietatis; quemadmodum sinceritate et fide delectantur. Oraculum est S. Ambrosii lib. 22. de officiis, ad omnia abundat directa animi simplicitas, satisque se ipsa commendat. Itaque in Re publicanihil damnosius quam simulationis suspicio, quae omnia beneficia, facit irrita, omnem comitatem, omnem humanitatem exosam reddit. Sine opinione fidei et pietatis non potest gubernari res publica, si autem simulatio intellegatur, extrema odia, contemptusque sequitur. Nihil fictum et fucatum, verae virtutis esse opus, certum est: quin etiam et diuturnum esse non solet. In principio vernat, in processu tamquam flosculus, dissipatur, et solvitur, quod autem rectum ac sincerum est, alta radice fundatur. Non possunt ne quidem ipsi simulatores, et improbi ferre artis suae aemulos hypocritas. Certe poeta quidam ne oculos laedat, fugam meditatur, tam gravis erat illi simulatlonis aspectus. Iuve. Satyr. 2.

Ultra Sauromatas fugere hinc libet, et glacialem
Oceanum, quoties aliquid de moribus audent.
Qui curios simulant, et Bacchanalia vivunt.
Indocti primum: quamquam plena omnia gypso
Chrysippi invenias. nam perfectissimus horum est,
Si quis Aristotelem similem, vel Pittacon emit
Et iubet Archetypos pluteum servare cleanthos
FRONTIS nulla fides, quis enim non vicus abundat.
Tristibus obscenis?

Sed quo fugias? forte et ipse ultraglacialem Oceanum tecum vehes hypocritam, forte et tuo corde pus aliquod velatur, et fronte polita taetrum scelus tegitur: Vultus forte est agni, interiora Draconis sunt. Quam odiose illa perstringit Seneca (Hippolyto)

Ubi vultis ille, et ficta maiestas viri?
Atque habitus horrens, prisca, et antiqua appetens?
Morumque senium triste, et aspectu grave?
O vitafallax, abditos sensus geris.
Animisque pulchram turbidis faciem induis.
Pudor impudentem celat, audacem quies,
Pietas nefandum, vera fallaces probant,
Simulantque molles dura.

§. 6. Simulandi artificio an Tiberium ullus superarit principumdubito, Describit eius ingenium Dio Nicaeus, Tiberius, patricius erat et doctus, sed ingenio et moribus peculiaribus rarisque. Nam ita omnes animi affectus occultabat, ut quae cupiebat, numquam fere diceret, pugnar etque cum oratione voluntas eius et desiderium. id enim detestabatur quod expetebat maxime, et quod oderat dissimulabat. Irascebatur [(transcriber); sic: Irascebabatur] nulla re conturbatus: iratus, tranquillissimo aequissimoque animo esse putabatur. Commiserabatur eos, inquos graviter animadverterat: et quibus veniam dabat, succensebat nonnumquam. Sic amplexabatur inimicissimos homines, ut sibi familiarissimis et coniunctissimos: Contra autem cum amicissimos non realiter se gerebat, quam cum alienissimis hominibus. Denique putabat principis animum nemini cognitum esse oportere. Quod si id in Tiberio tantum fuisset, haud obscura esse potuisset eius voluntas iis qui tentassent studuissentque eam habere cognitam: quippe omnia in contrariam partem accepissent. Nam et cum se aliquid velle negavisset, dum id eum desiderare maxime, et cum cupere se dixisset, tum eum id nolle existimassent. Sed praeterea quae supradixi, graviter ferebat dum suspicabatur aliquem esse conscium, et partu ipem consiliorum suorum, multosque non aliam obcausam interfici iussit, quam quod diceret ab iis voluntatem suam animadversam, et perspectam esse. Itaque is solus fere tutus erat (quod tamen perraro accidit) qui neque ingenium eius ignoraret et mores, neque patefaceret cognitos. Nam eo pacto qui ei parerent, non decipiebantur, nec propterea in odium eius veniebant, quod ostenderet, se eaquae ageret, percepisse. His moribus praeditus Tiberius, quasi statim imperium adeptus esset, non modo ad exercitum, sed etiam ad nationes omnes Roma litteras misit, in quibus tamen non scripsit se Imperatorem essefactum, propterea quod id nomen sibi unacum ceteris nominibus decretum a senaturepudiavit, hereditatemque Augusti, non cognomen admisit.

§. 7. Hoc ingenium principis, ad dissimulandum, simulandumque facti. At nunc quae inde secuta sunt, intueamur. Primo, cum imperium recusarat, Plus in oratione tali dignitatis, quam fidei erat: Ideoque quidam obiciebat, alios quod promitterent, tarde praestare: Tiberium, quod praestaret, tarde promittere. nam tantum cum in senatu loqueretur, cunctator erat.

§. 8. Secundo, Iam usque adeo simulationi assuefecerat animum, ut sincera verba promere non posset. Tiberioque (inquit lib. 1. an. Tacitus) etiam in rebus quas non occuleret, seu natura, seu assuetudine suspensasemper et obscura verba: Tunc vero, nitenti ut sensus suos penitus abderet, in incertum, et ambiguum magis implicabantur. Quantum vero cum dedecore detrimentum est, in omni principis sermone dolum, et mendacium apparere, semperque vulpinam emicare?

§. 9. Tertio, Nihil tanto artificio actum est, nam et histriones seu hypocritae, quanto maiore ingenio theatricis nugis vocem gestumque accommodant, magisque ficta veris assimulant, tanto meliores habentur hypocritae, (Sunt enim hypocritae simulatores, tamquam pronuntiatores alienarum personarum, ut Augustinus Serm. Dei in monte et Bas. Hom. de ieiunio) ita et magistratus quanto maiore artificio benevolentiam, iustitiam, pietatem simulant, tanto callidiores, et fraudulentiores existimantur. Tiberio enim nemo credidit. Vide enim subditorum miserias sub illa simia. Tacit. ann. 1. At patres, quibus unus metus, si intellegere viderentur, in questus, lacrimas, vota effundi, ad Deos, ad effigiem Augusti, ad genua ipsius manus tendere. Nec immerito. Postea cognitum est, ad introspiciendas etiam procerum voluntates, inductam dubitationem, nam verba, vultus in crimen retorquens recondebat. Magnum periculum animis sic consternatis, sic dubiis. Si enim vel unus tum vir animi Brutiani aut Cassiani fuisset, uno verbo tanto metu patres omnes liberare poterat. Sane princeps ille nullum amicum verum habuit, omnium hominum fucatus amicus, verus inimicus, ipse in omnium diro odio contabuit.

§. 10. Quarto, Non modo quae in aperto simulabat, et de quibus laborabant, ne intellegere viderentur, sed omnia eius secreta publicabantur. Marcellum Bithyniae praetorem quaestor Crispinus maiestatis postulavit, eumque insimulavit, sinistros de Tiberio sermones habuisse. Inevit abile crimen, cum ex moribus principis, foedissima quaeque deligeret accusator, obiectaretque reo. Nam quia veraerant, etiam dicta credebantur. Arcana igitur omnia patebant, et quod tanto artificio tegebatur, iam fama erat. Suetonius cap. 66. Urebant insuper anxiam mentem varia undique convicia, nullo non damnatorum omne probri genus coram vel praeter libellos in orcbestra positos ingerente. Quibus quidem diversissime afficiebatur, modo ut prae pudore ignota et celata cuncta cuperet, nonnumquam eadem contemneret, et proferret ultro atque vulgaret. Quin et Artabani Parthorum regis laceratus est litteris, parricidia, et caedes, et ignaviam, et luxuritam obicientis, monentisque ut voluntaria morte, maximo iustissimoque civiumodio quamprimum satisfaceret. Postremo semet ipse pertaesus, epistolae principio tantum non summam malorum suorum professus est.

§. 11. Quinto, Numquam ea simulatione securus fuit. Servus Agrippae Clemens non contemnendam manum in ultionem domini compararat, et clam eimulti opitulabantur. L. Scribonius Libo res novas moliebatur, seditio militum in Germania, et Illyrico, postremo Romae omnibus detestabilis, insulae sese inclusit, et quis fuerit in eum animus hominum, morte detectum est; ita enim morte eius laetatus est populus, ut ad primum nuntium discurrentes, pars Tiberium in Tiberim trahi clamitarent, pars terram matrem deosque manes orarent, ne sedem ullam mortuo, nisi inter impios darent, alii uncum, et Gemonias cadaveri minitarentur. Et vitam quoque perpetuo in metu degebat. Timore enim Seiani, cum res in incerto esset, apparatis navibus ad quascumque legiones fugam meditabatur, speculabundus ex altissima rupe identidem, signaque, nenuntii morarentur, tolli procul, ut quidque foret factum, mandaverat. Verum et oppressa coniuratione Seiani, nihilo securior, aut constantior per duodecim proximos menses, non est egressus villa quae vocatur Iovis.

§. 12. Sexto. Hinc in senatu nulla erat Rei publicae cura, etsi extrema imperii dehonestarentur, nam pavor internus obsederat. Interim Tiberium ne quidem iam morientem simulatio deseruit, nam etiam deficiens convivium instaurari iussit, donec Macro praetoriae cohortis praefectus iniectu multae vestis senem obrui iussit, ita factu, ut nullu amicu nisi simulatum habuerit. Iusto, veroque Dei iudicio, ut suis artibus interiret, qui toto imperio hoc egerat, ut nemini pectoris arcana detegeret, qui multos ea dumtaxat causa occiderat, quod voluntatem eius, ac consilia sensisse videretur.

§. 13. Inutilis igitur imperio. semper perniciosa principi est simulatio; natura enim ita comparati sunt hominum animi, ut eum quem suspectum habent, quem diffidentem vident, continuo oderint, nec illi se committant, nec sint fidi; mutua enim fides obligat fidem. Neque diu tegi simulatio potestin principe, multa enim temporis progressu facienda sunt, quae tecta fuerant, et contraria simulata, itaque fieri non potest, quin plerosque unius anni observatio, et experientia satis de ingenio principis instituat, Dum agi in exilium, du trucidari vident, quos paulo ante in sinu gestare videbantur, non possunt dubitare. in altum idcirco sublatos, ut graviore casu eliderentur. Hoc ergo pro bono principe monitum volo:

Turecte vivis, (imperas) si curas esse quod audis.

Pro simulatore vero:

[Gap desc: Greek words]
[Gap desc: Greek words]
Ille mihi aeque atque inferorum portae odio est,
Qui aliud mente recondit, aliud loquitur.

§. 14. Quare malum hypocriseos summum est. Quod omnia scelera clam tegit, fovet, auget. Ideoque cun tenui, incerta, mutabili simulatione falsi boni, tot vera mala celentur; necesse est, ea arte Rem publicam interire.

§. 15. Manent in sententia tamen Athei, idemque posse opinionem et veritatem defendunt. Minos Cretensium rex Iove se ortum finxit, in specus praealtum vetustissimae superstitionis, quasi leges a Iove accepturus descendere solitus erat, eius exemplo Numa nocturnos sibi cum AEgeria congressus esse, credi volebat, ab ea se edoceri, sacraque a diis immortalibus accepta tradere.

Lycurgus simili commento, Apollinem legum suarum rogatorem ferebat. Zaleucus Minervae consilio se usum Locrensibus persuasit. Scipio Africanus ad negotia non egrediebatur, nisi in sella Iovis moratus esset, Sulla simulacrum parvum Apollinis ante proelium complecti et rogare, ut promissa maturaret. Stolidius omnino Sertorius Lusitanos gentem ea tempestate ferocem et barbaram, nunc omnium cultissimam, candidae cervae, cicuris et familiaris quasi fatidicae

circumductu fefellit. Simulata igitur religione princeps uti interdum po est.

Equidem teneri superstitione vulgus, et fortius interdum quam vera religione moveri in confesso est. Quemadmodum qui pica laborant, in cibos inhumanos, et obscenos ardentius feruntur, quam in salubres illi, quos naturalis appetentia acuit, ita populus corruptis iam moribus religionis umbra, et vanitate ducitur, sed regno hoc esse inutile, non tantum impium, cum de superstitione agetur, ostendam.

At quia exemplis utuntur, illa quoque refellenda sunt. Nego enim vel hisce, vel aliis umquam bene religionis fictae sacrilegia cessisse.

§. 16. Minos Cretensium animos superstitione devinxit, ut leges quasie Iovis diphthera susciperent. Ita sane, sed neque leges servarunt Cretenses, et duas ob res infames fuere, atque inter tria pessima cappa censi; nempe quod fraudulenti, et contentiosi essent; inde malitiosae astutiae est nomen Cretismi, et fraudulentae pacificationis ex more significatio, syncretismus. Ipse Minos simulationis poenas dedit; cum enim se Iovis alloquio frui, deque omnibus rebus moneri, futurorum etiam praescium iactaret, domestica probra nescivit, adeoque ille simulator infelix fuit, ut uxorem adulteram, hoc est simulatricem, vel sifabulis fides est, nefandissimae Veneris sectatricem haberet, nec ullum domi fidelem, qui Daedali artes detegeret; at neque cum Theseus dotali regeret vestigia filo, flliamque abduceret, Iuppiter parens monuit, neque quod magis ad salutem regis pertinebat, cum in Siciliam iret ultum iniurias a Daedalo acceptas, mortem infelicem praenuntiavit. Sive enim a Siculis mulieribus occisus est, ut Herodotus, sive a Cocalo calore balnei suffocatus, ut Diodorus vult, insigne documentum dedit, simulatae religionis ultorem esse Deum, qui non nisi vera, et sincera religione vult honorari. A subditis etiam pro fatuo habitus, qui futurorum praescius, uxoris et filiae libidines ignoraret.

§. 17. Numa et Lycurgus Minoem imitati sunt. Numa quidem Magus superstitionem Romae firmavit, de eo prudenter Augustinus lib. 3. cap. 9. de civitat. Dei. Illi vero homini protanto otio gratulandum fuit, si modo id rebus salubribus scisset impendere, et perniciosissima curiositate neglecta, Deum verum vera pietate perquirere. Nunc autem non ei dii contulerunt illud otium: Sed eum minus fortasse decepissent, si otiosum minime reperissent. Quanto enim minus eum occupatum invenerunt, tanto magis ipsi occupaverunt. Nam quid ille molitus sit, et quibus artibus Deos tales sibi, vel illi civitati consociare potuerit, Varro prodit. Quod si Domino placuerit, suo diligentius disseretur loco. Modo autem quia de beneficiis eorum quaestio est, magnum beneficium est pax: sed Dei veri beneficium est, plerumque etiam sicut sol, sicut pluvia, vitaeque alia subsidta super ingratos, et nequam. Sed si hoc tam magnum bonum dii illi Romae vel Pompilio contulerunt, cur imperio Romano per ipsa tempora laudabiliora id numquam postea praestiterunt? An utiliora erant sacra, cum instituerentur, quam cum instituta celebrarentur? Atqui tunc nondum erant, sed ut essent, addebantur: postea veroiam erant, quae ut prodessent, custodiebantur: Quid ergo est, quod illi quadragintatres: Vel, ut alii volunt, triginta novem anni in tanta pace transacti sunt, regnantc Numa: et postea sacris institutis, diisque ipsis, qui eisdem sacris fuerant invitati, iam praesidibus atque tutoribus, vix post tam multos annos ab urbe condita usque ad Augustum unus pro magno miraculo commemor atur annus post primum bellum Punicum, quo belli portas Romani claudere potuerunt.

Itaque Numa infelicem fecit urbem simulando, cui postea nemo credidit: omnes enim fatentur colloquia Deorum eum simulasse.

Verum multi postea additi sunt, nec Numae Divis contenti fuerunt, et tot numinibus gravata Roma in perpetua clade vixit.

§. 18. Lycurgus etiam et Zaleucus laudantur. Verum in utroque ut nonnulla laude digna concesserim; ita vaticinandi gloriam vane affectatam improbo. Dedit leges Lacedaemoniis Lycurgus: sed quibus nulla civitas uti voluit, quae cito exolevere. Omnes quidem iureiurando astrinxit servaturos se leges, dum rediret, ne vero reditu suo eos iuramenti religione solveret, exilium voluntarium elegit, et ne taedio peregrinationis aliquando ipse patriam repeteret, vitam sibi ipse abstulit, non modo morte sua infelix, sed etiam legibus, quas mox magna ex parte Lacedaemon vel usu, et moribus, vel contrariis sanctionibus abrogavit. Non igitur sapiens Lycurgus, ut constat ex eius legibus, quae sunt apud Xenophontem libro de Re publica Spartiatarum. Deinde si patriam amaret, ipse rediret, et bonas leges in mores reduceret; nam etiam praesens iuramento adigere poterat; Quod si redire noluisset, curse ipse interfecit? quid de se tam male meritus ipse erat, ut contra insitam a natura legem sibi carnifex esse vellet? Tam ne parum fidebat sibi? tantum erat patriae videndae desiderium? quod non nisi morte poterat sopiri? Quamquam alii quod potius credo, eum dolore, iraque, quod leges suas violari intellegeret, incensum, illi contumeliae se fato subducere voluisse tradunt.

§. 19. Zaleucus Locrorum legislator, hypocriseos etiam poenas dedit; cum enim statuisset, ut adultero oculi essoderentur, eamque poenam filius eius meritus esset; ipse ne filius omnino caecus esset, supplicium cum eo partitus est, ut alter silio, alter sibi oculus erueretur. Sed non multo post omnes leges neglectae, adulteria impunita fuerunt. Sed de Zaleuci exitures est occultior, de Locrorum tamen cladibus multa pasim in historia docent, eos simulatione legislatoris felices non fuisse, de Lycurgo testatior, ex Plutarcho, Herodoto, Stobaeo. Mihi sat erit adscribere quae libro 5. cap. 3. habet Valerius Maximus. Neminem Lycurgo aut maiorem aut utiliorem virum Lacedaemon genuit: utpote cui Apollo Pythius oraculum petenti respondisse fertur: nescire se utrum illum hominum an Deorum numero aggregaret. Huic tamen neque vitae summa sinceritas, neque constantissimus ergapatriam amor, neque leges salutariter excogitate auxilio esse potuerunt, quo minus infestos cives experiretur: Saepeenim lapidibus petitus, aliquando surore publico eiectus, etiam privatus oculo: ad ultimum ipsapatria pulsus est: Quid aliae faciant urbes; ubi etiamilla, quae constantiae, et moderationis, et gravitatis eximiam sibi laudem vendicat, tam ingrata adversus tam benemeritum exstitit. Ecce tibi fictae sanctitaris et simulationis insignem antistitem, et poenam violatae religionis repraesentatam. Quomodo ergo inter haec sunulatione felix Lycurgus?

§. 20. De Scipione, constat minime fuisse superstitiosum, et eam illius simulationem Romae ab adversariis irrisam, et contra Hannibalem virtute, non superstitione certasse. Poenas tamen dedit, nam contemptus, offenso populo in agello

suo consenuit, et maerore contabefactus obiit. Sulla etiam certe minime felix abdicata dictatura Puteolis a vermibus consumptus est. Sertorii divinationes exitus elusit, nam a suis inter epulas occisus, Lusitanos docuit prophetam se non fuisse. cur enim fera illa omnium agendorum tempus modumque praedixit, de morte Sertorii, quam universae nationis servitus subsecuta est, nihil monuit?

§. 21. Vana igitur et odiosa virtutum simulatio, immo plerumque exitiosa est. Cuius causa est, quod quamvis rudis plebecula vanis ducitur, inter cives tamen multi sunt, qui ista et agnoscunt, et rident. Quis nescit Proculum peierasse, cum diceret, a se visum Romulum proficisci in caelum, et Quiritem vocari? Dictum est cum periurio; Prusillam, et Augustum et Tiberiu isse ad Deos, nemo tamen illis pro tam bono nuntio credidit. Haec enim derideri solent, quod si quorundam stupor ad talia implicatur, et trepidat; sacile tamen hominum facetorum dicteriis instruitur, ut pro impostoribus habeantur, qui sanctitatis samam per praestigias aucupabantur. Quod si eos in re quapiam errare et labi contingat, ut est humana imbecillitas, iam magna pars auctoritatis concidit. Denique hoc sibi princeps, magistratus, populusque fixum habeant, vitream esse samam quae stultorum opinionibus iactatur, sed eam semel fractam, nec apud sapientes, nec stultos posse reparari, talem autem esse gloriam, quae non est ex vero. Oraculum estillud Tullii. Vera gloria radices agit, atque etiam propagatur, ficta omnia tamquam flosculi cito decidunt, nec simul atum quic quam potest esse diuturnum. Deprehensa autem fraude summum in contemptum veniunt optimates. Matronam gravem, si illi desit formae gratia, nemo ridet, si tamen fucata purpurissa et stib um defluxerint, vulgi fabula efficitur, quod praeter decorum aetatis, lenocinium affectarit. Sic minus est detestabilis magnatum impietas, si velo pietatis careat. Plausum illi est, qui dixit; fraudem in principe foediorem esse, quam violentiam. Merito sane, addo etiam, fraudem principum violentam esse. Si enim circumvenire de dolo malo sublimior potestas volet, minore periculo decipite patieris, quam intellectam fraudem iudicabis. Deceptus enim damnum dumtaxat feres, si fraudi occurras, quasi peccati principis conscius, inter inimicos censeberis.

CAPUT XIV. Superstitionem ex Re publica tollendam.

