PRoximo interregno cautum est privilegiis Serenissimorum Potentissimorumque S. R. I. Vicariorum, ne quis unquam libros Hermanni Conringii cura scriptos vel editos, citra eius heredumque consensum, intra limites Vicariatuum inprimat, aut alibi impressos divendat: poena delinquentibus dicta, amissionis omnium eiusmodi librorum, et solutionis decem marcarum auri. Prout latius definitur ipsis Privilegiorum tabulis.
COnsecrare ausus Eminentissimo nomini Tuo, SERENISSIME PRINCEPS, exiguu~hunc libellum, non equidem ignoro, posse me facile varias
in aliorum criminationes incidere: qui vel argumentum vel parvitatem libri non convenire satis magnitudini Tuae existimabunt. Illis tamen ego rationibus, fateor, â sententia dimoveri me passus haud sum: idque potissimum, quod magni Principis auctoritate, qualis Tuae est SERENISSIMAE CELSITUDINIS, opus sit ad id, ut imposterum, saltim nonnulli, Civilem Philosophiam veramque adeo regendae rei publicae ferendarumque legum Prudentiam, cuius naturam, et docendi pariter discendique rationem, compendio tradere instituti mei fuit, solito rectius et sectentur et excolant. Enimvero summe in publicum utile fuerit, melior illa nobilissimae Philosophiae cultura: ast hominum animos ad illa et ignota fere et inusitata studia adducere, non tam rationibus licet quam
eminente quadam approbatione. Non dubito autem illam non minus à SERENISSIMA TUA CEL SITUDINE mihi polliceri, quàm illam fortunato sidere iam consequutus sum à Germaniae nostrae sapientissimo Nestore, Principe et Domino meo Optimo, cuius ut AUGUSTUM nomen gerit CELSITUDO Tua ita virtutes eximias felicissime aemulatur. Et vero illa, quam superiore anno summa cum delectatione observavi, utriusque Principis animorum in dispari licet aetate coniunctio, simul etiam stimulum addidit, eiusdem argumenti librum utrique offerre audendi. Neque enim nunc dicam, auctam haud parum istam fiduciam, singulari isthac benevolentia, qua in conventu illo longe illustrissimo SERENISSIMA CELSITUDO Tua me quamis aliàs
ignotum est prosequuta. Ceterum si non fallace coniectura futurum arbitror, ut tua gratia digneris SERENIS. PRINCEPS hoc quicquid est libelli, equidem me felicem praedicavero. Deum vero obsecro ut novus hic annus SERENITATI TUAE novum addat pristinae felicitatis incrementum. Helmestadii in Acad. Iulia Nonis Ianuarii M DCC LXIII.
EDidimus nuper librum, titulo quidem De civili prudentia, quo tamen duntaxat Philosophiae illius veram naturam in medium proponere, erroribus qui circa eam plurimi etiam ab iis qui docti audiunt committuntur, eliminatis, fuit propositum. Eiusdem argumenti sunt quae nunc damus PROPOLITICA. Quin imo haec ipsa libri prioris prima quasi sunt rudimenta. Eoque si conscriptionis tempus attendas, aetate haec etiam antecedunt; iam scilicet anno post quadragesimum saeculi huius nono in gratiam selectorum aliquôt iuvenum confecta; si conscriptionem ipsam, stamen merito haec dixeris, cui altero illo libro additum sit subtegmen, et quidem ita, ut in utroque saepissime eadem etiam verba liceat reperire, Propolitica tamen haec alterius voluminis sint quasi compendium. Enimvero ea est ratio Politicae Philosophiae, ut in ore quidem tantum non omnium sit, non duntaxat desiderium eius sed etiam professio; si dicere tamen fas quod res
est, paucissimis hactenus contigit vel rudem eius imaginem animo comprehendere. Quis scilicet paulo emunctior, non existimat sese aptum rei publicae regendae? Et vero regunt illam adeoque agunt Politicos pragmaticos complurimi, qui nihil tale didicerunt ullo magistro praeeunte: nemo non censuram temere instituit corum quaegeruntur in civitate: eoque nemo non facile arrogat sibi civilem sapientiam. Attamen quod in proverbio est, thyrsigeri multi pauci Bacchi, quodque de Medicis pronuntia vit Hippocrates, oi(/ i)htroi\ fh/mh| unr\polloi/ e)/rgw| de\ pa/gxu baioi/, aut de Philosophis Plato: multi somniant pauci philosophantur: id de Politicis profecto iure maximo potest dici, reapse illos tanto in profitentium numero per esse paucos. Tam divite enim ingenio nati sunt quidem nonnulli, ut quamvis solis naturae fuerint dotibus instructi, sic satis feliciter tamen rei publicae clavum regant: imo dubiam faciant palmam multis qui regendae civitatis prudentiam molestâ operâ didicerunt; eòque dubites, utrum natura an ars in civilibus
expediendis negotiis praevaleant. Verum oppido rarus horum numerus est: ac proinde quae reliqua est indoctorum turba frustra paucorum istorum exemplo suam velat ruditatem. Alii si usu quid agere didicerint quod ex re est alicuius civitatis, sese aptissimos credunt quibus summa rerum concredatur. Alii Politicos sese venditant, sive quod urbaniores nonnihil sint, et moribus ad vulgi auram captandam quasi tornatis; sive quod fas nefas iuxta aestimantes praesentis commodi specie omnia metiantur; sive quod legum civilium notitiam aliquam sibi comparavere. Nonnulli et elementa quaedam Politica ubi mandaverint memoriae, nihil adsapientiam civilem parandam ultra requiri arbitrantur. Quinimo nullos non horum videas haberi quoque Civilis peritos Prudentiae, eoque summum conscendere in republica fastigium. Id quod tamen cum maximo fieri detrimento publico, usu ipso profecto experimur. Quantumvis enim recepti pene moris sit, illorum hominum imprudentiam et insanos errores, vel non advertere prae imperitia et multitudine eorum qui in eodem
inscitiae luto haerent, vel fati rem publicam urgentis necessitatibus defendere (ut Medicorum scilicet errores terra, ita Politicorum fato tegente) certum tamen est, quod infinita mala rebus publicis à sola regnandi imperitia creari passim terrarum soleant. Qui inscitiae fructus conspicui maxime fiunt, si quando res publica in discrimen aliquod ingens incidit, et undique imminet periculum: neque enim bis peccare tum licet, et nisi in promptu sit rectum consilium, saepe adsunt extrema. Perinde nimirum atque in tranquillo facile est clavum navis regere, et commissus errör facile corrigitur, certe vacat periculo: ita rebus secundis etiam inepti et stolidi non statim rem publicam perdunt, in adversis autem nihil illorum regimine est perniciosius. Quandoquidem autem verae exquisitaeque Civilis prudentiae ea est utilitas, imo illa necessitas, et tamen in ipso illam profitentiam vulgo passim summa eius penuria; bonum factum utique praestatur, etiamsi ad parandam illam Prudentiam proba duntaxat fiat manuductio. Ac mihi quidem hoc agere utroque libro propositum fuit: dum persuasum
scilicet mihi est, ex re esse cum vitae humanae omnis, tum civilis societatis, nihil negligere, quod ad Prudentiam illam, cum integritati suae restituendam, tum inculcandam promovendamque possit facere. Hinc sane duxi operae me facturum pretium, si etiam idem bis doceam, quin imo si saepius repetam unum idemque: modò tamen docendi aliquod discrimen observetur, quemadmodum non una etiam est discentium conditio. Et vero aliis subtilius omne et prolixius plane est inutile; quoniam aut captum superat aut negotiis diversis excluditur: quibus proinde nihil, nisi quod est rudius et contractum in pauca, cum fructu proposueris. Qui adspirant tamen ad plenam exactamque sapientiam, iis compendia quaeque sunt pene studiorum dispendia, et nihil aeque prodest atque quod omnibus est absolutum numeris. Id quod maximi docendi artifices, eosque inter princeps Aristoteles, observantes, de omni pene argumento, duo librorum genera confecere, duplicemque docendi methodum, pro discipulorum discrimine, secuti sunt. Quorum ego institutum hîc fere expressi, compendium nunc exhibens eius quod aliâs
plene abs me iam est traditum. Ut scilicet liber de Civili Prudentia et haec Propolitica inserviant quidem omnibus Scientiam illam aemulantibus: illud tamen opus accuratioris doctrinae sectatoribus magis sit commodum, hoc reliquis.
Subiunxi porro Propoliticis, partem eius meae Epistolae quae non ita pridem novae editioni Hopperiani Voluminis praemissa: quave vera et genuina Prudentiae Iuris forma et natura, remotâ errorum crassa nube, claram in lucem protracta est. Feci autem idipsum duplici potissimum causa inductus. Prior est, quod ipsismet illis in Propoliticis capite secundo de eodem hoc argumento iam disseruissem; cum vero nonnihil â vulgo receptis passim decantatisque sententiis illa abhorrentia videri queant, magis magisque veritatem illustrare et patefacere, visum est ex bono futurum meae illius doctrinae. Liberanda scilicet mihi fuit vera Civilis Prudentia, ab illa perquam noxia vulgi opinione; qua persuasum est, Iuris inter et Civitatis gubernandae peritiam nullum discrimen
intercedere, eoque ad rei publicae curationem sufficere Peritiam Iuris. Id autem fieri non potuit, nisi simul ostensis variis Peritiae eius differentiis, quantumvis hactenus illae non ita observatae aut proditae fuissent. Ratio Altera est, quandoquidem gravissime peccatur vulgo, dum non attenduntur illa Peritiae Iuris discrimina. Eo sane fit, ut non tantum Scholae, in docenda discendaque doctrina illa longe utilissima pariter et praeclarissima, verum et Res publicae, maximo afficiantur damno; praesertim quia Legislatoria prudentia ferê passim ex Schola pariter et Republica hinc exulat ignoraturque, in eius gloriam longe aliis Peritiae Iuris speciebus, utilibus quidem illis longe tamen infra Nomotheticam merito subsistentibus, per summam inscitiam vulgo cooptatis. Intolerandus sanè est multorum in foeda illa inscitia fastus; dum non tantum soli Legislatoriae Prudentiae convenientibus praeconiis suas ineptias iactitare, sed etiam omni alii meliori doctrinae contumeliose insultare audent. Quales chartae non adeo pridem mihi oblatae sunt: quarum auctor cum nihil sapiat ultramaxime plebeiam
Iuris notitiam, non erubuit tamen affirmare: suam illam peritiam solam Regiam esse et Regum, ceteras autem tantùm instrumentales et administras; illam certam esse finitam et perfectam, has vero vagas fluxas incertas et imperfectas. Quae omnia quâm insana sint, nisi fallor, liquidum est à me factum, cum in ipsis Propoliticis tum in subiuncta illis Epistolâ.
Quandoquidem porrô Latarum iam legum veram exactamque scientiam in Politica earum interpretatione versari demonstravi, illa vero quemadmodum sit instituenda, nonnihil clarius docui in ea parte Dissertationis meae ad L. 1. Codic. Theodosiani de studiis Liberalibus V. R. et C. qua huius ipsius interpretationis specimen exhibui: propter maximam argumenti affinitatem, illud quod huc pertinet itidem subiungere volui.
Non alia de causa addidi postremô eiusdem notae nonnulla Hopperiani operis longe praeclarissima Excerpta. Aliquot scilicet annis demum, post illa Propolitica mea conseripta, imo
et post editam in lucem tertium caput libri de Civili Prudentia, oblatum fuit Hopperianum hactenus mihi ignotum volumen illud, de Verâ Iurisprudentia inscriptum; estque nonnihil aliter quam ab Hoppero factum, à me de variis Iurisperitiae differentiis dissertatum: quandoquidem tamen, quod summam rei attinet, planè consentimus, quaedam ab Hoppero etiam luculentius sunt tradita, tanti viri doctrina meam roborare, ex usu fore censui. Non desunt scilicet, qui rationibus adductis nihil moveantur, sive quod vim earum assequi nequeant, sive quod praefracte nolint dediscere quae male didicerunt; hi proinde auctoritate quadam magistrorum nonnihil sunt mitigandi atque ad veritatem admittendam componendi. Debet autem merito magna esse Hopperi existimatio: utpote qui et in Academia Lovaniensi summo applausu docuerit, et in Iudiciis pariter et in Senatu maximarum rerum sederit arbiter, amplissimis perfunctus in Belgio pariter et Hispania honoribus. Spero sane, illa Hopperi auctoritate saltim nonnullos,
duriores ceteroquin et indociles, in meliorem sententiam flexum iri.
Deum obsecro, ut quemadmodum unius boni publici causa haec omnia ita edidi, sic vergant etiam in rei publicae commoda. Abunde equidem fecisse me pretium operae arbitrabor, Benevole Lector, si meus hic labor tibi approbabitur, mihique tu favere perrexeris.
CIvilis prudentia, quae et qualis sit, unde quibusve modis et possit et debeat comparari, quo ordine doceri ac disci oporteat, quodnam denique in docenda illa pretium operae fecerint omnis aevi scriptores, interque eos qui maxime praestent ceteris, qui secundum vel tertium locum commeruerint, aliquanto accuratius, non nisi compendio tamen, tradituris, ante omnia vocis ipsius recta significatio et verus usus eruendus.
Etenim idem quid illâ notari atque voce Politices, certum quidem est. Ceterum et hoc nomen ambigui est usus. Cum enim Politicus sit is, qui Politicâ est imbutus, si vulgus audias, Politicus est, quisquis morum aliqua urbanitate et cultu valet prae reliquis, in quo plus nonnihil est salis quam in aliquo de vulgo, quique adeo in communi vita elegantius sese gerit, qua sermone, qua incessu, qua gestu. Ut proinde Politica fuerit peritia cultioris illius vitae, morumque omnium elegantiae.
Verumenimvero est quidem et illa peritia Prudentiae ac virtutis cuiusdam digna nomine, nec qui eam non tenet vere et simpliciter prudens est. Ad civilem quoque congressum et societatem non utilis tantùm sed et necessaria est elegantia istaec: utpote cum morosum difficilem et agrestem hominem ad res gerendas minus aptum esse, omnibus sit compertum. Adeoque non potest neque debet in Politico desiderari hoc quicquid est tum virtutis tum prudentiae. Multum tamen abest, ut illa mereatur Politicae prudentiae laudem et cognomentum; aut uti is qui hac valet eo ipso verè sit Politicus. In confesso nimirum est: Politici officium maxime occupari in regenda quavis republ., eaque vel instituenda vel corrigenda vel conservanda: quod profecto peritia istac elegantioris vitae minime effeceris. Imo ut sis agrestior et incultior, fieri tamen potest, ut licet non ex omni magna tamen ex parte prosis plurimum. Quemadmodum C. Marius Rom. reip. plus commodi profectò tulit quàm ex nobilitate elegantes plurimi; etsi quod exprobrabant ipsi vulgo, sordidum illum esse et incultis moribus, et parum scite convivium exornare, negare haud potuerit, in excusationem adferens, munditiem mulier ibus viris laborem convenire; quod refert Sallustius in belli lugurthini historia.
Et vero omnis illa civilitas morumque cultura tantùm eò spectat, quo nemini sis eorum quibuscum verfaris molestus, sed potius iucundus, ceu rectè observatum Aristoteli. Id ipsum autem à reip. vitaeque humanae negotiispotissimis multùm est diversum: eòque quicquid illius est o(milhtikou=, longè infra naturam reliquarum est virtutum, ac proinde haud male vulgò semivirtutis titulo solet nuncupari. Politi itaque sunt
quidem elegantes illi, et civiles, et urbani, utque Graeciloquuntur a)s2ei/oi; verè Politici autem nequaquam sunt nec audiri debent.
Hinc verò etiam manifestum est, non mereri Politici cognomentum eos, qui blandiri tantùm norunt omnibus aut assentari, quod tamen itidem vulgo solet videri. Multo certeminus laudem illam hi promerentur; utpote cum ne boni quidem viri sit istud agere; quamvis (ut ille in Comoedia inquit) hic quaestus in vita multo sit uberrimus. Etenim Si vel honestum ipsifuerit vel damnosum etiam obsequi, idminime faciet vir bonus; sed gravate se gerere, potiusque esse molestus volet. Si item obsequium facienti, aut dedecus atque id non parvum, aut damnum, adversario autem dolorem parvum allatura sit, non admittet sed aegrè feret acrepudiabit: ceu itidem recte docet Aristotelesl. 4. Ethic. 12.
Sunt qui Politicos appellent omnes promiscuè, quotquot in reip. sunt negotiis occupati: quasi Politica sit quaevis in civilibus negotiis versandi dexteritas. Constat autem multos horum per esse imprudentes et rudes, et tamen verè Politicum prudentiâ quadam exactâ instructum esse, in confesso est. Ad hoc varia admodum cum sint reip. munia, fit saepenumero, ut qui una in re praestat, in aliis parum possit: creditur tamen, Politicum hominem rei publ. regendae omni esse ex parte idoneum. Est igitur et isthaec significatio multùm â vero Politici nominis usu aliena.
Iam porrò apud quamplures inolevit, ut Politici demum audiant, qui omnia utilitate et commodo metientes, ita gerunt sese in vita et republ. ut modò sibi aut civitati sit bene, Dei et honesti nullam censeant habendam rationem. Nata autem haec infamis significatio primùm
est in Gallia superiore saeculo, circa annum 1568, per Henotitam factionem, illo tempore sub religionis specie in omnes publicae quietis amantes summè contumeliosam: quod notatum est lacobo Augusto Thuano lib. 44. historiarum.
Non multum aliâ verò in significatione hodie Politici vocantur, omnes versuti et callidi, inque omnem partem mobiles, et tamquam polypi mutantes colorem, dummodo fibi caveant. Qualem polu/tropon Homerus Ulyssem suum descripsit, et Aristophanes in Ranis traduxit (per calumniam tamen) Theramenem illum, qui cum in numero esset quadringentorum tyrannorum verso animo applicavit fe mox Populi partibus.
Ceterum etsi iam tum olim apud Graecos nonnulli prudentiae titulum indiderint impiae eiusmodi versutiae; non dubitante Thrasymacho l. 2. de Rep. apud Platonem virtutem et honestatem generosam stultitiam nuncupare. Neque nostro saeculo commendandae illi defuerit magister, cymbalum vulgo Politicorum existimatus, Machiavelius. Plurimum tamen abest, ut vera aliqua prudentia citra honestatis comitatum inveniatur, aut ut civitas prudenter possit administrari neglectâ iustitia et in Deum religione. Certe quotquot exstant civilis prudentiae meliores magistri, plane diversum statuunt, idque longo rerum usu edocti. Imo ipsemet Machiavellus coactus est fateri, saltem simulata pietate et virtute opus esse quàm maximè. Quo ipso propriam ille sentenam damnat: quippe cum simulari istaec non possint, ita ut non facile pelluceat sucus ap. cautiores, qui si itidem sunt impii, ex Machiavelli utique disciplinâ nequeunt coërceri, et regi, cum deberent maximè. Religio lane
Plutarcho ipsi est s1unektiko/n a(pa/s1hs2 koinwni/as2 kai\ nomosqes1i/as2 e)/ris1ma, coagulum omnis societatis et fundamentum legislationis. Pietate sublata (inquit Cic. l. 1. denat. Deorum) fides etiam et societas humani generis et unà excellentissima virtus iustitia tollitur. Id quod cum alibi demonstratumà nobis prolixius sit, non est cur hic verbum addamus.
Per summam vero iniuriam Politicorum nomen illis impietatis patronis tribuitur ka/t) e)zoxh/n quandam: tamquam eius notae sint veri Politici, et Politica impiae cuiusdam et iniustae versutiae sit magistra. Certè omniretro aevo is vocum illarum usus numquam fuit auditus, et planè diversa docuerunt omnes sapientes Politici. Sanè cum aliae resp. sint rectae ac iustae, aliae non item: hae quidem per solas bonas artes servari aut institui non possunt: illas quoque vix est ut integras tuearis nisi interdum dolo aliquo commisso: (est autem et kalh\ kai\ e)paineth( punourgi/a tis2 honesta et laudabilis calliditas quaedam, dicente S. Basilio) frustra profect ò fueris, nisi omnium fraudum humanarum sis gnarus. Eoque omnia istaec saltem tenere, est quidem Politici. At profecto rectae res publicae, imo et depravatae magna ex parte, bonis artibus conservantur. Et malarum rerum p. artes, fraudes item dolosque quibus bonae quoque civitates corrumpuntur et intereunt, etsi intelligat, non probat tamen Politicus; tantùm abest ut palmarium prudentiae in illis collocet, aut eas quàm maximè sectetur. Etsi porrò res publicae illae minus rectae exigant Politicum rectorem non omnino bonum: non propterea tamen simpliciter omnis rei publicae cuiuslibet curator, necessum est ut non sit vir bonus. Vitium certe unius per iniuriam simpliciter omnibus attribuitur.
Inique igitur illud ab omni aevo laudatum
Politici cognomentum insensum improbum deflexit. Plane quemadmodum in Gallia, mere ex odio, improba significatione detorta est vox illa, in viros optimos et religionis honestique non minus quam pacis publicae studiosos.
Antiquior quidem priore, tamen non nisi proximis saeculis ortus est mos alius, solis qui appellantur ICtis Politices scientiam attribuendi: quasi illi soli verè sint Politici, et Iurisperitia sit illa omnibus commendata Civilis prudentia. Hinc sanè factum est aliquamdiu, cum alibi passim, tum per Germaniam maximè, ut vel solis ICtis, veliis potissimùm, rei publ. cura fuerit commissa: tamquam alius nemo huic negotio sit aptior, et is qui in foro valet in senatu quoque ac consilio reliquis praestet omnibus.
Is mos quando et qua coeperit occasione, mox apparebit. Ut autem initio constet, num istaec persuasio sit veritati consentanea nec ne, necessum est, ante omnia definiamus Iurisconsultum et Iurisperitiam; quoniam et illa vocabula à variis variè accipiuntur.
Primùm itaque vulgo à quamplurimis usque saeculis Iurisperitia dicta fuit quaelibet cognitio iuris illius, quod uni alicui est civitati proprium. Ita Romanis periti et consulti iuris audierunt qui civile Romanum ius calluere; Iudaeis nomodida/s1kaloi, geammatei=s2 et nomikoi\ fuerunt olim, qui duntaxat circa leges Hebraeorum
occupabantur. Sed et eiusinodi Iurisperitos, quaelibet civitas proprios aliquos habet semper. Etsi peritia istaec minus operosa sit et difficilis, ubicunqueleges sunt planae et paucae; alibi illa in immensum soepe adolescat, per repugnantium sibi legum dissidia, ut scite loquitur Ammianus Mareellinus.
Porro cum Ius civile cuiuslibet civitatis aliud publicum aliud privatum sit, Romae quidem olim ICti dicti, non tam qui illius quam qui huius sibi peritiam comparaverant. Hinc Antonius ap. Ciceronem l. 1. de Orat: Si quaereretur, inquit, quisnam ICtus vere nominaretur: eum dicerem, qui legum et consuetudinis eius, qua privati in eivitate utuntur, et adrespondendum et ad agendum et ad cavendum peritus esset. Finem quoque Iuris civilis ponit ibidem ipsemet Crassus, ex Scaevolae ICti mente: legitimae atque usitatae inrebus causisque civium aequalitatis conservationem. Antonius vero eodem loci non dubitat affirmare: ICtum ipsum per se nihil esse, nisi leguleium quendam cautum et aeutum, praeconem actionum, cautorem formularum, aucupem syllabarum. Cicero ipsemet l. 1. de Legibus dicit. qui tum ius civile populo interpretari et respondere sunt soliti summos viros, magna professos in parvis esse versatos: ideoque Q. Fratri ad Iuris civilis scriptionem se adhortanti respondet: Quo me voc as? aut quid hortaris? ut libellos conficiam de stillicidiorum ac de parietum iure? aut ut stipulationum et iudiciorum formulas componam? Nec vero Ciceronis tantùm aevo intra hos e limites continuit se Romae iuris civilis professio, sed multis etiam saeculis sequentibus. Quamvis enim non defuerint in ICtorum ordine etiam tum maiore animo viri, circa ius ipsum publicum occupati; attamen numquam non plerique illius ordinis ad solum ius privatum
operam appulerunt, et nihilominus ICti titulum sunt commeriti. Id quod à nostri quoque temporis moribus alienum non esse, nemini est ignotum. Qua in re praeivit quasi ipsemet Tribonianus, cùm in Iuris Romani Institutionibus vix semel facta publici iuris mentione: tùm Pandectis et Codici paucis insertis quae iuris sunt publici; quae ad privatum ius pertinentin grande volumen excrescentibus.