§. 1. DVo scopuli sunt ad quos religio et pietas, si a recto deflectat cursu, alliditur, et crebro frangitur, unus a longe prospici potest, supra fluctus enim exstat, et dorsum immane maris, exserte et palam navigantibus minatur; alter sub undis latet, et incautos excipit, ideoque non nisi a peritis, et vigilantibus vitatur. Scopuli illi sunt impietas, et superstitio. Hinc duo genera eorum qui Rem publicam administrant, alterum plane atheorum, alterum superstitiosorum. Qui athei omnino sunt, Politicos se nominari gaudent, falso omnino nomine, nihil enim magis obstat civili prudentiae, quam Atheismus, Deique ignoratio, et contemptus. Atheorum tamen sive Pseudo-politicorum duplex est sententia de Re publica gubernanda. Quidam enim palam omnem non modo religionem, verum etiam superstitionem e medio tollunt. Epicuraeos, Diagoramque secuti, ut Mezentius:

Dextra mihi Deus, et telum quod missile libro.

Et Mezentio vetustior Capaneus, qui mediis in astris loqui auditus est. Theb. lib. 10.

Nullane pro trepidis (clamabat) numina Thebis?
Statis? ubi infandae segnes telluris alumni
Bacchus et Alcides? piget instigare minores
Tu potius venias, (quis enim concurrers nobis
Dignier) En cineres semele aque bust a tenentur.
Nunc age, nunc totis in me connitere flamnus
Iuppiter. An pavidas tonitru turbare puellas
Fortior? et soceri turres exscindere Cadmi?

Tales canit nobis vetustas Gigantes, Aloidas; sed numquam illa hominum piacula defuerunt. Dionysius per iocum fana spoliabat, Brennus item Delphos, aliique. Nec Christianis temporibus defuerunt, Fridericus secundus. Tres, dixit, fuisse impostores insignes, qui genus hominum seduxerint, Mosem, Christum, Mahometem: eodem nunc multi tendunt, dum enim in tam magna religionum varietate nullam eligere possunt, omni carent. Contra hos iam dudum ago. Illi enim de pietate, iustitia, innocentia populorum suorum parum sollicisi, satis habent, si illis subditis utantur, si arbitrio ipsorum pareant. Immo flagitiis eos devotos, libidinibus enervatos esse cupiunt, ne contra imperium movere aliquid audeant, voluptatibus unice addictos. Apud eos unicum peccatum agnoscitur, et punitur, crimen laefae maieftatis humanae. Verum errant illi, et errore suo se, atque Rem publicam evertunt, fieri enim non potest, ut molliter regant populum, superbia, luxu, ira, avaritia depravatum, duro igitur, et imperioso rectore tales indigent, ut equi indomiti, et oris contumacis acriore freno, et duris lupatis coercendi sunt. Deinde ex licentia nascitur sumptuum magnitudo, inde egestas, cuius proles est iniuria, surta, rebellio, et commovendae, aut evertendae Rei publicae cupiditas.

§. 2. Alterum genus atheorum est, qui nulla quidem ipsi superstitione tenentur, manibus tamen numinum terriculamentis plebeculam premendam censent, caerimonias illi caerimoniis addunt, et divos divis, variarum religionum conditores irreligiosi. Fecere hoc plurimi civitatum magistratus, et iam olim fuisse in moro positum Varro docet. Multa inquit esse vera, quae non modo vulgo scire non sit utile, sed etiam tametsi falsasint, aliter existimare populum expediat, et ideo Graecos Teletas ac mysteria taciturnitate clausisse. Hic certe, inquit Augustinus l. 4. c. 31. totum consiliu prodidit, velut sapientium, per quos civitates, et populi regerentur, et cap. 32. Dicit etiam de generationibus Deorum magis ad poetas, quam ad physicos fuisse pupulos inclinatos, et ideo et sexum, et generationes deorum maiores suos, id est, veteres credidisse Romanos, et eorum constituisse coniugia. Quod utique non aliam ob causam factum videtur, nisi quia hominum velut prudentium et sapientium negotium fuit populum in religionibus fallere, et in eo ipso non solum colere, sed imitari etiam daemones, quibus maxima est fallendi cupiditas. Sicut enim daemones nisi eos quos fallendo deceperint, possidere non possunt: Sic et homines principes non sane iusti, sed daemonum similes, ea quae vana esse noverant, religionis nomine populis

tamquam vera suadebant, hoc modo eos civili societati velut arctius alligantes, quo similiter subditos possiderent. Quis autem infirmus et indoctus evaderet simul fallaces, et principes civitatis, et daemones?

Nec iniuriam illis ab Augustino fieri, docet Cicero lib. 1. de natura Deorum. Quis tam caecus in contemplandis rebus umquam fuit, ut non videret species istas hominum collatas in Deos, aut consilio quodam sapientum, quo facilius animos imperitorum ad Deorum cultum a vitae pravitate converterent: aut superstitione, ut essent simulacra, quae venerantes, Deos ipsos se adire crederent? Auxerunt autem haec eadem poetae, pictores, opifices. Erat autem non facile, agentes aliquid, et molientes Deos, in aliarum formarum imitatione.

§. 3. Hoc igitur totum genus superstitionis explodendum est, parum enim interest, per superstitiosum aliquem, an per atheum superstitio in Rem publicam inducatur.

Magna sunt vero superstitionis detrimenta, primo, quia ipsa est affectatrix, et interpolatrix verae religionis, et errore mentes, quasi vinculis captivas tenet. Miratur Plutarchus in Camillo. [Gap desc: Greek words] . Humanam imbecillitatem miratur, finem non habentem sed exorbitantem, alibi in superstitionem et fastum, alibi in neglectum Deorum, et contemptum: Timidarum igitur, et pusillarum mentium est superstitio, facitque res publicas impostoribus obnoxias. Quin homines imagine pietatis, non serviles modo, sed puerilesetiam efficit.

§. 4. Deinde nimia Deum colendi, timendique sollicitudo anxios animos efficit, immo homines ineptos, et ridiculos; itaque barbaros, mulierculas, et quorum ex adolescentia, vel senectute discemendis rebus infirmum est iudicium; praecipue infestat. Scio apud Romanos iam cultos, fuisse superstitionem magnam; sed fere ludibrio erant eius commentatores, Numerius Atticus iuravit quidem vidisse se Augustum in caelum ascendere, sed nemo illi credidit, ne Livia quidem, quamvis pro tam infami periurio decies sestertium homini numeraverit.

§. 5. Tertio, Cultores vanorum numinum, et superstitionibus addicti, in medio numquam consistunt, sed in vana, absurda, horrenda, flagitiosa abeunt. Dira enim res est superstitio, nec ullum flagitium adeo foedum dictu, aut factu immane est, in quod non impulerit animos falsae religioni obnoxios, veritati adversos.

Vanitatem miseram, et ridendam tamen, proponit Augustinus libr. 6. de civitate Dei, cap. 10. Libertas sane quae huic (Senecae) defuit, ne istam Urbanam theologiam theatricae simillimam, apertem sicut illam, reprehendere auderet, Annaeo Senecae, quem nonnullis indiciis invenimus Apostolorum nostrorum claruisse temporibus, non quidem ex toto, verum ex aliqua parte non defuit. Affuit enim scribenti, viventi desuit. nam in eo libro quem contra superstitiones condidit, multo copiosius, atque vehementius reprehendit ipse civilem istam et Urbanam theologiam, quam Varro theatricam atque fabulosam. Cum enim de simulacris ageret, sacros inquit, immortales inviol abilesque Deos in materia vilissima, atque immobili dedicant, habitus illis hominum, ferarumque et piscium, quidam vero mixto sexu diversis corporibus induunt: numina vocant, quae si spiritu accepto subito occurrerent, monstra haberentur. Deinde aliquanto post, cum theologiam naturalem praedicans, quorundam philosophorum sententias digessisset, opposuit sibi quaestionem, et ait: Hoc loco dicet aliquis. Credam ego caelum et terram Deos esse, et supra lunam alios, infra alios? Ego feram aut Platonem, aut Peripateticum Stratonem, quorum alter fecit Deum sine corpore, alter sine animo? Et ad hoc respondens, quid ergo tandem, inquit, Veriora tibi videntur T. Tatii, aut Romuli, aut Tulli Hostilii somnia? Cluacinam T. Tatius dedicavit Deum, Picum, Tiberinumque Romulus: Hostilius pavorum atque pallorem taeterrimos hominum affectus: quorum alter mentis territae motus est, alter corporis: nec morbus quidem, sed color. Haec numina potius credes, et caelo recipies? De ipsis vero ritibus crudeliter turpibus, quam libere scripsit? Ille, inquit, viriles sibi partes amputat, ille lacertos secat. Ubi iratos Deos timent, qui sic propitios merentur? Dii autem nullo debent coli genere si et hoc volunt. Tantus est perturbatae mentis et sedibus suis pulsaefuror, ut sic dii placertur, quemadmodum ne homines quidem saeviunt teterrimi et in fabulas traditae crudelitatis. Tyranni laceraverunt aliquorum membra, neminem sua lacerare iusserunt. In regiae libidinis voluptatem castrati sunt quidam: sed nemo sibi ne vir esset, iubente Domino, manus intulit. Se ipsi in templis contrucidant, vulneribus suis as sanguine supplicant. Si cui intueri vacet, quae faciunt, quaeque patiuntur, inveniet tam indecora honestis, tam indigna liberis, tam dissimilia sanis, ut nemo fuerit dubitaturus furere eos, si cum paucioribus furerent: nunc sanitatis patrocinium insanientium turba est. Lam illa quae in ipso capitolio fieri solere commemorat, et intrepide omnino coarguit, quis credat nisi ab irridentibus, aut surentibus fieri? Nam cum in sacris AEgyptiis Osirim lugeri per ditum, mox autem de invento magnum fuisse gaudium derisisset, cum perditio eius inventioque fingatur, dolor tamen ille atque laetitia ab eis qui nihil perdiderunt, nihilque invenerunt, veraciter exprimatur. Huic tamen, inquit, surori certum tempus est. Toler abile est, semel in anno insanire. In Capitolium perveni, pudebit publicatae dementiae, quod sibi vanus furor attribuit officii: alius numina Deo subicit, alius horas Iovi nuntiat, alius lictor est, alius vector, qui vano motu brachiorum imitatur vehentem. Sunt quae Iunoni ac Minervae capillos disponant, louge atemplo non tantum a simulacro stantes, digitos movent ornantium modo. Sunt quae speculum teneant, sunt quae ad vadimonia sua Deos advocent. sunt qui libellos offerant, et illos causam suam doceant. Doctus archimimus senexiam decrepitus; cottidie in Capitolio mimum agebat, quasi dii libenter spectarent, quem homines desierant. Omne illic artificum genus operantium diis immortalibus desidet. Et paulo post: Hi tamen, inquit, etiam si supervacuum usum, non turpem nec infamem Deo promittunt. Sedent quaedam in capitolio, quae se a Iove amari putant: nec Iunonis quidem, si credere poetis velis, iracundissimae, aspectu terrentur.

§. 6. Ridicula sint ista, at quam turpia alia? Babylonii omnem sexum prostituebant, in cultum sui numinis, aliorum turpitudines silentio praeterire malo. De crudelitate superstitionis videamus. Tauricae Dianae mactabant hostias humanas, advenasque ad aram admovebant, nec mitiores Graeci quibus dicitur:

Sanguine placastis ventos, et virgine caesa,
Sanguine quaerendi reditus, animaque litandum
Argolica.

Multis etiam exiti fuit, cruentum daemonis oraculum,

[Gap desc: Greek words]
Et capita Plutoni, et patri mittite virum Lumina.

Romae imminente periculo Graecus et Graeca, Gallus et Galla vivi in terram defossi, Carthagine nobiles adolescentes Saturno exusti, ipse Dei populus filios suos idolo Moloch immolabat. Rex Moabitarum primogenitum filium, et regni heredem super murum daemoni obtulit, Heliogabalus, Iulianus hominum immolatorum viscera, et fibras rimabantur, Malabares nullo odio, sed sola superstitione inter se tela spargebant, qui vero illis occumberent felices arbitrabantur, Americani sacerdotes honori solis oculos erutos dabant. Maximi itaque periculi est superstitio, si in senatum, in regem, in principes imperita multitudo moveatur. Quae vero scelera fugiet Res publica, quam ad tam atrocia religionis, et sanctitatis opinio impellit. Ingens igitur fuit error sapientum, quorum insipiens cur obscuratum fuit, tam grandia scelera religionis nomine commendare populis.

§. 7. Quarto, Exempla hoc multa declarant, Daniel. 14. 26. Tulit ergo Daniel picem, et adipem, et pilos, et coxit pariter: fecitque massis, et dedit in os draconis, et diruptus est draco. Et dixit: Ecce quem colebatis. Quod cum audissent Babylonii, indignati sunt vehementer: et congregati adversum regem, dixerunt. Iudaeus factus est rex: Bel destruxit, draconem interfecit, et sacerdotes occidit. Et dixerunt cum venissent ad regem, Trade nobis Danielem, alioquin interficiemus te et domum tuam. Vidit ergo rex quod irruerent in eum vehementer: et necessitate compulsus tradidit eis Danielem. Qui miserunt eum in lacum leonum, et erat ibi diebus sex. Porrro in lacu erant leones septem, et dabantur eis duo corpora cottidie, et duae oves: et tunc non data sunt eis, ut devorarent Danielem.

Deprehensa erat sacrificulorum impostura, disrupta bestia, sed tam vero adversa, aut incuriosa facti erat superstitio, ut in regem ipsum tota civitas consurgeret. Itaque non imperiosa modo, sed seditiosa est superstitio. Magi apud Persas regibus imperabant, sacerdotes AEgyptii non minus regibus formidabiles fuerunt. Romano etiam imperio superstitio ius dixit. Metellus Pontifex Maximus Postumiu Flaminem Martialem, Consulem ne in Africam ad bellum proficisceretur, detinuit, ne Martias caerimonias desereret. Tiberius Gracchus quod vitio tabernaculum coepisse se diceret, effecit, ut iussu Senatus, C. Figulus e Gallia, Scipio Nasica e Corsica redirent. Publius Clodius Siculus, Marcus Cornelius, Cetegus, et C. Claudius propter exta, parum curiose admota aris Deorum immortalium, variis temporibus, bellisque diversis, Flaminio abire iussi sunt, coactique etiam. Liv. l. 26. Innumera horum sunt exempla, at certe si Sullae, Mario, Caesari, Pompeio, Antonio ex huiuscemodi nugis imperia abrogarentur, nae illi magna clade omnia pensarent. Et tamen quoties de caelo servarunt? quoties auspiciis comitia, bella, pacem turbarunt? ut verissime Augustinus dixerit: Felicior Roma cum paucioribus diis vixit, plures enim impleverunt superstitione animos, domos exhauserunt. Sensit idem Cicero; namne domus ei reddi posser, area consecrata est ab inimicis. Quae Christianis temporibus contigerunt taceo, plurima orbis passus est, ob superstitionem saevitia et avaritia grassantem, exprobrat in apologetico illud gentibus Tertullianus ca. 44. At enim illud detrimentum Rei publicae tam grande quam verum nemo circumspicit, illam iniuriam civitatis nullus expendit, cum tot iusti impendimur, cum tot innocentes erogamur. Vestros enim iam contestamur actus, qui quoditie iudicandis custodiis praesidetis, qui sententiis elogia dispungitis: tot a vobis nocentes variis criminum elogiis recensentur, quis illis sicarius? quis manticularius?quis sacrilegus, aut corruptor, aut lavantium praedo? quis ex illis etiam Christianus asscribitur? aut cum Christiani suo titulo offeruntur, quis ex illis etiam calis, quales tot nocentes, de vestris semper aestuat carcer, de vestris semper metalla suspirant, de vestris semper bestiae saginantur, de vestris semper munerarii noxiorum greges pascunt. nemo illic Christianus, nisi plane tantum Christianus, aut si et aliud, iam non Christianus.

§. 8. In Iudaeorum etiam historia publicae calamitates superstitionem consecutae sunt, Ierobahal ducum fortissimus ad supplicium deposcitur, quia destruxit aram Bahal, Ieremias lapidatur, et reliquiae terrae Israel profectae sunt in AEgyptum, Machabaeorum tempore Saduccaei, et Pharisaei Rem publicam turbarunt, et regiae familiae exitio fuerunt. Quid olim Palaeologis, quid Bohemis obfuit, nisi error, et falsae religionis aemulatio? Quid hodie dira Calvinistarum superstitio? nonne rebellionum concitatrix est, et per civilem sanguinem sectae incrementa machinatur? Nulla potest esse in hac secta honestas, in qua lex est mendacium, diabolus religio, opera factiones.

§. 9. Quinto. Deus veritas est, veris tantum apud eum proficitur, societas humani generis ex natura est, ex veritate est, veris tantum in ea proficitur, ideo cum simulatione et fraudibus agitur, parva usura est mentiendi; inter tot oculatos non diu fallitur populus. Omnis superstitio, quia opinione constat facile commutatur, et quia absurda, atque a ratione aliena opinione, etiam eos qui obstinatissimi videbantur, furoris sui pudet. Quid enim si miseros instruat aliquis, si ostendat non homines a simulacris, sed simulacra ab hominibus servari? Qui igitur princeps vanis religionibus subiectos dementat, in perpetuo periculo versatur, ne sraus tam nota sapientibus, deceptis quoque populis vulgetur, quo errore sublato, quidquid erat in superstitione praesidii, in fumos abibit, immo in odium, et contemptum vertet; nam cum se populus inanibus, et vanis in fraudem inductum intellegit, cum panico metu iacturam fecisse rerum, vel existimationis, cum sine causa pavitasse, principi, vel optimatibus deridiculo fuisse, non minus indignatur, quam si carcere, et vinclis constrictus, alieno arbitrio obstrictus fuisset. Ea est enim natura hominum, ut falli nemo velit, deceptus in auctorem vertat iram. Numquam autem fraus illa Iatet, quia incremento suo, et mole se prodere cogitur. Dii aliquando a Romanis credebantur esse. Sed postquam proconsulibus decerni arae coepere, postquam Smyrnaeorum adulatio Porcio templum statuit, postquam Alabandenses servilem religionem imitati sunt, quis non rideret novitios Deos? Praesertim cum illi consecrarentur novi caelites, quos parentes habere nemo sanus vellet. Cum Augustus vivus per aras, et flamines coleretur, cum Livia mariti sacerdos esset, eumque veneno ex terreno Deo faceret caelestem, cum omnes provinciae hoc imitarentur, et reges, vel sane ad illa cogerentur; Cyzicenis enim obiecta est incuria caerimoniarum Augusti; additis violentiae criminibus, ideoque libertatem Parthico bello datam amisere. Tac. lib. 1. Quis sapientum non risit, cum

Caligulam habitu Herculis, aut Veneris prodire cerneret? cum Augustum fulminibus, et radiis ornatum in ara collocatum? immo domum illam per templa adiri? Sed revera quod nemo credebat, credere tamen sese dicebant. Ridicule Pliniu in Panegir. Traiani. Dicavit caelo Tiberius Augustum, sed ut maiestatis crimen reduceret. Claudium Nero, sed ut irrideret, Vespasianum Titus, Titum Domitianus, sed ille ut Dei filius, hic ut frater videretur. Tu sideribus patrem retulisti, non ad metum civium, non in contumeliam numinis, non in honorem tuum, sed quia Deum credis. Quid ais vir prudentissime, et omnium nisi fallor hominum studiosissime? Tot Deos fecerunt Quirites tui, quos Deos esse non crediderunt. Flamine, et aris

Augustum coluit, vitulo placavit, et aegno,
Testantur tituli, produnt consulta senatus.
Caesareum Iovis ad speciem statuentia templum.

Non credit Plinius eos Deos fuisse, nec credit Romanos credidisse: Traianum tamen ait credidisse patrem suum Deum esse, quid ergo? an Plinius id credidit? Quomodo credit Traiani patrem Deum esse, si nec Augustus, nec Claudius, nec Vespasianus, nec Titus Deus fuit? An etiam, si Traianus ad Imperium non venisset, parens eius pro numine coleretur?