Quoniam porro iamdudum inolevit, ut kat) e)zoxh\n Ius civile nuncupetur, non id quod in quàque civitate obtinet, sed Romanum, et quidem illud quod Triboniani curâ Iustinianus Caesar quondam digessit, cuius multa pars in iis, quae iàm florent, rebuspul. locum non invenit: Hinc passim usu venit hodieque, ut periti Iuris civilis habeantur, et usurpentur, non tam qui iura ac leges suarum civitatum, quàm qui ius illud Romanum percallent. Quaeperitia tamen, quantum ab illâ alterâ usitati iuris scientiâ differat, in aperto est.
Potest praeterea esse Iuris verè civilis, sive publici sive privati, peritia quaedam, sine concomitante aptitudine cavendi, aut ad factum propositum leges applicandi. Certe quamvis prius qui potest vere item posterius valeat agere; tamen reapse aliud esse, peritum esse iuris forensis, aliud, idoneum respondere de factis et negotiis hominum secundùm iura, vel ex eo patet: quod is qui applicat ius ad factum, legibus utaturtamquam principiis, et pronuntiet nontam quid iuris, quàm quid iuri sit consentaneum. Secus quàm facit is, qui iuris peritiâ rantum est in structus, ignorans modum applicandi leges ad factum. Eo sane discrimine differt uterque hic Iuris peritus, quemadmodum Philosophus ab Oratore distinguitur in opere Problematum,
Aristoteli vulgo, perperam tamen, adscribitur, sect. 18. Probl. 5. Ut nempe alter quid iustitia, alter quis iustus sit attendat. Observare quoque est, haud paucos ita quidem esse peritos iuris, ut quid sit lege constitutum norint optimè, non tamen ut iidem et cavere aut causas agere sint idonei. Ut proinde manifestum sit, quantum utraque haec iurisperitia inter sese dissideat.
Ius porro cuiuslibet civitatis, vel nude tantum scitur, ignorata omni iuris illius cum utilitate tum ratione: velita accurate intelligitur, ut non tantum pernoscas legislatae mentem, sed quoque simul, quam illa sit vel naturali iuri atque aequitati consentanea nec ne, vel reip. usibus commoda aut adversa. Quamvis autem prior cognitio multum alterâ sit rudior, tamen et illa vulgo Iurisprudentia appellatur: imo posterior à quammultis creditur Iurisperitiae limites excedere. In quam sententiam ivit sanè et Tribonianus. Quo auctore haec Iuliani: non omnium quae â maioribus constituta sunt ratio reddipotest; et illa Neratii: ideo rationes eorum quae constituuntur inquiri non oportet, alioqui multa ex his quae certa sunt subvertentur; in leges translata sunt. ff. de legibus. Certum tamen nec minus in aperto est: si commoda et incommoda, rationesque legum sive Privatarum sive Publicarum, unà cum earum sensu intelligantur, longe eam notitiam Iurisperitiae et Prudentiae titulo esse digniorem, quam est illa rudior, et huic istam multùm anteferendam.
Si postremò vim vocum spectemus, iuris et peritia et prudentia, eòque ars boni et aequi, divinarum item huma narumque rerum scientia, dicenda maxime est, non tàm legum unius atque alterius civitatis scientia, quam
in universum illa, qua tenemus, quae leges rei publicae cuique speciei co~veniant, cum publice tum privatim, quemadmodum illae ferendae, aliae vero abrogandae. Quae cognitio ab omnibus illis, quas hactenus enumeravimus, Iurisperitiae speciebus, immane quantum differt. Nec verò quae talis est, meretur duntaxat titulum peritiae iuris, sed et prae aliis meretur, utpote quae sola momentum nominis expleat. Passim etiam hoc nomine venit, et ita quidem, ut quae huic uni debetur gloria illis ante dictis speciebus per errorem à quàmmultis tribuatur.
Cum autem adeo multiplex et varia doctrina uno eodemque Iuris prudentiae aut peritiae nomine significetur, non potest in universum pronuntiari, quantum illa cum vera civili Prudentia habeat nec ne affinitatis. Omnes quippe illae peritiae Iuris duntaxat nomine idem quid, reapse autem plurimum sunt diversae. Eapropter uti appareat, quo merito Iurisperitia à quàm multis Politica ipsa, et Iuris periti Politici censeantur, distinctim agendum, et per singulas quasque species est eundum.
Primo igitur, cum verus Politicus sit aptus omnibus omnino rebusp. administrandis, teneatque in universum omnium earum naturam, et sive conservandi sive mutandi sive instituendi rationem; Nemo autem eorum qui iura callet unius cuiusdam civitatis, ut ut exactissimè illa calleat, eo ipso, plus quam uni illi civitati regendae fiat idoneus: illam verè Politicam prudentiam à qualibet prudentia iuris eius, quod in una alteraque civitate obtinet, plurimum diversam esse, manifestum est. Fieri porro non potest, ut omnia, quorum in rep. usus est, legibus sint definita; imo identidem praeter et contra leges multa committuntur, eòque in singulis etiam
rebuspplutima in deliberationem veniunt, et longè maxima agenda sunt, et accuratâ quidem prudentiâ, à Politico, quae ex legibus peti nequeunt. Quamvis igitur nihil te fugiat legum tuae civitatis, et omne eius publicum privatumque ius teneas, non tamen hoc unico sufficis ad omnia consilia et negotia vel unius tuae civitatis: sed alia quaedam prudentia tibi in auxilium fuerit advocanda. Ea autem ipsa est quam Politicam nuncupamus. Et verò plane hoc in causa est, ut multi legum ignari antecellant nonnumquam in consilio dando, etiam iis qui legum omnium sunt peritissimi.
Quod si vero Peritia cum Publicitum Privati iuris illius, quod in civitatibus singulis obtinet, adeo multum à Civili prudentia differt, manifestum utique secundò est, adhuc remotius ab illo abesse Iuris forensis cognitionem. Enimvero quae ad publicum ius pertinent maiori longè in rep. sunt auctoritate, quàm quae privatim in foris solent decidi. Imo haec statum ipsum reip. levicule tantum attingunt. Negari quidem haud potest, Privatum quoque illud ius Prudentiae quid civilis continere, ceu alias demonstrabitur: Ceterum integrae Prudentiae civilis non nisi partem attingit; et praeterea non qui gnarus est iuris privati unius aut alterius civitatis, eo ipso peritus est simpliciter omnis privati iuris; ita ut illud, prout postulat salus publica, in singulis rebusp. queat instituere.
Tertio, illa peritia Iuris, quae destituitur notitiâ rationis et aequitatis utilitatisque legum, tantùm abest à Civili prudentia, ut ne ullius quidem Prudentiae titulum iure videatur mereri. Verè enim prudens ille est, qui novit id quod homini in vita utile est atque inutile:
similiter Prudentia peritia quaedam est eorum quae homini obsunt et conducunt. At vero is quinovit tantùm, quid lege sit constitutum, eo ipso haud intelligit quid expediat nec ne, adeoque eo ipso non est prudens, nec peritia illa est prudentiae quaedam species. Ne Artis quidem aut Scientiae nomen potest ista peritia tueri; utpote cùm et vera Ars rectâ ratione omnia efficiat, et Scientia nulla sit, sine certa eius quod scitur approbatione, eâque potissim ùm ex causis rerum deductâ. Certè de hac Iurisperitia verum est, id quod Iacobus Zabarella lib. de Nat. scientiae constitut. c. 33. et Angelus Thius in Praecognitis Logices, aliique sunt professi: eam esse simplicem quandam peritiam, quae proprie quidem nec Scientia, nec Prudentia, nec Ars appellari mereatur. Quemadmodum videlicet Plato in Gorgia disserit, de nonnullis, ut ipse loquitur, adulatoriis disciplinis. Uidetur autem peritia istaec optimo iure Historica dici: non quòd ex historiis vulgò ita appellatis petenda sit; aut quasi eius qui vulgo Historicus audit, non autem Iurisperiti, in officio sit illam tradere. Sed quoniam, id scire quid lege latum sit, perinde se habeat, atquescire quid dictum gestum factum aliàs sit; quae utique est historica cognitio. Quoniam item docere, quaenam leges sint constitutae aut abrogatae, simile sit quasi quis historiam narret. Nec verò ad peritiam illam iuris consequendam, aliis est opus adminiculis, quàm quae requiruntur ad intelligentiam alicuius Historiae. Prater communia nimirum interpretandi praecepta, satis est si teneas vocabulorum usum, et locorum temporumque habeas rationem. Etsi enim scire leges non est verba earum tenere, sed vim ac potestatem, ut recte inquit ICtus Celsus: hanc tamen vim ac potestatem percipere in facili est,
paucis duntaxat illis adminiculis suffulto. Quemadmodum igitur antiquis Grammaticis illa Gtammaticae species, quae circa interpretationem Oratorum ac Poëtarum occupabatur, Historica dicebatur: ita hanc Iurisperitiae speciem haud incommode Historicam appellaveris.
Quàmmaximè porro conspicua est (quod quarto loco notandum venit) Historicae illius cognitionis natura, in iuris Romani peritiâ istâ, quae itidem omni caret notitia eius quod naturà iustum est aut utile. Quoniam videlicet illius iuris permulta in foro hodie usum non habent; hinc omnia illa perinde à nobis sciuntur, atque solent intelligi antiquae quaelibet historiae. Certe quid Athenis, quid Spartae, quid alibi fuerit constitutum, quidque adeo olim in rep. et iudiciis obtinuerit, illud scire Historicum esse fatentur omnes. Nihil autem refert, sive Atticam legem sive Romanam noscas, si utraque usum amiserit. Et vero hac ipsâ Romani iuris peritiâ gaudere haud perinde quos videas, quam qui Antiquitatum Linguarumque studium sectantur: quales sunt Philologi. Certe hi maxime hoc in loco aliis praestant: ceu de Alciato, Budaeo, Cuiacio, fratribus Pithoeis, et Fabris, aliisque viris clarissimis, est notissimum. Nec abs ratione est Gramaticorum et Humanistarum nomen, quod in maximos huius ordinis iurisperitos per convitium à Pragmaticis nonnullis solet torqueri: ut ipsemet Hotomannus agnoscit Anti-Triboniani sui c. 15. Qui etiam c. 7. Franciscum Duarenum et Antonium Govianum de iure accrescendi Grammaticè tantum commentatos esse, fatetur.
Quamvis, quintò, nuda eiusmodi iurisperitia nihil habeat prudentiae, tamen eâ posse uti ad diiudicandas hominum actiones, est prudentiae non levis. Quoniam
utique eo ipso intelligitur quodammodo, id quod in vita rectum iustum aut utile est. Prudentiae quoque est. ità leges negotiis humanis aptare posse, ut sive ipsimet tibi sive aliis secundùm eas possis cavere. Id quod maximè elucet tum, quando in civitate obtinent leges obscurae, et intellectu difficiles, aut formulis multis intricatae. Quales cum olim essent leges Romanae, hinc prudentium cognomentum prae aliis tum meruerunt, illâ cavendi peritiâ praediti. Ut adeo non tam ipsa legum cognitio, quam illa cavendi iuxta leges facultas prudentiae nomine etiam tum venerit. Hinc de C. Aquilio ICto Cicero ipse Orat. pro Caecinna: eiusque prudentiam pop. Rom. in cavendo non in decipiendo perspexit. Iamdudum ante de C. Aelio Sexto Ennius:
Egregie cordatus homo, catus Aeliu Sextus.
Licet vero in illa facultate aptandi leges humanis negotiis prudentiae aliquid reperiatur; à civili tamen prudentiâ hanc multùm esse diversam, iam tum patet ex iis quae primo loco adduximus. Verisimilius à nonnullis iudiciaria appellata est. Ceterum ne hoc quidem simpliciter vero est consentaneum Rectius enim ita appellaveris facultatem illam magis communem, qua instructus, omnes sive iuris sive facti quaestiones potes expedire: adeoque cum leges quasque sollerti interpretatione potes extendere, coarctare, et propositae controversiae adaptare; tum si de facto etiam sit controversia, callide illud dignoscere, et per testimonia, per confessionem propriam, per arcana indicia, in lucem vales educere. Revera enim talis aliqua reperitur facultas, etsi literis fortasse haud sit hactenus tradita; nec alia iudicem magis absolverit. Veruntamen cum omnia iudicia in singulis rebus publ. iuxa
proprias leges instituuntur, adeoque iudex si officio velit in rep. fungi, teneat necessum est illius suae reip. forenses leges; hinc patet, talem Iurisperitiam, etsi non unice absolvat vim prudentiae iudiciariae, ad exercitium tamen eius in hac aut illa rep. esse necessariam, ac proinde hactenus eius partem censeri posse.
At verò qui in foro valet, non is etiam reip. eo ipso est aptus, quam iuvet consilio aut servet à lapsu, vel collapsam restituat. Bene Paulus Iovius l. 2. de vita Leonis X: notat: in tractatione Mantuae instituta de Medicaeis Florentiam reducendis, Iohannem Victorium, Soderini fratrem, scientia iuris et aequi potius, quam his artibus instructum, quae ad res gravissimas tractandas necessariae existimantur, rem totam corrupisse. Quid? quod multi eo ipso ad reip. difficillima negotia fiant ineptiores, quo causis agendis totos magis sese dedunt? Quoniam scilicet contendendi litigandique libido, frequenter hinc succrescat; qua infecti difficiles sunt in componendis populi negotiis et publica concordia conservanda, summo civitatis malo. Eoque tantùm abest, reip. unice utitiles esse id genus homines, ut Plato l. 2. de republ. iudicaverit, in beata rep. ne tolerandos quidem illos esse.
Nec tamen non fieri potest, ut quis simul et hac dikasikh\ et bouleutikh\| imo u)rxtektonikh\ Prudentiâ sit instructus. Imo tantùm ingenii vires si in promptu sint, percommode exerceri istaec omnia ab uno possunt. Quod usu quottidiano omnibus est compertum.
Observandum porrò venit: Politicae prudentiae vocem solere iam olim accipi, pro omni ea cuius in reip administratione aliquis est usus: ideoque cum in iudiciis haud exigua consistat publici regiminis portio, haud male et
dikastikh\ isthaec hactenus quidem pars sive species quaedam Civilis prudentiae censeri potest. Idque iam tum factum est ab ipso Aristotele: quod infra distinctius explicabitur.
Longe maioris adhuc prudentiae est, si non teneas tantùm, quid lege sit constitutum, sed simul etiam pernoscas, num, quod ita constitutum, utile sit reip. nec ne. Et vero intelligi hoc utique potest, sive privatum sive publicum iusspectes. Estque in illa intelligentia plurimum profecto collocatum. Etsi enim originem legum omnium tuae rei publ. quaeque earum ferendarum fuerit occasio, non liceat semper assequi, adeoque hactenus omnium quae à maioribus sunt constituta ratio reddi nequeat: tamen aequitas et utilitas legum omnium ab homine prudente facile dignoscitur. Similiter non oportet quidem in rationes latarum legum ideo inquirere, ut si illae fortassis laborent aliqua parte, tu vitia earum publicè cum tumultu quodam traducas. Nec si tu haud possis rationem earum aslequi prae iudicii hebetudine. statim fas est leges illas contemnere aut vocare in dubium. Ita enim sane ex his multa quae certa sunt subvertentur, ut dixit Neratius, simulque reip. salus periclitabitur. Attamen qui verè est Iurisprudens, non potest non simul in legum aequitatem et usum animadvertere. Expedit quoque reip. ut nonnulli tales reperiantur, quo laborantibus legibus succurri possit novâ legislatione, quae autem bene se habent iura queant conservari. Facile verò apparet, de aequitate et usu legum iudicare, non esse, nisi eius qui novit, primo, quid in sese aequum et cuilibet reip. conveniens, deinde illius populi et illius reip. cuius sunt leges, indolem, mores et instituta. Perinde nimirum
atque, Medicus iudicaturus de aegroti alicuius statu omni, necessum est teneat et Medicam artem ipsam et a groti sui constitutionem. Iam vero quid aequum et cuilibet reip. expediens sit, Politicae est prudentiae intelligere; ceu mox patebit. Ideoque quo de nunc agimus Iurisprudens Politicâ prudentiâ oportet sit instructus.
Attamen cum singularum legum notitia non sit Prudentiae civilis eius, quae generatim omnibus prospicit rebus publ. (perinde atque in arte Medica de singulis aegrotis non agitur) singula autem reip. suae instituta intelligat hic Iurisprudens noster: consequens est hanc singularis prudentiam iuris fluere quidem ex parte è prudentiâ Politicâ, non omnino tamen esse eandem, sed esse aliquam ad singularem quandam rem publicam restrictam prudentiam.
Etsi porro utilitatem aequitatemque privati iuris non ex aliis quam Civilis Philosophiae fontibus liceat haurire, facile tamen apparet, si teneas tantùm privati iuris rationem, publicarum legum usu ignorato, longius te à Civilis prudentiae ambitu abesse: utpote cum leges publicae privatis longe antecellant, et reip. statum ac salutem omnem contineant.
Quâ de ultimo loco diximus Iurisprudentia, ipsissima est prudentia Civilis: ceu ex iis quae inposterum disseremus patebit. Revera tamen non ex omni parte amplitudinem illius Civilis prudentiae exaequat: utpote cum ad reip. gubernationem multa pertineant, quae legibus certis definiri nequeunt, adeoque consultatio de longe al is plurimis identidem instituatur. Pars igitur quidem est Iurispruden: ia haec Politices, et quidem pars nobilis, non tamen omnino ipsamet illa est. Verum non
solet eiusmodi prudentia venire vulgò Iurisprudentiae vocabulo, nec qui Iurisprudentes vulgo audiunt hanc solent profiteri, sed in longe aliis versantur. Eoque non etiam est sortasse, quamobrem scrupulose hanc quidem Iurisprudentiam cum Politica contendamus.
Quid de singulis igitur Iurisperitiae speciebus sit sentiendum, factum iam est manifestum. Simul autem constat, fere omnium minimè Politicos esse illos, qui vulgò ita singulariter dictâ Iurisperitiâ duntaxat sunt imbuti. Nec vero etsi illi agant passim id quod est verè Politicum, suae id iurisperitiae agunt habitu; sed vel quadam s1une/s1e\i naturali, velacquisitâ aliunde, minimè autem suae ex artis libris comparata, prudentia.
Eoque passim gentium, imo in ipsa Germania nostra, ad reip. consilia identidem plane alii admoventur. Quod verò ex iis qui inter eruditos censentur, Iurisperiti diu saepius sint admissi, nulla alia de causa factum est, quam quoniamreip. negotiis ea quae ad leges et iudicia pertinent sint permista, omniaque illa ab iisdem optimè exerceri posse, fuerit persuasum. Accedit, quod pacis tempore in iudiciis magnam partem resp. sit occupata, eoque saltim tum iis qui iudiciis praesunt tota resp. haud in commode administranda possit committi; praesertim si illa exiguis limitibus atque adeò in paucis negotiis fuerit constricta. Non ferunt etiam parvarum rerump. sumptus, ut alii iudiciis, alii consultationibus publicis praeficiantur. Creditum denique hactenus permultis est, Civilem Prudentiam ex libris aut à doctoribus singulari opera petendam non esse; sed ad remp. gerendam sufficere nativam aliquam sollertiam, quâ peritos iuris destitui non fit verisimile.
QUemadmodum nostra aetate Iurisperitia, ita olim Rhetorica sive Oratoria Politicae speciem assumpsit. Etenim apud Graecos Socrate adhuc vivente, adeoque circa Platonis et Aristotelis tempora, Sophistae qui appellabantur (erant autem iidem Rhetores) Politicam docendam susceperunt.
Hac certe de causa Plato veram de rep. doctrinam propositurus, atque ab iis quibus tum laborabat vanitatibus liberaturus, Sophistarum aliquos in scenam introduxit, tamquam huius doctrinae ineptos magistros. Aristoteles quoque diserta oratione Sophistas hoc nomine perstringit sub finem Ethici operis ad Nicomachum: et in eandem sententiam scribit lib. 1. Rhet. c. 2. n. 16. §. u(podue/tai u(po\ to\ xh=ma t\ th=s2 politikh=s2 h( r(htorikh\ adeoque eius professores pro Politicis se conari venditare. Ceterum recte addit idem Aristoteles, fieri illud partim per ignorantiam, partim per arrogantiam, partim alias ob causas, quibus interdum hominum animi moveri solent. Atque arrogantia quidem et inscitia Sophistarum aliàs nota est, cum ex eo, quod omnium rerum scientia sese instructos non dubitaverint venditare, quamvis longe essent imperitissimi; tum quod Civilem prudentiam susceperint docendam, neque ipsi in rep. versati, neque eam nisi perineptè docti, ceu apparet ex docendi ratione quam instituerunt, qua de infra erit dissetendum.
Non difficile autem ostensu etiam est ingens discrimen, quod est inter Rhetoricam et Civilem Philosophiam. [Note: 1.] Primo enim solent quidem et Oratores potissimum versari in argumento Politico, eoque rectè dictum ab Alexandro Aphrodisiense: h( r(htorikh\ mh\ peri\ pa=s1an u(/lhn o(moi/ws2 dsti th=| dialektikh=|, peri\ ga\r th\n politikh\n ma/llon o( r(/htwr. Ab auctore quoque Rhetoricorum ad Alexandrum (quisquis tandem sit) ipsa Rhetorica haud omnino perperam appellatur me/sqodos twn politikw=n lo/gwn, et orationes ipsae extremo Sophisticorum Elenchorum audiunt politikoi\ lo/|goi. Attamen aptus quoque Orator est longe aliis argumentis tractandis; solet item in longe aliis identidem versari. Hinc Aristoteles diserte scribit, non unius certi ac definiti generis esse Rhetoricam, perinde ut et Dialecticam. Verba eiusdem sunt: h( r(htorikh\ peri\ tou/ dosqe/npos, w(s2 e)ipei=n, dokei= du/nasqai sqewrei=n t\ pisqano/n. Cui hac in te potius assentiendum, quam Hermagorae, civiles quaestiones solas materiam Oratoris [Note: 2.] esse profitenti. Ad hoc rarò Orator en sqe/s1ei Politicum aliquod argumentum tractat sed plerumque versatur in hypothesi. Unde recte Alexander: de rebus singularibus magis dicit Orator, de his enim sunt iudicia et consultationes et encomia. Ex adverso Politicus, Philosophus quidem, in thesi versatur unicè, hypothesin relinquens [Note: 3.] pragmaticis. Modus porro tractandi Oratorius et vere Politicus multùm est diversus. Philosophus enim civilis doctrinam suam haurit ex propriis et domesticis principiis, veritatemque unice habet propositam: Orator verò utitur tantùm iis quae vulgò probantur, qualia soepe sunt à vero multum aliena: nec adeo spectat id quod veritati est consentaneum, modò id quod vult perfuadeat auditori: nullo proinde non in illum finem utens
adminiculo, non rationum duntaxat verùm etiam actionis et sermonis. Hinc Orator aptus est contraria persuadere, habetque in omnem partem ad manus argumenta. Civilis contra Philosophus unum de quavis re tantùm affirmat, quemadmodum una tantùm in qualibet re est veritas. [Note: 4.] Denique in Rhetoricis non docentur ipsa polipka\ sed tantùm ars quaedam sive facultas percipiendi, quid in quaque re excogitari potest idoneum ad persuadendum: ut praeclare loquitur Aristoteles. Etsi igitur Orator ope suae Oratoriae possit in civilibus etiam controversiis perspicere, quod ad persuadendum est aptum: tamen ipsa facultas Oratoria circa civilia istaec non est occupata. Perinde atque Logicae quidem auxilio Philosophus omne genus scientiae indagat, ipsa tament ogica id facit minime.
Ceterum haec pluribus exponere non est nec essum. cum vel ex hisce paucis unicuivis liquidò appareat, quid Politicam et Rhetoricam intersit.
Multo potiori iure Politici audiunt qui longo usu peritiam rerum civilium sibi comparaverunt, ita ut cum laude in rep. versentur. Quales olim prae multis celebrati Miltiades, Cimon, Themistocles inter Graecos; Numa, Scipio, Cato, Augustus aliique complures apud Latinos: apud alios alii. Ceterum necillos exactè Politicos esse, argumento est, quod cum prudentia hac nihil sit praeclarius et praestabilius, tamen nequeant illam docere istos, quibus quàm optimè cupiunt, cuiusmodi sunt utique amici et liberi. Est nimirum scientiae signum posse docere id quod novisti. Qui ergo exactè tenent hanc prudentiam, necesse est ut et docere illam possint. Experientiam itaque politicam habent quidem id genus praestantes viri: et s1une/s1ei quadam nativa sunt
praediti; certam tamen aliquam prudentiae viam, scientiamque civilium rerum, minimè sibi acquisiverunt. Id quod iam olim praeclare monuit Aristoteles, fine operis Ethici ad Nicomachum.
POsteaquam exposuimus varias et Politicae et Politici vocum significationes, in vulgo quidem usitatas, ab eo tamen quod nobis describere est propositum abeuntes, consequens est ut subiungamus tandem, quid nosmet ipsi vocabulis illis intellectum velimus: atque adeo quid sit Politica illa quâ de nobis sermo est, quis Politicus quem nos isthoc titulo honoramus.
Hoc ipsum autem ordine fiet, si initio, circa quod Subiectum, deinde quas circa subiecti sui affectiones, versetur Politica, doceamus. Omnis quippe doctrina materiam aliquam certam, certasque affectiones habet, in quibus occupetur. Quin hoc ipso maxime altera ab altera distinguitur.
Ac subiectum quidem quod attinet, videtur illud ipsa vocum vi statim indicari. Politicam scilicet seu Civilem doctrinam circa civitatem aut rem publicam versari. Est autem civitas (ut rudi eam stylo nunc describamus) liber aliquis et sui iuris multorum hominum coetus, bene vivendi causa coalitus Eodem sensu nunc licet accipere reip. sive polntei/ms2 vocem; quae alioquin proprie notat non civitatem integram sed regimen et constitutionem civitatis.
Hactenus itaque extra controversiam est, Politicae seu Civilis doctrinae subiectum; nempe quod Civitas, aut
civilis societas, Politicae subiectum sit. Porro pergentibus autem observare est, in huius doctrinae scriptoribus, non unam de illo sententiam. Alios enim videas describereremp. aliquam ex voto optimam; Alios singularem quandam sive veterem, sive novam, cuiusmodi est gratia exempli nostra Germanica, idque cum faciant, profiteri eos, abs se tradi Politicam sive Civilem doctrinam. Qui proinde necessum est affirment, vel unam illam optimam, vel unam illam singularem suam rem publ. doctrinae huius subiectum esse: nisi ipsimet fateri malint, magna professos in exiguo se versari.
Perspicuum autem est primo quidem: Civitatem et Rem publicam genus quoddam esse, multas ac varias species comprehendens, easque non omnes ex voto optimas: nec enim una est ratio rerump. et civitatum omnium sed pervaria. Constat secundo, integri illius generis omnium que eius specierum, unam aliquam doctrinam unamque scientiam esse. Artium nimirum et scientiarum aliae integrum aliquod genus occupant, aliae non nisi particulam quasi abscindunt. Sunt autem earum, illae demum perfectae et absolutae, hae portiones tantum perfectarum. Ceu doctrinae de metallis, de plantis, de animalibus Naturalis philosophiae nonnisi partes sunt, ipsâ hac Philosophia omnia motui obnoxia complectente. Hinc porro consequens est, illam quae circa omne civitatum rerumque publicarum genus occupata est, doctrinam, quàm maximè esse perfectam, maximeque dignam nomine Politicae sive Civilis doctrinae. Utpote quae unica omnem omnino, quae de civitate et republica est, scientiam exhauriat, adeoque nominis sui mensuram adimpleat.
Neque vero Civilis scientia simpliciter meretur audire ea quae est unius optimae rei publ. aut alterius alicuius reip. speciei, regni fortasse, peritia: ut ut etiam illa sit aliquid Civilis scientiae. Particula enim duntaxat est eius quae simpliciter Civilis scientiae nomine digna est: utpote quam altera isthaec unà cum aliis multis ambitu suo comprehendat. Perinde nimirum atque Medicae artis nomen simpliciter non impetrat peritia sanandi calculi, aut febris, aut oculi affectuum; sed illa demum, quae et horum et omnium omnino morborum aliorum, omnisque plane sanitatis, curam habet.
Pertinent huc quae praeclare ab Aristotele disseruntur lib. 4. Polit. c. 1. adversus eos Politicae magistros, qui optimae ex voto rei publicae doctrinâ traditâ, officio suo sese persunctos existimabant. Et vero illa ex voto optima res publica vix est uti alicubi constitui possit: quare etiam eius peritia in vitâ parùm utilis est, tantùm abest, ut absolvat omne illud, quod ad civitatem quamque administrandam est necessarium. Ignorare verò non oportet, etiam illam en tw(n u(pokeime/nwn a)ri/sthn; ad cuius scilicet res impetrandas non multis adeo votis opus est, ideoque minus difficulter potest obtineri. Imo interest maximè, uti sciamus, quemadmodum quaelibet omnino res publ., cuiusmodicumque etiam illa sit, cum ab initio constitui, tum constituta queat conservari. Nec enim quaelibet civitas potest attingere vel medium illum felicitatis gradum; et tamen aequum est, ne ignoret is quivere est Politicus, quomodo et his liceat mederi: adeoque necessum est teneat is omnium omnino rerum publicarum species, nullâ vel minimâ neglecta. Plane ut prudentis medici est, non habere propositam semper omnibus numeris absolutam
sanitatem, sed frequenter mediocrem quam neutram vocant: imo saepe contentum esse ea quae omni ex parte non est deplorata. Quem proinde itidem necessum est tenere omnem plane sanitatis morborumque rationem, quantumvis ingens horum omnium sit diversitas.
Tametsi autem Politicae sit, per omnes res publicas curam diffundere, non tamen ad singulas quasque necessum est descendat. Eo ipso enim quo omnes rerump. species pernoscit, etsi non actu, virtualiter tamen ut ita loquar, etiam singulas iam intelligit. Adeoque singularium notitia ipsi quidem huic scientiae est supervacanea. Infinitae porro numero sunt singulae quidem resp. infinitum autem quod est ab intellectu humano comprehendi non potest. Ac proinde nulla fuerit Politica scientia, si illa infinitarum rerum publ. notitiam requirit.
Cum omnium verò rerump, hactenus quidem eadem sit ratio, si non omnium singularium notitia ad Politicum pertinet, nullius plane singularis reip. curam Politicae Philosophiae esse manifestum est. Neque enim ratio ulla est, quare huius singularis reip. magis quam alterius alicuius cura istuc spectet. Quae si verasunt, (sunt autem verissima) liquet profecto, quàm illi Politicae naturam ignorent, qui in unius aut alterius reip. peritia integrae huius scientiae vim collocant. Quales tamen non deesse, ante notavimus.
Et vero quae omnium scientiarum artiumque, ea et verae Politicae est natura. Omnes enim artes et scientiae pro subiecto habent, res non singulares et individuas, sed universales: genera nimirum et species rerum; adeoque omnia sua considerant abstractive à materia singulari, ut loquuntur scholae. Longe alia videlicet est ratio
ipsarummet artium, alia artificum artibus instructorum, vel iam tum in actu rerum versantium. Namque hi in singularibus aut individuis toti sunt occupati, adiuti quidem artibus suis, non iis tamen solis, sed praeterea cuiusdam cognitionis particularis beneficio. Sic Ars quidem medica simpliciter agit de febricitantibus aut epilepticis: Medicus autem Petrum, Paulum, Iohannem, sive febricitantem siveepilepticum curandum suscipit; idque uti faciat, ab Arte medica quidem accipit, quem admodum febricitans aliquis aut epilepticus, sanandus sit: aliunde vero intelligit, Petrum, Paulum, Iohannem, vel febre vel epilepsia laborare. Politicus igitur quidem omnino occupatur circa resp. singulares, ab ipsa tamen Politica scientia isthaec cura aliena est.
Ceterùm subiectum quodnam sit Politicae, satis fortasse iam claret. Accedet tamen lux aliqua, ubi exposuerimus quaenam subiecti illius affectiones propriè et verè sint Politicae considerationis: quae altera est pars institutae huius nostrae operae. Et vero ne hîc quidem omnes consentiunt. Sunt enim qui omne quod in civitate usum aliquem habet ad Politicam referunt. Ideoque Prudentiam Moralem, Oeconomicam, Bellicam, Iudiciariam, arbitrantur partes esse Politicae, idque magnis auctoribus eunt adstructum. Dixeris sane illa in sententia fuisse et Gabrielem Naudaeum, quoniam in sua Bibliographia Politica recenset etiam eos qui scripserunt de Oeconomicis, Ethicis, Arte conscribendarum epistolarum, aliisque; tamquam omnia illa pertineant ad Politicam. Alii tantum ea quae maximè universaliter insunt rebusp. huius censent argumenti esse, quae ad specialiorem vero earum spectant administrationem aliarum
artium, cumprimis vero Iuris esse prudentiae: quam sententiam Christophorus Besoldus nonnullis persuasit.
Ut vero id quod res est hîc etiam pateat, ponendum est ante omnia, id quod in Analyticis demonstratur: eas omnes solasque affectiones scientiis atque artibus esse domesticas ac proprias, quae de subiectis ipsarum primò praedicantur, nec per accidens sed per se, idque in primo et secundo dicendi per se modo. Igitur quae non insunt Civili societati aut rei publicae primò ac per sese, sed quae tamet si insint non nisi ex accidente illi competunt, ea in universum à Politica scientia aliena sunt. Insunt autem per accidens, quaecumque sive adsint sive absint, nihil ad salutem aut detrimentum reip. alicuius interest. Quaecumque vero omninò com petunt rei publicae, sive omni sive ulli eius speciei, et quidem ita competunt ut non nisi ad naturam rationemque civitatis sive reip. pertineant, adeoque genera et differentiae, principia item, partes, causae, propriaeque affectiones rerum publicarum, universa Politici sunt argumenti, atque huic scientiae plane domestica.
Hisce autem positis non obscurum est amplius, quid de modò propositis sententiis sit existimandum. Et vero ut ordine retrogrado Besoldi opinionem primò excutiamus; constat utique, ad salutem cuiuslibet reip. plurimum referre, quemadmodum non duntaxat communissima quaedam sed et quae maximè videntur specialia sese habeant; sive personas spectes sive res quaslibet, quarum in civitate usus est. Igitur non tantum communissima illa reip. administrandae praecepta, aut universalis quaedam civilium rerum peritia ad Politicam pertinet; sed omnino in illius officio est specialia etiam quaeque, sive res sive personas attingant, definire,
quemadmodum illa habere sese debeant, aut simpliciter in rebusp. universis, aut in aliis atque aliis earum speciebus.
Unde palàm et illud est non solummodo ius publicum sed etiam privatum huius disciplinae esse. Quod ipsum Platoni quoque olim visum fuisse, perspicere est ex integro de Legibus opere. Non aliter autem et Aristoteli placuisse, cum ex eo manifestum est, quod simpliciter haec scientia passim ipsi audiat nomosqetikh\, quo nomine indigna esset si privatum ius ad eam non pertinet: tum vel ex iis paucis, quae in superstite nobis parte Politici voluminis de optima rep adferuntur, circa connubia, primam nativitatem et educationem liberorum. Alios auctores idem nobiscum sentientes non est operae nunc pretium in testimonium heic adducere.
Quam primò loco proposuimus sententiam à vero aberrare, argumento est, quod ist hac admissâ dicendum veniat: omnes omnino artes et scientias ad Politicam pertinere eiusque partes esse. Quo nihil dictu est absurdius. Scilicet nulla non artium et scientiarum aliquem in rep. habet usum. Si omnia ergo quae commodi nonnihil reip. praestant Politici sunt argumenti, omnes utique scientiae et artes omnes Politicae partes fuerint. Igitur est quidem Politicae Philosophiae de omnibus omnino dispicere, non tamen ulterius quam quatenus illa reip. vel utilia vel noxia sunt; reliqua omnis rerum quarumlibet consideratio scientiarum et artium quarumvis propria est. Hinc etiam hactenus artium scientiarumque omnium quasi architectonica et princeps est Politica quidem (quippe cum ea sit, ut recte loquitur Aristoteles I. 1, Ethic. c. 1. quae quasnam esse in civitatibus scientias oporteat, tum quae quemque discere et quousque, constituat) non
tamen ut ipsamet illa omnia omnia mente teneat necessum est. Multùm vero interest, usumne duntaxat civilem rei alicuius intelligas, an vero integram eius habeas scientiam. Nec verò Architecti est plenam habere peritiam omnium quae ad aedium structuram faciunt operum: sufficit si noverit, quantum eorum unumquodque ad propositum scopum possit conducere. Poterit sanè etiam ita satis recte omnibus imperare.
Haec cum ita sese habeant, haud difficile amplius definitu etiam est, quid seorsim cum de omnigena Prudentia, tùm de Militari, de Oeconomica, de Pecuniaria quam xrhmapstikh\n Graeci appellant, postremo et de Morali sit sentiendum: num sc. partes sint Politicae nec ne.
Scilicet omnes quidem illae civitati ad ministrandae per sunt utiles, hinc tamen haud est colligere, omnes illas Politicae partes esse.
Non esse autem, illud porrò firino argumento est: quod nihil horum primò et per sese faciat ad civitatem, sed extra etiam illam locum suum inveniant. Licet nimirum vitam instituere non in civili tantùm societate, sed etiam extra illam, idque multis modis. An aeque commode, nec ne, non est quod hic disputemus.
Iam vero PRUDENTIA omnigenâ opus esse, in omni etiam non civili vita, manifestum est. Ideoque non profecto omnis Prudentia unicè inservit civitati: ac proinde non omnis etiam Politicae est accensenda. Potest quidem Politica, imo debet, in usum suum adsciscere universae prudentiae monita; (nec enim absque
iis civitati recte consulueris) attamen id quando fit, tum communia praecepta non amplius communia manent, sed ad civilem materiam restricta fiunt Politicae domestica: usurpante nimirum illâ ta\ kowa\i)di/ws2, ut Aristotelicis loquamur verbis. Id quod in omni doctrinae genere recte fieri, ex Analyticis discimus.
Similiter et MILITAREM prudentiam unicè quidem haud pertinere ad civilem societatem, patet; quoniam illa uti possunt, etiam qui civilem societatem non colunt. Dirigit igitur quidem militiam suam in usum civitatis Politica, Arte etiam militari subinde utitur tamquam ministra, attamen ipsa artem illam non facit suam. De illo in Militarem artem Politicae imperio, memoratu digna sunt verba Graeci Paraphrastae operis Ethici ad Nicomachum, qui Andronicus Rhodius vulgo, perperam tamen, usurpatur. Civilis scientia (inquit l. 1. c. 2.) nec eum qui imperare potest aut servare rem publ. coriarium esse sinit, nec eum qui melius inter milites versatur ad imperatorium munus vocat. Seà et tempora maxime exercendis idonea artibus designat: ne quis e. gr. cum praestat quiescere ducat exercitum. Etenim et cum opus est imperatorem mittere, mittet eum Politicus: et cum praest abit quiescere, hoc quoque imperabit. Quamvis enim non raro ipse sibi tempus praescribat imperator, non tamen id facit arte sua militari. Ones enim artis alicuius regulae artis illius finem duntaxat spectant: quae vero vel in contrarium vel in aliud aliquod fertur non est artis illius regula. Sic imperator considerans quando bellum oporteat gerere et capropter interdum quiescens, et pacis causa legatos mittens, manif este non amplius ex regula imperatoriae artis agit, sed alterius alicuius artis, maioris et superioris, quae est ipsa Politica. Haec ille, Est autem hoc Politicae et
Militaris artis discrimen usque adeo clarum, ut à doctissimis plerisque sit anim adversum; qui proinde vulgò Militarem artem inter Politicae ministras connumerant.
Iure vero idem censendum est et de OECONOMICA. Nec enim domesticum omne tota natura sua ad civilem spectat societatem; etsi domus eiuspars sit. Perinde scilicet ut simplicia corpora quae elementa appellamus partes etiam sunt compositorum, et tamen citra omnem compositionem quoque recte sibi constant. Alia nimirum ita in partium sunt numero, ut à toto composito seiuncta perdant statim omnem essentiam suam. Suntque illa totâ naturâ suâ facta ad totius alicuius integritatem. De quibus proinde verum est Aristotelis illud: t\ me/rion ou)mo/non a)/llou onsti mo/rion a)lla\ kai\ o(/lws2 a)/llou: Pars non duntaxat alterius pars est, sed omnino alterius. Alia quadamtenus quidem comparata sunt ad integrandum totum aliquod, quadamtenus tamen, idque non leviter, ita sese habent, ut solitaria etiam tueantur vim propriae naturae suae. Cuius posterioris ordinis esse domesticam societatem, (ut alia nunc taceam) satis ostendit vita primorum hominum, per domos duntaxat, absque civitate, nec infeliciter tamen (ipso quippe auctore Deo) instituta. Nec enim fieri id possit, si domus, quanta quanta est, salutem suam unice debeat civitati. Cum ad hunc verò modum domus sese habeat, manifestum est, illam non omni ex parte, primò, et per sese, ad civilem societatem pertinere: ac proinde nec Oeconomicam omnem artem Politicae portionem censendam esse.
Ceterum Oeconomicen partem vel appendicem esse Politices, non desunt tamen viri praeclati, Averroëm secuti, qui profiteantur. Quin possit videri haud
immerito, facere cum iis et Aristoteles. Ea enim passim Politicae asscribit de rebus domesticis tractanda, quae singularem Oeconomicam doctrinam tollunt è medio.
Fortassis tamen haud adeo clara est hac in re ipsiusmet Aristotelis sententia. Primo enim diversa parte certum est, nusquam ab illo disertis verbis, Oeconomicen dictam esse Politicae partem. Superest deinde hodieque Aristotelis nomine singularis et à Politico opere separatus liber Oeconomicus. Imo in eius limine statim legitur: utramque doctrinam cum aliàs tum eo etiam inter sese differre, quod Politicae subiectum civitas sit, Oeconomicae domus; hanc etiam illa esse origine priorem perinde ut opus eius prius est, cum pars urbis sit domus. Sed ille liber num sit Aristotelicus merito dubites, eoque nihil certi docet hoc etiam testimonium.
Maioris ponderis dixeris, quod initio statim Nicomachiorum Ethicorum asseratur, finem Oeconomicae divitias esse, qui finis utique non est Politices. Fortassis verò et ille locus est mendosus; legendumque ibi xrhmatistikh=s2 vocabulum. Etenim huius demum scopum divitias et pecuniam esse, domesticam autem societatem ne desiderare quidem simpliciter divitias, sed nonnihil duntaxat opum quantum ad usum sufficit quottidianum, nec Oeconomicum tam laborare debere, ut vel mediocres illas divitias acquirat, quàm ut recte iam acquisitas disponat et usurpet, praeclare Aristoteles docet. 1. Polit. c. 5. 8. et 10.
Magis extra controversiam est, Aristotelica esse, quae libro 6. Ethic. c. 8. et passim lib. 1. Polit. docentur, ubi h( oi)konomi/a et oi)konomikh\ distinctim collocatur non minus à Legislatoria sive vera Civili Philosophia, quàm à Politica speciali sive Consultatoria, Politicus item et
Oeconomicus tamquam duo distincti artifices numerantur. Quod minus recte fieri, si vel pars vel appendix Politices Oeconomica sit habenda, manifestum est.
Difficile tamen est definitu, quidnam secundum Aristotelem Oeconomici proprium sit à Politico distinctum. Nec enim Aristoteli est consentaneum id quod nonnulli aiunt, Oeconomicam versari circa rationem divitiarum acquirendarum, ceu iam tum est dictum. De coniunctione verò et consuetudine omni domestica maris et feminae, de educatione item liberorum, de rei familiaris usu, quae Oeconomica maxime videntur, agere Aristoteles Politicum iubet. Diserte nimirum ita loquitur 1. Polit. c. ult. De feminae autem et viri, de liberorum et parentum singulis conveniente virtute, deque ea quae inter illos est consuetudine, quid rectum quid pravum sit, et quemadmodum rectum quidem persequi oporteat, quod pravum fugere, in iis quae de republ. necessario sunt explicanda. Addit rationem: quoniam enim omnis quidem domus pars est civitatis, hi autem domus, partis autem virtutem ad totius virtutem spectare oportet, necessariò in civitatem intuentes instituere debent et liberos et uxores; si quid interest ad hoc ut civitas sit bona, liberos quoque esse bonos et uxores bonas. Interesse autem necessum est: nam feminae quidem pars dimidia sunt liberorum capitum, ex liberis autem participes civitatis oriuntur. Haec Aristoteles. Idem septimo et octavo libro accurate adeo disserere incepit de maris et feminae coniunctione, ut et de educatione liberorum, ut quid eius tandem Oeconomici maneat argumenti, vix appareat. Certe melior pars eorum quae in libro Oeconomico leguntur, rectius in Politicis et accuratius pertractatur. Et verò si domus est talis pars civitatis qualem esse vult Aristoteles. h. e. quae totâ naturâ suâ ad
civitatem feratur, nihil utique ad salutem et conservationem eius pertinet quod non curae Politicae debeatur, adcoque ex praescripto Politicae administrandum sit.
Quaecumque verò fuerit Aristotelis sententia, id sane est falsum, ea quae ad domus salutem pertinent, primò et per sese ad civitatem facere. Interesse civitatis ut recte et pro usu reip. domus sese habeat: partem item civitatis esse domum; proindeque in Politices officio esse definire, quemadmodum non in beatâ tantum rep, sed in aliis quoque rerump. speciebus, domestica omnia habere sese debeant: praeclare ab Aristotele est observatum et monitum. At verò partes quoque civitatis sunt omnis generis artifices, nec minus refert publicè plurimùm, recte an perperam illorum opera exerceantur; non tamen quae ad artes pertinent omnia Politici est praescribere. Scilicet cum partium alia atque alia sit natura, non ita domus est civitatis pars, ut tota ad civitatem spectet. Ne quidem verum est, domesticae societati, aut in universum homini, extra civilem vitam obtingere felicitatem non posse. Et tamen haec adversae sententiae sunt fundamenta: quibus subrutis etiam ipsa iam eversa est. Igitur id quidem Politicae est definire, num quae ad domesticae societatis salutem requirit Oeconomica: sint in beatâ republ. observanda nec ne: et si sint, num praeter haec etiam alia veniant in vitâ istâ domesticâ commodi publici ergò agenda an non; praeterea num in aliis omnibus rebus publ. illa beatae domus praecepta locum inveniant nec ne; et quae alia sunt huiusmodi ad rei publicae usum spectantia. Simpliciter tamen de felici domus statu, quis ille, quibusve mediis comparetur, tractare non Politicae sed Oeconomicae est disciplinae. Hinc in Politicis
non etiam est, cur operosè agasderatione feliciter instituendae domûs; ne quidem est, quare vel ad Aristotelis exemplum in istis te diffundas; sed sufficit, si in solis iis occuperis, quae à domo in usum rei publicae possunt conferri.