§. 10. Vetus hoc malum est, reges divinos honores ambire. Curtius libro 8. Cleonis hominis abiectissimae adulationis orationem recenset, qua pro Alexandri divinitate loquitur. Persas ait non solumpie, sed etiam prudenter fecisse, miscendis inter Deos regibus suis, quoniam maiestas imperii, salutis est tutela. Impie fecerunt, et imprudenter. Impie quoniam nefandissimos homines, tamquam sanctissima numina adorarunt. Imprudenter, quia cum inani, falsoque honore eos delectari cernerent, nec mediocri dignos existimarunt, superbos effecerunt, et odiosos populis. Divinus enim honor sacrilegio regum in homines translatus, tum ipsos, tum regnum afflixit. Cyrum certe nulla divinitas a morte vindicavit, nec Massagetarum regina Deum existimavit, quando caput eius cum Persico sanguine in utre conclusit. Cambysem Cyri filium taeterrimis moribus praeditum, fratris, et sororis, quae et uxor erat, interfectorem, nemo Deum credidit, non magis quam bovem AEgyptium, quem Cambyses mactavit, et Deum non esse probavit gladius, qui ex vagina in equum ascendentis decidens femori Ietiserum vulnus inflixit. Magi paucos menses dominati, nulla numinis regii religione occisi sunt. Secutus Darius moderatior, felicius regnavit. Xerxes cum paene se Deum crederet, montibus litteras scriberet, ponto verbera infligeret, occisus est ab Artabano, post septem menses tyrannidis Artabanus poenas dedit. Longissimum imperium fuit Artaxerxis Longimani, qui ut videtur, Dei cultor fuit, nam perfici aedificationem lerosolymarum et templi imperavit, sanctissimum virum Nehemiam eximie carum habuit, itaque et 40. ipsos annos feliciter regnum administravit. Sogdiani deinde divinitas septem dumtaxat mensium fuit, Artaxerxes a Cyro, nec fratrem amante, nec Deum metuente, vulneratus est; nec Artaxerxem Darius filius umquam pro Deo habuit, si enim putasset Deum, nec Aspasiam eius pellicem petisset, nec immisso Tiribazo nefariam caedem patri inferre conatus esset; Sed neque Artaxerxes Darium filium a se regem creatum Deum putavit, nec principes Persidos, quorum iudicio tamquam parricida trucidatus est. Ochus deinde occisis fratribus ad regnum pervenit, sed a Bagoa duce occisus est, ab eo Arsames filius Ochi rex crearus quadriennio post exstinctus est, ultimus regum fuit Darius Codomannus, quem Alexander evertit, ille a suis amicis contumeliose est habitus, et saevitia ingenti mactatus.

§. 11. Hinc sane iudiciorum divinorum rectitudinem Fidelis addiscet; impius vero et impostor; superstitionem, vanosque metus populo iniectos ad regni tutelam non modo non adiuvare, sed plurimum obesse. Odium enim et contemptum parant. Documento etiam esse possunt Imperatores Romani, quibus viventibus divinos largiebantur honores, iurandasque per nomen eorum ponebant aras, quos tamen minima occasione data, novos Deos suos unco trahebant; et de Gemoniis praecipitabant. Itaque imprudens Numae consilium fuit, qui rem putavit efficacissimam ad multitudinem illis temporibus rudem in officio continendam, metum Deorum iniecisse; nam cum vanus ille metus monstrosorum numinum aliquo bono radio insiti a natura luminis dissipatus est, nullum Deum esse arbitrati sunt, et taedio superstitionis omnem religionem exuerunt. Quin multitudo saeva impotensque ubi vana religione capta est, melius quidem vatibus, quam ducibus patet, sed ubi vates intellegit praevaricari, et ut illa, [Gap desc: Greek words] , omnem conscientiam supprimit, nec ullum numen esse arbitratur, quia ubi solum residere illud credebat, ibi meram fraudem invenit.

Denique superstitio gentes facit inquietas, et mutabiles, idque experientia docuit, ubi autem inquies, et varietas, ibidem etiam seditio est. Causa est, quod omnia falsa et vana saepe mutentur, et quia exigua in caerimonia cum defectum patiuntur religiones omnia turbata censent. Romani sane minuendis superstitionibus, quibus gravabantur, Sibyllina carmina privatim haberi, et legi vetabant, Dio. lib. 54. Augustus fatidi corum librorum Graeci Latinique generis, quinullis vel parum idoneis auctoribus vulgo ferebantur, supra duo milia undique contracta cremavit, hos quoque delectu habito, condiditque duobus forulis auratis sub Apollinis Palatini basi. Itaque et peregrinas religiones saepe exagitarunt, quod patrias ad examen incudemque revocare non auderent.

§. 12. AEgyptii suarum superstitionum tenacissimi fuere. De illis vere Cicero lib. 5. Tuscul q. Aegyptiorum morem quis ignorat, quorum imbutae mentes pravitatis erroribus, quamvis carnificinam prius subiverint, quam ibim, aut aspidem, aut felem, aut crocodilum violent. Diodorus Siculus seditionem ex superstitione natam describit. Ptolomaeus (inquit) quem Romani in regnum postea restituerunt, cum primo Socius et amicus a Senatu P. Q. Romano dictus esset, magna laetitia publica, et concursus fuit. Erant et Romani in turba: atque inter eos miles casu (non enim sponte) felem occidit. Clamor, ira, tumultus, non inscitia miseri, non Romani nominis reverentia, non imperium Regis, qui purpuratorum praecipuos miserat ad sedandum et deprecandum: nihil, inquam, horum iuvit, quin ille statim millenis manibus discerperetur, sic ut nec suneri, aut rogo aliquid superesset.

De superstitione igitur AEgyptionun res clara

est, de eorum inquietissima vita, cum multa habeant auctores, mihi pauca recensenda sunt, ut extremae in superstitione contumaciae appareat summam levitarem, mutabilitatemque comitem esse. Adriani verba sunt ad Servianum consulem, quibus testatur, AEgyptum totam se didicisse esse levem pendulam, ad omnia famae momenta volitantem, esse homines seditiosissimos, ignavissimos, iniuriosissimos. Causa fuit, perpetuae in religione dissensiones, et pugnae. Urbes enim propter ridiculas res inter saepe committuntur.

Deinde homines illi religiosissimi, qui a regibus ad mutuas lites de numinibus, hoc est alliis, et caepis, haec enim in hortis numina nascebantur, quasi gladiatores instituebantur, in reges erant contumeliosi, et infidi. Seneca consol. ad Heluiam, cap. 9. infidam AEgyptum appellat, et in cadem oratione c. 17 Itaque loquax, et ingeniosa in contumelias praesectorum provincia in qua etiam qui vit averunt culpam, non effugerunt infamiam, velut unicum sanctitatis exemplum suspexit; et quod illi difficillimum est, cui etiam periculosi sales placent, omnem verborum licentiam continuit, et Herodian. lib. 4. AEgyptii sunt homines natura dicaces, et facti ad cavillos, aut iocos dicendos. Iaciuntque in eos qui eminent multae, quae ipsis gratiosa, aut venusta videntur, sed mordent, et pungunt in quos iaciuntur. Has vero contumelias secutae sunt innumerae caedes; et tumultus. Exemplo sunt, reges vocati Philadelphi, Philometores, Physcones, ob fratrem et matrem occisam, ob propenduli ventris adipem, quae nomina quamvis facinoris contumelias referrent, perpetuo tamen quasi propria, et gentilia haeserunt. Fl. Vopiscus eos vocat, ventosos, furibundos, iactantes, iniuriosos, avidosque novarum rerum. Fallaces etiam fuisse Alexandrinos Ammianus memorat, semper alia cogitantes, alia simulantes, ad singulos motus excandescentes, controversos et reposcones acerrimos. Hoc testatur et Philo Alexandrinus et testis domesticus, in Flacco. Iuvenalis Satyra 15.

Dio de Alexandrinis iisdem: Alexandrinis quidem ad audienda omnia satis est animorum: naturaque sunt ad temere verbis exsequenda, quicumque sibi proposuerint, promptissimi. Iidem ad bellum, eiusque labores, omnium sunt ineptissimi quamquam in seditionibus, quae apud eos et frequentissimae et maximae eveniunt, ad caedes subinde deveniant, contendendique de re proposita studio, vitam maxime cotemnant, in iisique perire bonum quoddam imprimis expetendum existiment.

Tam igitur fuere AEgyptii leves, discordes, seditiosi, insuper fraudulenti, ut in proverbium abierit eorum malitiosa calliditas. AEschylus:

[Gap desc: Greek words]
Egregii sunt ad machinationes concinnandas Aegyptii

Et Theocritus [Gap desc: Greek words] .

Haec vero oriri folita, atque consuetudinem habere ex sacris, et superstitionibus facile est colligere ex illis quae in Thalia recitat Herodotus. Nam ob ibin, felem, aliasque nugas, ita saeviebant,

Aspicimus populos quorum non sufficit irae
Occidisse aliquem, sed pectora, brachia, vultum
Crediderint genus esse cibi.

§. 13. Fontem omnium horum malorum esse superstitionem docet poeta quidem, sed historica veritate, Iuvenalis Satyra 15.

Quis nescit, Volusi Bithynice, qualia demens
Aegyptus portenta colat? crocodilon adorat
Pars haec: illa pavet Saturam serpentibus ibim.
Essigies sacri nitet aurea cercopitheci,
Dimidio magica resonant ubi memnone chordae,
Atque vetus Thebe centum iacet obruta portis.
Illic caeruleos, hic piscem fluminis, illic
Oppida tot acanem venerantur, nenio Dianam.
Porrum, et cepe nefas violare, ac fangere morsu.
O sanctas gentes, quibus haec nascuntur in hortis
Numina! lanatis animalibus abstinet omnis
Mensa. nefas illic fetum iugulare capellae:
Carnibus humanis vesci licet. attonito cum
Tale super cenamfacinus narraret Ulysses
Alcinoo, bilem, aut risum fortasse quibusdam
Moverat, ut mendax aretalogus. in maere nemo
Hunc abicit, saeva dignum, veraque charybdi.
Fingentem immanes laestrygonas, et Cyclopas?
Nam citius scyllam, vel concurrentia saxae
Cyanes, plenos et tempest atibus utres
Crediderim, aut tenui percussum verbere Circes,
Et cum remigibus grunisse Elpenora porcis.
Tam vacui capitis populum Phoeaca putavit?
Sic aliquis merito nondum ebrius, et minimum qui
De Corcyraea temetum duxerat urna:
Solus enim hoc Ithacus nullo sub teste canebat.
Nos miranda quidem, sed nuper consule Vinco
Oesta super calidae referemus moenia copti,
Nos vulgi scelus, et cunctis graviorae cothurnis.
Nam scelus a Pyrrha, quamquam omnia Syrmata voluas,
Nullus apud tragicos populus facit. accipe nostro,
Dira quod exemplum feritas produxerit, aevo
Inter finitimos vetus, atque antiqua simultas:
Immortale odium, et numquam sanabile vulnus:
Ardet adhuc Comptos, et Tentyra. summus utrimque.
Inde furor vulgo, quod numina vicinorum
Odit uterque locus, cum solus credat habendos
Esse Deos, quos ipse colit. Sed tempore festo
Alterius populi rapienda occasio cunctis
Visa inimicorum primoribus, ac ducibus: ne
Laetum, hilaremque diem, ne magna gaudia cenae
Sentirent positis ad templa, et composita mensis,
Pervigilique toro, quem nocte, ac luce iacentem
Septimus interdum sol invenit. horrida sane
Aegyptus: sed luxuria, quantum ipse notari,
Barbara famoso non cedit turba Canopo
Adde quod et facilis victoria de madidis, et
Blaesis, atque mero titubantibus. inde virorum

Saltatus nigrotibicine, qualiacumque
Unguenta, et flores, multaeque in fronte coronae:
Hinc ieiunum odium. Sed iurgia prima sonare
Incipiunt animis ardentibus. hae tuba rixae.
Dehinc clamore pari concurritur, et vice teli
Savit nuda manus. paucae sine vulnere malae,
Vix cuiquam aut nulli toto certamine nasus
Integer. adspiceres iam cuncta per agmina vultus
Dimidios, alias facies, et hiantiaruptis
Ossa genis, plenos oculorum sanguine pugnos.
Ludere se credunt ipsi tamen, et pueriles
Exercere acies, quod nulla cadavera calcent,
Et sane quo tot rixantis milia turbae
Si vivunt omnes? ergo acrior impetus, et iam
Saxa inclmatis per humum quaesita lacertis
Incipiunt torquere, domestica seditione
Tela. nec hunc lapidem quali se Turnus, et Aiax,
Et quo Thydeides percussit pondere coxam
Aeneae: sed quem valeant emittere dextrae
Illis dissimiles, et nostro tempore natae.
Nam genus hoc vivo iam decrescebat Homero.
TERRA malos homines nunc educat, atque pusillos.
Ergo Deus, quicumque adspexit, ridet, et odit.
A diverticulo repetatur fabula postquam
Subsidiis aucti pars altera promere ferrum
Audet, et infesti pugnam instaurare sagittis:
Terga fugae celeri praestantibus omnibus, instant
Qui vicina colunt umbrosae Tentyra palmae.
Labitur hic quidam, nimia formidine cursum
Praecipitant, capiturque: ast illum in plurima sectum
Frusta, ac particulas, ut multis mortuus unus
Sufficeret, totum corrosis ossibus edit
Victrix turba, nec ardenti decoxit aeno,
Aut verubus: longum usque adeo, tardumque putavit
Exspectare focos, contenta cadavere crudo.
Hic gaudere libet, quod non violaverit ignem,
Quem summa caeli raptum de parte Prometheus
Donavit terris. elemento gratulor, et te
Exsultare reor. sed qui mordere cadaver
Sustinuit, nihil umquam hac carne libentius edit.
Nam scelere in tanto ne quaras, et dubites an
Prima voluptatem gula senserit. ultimus autem
Qui stetit absumpto iam toto corpore, ductis
Per terram digitis, aliquid de sanguine gustat.
Vascones, ut fama est, alimentist alibus usi
Produxere [Orig: Produxêre] animas: sed res diversa, sed illic
Fortuna invidia est. bellorumque ultima, casus
Extremi, longa dira obsidionis egestas.
Huius enim, quod nunc agitur, miserabile debet
Exemplum esse cibi. Sicut modo dicta mihi gens
Post omnes herbas, post cuncta animalia, quidquid
Cogebat vacui ventris furor, hostibus ipsis
Pallorem, ac maciem. et tenues miserantibus artus,
Membra aliena fame lacerabant, esse parati
Et sua quisnam hominum veniam dare, quisve deorum
Viribus abnuerit dira, atque immania passis,
Et quibus ipsorum poterant ignoscere Manes,
Quorum corporibus vescebantur: melius nos
Zenonis praecepta monent, nec enim omnia, quaedam
Pro vita facienda putat. sed Cantaber unde
Stoicus, antiqui praesertim aetate Metelli?
Nunc totus Graias, nostrasque habet orbis Athenas.
Gallia causidicos docuit facunda Britannos,
De conducendo loquitur iam rhetore Thule,
Nobilis ille tamen populus, quem diximus, et par
Virtute, atque fide, sed maior clade Saguntus;
Tale quid excusat Maeotide saevior ara
Aegyptus. quippe illa nefandi Tanrica sacri
Inventrix, homines, ut iam quae carmina tradunt
Digna fide credas, tantum immolat: ulterius nil,
Aut gravius cultro timet hostia. quis modo casu
Impulit hos? quae tanta fames, infestaque vallo
Arma coegerunt, tam detestabile monstrum
Audere? anne aliam terra Memphitide sicca
Invidiam facerent nolenti surgere Nilo?
Qua nec terribiles Cimbri, nec Britones umquam
Sauromataeque truces. aut immanes Agathyrsi,
Haec saevit rabie imbelle, et inutile vulgus,
Parvula fictilibus solitum dare vela phaselis,
Et brevibus pictae remis incumbere testa.
Nec poenam sceleri in venies, nec digna parabis
Supplicia his populis, in quorum mente pares sunt,
Et similes, ira, atque fames.

§. 14. Accedit his omnibus maius malum et regnantibus periculosum, nempe curae futurorum, auspicia, exta, vatumque imposturae et lucra. Quibus in summa pericula saepe integrae gentes missae sunt. Croesus oraculo delusus hosti ludibrium fuit, Iulianum in Perfidem daemones mentiendo pertraxerunt. Canebant vates,

Ibimus in Theren superi, victoria certae est,
Mars ego ductor ero, divum invictissimus armis.

Quin etiam impiae superstitionis patronus Achab a propheris sius deceptus, se, exercitum, familiam perdidit. Gallos et Germanos ea res crebro afflixit. Plutarchus in Caesare. Magis insuper vaticinia percellebant illos fatilo quarum mulierum, quae fluminum vorticibus inspectis rivorumque gyris et strepitibus notatis futur apraecinebant. Haec signa conferre antequam illuxisset nova luna vet abant. Quibus nuntiatis Caesar, cum quiescere cerneret Gemanos, optimum facturatus est, ut cum torpentibus potius confligeret, quamillorum exspectans tempora desideret. It aque munimentis eorum et tumulis oppugnandis, quihus consederant, lacessivit irritavitque eos, ut cum furore ad d.-micandum descenderent. Fusos ingenti strage triginta septem milia quingentos passus usque ad Rhenum insecutus, campum hunc cadaveribus et spoliis totum complevit.

Praedictiones illae quoque Hispaniae fuere exitiales: rem narrat noster Mariana l 2. c. 14. der regis institutione: Illud noxium quod Martinus Barbuda Alcantariae Magister a Ioanne quodam sago deceptus, qui diu secretam ab omnibus vitam egerat, et quasi divino monitu victoriam pollicebatur, contra icti recens

foederis leges cum Mauris, collecta specie religionis magna, sed incondita hominum multitudine, in Granatae fines incurrens hostium accursu circumventus cum suis omnibus periit. Diesque Christi ad vitam reducis memoria octavus reque et nomine candidus in atrum versus est: atque nobili documento sancitum in extra ordinaria specie sanctitatis inesse saepe fraudem. Nolamus ergo principem iis hominibus faciles accommodare aures. Nolumus ut totos dies et noctes in precibus et animi anxietate consumat, quod esset non minus noxium. Sed ita se comparare debet, ut neque de futuris eventibus magnopere laboret: in divino praesidio et pietate salutis spem ponat: ad curandos morbos non alios quam medicae artis peritos adhibeat, et eorum consilio herbas salutares.

§. 15. His vero impediri utilia consilia, oriri seditiones, rerum novarum spes, et insidias, ita clarum est, ut nullius imperatoris Ethnici tempora illis caruerint, sub quo enim non fuerunt quaestiones contra eos, qui de vita principis, de successore magos consuluissent? Grande autem hoc impietatis mysterium, animos insciae plebis vehementer infestat. Ad omnem motum, ad omnem progressum, ad vocem, ad occursum vel hominis, vel bestiae, ad cantum oscinis, ad volatum avium, ad casum ubi ex ore pulli, non modo trepidare, sed exercitum educere, vel continere castris, mare transmittere classe, vel in portu consistere, belli et pacis artes regere, tantae est stultitiae, ut in hominem cadere non videatur. Iulianus cadente stella terretur, et consulit aruspices, qui suadentne quid agat. Augustus circa religiones talis erat, ut ait Sueton. Tonitrua et fulgura paulo infirmius expave scebat, ut semper et ubique pellem vituli marini circumferret pro remedio: atque ad omnem maioris tempestatis suspicionem in abditum et concameratum locum se reciperet: consternatus olim per nocturnum iter transcursu fulguris, ut supra diximus.

Augusto etiam miserabilior erat Alexander, qui ita se gessit, ut nihil esset tam parvum, aut absurdum, si modo insolitum, quod in prodigium, aut omen non verteret; itaque sacrificantium, lustrantium, divinantium regia plenaerat.

Quod si caelo tonante hostis ingrueret, nonne veteranus imperator in latebras sese abderet? Quod si exercitus pari timore teneretur incruenta praeda fieret, ex eo dumtaxat, quod fulgure suum indicari exitium falso crederent?

§. 16. Superstitio trepidos, imbelles, serviles efficit, quemadmodum vera religio animosos, fortes, et tutelae numinis fidentes. AEgyptii superstitiosissimi gentium ad bellum inepti erant, semper paene servierunt, immo cum regionem haberenttam fertilem, externis vilissimis in rebus ministrabant. Itaque per contemptum vocabantur [Gap desc: Greek words] , baiuli, laterum geruli, vasto autem et nervoso erant corpore, quod tamen non armis, sed oneribus servilibus exercebant, quod haberent animos humilesformidine Divum, depressosque premerent ad terram. Itaque in istos [Gap desc: Greek words] Aristoph. iocatur:

[Gap desc: Greek words] ,
[Gap desc: Greek words] .
Duos currus, duosque mortuos imposuit,
Quos ne centum quidem ferrent AEgyptii.

Quomodo enim magnus animus esse potest, qui tam viles res pro numine veneratur? Qui in minimissummum bonum constituit? Turcae quam sunt animo servili? stellas aiunt e catenis aureis dependere, animalibus superstitiose cibos fuggerunt, Indi nonnulli avibus hospitalia, palatiaque exstruunt, homines interim neglegunt, Americani, Iaponiique quam superstitiosi? Sed tamen omnes stolidi, imbelles, abiecti, et quasi ad serviendum nati. Cum enim omnia timere cogantur, non possunt esse magnanimi.

CAPUT XV Machiavelli imprudentia et superstitio demonstrata.

§. 1 QUON sapienter factum esse multi existimarunt ex Ethnicis, ut multitudinem caerimoniarum metu, et religionis quadam tragoedia continerent, id iam refutavi, sed quia tamen Machiavellus qui videri Christianus voluit, eodem principem fuum ducit, examinanda sunt, quae l. 1. de repub. cap. 11. 12. 13. 14. scripsit. Magnam enim imprudentiam cum summa superstitione coniunctam habent.

Cap. 11. Quamvis a Romulo Roma primam originem traxerit, eumque ut filia patrem merito agnoscere debeat: nihil ominus tamen viderunt dii immortales, quod leges a Romulo latae et institutae: ad tantum imperium acquirendum non sussicerent. Quamobrem, eo ex hac vita migrante, senatum moverunt, ad Numam Pompilium successorem eligendum: ut is videlicet ea suppleret; quae a Romulo neglecta fuissent. Cum is ergo ad imperium pervenisset, populum Romanum ad belli artes institutum, ferocemque deprehendit: quem cum ad pacem et tranquillitatem instituere cuperet, ad religionis cultum instituendum, omne studium converterit. Quem tam praelare instituit, ut multis feculis, nusquam gentium tantus timor Dei exstiterit, quantus apud Romanos, ex Numae institutione erat: quae res omnia illa instituta permultum promovit.