*x*p*h*m*a*t*i*s*t*i*k*h*n non esse partem Politices, in promptu est colligere iis rationibus, quibus Aristoteles probat 1. Polit. non esse eam partem Oeconomicae. Primo enim h( xrhmatistikh\ cum pro sine habeat opes, quaelibet autem ars quasi in infinitum quaerat finem suum, opes quoque haec sine fine et modo studet acquirere. Res publica verò non in alium usum opes desiderat, quàm ut sint instrumenta agendarum rerum; atque ita neutiquam pro scopo eas habet, sed expetit eas ut instrumenta. Id quod autem toto fine abit à fine Politicae, et à rei publicae desideriis, id Politicae pars esse nequit. Deinde quamcumque artem acquirendarum opum respexeris (sunt enim multae species th=s2 xrhmatistikh=s2, aliae naturales magis, ut rusticae et metallicae; aliae magis artificiales, ut omnis generis mercatoriae et usurariae; aliae sordidiores, in quibus corporis labores locantur) habet illarum quaeque locum suum etiam extra civitatem; adeoque nulla species th=s2 xrhmatistikh=s2 primò ac per sese reip. est domestica. Ad hoc nonnullae artes xrhmatistikai\, vel optimae rei publicae vel aliquibus rei publ. aliis speciebus, potius obesse videntur quam prodesse: itaque saltem hae non fuerint partes Politicae; et per consequens h( xrhmatistikh\ in universùm pars eius censeri non debet.
Fieri tamen non potest, ut res publica sit salva sine opibus, eòque nec sine artibus opum quaerendarum. Omninò igitur Politicae etiam est scire, quantum quaeque
istarum artium reip. vel omni vel alicui possit inservire; ac proinde praescribere, quaenam illarum cum publicè tum privatim sit usurpanda. Ipsas artes uti teneat Politicus, necessum non est, si autem teneat fit illud per accidens. Et vero (ut Aristotelis verba faciam mea) dubitaverit quis, cur Ars quidem rei quaerendae pars sit Politicae, Ars vero medendi non sit pars. Atqui eos qui in civitate degunt oportet valere non minùs quam vivere; certe magis ex re est ut sani sint cives, quam in re lauta. Quia vero aliquo modo quidem est Politici aut reip. praefecti videre quoque de sanitate, aliquo autem modo non sed Medici: sic opes curare est quidem quadamtenus Politicae, est etiam quadamtenus non, sed artis administrae. Administra igitur Politicae est h( xrhmatistikh\.
Cum vero non sit una natura ministrantium artium, uti recte notat Aristoteles l. 1. Polit. c. 5. (nam arti textoriae ex. gr. ministrat et illa quae instrumenta textoria conficit, et quae praeparat lanam unde pannum artifex texat) haud difficile porrò intellectu est, h( xrhmatistikh\ omnis cuius generis administra sit. Nempe non eius quae circa ipsam materiam civitatis (homines enim ipsi materiae sunt loco,) sed quae in comparandis vitae civilis instrumentis occupantur.
ETHICAM sive Moralem doctrinam ab Aristotele esse accensitam Politicae, clarius videtur quàm ut vocari possit in dubium. Primùm enim disertis verbis non semel id ab illo est pronuntiatum. 1. Eth. Nic. c. 1. h( me\n ou(=n me/sqodos tou/twn e)fi/etai politikh\ tis2 ou)=s1u. Statim initio Magnorum moralium: Pars igitur est, uti videtur, et principium Politices illa quae de moribus est tractatio, et in totum iure mihi videtur omnis haec disputatio non Ethica sed Politica appellanda. Similiter 1. Rhetor. c. 4. Ethica nuncupatur h( peri\ ta\
h)/sqh politikh\. Huc spectat, quod auditorem Moralis doctrinae appellet a)kroath\n th=s2 politikh=s2.
Non tantùm verò loquitur ita Aristoteles, sed hanc ipsam sententiam conatus est rationibus ostendere. Ex professo enim 1. Nicom. c. 1. quaestionem hanc in medium proponit, cuiusnam sit Scientiae ac Facultatis de summo hominis bono agere, respondetque: videtur eius esse quae maxime principalis maximeque est architectonica, cuiusmodi manifesto est Politica. Similiter in limine Magnorum moralium proposita quaestione, cuius sit de moribus agere, cum addidisset: ut summatim dicam, videtur non alterius quam Politicae pars esse; mox subiungit rationem, qua id credidit effici posse. Non alia de causa, iam absoluta omni de virtutibus et felicitate humana disputatione, negat tamen l. 10. Ethic. c. 10. finem adhuc operi esse impositum, eòque Politica cum Ethicis plane connectit. Ea porrò de felicitate humana ab Aristotele sunt affirmata, unde necessariò consequitur, omnem eius doctrinam unicè ad Politicam pertinere. Sane si homini non obtingit felicitas sua nisi in civitate et per civilia instituta, (id quod passim ille docet) utique primò et per sese omne istud ad civitatem facit, adeoque et tractatio isthaec Politicae prorsus est domestica.
Fatemur igitur omnino, rectius longe ab Averroë perceptam esse Aristotelis sententiam, quam ab interpretibus Graecis et Latinis plaerisque; ac proinde Clarissimos viros Franciscum Piccolominium Introductione in Civilem Philosophiam c. 8. et 9. Felicem Accorombonum in commentariis Ethicorum, Iacobum Mazonium Praeludiorum Aristotelicae et Platonicae Philosophiae sect. 6. c. 2. Michaëlem Piccartum delineatione Aristoteliae Philosophicae c. 8. Conradum Horneium l. 1.
Ethic. c. 2. et alios, qui Ethicen faciunt Politicae partem, ab Aristotelis quidem placitis non discedere; à Montecatino autem iniquè hoc nomine Averroem perstringi. Nec tamen convenire satis Aristotelicae menti videtur, id quod Averröes ille docuit, initio Paraphraseos librorum Platonis de republ. quasi in Ethicis tradantur sqewrikw/tira in Politicis ea quae praktikw/tera sunt: ac respondere Ethicen doctrinae de sanitate et aegritudine, illi quam Medici instituunt, Politicam vero isti, quae docet modum sanitatis vel tuendae vel restituendae in integrum. Etenim illa de sanitate et morbis doctrina non est propria Medicae arti sed Naturali Philosophiae: (ceu alias ostenditur) Medico acceptante in usum suum quae à Philosopho sunt demonstrata. Nec apparet, quî illa, quae ad omne genus virtutum pertinent, magis contemplativa sint iis, quae ad regimen faciunt civitatis, cum beatitudo hominis non in habitu aut possessione virtutum, sed in earum exercitio tota consistat. Rectius ad Aristotelis mentem dixeris; in Ethicis agi de summa hominis felicitate simpliciter, in Politicis de adminiculis quae ad obtinendum summum illud bonum ex civitatis administratione et possunt et necessariò debent proficisci.
Sed quamvis ea sit Aristotelis sententia, non possumus tamen non cum plaerisque eius interpretibus, aliisque viris maximis, Moralem Philosophiam, tamquam specie diversam disciplinam, à Civili seiungere: eo nitentes argumento, quod felicitas humana à civili societate non nisi per accidens dependeat, utpote quam detur assequi, non quidem extra omnem societatem (neque enim hom ini commodum est solitarium vivere) citra tamen societatem civilem. Id quod exemplo vitae ab ipso Deo primâ humani generis aetate institutae, iam tum ostendimus.
Et verò quibus probare nititur Aristoteles, hominem naturà Politicum animal esse, illae rationes non tam hoc, quàm natum esse hominem societati et benevolentiae mutuae, evincunt, si in vim earum inquisiveris. Coiisse autem initio homines perquam multos in civilem coetum, sive aliis per potentiam inferendae, sive arcendae aliorum potentium, iniuriae ergò, et historiae nos docent, et iam observatum est Platoni lib. 3. de legibus. Sed et usus docet, iis maximè de causis homines hodieque in civili societate contineri.
Igitur quae primò, per se, adeoque simpliciter, faciunt ad felicitatem humanae vitae, illa propriè non sunt Politicae, sed unius Ethicae: sola autem quae per accidens, beneficio coetus civilis, eòdem pertinent Politici sunt argumenti. Est nimirum quadamtenus quidem unus idemque finis propositus, et simpliciter humanae virae, et civitati, quadamtenus tamen diversus. Quo simul fit, ut civis boni alia sit virtus seu perfectio, alia viri boni, quod et Aristoteles praeclare docuit 3. Polit. c. 3. Par ratio igitur est Politicae etiam atque Ehicae. Qua dere latius disputare non est huius loci.
Non sunt porrò solutu difficilia argumenta, quibus Aristoteles Ethicam Politicae coniunxit. Nam in Magnis quidem Moralibus non alia quàm haec collectio reperitur: in civili societate opus est virtute, ergo quae de virtute agit doctrina, Politicae pars est. Ast in civili societate etiam sanitas, etiam opes necessariae sunt; fuerit igitur et Medica ars et xrhmatistikh\ partes Politicae, si firma sit consequentia. Reverà autem nihil probat aliud Syllogismus ille, quàm Politicae incumbere aliquam virtutis curam, Et sane incumbit illi, ut in bona quidem
republica curet per leges et instituta civilia, cùm roborare quod in Ethicis est traditum, tùm vitiorum occasiones, quas civilis vita magno numero suggerit, quoad fieri licet, è medio tollere. Quas virtutes aliae admittant res publicae nec ne, itidem ipsi videndum est; neque enim ubivis par virtuti locus conceditur. In Nicomachiis Politicae asscribitur doctrina de summo hominis bono, praetextu sumpto, quoniam Politice est architectonica aliarum artium, ad maxime architectonicam autem spectet agere de supremo omnium fine. Verùm est quidem Politice architectonica artium omnium, attamen non nisi respectu usus civilis; simpliciter enim dignitatem hanc potius ad Ethicam pertinere dixerimus.
PRoximè limites definivimus Politicae, ultra quos citraque quicquid est, id ab hac methodo est alienum. Consequens est, ut investigemus quae et qualis cognitio eorum quae Politicae diximus esse propria, queat comparari. Multiplex videlicet est humanae cognitionis varietas. Et quidem alia non nisi sensu et experientia, alia beneficio ratiocinationis acquiritur: iterum alia certa est omnem erroris metum excludens, alia incertior, constans duntaxat quadam verisimilitudine: porro alia tantum quid sit res, alia simul et propter quid perspectum habet. Est vero haud leve sententiarum dissidium. cuius generis sit Politica prudentia. Sed et multum refert, accurate istaec cognoscere; ne vel frustra
despires ad subtilem quandam doctrinae acrimoniam, vel inutiliter haereas in crasso rudimento.
Principiò igitur videndum, an omnis peritia civilis sola experientiâ comparetur nec ne. Prius sane videtur vulgo plaerisque placere. Etenim vulgo res publica plaerumque committitur iis, qui experientiam aliquam duntaxat habent rerum civilium. Cum velint autem omnes indubiè iis qui periti censentur rem publicam committere, apparet utique, plaerisque videri, Politicam esse Empiricam aliquam scientiam. Non videntur autem et in eruditorum ordine nonnulli multum dissentire. Quotquotsane Prudentiam civilem usu et memoria duntaxat parari existimant, dissentire non debent si suam velint thesin defendere. Usum enim describunt cum Lipsio l. 1. civ. prud. cap. 8, notitiam humanarum rerum ex visu vel tractatu: Memoriam notitiam similem ex auditu vel lectu. Est autem utraque notitia mere Empirica; tantum quod illa propriae, haec alienae experientiae innitatur.
Cum placeat verò istaec sententia, et plaerisque vulgi, et doctis quammultis, iam tum manifestum est, eam si non veram, saltem per esse verisimilem: plerisque enim vulgi et doctorum multis placere, id vero est esse verisimile.
Videtur autem eadem confirmari etiam experimento quottidiano omnium gentium et saeculorum. Homines enim usu tantùm et experientia instructos videre est optime consulere rei publicae; quod tamen non facerent nisi iidem civilium rerum tenerent scientiam. Nec vero aliter edocti sunt, etiam qui inter Graecos et Romanos olim prudentiae dotibus inclaruerunt. Sane non Themistoclis, non Miltiadis, non multorum aliorum magistros prudentiae laudant historiae: haud temere taciturae tanti
boni auctores. Imo solâ hâc Empirica eos notitia fuisse imbutos, ipsemet Aristoteles sine operis Nicomachii probat illo signo, quod prudentiam ad alios docendo transmittere non potuerint; docturi scilicet indubie alios, saltem amicos et liberos suos, si potuissent, cum in nullo alio par potuerit praestari beneficium, et acquisitae verae scientiae signum sit, posse id quod tenes alios docere. Ostendit porro usus, illorum quam multos qui aliam aliquam praeter hanc Empiricam prudentiam sibi acquisiverunt, nihil Empiricis istis praestare; haud paucos publici otii turbatores esse, et civitatum eversores potius, quàm sollertes rerum administros. Quod videtur esse argumento, quam isti existimant prudentiam non nisi eius simulacrum aliquod esse: iure enim solam illam Empiricam nomen illud augustum promereri.
Ceterum ut clarè pateat veritas, breviter (etsi alieno loco) hic exponendum ante omnia est, quid reapse sit Experientia. Habet autem sese hunc in modum. Quaecumque sensuum aliquo percipiuntur illa singularia sunt: intellectus ex diverso singulare nihil percipit, sed sola ea quae abstracta nuncupantur à singulari materie. Si quando eius quod sensu est acceptum, imago remanet in animo, post factam sensionem, Memoria nascitur. Est enim proprie Memoria, e(/cis2 aut possessio quaedam twn fantastma/twn, sive imaginum sensu acceptarum. Talis Memoria unius eiusdemque rei saepius iterata dicitur Experientia: quae proinde et ipsa singularium duntaxat est rerum non universalium. Ut, si tu saepius observaveris Petro febricitanti vini potum malè cessisse, eius iam experientiam es consecutus, ut tuto pronuntiare possis, febricitanti Petro vinum esse noxium, nondum tamen hoc ipso habes
com pertum, nulli febricitanti vinum convenire. Uti ex multis singularibus experimentis universalem quandam communemque formes notionem, opus est porro collectione quadam, non multâ tamen et operosâ, sed plerumque illa simplicissimâ quam inductionem appellitamus. Pernent autem eiusmodi universales notiones, (si propriè quidem loquaris) non am plius ad Experientiam, etsi ex multis sint experimentis elicitae; sed iam sunt exordia ipsarummet artium ac sententiarum. Exordia, inquam, sunt, non enim artes ac scientias omni ex parte absolvunt. Ideoque non alio sensu etiam sunt accipienda Aristotelis illa, lib. 1. Metaph. c. 1. per experientiam ars et scientia hominibus efficitur: aut illud Poëtae veteris Afranii in Sapientiam:
Usus me genuit, mater peperit Memoria.
aut hoc Manilii:
Per varios casus artem experientia fecit.
Et vero ad principia artium scientiarum que ipsemet haec restrinxit Aristoteles, cum alibi, tum sub finem l. 2. Analyt. post.
Multo minus ad experientiam pertinet, ex eiusmodi universalibus notionibus ulterior deductio, etiamsi ad causarum inverstigationem nondum processeris.
Porro Historicis monumentis vix alia praeterquam singularia narrantur, qualia nimirum cognoscuntur sensu atque experientia. Ut enim historia narret universaliora, ex multis experimentis collecta, rarius fit et à paucis est tentatum. Rarissimi certe exem pli est Historia Animalium ab Aristotele, Stirpium à Theophrasto, Rerum subterranearum à Georgio Agricolâ conscripta. Quae ex Historiâ itaque lectâ vel auditâ proxime quidem
oritur cognitio, itidem non diversa est ab ea quae per experientiam accipitur, nisi quod alienâ narrantium fide nitatur.
Haec ex Aristotelicis monumentis, cum l. 2. Analyt. posterior. cap. ultimo, tum l. 1. Metaphysicorum capitet. et libello de Memoria, deprompta, omnem errorem facilè discutiunt. Primum enim constat utique, id quod iam supra dictum est, notitiam quandam civilium rerum inveniri, et quidem maximè praeclaram, quae in universalibus occupetur. Cum Experientia igitur haereat duntaxat in singularibus, manifestum profecto est, potissimam illam rerum civilium scientiam Empiricam non esse. Ad hoc cum im possibile sit, ut unus aliquis omnium eorum quae in quavis reip. specie eveniunt, usum et experientiam habeat; ne id quidem fieri potest, ut ex propriis quidem experimentis, unus quis exstruat omnia illa, quae in communi de republ. qualibet sciri aut dici possunt ab experimentis petita: tantum abest, ut quis possit, ex propriis experimentis integram hanc prudentiam haurire, aut quod idem est, solo usu omnem illam sibi comparare. Facenim quem probe versatum esse in regia administratiotione, is non eo ipso iam usu didicit, Popularis aut Aristocratici regiminis statum, et tamen omnia haec scire ex aequo est Politicae prudentiae. Historia plus experimentorum civilium quam usus ipse exhibet: eòque inservire etiam ac prodesse magis potest ad exstruendam communem illam prudentiam atque ipsemet usus. Veruntamen quoniam omnis eiusmodi ex historiis collectio nitatur quidem Experientia, non debeatur tamen Experientiae sed Arti aut Scientiae, manifestum est, ne quidem illam ex historiis enatam ita peritiam Empiricam meritò vel haberi vel nuncupari debere.
Uno verbo: nulla universalis civilium rerum cognitio verè Empirica est. Ac proinde quotquot eam habent, inquantum habent, Empirici non sunt, sed saltem aliquid civilis scientiae iam sunt consecuti; adeoque hactenus perperam Empirici audiunt. Plane quemadmodum olim Medicorum illa ab Acrone Agrigentino institutaschola, inique Empiricum nomen affectavit; cum tamen universalia pronuntiata iactitaret ex multis experimentis exstructa, imo ab iis transitum ad similia usu nondum comperta ad mitterent ipsi sectae primores; si Celso credimus, evidentes etiam morborum causas ad medendum esse necessarias faterentur.
Et vero quod res ipsa expressit Empiricis illis Medicis, ut confiterentur, dari in negotiis medicis aliquem ad similia nondum usu comprobata progressum: posse itidem causarum morbi sanitatisque aliquam scientiam dari: artem denique facturo necessariam esse saltem aliquam causarum notitiam: id omne in civilibus quoque habere locum, usque est adeo perspicuum, ut negari sine impudentiae aut inscitiae nota haud possit. Enimverò id utique constat, etiam de iis, quorum neque Experientiam, sive usu proprio sive ex historiis, neque Scientiam alicunde sumus assecuti, posse nos rectum consilium dare. Id vero fieri non potest, nisi ratiocinatione quadam, adeoque deductione ignotae rei ex notis.
Eorum porro quae in civilibus contingunt, certae causae non minus sunt atque naturalium eventuum. Neque enim quidquam fit sine causis, etiam in humanis negotiis. Certe omnes omnino actiones civiles suos fines habent quamobrem fiant, suas causas essicientes principales et instrumentales, materiam item suam circa
quam versentur: in co vero, quod fiant quomodo quando et ubi oportet, forma sive essentia earum civilis consistit. Iam vero non ita abditae sunt causae illae ut humani ingenii vim effugiant. Imò à prudentissimis nonnullis auctoribus pleraque horum, si non omnia, iam tum literarum monumentis sunt prodita. Certe quo quis est prudentior eò magis perspectas habet civilium rerum causas.
Ad res denique feliciter gerendas plurimum prodesse, imo per esse necessariam, causarum notitiam, cum usus docet, tum per se clarum est. Qui enim possis rei publicae salutares leges praescribere, nisi teneas quae causae rem publicam conservent? quî possis mala averruncare, nisi itidem scias, quid sit quod rem publicam perdit, et quare perdere soleat? Sane quo minus causas illas habes perspectas, eo minus licet tibi rei publicae consulere.
Huic sententiae tamen videtur haud parum refragari id quod Aristoteles observavit de experientia; quippe qui in haec verba non dubitavit loqui l. 1. Metaph. 1. Ad agendum nil videtur Experientia differre ab Arte: quin imo videmus Expertos magis id quod intendunt consequi, quam illos qui rationem absque Experientia tenent. Causavero huius est, quod Experientia singularium Ars autem universalium cognitio est. Actiones autem ac generationes omnes circa singulare sunt. Non enim hominem nisi per accidens sanat qui medetur, sed Calliam aut Socratem, aut alium quempiam eorum qui sic dicuntur, cui acctdit hominiesse. Si quis itaque rationem absqus Experientia teneat, et universale quidem cognoscat, quod autem sub eo particulare est ignoret, saepenumero errabit a sanando. Idenim magis sanabile est quod singulare est. Haec omnia Aristoteles.
Sunt autem omnino dextre haec accipienda,
alioquin minime veritati consentiunt. Fatemur scilicet nos ctiam, actionem omnem in singulari opere versari, eoque necessarium esse, ut quisquis opus aliquod studet efficere, sensu atque experientiâ isthaec quae ad opus requiruntur habeat cognita; ac proinde, qui tantum in communi illa tenet, particulatim autem ignorat, eum ad rem istam agendam minimè idoneum; adeoque hactenus quidem Experientiam Arti ac Scientiae praeferendam esse. Revera tamen is qui sola est Experientiâ instructus, nihil aliud potest, quam quod est expertus. Itaque non nisi paucissimis agendis est aptus, et nihil valet si quid novi agendum veniat. Iam vero in vita civili plurima occurrunt et pervaria, saepe et inopinatò accidunt quae antehac numquam contigerant, quaedam antehac usitata praestat mutare. Itaque etsi ad quaedam opera peragenda is qui Experientia instructus est sufficiat; simpliciter tamen toti reip. curandae non est par, neque licet illi rem publicam omnem tutò committere. Ut proinde ad res agendas multùm intersit inter Experientiam et Artem: etsi aliqua ratione intersit nihil, et Experientia ipsi Arti sit praeferenda.
Hisce sic expositis facile iam est, quae initio pro Empirica civilium rerum peritiâ producta sunt, confutare. [Note: Ad I.] Primùm enim qui res praeclare gerunt in republicâ, illi, tametsi usu tantum valere credantur, non tamen revera usu solo et experientia sunt instructi, sed quidam corum ingenii beneficio, ex usu compertis, etsi non scientiam Civilem integram, aliquid tamen eius, quantum adres quasdam agendas satis est, didicerunt. Enimvero quotquot tali laude prae aliis commendantur, ceieritate ingenii solent eminere: quâ qui pollent, Artes et Scientias
proprio, quod aiunt, Marte condere idonei sunt. Sanc Graecae Romanaeque gentis illustria Iumina, quàm praeclaris ingenii dotibus fuerint praediti, loquuntur monumenta.
Non sane à solo usu proficisci, eam quae in viris magnis, nulla tamen doctrina imbutis, civilium est rerum peritia, argumento illud est, quod hi subinde multa agant, et quidem prudenter agant, quorum experientiam sibi ante non comparaverunt. Talibus igitur quando res publica concreditur, non meris Empiricis illa committitur, sed artificibus, imperfectioribus tamen, propria. que duntaxat industriâ Artem edoctis.
Nec vero etsi docere alios nequeant, destituuntur illi omni scientia. Ut enim doceas necessum est, et Scientiam integram teneus, et ipsam docendi viam: hos vero neque nos dixerimus Scientiam civilem integram sibi parasse, aut docendi rationem calluisse.
Fatemur praeterea, solo usu civilium rerum qui sunt instructi, illos rectè praefiei posse nonnullis negotiis in quibus sunt exercitati: minime tamen hinc sequitur, omni civili Prudentia eosdem instructos esse, aut rem publicam omnem committiiis posse.
Obiter hic observari meretur: non fortassis omnes illos veteribus à prudentia laudatos viros nullâ fuisse doctrina institutos. De Themistocle sane id negat Socrates apud Xenophontem l. 4. Memorab. addens: stultum esse existimare, exigui quidem momenti artes absque magistris idoneis percipi à studiosis haud posse: cum imperio autem civitati praeesse, fortuitò valere homines, cum tamen opus sit omnium maximum. Sed fortasse non quod ita reverà sentiret, id dictum est à Socrate, sed ut excitaret Eythidemum; ceu
innuitipse Xenophon. Licetque proinde Thucydidi secure fidem habere, omnem viti illius prudentiam solius ingenii nativis viribus attribuenti. Illum enim fuisse Themistoclem qui quàm maximè indicaret, quantum natura valeat: dignus ipse quem quodammodo supra modum obnaturae praestantiam magis atque alium quem miremur: quomodo Thucydidem Latine loqui fecit Ioannes Caselius. Quicquid vero sit de Themistocle; al is nonnullis, ut Pericli, Epaminondae, et Scipioni Africano utrique, et Ciceroni, et Caesari, et Pompeio, non defuisse magistros, notissimum est.
[Note: Ad II.] Quod in Altero argumento obicitur, nihilo praestare Empiricis eos, qui creduntur scientiam Politicam didicisse, id profecto à vero alienum est. Nec enim nisi in paucis, iisque usitatis, in aetate item iam senili, quicquam hi possunt: è contrario alter illi ad quaevis promiscue rei publicae negotia sunt apti, idque aetate adhuc integra. Quod aliorum nonnulli itidem aliquid ultra usitata possint praestare, non id usui et experientiae, sed ingenii dotibus, et per consequens Scientiae vel Arti acceptum est ferendum: supplente nimirum doctrinae defectum ingenii nativo acumine.
[Note: Ad III.] Eorum qui doctrina Politica instituti sunt, si qui minus recte se gerunt, non id doctrinae illius vitio contingit. Ne quid enim dicam, quod multi didicisse credantur id quod nequaquam didicerunt; in iis quae speciem quidem Politicae mentiuntur versati, ipsam vero hanc prudentiam planè ignorantes. Observandum est, esse haud paucos, qui doctrinâ oretenus exerciti, animum bonis artibus non induerunt: nec satis esse ad bene agendum, scire quid expediat, sed praeterearequiri et benc agendi voluntatem: quâ interdum carere rerum civilium et am maxime gnaros, neque nos diffitemur.
CIvilium rerum exactam cognitionem, etsi illa innitatur usui et experientiae, tamen non usu sed mentis ratiocinatione comparari, fecimus perspicuum. Nunc porro est videndum, quam illa certa sit aut lubrica, eaque num demonstratione admittat, et si admittit quales illae sint, cum demonstrationum omnium non aeque exacta sit ratio.
Ac demonstrationibus quidem nullum hic locum esse, passim recepta sententia est. Enimvero plerosque argumenti Politici scriptores, oratoriis videre est rationibus omnia probare. Philosophi quoque vulgò ipsi demonstrationes omnes ut artibus, ita et huic methodo circa res agendas occupatae, abiudicant.
Neque id videntur facere abs ratione. Civiles nimirum res fluxae sunt atque instabiles, utpote quae ab humano arbitrio imò à fortuna dependeant. Rerum autem incertarum nulla certa datur scientia: eòque nec demonstratio; quippe quae est syllogismus tpisthmoniko\s2, et cum ex necessariis praemissis constat, tum circa sola ea, quae non aliter atque aliter sese habent, aut habere sese possunt, occupatur. Econtrario illa est vita omnis humana, ut iam olim non dubitaverit ipsemet Theophrastus, longo rerum usu edoctus, probare illud:
*tuxh=| ta\ qnhtw=n pra/gmata ouk e)ubouli/a|
Unde expressum illud Latinum proverbium: Vitam regit fortuna non sapientia. Ut quod ille in Fabula de amore id meritò de republica pronuntiaveris: quae res neque
consilium neque modum habet ullum, eam consilio regere non potes. In republica haec omnia insunt vitia, iniuriae, suspiciones, inimicitiae, induciae, bellum, pax rursus. Incerta haec si tu postules ratione certa facere, nihilo plus agas, quam si des operam, ut cum ratione insanias.
Quamvis autem haec speciose dicantur aganturque magnis auctoribus, multùm tamen absunt à vero. Nec enim probari debet illa quae passim à plerisque instituitur civilis doctrinae rudis et oratoria tractatio. Sane ad vulgus quidem Rethorica illa per sunt utilia, imo necessaria: (nec enim aliis argumentis quam illis in vulgo receptis tpixeirh/maoi pertraxeris populum aut alium aliquem indoctiorem in sententiam tuam, aut illi quod reip. expedit persuaseris) attamen cum Rhetorica argumenta laborent plerumque in certitudine, et veritati raro sint omni ex parte consentanea, ac proin nihil certae veritatis doceant; Oratoriae etiam nihil sit prius quam persuadere, quibuscumque tandem id fiat modis; contrà vero rerum civilium omnino detur-certa aliqua cognitio; non profecto illi rite funguntur officio doctorum, qui doctrinam omnem Politicam Oratoriis declamationibus expedire annituntur.
Philosophos nostri temporis quàmmultos Politicae doctrinae vim demonstrationum detrahere, non est mirum, cum iidem ita disserant de demonstratione omni, quasi illa pene nusquam habeat locum, ineptos interim parologismos loco demonstrationum ostentantes. Enimvero et in Mathem aticis disciplinis, et in Physicis, et in Metaphysicis, eorundem quammulti negant hodie demonstrationes reperiri. Quod cum ab omni veterum Philosophia alienissimum, ac manifesto sit indicio, eos minus recte
Analxticam doctrinam callere, non est proinde quod eorum auctoritate terreamur. Et vero Aristotelem aliter sensisse olim, vel inde apparet: quod opus suum Politicum volucrit a)xroamatiko\n censeri, libri autem a)kroamatikoi\ fuerint u)podeiktikoi\, ut alibi ostendimus. Recentiores qui rectam sententiam tenuerunthic laudare, nihil attinet.
Levia porro sunt, quibus vulgo adducuntur nonnulli, sinistre adeo de Civili doctrina arbitrari. Res civiles enim ita fluxas esse et lubricas, quasi omni careant certitudine, non est profectò veritati consentaneum. Habent sese illae non aliter atque res naturales, et illae circa quas occupantur Artes: quae scilicet etiam ipsae obnoxiae sunt mutationibus et vicissitudinibus, et tamen perpetuam certamque habent veritatem. Scilicet singulae res inquantum tales fluxae quidem sunt, ac proin nihil de iis sciri potest quod perpetuò sit verum; at eaedem in communi, et quatenus generum specierumque naturam habent, stabiles sunt atque aeternae. Nec enim etsi ex arbitrio gerantur res humanae, omni illae ex parte meri arbitrii nostri sunt. Namque et illa ex arbitrio gesta habent effectus certos, nec amplius in arbitrio nostro collocatos. Perinde ac humani quidem est arbitrii cor gladio transfodere nec ne, mors tamen necessariò consequitur si id feceris. Itasane et dissidium excitatur in rep. sponte quidem nostra; necessario autem multa hinc mala nascuntur, quae non aeque amplius nostrae sunt potestatis; quorum proin necessaria et perpetua dari scientia potest.
Ita praeterea fortuita esse rerump. negotia, quasi non sapientiam, non rationem, non consilium admittant, usu profecto quottidiano confutatur. Longe sane alia ille persuadet, propeque facit credere illud:
Nullum Numen abest si sit prudentia: sed nos
Te facimus Fortuna deam caeloque locamus.
Theophrastus sane videtur tantum notare voluisse dicto suo imprudentiam plerorumque hominum: quâ sit, ut non tam ratione quam forte fortuna id quod sibi commodum est assequantur. Fortassis etiam respexit ad ea, quae in republicâ singulari fato fiunt. Qualia soepenumero contingere, neminem potest latere, qui paulò accuratius in res civiles intuetur. Perperam verò illa Theophrastus fortunae tribuit, cum divinae essent providentiae ascribenda. Et tametsi illa regere non sit omninò virium humanarum, tamen prudentia etiam hic vim suam aliquam retinet: cum ut precibus flectas Numen eiusque iram depreceris, tum ut mala caelitus immissa modereris nonnihil, perinde ut tempestatem prudens nauta. Qua de re aliàs commodior dicendi locus est.
Tantùm abest igitur, ut istis quidem argumentis evinci possit, Civilium rerum certam nullam scientiam atque demonstrationem dari: ut invertere illa liceat, et ex iis contrarium liquido ostendere. Etenim quaecumque pertinent ad rerump. constitutionem, salutem, et corruptionem, illa non habere sese possunt diversimode, tamquam sint fortuita; adeoque omni tempore et loco vera et certa sunt. Nec verò hodie Regna, Aristocratiae, Democratiae, aliaeque rerum publicarum species, aut aliis vitiis corrumpuntur, aut aliis remediis conservantur, quam vel factum est olim, vel inposterum futurum est. Illa porrò à nobis cognosci possunt non tantùm quemadmodum fiant, sed et quamobrem. Imo tum demum, vulgi etiam consensu, Prudentes credimur, quando rerum quae aguntur autagendae sunt causas intime
cognoscimus. Atqui omnis certa cognitio rerum stabilium, Scientiae utique dignitatem habet. Scire enim dicimur quotiescumque aliquid intelligimus secluso errandi metu, multo magis quando simul causas habemus perspectas.
Talis verò certa cognitio, cum aut inductione ex singularibus, aut demonstratione duntaxat comparetur, inductione vero omnis Civilium rerum peritiâ accipi nequeat, (ceu iam supra probavimus) vel hinc manifestum est, Politicam scientiam demonstrationibus esse acquisitam.
Constat porrò et alias, ex principiis per experimenta constructis de rebus Civilibus plurima doceri: hoc ipsum autem est demonstrare ex principiis propriis.
Ad hoc probat usus, in Civili etiam doctrinâ, non minus atque in Physicis et Mathematicis, alia probari deductione ad impossibile, alia à signo, alia ab effectu. alia à causa proxima. Utproinde nulla demonstrationis species in Politicis locum suum non inveniat.
Quamvis autem haec ita sesehabeant, fatemur tamen, non adeo exactam civilium rerum scientiam haberi posse, ut non interdum illa fallat, utque non eius pronuntiata quandoque egeant emendatione. In causa verò est infinita civilium rerum propter circumstantias multitudo et varietas: quam proinde omnem sive animo sive scripto comprehendere ingenii humani captum exsuperat.
Non sola tamen Politice ita est imperfecta, sed commune hoc illi est cum omnibus Artibus, imò cum ipsa Naturali Philosophia. Nequevero nisi in solis Mathematicis disciplinis, earumque duntaxat iis quae purae vocantur, concessa est numeris omnibus absoluta scientia
om nique vacans exceptionc; idque quoniam solae illae occupantur circa subiectum, quod tamquam abstractum ab omni materialitate, h. e. omni vicissitudine, consideratur, adeoque aliis atque aliis circumstantiis non est obnoxium. Quod rpsum auctor a/ Minoris Methaphysicorum c. 3. (Aristoteles, perperam tamen, vulgo creditus, sive is Pasicrates sive alius quis fuerit) observans scribit: thn\ de\ a)kribologi/an thn\ masqhmatikhn\, ouk en a(pa/s1in a)paitete/on, a)lla\ en toi=s2 mh\ e)/xous1in o(/lhn. dio/ter ou) fus1iko\s2 o(/ tro/pos, a(pa/s1k ga\r i)/s1ws2 fu/s1is2 e)/xei u(/lhn. In eandem sententiam doctissimus Paraphrastes Graecus l. 1. Nicom. c. 3. Fieri non potest ut in quovis similiter subiecto exquisitissimam inveniamus veritatem. Sed in Mathematicis quidem disciplinis, utpote quae necessarium et semper sui simile habent subiectum, simplex est veritas, nec quicquam ibi accuratam tractandi rationem impedit subiectum. In reliquis vero, in quibus nec necessaria sunt subiecta, nec eodem semper modo se habent, ea sufficit docendiratio, quae ex iis quae ut plurimum ita se habent aliquid colligit. Ipsemet Aristoteles eadem de causa lib. 1. Nicom. c. 1. iubet, nos in Politicis contentos esse doctrina, quae veritatem ostendit non nisi paxulw=s2 kai\ tu/pw|, quod ipsum repetit l. 2. eiusdem operis cap. 2.
Deprehenditur idem in Legibus Civilibus: quae sunt opus aliquod th=s2 nomoqe tikh=s2, adeoque Politices. Recte enim Iulianus ICtus in Digestis tit. de Legibus: Neque Legesneque SCta ita scribi possunt, ut omnes casus qui quandoque inciderint comprehendantur. Item: Non possunt omnes articuli singillatim aut legibus aut SCtis comprehendi. Et verò hinc adeo fit, ut ad omnes leges opus sit th=| tpieikei/a| aut aequitate, quae (ut scite definit Aristoteles l. 5. Ethic. c. 10.) est e)pano/r sqwma nomi/mou o\ikai/ou.
Quam rem prolixius quidem non nihil, adeo eleganter tamen et perspicue illustravit Ethici operis Paraphrastes Graecus, quem modò laudabamus, ut sit pretium operae doctrinam eius integram huc afferre, ex lib. 5. c. 16. Huive vero emendationis (quae fit per tpiei/keian) causa haec est, quod universaliter pronuntiet lex omnis: quibusdam autem singularibus secundum rectam retionem accommodari hoc non possit. Quia ut definitum quid lex est, ita definitum quid respicit; indefinita autem sunt nec uno modo se habent singularia. Ut e. gr. Lex iubet in genere, omnem peregrinum qui muros adscendit, mori. Forte fortuna aliquis adscendit, qui egregium virtutis documentum dedit. Si ergo Legem hanc illi qui rem gessit strenue accommodemus, atque interficiamus hominem, praeter rectam rationem et idquod iustum est agemus. Eodemque modo in multis habet aliis. Nec tamen hoc erratum sive in Lege, sive in Legislatore est, sed in ipsa negotiorum natura. Etenim Legislator (quia impossibile est singulare omne comprehendere et quae numero sunt infinita) id, quod ut plurimum fit, sumit, eoque respiciens fert Legem. Neque propterea quod vitium tale ignoret Legislator, nihil definivit in Lege: sed quia fieri non potest, ut negotiorum natura definitione circumscribatur, aliter illis atque aliter se habentibus. Indefinita enim rerum agendarum est materia, multasque patitur mutationes. Ideoque illa quae ut plurimùm accidunt, Legislatores respiciunt. Etenim ut peregrinus aliquis belli tempore muros ascendat, atque ex iis belli tempore ferat suppetias, rarò evenit: saeptus vero ut in detrimentum urbis ascendat. Cum ergo necessario sit sciendum, quo pacto eiusmodisint servandae leges, praeterea quando, et in quibus: oportet quoque habitum dari aliquem, quo emendari errata eiusmodi possint. Talis vero est AEquitas qua defectus Legis suppletur, et quod erratum est corrigitur, novaque definitio, quam praetermisit illa, quod singularia omnia haud
noverit, adicitur. Dicet enim vir aequus, omnem qui ascendat peregrinum mori debere si insidiandi animo hoc fecerit; si bene rem gesserit, non modo conservari, sed et praemiis affici debere. Quae eadem et Legislator dixisset, si suisset praesens: aut si hoc ipsum praevidisset, tulisset eiusmodi legem. Haec omnia ille Paraphrastes.
Ut Leges autem per e)piei/keian, ita reliqua omnis Civilis scientia itidem corrigenda subinde est prudentiâ quadam particulari, quae circa singularia occupatur: oportetque proinde illos, qui in civilibus negotiis versantur, pro\s2 to\n kairo\s2 s1kgpei(=n, quemadmodum fit in Arte medica et nautica, ceu recte monet Aristoteles l. 2. Ethic. c. 2.
Licet vero ita laboret Politice, assequitur tamen quidnam inrebus civilibus plerumque contingat, ita ut exceptioni non nisi rarò locus concedatur; atque hoc ipso dignam sese praestat Scientiae titulo.
Sane si hoc nomine velis privare omnem eiusmodi cognitionem, profecto humanae sortis parum fueris gnarus, et praeter Mathematica nihil pene sciri posse necessum est fatearis. Id quod tamen dictu est absurdum. Certe communi omnium consensu Scientiae nomen, non exactissimae tantum, sed et huic minus perfectae cognitioni attribuitur. Unde et Aristoteles 6. Metaph. Omnis, inquit, scientia eius est quod aut est semper, aut utplurimum: Et lib. 1. Analyt. Poster. c. 24. scribit: demonstrationem confieri ex iis quae omni sunt ex parte necessaria aut w(s2 e)pi\ to\ polu/. Et vero si teneas quid plerumque eveniat, in iis quae rarissimè ab eo deviant homo intelligens facile perspicit, quid agendum veniat. Neque enim isthac in re magna esse difficultas potest; naevum unius scientiae aliarum rerum pleniore peritiâ quasi sponte suâ emendante.
Notandum vero est quod diximus, mereri Scientiae nomen illam cognitionem, quae ut plurimum rebus est consentanea, ita ut non nisi rato occurrat quod fuerit praeter visum. Fatemur nimirum et nos, indignum te esse illo titulo, si ea dun taxat noveris quae raro et infrequentius contingunt. Si eadem habeas perinde ac si plerumque eveniant, etiam erras. Quamvis sua laude privandus non sis, si quae raro contingunt ex merito suo aestimes, h. e. in numero habeas eorum quaeraro occurrunt. Non sane illa, quae etiam discedunt ab eo quod plerumque fit, in demonstrativo aliquo syllogismo civilium rerum locum inveniunt. Recte enim Galenus l. 4. de ratione victus in morbis acutis: Omnis doctrina ex universalibus recipit incrementum: quae si perpetua fuerint, primam habentutilitatem: si vero magna ex parte, secundam; quod si anceps quippiam vel rarum fuerit, id ad doctrinam inutile censendum est. Certe nullum ex ratis illis eventis construi praeceptum porest, quod reip. sit utile. Eòque verum est quod dixit ICtus Celsus: Ex his quae forte uno aliquo casu accidere possunt, iura non censtituuntur. Recte etiam Pomponius probavit illud Theophrasti: iura constitui oportere in his quae e(pi\ to\ plei=ton accidunt non quae en para lo/gou.
RErum civilium certam et qualis demonstratione comparatur notitiam dari, secus quàm multis vulgò est persvasum, firmis nisi fallor argumentis constituimus. Ea vero res iubet nos deinceps statim inquirere, paucis tamen, quale nam ergo nomen et quem dignitatis gradum cognitio isthaec commereatur.
Tantum quinque scilicet numerantur, Aristotele quidem auctore, mentis nostrae habitus, qui certam rerum veritatem percipiant: Sapientia, Scientia, Prudentia, Ars, et quem nou=n Graeci Interpretes Latini Intellectum appellant: neque est quare nos, idem qui valeant, plures habitus mentis numeremus. Quamvis vero apud scriptores passim hae voces non semper eodem sensu accipiantur, adeoque soepius altera pro altera, sive per imperitiam sive ex vulgi consuetudine, soleat poni, nos tamen nunc sequimur accuratiorem illam doctrinam quam hac de re instituit Aristoteles l. 6. Eth. Nicom. Et vero Aristoteli urique fuit consilium, isthoc loci accurate ista tractare: eòque semper alibi, et in ipsis Meraphysicis, solet nos hoc in argumento reicere ad hunc locum. Igitur extra controversiam nunc collocabimus, quas ibi significationes vocibus illis Aristoteles adscribit, eas maximè esse genuinas: ut eò expeditius liceat nobis definire, cuiusmodi sit mentis habitus nostra illa, qua de agimus, civilium rerum cognitio.
Antequam vero id praestemus unus alterque error est eximendus, quem qui Aristotelem volunt videri quam maxime sectari, solent vulgò errare. Primò enim creditur, ita hos quinque memoratos habitus inter sese distingui, quasi circa unum idemque obiectum nulla ratione occupentur. Deinde cum Aristoteli Ars poihtikh\ dicatur, Prudentia proktikh\, pra=zis2 et poi/hs1is2 existimantur eo inter se differre, quod haec semper opus aliquod sensile producat, (Ut sutoria producit calceum, Architectonica domum,) illa non item.
At vero primum quidem illud Aristoteleae doctrinae non esse consentaneum, vel inde liquet, quod Sapientiam ex Scientia et Intellectu quasi componi Aristoteles docuerit. Hinc
vero omnino est consequens, Scientiam aliquam et Intelle ctum versari circa easdem res, circa quas et Sapientia versatur, etsi non vicissim omnium illarum rerum quarum est Scientia vel intellectus etiam sit Sapientia.
Liquet vero idem etiam ex eo, quod Aristoteles in libris Acroamaticis (ubi quam accuratissime loquitur) non ex prae scripto illo vulgi vocabula istaec Scientiae, Prudentiae, Artis, distinctim usurpet. Statim initio quippe ipsius Eth ci operis, memorat ille e)pisth/mas2 praktika\s2: libro 11 Metaphys. c. 6. et 7 e)pisth/mas2 poihtika\s2, addito Medicinae Gymnasticae At chitectonicae et Musicae exemplo. Lib. 1 Metaphys. cap. 1. mentio fit e)pisthmw=n ad vitam utilium, quaeipsae ibidem mox Artes appellantur: imo discrte scribitur. th\n te)xnh th=s2 e)mpeiri/as2 o)io/mesqa ma=llon e)pisth/mhn ei(=nai. Libro 1 Polit. cap. 4. memorantur e)pisth)/mai doulikai\, item e)pisth/mh des1potikh\ quae sit xrhstikh\ dou/lwn. Libro 2. Polit. c. 6. ubi dictum suisset, profuisse nonnullis scientiis antiquorum institutorum mutationem, additur pro exemplo oi(=on i(+++trikh\ kai\ gumnastikh\ kai\ o(/lws2 ai( tou/xnai pa=s1ai. Lib. 8. Polit. c. 6. fit mentio e)pisth/mps2 xeirourgikh=s2, ut 2. Eudemiorum c. 3. pra/zews2 e)pisthmonikh=s2. Mitto a lia Aristotelis loca, quae passim reperiuntur haud pauca.
Non est vero quod dicas, Aristotelem minus ibi exacte locutum esse. Utique enim debuit ille in Acroamaticis loqui quàm accuratissime. Hîc itaque praetextus est reapse Aristotelis accusatio, illaque cum eius iniuriâ coniuncta. Et vero libro 1 Metaphys statim atque Artes scientiae nomine appellasset subiungit: Dictum autem in Moralibus est, quaenam sit Artis et Scientiae differentia. Unde liquet, saltem tum Aristoteli in mente fuisse definitiones Artis et Scientiae n Ethicis propositas.
Eam porro in Ethicis et Analyticis alibique Scientiae
definitionem tradit Aristoteles, quasi cognitio demonstrativa omnis debeat Scientia appellari. Iam vero possunt et Artium et Prudentiae praecepta universalia demonstratione cognosci.
Nec obstat, quod Scientia secundum Aristotelem circa theoretica versetur. Nam et universalia illa praecepta Artium et Prudentiae, inquantum talia, theoretica sunt, proktika\ autem aut poihtika\ demum censentur quatenus singularibus operationibus moderantur.