Probat salutem Romae a reverendo illo religionis cultu dependisse. Quia iusiurandum, quod coacti praestiterant, servare solebant, ut cum post cladem Cannensem Scipio iuventutem pavefactam, et adregem aliquem discedere duce Metello cogitantem stricto ferro iurare coegit, quod deserere patriam nollent. Ut cum Titus Manlius Pomponium Tribunum stricto-pugione adegit, ut iuraret a patris illius accusatione cessaturum. Itaque plus Numae quam Romulo debuisse Romanos affirmat. Tandem concludit in haec verba: Quae cum ita se habeant, concludo cultum religionis a Numa Pompilio institutum, unam e primariis causis exstitisse, propter quas Romani in rebus gerendis tam felices fuerint. Nam ubi religio est, locum habent bonae leges, ac bona disciplina, ex quibus fortunati, felicesque rerum eventus, in expeditionibus praesertim bellicis nascuntur. Sicuti e contra etiam, sublata religione, corruere Remp. oportet: quoniam sublato Dei timore, sequitur impietas, ex eaque ruma imperiorum. Nam etsi princeps ipse fortasse pius sit, et subditorum impietatem virtute sua aliquo modo compenset. quia tamen is est mortalis, et forte etiam vitae brevis: necesse erit, ut eo moriente, virtus quoque, quae superarat, sensim una cum imperio labatur.

§. 2. Cap. 13. Non abs re, inquit, facturum me puto, si propositis exemplis ostendam: Romanos ope Religionis saepe perturbatam Rem pub. instituisse, et expeditiones quasdam suscepisse. Huiusmodi exempla cum apud Livium multa sint, ego tamen panca haec tantum adducam. Postquam Pop. Romanus tribunos plebis consulari potestate creasset: iique omnes, praeter unicum

plebei essent: orta est eodem anno Romae pestilentia granis, atque annonae caritas, praeterea, alia quaedam portentosa apparuerunt. Hinc igitur Patricy sumpta occasione, asserebant has calamitates Pop. Romano a diis immortalibus immissas, ob abusum maiestatis imperii et male usurpat amtribuniciam potestatem, neque eos placari posse aliter, quam si legitima tribumtia potestatis ratio restitueretur: qua re pavefacta plebs, tribunos onmes ex patriciorum ordine creavit. In Veiorum obsidione longissima etiam, cum milites taedio pertaesi Romam redire vellent, Religionis quodam praetextu, ad obsidionem continuandam a ducibus retenti fuere. Nam cum Albanus lacus excrevisset: Oraculum Apollinis ita sunt interpretati, ac si illa aquarum inundatio urbem eo anno expugnatum iri nuntiaret: adhibitusque ad Albani huius prodigii procurationem, et placandos Deos, Vates, qui Romae captivus tenebatur. Quibus omnibus miles persuasus, patienter belli molestias toleravit: atque inde factum, ut Camillus Dictator creatus urbem expugnarit: quam Populus Romanus toto decennio oppugnaverat. Quae quidem Romani numquam tam feliciter perfecissent, neque tribuniciam potestatem ad patricios revocare potuissent, nisi Religionis praetextu adiuti, cum milites, tum plebem in officio scivissent continere. His exemplis simile est, quod accidit, tunc cum Terentillus tribunus plebis legem Terentillam, de qua postea disseremus, promulgare vellet: nam etiam tunc ad sedandos illos motus, quos ea res pepererat, usi sunt patres religionis quodam praetextu, duplici ratione. Primum enim Sibyllinos libros per duumviros, adire iusserunt: atque inde nuntiarunt periculum imminere civitati, libertatis eo anno amittendae, nisi seditionibus abstineretur. Quod et si Tribuni criminarentur, a patribus factum ad impediendam legem: plebis animos tamen usque adeo permovit, ut Tribunos tanto ardore non amplius sequeretur. Deinde, cum per eosdem tumultus Appius Herdonicus quidam, ope exsulum atque servorum, quos quater mille et quingentos secum habebat, noctu Capitolium atque arcem occupavisset, periculumque esset, ne si aut Arqui aut Volsci Romani nominis hostes perpetui, adventassent, urbem essent expugnaturi: nec desinerent etiamtum tribuni, legis promulgationem urgere: assererentque id quoque a patribus fictum esse, ut legem impedirent: tum e senatu egressus P. Valerius consul, vir gravis atque disertus, minas argumentis miscens, demonstravit populo, quae pericula urbi ob Capitolium captum imminerent: quam intempestiva illa esset legisferendae occasio: tantumque effecit, ut iur amento omnes astringerentur, se a Consulis voluntate non discessuros. Eum ergo secuta plebs Capitolium recuperavit. Sed cum in ea expugnatione P. Valerius fuisset interfectus, eique L. Quintius Cincinnatus in Consulatu successisset: ne plebiotium relinqueret, aut ansam praeberet candem Terentillam legem meditandi, atque urgendi, in Volscos et Arquos legiones ducere decrevit. Sed cum id Tribuni eludere conarentur, quae rerentque quonam pacto exercitum educturi Consules essent, quos delectum habere Tribunorum nemo passurus esset? Tum Quintius, nobis vero nihil delectu opus est, inquit, cum quo tempore P. Valerius ad recipiendum Capitolium arma plebi dedit, omnes in verba iuraverint: conventuros se iussu Consulis, nec iniussu abituros: edicimus itaque ut omnes qui in verba iurastis, crastina die armati ad lacum Regillum adsitis. Quibus dictis et si Tribuni resisterent, plebemque exoluere religione conarentur, quod id iuramentum non Quintio, qui tunc privatus homoerat, sed Consuli praestitissent, tamen plebs permota religionis reiserentia, maluit consules sequi, quam videri in iusiur andum ulla ratione peccasse: usque adeo scilicet felicia erant illa tempora, hominesque mimme mali: et ut Livius inquit: Nondum haec, quae nostrum tenet saeculum, neglegentia Deum venerat, nec interpretando sibi quisque iur amentum, et leges aptas faciebat, sed suos potius mores ad ea accommodabat. Hisce ita constitutis cum Tribuni cernerent, se non posse resistere Coss. in eorum volunt atem et ipsi descenderunt, metu amittendae dignitatis: pactumque ut toto anni spatio, neque ipsi de lege Terentilla quicquam agerent, nec consules plebem ex urbe ad bellum evocarent. Atque hic quoque cernis, Senatum religionis ope turbulentos hos tribuniciae potestatis motus sedasse, et prasentes difficultates superasse: neque eas sine illa superare potuisse.

§. 3. C. 14. Auspiciis ait usos Romanos, sed tamen saepe contra praesagia dimicasse, tum vero contra communem usum illa interpretatos esse; ut fecit Papyrius contra Samnites, cum enim falso illi tripudium solystimum renuntiatum esset, idque imperatori iam in rem intento indicatum esset; refpondit internuntio: Tu quidem macte virtute diligentiaque esto: Ceterum qui auspicio adest, si quid falsi nuntiat, in semetipsum religionem recipit: mihi quidem tripudium nuntiatum populo Romano, exercituique egregium auspicium est. Quae cum dixisset, ut eventus suo praesagio responderet, mandavit centurionibus, ut Pullarios inter prima signa constituerent. Itaque dum signa promoverent adversus hostes prinsquam clamor tolleretur, et concurreretur, emisso temere pilo ictus Pullarius ante signa cecidit, quod ubi consuli nuntiatum est: Respondit, iam omma bonis auspiciis successura, cum Pullarius Suo interitu mendacium expiasset: iamque Deos placatos exercitui adfuturos. Quo loco cernis manifesto, Papyrium ita interpretatum esse auspicia, ut nec pugnandi occasionem omiserit, contra quam illa viderentur suadere: nec tamen quis illi posset etiam obicere, quod auspicia, et religionem contempsisset.

Dexteritatem illam senatus approbavit, et decretis honoribus publice ratam fecit.

§. 4. Impiam hanc imprudentiam esse quamvis praecedentia ostenderint, nunc tamen ex historiis, et ipsa Re publica demonstrabo, et nisi fallor ex ipso Machiavello.

Primo ait Deos immortales vidisse leges a Romulo latas ad tantum imperium acquirendum non suffecisse, ideo senatum movisse ad eligendum Numam, ut quae deessent suppleret. Quid hic primum mirer aut reprehendam? Di praeviderunt non satis esse leges Romuli? At nec Romuli, nec Numae numina quicquam non modo praeviderunt, sed ne viderunt quidem. Omnes illi Dii sine fundamentis creverunt, ideo in ruinam proni fuerunt. Romulus paucos, Numa plures fecit Deos. Sed non erant illi Dii, quorum de humano arbitratu divinitas pensitabatur, cum homines illi Deo propitii essent, nisi enim decrevissent, numquam illa turba Deastrorum radio ornaretur, et aftris. Melius de hoc negotio Minutius felix iudicavit; Romani, inquit, non ideotanti, quia religiosi, sed quia impum sacrilegi. Sed tamen Dii moverunt Numam ut numina conderet, et ut vult Machiaucllus, simplicem populum deciperet. Non tamen illi posteris suffecerunt. Nec his sacris (Augustin. lib 3. de civit. Dei, c. 12.) tamen Roma dignata est esse contenta, quae tamen multa illic Pompilius constituerat: nam ipsius summum templum nondum habebat Iovis. Rex quippe Tarquinius ibi Capitolium fabricavit. Aesculapius autem ab Epidauro abivit Romam, ut peritissimus medicus in urbe nobilissima artem gloriosius exerceret. Mater etiam Deum [Orig: Deûm] nescio unde a Pessinunte. Indignum enim erat, ut cum eius filius iam colli Capitolino praesideret, adhuc ipsa in loco ignobili,

latit aret. Quae tamen si omnium deorum mater est, non est secuta solum Romam quosdam filios suos, verum et alios praecessit etiam secuturos. Miror sane, si ipsa peperit Cynocephalum, qui longe postea venit ex Aegypto. Utrum etiam dea Febris ex illa nata sit, viderit Aesculapius, pronepos eius. Sed undecumque nata sit, non opinor audebunt eam ignobilem dicere dii peregrini deam civem Romanam. Sub hoc tot Deorum praesidio, quos numerare quis potest? indigenas et alienigenas, caelites, terrestres, infernos, marinos, fontanos, fluviales: et, ut Varro dicit, certos atque incertos, in omnibusque generibus Deorum, sicut in animalibus, mares et feminas? Sub hoc ergo tot Deorum praesidio constituta Roma, non tam magnis et horrendis cladibus, quales ex multis paucas commemorabo, agitari affligique debuit. Nimis enim multos Deos grandi fumo suo, tamquam signo dato ad tuitionem congregaverat: quibus templa, altaria, sacrificia, sacerdotes instituendo atque prabendo, summum verum Deum, cui uni haec rite gesta debentur, offenderet. Et felicior quidem cum paucioribus vixit. Sed quanto maior facta est, sicut navis nautas, tanto plures adhibendos putavit: credo desperans pauciores illos, sub quibus in comparatione peioris vitae melius vixerat, non sufficere ad opitulandum granditati suae. Primo enim sub ipsis regibus excepto Numa Pompilio, de quo iam supra locutus sum, quantum malum discordiosi certaminis fuit, quod fratrem Romuli coegit occidi?

§. 5. Omitto duodecim selectos, viginti caelestes. Turba illa an erat necessaria, Cautius, Ops, Lucina, Vagitanus, Cunina, Rumina, Statilinus, Mens, Adeona, Volumnus, et Volumna. Bellona, Deus agrestis. Honorinus, Victoria. AEsculanus, Fessonia, Pellonia, Spiniensis, Fortuna, Mutua diva, Agenoria, Stimula, Murcia, Iugatinus, Vallonia, Runcina, Sera, Segetia, Tutilina, Flora, Matura, Ruana, Carda, Limentinus, Forculus, Silvanus, Febris, Pavor, Flora, Quies, et quae sola iusti nominis est, Cloacina. Hi et plures additi sunt, multos enim omitto, quia honeste nominare non valeo. Horum ergo deorum superstitione si stetisse rem Romanam Machiavellus mdicat, longissime a vero abit. Quid enim Febris, et Pallor de Re publica praeviderunt?

§. 6. Secundo, Numae debetur ut Romani religionem iurisiurandi servarint, ut Metellus cum sociis, et Pomponius. Verum non illi timore vanorum numinum, sed ratione naturali, et timore quodam de aeterno numine, cuius insitam [Gap desc: Greek words] excutere non potuerunt, multo vero magis timore mortis, et insamiae, iurisiurandireligionem observarunt. Per Deos enim suos Apollinem, Mercurium, Venerem, ipsum Iovem peierare, et fallere didicerunt. Hisce pauculis vis turbam periurorum opponam? Primo erat ipse Numa per dolum regni occupator, et fraude religionis inductis civibus, tanti impcrii depravator. Deinde Tullus Hostilius contra foedera Albae, hoc est parenti bella inferens, cum tota domo fulminc est concrematus. Tarquinius Priscus per Anci silios contra praestitam fidem occisus est. Servius a genero occisus est, Tarquinius Superbus parricida Capitolium erexit, et regnavit. Brutus Collegam Collatinum sine causa eiecit, Romani adolescentes contra patriam coniurant pro turannide. Quid hic profana Numae pietas? Senatus Romanus aequo et modesto iure agitatum, dum metus a Tarquinio, et grave bellum cum Etruria positum est, deinde servili imperio patres plebem exercere de vita atque tergo more regio consulere, agro pellere, et ceteris expertibus, soli in imperio agere. Quibus agitata saevitiis, et maxime fenore oppressa plebes, cum assiduis bellis tributum, et militiam simul toleraret, armata manu montem sacrum, atque Auentinum insedit, Tuncque tribunos plebis, et alia sibi iura paravit. Discordiarum et certaminis utrimque finis fuit secundum bellum Punicum, ita Salustius. Non igitur pietate religionis, sed metu se aequos praestitere patres, et quia metus est non diuturni magister ossicii, eo sublato ad iniurias plebis itum est Quid Sergius Galba vir summae perfidiae, qui Lusitanorum septem milia partim vendidit, partim trucidavit, cum fide data eos evocasset? Betultum regem Aruernorum perfide captum senatus Albam custodiae causa relegavit. Non ignoro maiorem Romae quam ulla ingente fuisse iurisiurandi religionem. Cicero l. 3. de officiis. Nullum vinculum ad stringendam fitdem iureiur ando maiores arctius esse voluerunt. Id laudant Agellius et Dionus. l. 2. Numae acceptum refert, Polybius item l. 6. Sed hoc comparatione Poenorum, AEgyptiorum, et aliarum gentium perfidiosissimarum. Nam quod ad iuramenti fidem attinet, ad auctorem, qui Romanas res melius cognovit, et prudentius aestimavit, quam Machiavellus, appello Augustin. l. 3. de civit. Dei, c. 2. Nescientes igitur tanti dii, Neptunus et Apollo, Laomedontem sibi negaturum esse mercedem, structores moenium Troianorum gratis et ingratis fuerunt. Videant ne gravius sit, tales Deos credere, quam diis talibus peierare. Hoc enim nec ipse Homerus facile credidit, qui Neptunum quidem contra Troianos, Apollmem autempro Troianis pugnantem facit, cum illo periurio ambos fabula narret offensos. Si igitur fabulis credunt, erubescant talia colere numina: si fabulis non credunt: non obtendant Troiana periuria, aut mirentur Deos periuria punisse Troiana, amasse Romana. Unde enim coniuratio Catilinae in tanta tamque corrupta ciu tate, habuit etiam eorum grandem copiam, quos manus atque lingua periurio, aut sanguine civili alebat? Quid enim aliud toties senatores corrupti in iudiciis, toties populus in suffragiis, vel in quibusque causis, quae apud eum contionibus agebantur, nisi etiam peier ando peccabant? Nam corruptissimis moribus ad hoc mos iurandi servabatur antiquus, non ut a sceleribus metu religionis prohiberentur, sed ut periuria quoque sceleribus ceteris adderentur.

§. 7. Verum quidquid in iureiurando religionis fuit, id contemptu vanorum numinum, per iuria ridentium, et docentium, cito evanuit. Quocirca posteriores per genium Caesaris iurabant, et Christiani cum ab eis iusiurandum poscebatur per salutem Caesaris, Tert. apol. 35. Iuramus sicut non per genios Caesarum, ita per salutem eorum, quae est augustior omnibus geniis. Hoc autem maximum Romae censebatur iuramentum, non quod religione moverentur, sed quod vindicta in promptu esset. Tutius est, inquit Minutius, per genium Ionis peierare quam Caesaris.

§. 8. Tertio laudat Romanos, praetextu religionis usos. Nam cum Tribunos consulari potestate plebeios creassent, persuaserunt populo, pestem quae grassabatur propter abusum maiestatis imperii immissam, ita plebs tribunos omnes ex patribus creavit. Deinde inundationeni lacus Albani, expugnationem Veiorum praesagire finxerunt, ut in obsidione militem continerent. Tertiolegem Terentillam primo simulatione librorum Sibyllinorum impedierunt, deinde religione iurisiurandi aftrictos Quirites in Volscos duxerunt.

Verum pro me, et pro veritate testimonium dicent omnes Quiritium centuriae, videlicet praeftigiis

illis nobilitatis auctoriratem, viresque concidisse. Nam omissis Tribunis post quinquennem concertationem consules e plebe fecerunt, quorum primusfuit L. Sextius, id actum adhuc Camillo liberatore vivo, cum deinde nova pestilentia oriretur, per novas religiones, hoc est Iudos scenicos remedium quaesitum est, non autem consulatus capessendi iure privata plebes. Itaque lex Terentilla perlata est, et superstitio excussa, nec hoc modo, sed sacerdotia etiam, auspiciaque ad se transtulerunt. Videre desideras o [Orig: ô] lector fructum tam levis, tam brevis imposturae, lege orationem Decii Muris Consulis. Quod cum ita se habeat, cui Deorum hominumque indignum videri potest, inquit, eis viris, quos vos sellis curulibus toga praetexta, tunica palmata, et toga picta, et corona triumphali, laureaque honoraritis [Orig: honorâritis] , quorum domos spoliis hostium affixis insignes inter alias feceritis, pontificialia atque auguralia insignia adicere? Qui Iovis Opt. Max. ornatu decoratus, curru aurato per urbem vectus in Capitolium ascenderit: si conspiciatur cumcapite ac lituo, capite velato victimam caedat, auguriumue ex arce capiat? cuius imaginis titulo consulatus, censuraque et triumphus aequo animo legetur: si auguratum aut pontificatum adieceritis, non sustinebunt legentium oculi? Equidem (pace dixerim Deum [Orig: Deûm] ) eos nos iam populi Romani beneficio esse spero, qui sacerdotiis non minus reddamus dignatione nostra honoris quam acceperimus, et Deorum magis, quam nostra causa expetamus, ut quos privatim colimus, publice colamus. Quid autem ego sic adhuc egi, tamquam integrasit causa patriciorum de sacerdotiis, et non iam in possessione unius amplissimi simus sacerdotii? Decemviros sacris faciundis, carminum Sibyllae ac fatorum populi huius interpretes, antistites eosdem Apollinaris sacri caerimoni arumque aliarum plebeios videmus, nec tum patriciis ulla iniuria facta est, cum duumviris sacris faciundis adiectus est propter plebeios numerus: et nunc tribunus, vir fortis ac strenuus, quinque augurum loca, quatuor pontificum adiecit, in quae plebeii nominentur: non ut vos, Appi, vestroloco pellant, sed ut adiuvent vos homines plebeii divinis quoque rebus procurandis: sicut in ceteris humanis proparte virili adiuvant. Noli erubescere, Appi, Collegam in sacerdotio habere, quem in censura, quem in consulatu collegam habere potuisti: cuius tam dictatoris magister equitum, quam magistri equitum dictator esse potest. Sabinum advenam principem nobilitatis vestrae, seu Appium Clausum, seu Appium Claudium mavultis, illi antiqui patricii in suum numerum acceperunt, ne fastidieris nos in sacerdotum numerum accipere. Multa nobis cum decora afferimus: immo omnia eadem, quae vos superbos fecerunt. L. Sextius primus de plebe Consul est factus: Caius Licinius Stolo primus magister equitum: C. Martius Rutilius primus et dictator, et censor. Q. Publius Philo primus praetor. Semperista audita sunt eadem, penes vos auspicia esse, vos solos gentem habere, vos solos iustum imperium et auspicium domi militiaeque, aeque adhuc prosperum pleheium, ac patricium fuit porroque erit. An Romae umquam fando audistis patricios primo esse factos, non de caelo demissos. Sed qui patrem ciere avumque possent, id est, nihil ultra quam ingenuos? Consulem iam patrem ciere possum; avumque iam poterit filius meus: Nihil est aliud in re, Quirites, nisi ut omnia negata adipiscamur. Certamen tantum patricii petunt, nec curaut quem eventum certaminum habeant. Ego hanc legem, quod bonum, faustum felixque sit vobis ac rei pub. uti rogati estis, iubendam censeo. Fraus itaque patefacta plus obfuit, quam exiguo tempore latens profuit.