Similiter et alterum illud arbitramur non esse Aristotelicae doctrinae consentaneum: quantumvis Aristotelem ita acceperit etiam Alexander, (sive quis alius est Graecus Metaphysicorum interpres, cuius versionem Latinam publicavit Iohannes Sepulveda,) l. 6. metaphys. num. 2. lib. 11. num. 25. ut et Eustratius l. 6. Ethic. c. 5. Imo quamvis aliisiam olim ita visum fuisse, liqueat ex Quintiliani l. 2. Instit. cap. 19. Primo enim certum est, nusquam id disertis quidem verbisab Aristotele doceri, quod fieri tamen omnino debuisset in Ethicis, hoc est loco proprio, Deinde ubique Aristoteles non alias artes agnoscit quàm poihtika\s2, et ramen passim hoc nomine dignatur eas, quae nequaquam operis, quod oculis subicitur, consummatione finem accipiunt; prout tamen loqui amabat Fabius. Ita Aristoteli passim artes audiunt: Musicae omnes, inque iis Citharistrica, Orchestrica, item Dialectica, Rhetorica, Medica, Gymnastica: quarum nullum opus est sensibile, nisi per accidens; ut oratio scripta opus est Rhetoricae.
Quod usque adeo clarum est, ut Alexander, Eustrathius et alii, coacti fuerint artes quasdam practicas agnoscere. Non tamen ad mentem Aristotelis: utpote qui simpliciter Artem definiverit e(/zin poihtikh\n. Disertis porro verbis de praxi pronuntiat Aristoteles, non illam propter se ipsam esse, sed
interdum ob finem quendam alienum lib. 6. Nicomach. cap. 5. th=s2 me\n ga\r poi/hs1ews2 e(/teron to( te/los2, th=s2 de\ pra\zews2 ouk a)iei=. quae totidem verbis reperias lib. 5. Eudemiorum c. 5.
Sic igitur sese res habet. Scientia non tantùm circa merè theoretica, sed et circa poihta\ et praktika\ simul cum Arte et Prudentia versatur. Eoque fit, ut cognitio aliqua nunc Scientia sit, nunc Ars aut Prudentia. Aliter tamen Scientia aliter Ars et Prudentia circa subiectum occupantur. Scientia enim consistit in nuda cognitione aeternae veritatis, cùm aliorum, tùm eorum etiam, quae aut agi aut effici possunt, adeoque quatenus et illa sunt aliquo modo theoretica. Artis verò et Prudentiae officium est, videre quemadmodum illa sive pra/zei sive poi/hs1ei quadam singulari in effectum possint deduci. Hinc Ars et Prudentia norunt quidem universalia, norunt vero potissimum tamquam principia operationum: Scientiae autem illa magis conclusionum sunt loco, ex principiis nimirum propriis et indemonstrabilibus demonstrata.
Et vero tum Prudentia tum Ars quam maximè circa particularia occupantur, ut praeclare docet Aristoteles in Ethicis: etsi praecepta artis et prudentiae sint univ ersalia. Hoc ipsum vidit Ioan. Baptista Montanus Philosophus non minus quam Medicus doctissimus: qui proinde ad cap. 2. Fen. 1. l. 1. Canonis Avicennae ita est locutus: Ars dupliciter considerari potest: uno modo ut versatur circa materiam et subiectum extrinsecum, circa quod operatur: altero ut versatur circa universalia et rationem faciendi. Priori modo Medicina est Ars, posteriori Scientia. Respectu Platonis vel Socratis quem curare debet, Medicina est Ars: respectu vero artisicis, ut ipse mederi novit in mente, est Scientia.
Hoc observato, patet simul, minus recte sentire, qui omne problema Euclideum Artem esse pronuntiant, non Scientiam.
Etsi enim problemata illa effici aliquid postulent, quoniam tamen illa effectio non pertingir ad aliquod opus singulare, hinc Problemata non minus quàm Theoremata ad scientiam mathematicam pertinent, et per consequens unà cum theorematibus locum suum in methodis mathematicis inveniunt, secus quam fieret si problemata artes essent.
Differentiam pra/zews2 et poih/s1ews2 porro quod attinet, videtur illa potissimum in eo collocari, quod praxis maxime proprie ita dicta sit summi boni humani, poih/s1is2 vero singularis alicuius usus gratia instituta operatio. Hinc sanè fit, ut operationes virtutum sint pra/zeis2: et quoniam in talibus operationibus practicis plaerisque ipsa consistit felicitas, pra/zeis2 etiam plaeraeque non alieni finis ergo ineantur, sed earum paucaetantum: quae scilicet non proximè quidem ex virtute fluunt, iuvant tamen ad virtutem comparandam vel auxiliandam ornandamque. Ex adverso non potest non poih/ois2 quaelibet respicere finem à sese distinctum; est scilicet poih/ois2 effectio operis propter finem alienum. Iam verò fieri utique potest, ut una aliqua operatio nunc summi boni, nunc particularis commodi causa exerceatur; ceu in bello subit pericula miles, alius lucri, alius rei publ. causa, quorum hic pra/ttei alter autem lucrum efficit. Hinc adeò fit, ut eadem quodammodo operatio et pra/zis2 et poih/s1is2 sit, pro diversa finis ratione. Eadem aio quodammodo. Accurare enim si loquaris, revera non est eadem; utpote cum fine distinguantur, fini autem potissimum essentiam suam operatio quaeque debeat. Et vero cum summum bonum et particulare aliquod commodum toto genere differant, necessum utique est, tales operationes reverà toto genere differre, prout de omni poih/s1ei et praxi Aristotcles etiam pronuntiavit.
Hinc liquet, Artem et Prudentiam, quarum illa circa
ta/s2 poih/s1eis2 haec pra/zeis2 occupatur, quàm maximè scopo differre: fieri tamen interdum posse, ut quodammodo Ars et Prudentia unum idemque agat, diverso licet scopo.
Ex hisce quae diximus lucem accipit Aristotelis doctrina, cum alia tum illa, quam habet l. 5. Polit. cap. 6. ubi ingenuum et ad optima quaeque educandum iuvenem negat in Musicis instituendum esse texnikh=| paidei/a. *texnikh\n de\. ait, ti/sqemen th\n pro\s2 tou\s2 a)gw=n as2 entau/th| ga\r o( pra\ttwn, ou) th=s2 a(utou= metaxeiri/cetai xa/rin a)reth=s2, a)lla\ th=s2 tw=n a)kouo/ntwn h(donh=s2 kai\ ta/nths2 fortikh=s2. Verum haec prolixius docere non potitur instituti ratio.
HISCE obiter ita explicatis, Politicam, qua de nos agimus, veram et propriè dictam esse SCIENTIAM affirmamus. Quandoquidem versetur circa subiectum non minus perpetuum et constansatque sunt res naturales; demonstrationes quoque admittat certas ac genuinas; axiomatibus denique aliisque longo usu compertis principiis innitatur. Locutus vero ad eum modum Aristoteles est non semel. Etenim initio Nicomachiorum non obscurè illam appellat e)pisth/mhn a)rxitektonikh\n. Ipsomet lib. 6. (ubi quam accuratissimc voces illas exponit) cap. 7. e)pisth/mhn politik\hn memorat distinctè u)po\ th=s2 fronh/s1ews2. Lib. 4. etiam Polit. cap. 1. scribit his verbis: th=s2 a)uth=s2 e)pisth/mhs2 esse, describere et optimam rem publ. illam quae maxime est ex voto, et illam quae multis conveniat. Alia loca adducere non attinet. Omnino vero huc pertinet excusatio, quam prolixiori de rerum publicarum differentiis doctrinae praemittit. lib. 3. Polit. c. 1. tw=| de\ peri\ e(ka/sthn me/qodon filos1ofou=nti, kai\ mh\ mo/non a)poble/ponti pro\s2 to\ pra)tiein, o)ikei=on e)sti\ to\ mh\ paror=|n mhde/ ti katalei/pein, a)lla\ dhlou=n th\n peri\ e(/kaston a)lh/qeian. Unumquemque circa methodum sive doctrinam aliquam philosophanti, non
autem ad solam operationem spectantem, oportet nihil prater videre et nihil negligere, sive cuiuslibet omnino rei veritatem ostendere. Hisce sane verbis apertè significavit, doctrinam Politicam non omni ex parte aut unicè thn\ pra=zin spectare sed habere aliquid qewrhtiko\n, quod tamen in doctrina Politica negliginon debeat, sed accurate tradi. Similiter lib. 1. Polit. c. 11. cum de omni arte xrhmatistikh=| prolixe egisset, subiungit: e)pei\ de\ ta\ pro\s2 thn\ gnw=s1en diwri/kamen i(kanw=s2, ta\ pro\s2 th\n xrh=s1in dei= dieltei=n, pa/nta de\ ta\ toiai= ta th\n me\n qewri/an e)leu/qeron e)/xei, th\n de\ e)mpeiri/an a)nagkai/an. Unde itidem patet, Theoreticum aliquid occurrere in doctrina Politica, quodque proximê ad th\n pra=zin non faciat. Proxime, inquam. Revera enim etiam istuc facit, non quamvis proximè. Quod enim nullo modo usui civili inservit, non etiam est Politici argumenti.
Si Politica autem Scientiae nomen iure meretur, patet doctrinam etiam aliquam de Legibus idem haud iniuria mereri. Non quamlibet tamen plebeiam, aut illam quae totam se occupat in legibus unius alicuius singularis republicae, Romanae scilicet. Sed generaliorem illam, quae circa Leges omnium rei publicae specierum versatur, ut exiis quibus par est fontibus et accurata ratione tradatur: cum utique sit Politicae verissimum munus ferre leges, ut supra docuimus. Qui ergo ita loquuntur de Legum peritia quadam, illoque vocabulo eam nuncupant, non loquuntur improprie: etsi unius Romanae aut alterius alicuius civitatis iurium peritia nomen illud perquam impropriè mereatur.
Eadem porrò Politica iure censeri etiam PRUDENTIA potest, inquantum cumprimis hac scientia qui est imbutus, redditur aptus rei publicae gerendae, adeoqueiis quae humanae socierati sunt commoda administrandis. Etenim
qui isthaec generalia Politica tenet praecepta, illi non est multum difficile in rem et usum isthaec transferre. Certè nisi isthaec teneat, non poterit omni rei publicae omnibusque negotiis rectè consulere; utpote cum praecepta isthaec sint omnis rectae civilis administrationis principia. Quod si tamen quis illa non possit transferre in usum, is (fateor) non est Prudens. Adeoque revera, ad id ut Prudentiae nomen commereatur haec scientia civilis, necessum est accedat illa in singularibus civitatis negotiis versandi et humanis rebus recte consulendi facultas. Optimè Aristoteles lib. 6. Et hic. c. 8. Prudentia non tantum est rerum universalium, sed opus est, ut singularia etiam cognoscat. Est enim activa, at actio circa singularia versatur. Ceterum cum isthaec agendi facultas plerumque adsit, si teneas civilem scientiam, certè facili negotio ab homine intelligente possit addisci: hinc adeò praxeos illius respectu, haud malè etiam et potest pariter et solet universalis isthaec quoque civilium rerum peritia Prudentiae nomine usurpari. Perinde nimirum, ut consimiles omnes scientiae texnikai\ simpliciter Artes audiunt, cumprimis ipsamet doctrina Medica artis titulo usurpatur.
Nec tamen universalis haec peritia est propriè illa Prudentiae species, quam Aristoteles u)rxitektoniouhn\ prae aliis existimat. Id quod tamen multi vulgo arbitrantur; eo decepti, quod Aristoteles reliquas Prudentiae species particulares appellet saepe laudati libri 6. Nic. c. 8. Etenim qua de agit Aristoteles illa nomosqetikh\| est, adeoque etiam ipsa circa leges singulares ferendas occupatur. Nec vero alia de causa haec nomosqetikh\ Universalior, aliae autem species particulares Prudentiae, Aristoteli dicuntur: quam quoniam haetantum sive in consiliis, sive in iudiciis, adeoque in singularibus
negotiis tantum versentur, nomosqetikh\ autem vel Legislatoria prudentia in universum negotiis civilibus leges praescribat.
SAPIENTIAE aut s1ofi/a; nomen, Aristotele quidem accutatissimo Graecarum vocum censore iudice, scientiae civili propriè non convenit: audit tamen ita omnis Prudentia cum aliis multis tum sacris etiam scriptoribus. Verum hi eadem voce omnem omnino Philosophiam comprehendunt, ceu cum alias liquet, tum praecipue de sacris quidem auctoribus manifestum est ex Salomonis encomio illo quod legitur 1. Reg. 4. Ut hiproinde s1ofi/as2 vocabulo non voluerint distinctim significatam scientiam omnium nobilissimam. Itaque illo quidem apud Hebraeos aliosque recepto vocabuli usu, non prohibetur, quo minus s1ofi/a nuncupetur civilis scientia, ceu mox clarius patebit: posita autem Aristotelica vocis interpretatione, vetatur id ipsum, et quidem maximè ideo, quod civiles et in universum omnes humanae res nequaquam sint eorum quae à nobis cognosci possunt nobilissima, ad illa vero unicè Sapientia sese exporrigat. Quo argumenti genere ipsemet utitur Aristoteles l. 6. Ethic. cap. 7.
Plato porro in dialogo cui Politico nomen est, bas1ilikhn\ kai\ politiklio\ TEXNHN agnoscit. Aristoteles quoque l. 6. Politic. c. 5. to\ texna/cein usurpat de civilibus sophismatibus quae appellantur. Obscurius idem l. 2. Polit. c. 8. Politicam accenset Artibus. Porro si Ars est, quae opus efficit permanens, videtur quoque et Politica ars esse: utpote cum res publica non minus sit opus aliquod permanens atque sanitas humana, quam effici ab arte Medica omnes consentiunt. Verum Platonis quidem testimonium non est quod nos moveat: usque enim adeo ille abusus in Dialogo illo est voce Artis, ut contemplativas quasque
scientias ea comprehenderit: perinde ut à Galeno, Luciano et aliis factum est. Ab Aristotele autem Artis titulum Politicae esse inditum, lib. 2. Polit., non sane liquet: imo videtur hanc potius scientiam ibi appellatam. Nec vero etiam est, quare vocem Artis iuxta vulgarem definitionem accipiamus: cum in vitio illam cubare paulo ante sit demonstratum. Econtrario autem indignum esse, uti Artis nomine audiat Politica, manifestum ex eo est, quod societas civilis etsi non omnino, ut nunc tamen plerumque sunt mores, ad summum faciat hominis bonum, artium vero materies longe sit ignobilior. Quoniam tamen nonnullae civiles societates nomine magis tales sunt quam reapse, eoque non ad illam felicitatem summam, sed ad alia (divitias scilicet aut potentiam) referantur, neque bonis ac Iaudatis mediis sed fraudibus etiam ac sceleribus studeant id quod propositum habent assequi; haud inscitè fortassis Artium nomine tales Politicae scientiae sive species sive partes appellaveris. Sane eiusmodi sunt illa sophismata, de quibus Aristoteles to/ texna/cein usurpavit, quaeque vulgo te/xnai passim audiunt.
VERUM de hisce satis. Antea tamen quam hunc locum deseramus, monet rei affinitas verbo etiam indicare, iurene an iniuria Politica Philosophiae pars habeatur, et num sit revera omnium scientiarum maximè Architectonica. Ac prius quidem ut brevibus expediamus, ponimus nunc extra controversiam: Philosophiam non esse, vel quamlibet, vel quarumlibet rerum scientiam; sed eam demum, quae et certior est, et earum rerum, quarum cognitio animum hominis reddit beatiorem. Absurdum scilicet fuerit quamvis rerum sine discrimine licet certissimam
cognitionem Philosophiae titulo donare: utpote cum ita et artes quaeque serviles imo ludicrae, inter Philosophiae species fuerint numerandae. Quo nihil dictu est absurdius. Quo sensu autem nos Philosophiae vocem intelligendam diximus, eo sensu semper disputatum est et olim, utrum Physica et Mathematica et Logica sint Philosophiae partes. Iam vero, qualia nunc sunt tempora, fieri vix potest ut feliciter homo vivat, nifi accedentibus civilibus institutis. Quandoquidem igitur ea quae felicitatem humanam iuvant, ignorari nequeunt absque felicitatis humanae dispendio: proinde non est dubitandum, merito Politicam inter Philosophiae partes recenseri.
Similiter facile est expeditu et Alterum: si ponamus maximè Architectonicam cognitionem esse illam demum, quae definit, quantum quaelibet scientia homini conducat, adeoque inquantum et quare sive omni sive nonncmini eorum in universum quaelibet sit discenda. Non esse autem Politicae definire, quid simpliciter felicitati humanae sed duntaxat quid rei publicae et civili sit societati commodum: quippe cum non simpliciter ad beatitudinem huius vitae opus sit societate ista, sed tantum propter mores, qui nunc passim terrarum obtinent, ut alibi demonstratur. *arxitektonikh\ itaque omnium scientiarum est quidem Politice respectu civilis societatis, quandoquidem nulla carum debeat ab illa societate abesse. Simpliciter tamen Architectonica omnium non est, sed potius Ethica hanc dignitatem videtur promereri: utpote quae omnia illa, quae ad vitae humanae pertinent felicitatem prosequatur simpliciter ac universim.
QUi limites sint et quae natura Civilis doctrinae, hactenus exposuimus. Consequens est ut viam muniamus, quâ ad illam liceat pervenire- Etsi enim iam tum docuerimus, ipsam quidem illam Philosophiam per demonstrationem ex iis quae experimento sunt percepta comparari, eâque occasione de utroque illo nonnulla nobis dicta sint; instituti tamen ratio postulat, uti et exactiùs et clariùs isthaec expediantur. Ordine igitur progrediemur, initio ab Experientia facto, utpote quae ut aliarum artium et scientiarum plerarumque ita et civilis huius quasi mater est. Nec verò hoc quidem loco docebimus, quid usus et ex perientia conducat ad id, ut queas praecepta Civilis prudentiae in rem transferre, et secundum ea rei publ. cuivis consulere, id enim pòst dicendum: nunc tantùm videbimus, quemadmodum Experientiae beneficio principia Civilis scientiae quàm commodissimè comparentur.
Ac quousque porrigere quidem sese debeat Experientia omnis Civili scientiae inserviens, haud difficile est definitu. Quum enim illa unicè suggerat quasi principia omnis civilis doctrinae, haec autem versetur circa civitatem et rem publ. non in genere tantùm, verùm etiam circa omnes eius species harumque affectiones, virtutes, inquam, vitia, salutem et interitum, adeoque et circa leges ac instituta omnium; manifestum est, Experientiam illam in omnibus omnino rei publ. speciebus, earumque casibus, eventis, moribus, et institutis, occupandam esse.
Est autem Experientia duplicis ordinis: propria alia, alia aliena. Propria indubiè animum nostrum quàm maxime reddit certum. Rectè enim de illa Plinius loquitur: Usus est efficacissimus rerum omnium magister. Eoque anniti sanè oportet, ut quantum datur nostrapte opera quicquid ad rem publ. facit, usu addiscamus. Quis quis profectò in re civili intelligens haberi volet, illi opus est experientia; ut scitè dixit Aristoteles x. Ethicor. c. ult.
At verò ut omnia rei publ. negotia usu comperta habeat homo unus, id neutiquam potest fieri: quamvis ad maximè seram ille aetatem perveniat et operam omnem in id impendat. Ea enim est multitudo negotiorum et casuum, quarumcumque etiam rei publ. specierum, regni, democratiae, aristocratiae, aliarumque, ut vel unius speciei omnibus usu addiscendis unius hominis aetas et industria haud sufficiat; tantùm abest, unum aliquem parem esse rerum publ. omnium quibuslibet rebus experiundis. Proinde etiam, aut fieri non potest ut scientiam civilem homo unus consequatur (utpote quum nisi principiis cognitis non haec parari, nec principia intelligi nisi per experientiam possint) aut praeter propriam aliena experientia in auxilium advocanda est, quo Civilis scientiae fias compos. Absurdum autem creditu est, Scientiam Politicam ab uno aliquo homine parari non posse. Porrò propria Experientia in senectute demum complementum fuum accipit; etenim seris venit usus ab annis, ut ait Poëta. Itaque si illâ solâ liceat uti, tum demum possit homo Civilis esse scientiae particeps, quando ad res gerendas minùs amplius est aptus. Alienum autem est à naturae providentia, ut illa servaverit summè utilem scientiam illi demum aetati, quae inidonea est scientiam istam in usum, cui unicè est consecrata, transferre.
Igitur vel hinc patet, iubere quasi naturam rerum, ut à sola nostrapte experientia non omnia exspectemus, sed confugiamus etiam ad alienam. Posse verò et illam plurimum benefacere, res docet. Nec verò ulla ars et scientia non maximam partem alienae illi innititur. Videmus verò planè idem evenire in civilium rerum scientia: utpote quum, ut Tacitus l. 5. Annal. ait, plures aliorum eventis doceantur. Tutam verò illam esse et certam, modò rectè sese habeat, alibi pluribus demonstratur.
Ceterum Experientiae alienae compendium omnium locupletissimum est Historia. Non enim inscitè Empiricis Medicis Historia olim definita est: oratio eorum quae visu perspecta sunt aut quasi perspecta: si tu per visu perspecta intelligas omnia usu comperta. Quocirca quod Polybius lib. 1. dixit, a)lhsqinwta/thn paidei/an kai\ gumnas1i/an pro\s2 ta\s2 politika\s2 pra=zeis2 thn\ en th=s2 i(stori/as2 ma/sqhs1in ei\nai, i. e. verissimam institutionem exercitationemque ad civiles actiones esse eam quae ex historia petitur doctrinam; id de hoc usu scientiae civilis comparandae quo de nunc agimus, non minùs verissimum est, quàm de commodo quod eadem proximè praestat rebus gerendis. Et verò omnis generis Regna, Aristocratias, Democratias, Oligarchias, aliasque res publ. quemadmodum illae omni tempore fuerint legibus ac moribus institutae, unde ortae, quare perierint, quid fecerit illas florere, quid mutare; non uno aut altero sed plurimis exemplis, et tamen citra magnum laborem, citraque longi temporis iacturam, animo item nullis affectibus praepedito, ex historiâ licet pernoscere. Quod ipsum usque est adeo omnibus cognitum, ut, quamquam in promptu sint plurima ab optimis scriptoribus prodita in hanc rem Historiae praeconia, tamen testimoniis isthac in luce non sit opus.
Verum enimvero magna est monumentorum historicorum varietas: eoque non omnia perinde huic quidem nostro proposito benefaciunt, sed delectus aliquis prudenter est instituendus. Primùm enim naturalium aut medicarum utique rerum historia nihil hîc iuvat, sed sola ea quae in civilium narratione occupatur. Est autem et haec alia ficta, alia vera et ex rebus ipsis quasi expressa, Ficta aut versatur apertè in humanis rebus aut per simulacrum. Prioris generis sunt Fabulae poëtarum, aliorumque nonnullorum, qui descripserunt confictas à se vel res publicas vel res gestas. Posterioris ordinis sunt Apologi; sive de plantarum brutorumque animalium actibus ad humanarum rerum effigiem compositae narrationes.
Quamvis verò usum suum omnia illa habeant, ad experientiam tamen civilem comparandam non nisi per accidens conducunt. Nec enim inde discere est quid reapse evenire soleat; sed duntaxat, quid figmentorum illorum scriptoribus fuerit visum, contingere in humanis rebus solere. Qua in re fieri indubie potest uti errent ipsi: immo eorum multi plurimum iam erraverunt, Poëtae praesertim Graeci Romanique. Ac proinde certae quidem experientiae nihil inde consequi poteris. Minimè omnium isthuc faciunt Apologi; utpote quorum argumentum à rebus ipsis omnium maximè remotum est.
Et verò omnis in universum Historia ficta, quamvis ingeniosissimè elaborata fuerit, auctoritatem suam et fidem non à rebus ipsis sed ab existimatione narrantis accipit: proindeque utut delectet, neminem tamen certâ aliquâ notitia, sed tantùm opinione probabili instruere apta est, et quidem prout auctor ipse maiori est in prudentiae laude.
In figmentis itaque eiusmodi non profectò est cur
terat tempus, cui certam civilium rerum scientiam comparare consilium; sed omninò vera historia illi est adeunda, quam tu quo signo dignoscas, non est huius loci exponere.