§. 9. Albani lacus exundationem in prodigium Veiorum eo anno capiendorum verterunt. Mendacium politicum hoc fuit, adbreve tempus, et temerarium; praesertim cum interpretatio captivo committeretur. Quomodo vero Camillus sui casus iam inftantis erat incertus, sata autem patric ab effusione undarum Albanarum praedicebat? Ego potius effusam Senonum multitudinem, quae Romam usque, omnia, et Romam, excepto Capitolio, vastavit, illo portento significatam, si ariolari liberet, affirmarem.

At Papyrius auspicia dextre interpretatus est; Ita plane est, nec male Claudius, ut biberent, quando esse nollent, edixit, et facete Scipio, cum rudi militi ominosa imperatorise navi egredientis videretur prolapsio, in faustum auspicium traxit, cum Africam tenere se dixit. Sic Augustus cum cometes apparuisset, qui regibus haberi fatalis solet, ad regem Persarum pertinere, dixit, quod ille capillatus esset. Haec omnino destruunt auguriorum superstitionem, et occasionem praebent totum hoc genus in universum deridendi. Quemadmodum et libro primo, et secundo facit Cicero, qui augur ipse negat vel Romulum, vel ullum habere vera auspicia, retineri tamen ad opinionem vulgi, et magnas utilitates Rei publicae. Sed contra Ciceronem recte docet Christianus Cicero lib. 2. de civit. Dei, cap. 5. Nam illud quale est quod pulcherrimum auspicium fuisse dixerunt, quod commemor avi paulo ante, Martem, et Terminum, et Iuventutem, nec Iovi regi Deorumloco cedere voluisse, sic enim, inquiunt, significatum est, Martiam gentem, id est Romanam, nemini locum quem teneret daturam: Romanos quoque terminos propter Deum Terminum neminem commoturum iuventutem etiam Romanam propter Deam Iuventutem nemini esse cessuram. Videant ergo quontodo habebant istum regem Deorum suorum, et datorem regni sui, ut ei auspicia ista pro adversario ponerent, cui non cedere pulchrum esset: quamquam haec si vera sunt, non habent omnino quidtimeant. Non enim confessuri sunt. quod dii cesserint Christo, qui Iovi cedere noluerunt. Salvis quippe imperii finibus, Christo cedere potuernnt. et de sedibus locorum, et maxime de corde credentium. Sed antequam Christus veniret in carne, antequam ista denique scriberentur, quae de libris eorum proferimus: sed tamen posteaquam factum est sub rege Tarquinio illud auspicium, aliquoties Romanus exercitus fusus est, hoc est, versus in fugam, falsumque ostendit auspicium, quod Iuventas illa non cesserit Iovi: et gens Martia, superantibus atque irrumpentibus Gallis, in ipsa urbe contrita est: et termini imperii, deficientibus multis ad Hannibalem civitatibus, in angustum fuerunt coarctati. Ita evacuata est pulchritudo auspiciorum, remansit contra Iovem contumacia non Deorum, sed daemoniorum. Aliud est enim, non cessisse: aliud, unde cesseras redisse. Quamquam etiam postea in Orientalibus partibus Hadriani voluntate mutati sunt termini imperii Romani. Ille namque tres provincias nobiles, Armeniam, Mesopotamiam, Assyriam, Persarum concessit imperio, ut Deus ille Terminus, qui Romanos terminos secundum istos tuebatur, et per illud pulcherrimum auspicium loco non cesserat Iovi, plus Hadrianum regeni hominum, quam regem Deorum timuisse videatur.

§. 10 Tempus est ut Pseudopoliticum contra semel loquentem audiamus. lib. 1. cap. 12. de republ. Verum cultum requirit. Quicumque principes, atque Res publ. semetipsas conservare cupiunt, in id unum prae ceteris, incumbere debent, ut verum religionis cultum recte instituant, et venerentur: nec certius iudicium de religionis alicuius ruina atque interituumquam habere poteris, quam si in ea, divinum cultum despectui haberi ac sperni cognoveris. Id vero, ut ita se habere intellegas: observa cui fundamento Religio innitatur

eius loci, in quo unusquisque nascitur: quod omnis cultus religiosus alicui fundamento insistat.

Deinde cap. 15. de immani Samnitum coniuratione historiam refert. Ad angustias redacti, cum extrema quaeque tentare decrevissent, et intellegerent tamen se vincere non posse, nisi obstinatissmos haberent ad dimicandum militum animos: ad religionem ceu extremum remedium confugerunt. Nam ex libro vetere, sacerdote Ouio Pacio, homine magno natu, sacrificium ex antiqua Samnitum religione petierunt. Sacrificio perfecto, eorum Imperator per viatorem iubebat acciri nobilissimum quemque. Apparatus sacri talis erat, qui animum religione perfundere posset. Nam locus erat cratibus conseptus in medio castrorum, pluteisque ac linteis contectus, patens ducentos pariter pedes in omnes partes: In medio Arae, victimaeque circa caesae, et circumstantes centuriones strictis gladiis. Admovebatur altaribus miles, ut victima magis, quam ut sacri particeps, adigebaturque iureiurando, quae visa audit aque in eo loco essent, non enuntiaturum: de inde iurare cogebatur diro quodam carmine, in exsecrationem capitis familiaeque et stirpis composito, nisi isset in proelium quo Imperatores duxissent: et si aut ipse ex acie fugisset, aut si quem fugientem vidisset, non extemplo occidisset. Id primum quidam abnuentes iurare: obtruncart circa altaria sunt, iacentes deinde inter strages victimarum, documento ceteris fuerunt, ne abnuerent. Hoc sacramento astrictos, ut maiore religione tenerentur, variis etiam signis ornaverunt: nam ex quadraginta milibus, quos collegerant, mediam circiter partem vestimentis albis induerunt, iisque arma, insignia, et cristatas Galeas attribuerunt, ut inter ceteros eminerent: tandemque ad Aquiloniam consederunt. Sed adversus eos tamen Papurius Consul dimicaturus, ea omnia parvi fecit, et suos ne huiusmodi religioso sacramento terrerentur, alloquens. Non, inquit, cristas vulnera facere, sed per picta, atque aurata scuta transire Romanum pilum, et candorem vestium fulgentemque aciem, ubi res ferro geratur, cruentari. Haec omnia denique in illorum c. pist transitura, cum nefando sacro, hominum, pecudumque caedem nuscuerint, et ob fracta toties foedera, Deos, cives, atque hostes adversus sese irritarint. In conflictu tandem vicere Romani, quod illorum virtus, maiorem Samnitibus metum incussisset, ob memoriam toties acceptae cladis, quam iis religio potuerit, vel virtutis vel pertinaciae ad pugnandum infundere. Quod etsi ita sit; videmus tamen manifeste, quod rebus tantopere afflictis, ad religionem tamquam extremum remedium confugerint: nec in ulla aliare tantam spemrecuper andae virtutis pesuerint: ex quo intellegere licet quantum praesidii, quis in verae religionis recto usu habere queat. Itaque de hacre, hoc loco disserendum put avi, tamquam de ea, quae ex maxime necessariis Romanae Rei publ. constitutionibus dependebat.

Ex quibus concludo, nullam religionem fictam esse diuturnam, Romanosque milites tam magne religionis contemptores, suorum augurum ineptias ridere potuisse: ideoque inconsideratissimae esse temeritatis eo fundamento niti, quod uno ictu, levi ioco everti possit. Fatetur ita esse Consularis Augur. Errabat, inquit, multis in rebus antiquitas, quam vel usuiam, vel doctrina, vel vetustate immutat am videmus. Cum igitur usu, et doctrina immutari opiniones illae soleant, non utetur illis legislator, qui veram stabilem Rem publicam molitur, quae quamvis ex vero omnia habeat, hominum tamen vitio solidissima eius fundamenta persaepe concutiuntur, quomodo stabilis esse poterit, si ex stultissimis vulgi, inconstantissimisque opinionibus summa eius, salusque dependeat

CAPUT XVI. Princeps in religione nihil statuat.

§. 1. PRINCIPI tuendae verae religionis cura commissa est, instituendae tamen, aut innovandae nulla est omnino potestas. Nutritius Ecclesiae est magistratus, gladium portat ad vindictam malorum, tutelam bonorum: Malorum, hoc est furum, incestorum, latronum blasphemorum, impiorum. Non enim suam dumtaxat maiestatem uleiscitur: sed multo magis divinam, quae vera est, et immensa maiestas, cuius est [Gap desc: Greek words] rivulus, et vestigium, omnis quae in purpura et diademate apparet humanis oculis grandis et tremenda maiestas. Decet certe optimum ab optimo coli, numen a principe, regem omnium regum, preacipue ab omnibus regibus. Itaque et Arist. lib, 7. cap. 8. polit. Primam regiam curam ait esse [Gap desc: Greek words] , eam quae circa divina est sollicitudinem.

Certum igitur fixumque maneat, principem et ipsum esse religiosum oportere, et acrem religionis custodem, vigilantem impietatis vindicem.

§. 2. Hoc tamen sedulo attendet princeps, ut ipse religionem veterem ne innovet, nec ullos nomine reformationis cudat articulos. Non est enim arbiter religionis princeps, sed discipulus. Teneat animo, usuque ostendat, pietatem colendam, non esse politicis edictis perplexam reddendam. Audiat S. Cyprianum Ep. 73. Nec hoc frater carissime sine scripturae divinae auctoritate proponimus; ut dicamus certa lege ac propria ordinatione divinitus cuncta esse disposita; nec posse quemquam contra Episcopos, et sacerdotes usurpare sibi aliquid, quod non sit sui iuris et potestatis. Nam et Chore, et Dathan, et Abyron, contra Moysen et Aaron Sacerdotem sacrificandi sibi licentiam usurpare conati sunt; nec tamen quod illicite ausi sunt, impune fecerunt.

Multa hac de re sunt non modo SS. Patrum, verum etiam Imperatorum, et regum constituta, quae persequi omnia, mei instituti non est, ea dumtaxat monebo, quae ad politiam, et gubernationem pertinent.

§. 3. Prima quidem causa est, quia connexa est cum religione Rei publicae administratio, quemadmodum libro de pace Germaniae demonstravi, mutata itaque religione, necesse est Rei publicae commotionem, aut commutationem consequi. Et quidem cum vera religio unicasit, ab illa autem infinitae aberrationes, pugnantesque sectae, principum erit nullum a vera recessum permittere. Cum enim vehemens sit stimulus religionis, multique sint, qui vetera deserere, etiam morte proposita nolint, multorum indignatio, omnium discordia oritur. Deinde reges AEgyptii cum novas fingunt, aut permittunt superstitiones, regni vires civilibus contentionibus dilacerandas dederunt. Nabuchodonosor fidissimis, prudentissimisque se paene principibus privavit, dum novae statuae dedicatione subditos sollicitat. Antiochus Illustris eadem de causa regnum, et sese perdidit, cum Iuda orum pietatem persecutus est, quam si defendisset, fortissimamque gentem inter tot bella amicam habere voluisset, universae Asiae facile imperium obtinere potuisset. Sic Constantius, Valens, Iustina, Iustinianus, Heraclius, Leo Isaurus, aliique summo detrimento Rei publicae religionem novarunt.

§. 4. Altera causa sumitur ex natura magistratus, et aulae, cum enim omnis potestas sit adulationibus obnoxia, facile obrepunt specie sanctitatis, qui mentiendo, assentandoque magnates pervertunt. Sic Constantius ab Eusebio, Valens ab Eusebianis, Leo Isaurus a Venefico Iudaeo seductus est. Iustinianum iam senem praestigiator Monothelita depravavit, quod vero non divina institutione, sed humanis nititur id totum fluxum est, et momentaneum. Sed nullum clarius exemplar huius est rationis, quam nobis nostri saeculi calamitates exhibent. Quia namque in Germania, lege quadam principes religionem suo arbitrio moderantur, hinc tanta est religionum varietas, ac ignorantia, ut paene nulla religio supersit. Id quia nondum omnino exteris constat nationibus, perspicue ac nervose ostendendum est. Annus centesimus est cum veteris fidei taedio, simul fastidio disciplinae monasticae, et ambitione ductus Lutherus novae haereseos fundamenta iecit, interea omnia commutata sunt, ut mihi Germania non absimilis veteri AEgypto esse videatur, in qua omnium superstitionum furor cottidianas turbas, ac bella ciebat: Hoc uno deterior est Germaniae quam AEgypti conditio, quod perpetua in mutatione Germani versentur celerrimeque, quae temere placuere [Orig: placuêre] , displiceant, AEgyptiorum constantior fuerit superstitio.

Venit ad me hisce diebus qui chartam obtulit, qua invitatio ad Iubilaeum Eccesiarum [Gap desc: Greek words] (genuine) Lutheranarum continebatur. Decem enim doctores Lutherani, omnes ceteros ad iubilandum excitant, quod ante annos centum in Pontificem fecerit impetum Lutherus, vide ineptias risu dignissimas, nisi miserationem, et lacrimas miserrimorum hominum caecitas malitiosa posceret. De hoc igitur gaudio agendum est, ut omnis mundus agnoscat, religionis a principum opinione pendentis, non esse ullam constantiam, qua de causa ante biennium de suo Iubilaeo Zvingliani caute tacuerunt, ne risum omnibus praeberent, in tot sectas sparsi, quarum nulla archetypon Zvinglianum retinet, immo nulla est, quae non Zvinglium damnare necesse habeat. Quamquam autem tribus libris ea de re a me copiose disputatum est, Iubilaeo scilicet Iubilorum, eius apologia, et Coronide: hic non sunt iterandae patriae nostrae clades, ex illis videbunt magistratus, quomodo religionum iactatione fides pietasque, et postremo homines ac regna pereant.

§. 5. Primo quidem iubilant, et exsultant decemviri illi in rebus pessimis, cum interim ceteri Lutherani ita premantur, ut nisi moderati homines interveniant, periculum sit, ne Veios aut in sacrum montem migrare cogantur. Status enim Ecclesiarum [Gap desc: Greek words] Lutheranarum iam ante annos quinquaginta septem erat miserabilis, et ipsorum iudicio paene desperatus, nunc vero multo est afflictior. Sed totam tragoediam ab ipsis audire praestat. Nemo in suam contumeliam mentitur, Synodus Mansfeldica in praefatione cum dolore, et gemitu miseriarum suarum facunda praedicatrix, progressum politicae religionis exprimit.

Quod autem, (inquiunt) cumulantur cottidie fanaticorum hominum opiniones et secta, non est mirandum tantopere.

Primum, quia cum veritas hominibus est ingrata, neque agnoscunt bonit atem Dei, solet Deus ad puniendum hoc peccatum immittere efficaces, et insignes errores, ut credant homines mendacio, ut puniantur ea ipsa causa, quod veritati non credunt, sed delectantur iniustitia. Secundo Thess. secundo.

Secundo, necesse est crescere sectas, quia omnes vere Principes et Magistratus officium suum in hac re neglegunt, sed petulantiam ingeniorum confirmant, quod cuilibet pro suo arbitratu quam libet falsam opinionem fingendi, licentiam permittunt.

Tertio, pingues illi (ut Psalmus vocat) et potentes doctores, sectarum auctores, summa se opera coniungunt, easdem sententias, et eosdem animos mutuo tuentur. Pacifice inter se vivunt, alter alterum defendit et excusat. Ac si quis maxime alterius sectam non approbat, tamen amat eum, ut ita fiat, quemadmodum vulgo dici solet: Parce mihi, ut parcam tibi, connive saltem, si non vis probare, idem faciam et ego. Ita saepe accidit, ut haeresiarcha quispiam alterius sectam quam non probat, non tamen oppugnet, et si aliquandiu aliquid agat; tamen non perseverat. Et de hac causa successus haereticorum cum dolore conqueritur David Propheta Psalm. 17. cum inquit: Pingues eorum sunt coniuncti.

Quarto, res iam eo rediit, ut multi hoc tempore turpitudinis atque ignominiae loco habeant, voce vel scriptis opponere se falsis fratribus et sectarum auctoribus, cum quidem semper in Ecclesia maximum id fuerit decus, et pro vero Christianae virtutis documento celebratum.

Quinto, quid obstat quo minus hoc tempore variae nascautur haereses, cum nullis hominibus maiores tolerandae sint contumeliae, iniuriae, maledicta, cavillationes, quam ipsis illis, qui se fanaticis doctoribus opponunt, ita quidem, ut per convicium Stoici appellentur, hoc est, duri ac praecipites, qui nihil sibi cum aliis commune volunt, quibus nihil aliorum placet: quasi vero magna sit virtus, omni vento et afflatu falsorum dogmatum levissime et quidem volentes rapi atque circum serri. Deinde clamosi nuncupantur, hoc est, iurgatores, et rixatores, qui plenis labris, importunisque clamoribus ad seditionem, et tumultum hominum classicum canunt. Neque vident, quod ipsi vituperant factum, id summam nobis laudem decernere. Toler abilius est enim et melius, Catonem in bis rebus agere et Stoicum, et ad ravim usque proclamitare, quam turpi silentio omnes fraudibus patefacere fenestras. Non enim silentio sed voce lupus reicitur. Tacemus, quod ipsa scriptura clamores Prophetarum et doctorum commendat, et e contrario silentium adeo vituperat, ut eiusmodi Silenos et Mutios mutis canibus comparet.

Sexto, satis est fanaticis hominibus occasionum hoc tempore crescendi, quoniam formidine quadam et metu amittendae tranquillitatis, fortunarum, gratiae, laudis, etiam sinceri doctores propemodum omnes tacent, languide agunt, horribili temeritate atque securitate permittunt negotium sibiipsi et fortunae suae. Et quamvis inclamant nonnulli, tamen cum deserantur ab aliis turpissime, soli non possunt tanti molem negotii suis humeris sustinere.

Septimo, etiam si qui adbuc super sunt sinceri doctores, necdum infecti fanaticarum opinionum veneno, tamen sunt languidi, meticulosi et animo paulo abiectiori, quam ut veritatis causa periculum incurrere velint: quiescunt igitur, et spectatores sunt eius fabulae, cuitamen ipsi primo applaudere nolint. Sed si bona est Catastrophe alteri parti, nempe clamantibus et scriptitantibus illis: et tibi bonam esse volunt, et partem victoriae non mediocrem suae virtuti et constantiae arrogant. Sin autem (sicut saepe bona causa per vim opprimitur) diversum eveniat, collum suum reducunt ex nodo, quasi nihil a se actum profitentes, et idcirco propter externam pacem alteris se dedunt, quorum iniusta est causa, contra suam conscientiam. Cum igitur advertunt hoc haeretici,

nos non simul et eadem fide urgere propositum, animantur et in institutis salsitatibus malitiose ac pertinaciter haerent, et subinde alias novas comminiscuntur.

Octavo, crescunt etiam sectae propter novam illam tyrannidem, quae suboritur in Ecclesia. Si quis non statim approbet alterius errorem, indignationem et offensionem potentiorum incurrit, ac saepe de vita periclitatur. Hanc tyrannidem sectarum applausores stabiliunt in aliis. Et ipsi adeo non sunt ab hac tyrannide vacui, ut non possint sibitemperare, etiam cum humanissima cum eis colloquia et actiones instituuntur. Atque ita feriunt homines, ne possint amplius libere suam sententiam profiteri: itaque in hoc unum omnes incumbunt, ut errores tyranni vi obtrudant aliis, quod tamen (Deo iuvante) non facient perpetuo, AMEN.

CAPUT XVII. Ratio verae religionis conservandae.

§. 1. PRIMO quidem hoc unice agendum est in Re publica. Ut una vera, antiqua scripturis, et traditione Apostolica tradita, Sanctis patribus cognita fides omnibus superstitionibus evulsis, doceatur, ac conservetur.

Non enim pacem dumtaxat diversae sentientium pugnae rumpunt, sed foedera etiam, religionem, acnuminis cum veneratione timorem requirunt. Nemo enim facile amicitias cum eo contrahit, quem Dei novit inimicum; Laudaturque Theodorici Africae ducis illustre exemplum; quamvis enim Arianus esset, Diaconum tamen, qui non errore intellegendi, sed adulandi turpitudine in gratiam principis ad Arianismum defecit, e vestigio occidit; neque enim sibi fidem servaturum esse arbitrabatur, qui Deo violasset. Sine fide igitur amicitia esse non potest, cum sit rerum humanarum, et divinarum cum caritate consensio. Quae nulla est, si alius alium impium, et detestabilem esse existimat. Deinde omnes magno quodam desiderio suam tueri, et augere religionem conantur, id quod nostra aetasedocet, quae nullam haeresin adeo taetram, adeo a pietate, et ratione abhorrentem vidit, quam non cupidissime sit amplexa; quamvis, quimos est valde amantium, celerrime fastidierit. Hinc bella cruentissima sunt, quae pietatis opinione geruntur, in quibus occidere sanctitas, cadere felicitas existimatur; nullus affectuum et cognationum respectus, publica, et domestica pax turbata, eadem in domo proeliamiscentur, magistratus alterutram populi partem necessario, saepe ambas inimicas habet, non enim nisi uni obsecundare potest, cadit illius auctoritas, cum a pluribus impius, et prosanus iudicatur. Verum hisce de rebus iam supra dictum est. Nunc servandae religionis rationes proponamus.