Est verò et Historiae verae ingens diversitas. Quaedam enim non attingit ipsa rei publ. sed alia quaevis hominum negotia: qualis est quae domestica, aut privatorum itinera, aut etiam proelia narrat, vel quae in temporibus et familiis digerendis occupatur. Ac proinde licet eiusmodi Histeria sit nonnumquam apprime ad vitam utilis: ad civilem tamen usum per se non adiuvat, nec Politicae prudentiae consulit, utpote quae à reliquis prudentiae speciebus diversa est. Per se, inquam, non iuvant historiae illae prudentiam quae propriè Politica est; per accidens tamen etiam huic prosunt, quoniam omnia vitae humanae negotia solent in rei publ. actibus locum suum obtinere; ac ptoinde ad hunc quoque ordinem istae historiae hactenus possunt referri.
Ceterùm quae res civiles commemorant Historiae, pertinent huc indubie quam maximè. Solent autem illarum pleraeque in rebus gestis enarrandis occupari: quaedam tamen potissimùm ipsas rei publ. formas, mores, eventa et instituta describere annituntur. Ad hoc aliae nudè tantùm casus, actus, resque omnes enarrant, ad horum causas non attendentes: aliae verò ne has quidem solent silentio praeterire.
Quin autem in universum omnes hae multùm queant experientiae Politicae conducere, non est dubitandum: simul tamen manifestum est, illas quae causas eventuum civilium exponere haud negligunt, aliis istis longè utiliores esse. Nec verò abs re est, quod Polybius gravis scriptor olim dixit: Ab historia si quis aufer at quare, quomodo, quo fine
unumquodque sit gestum, et num id quod actum est ex ratione satis ceciderit: quod eius reliquum est exercitationi quidem prodest, non tamen doctrinae.
Prima laus porrò videtur rerum publ. descriptionibus tribuenda; utpote quae, siquidem rectè sese habeant, et multò plurima et nobilissima, quaeque ut ita dixerim ad ipsam pertinent rei publ. animam, nos possint edocere; quum reliquae in iis quae non nisi à rerum publ. institutis vim et speciem suam nanciscuntur magis haereant, potissimis quibus res publ. quaevis innititur plerumque praetermissis. Hac sanè ratione permotus videtur fuisse Aristoteles, ut Politicam scientiam traditurus, non actorum civilium (prout vulgò adsolet fieri) sed rerum publ. et quidem multarum adeo historias conscriberet: utque extremo Nicomachiorum promitteret, en twn s1unhgme/nwn politeiw=n sese docturum, quid conservet aut perdat civitates, quaeve quamlibet rem publ. benè aut secus faciant administrari.
Pertinent porrò ad hanc historiam, Legum quoque ac institutorum civilium recensio. Plurimùm certè ad usum civilem facit, si teneas, quid apud varias gentes aut civitatates, de iis quae ad omnem vitam civilem pertinent, vel legibus sit cautum vel receptum consuetudine, quantumque commodi aut incommodi instituta illa singulis civitatibus adferre soleant. Unicè sanè prodest ad thn\ nomosqes1i/an variarum haec legum experientia: idque disertis verbisiam monuit Aristoteles lib. 1. Rhetor. c. 4 iubens proinde nomosqes1i/as2 caussâ consulere libros quibus th=s2 gh=s2 pri/odoi continentur, quoniam ex iis leges et instituta gentium queant hauriri. Quin et Theophrasto Eresio Aristotelis in Lyceo successori usus idem observatus est: qui quatuor et viginti Legum libros congessit, ex quo omnium civitatum non Graeciae solùm sed
etiam Barbariae leges cognosci, apud Tullium Piso profitetur.
Solet porrò de rerum publ. negotiis non tantùm iis in monumentis agi, quae propriè historica nuncupantur, sed et in Epistolis et Orationibus perquam multis. Immo ex Epistolis saepe gravissima, et maximè ceteroquin arcana, petere est; numquam magis animum suum exporrigente scriptorum stylo. Eadem paeneratio est Orationum nonnullarum deliberativi, interdum et demonstrativi generis.
Quocirca haec etiam versanda diligenter fuerint, ad experientiae civilium rerum decus aliquod adspiranti. Si is tamen observetur delectus, quem circa libros historicos sic propriè dictos commendavimus; utpote quum neque hîc desint qui prae aliis in latentes negotiorum causas penetrantes, actorum quorumcumque consilia exponant, adeoque maximo queant esse adiumento.
Neque verò alia cautela in delectu videtur opus circa ipsa etiam historica monumenta. Quod sanè quidam suadent, nova veteribus praeferenda, id quidem ad prudentiam illam quae iam circa res agendas occupanda est, fateor, per est utile. Simpliciter verò usui rerum consequendo, aut parandis Politicae scientiae principiis, non est cur aut novis vetera aut veteribus nova anteponas. In rebus videlicet humanis eadem semper agitur fabula; ut qui nôrit quae olim contingere solita, idem ignorare nequeat nostrorum etiam temporum similes casus fortunamque.
Ast vero quicquid horum est historicorum operum, revera non nisi materiam exhibet parandae Civili Experientiae. Ut nimirum illam ipsam Civilem Experientiam ex monumentis istis historicis consequaris, necessum porrò est,
primum ut summa attentione historias quasque in animum admittas, deinde vero omnia illa firmiter memoriâ comprehendas saepiusque repetas et animo volvas. Est nempe, quod iam tum supra dictum, Experientia aliud nihil, quàm unius rei iterata saepiùs memoria, sive ut Aristotelis utamur verbis, a(i pellai\ mnh=mai tou) au)tou( pra/gmatos mia=s2 e)mpeiri/as2 duu/amin u)potelou=s1i. Multae memoriae eiusdem rei vim unius Experientiae absolvunt. Ac proinde illi, qui nec animum probè possunt attendere ad res civiles, sive eas proprio usu versent sive in Historiis spectent, quique nullâ memoriae dote sunt instructi, non est quod ullo labore Experientiam hanc civilem studeant acquirere.
VErùm de Experientia civilium rerum, qualis ad Scientiam Politicam requiritur, comparanda, satis est dictum. Expediendum nunc etiam est, quemadmodum Scientiam ipsam commodissimè assequaris.
Videtur autem fortassis in facili id esse, modò Experientiâ instructus sis. Et sanè multos hodie Politicae magistros, Usum civilem et Historiae lectionem videas unicè laudare; quasi quod reliquum est nullo negotio soleat accedere, quandoquidem in promptu sit ad similia progredi. Eiusdem fere sententiae fuerunt apud Graecos illi qui Sapientiae docendae causa tum audiebant superbo nomine Sophistae, circa Socratis Platonis et Aristotelis aetatem. Namque et hiexistimaverunt, legum ferendarum peritiam, quae utique Politicae scientiae pars nobilis est, facilem esse, si
tu habeas praeclaras aliquot Leges in unum collectas; inde enim id quod optimum est à nemine non posse promi: quo nomine in eos animadvertit Aristoteles sub finem operis Nicomachii. Et vero videntur Sophistae illi paene eam Politicae doctrinae institutionem laudavisse, quali ad Dialecticam et Rhetoricam comparandam usos illos esse, narrat idem Aristoteies in calce librorum de Sophisticis elenchis; proponendo nimirum in exemplum orationes ac disputationes de argumentis maximè obviis, praeterea autem docentes nihil. Sed et veterum probabiliumque maximè auctorum nonnulliiis laudibus usum civilem et Historiam commendant, ut dixeris haud iniuriâ, illos quoque palmarium operae, quae civili est scientiae impendenda, tantùm non unicè iis tribuisse. Livium sanè ipsummet ita existimasse, non est vero absimile, quoniam ita locutus est. l. 1. Hoc illud est in cognitione rerum salubre et frugiferum, omnis te exempli documenta in illustri posit a loco intueri; unde tibi tuaeque rei publ. quod imitere capias, unde foedum inceptu foedum exitu quod vites.
VERUM enimvero id utique certum est; nullum usum nullamque Historiam parere scientiam aut etiam scientiae principia, nisi illa, quae Experientiâ propriâ alienâque sunt comperta, transierint ante in universales regulas. Utpote quum omnis Scientia in solis eiusmodi universalibus occupetur. Igitur nec exempla ex Historiis civilibus aut usu civilium rerum desumpta ad res agendas quicquam iuvant, nisi ex illis universalem aliquam adsertionem Politicam exstruxeris. Nec enim vel quisquam artificum, exemplis inductus agendum aliquid aut omittendum sibi sumit, propterea quòd semel aut iterum hoc vel illud benè successerit; sed quòd existimet alia
quaeque ad propositum exemplum successura: alioquin certè non nisi periculum faciat et casui rem omnem committat.
Iam autem universalem aliquam regulam ex singularibus eventis eruere, non vacat profectò difficultate. Enimvero quod de Experientia medica dixit olim Hippocrates: h( pei=ra s1falerh\, idem et de civili longè est verissimum. Fit autem ipsum hoc, cùm quoniam facilè nobis imponitur, ut existimemus multa contigisse eas ob causas, quae per se nihil aut parum ad rem fecerunt, sed eam forte fortuna et per accidens sunt comitatae: tum quoniam nimis saepe praecipitamus sententiam, nondum facto iusto exemplorum numero. Quae per accidens autem sese habent, à veris et propriis rerum causis discernere, non profectò est cuiuslibet, ut nec sufficientem exemplorum recensionem instituere.
Porrò etiamsi ad manum habeas multa eaque utilissima variarum rerum publ. instituta, non tamen facilè adeò est, ex iis id quod aut tibi aut singulis rebus publ. conducit, seligere. Nec enim eo ipso iam tenes rationem quaelibet commodè in usum traducendi. Planè quemadmodum non est facile de artisicum operibus exactum iudicium ferre, et quod inter ea est optimum eligere. Soli id possunt et artifices, et qui circa opera illa accuratè examinanda multum studii posuerunt, suntque in iis quasi pepaideume/noi. Nec tamen etiam qui sic satis benè iudicant, de pictura ex. gr. aut calceo, co ipso iam artem pictoriam et sutoriam addiscunt.
Hoc ipsum Sophistarum institutioni Politicae iam tum olim Aristoteles obiecit; ridens eos, quod electionem legum facilem esse pronuntiassent, quasi illa electio non
singularem postulet s1un/es1in, et rectè iudicare non maximum quid sit. Idem alibi scitè Sophistas perstringit, quòd Rhetoricam et Dialecticam ita docuerint, quasi tironi sutoriae artis multos duntaxat calceos tu tradas, atque ad eorum formam iubeas alios conficere. In universum videlicet verum est de variarum historiarum experimentorumque civilium ad Politicam Scientiam utilitate, quod de legum collectionibus idem Aristoteles pronuntiat. Legum, inquit ille, et rerum publ. collectiones iis qui contemplari possunt et iudicare, quidnam rectè aut contrà sese haebeat, aut quaelia qualibus conveniant, utiles sunt: at qui sine isthoc habitu talia pertractant, iis iudicare quidem rectè non licet, nisi fortuitò; tamen illi ipsi ad eiusmodi negotia fiunt perspicaciores
Observandum porrò hîc est, id quod iam tum supra inculcavimus, illorum quae ad rem publ. attinent, non omnia posse exstrui ex solis expetimentis, neque id uti efficere coneris necessarium esse. In promptu autem causa est. Quoniam videlicet firmae collectionis beneficio mente nostra longè ulterius quàm experimentis pertingente, illa et possit ulterius et debeat tendere. Iam verò non in omnium esse potestate collocatum, subtili ratiocinatione veritatem invenire, notissimum est: ac proinde etiam hoc modo patet, non satis esse ad integram plenamque Scientiam civilem parandam, vel usum rerum civilium vel historiarum quamvis diligentissimam lectionem, sed maiorem aliquam operam omnino exigi.
Ceterùm non est fortassis, cur errori isti confutande argumenta multa in medium conferantur, quum sufficiat refellendo illi solum id quod usu cernimus quottidiè evenire, Videre nimirum est, nonnullos historiarum civilium longè peritissimos Prudentiae nihilominus Politicae
rudes aut parum intelligentes, eoque nec consiliis idoneos: alios ex adverso minùs longè in historiis et usu versatos, civilis tamen doctrinae eximie gnaros, et in quammultis negotiis ad benè consulendum rei publ. promptos atque expeditos esse.
IGitur non quidem vel sine usu vel absque historiae peritia ad scientiam civilem datur temere pertingere: exigitur tamen omnino praeterea aliud quid, ut scientiae illi fias compos. Imo etiam ad id ut ex historia et usu rerum suum fructum capias, opus est quibusdam quasi adminiculis. Id quod vel inde liquet, quoniam sine illis neminem assequi Civilem hanc Prudentiam aut Scientiam solere, usu ipso docemur. Igitur aute omnia de illis adminiculis dicendum nobis venit. Quaenam videlicet illa sint, quae Politicae discendae inserviunt.
Videtur autem non aliud quippiam huic rei parandae exigi praeter ea, quae ad omnem omnino scientiam comparandam sunt necessaria. Certè etiam hisce ad Politicam scientiam adspiraturo opus est. Sunt autem haec quatuor numero, ceu aliàs pluribus ostenditur.
Primum eorum est filopeni/a. Quae profectò necessaria est futuro Politico, non in id tantùm ut experientiam sibi comparet civilium rerum partim usu proprio partim diligente historiarum omnis generis lectione, sed cumprimis etiam, ut porrò ad scientiae ipsius exactam perveniat possessionem. Latè quippe patent scientiae huius limites, nec
facile est addiscere id omne, quod ad quamque rei publ. speciem benefacit aut eandem corrumpit. Ipsamet itaque Politicae amplitudo ostendit, labore et industria opus esse ad illam capiendam. Laborem autem nemo impenderit, nisi idem sit filo/ponos, et fugiens desidis otii.
Alterum est filalh/sqeia aut veritatis studium: quo ad Politicam scientiam maximè est opus, quoniam amore et odio facillimè hîc peccatur. Qua sanè ratione fit, ut multi unam alteramque rei publ. formam immodicis laudibus aut vituperiis prosequantur: ceu olim Athenienses popularem statum, Spartani optimatum regimen, Persae aliique Asiatici populi principatum, omnibus aliis damnatis, tantùm non in caelum evexerunt.
Necessum est tertiò adsit e)ufui/a quaedam ingenii, eaque in acumine inveniendi, potissimùm tamen in iudicandi facultate posita: nec enim fieri potest, ut absque eiusmodi indole ullam aliquam scientiam atque adeò Politicam consequaris. Econtrario quò illa sollertia est praestantior, eò maior ad scientiam quamque comparandam est aptitudo. Ea certe dos est nativa ingenii, ut nonnulli hinc existiment, non esse opus ullo magistro ad Artes et Scientias parandas. Quam in rem quae de Rhetoricis disputat Quintilianus l. 2. cap. 20. operae fuerit pretium legere. Est verò excellentissima omnium e)ufui/a, quam Graeci a)gxi/noian vocant, Aristoteles autem l. 1. cap. ult. Analyt. posterior. scitè desinivit: e)ustoxi/an tina\ en a)s1ke/ptw| xro/nw| tou= me/s1ou. Quandam, momentaneo temporis spatio, eius quod probandum est aut sciendum medii, feliciter coniectandi facultatem. Tanta certè huius etiam ad Civilem scientiam interdum vis est, ut nonnulli, si non omnem, magnam eius partem, nullo magistro, modò accedat aliquis rerum singularium usus, sive
ptoprius, sive ex historia aut aliorum relatione comparatus, consequantur. Quin imo et mediocris tantùm vis si fuerit ingenii, hac sola haud parum licet proficere. Et verò hac una dote videas in vulgo plurimos rerum civilium haud proletariè peritos reddi: praesertim simul ac usus aliquis accedit aut historiarum diligentior lectio. Ut forte haud iniuria de Politica etiam prudentia quaeras, utrum illi plus conferat doctrina an natura.
Ceterum a)gxi/noia quidem illa rara naturae dos est. Nec fieri temerè potest, ut solo mediocris indolis beneficio veritatem semper ab eo quod falsum est, aut quod similitudine veri decipit, discernas. Quòd si itaque ars quaepiam datur inveniendi veritatem, illam omnino etiam ad Politicam scientiam comparandam adhiberi oportere, et quarti adminiculi loco censendam esse, manifestum est. Talis autem est quam Logicam hodie nuncupamus: cuius pars a)nalutikh\ accuratam quaerendae veritatis viam docet: Dialectica autem manuducit ad opinionem, ac proinde inservit etiam scientiis, si quando ad veritatem omni ex parte exquisitam non licet pervenire, quod sanè ut aliàs ita et in Politicis frequenter satis usuvenit. Certè Logicae artis a)paideus1i/a unicè efficit, quòd paucis admodum, etiam usu rerum et ingenii in dole praestantibus, datum sit hactenus, Politicam scientiam omnibus numeris perfectam consequi, quodque multi adeò passim errores committantur.
Praeter haec autem quatuor nihil superest, quod experientia civili instructo necessum sit ad Politicam porrò addiscendam. Haec verò si adfuerint, non videtur illa comparatu multum difficilis: utpote quum hisce adminiculis liceat uni homini quicquid est scientiae adipisci. Quod profectò Aristoteli aliisque nonnullis certum est obtigisse.
Vix est tamen ut rectè sese haec habeant, nisi commoda contingat EDUCATIO. Non tantùm sane ingenii indoles hebescit, et à labore ad otium reddimur proclives, quòd si à teneris haud fuerimus probè exerciti. Sed nec veritatem, vel qua par erat ratione amamus, vel possumus adsequi, nisi adsueti simus hanc omnibus aliis anteferre, et cumprimis honesta amplecti, turpia autem habere odio. Atqui rem publicam ea quae hon esta sunt maximè beatam reddunt, turpia autem non dedecorant tantùm sed etiam corrumpunt, ut aliàs docetur.
Accedit, quod quaedam res publicae solis bonis artibus non queant vel institui vel conservari: adeoque ad plenam omnium rerumplicarum scientiam omnino requiratur et malarum artium cognitio. Cum praeterea et optimae res publicae soleant malis aliorum artibus corrumpi, quò corruptelae illae caveantur, necessum utique est, malas illas artes, etiam bonarum rerum publicarum conservandarum gratia, deberc haud ignorari. Ad hoc fieri saepenumero non potest, ut res publicae sint salvae, nisi ad leoninam generositatem vulpinae aliquid versutiae accesserit. Quamvis verò vulpina ist haec non simpliciter in malis artibus numeranda, ut multi perperam existimant, sed me/s1a sint; attamen nisi animus virtute fuerit munitus, facilè etiam illa in devia quem deducunt et degenerant in malas fraudes. Itaque quod Aristoteles defiderat in Moralis Philosophiae auditore, animum praecultum consuetudine, ut rectè gaudeat ac oderit, id profectò iure maiori à Politicae discipulo est postulandum. Nec enim ceteroquin poterit honestas et sceleratas artes probè distinguere: atque adeo non poterit rebus publicis quibusque congrua media et vere salutifera praescribere: sed vel solas fraudes secta bitur,
illasque unice laudabit, vel prae nimio vitiorum odio dolosi nihil docebit unquam. Opus igitur omnino est, ut animus benè sit praecultus, adeoque et proba educatio ad talem animi culturam capescendam est necessaria.
Multùm porrò obstat, ne iustam viam teneas parandae scientiae civilis, quòd si haud fueris adsuetus accuratae doctrinae. Prudenter sanè dictum est Aristoteli l. 2. Metaph. cap. ult. ai(\ a)kroa/s1eis2. kata\ ta\ e)sqh s1umbai/nous1in, auditiones doctrinae cuiusque differunt pro auditorum consuetudine. Qui verò civilem tractant doctrinam, eorum plerique hodie adsueverunt humaniori quam vocant litteraturae, eoque sententiolas affabrè compositas, utque ita loquar papavere aut sesamo quasi sparsas, aut historias iucundas adsectantur; quicquid vero accuratiorem sapit Philosophiam, fugiunt paene ut scopulos, quasi curiosum nimis illud sit et Scholasticam subtilitatem redoleat. Et verò luphro\n to\ a)kribe\s2 molestum est omne quod accur atum est. Nec tamen Civilis scientia absque illa subtili curiositate perficitur aut sibi constat; nec rem publ. quamvis, omni quidem ex parte, ignoratis istis subtilioribus rectè curaveris. Omnino igitur etiam hîc locum habet consilium illud Aristotelis: de=i pepaideu=sqai pw=s2 e(/kasta u)podektn/on, probe à pueris oportet institui, quemadmodum doctrina quaevis sit accipienda. Oportet inquam exerceri in iis quae ad accuratam scientiam faciunt; ut inoffenso pede possis etiam ad Civilem doctrinam quàm exactissimam progredi, neve cius loco contentus sis eo quod plebeiam ruditatem vix antecellit.
HISCE vero dotibus omni ex parte probè in structus, atque ita recte à teneris educatus et assuefactus, ad Scientiam civilem illam eruendam, felici potes successu aggredi.
Est autem ut aliàs ita et in Politica doctrina primus
post experientiam labor, ut ex singularibus iis, quae usu aut proprio aut alieno comperta habes, universalia AXIOMATA et pronuntiata conficias. Quod quemadmodum possit commodissimè fieri, quum in Logicis doceatur, saltim doceri merito debeat, non est quòd híc repetamus.
Sunt autem talia universalia axiomata Politica quamplurima, iam tum omnibus temporibus à prudentissimis quibusque observata: quod nos docent monumenta adsertionum eiusmodi plena. Iis igitur utendum quidem esse, non est dubium. Immo si tutò possis illa usurpare, iam tum magnum est factum laborum compendium; utpote quum necessum non sit, uti laborem ipsemet impendas construendis illis universalibus axiomatibus; quod aliàs operae haud est exiguae.
Attamen omnino hîc opus est cautela; quippe quum fieri possit, ut falsa pro veris accipias, nec quodlibet tale adsertum, etiamsi rectum, certam indubitatamque mereatur fidem. Necessum igitur est, ut anteaquam eiusmodi quid in Scientiae usum admittatur, veritas eius probè sit perspecta. Explorariautem id potest triplici ratione. Primùm: si inquitas in auctoritatem illorum à quibus Politica gnw/mh est profecta; num ea tanta sit, ut propter auctoritatem illam tuto possis axiomati in medium allato confidere. Secundo: si examines ipsam gnw/mhn ad experimenta, sive usu proprio comperta, sive in historicis scriptis memorata. Tertio: si causam pronuntiati in vestigaveris, eâ enim cognitâ non est quòd ampliùs dubites.
Ac tertium quidem illud est maximè accuratum quid; facilius tamen est primum et secundum. Nec enim historiarum perito difficile est, examinare universalia
pronuntiata ad Experientiam tamquam ad Lydium lapidem. In promptu quo que est intelligere, num multi in eandem sententiam consentiant, et num sententiae auctor magno valuèrit retum usu, aut num prudentiae laude excelluerit, nec ne. Quod videlicet omnibus, vel permultis prudentibus, vel etiam civilium rerum perquam peritis placuit, fieri vix potest ut fallat. Hinc sane rectè docet Aristoteles lib. VI. Ethic. c. 11.: dei= pros1e/xein twn e)mpei/rwn kai\ pres1bute/rwn kai\ froni/mwn tai=s2 a(napodei/ktais2 fa/s1es1i ou)x h(=tton twn u)podei/zewn, dia\ ga\r to\ e)/xein en th=s2 e)mpeiri/as2 o)/mma, o(rw=s1i ta\s2 u)rxa\s2. Usuperitorum et senum et prudentum pronuntiatis, quamvis demonstratione carentibus, non minùs atten dendum atque obtemperandum est, quàm ipsismet demonstr ationibus. Illi enim quoniam usu isto quasi oculum aliquem comparavere, perspiciunt ipsa rerum principia. Qua de re aliàs ex professo disseritur.