§. 2. Frimum est, et veluti sundamentum veritatis ac fidei servandae, vitiis obsistere, subditorum fastum retundere, libidines frenare, avaritiae modum ponere. Numquam haeresis sui causa orta est; alicui vitio per novitatem superstitionis quaesitum est fomentum, vel impunitas. Homo quem flagitia sua premunt, facile in errorem pellitur, et quemadmodum in homine motborum sunt quaedam, ita in Re publica haereseon, et superstitionum [Gap desc: Greek words] , et coniecturae. Vere Senecalibro 3. de ira cap. 10. Vetus dictum est a lasso rixam quaeri. aeque autem et ab esuriente, et a sitiente, et ab omni homine, quem aliquares urit. Nam ut ulcera ad levem tactum, deinde etiam ad suspicionem tactus condole scunt: ita animus affectus minime offenditur, adeo ut quosdam salutatio, epistola, oratio et interrogatio in litem evocent. Numquam sine quaerela aegra tanguntur. optimum est itaque ad primum mali sensum mederi sibi: tum verbis quoque suis minimum libertatis dare, et inhibere impetum. Facile est autem affectus suos cum primum oriuntur, deprehendere, morbum signa praecurrunt. Quemadmodum tempestatis ac pluviae ante ipsas notae veniunt: ita irae, amoris, omniumque istarum procellarum animos vexantium sunt quaedam praenuntia. Qui comitiali vitio solent corripi, iam adventare valetudinem intellegunt, si calor summa deseruit, et incertum lumen, nervorumque trepidatio est, si memoria sublabitur caputque versatur. Solitis itaque remediis incipientem causum occupant, et odore gustuque quidquid est quod alienat animos repellitur: aut fomentis contra frigus rigoremque pugnatur: aut si parum medicina profecit, vit averunt turbam et sine teste ceciderunt, proderit morbum suum nosse, et vires eius antequam spatientur opprimere. Videmus quid sit, quod nos maxime concitet. Alium verborum, alium rerum contumeliae movent. hic vult nobilitati suae, hic formae suae parci; ille elegantissimus haberi cupit, ille doctissimus; hic superbiae inpatiens, hic contumaciae; ille servos non putat dignos quibus irascatur: hic intra domum saevus est, foris mitis: ille rogari, invidiam iudicat: hic non rogari contumeliam. Non omnes ab eadem parte feriuntur

Ob haec singula haereses oriuntur, alium spes, alium metus, alium indignatio, alium ebrietas, plurimos libido, ambitioque in novas opiniones sectasque impulit.

§. 3. Haec in Re publica prudens Magistratus advertet, et corriget. Superstitionem in decem tribus unius Ieroboami ambitio induxit, dissidia Pharisaeorum, et Saduccaeorum partim ambitio, partim odia aulica fecerunt, cum malis artibus adrepere potentibus hypocritae coeperunt. Est hoc, semperque fuit haereticorum ingenium, ut ante sceleribus se indignos fidelium consortio, poenis obnoxios redderent, quam errore et pertinacia, cum amissione plebis sese separarent. Quod de Novato scribit Cypr. Ep. 49. in omnes convenit: Nam de Novato nihil inde ad vos fuerat nuntiandum, cum magis per nos vobis debeat. Novatus ostendi, rerum novarum semper cupidus, avaritiae inexplebili rapacitate furibundus, arrogantia et stupore superbi tumoris inflatus, semper isiis Episcopis male cognitus, quasi haereticus semper et perfidus omnium sacerdotum voce damnatus; curiosus semper ut prodat, adhaec adulatur ut fallat, numquam fidelis ut diligat, sax et ignis ad conflanda seditionis incendia, turbo et tempestas ad fidei facienda naufragia, hostis quietis, tranquillitatis adver sarius, pacis inimicus.

Deinde ita describit eius mores, ut iracundiam Hussi, luxuriam Lutheri, crudelitatem Zvinglii, libidines Calvini, et Bezae, secretas Anabaptistarum caedes exprimere videatur. Nec hoc, inquit, quisquam miretur intalibus. Feruntur semper mali suo furore dementes, et postquam scelera fecerint, conscientia ipsa sceleratae mentis agitantur. Nec remanere in Ecclesia Dei possunt, qui Deificam, et Ecclesiasticam disciplinam nec actus sui conversatione, nec morum pace tenuerunt. Spoliati ab illo populi, fraudatae viduae, pecuniae quoque Ecclesiae denegatae, has de illo exigunt poenas, quas in eius furore conspicimus. Pater etiam

eius in vico fame mortuus, et ab eo in morte postmodum nec sepultus. Uteras uxoris calce percussus, et abortione properante in parricidium partus expressus. Et damnare nunc audet sacrific antium manus; cum sit ipse nocentior pedibus, quibus filius qui nascebatur occisus est? Hanc conscientiam criminum iam pridem timebat, propter hoc se non de presbyterio excitari tantum, sed et communicatione prohiberi pro arte tenebat: et urgentibus fratribus imminebat cognitionis dies, quo apud nos causa eius ageretur, nisi persecutio ante venisset. Quam iste voto quodam evadendae, et lucrandae damnationis excipiens, haec omnia commisit et miscuit; ut qui eici de Ecclesia, et excludi habebat; iudicium sacerdotum voluntaria discessione praecederet; quasi evasisse sit poenam, praevenisse sententiam.

Haec talia conveniunt in omnes veteres. Nicolaum Antiochenum libido in haeresin impulit, Cerinthum, Menandrum, Gnosticos, Manichaeos, alia causa non abscidit ab Ecclesia, quam portentosae libidines. De Donatistis, Arianis, Macedonianis, Machometanis nihil est necesse dicere. De Luthero, Oecolampadio, Carolstadio, Zvinglio, Calvino, Memnone, ceterisque, ipsi de se mutuo testantur, ingenio, usu, moribus fuisse corruptissimos. Hoc igitur cominendatum sibi habeat magistratus quod Timotheo Apostolus proponit. 1. Timoth. 1. 18. Hoc praeceptum comimendo tibi fili Timothee, secundum praecedentes in te Prophetias, ut milites in illis bonam militiam, habens fidem et bonam conscientiam, quam quidam repellentes, circa fidem naufragaverunt ex quibus est Hymenaeus, et Alexander, quos tradidi satanae, ut discant non blasphemare.

§. 4. Alterum est, ut magna cura, ac studio in sacram doctrinam inquiratur, doctores idonei constituantur, docere, contionari, catechizare, verbo et exemplo prodesse laborent. Cum enim fides sit ex auditu. Quomodo credent ei quem non audierunt. Rom. 10. 14. Quomodo autem audient sine praedicante? Quomodo vero praedicabunt nisi mittantur? sicut scriptum est: quam speciosi pedes evangelizantium pacem, evangelizantium bona! Sed non omnes oboediunt Euangelio. Isaias enim dicit, Domine, quis credidit auditui nostro? Ergo fides ex auditu: auditus autem per verbum Christi. Sed dico, Numquid non audierunt? Et quidem in omnem terram exivit sonus eorum, et in fines orbis terrae verba eorum.

Neque enim alia causa tot errorum fuit, quam quod doctrina sacra neglegeretur, eruditorum beneficia, sacerdotia, honores homines imperiti, profani, milites occuparent, parvuli vagientes in cunis Episcopabantur, vix nati iam Abbates erant.

§. 5. Tertium est, quod iam supra monui, ut Episcopos et doctores audiant etiam illi, quorum dignitas ut omni imperio superior, ita quoque monitionum impatiens esse consuevit. Laudatissima est illa Gratian. Valent. Theodos. AAA. lex. T. 2. l. Omni innovatione cessante, vetustatem, et canones pristinos Ecclesiasticos, qui usque nunc tenuerunt, etiam per omnes Illyrici provincias servari praecipimus: ut, si quid dubietatis emerserit, id oporteat (non absque scientia viri Reverendissimi sacrosanctae legis antistitis Ecclesiae urbis Constantinopolitanae, quae Romae veteris praerogativa laetatur) conventui sacerdotali sanctoque iudicio reservari.

Optime imperatores illi ex mente, et sententia Constantini magni, qui non ut Dominus Concilio Niceno, sed ut discipulus interfuit. Theodosius Ambrosium obsistentem, atque increpantem non modo pluris quam adulatores purpurae suae secit, sed etiam amavit. Adulatio enim cum apparet, magnates offendit, quia est exprobratio superbiae, sinceritas amatur, quia est fiducia virtutis. Cum enim Episcopis severa Dei lege imperatum sit, ut etiam mortis proposita poena, docere, monere, reprehendere, punire pergant, dubitare nemo debet, quin omnibus imposita sit parendi necessitas, cum illis tam gravis Ecclesiasticae gubernationis provincia iniungatur. Ea vero ratione sublata veritas diu defendi non potest. Aurea monita sunt, sed fortia, et fortibus data a fortissimo marture S. Cypriano Epist. 55. Quod si ita res est frater carissime, ut nequissimorum timeatur audacia, et quod mali iure, atque aequitate non possunt, temeritate ac desperatione perficiant: actum est de Episcopatus vigore, et de Ecclesiae gubernandae sublimi ac divina potestate, nec Christiani ultra aut durare, aut esse iam possumus, si ad hoc ventum est, ut perditorum minas atque insidias pertimescamus. Nam et gentiles, et Iudaei minartur, et haeretici, atque omnes, quorum pectora et mertes diabolus obsedit, venenatam rabiem suam cottidie furiosa voce testantur; non tamen iccirco cedendum est, quia minantur, aut ideo adversarius et inimicus maior est Christo, quia tantum sibi vindicat, et assumit in saeculo. Manere apud nos debet frater carissime fidei robur immobile; et stabilis atque inconcussa virtus concra omnes incursus, atque impetus oblatrantium flictuum, velut petrae obiacentis fortitudine et mole debet obsistere. Nec interest unde Episcopo aut terror aut periculum veniat; qui terroribus et periculis vivit obnoxius, et tamen fit de ipsis terroribus ac periculis gloriosus. Nec enim solas gentilium vel Iudaeorum minas cogitare et spectare debemus, cum videamus, ipsum Dominum a fratribus esse detentum, et ab eo, quem Apostolum ipse delegerat, proditum: inter initia quoque mundi Abel iustum non nisi frater occiderit; et Iacob fugientem per secutus sit frater infestus; et Ioseph puer venierit vendentibus fratribus: in Euangelio etiam legamus, esse praedictum magis domesticos inimicos futuros, et qui prius copulati sacramento unanimitatis suerint, ipsos invicem tradituros. Nihil interest quis tradat, aut saeviat, cum Deus tradi permittat quos disponit coronari. neque enim nobis ignomima est pati a fratribus, quod passus est Christus: nec illis gloria est facere, quod fecerit Iudas.

§. 6. Quartum est, Ut non modo Episcoporum, et doctorum eruditioni, vitaeque integritati recte consulatur, sed opibus etiam, atque auctoritate muniantur. Si enim praesidum, et iudicum dignitas firmanda est, ut legitimae potestatis excellentia controversias civiles dirimant, quanto ampliore maiestate ornandi sunt, qui de rebus caelestibus et aeternis iudicant? Non ignoro multis videri nimias Episcoporum, et Cleri opes, sed ea de re libro de magistratu Ecclesiastico disputabo. Nunc moneo, Rei publicae prodesse plurimum, si magnae sint opes Ecclesiarum. Nam primo si religionis antistites admodum tenui crustula victitent, ad rerum corporearum curas vertuntur, nec modo studiorum occasionem perdunt, sed ne libros quidem idoneos comparare queunt.

Deinde facile non a divitibus modo, et arrogantibus, sed etiam a moderatis contemnuntur, qua causa Romani, apud quos tamen erant

magno in contemptu Deorum cultores, et nonnulli etiam infames, Pontifici maximo cum re dignitatem addiderunt. Certe in veteri lege sacerdotii erat non multo minor, quam regni maiestas, quae etiam tandem cum regno coaluit. Tertio experientia docuit, cum rerum domesticarum sollicitudine tenentur, et circa domus suae mala districti sunt sacerdotes, doctores ipsos doctrinam sacram obiter tractare, et quasi in secundis habere; prima enim illis cura est vivendi, altera docendi. Hinc si Lutheranos, et Calvinianos intueamur, facile videbimus, postquam primi furoris aestus deferbuit, postquam apostatarum, qui Catholicis in Academiiseruditi, scientiam suam in venena verterunt, multitudo defecit, omnia imperitia, impietate, contentionibus plena esse, iamque contemptissimum esse Ministrorum Euangelicorum nomen; nam plerique cum sint patresfamilias, pauperes, fame magis, quam pietate ducuntur, ut populo fabulas venditent, hinc metu et spe in omnem partem flexiles sunt, et quod histriones solent, theatro sese accommodant. Famam suam, et constantiae opinionem vilem habent, dum rei augendae inhiant.

Princeps itaque ut religionis praesules doctoresque habeat constantes, bonae famae, nobiles, potentes, fideles regno, commoda eorum augebit, arces etiam, et iudicia concredet, ut in Imperio, atque aliis regnis fieri cernimus, cum enim paci dediti sint, procul habeant causas tumultuandi, plurimum iuvant causam Rei publicae

§. 7. Quintum est, et solidum adversus novitatem, discordiasque praesidium, ut contentionum ansae, et initia praecidantur, ingeniorum petulantia coerceatur, illi qui disputare, quam vivere gloriosius esse iudicant, mature exterminentur. Callide Hollandiae proceres monebat Britanniae rex, ut in herba Arminianos opprimerent, quod si illi fecissent, contra tantam segetem depugnare opus non fuisset.

Est hoc malum non in populo, sed primoribus, et olim fuit. Cyprianus Epist. 64. De contentione autem et dolo quid me attinet dicere; quando ista vitia non inplebe, sed in nostro numero graviora sunt? Horum autem morborum mater, superbia est, et humanae laudis aviditas, quae etiam hypocrisin saepe generat.

Vera querela magni viri est: Sensi enim saepe dolens et gemens multas infirmorum pertur bationes fieri, per quorundam fratrum contentiosam obstinationem, vel superstitiosam timiditatem, qui in rebus huiusmodi, quae neque scripturae sanctae auctoritate, neque univer salis Ecclesiae traditione, neque vitae corrigendae utilitate, ad certum possunt terminum pervenire, (tantum quia subest qualiscumque ratiocinatio cogitantis, aut quia in sua patria sic ipse consuevit, aut quia ibi vidit, ubi peregrinationem suam quo remotiorem a suis, eo doctiorem factam putat) tam litigiosas excitant quaestiones, ut nisi quod ipsi faciunt, nihil recte estiment.

Hoc contendendi studium cum in Rem publicam, et religionem ingruit, inter familiarissimos summas lites, odiaque concitat, et in contrarium errorem rapit, sic Eutyches oppugnando Nestorium in haeresin impegit.

§. 8. Consulto olim Fredericus Palatinus Elector, cum Academia Heidelbergensis mutatae religionis exotdio in duas factiones Lutheranam, et Calvinianam scinderetur, utrique parti silentium indixit. Consulto Hollandiae proceres inter veteres, et novos Calvinianos concordiam statuere conati sunt, et ne quisquam alium accusaret, damnaretue impietatis, imperarunt; sed ubi utrimque de superstitione agitur, non potest esse stabilis concordia, sicut cum errori contra veritatem libertas eripitur. Initio haereseon emergentium scripturae auctoritatem et prophetandi, seu interpretandi libertatem omnes quasi iure quodam postulabant. Sed libertas illa errorum, multis modis Rem publicam afflixit. Nam omnia semper immutat, et quae mutavit, mox repetit, aut alio vertit. Non ignoravit hoc tyrannus et apostata callidissimus Iulianus, novo enim prorsus genere persecutionis plus damni Ecclesiis intulit, quam saeviendo. Unumquemque enim suo arbitrio vivere, et suo ritu docere permisit, ut licentia augeret dissensiones Christianorum.

Quod si magistratus serio mala emergentia perpendat; facile intelleget, quemadmodum, si furandi, adulterandi, latrocinandi licentia permittatur, omnia mox scelera flagitiaque inundabunt, sic ubi, de Deo sentiendi pro arbitrio, blasphemandi, caerimoniarum impiarum, et rituum fuerit inducta nequitia, liberrime in omnia, et in omnes grassatura, necesse esse concidere Rem publicam.

§. 9. Sextum conservandae religionis praesidium est, prudens Principis, et cuiusvis magistratus secundum leges adhibita vis, et coactio, multaeque ac poenae. Durum videri scio, mentibus liberis iura dare, conscientiasque constringere. Cum suae quisque salutis, aut exitii esse arbiter debeat. Nec ad salutem cogere Deus ipse soleat. Immo multis absurdum id videtur, cum illa legum severitas hypocritas, non verae pietatis cultores efficiat. Tu minis, et metu tormentorum quemquam cogere te posse arbitraris, ut Deum amet? ut quod falsum esse putat, verum iudicet?

Sed tamen non modo ius hoc datum est principi, sed absque officii neglecti scelere, severitatem aliquam omittere nullo modo potest. Consultus hac de re sanctus Augustinus in hunc modum respondit.

Displicet tibi quia traheris ad salutem, cum tam multos nostros ad perniciem traxeris. Quid enim volumus nisi te comprehendi, et praesentari, et servari ne pereas? Quod autem in corpore laesus es, ipse tibi fecisti, qui iumento tibi mox admoto uti voluisti, et te ad terram graviter collisisti. Nam utique alius qui adductus est tecum, collega tuus illaesus venit, quia talia sibi ipse non fecit. Sed neque hoc putas tibi fieri debuisse, quia neminem existimas cogendum esse ad bonum. Attende quid Apostolus dixerit. Qui Episcopatum desiderat, bonum opus concupiscit; et tamen tam multi ut Episcopatum suscipiant, tenentur inviti, perducuntur, includuntur, custodiuntur, patiuntur tanta quae volunt, donec eis adsit voluntas suscipiendi operis boni; quanto magis vos ab errore pernicioso in quo nobis inimici estis, trahendi estis, et deducendi ad veritatem vel cognoscendam vel eligendam, non solum ut honorem salubriter habeatis, sed etiam ne pessime pereatis. Dicis Deum dedisse liberum arbitrium; ideo non debere cogi hominem nec ad bonum. Quare ergo illi, de quibus supra dixi, coguntur ad bonum: Attende ergo quod considerare non vis. Ideo voluntas bona misericorditer impenditur, ut mala voluntas hominis dirigatur. Nam quis nesciat nec damnari hominem, nisi merito malae voluntatis, nec liberari nisi bonam habuerit voluntatem? Non tamen ideo qui diliguntur, malae suae voluntati impune et crudeliter permittendi sunt; sed ubi potestas datur, et a

malo prohibendi, et ad bonum cogendi. Nam si voluntas mala semper suae permittenda est libertati, quare Israelitae recusantes et murmurantes tam duris flagellis a malo prohibebantur, et ad terram promissionis compellebantur? si voluntas mala suae permittenda est libertati, quare Paulus non est permissus ubi pessima voluntate qua persequebatur Ecclesiam, sed prostratus est ut excaecaretur, et excaecatus est ut mutaretur, mutatus ut mitteretur, missus ut qualia fecerat in errore, talia pro veritate pateretur? Si voluntas mala semper suae permittenda est libertati, quare monetur pater in scripturis sanctis, filium durum non solum verbis corripere, sed etiam latera eius tundere, ut ad bonam disciplinam coactus et domitus dirigatur? Unde idem dicit: Tu quidem percutis eum virga, animam autem eius liberas a morte. Si mala voluntas semper suae permittenda est libertati, quare corripiuntur neglegentes pastores, et dicitur eis: Errantem ovem non revocastis, perditam non requisistis? Et vos oves Christi estis, characterem Dominicum portatis in sacramento quod accepistis, sed erratis et peritis.

Non ideo nobis displiceamus, quia revocamus errantes, et quaerimus perditos. Melius enim facimus voluntatem Domini monentis, ut vos ad eius ovile redire cogamus, quam consentiamus voluntati ovium errantium ut perire vos permittamus. Noli ergo iam dicere, quod te assidue audio dicere: sic nolo errare, sic volo perire. Melius enim nos hoc omnino non permittimus, quantum possumus. Modo quod te in puteum ut morereris misisti, utique libera voluntate fecisti. Sed quam crudeles essent servi Dei, si huic malae tuae voluntatite permitterent, et non te de illa morte liberarent? Quis eos non merito culparet? quis non impios recte iudicaret? Et tame tu te volens in aquam misisti ut morereris; illi te noletem de aqua levaverunt, ne morereris. Tu fecisti secundum voluntatem tuam, sed in perniciem tuam; illi contra voluntate tuam, sed propter salutem tuam. Si ergo salus ista corporalis sic custodienda est, ut etiam in nolentibus ab eis qui eos diligunt servetur, quanto magis illa spiritalis in cuius desertione mors aeterna metuitur?

§. 10. Septimum est id quod olim usitatum fuit, librorum pestilentium prohibitio, quae nostris quidem sectariis initio iniusta visa est, sed modo illi ipsi eadem lege utuntur, nec modo Calvinianorum, sed suorum etiam vetant, querelae Illyrici, atque aliorum sunt: Wittembergensibus, et Lipsensibus proela patere, ceteris occludi. Qua de re cuni doctissimus noster Iacobus Gretserus accuratissime scripserit, ad cum remitto lectorem.

CAPUT XVIII. Modus reducendae verae religionis.

§. 1. PLeraque quae de conservatione veritatis, et religionis dicta sunt, etiam ad errantes in viam reducendos valent. Viris tamen Politicis aliter, atque aliter tractanda sunt. Difficulter invenitur veritas, sed multo difficilius persuadetur erranti. Principis tamen officium est, etiam in hoc incumbere, ut pravae opiniones tollantur e medio, Deo honor suus restituatur, animarum pereuntium saluti consulatur.

§. 2. Prima quidem ratio, quod in fidibus faciunt musici, ut paulatim ad concentum reducant, et in morbis medici, qui humores noxios particulatim, et per intervalla subducunt, ita quoque in Re publica faciendum, quae errorum, et superstitionum aegritudine laborat. Non probo tardos, et inefficaces languidorum processus, cum saepe a conatu desistitur, omnia quae adhiberi possunt, tentanda suadeo; sed lento, firmoque gradu, ne praecipitetur. Lenia imperia, et monitiones hic plurimum praesunt.

§. 3. Secunda. Nihil principum Europae, si modo velit, difficile fuerit, animos hominum revocare ad pristinos maiorum nostrorum ritus, id quod olim fieri numquam posse putabatur, iam enim veterem religionem plerique amare incipiunt, nec ullis ministrorum caluniis induci possunt, quo minus multi in singulos annos ad unitatem Catholicam redeant:

quod ardentissime concupiverunt, iam fastidiunt; aut etiam oderunt. Fatalis est illa vulgi levitas nova mirari, vetera contemnere. Cum igitur in cursu haeresis erat, nulla vi sisti aut sufflaminari potuit, postea languidior incessit, et in se divisa, ac collisa impetum amisit, postremo retro reversa est. Multae Germaniae provinciae plures passae religiones, iam nullam retinent in dominorum voluntatem intentae. Causa huius rei, ut dixi, Levitas est, et ignoratio veri. Altera ratio est, quod haereseon, et haereticorum nequitiam diu ignorare nequeunt, quodque in singulos paene annos mutari omnia experiuntur. Sponte in diversa abeunt ut diu stare non possint. Quemadmodum si caecorum turbam e carcere emittas, facilius est, ut nullus, quam ut omnes ad metam pertingant, hoc argumento si prudenter magistratus utatur, sponte in viam duci sese sinent, tot avia pertaesi, tot sceleratorum apostatarum fraudes experti.

§. 4. Hac igitur lenitate agendum est, nisi forte eae haereses sint, quae moram non patiuntur, ut sunt Muncerianorum, atque Anabaptistarumt, eorumque qui in magistratum insurgunt. Illae enim ut morbi acuti medicinae lentae locum, et tempus negant, ideo celeri et periculoso remedio opprimendae sunt.

§. 5. Tertio, Haeresiarchae et doctores errorum Re publica pellendi sunt. Una quidem vice, si commode fieri queat: sin minus, sensim et patlatim; Non opus est hac quidem in re probatione; nam turbulentis et vertiginosis AEolis abactis, mare quod imo fundo exciverunt, sponte conquiescet. Et error cui patrocinium deerit, sine pugna concidet. Numquam itaque satis laudati sunt imperatores, qui Arium, Nestorium, Vigilantium alios exilio multarunt, exsecrandi vero Vandali; qui collectos in Africa sacerdotes, et Episcopos equis obtriverunt, aut in deserta loca deportarunt. Multae rationes sunt religionis temeratores exigendi, quamvis favente populo venena sua spargant, sed faciet id magistratus legitime, et iuste, nec calumniam ullam inferri sinet. Tres potentes Germaniae principes religionis Lutheranae in Calvinianam, seu ut ipsi vocant, reformatam, commutationem fecerunt. Palatinus Elector, Hassiae Landgravius, et Marchio Brandeburgicus, etiam Elector, et quamvis omnes paene subditi Zvinglianismum odissent, sine ullo tumultu, (nisi quod Berlinum irasci praesumpsit) tralationem illam persecerunt.

§. 6. His in commutationibus, haec fere observavi ex historia mutatae in Palatinatu religionis, ex actis Marpurgensibus, et edicto Brandeburgico. Primo quidem mutandae religionis, et exstirpandi Lutheranismi propositum celaverunt, non quidem ut prudentiores ignorarent, sed ne populus commoveretur. Secundo, Arte Zvinglianorum quidam subornati sunt, qui reformatae religionis

exercitium peterent, idque multis, et mollibus verbis, ne princeps sua sponte in odiosam novitatem propensus videretur, sed subditorum conscientiis indulgere, libertatem amare, ac fovere. Laudari enim vulgo solet facilitas principis, cum in illis etiam, quae negare melius erat, se exorabilem praebet. Tertio, Templum illis unum, alterumue petebatur, ne hoc quidem durum populo videbatur, plura retenturo, nec de illis nimium sollicito. Quarto, Hic tamen sese Lutheranorum opposuit Zelotypia, cum templo enim reditus, pastumque detrahi sentiebant, nec ignorabat hoc sagax politicorum providentia, itaque colloquium, et pacificationem machinantur, in aula convenitur, in consilio principis disceptatur, notarius et testes negantur. Hoc nullo modo probandum est, sed si colloquium instituendum est, sua utrique partilibertas, et commoda relinquenda sunt. Qui enim alterius potentia pressi loco deteriore fuerunt victores censentur, ut in Hollandia Armeniani, cum illos quos principis favor tutabatur, si causae fiderent, pari iure, armisque decertare oporteret. Quinto, Decretum editum est, de non calumniando, non contendendo, non praedamnando alios, de pace et concordia fovenda. Hoc principum edictum ad institutam religionis mutationem efficax fuit. Sic enim efficiebatur, ne contradicere Calvinistis, Zvinglianis, Sacramentariis quisquam, immo ne nominare quidem auderet. Multum autem profecit error, cum id obtinuit, ne detegatur. Nec tamen ne tum quidem populus quisquam movit, cum alioqui moderatiores eristicas, et contumeliosas contiones multi detestentur; hanc igitur ob causam princeps non ut haereseon fautor proscindebatur, sed ut pacis amator laudabatur, praesertim cum thesin et anthithesin doceri permitteret. Sexto, Disputatio Academica instituta est praeside Calviniano, qui deinceps etiam ordinarius professor constitutus est. Septimo, Ne his quidem omnibus hoc actum esse videbatur, ut Lutheranismo Zvinglianismus succederet, sed ut pax constitueretur, nihil enim tum aliud postulabatur, quam ut Lutherani retentis et dignitatibus et fructibus cum reformatis in consistorio simul considere, et deliberare de rebus Ecclesiasticis vellent, hoc cum recusarent, quasi superbi, contumaces, inobedientes magistratui accusabantur, et meruisse videbantur dimissionem; quia collegas aspernabantur, et pacem.

Haec omnia hactenus ita transacta sunt, ut experirentur quid ferre posset populus, si enim tumultus oriretur, si contutores qui cum Ioanne Casimiro instituti erant eo fine, ne religionem ille mutaret, sese moverent, speciosa horum actorum erat excusatio. Octavo, cum populus Heidelbergensis pro retinendis contionatoribus Lutheranis supplicaret, res silentio transacta, atque interim hoc actum, ut contionatores illi velut nimium pervicaces, et cerebrosi traducerentur, facile itaque petitione sua plebs destitit, et si illi qui aderant displicerent, saltem alios moderatiores, et paci idoneos poscebat. Credebant enim hominum esse offensam, non Lutheranismi odium; sperabant itaque, et cum spes esset precibus obtineri posse credendi libertatem, a vi abstinebant, donec postremo curam Lutheranismi, ac spem deposuerunt. Nono, cum iam tuta omnia viderent, domo Parochiali excedere iussi sunt Lutherani, omnia templa data Calvinianis, nec queri ausi sunt, qui in exilium pellebantur, sed ad curas domesticas versi, posthumam et honorariam mercedem, immunitatem a vectigalibus, similiaque poscebant, effuse ridentibus Calvinianis rem tam magnae molis ad tam humiles, et abiectas preces devenisse. Decimo, Cum auditores Academici Lutherani essent, cum illis quoque varia arte tractatum est, stipendiariis, seu alumnis Electoralibus est oblatus Calvinismus, aut repraesentata dimissio, pro Catechismo Lutherani Zvinglianus obtrusus omnibus, ita brevi momento maxima conversio, quasi fine motu contigit; nam praedicantes rurales facile cum principe opiniones mutabant. Undecimo, In Hassiaca mutatione hoc etiam notavi, quod cum Lutherani tam Academici professores, quam Contionatores officiis et honoribus cedere recusarent; mirari se princeps dixit, cum nondum eo suscepisset, et in possessionem misisset, morte enim defuncti principis eorum quoque loca vacua facta, et iura in sua esse potestate. Duodecimo. Lente etiam et particulatim processum est in Hassia, neque Calvinismus totus proferebatur, sed quaedam ut videbatur exigua pars, nempe, redintegratio praeceptorum decalogi, fractio panis. Itaque licet initio Marpurgenses ad contiones Lutheranorum quos discessuros audierant, solliciti accurrerent; cenam caperent, nihil tamen postea moverunt, sed paulatim ad Calvinismum migrant, multo facilius, si alio vocentur, obtemperaturi, nempe in Armenianismum, aliamve sectam. Tertiodecimo, Consecutae sunt scriptiones utrimque, sed praevalverunt, quarum favor ab aula erat. Plurimum autem profuit, cognita Lutheranorum ministrorum in moribus nequitia, quocirca quosdam magna contumelia sub patibulo exautorarunt.

§. 7. Quarta ratio est, quam video olim usurpatam, et nunc quoque vigere, nempe ut qui verae religioni adversi sunt, honoribus dignitatibus, et muneribus publicis arceantur. Neque iniquum est, eum qui Rei publicae incolumitati obstat, a Re publica honores, et opes non adipisci. Magnorum rei criminum honoribus arcentur, cur blasphemi, et contemptores veritatis admittantur?

Theodosius ita sanxit: et ante eum tres Constantini magni filii, omnia privilegia quae religionis contemplatione data sunt ademerunt haereticis, de haeret. l. Privilegia. Fredericus non haereticos modo, sed receptatores, fautoresque damnat, et nisi intra annum satisfecerint, infames esse iubet. Nec ad publica officia seu consilia, vel ad eligendum aliquos iubet adhiberi, adiungit alias poenas quae supra in constitutione notatae sunt. Multa sunt huius consilii emolumenta; nam si in dignitate sunt adversarii religionis, multa habebunt, quibus se principi opponunt, subditos inscio principe divexent; nemo enim cum diversam a suo principe religionem tuetur, ita illi fidelis est, sicut aliis, quibuscum consentit. Deinde subditi lentius ad veritatem veniunt cum perfidiam suam in consortibus errorum suorum honoratam cernunt. Tertio, sola vera, et Catholica fides persecutione crescit; quia sola spe bonorum futurorum nititur, superstitiones, nisi forte primo impetu, detrahendis commodis minuuntur acevanescunt. Quanti res illa momenti sit, intellexere quidam Germaniae principes ultimis comitiis Ratisbonae institutis: petunt enim ut Caesar aulicos consiliarios pari numero ex diversa religione legat, cum tamen ipsi Catholicis non utantur, immo nec Lutherani Calvinistis, nec hi Lutheranis.

§. 8. Quinta ratio est, ut cum tota aliqua haeresis exstirpanda est, idque moderate, et ratione agendum, non mero imperio, carpantur primum illa, quae in vulgus male audiunt, quaeque absursurditatem primo aspectu etiam rudibus ostendunt. Exemplo sunt Calviniani, qui ut facile auctoritatem Lutheranorum attererent, nomen Lutheri saepe cum veneratione usurpabant, eos autem Lutheranos quos contra agebant omnes Flaccianos appellabant, Flacci vero inter Lutheranos secta praecipue erat stoliditatis et amentiae. Sic Pareus, qui omnes Lutheranos unam habere cervicem exoptat, contra Ubiquitarios violentos veritatis hostes agere se profitetur. Ultraiectenses cum rigidum Calvinismum exstirpare Synodo sua conarentur, quod caput eius erat impietatis edicto, vetuerut; caverent omnes ne ea docerent, ex quibus Deus auctor peccati haberi posset. Magistratus ergo orthodoxus cum postliminio reducere pietatem pristinam volet, sententiarum manifesta flagitia, in quibus maior est etiam impudentium verecudia primum carpenda curabit, multa enim tegunt, multa verbis adumbrant, quibus si rem spectes, nulla est venia, haec protrahenda sunt in lucem, ut odio digno profligentur. Sic enim auctoritas detrahetur falsis doctoribus, manifesto in crimine deprehensis. Tales enim superstitiones ostendisse, confutasse est.

§. 9. Sexta ratio reducendae pietatis, et abolendi erroris est; In rem suam vertere lites errantium. Quis enim non facile Puritanos in Anglia redigat in ordinem, si Episcoporum approbationem ab illis extorqueat, aut eosdem Puritanos ex Belgio, si mitioribus in controversia fervente adhaereat? Varietas enim credendi facit eos, qui certe sibi videbantur, ancipites, ita cum ad unam partem disceptantium consensus principis accedit; alteram facile evertit, et integram obnoxiam efficit. Exemplum magnum est Apostolus, qui in consilio quod ex diversis sectis constabat, unius sententiam veram approbando calculum absolutionis meruit. Effecitque, ut sua dissensione impediti contra veritatem conspirare non possent. Hoc principi Orthodoxo praecipue suaserim, nam haud minus commode errantium dissidiis, quam recte credentium concordia ad exstirpandos errores utetur. Quandoquidem etiam in proeliis imperatori non modo rei militaris peritia, et robur, sed crebro etiam hostium incuria, vel lapsus, rei gerendae optatissimas occasiones obtulerunt. Modo in specula sit, ut momenta videat, et morbis non modo convenientem, sed opportunam etiam faciat medicinam. Diaeta multos curat, olim cum rigidus Calvinismus tentaretur a Lutheranis in ipso aestu paroxysmi malum exasperatum est, multumque damni attulit subita coercitio; nunc sponte de rigore durissimam partem Arminiani remiserunt, et Calvinianos impios iudicant, atque in ipsa Academia persequuntur, in aliis oppidis exsulare cogunt, plura et atrociora ausuri, ni partis adversae vires pertimescerent. Profecto si Mauritii solius generosa vis pro mollibus staret, Contraremonstrantium rigor emollesceret, aut frangeretur.

§. 10. Septima ratio est, si coitiones clandestinae, publicaeque prohibeantur; ita Arcadius Gainae templum pro Arriana perfidia denegavit; sic Leo et Anthemius imperatores Paganis interdixerunt ne ad impia sacra convenirent. c. t. 11. Nemo ea, quae saepius Paganae superstitionis hominibus interdicta sunt, audeat pertentare, sciens, quod crimen publicum committit, qui haec ausus fuerit perpetrare. In tantum autem huiusmodi facinora volumus esse resecanda, ut etiam si in alieno praedio, vel domo aliquid tale perpetretur, scientibus videlicet Dominis, praedium quidem vel domus sanctissimis iuribus aerarii addicentur: Domini veropro hoc solo, quod scientes consenserint, sua loca talibus contaminari sceleribus, siquidem dignitate vel militia quadam decorantur, amissione militiae vel dignitatis, nec non rerum suarum proscriptione plectetur: privatae vero condicionis vel plebeiae constituti: post cruciatus corporis, operibus metallorum, aut perpetuo deputabuntur exilio. Et ante hunc Valent. et Marcianus. Nemo venerandi adorandique animo delubra, quae olim iam clausa sunt, reseret. Absit a saeculo nostro infandis exsecrandisque simulacris honorem pristinum reddi, redimiri sertis templorum impios postes, profanos aris accendi ignes, adoleri in iisdem tura, victimas caedi, pateris vina libari, et religionis loco existimari sacrilegium.

§. 11. Octava ratio est, severitate legum, et poenis contumaces ad officium adducere. Religionum violatarum aliubi, atque aliubi diversa poena est, sed ubique aliqua. Merito ac iure: Nam quod in divinam religionem committitur, in omnium fertur iniuriam, quod omnibus nocet, Rei publicae periculo nocet, ideoque a Re publica repelli debet. Quando autem periculose ista docentur, apud eos, quos conscientia quietos esse non sinit, malo toto de eo genere magnum Ecclesiae doctorem citare ac proponere. Primo eo modo multos esse correctos docet, Ep. 50. Hoc enim contigit Donatistis, quod accusatoribus S. Danielis. Sicut enim in illos leones, sic in istos conversae sunt leges, quibus innocentem opprimere voluerunt, nisi quod propter misericordiam Christi, magis pro eis sunt leges istae, quae illis videntur adversae: quoniam multi per illas correcti sunt: et cottidie corriguntur; et se esse correctos, atque ab illa furiosa pernicie liberatos gratias agunt. Et qui oderant, diligunt, molestasque sibi fuisse saluberrimas leges, quantum de insania detestabantur, tantum recepta sanitate gratulantur, et in residuos, cum quibus fuerant perituri, iam simili dilectione nobiscum, ut pariter instemus ne illi pereant, excitantur. Molestus est enim et medicus furenti phrenetico, et pater indisciplinato filio, ille ligando, iste caedendo, sed ambo diligedo. Si autem illos neglegant, et perire permittant, ista potius mansuetudo falsa crudelis est. Si enim equus et mulus, quibus non est intellectus, morsibus et calcibus resistunt hominibus, a quibus eorum curanda vulnera contrectantur, et cum inter dentes eorum et calces saepe homines periclitentur, et aliquando vexentur, non tamen eos deserunt, donec per dolores et molestias medicinales revocent ad salutem: quanto magis homo ab homine, et frater a fratre, ne in aeternum pereat, non est deserendus, qui correctus intellegere potest quantum sibi praestabatur beneficium, quando se persecutionem perpeti querebatur.

Verum hic lex illa valeat, ut coerceat diligendo, non saeviendo, castiget ut corrigat, non ulciscatur, ut evertat.

Deinde pergit: Cur ergo non cogeret Ecclesia perditos filios ut redirent, si perditi filii coegerunt alios ut perirent? Quamvis etiam illos quos non coegerunt, sed tantummodo seduxerunt, si per terribiles, sed salubres leges in eius gremio revocentur, blandius pia mater amplectitur, et de illis multo amplius, quam de his quos numquam perdiderat, gratulatur. An non pertinet ad diligentiam pastoralem, etiam illas oves quae non violenter ereptae, sed blande leniterque seductae, a grege aberraverint, et ab alienis caeperint possideri, inventas ad ovile Dominicum, si resistere voluerint, flagellorum terroribus, vel etiam doloribus revocare?

§. 12. Haec Augustinus, qui tamen alias in ea sententia fuit, non esse petendum ab imperatoribus, ut haeresin Donatistarum iuberent omnino non esse. Sed postea mutavit; nam mentibus pravis, frigidis, duris necessariam putabat medicinalem molestiam. Hinc, inquit, ergo factum est, ut imperator religiosus et pius perlatis in notitiam suam talibus causis, mallet piissimis legibus illius impietatis errorem omnino corrigere, et eos qui contra Christum Christi signa portarent ad unitatem Catholicam terrendo et coercendo redigere, quam saeviendi tantummodo auferre licentiam, et errandi ac pereundi relinquere. Iam vero cum ipsae leges venissent in Africam, praecipue illi qui quaerebant occasionem, aut saevitiam furentium metuebant, aut suos verecundabantur offendere, ad Ecclesiam continuo transierunt; multi etiam qui sola illic a paretibus tradita consuetudine tenebantur, qualem vero causam ipsa haeresis haberet, numquam antea cogitaverant, numquam quaerere et considerare voluerant; mox ubi coeperunt advertere, et nihil in ea dignum invenire propter quod tanta damna paterentur, sine ulla difficultate Catholici facti sunt. Docuit enim illos sollicitudo, quos neglegentes securitas fecerat. Istorum autem omnium praecedentium aut horitatem et persuasionem secuti sunt multi, qui minus idonei erant per se ipsos intellegere: quid distaret inter Donatistarum errorem, et Catholicam veritatem: ita cum magna agmina populorum vera mater in sinum gaudens reciperet, remanserunt turbae durae, et in illa peste infelici animositate sistentes. Ex his quoque plurimi simulando communicaverunt, alii paucitate latuerunt. Sed illi qui simulabant paulatim assuescendo, et praedicationem veritatis audiendo, maxime post collationem et disputationem, quae inter nos, et Episcopos eorum apud Carthaginem fuit, ex magna parte correcti sunt. In quibusdam vero locis ubi pertinacior et impacacior praevaluit multitudo, cui resistere non poterant pauciores, quorumer at melior de communione sententia, aut turbae aut horitati paucorum potentiorum subditae in malam partem obtemperarunt, aliquanto diutius laboratum est.

Idem contra litteras Petiliani. Petilianus dixit: Quod si cogi per legem aliquem vel ad bona licuisset, vos ipsi miseri, a nobis ad fidem purissimam cogi debuistis. Sed absit, absit a nostra conscientia, ut ad nostram fidem aliquem compellamus. AU G. respondit: Ad fidem quidem nullus est cogendus invitus, sed per severitatem, immo et per misericordiam Dei tribulationum flagellis solet perfidia castigari. Numquid quia mores optimi libertate voluntatis eliguntur, ideo mores pessimi non legis integritate puniuntur? Sed tamen male vivendi ultrix disciplina praepostera est, nisi cum praecedens bene vivendi doctrina contenitur. Si quae igitur adversus vos leges constitutae sunt, non eis benefacere cogimini, sed male facere prohibemini, nam benefacere nemo potest nisi elegerit, nisi amaverit, quod estin libera voluntate: timor aute poenarum et si nondum habet delectationem bonae conscietiae, saltem intra claustra cogitationis coercet malam cupiditatem. Qui tame adversas leges constituerunt quibus vestra comprimatur audacia, nonne hi de quibus dicit Apostolus. Quia non sine causa gladium portant, ministri enim Dei sunt, vindices in iram ei qui male agit?

§. 13. Quid igitur in omnes iure, et lege aget princeps, et ad fidem coget? Non in omnes, sed tamen pro omnibus aget. Si pauci sint, si sine motu fieri potest iubeat non esse haereses, magos, idololatras? sed sensim vigor legum exseratur, nisi ubi contagionis periculum est. Qui perniciosi sunt removeantur, ceteram turbam principis auctoritas ducet. Multos verecundia, multos timor retinet, plerosque vero vana securitas quasi melius aliquid non appareat, quod sequantur. Intra paucos annos in Francia supra centum milia ad veritatem conversi sunt, in Germania plures. Nullus principum Germaniae qui ad Catholicos adducere suos conatus est, vim expertus est legibus suis contrariam. Belgae dumtaxat rebellarunt, sed nec erat sola causa religio, nec praetexebatur, privilegia, et libertas obtendebatur, et invisum semper populis cultis exterae nationis imperium, decimarum exactio populum ad seditionem concitavit.

§. 14. Manet tamen politicorum aliter sentientium decretum. Non esse cogendos; nam sic et impii manent, et simulationem adiungunt impietati, germinantque scelus. Sic purpurae cultores, non Dei effeceris. Sed errant illi, et Rei publicae paci, non tantum religioni obsistunt. Primo enim ne mala faciant, ne sacrificiis idololatricis daemonem colant, ne templa vastent, sacra irrideant, Deum sceleribus suis inscribant, veritatem oppugnent, salutari lege imperatur; quamvis enim inviti pareant, melius est tamen coactos sola mente simul et opere in flagitia ferri. Quemadmodum etiam saecularium legum formido multos animo iam et voluntate reos, ab audendo, et potiendo deterret.

§. 15. Nec a malis tantum abduci, sed in virtutisetiam scholam, sacrariumque inducere lex assolet. Honesta enim et pia iubet, prohibetque contraria. Pia inquam iubet, et pie facere, non simulate, hypocrisin suae quisque nequitiae imputet. Honorare magistratum contumaces etiam iubentur, quia recte praecipitur, nec ideo honesta imperare lex non debet, quia honesta facta simulator animus vitiat, sed monere ut sponte, quod officium requirit, efficiant. Plerumque tamen cum ad honesta impelluntur sensim ea etiam honesto peragunt, et animos ad virtutem applicant, cum manus opere admoveri necesse est: Quod si nonnullorum durities resistit, consuetudine tamen emollitur, aetas vero tenera, nondum imbuta malis recens impietate imbuitur, in senectam boni odoris suavitatem deductura; memini sane pueros multis parentibus erroris deponendi fuisse auctores, qui cum adolescunt; et posita praetexta tribum aut curiam ingrediuntur, optimos cives Rei publicae se praestant. Quod nunc multa milia in Germania praesertim Bavaria, Stiria, Carinthia, Belgio facere videmus. Itaque et reformatio quae provectos non adiuvat, aetatem puerilem tamen Catholicam exhibet.

§. 16. Nona ratio est, atque inter omnes paene efficacissima, ut Rei publicae praesides vitae integritatem, morumque puritatem colant. Initio dixi de moribus omnium; nunc peculiariter moneo reformationem tardam, difficilemque fore, nisi Praelati, doctoresque insigni non modo innocentia, sed fama etiam innocentiae toti Rei publicae praeluceant, Cum enim adeo maligna res sit, et calumniosa superstitio, ut de sanctissimorum virtute, atque existimatione detrahat, inculpatissimos etiam Athanasios fictis criminibus per ora hominum traducat, emptis testium periuriis ad tribunalia trahat, quasi in alieno crimine sat causae sit, cur haereses non deserantur, quis dubitet quando publica sunt sacerdotum scelera, magno detrimento religionis tolerari? Clericorum, Clericorum, inquam Clericorum; sed malorum vita turpis haereses fecit, auxit, conservat. Frequenter cum haereticis, aut cum illis qui credunt haereticis in disputationem veni, post argumentae quae minimo labore solvuntur, et retorquentur,

in accusationem Clericorum vertuntur, eaque proferunt, quae nec negari, nec defendi possunt. Quid igitur hac in re faciet Res publica? Primo adlaborabit, ut Episcopi et praelati casti, liberales, sobrii, fortes, zelatores legis divinae eligantur, qui mores reforment, ipsi quidquid possunt principes potestatis adiungant, nec difficile remedium; ebriosus, aut concubinarius est Canonicus; aut Parochus accusator opponatur, eius dignitatis et praebendae candidatus accedat alius, convictus deponatur, et Episcopatum eius accipiat alter. Si inter se dissimulent praelati, nec corrigant suorum vitia, liberam reformandi potestatem regibus, et principibus Christi Vicarius concedat, quod nuper magno provinciae bono serenissimo cuidam principi commisit. Verum quia ea de re li. 2. c. 9. de pace Germaniae satis egi, et hic locus requirit eadem, malo illa huc transferre, quam aliis verbis hic recensere.

§. 17. Primo loco, ut rem summe necessariam, sine qua pax nulla umquam constituetur, constituta non perdurabit, Ecclesiasticae disciplinae, ubi ea elanguit, restitutionem, ubi viget, conservationem pono, haereseon, et persecutionum veterum, et recentium fere causa fuit Christiani Cleri, et populi dissolutio. Antiquum Ecclesiae vulnus, sed quod nimium renovatur, ut numquam in toto orbe inveterascat, numquam perfecte sanabitur. Dominus, inquit S. Cyprian. probari familiam suam voluit, cum scilicet persecutionem permisit; (loquitur vero de ea, quae sub Decio fuit, quam 38. annorum pax in Africa praecessit.) Et quia traditam nobis divinitus disciplinam pax longa corruperat, iacentem fidem, et paene dixerim dormientem censura caelestis erexit; cumque nos peccatis nostris pati amplius mereremur, clementissimus Dominus sic cuncta moderatus est, ut hoc omne quod gestum est, exploratio potius, quam persecutio videretur. Studebant augendo patrimonio singuli, et obliti quid credetes, aut sub Apostolis antefecissent, aut semper facere deberent, insatiabili cupiditatis ardore ampliandis facultatibus inhiabant. Non in sacerdotibus religio devota, non in ministris fides integra, non in operibus misericordia, non in moribus disciplina. Corrupta barba in viris, in feminis forma fucata. Adulterati post Dei manus oculi, capilli mendacio tolerati. Ad decipienda corda simplicium, callidae fraudes, circumveniendis fratribus subdolae voluntates. Iungere cum insidelibus vinculum matrimonii, prostituere gentilibus membra Christi. Non iurare tantum temere, sed adhuc etiam periurare, praepositos superbo tumore contemnere, venenato sibi ore maledicere, odiis pertinacibus invicem sibi dissidere. Episcopi plurimi; quos et hortamento esse oportet ceteris, et exemplo, divina procuratione contempta, procuratores rerum saeularium fieri, derelicta cathedra, plebe desertae, per alienas provincias aberrantes, negotiationis quaestuosae nundinas aucupari. Esurientibus in Ecclesia fratribus non subvenire, habere argentum largiter velle, fundos insidiosis fraudibus rapere, usuris multiplicantibus fenus augere. Haec S. Martyr tractatu de lapsis, aetate Martyrum. Nostris malis graviores causae fuerunt, maior disciplinae iactura, grandior vitiorum dominatio, quae tandem in rebellionem ac haeresim desierunt. Nec mirum. sine disciplinae cura non modo pax religionis teneri non potest, sed ne religio quidem ipsa. Disciplina custos spei, retinaculum fidei, dux itineris salutaris, fomes ac nutrimentum bonae indolis, magistra virtutis, facit in Christo manere semper, ac iugiter Deo vivere, ad promissa caelestia, et divina praemia pervenire. Cyprianus de disciplina et habit. virg. Nihil hoc tempore plerisque magis obstat, quo minus ad veterem religionem redeant, quam quorundam in ea male viventium exempla. Vulgus enim de vita doctrinam aestimat, quem mancipatum divitiis, ardentem libidinibus, fastu turgentem conspexerit, ab eo doctrinam largitatis, pudicitiae, modestiae, se discere recte posse non credit. Miraris non converti errantes? miraris sine fructu te laborare? de fide tua dubitant, quia in animo latet, vitia tua sunt in propatulo, plus illa valent ad odium, quam incerta fides ad dilectionem. Cibum verbi Dei promittis esurientibus. Sed manu impura, ac purulenta dum porrigis, suspectum reddis et facis inimicos blasphemare nomen Domini. Est vero peccatum tuum grande nimis coram Domino, quia retrahis homines a sacrificio Domini, non a sacrificio arietum et vitulorum, sed a sacrificio orationum, fidei, pietatis. Avertuntur a Deo, cuius ministrum vident tot vitiis inquinatum. Nulla re magis crescunt haereses, quam clericorum vitiis, laicorum peccatis, qui vitiis suis prolem ita inficiunt, ut pietati numquam assuescat; testantur id ipsi haeretici, qui scripturis, et rationibus convicti, in accusationem curiae Romanae, totiusque status Ecclesiastici vertuntur, quibus alio loco respondebo, neque enim magis excusabiles illi sunt, quam filii Israel, qui sceleribus Ophni, et Phinees retracti a sacrificio Domini colebant Baalim, et Astharoth. Nunc illos moneo, qui cum de Ecclesia vivant, de Christi patrimonio incrassati sint, de stipendio ducis nostri larga, donativa accipiant, sua ignavia, inscitia, ebrietate, turpitudine, castrasua hostibus produnt, de animarum pereuntium exitio nihil solliciti, pacem Ecclesiae in opulentia, et quiete praebendarum collocantes. O Deus bone, si expedit ei, qui scandalizaverit unum de pusillis istis, qui in te credunt, ut mola asinaria suspendatur ex collo eius, et demergatur in profundum maris, qui montes poterunt sufficere aut saxa tot cervicibus alliganda? toties mergendis illis qui non modo pusillos, sed mundum universum scandalizant; magnos et parvos, pusillos qui in te credunt, magnos ut credere desinant, incredulos ne ad fidem veniant. Omnibus Christianis dictum est, sitis sine querela, et simplices filii Dei, sine reprehensione in medio nationis pravae, et perversae, inter quos lucetis, sicut luminaria in mundo verbum vitae continentes ad gloriam meam in die Christi. Philip. 2. 15. Episcopis vero et praelatis dicitur Exemplum esto fidelium in verbo, et in conversatione, in caritate, in fide, in castitate. 1. Tim. 4. 2. Et. In omnibus praebe te ipsum exemplum bonorum operum, in doctrina, in integritate, in gravitate; verbum sanum, irreprehensibile: Tit. 2. 7. Et quare? causam addit: ut is qui ex adverso est, vereatur nihil habens malum dicere de nobis. Non verbo solo, sed exemplo vel maxime Apostoli orbem converterunt, exemplis iterum ad infidelitatem itur, dum enim conscientiam abnegant, fidei naufragium faciunt. Quia enim in conspectu populi male vivunt, quantum in ipsis est, eos a quibus cognoscuntur, occidunt. Omnis, qui male vivit in conspectu eorum quibus praepositus est, quantum in ipso est, occidit.

Quid igitur? an illis in partibus ubi Ecclesiae disciplina neglegitur perpetuum bellum praedicas? Aut bellum, aut servitutem, aut interitum. Si enim mores emendentur, abusus tollantur, scandala removeantur, perbreve bellum victoria excipiet solida, si peccatis Deus amplius irritabitur, errantes, in haeresi firmabuntur, haesitantes, et dubii plane avertentur, excutiet licentiam ac lasciviam, ut multis iam locis fecit, Deus. Si Episcopi

ac praelati impares sunt quorundam vitiis, fortiorem Deus Zelotes mittet ultorem, quo impium simul tollet, et impietatem eius. Sic Asiam, AEgyptum, Graeciam Turcae occuparunt, dum nec Clerus paret Episcopis, et Episcopi a summo pastore defecerunt, dum mores barbarorum nequitiam superabant. Ita fere comparatum videmus, ut cum ad summum vitia ascenderint, omnia pariter ruant, ad summum autem ascendisse credenda sunt, si publica lege, vel consuetudine, et approbatione committuntur, si vim omnem vigoremque legum, si auctoritatem Magistratus elidant. Emoritur quod sanari non potest. Peribit in Europa religio, nisi sanctitati religionis morum integritas consentanea sit. Quid igitur reformandum censes? dicet mihi quispiam reformationis et metuens, et indigus. Generatim quidquid deformatum est, quidquid etsi deforme non est, ob circumstantias tamen causa est alicuius in Ecclesia deformitatis.

CAPUT XIX. Alia minora pro reducenda vera religione adiumenta.

§. 1. PLurima sunt pro temporum, locorumque varietate, quae prudentia, et pietatis ingeniosus amor suggerit, quae pereuntibus adhiberi possunt, ut salventur. Sinae admiratione disciplinarum mathematicarum capiuntur, Iapones moralium rerum prudenti expositione gaudent, Indorum plurimi beneficentia, Americani caerimoniis et musica, omnia igitur tentanda sunt, pro salute hominum, cum omnia pervigil ille Draco ad eorum exitium moliatur. Misera est enim Res publica, si magna quidem turba exundat, sed pereuntium.

§. 2. Primo loco musicam piam ac gravem colloco, quae non sola modulatione et harmonia aures mulceat, sed multo magis verborum, et sententiarum luce mentem instruat, sanctitate voluntatem afficiat. Veritas suavitate illa facillime discitur, et retinetur. Exemplo falsa docentium, et haeresiarcharum id claret. Paulus Samosatenus hymnos Ecclesiasticos in foeda, adulatoriaque carmina mutavit, Ariani quoque et Pelagiani hoc errorum auxilio fidem, disciplinamque perdiderunt; quorundam vero eo usque est progressa audacia, ut Sosadicos etiam cantus in Ecclesiam inducerent. Nec aliter nostra tempora sectarum multitudine, et foeditate infamata sunt, quam cantionibus suavi modulamine haeresim insinuantibus, et veritatis irrisionem sonantibus. Sic hymni Lutherici, sic Bezani animas plures, quam scripta et declamationes occiderunt. Quid ni igitur hoc ad medicinam usurpet princeps orthodoxus, quod ad perniciem impostores excogitarunt? Moverunt illa olim Augustinum, lib. 10. cap. 33. confess. Quantum flevi in hymnis, et canticis tuis, suave sonantis Ecclesiae tuae vocibus commotus acriter, voces tuae influebant auribus meis, et eliquabatur veritas tua in cor meum, et exea aestuabat affectus pietatis, et currebant mihi lachymae, et bene mihi erat cum eis. Et postea. Ita fluctuo inter periculum voluptatis, et experimentum salubritatis, magisque adducor, non quidem irretractabilem sententiam proferens canendi consuetudinem approbare in Ecclesia, ut per oblectamenta aurium infirmior animus in affectum pietatis assurgat.

Aristoteles libris suis de Re publica conscriptis de musica multa praescribit, quae supervacua, aut etiam gravitati materiae parum consentanea nonnulli iudicarunt. Sed revera ita sensit et Plato; et Rei publicae suae pater, peritusque gubernandi artifexTullius l. 2. de legib. Assentior enim, inquit, Platoni, nihil tam in animos eneros atque molles influere, quam varios canendi sonos; quorum vix dici potest, quanta sit vis in utramque partem. Nam et incitat languentes, et languefacit excitatos, et tum remittit animos, tum contrahit. Civitatumque hoc multarum in Graecia interfuit, antiquum vocum servare modum, quorum mores lapsi in molliciem, pariter sunt immutati cum cantibus, aut hac dulcedine, corruptelaque depravati, ut quidam putat: aut cum severitas eorum ob alia vitia concidisset, tum fuit in auribus, animisque mutatis, etiam huic mutationi locus. Quamobrem ille quidem sapientissimus Graeciae vir, longeque doctissimus valde hanc labem veretur; negat enim mutari posse musicas leges, sine mutatione legum publicarum. Docuit hoc Germania, Galliaque; nam pendentibus in ancipiti animis, nova musica pro vetere illa suaviter severa, et virtutis administra, licentior, intervenit, et illecebrosa dulcedine haereses illitas incautis animis propinavit, nunc igitur prudentis medici officium est, veritatem et sanctitatem maiore concentuum suavitate condire, ne mentibus in mollitiem prolapsis asperae incidant, ac repudientur. Quam ob causam ad instar Davidis, Asaph, et Idithum multi viri doctissimi Psalmos, hymnosque modis musicis ornarunt, plerique etiam Episcopi sacros cantus in Ecclesias vernacula lingua induxerunt.

§. 3. Dulce est hoc, sed tamen salutare remedium, asperius quod sequitur, nec iniquum tamen, nec arduum, ut ante matrimoniorum publicas denuntiationes, et contractus tam sponsus, quam sponsa fidei rationem reddere cogantur. Parit res illa non pauca commoda; nam primo institui, et erudiri ad veritatem per hanc occasionem possunt. Deinde cura quaedam religionis cunctis inicitur, atque ea ratione dum promittunt se in Ecclesia futuros, fidemque vetustam amplexuros, veritati paulatim obligantur et amant. Suis etiam artibus petendi sunt haeretici, cum enim aliquando audirem adolescentes Lutheranos contra Calvinianos dira iactantes, quorum tamen princeps pulso Luthero Zvinglium recipi iubebat, miratus sum eos nondum in nassam illam pertractos, cumque rogassem, quomodo fervente reformatione ipsis Lutheranismus relinqueretur? Responderunt; Nunc quidem adolescentiae se libertate gaudere, nec admodum furentis ministri curare minas, fore tempus cum iugum subeundum videant, ubi enim ad nuptias adspirare inceperint, cedendum esse violentiae consistoriali; et cum uxore accipiendum esse pudendae obscenitatis concubinum, nempe Calvinismum. Tam dura est conditio inter haereticos ducentium nubentiumque, quibusnova lues et pestis in genialem thalamum ducenda est: quomodo igitur se Deo princeps orthodoxus excusabit, si non maiorem ipse salutis rationem ducat, et lege lata edicat, ut cum sacramenti sanctitate, cum individuo coniugii nexu, veritatem religionis sincerae ac castae coniungant, praesertim cum in sola fide orthodoxa nuptiale foedus sine labe culpae contrahatur.

§. 4. Connexa matrimonio sunt etiam alia, ut nempe ad lavacrum regenerationis non nisi Catholico ritu accedatur, nemo patrinorum iure gaudeat, nisi cuius explorata sit in fide sinceritas,

nemo honorem sepulturae Ecclesiasticae consequatur, nisi cum iis sacramenta Ecclesiae participarit.

§. 5. Quod si sensim et arte pia reducendae sunt in viam animae errantium, nec dimitti possunt perversorum dogmatum propagatores, in hoc incumbat magistratus orthodoxus, ut sibi eorum institutio, praesentatio, confirmatio, examen committatur. Sic enim nocentissimum quemque arcebunt, discordes, et rerum controversiarum incuriosos, rebus domesticis, aut etiam principi deditos Synagogis illis praeficiet, et fervorem haereseos restinguet, nec indoctos amovebit, sic enim error contemnetur, et cum imperiti saepe errare soleant, constantia demetur.

§. 6. Dissensiones errantium doctorum alet; efficietque ut saepe colloquantur, seque mutuo arguant; ita enim cum omnes intellegent certi nihil apud eos inveniri, facile veritati manus dabunt. Est etiam illa discordia utilis ad cognoscendos hominum nequissimorum mores; si enim quispiam Lutheranorum libros eristicos contra Calvinistas, vel illorum contra Lutheranos legere velit, non hominum in homines invectivas esse, sed daemonum contra daemonas furores, et rugitus sibi persuadebit, ex hisce principi iusta causa mutationis offeretur; et in originem tantorum malorum inquirendi, si enim vera repererit, sontes; si falsa calumniatores puniet. Errorum enim veritas in publicum producet.

§. 7. Multa alia sunt, quae principi prudens caritas, et cura proximi sponte dictabit. Omnia illa quae amorem, venerationemque Magistratui conciliant, etiam eo proficiunt, ut principis sententiam in religione facile amplectantur, atque eiusmodi sunt, Tributorum et onerum remissio, prompta cum incendiis aut ruinis deformata est aliqua pars ditionis auxilia; annonae procuratio. His enim efficitur, ut quidquid Magistratui adversum putant, oderint. His si cum divina gratia, orationibusque ferventibus princeps utatur, brevi omnino tempore haereses exstirpabit, quamvis intio legibus ipsis, et Magistratui potentiores esse videantur.