Sunt porrò eiusinodi universalia pronuntiata, quae proximè experimentis innituntur, non nisi principia Scientiae civilis, quod ex Apodicticis constat: coque nequaquam in iis est subsistendum, sed utendum potiùs illis ad ulteriorem ipsiusmet Scientiae exstructionem. Et verò plurima licet ratiocinando adsequi, usu nondum comperta: perinde ut in Arte Medica et plerisque scientiis contemplativis usu solet venire. Quoniam verò Politica Scientia potissimùm occupatur in cognitione eius, quod civili societati sive omni sive singulis eius speciebus utile est: facilè apparet, utilitatem publicam praebere maximam vim ratiocinationum Politicarum: sicut etiam in Artibus pleraque solent fine potissimum aestimari. Ante omnia igitur operam dare oportet, ut rerum publicarum, et in universum emnium et singularum specierum, scopus sit exactè
cognitus: quò de omnibus rerum publ. institutis et legibus quàm expeditissimè possit institui inquisitio. Neque verò de mediis quae ad finem aliquem ducuntiudicaveris rectius, quàm fine ipso accuratè perspecto. Leges autem et instituta civilia nihil nisi media sunt boni publici impetrandi.
Praeter finem tamen multum quoque praebet argumentorum, ipsummet (ut ita loquar) subiectum civilis societatis: planè ut in omnibus artibus magnum est momentum in subiecti natura collocatum. Est autem subiectum in Politicis, praecipuum quidem humana natura, in quantum illa est civilium bonorum capax: secundarium verò bona civilia ipsamet. Necessum itaque est, ut ingenii humani indolem, quemadmodum illa animata esse soleat circa res civiles, idque secundum omnes eius differentias, ab aetate, à sexu, à fortuna, à consuetudine dependentes: adhoc ipsamet bona civilia (qualia sunt virtus omnis generis, divitiae eaeque et naturales et artificiales, potentia, honor, volupras) quantam omnia illa vim habeant in civili societare, intimè cognita habeat, quisquis ritè de civilibus negotiis velit ratiocinari.
Quoniam porrò omnium actionum civilium suae sint effectrices causae, principales pariter et instrumentales, actiones itidem multum differant pro earum diversitate; liquet utique, haud parvum de forma actionum Civilium argumentum, etiam à natura illius effectricis causae et posse et debere accipi: atque adeo et haec non debere ignorari.
Haec vero omnia si teneas, et argumentandi artis si sis peritus, ad summam Scientiae Civilis perfectionem pervenire, haud ampliùs fortasse fuerit tibi difficile.
QUoniam verò omnia haec quae diximus ad Prudentiam civilem comparandam sint necessaria, nullo monente iam tum nemini non est perspicuum, fieri non posse ut integram illam sine discrimine quilibet è vulgo adolescens vel iuvenis plene consequatur. Idque quoniam isthaec aetas haud soleat vulgo ab experientia virtute et iudicio sufficienter esse instructa. Enimverò seris venit usus ab annis. Et solet aetas isthaec animi affectibus esse multum obnoxia. Exactum quoque iudicium aetas demum largitur virilis. Et vero in iuvenibus plaerisque, ut scitè dixit Aristoteles, to\ bouleutiko\n est a)tele\s2, perinde ut in feminis idem est a)/kuron. Etsi enim reperiantur praecocia quaedam ingenia, quae naturae quadam prodigalitate anticipant multorum annorum beneficia; rarum tamen hoc est. Sed et illi quoque, utut habeant rerum aliquarum usum, atque ita ad res nonnullas gerendas interdum summa cum felicitate magno omnium stupore admoveantur: tamen experientia omnibus numeris absoluta, qualis ad in tegram scientiam requiritur, ut instructi sint, fieri non potest. Verùm nobis sermo est de eo quod plerumque usuvenire solet; itaque rara illa non est quod hîc nos moremur.
Si iuvenis autem non est capax integrae Civilis seientiae, non est quoque idem eius doctrinae idoneus auditor. Id quod iam olim ab Aristotele l. 1. Ethic. c. 2. est pronuntiatum. Est videlicet is demum auditor idoneus, qui iudicio valet
adsequi, rectè an secus sese habeant quae à magistro proponuntur. Iudicare autem de omnibus civilibus negotiis non potest iuvenis propter thn\ a)peiri/an, et animi virtute nondum subacti ut et iudicii imperfectionem, ceu modò est dictum.
Etsi verò non scientiam exquisitam, Opinionem tamen sive do/zan, potest nihilominus de omnibus rebus civilibus iuvenis sibi comparare. Immo si in Logicis fuerit probe institutus, uti possit iudicare num quid ritè ex positis principiis sit collectum, poterit cum haud exiguo fructu ipsammet Scientiam civilem etiam exactissimam audire; modò tamen incidat in commodum magistrum. Cuius nempe ea est eruditio eaque auctoritas, ut illi saltem circa ea quorum veritas non nisi per experientiam potest innotescere, tutò liceat credere. Nascitur quidem ita non Scientia sed Opinio: urpote quum sic ea quae principiorum loco sunt tantùm propter auctoritatem magistri credantur. Meritò tamen contenta est Opinione, aetas Scientiae perfectae nondum capax. Quemadmodum felix illa aetas est prudentium tutelâ, ipsamet nondum apta rebus suis administrandis. Donec nempe paullatim maturescente iudicio, et rerum usu accedente, ea quae hactenus non nisi ob magistri auctoritatem erant credita, firmiter explorentur, adeoque proprio quod dicitur remigio possis iam navigare.
Indubiè autem illis magistris quàm tutissimè fidem habueris, qui rerum usu, prudentiae item ac doctrinae nomine, quàm maximè eminent. Adeoque quin hi potissimùm prae aliis sint sectandi, omni vacat dubitatione. Est autem duplex quasi ordo magistrorum. Alii enim muti sunt, ut in proverbio loquimur, alii coram docent ore. Quum utrique autem sint consulendi, hos illis tamen
iuventuti esse utiliores, modò sint quales esse debeant, itidem extra controversiam est: nec verò temerè quis ignorat, quantum latentis e)nerge/ias2 vox viva habeat. Certè rarum est, ut sine vivo magistro illa aetas tantum proficiat, quantum potest proficere, cùm in aliis scientiis et artibus, tùm etiam in Politicis. Id quod iam olim iudicio suo ipse Socrates comprobavit, utpote qui Xenophonte l. 4. Memorabil. teste, ne Themistocli quidem suum magistrum defuisse censuerit, Euthydemo ad scientiam hanc sine magistro adspiranti dicens: Stultum esse arbitrari, non posse quem praestare vilissimis in artibus, nî idoneos sit magistros nactus, gubernandae verò civitatis notitiam sponte sua et ultrò hominibus obvenire.
Quamvis verò manuductione commodi magistri possit iuvenis hactenus, quemadmodum diximus, Scientiae Politicae fieri particeps, si nullâ is tamen valeat Logices peritiâ, ne quidem illuc facile pertingere poterit.
Ast idem saltem opinionem aliquam civilium rerum sibi comparaverit, si optimas prudentiae civilis sententias animo comprehendat; et ob existim ationem corum à quibus sunt profectae fidem iis aliqua mdiu habeat.
Ut ipsemet hac aetate ex singularibus eventis com munia eiusmodi pronuntiata et universales regulas exstruat, nativum aetatis vitium vix permittit: certè prae imbecillitate isthac non potest id fieri prout aliàs par est.
Hinc autem manifestum porrò est: non posse iuvenem ex sola historiarum lectione civilem scientiam addiscere, nisi summâ cum difficultate; et quidem nisi adsit simul ingenii quaedam praecox sollertia, id quod rarum est. Ulteriùs item hinc consequens est: non esse iuvenem idoneum historiae civilis lectorem, quippe qui fructum eius solidum,
ut ia dicam, quae scilicet consistit in illa axiomatum ex singularibus confectione, nequeat decerpere,
Aliqua tamen ex parte sic satis idoneus historiae lector esse potest; si nimirum ante prudentibus sententiis animum instruxerit, multò magis, sieo quo diximus modo scientiam didicerit. Ita sanè poterit attendere ad multa, quae aliàs illum non possunt non sugere: imo praeterea sententiarum doctrinaeque totius civilis certitudinem, ad exempla historica quam promptissimè examinaverit. Certè ita qui est imbutus, illum cum eximio civilis prudentiae profectu historias terere, usu ipso experimur. Tempus contrà et operam perdere videmus vulgò iuvenes, qui ex historiis etiam optimè conscriptis student civilem scientiam consequi, animo nullis antè praeparato sapientum praeceptis. Illis ex adverso qui differentias rerum publ. et quae ad earum sanitatem et morbos attinent, ex optimorum magistrorum institutione iam audierunt, feliciter pergentibus. Propterea quòd praeceptorum veritatem ad historiam exigere non multum impeditae sit operae, certè facilioris multò, quàm proprio quod aiunt Marte conari ex historiis scientiam condere.
Fatemur quidem etiam nos, posse iuvenem multarum rerum memoriam, nullo licet magistro, certè nullo Politico magistro, ex historia petere; et hoc si tantùm spectet, haud ipsi esse ad historiae lectionem opus praeviâ quadam Politicâ institutione, sed sufficere ei praeter linguae quâ scripta est Historia, locorum quandam temporumque notitiam, qualem ex Geographicis et Chronologicis petere est. Quin fatemur, talem Historiae omnis generis cognitionem non iucundam tantùm esse, sed et liberaliter institutum quemvis decere: quandoquidem scil. rusticum est et
puerile, ignorare omnia quae alibi gesta sunt. Verùm non de quavis historiae lectione nos nunc agimus, sed de illa duntaxat, quae ad civilem scientiam parandam queat iuveni conducere.
Longè minùs porro adolescente aptus est scientiae huic addiscendae Puer aliquis, idque quo niam à iudicio et rerum usu multò est imparatior. Et verò vix intelligat ille vocum doctrinae huius significationes: tantum abest ut res ipsas adsequatur. Non tamen abs re est, etiam illam aetatem manuducere nonnihiliam tum ad Prudentiam hanc; si praesertim illam aliquando exercere fuerit propositum. Fieri autem hoc potest, pueritiam ipsam bonis moribus et sententiis imbuendo. Id sane quo maiore factum industria, inposterum iam adultior quis eo felicius poterit progredi. Hinc probatum est hoc consilium prudentioribus quibusque iam olim. Id quod vel Aeschines docuerit, cuius verba sunt: dia\ tou(to ta\s2 twn palaiw=n gnw(mas2 tai=des2 e)xmansqa/nomen, tn) a)/ndres2 geno/menoi a)utai=s2 xrw(mesqa. Eam ob causam sententias veterum pueri ediscimus, ut viri facti iis utamur. Quoniam autem ea quae numeris sunt inclusa omnium facillimè et memoriae mandentur et firmissimè haereant; eiusinodi numeris inclusas sententias maximè pueris esse ediscendas, manifestum est: praesertim si ab auctore ipso singularem aliquam auctoritatem simul sint nactae.
DE omnibus iis quae ad Civilem scientiam ipsam faciunt addiscendam, fortasse plus satisiam dictum. Antequam tamen hunc locum deseramus, paucis addendum;
quum Scientia haec operationis sit gratiâ, adeoque in effectum amet deduci, quemadmodum id possit quàm commodissimè fieri. Et vero eiusmodi Prudentia singularis iam tum olim primum meruit Politicae titulum: adhoc eam actu exercentes etiamnum Politici et audiunt praecipuè et aestimantur.
Ante omnia vero extra controversiam collocamus: illum quàm optimè rei publ. posse consulere, qui Prudentiae civilis non partem sed quod eius est integrum animo comprehendit: Proximo loco censendum illum, qui saltem potissimas eius partes accuratè didicit; Tertium locum autem mereri, qui addidicit universalia praecepta illa quae respondent negotiis istis civilibus singularibus, quae quis tractanda suscipit: ut (v. gr.) qui curam regni alicuius aggreditur, saltem quae ad regni naturam et salutem pertinent, qui vectigialium ille ist huc facientia, teneat. Hinc manifestum verò est, quemlibet in actu rerum versaturum oportere vel integram vel ex parte Philosophiam Civilem didieisse. Quamvis enim iam tum ingenii vim quantum valeat agnoverimus, simul tamen ostendimus, quantum praepolleat addidisse Scientiam. Ita sanè opera Mediea ab iis qui Medicam artem didicerunt constat quàm rectissimè exerceri, nautica à nautis, et in universum artium omnium opera ab optimis artificibus.
Praeter Prudentiam autem universaliorem hanc necessum est accedat accurata cognitio, cùm personarum tùm rerum omnium singularium, circa quas et cum quibus ex praescripto Politices aliquid agendum venit. Planè ut artifex omnis secundum artem suam necessum est intimè habeat cognita singularia omnia subiecta, circa quae sua ars debetlaborare.
Ea vis ad agendum profectò est in singularium rerum notitia, ut interdum ii qui illa duntaxat norunt sint ad res agendas aptiores longe illis qui universali prudentia sunt praediti. Quod ipsum ab Aristotele iam tum olim est monitum l. 6. Ethicorum cap. 1. Verba illius ita Latine verti possunt. Omnis actio versatur in rebus singularibus. Ideoque quidam non instructi Scientia, ad agendum aptiores sunt iis qui Scientiam sibi comparaverunt, et in aliis rebus ii qui Usum earum atque Experientiam habent. Nam si quis sciat carnes leves esse concoctu faciles et salubres, leves autem quae sint ignoret, non efficiet sanitatem: sed is potius, qui avium carnes scit leves et salubres esse.
Quoniam verò rei publ. negotiorum omnium, Alia eaque plurima inter cives et in rebus propriis haerent; Alia cum exteris, praesertim vicinis civitatibus, deque rebus peregrinis intercedunt: manifestum hinc est, ante omnia domestica quae libet quàm accuratissimè perspicienda esse, iuxtim verò peregrina etiam cognoscenda, interque haec vicinissima maximè, in quantum saltim quaeque illorum rem publ tuam attingunt.
Sunt porro harum singularium rerum aliae iam praeteritae, aliae adhuc praesentes. Atqui has quidem ignorari minimè omnium debere, certè in has maximè respiciendum esse palàm est, quoniam actiones omnes civiles circa has potissimum occupantur. Operae tamen est pretium praeterita quoque, praesertim proxima aetati suae, addat ille, cui consilium est rei publ. ritè operam dare; idque quandoquidem horum etiam cognitio magnum saepe in consiliis et deliberationibus habeat momentum. Quid, quod et futura praenovisse summe in vita civili sit
utile? Qui futurorum certe est providus, idem maxime aptus est malis cavendis et bonis curandis.
Discuntur autem cum praeterita, tum praesentia quam maxime usu et experientiâ, ut alia quaevis singularia: atque adeo sive propria sive aliena experientia. Ac Praesentia quidem proprio usu, quem admodum et praeteritorum maxime propinqua, didiceris. Si aliena autem fuerit experientia consulenda, (quod est frequentissimum) tum haec omnia optimè discuntur ab eo, qui Politicae Prudentiae simul est consultus: quandoquidem is longe intimius singularia quaeque novisse idoneus est. Perinde nimirum atque Artis Medicae peritus naturam singulorum corporum humanorum longè aptior est perspicere, quàm idiotarum aliquis. Multa sane rerum civilium momenta occultiora sunt et arcaniora, eoque fugiunt saepè quamvis aliàs satis cautos. Haec igitur ut solus Politicae Prudentiae gnarus intelligit, ita solus potest docere.
Non vivi autem duntaxat magistri hîc queunt consuli, sed etiam scripta monumenta, cum alia quaeque ad res civitatis singulares pertinentia tum cumprimis Historica. Quema dmodum autem cognitio praesentium aut recentium rerum praevalet ad res agendas, cognitioni rerum antiquarum: ita etiam recentiorum rerum monumenta plus afferunt commodi. Ideoque in hunc quidem finem Historiae earum quae pro tempore sunt civitatum, prae vereribus singulari cura et studio volvendae sunt. Quinimmo siquidem illae Historiae pari cum priscis monumentis laude sint conscriptae, possintque non minùs atque veteres ad Scientiam ipsam comparandam facere, compendium operae haud exiguum in recentioribus historiis est collocatum: utpote quum uno
eodemque labore et Scientiam Politicam, et simul quae ad res agendas proximè pertinent singularia, liceat isthâc ratione acquirere.
Est autem eorum quae ad civitatem quamque et rem publicam attinent, ingens satis copia. Quae omnia ad quatuor causarum genera quam commodissimè retuleris: cum quaevis civilis societas imò actio quaevis civilis quatuor causis perficiatur: sicuti fit etiam in Natur alibus.
Omnia igitur illa scienda sunt curaturo integram civitatem aliquam, aut opus aliquod civile. Attamen ut rectè est l. 1. Rhet. cap. 4. observatum Aristoteli, quinque numero in deliberationem maximè solent in republ. quavis venire. Agitur enim potissimum aut de vectigalibus et reditibus publicis: aut de pace et bello: aut de regionis custodia: aut de iis quae importantnr et exportantur: aut denique de legibus. Unde consequens est, omni rei publ. benè consulturo, praeterquam quòd teneat horum omnium universalem scientiam, in id maximè laborandum esse, uti civitatis et propriae et vicinarum saltim omnia illa addiscat, quae ad quinque hasce rerum classes possint conducere; prout idem Aristoteles prudenter admonuit. Ex, gr. Circa vectigalia; unde illa capiantur aut capi possint minimo damno, et in quae necessariò veniat aliquid impendendum aut vulgo soleat impendi. Circa bellum et pacem: quae vires, quaevé arma et tuae suppetant rei publicae et hosti, quae item bellandi sit commoditas. Circa regionis custodiam: illius ac viciniae omnis situm, robur et debilitatem. Circa importanda et exportanda: quaenam desint aut supersint et tibi et aliis, quemadmodum item quaevis optime possint sive exportari sive adduci aliunde. Circa leges denique: cum alia tum praecipuè instituta quaevis publica ac privata populi et tui et vicini.
Secundum horum omnium accuratam notitiam~, ut ad resgerendas sis idoneus, nihil aliud requiritur quàm sedula in civilibus illis rebus exercitatio, idque in id ut ad agendum eò sis promptior. Facit nimirum exercitium, ut omnia quae cum ad Scientiam ipsam tum ad subiectorum singularium notitiam pertinent, animo quasi obversentur, adeoque in memoria quàm maximè sint expedita: prout etiam in omnibus aliis Artibus et Scientiis usuvenire, nemini est ignotum. Eleganter sanè Plinius iunior: Difficile est tenere quae acceperis, nisi exerceas. Quocirca non etiam est cur Politicam facturo alia porrò nunc magnopere commendemus.
Observandum tamen, quemadmodum in eo qui adspirat ad Scientiam Politicam requiritur, eximia in genii et iudicii vis, magna item industria et proba educatio: Ita eadem cumprimis exigi in omni rei publicae cuiusvis administratore. Imo dixerim multò maxime talia in Pragmatico homine necessaria esse, propter singularium rerum agendarum et multitudinem, et ambiguitatem, et difficultatem, maiorem quàm est eorum quae ad Scientiam pertinent. Etiam porro hoc notandum: quandoquidem nonnullae res publicae non possint solis bonis artibus regi, in illarum quidem rectoribus non debere exactam virtutem reperiti, sed satis esse, si rectores illi sint sem iboni aut semimali. In aliis tamen rectius sese habentibus rebus publicis, regentium virtus quo perfectior est, eo in publicum est utilius.
Cumprimis postremùm animo in figere oportet id quod iam tum saepius diximus: Universalia Politicae Prudentiae praecepta non posse omnia quae in singulis negotiis agenda aut omittenda veniunt comprehendere: atque
adeo, tametsi universalia illa teneas accuratissime, omnino tamen adhuc multa te ignorare. Hinc verò palàm est, exigi in quovis prudente rerum administratore vim aliquam eximiam, quae etiam non scripta et non praecepta pro renatâ possit subitò pernoscere et in alterutram partem decernere: praesertim si rei difficultas moram deliberandi haud patiatur. Versatur autem facultas illa bonam partem in omnium omnino circumstantiarum accuratâ expensione, atque in investigatione latentium causarum singularis cuiusque eventus. Hoc sane posse, reapse praestat prudentem Pragmaticum Politicum. Est autem haec facultas fere illa quam Aristoteles deino/thta appellat, describitque, l. 6. Et hicorum Nicomachior. cap. 12.
Haud parum verò habet difficultatis isthaec singularium rerum civilium accurata cognitio: longe enim difficultate superat Prudentiam Politicam universalem. Quin imo in hoc praecipue consistit ipsa Practica prudentia civilis. Id quod itidem iam olim est Aristoteli obser vatum. Cuius in eam sententiam nectarea verba ex l. 5. Ethicor. cap. IX. non possum non hic ad ultimum adducere. Ubi scilicet accurate docuisset, quantum sit situm in notitia eorum quae verè et secundum omnes suas circumstantias sunt iusta, addit haec sequentia. *tou=ta de\ ple/on e)/rgon h)/ ta\ u(gieina\ ei)de/nai e)pei\ kakei= me\n me/li kai\ oi(=non kai\ e(lle/boron, kai\ kau=s1in kai\ tomhn\ e)ide/nai r(a/dion) a)lla\ pw=s2 dei= nei=mai pro\s2 u(gi/eian, kai\ tai/, kai\ po/te, tos1ou=ton e)/rgon, o(/s1on i)atro\n ei)nai. Hoc autem maius est opus quam nosse id quod salubre est. Nam et ibi facile est, novisse mel, et vinum, et helleborum, et ustionem, et sectionem: at verò, quemadmodum haec adhibenda sint in usum, sanitatis, et cui, et quando, aeque magnum est opus quam esse medicum.
QUemadmodum Politica prudentia, cum illa universalis, tum altera singularis Pragmatica, possit debeatque comparari, iam docuimus. Proximum est paucis aliquid adicere, de Ordine in docenda saltim universali illa Prudentia observanda. Est sane et hoc scitu utile, quandoquidem iustus ordo efficit, ut doctrina commode in animum possit quasi illabi, et deinceps memoria comprehendi. Sicut ex ad verso vitiosus ordo turbat mentem, ut nec accipere possit doctrinam nec bene retinere.
Quamvis autem et de Ordine, quis demum sit iustus, multae sint contentiones, nos tamen nunc, quasi extra contro versiam, collocabimus virtutem eius in convenientia cum cognitione nostra. Haec verò exigit, ut antecedant primùm quae aliorum notitiae viam quasi muniunt, et sine quibus alia accipi nequeunt: secundo, quae faciliora sunt cognitu: tertio quae perfectiora et reliquis quasi pro regula sunt. Exigit eadem, ut seorsim tradantur quae aliis inspersa vel obscutitatem parerent vel magnam inducerent intercapedinem: qualia fere sunt quae ad aliorum illustrationem aut nihil aut non in totum faciunt. Exigit postremo, ut si vocabulorum significationes habeant quid ambigui, illarum definitiones ante omnia constituantur: et principia demonstrationum ipsis demonstrationibus praemittantur, nisi alibi illa seorsim sint tradita.
Haec igitur quidem in omni omnino tractatione etiam Politici cuiuslibet argumenti sunt accurate obser vanda. In omni, dico, cuiuslibet argum enti tractatione. Potest
scilicet et Tractatio argumenti cuiuslibet diversimode institui, et ipsum argumentum esse aliud atque aliud.
Enimvero alia Tractatio est plena accurata et omnibus numeris perfecta: alia rudior. Habet autem utraque suum locum etiam in doctrina Politica. Philosophia enim Civilis postulat Tractationem exquisitissimam. Pragmaticae autem nonnumquam sufficit alia rudior. Quam differentiam Aristoteles ipsemet in docendo attendendam monuit, dum l. 3. Polit. cap. 5. ita loquitur: Illius qui circa unamquamque doctrinam Philosophatur, et non respicit solùm ad to\ agere, proprium est nihil praetervidere, et nihil quidquam omittere sed veritatem aperire de re qualibet. In eandem sententiam ab illo prolixius nonnulla l. 1. cap. 6. Eudemiorum Moralium disseruntur; quae tamen haud adducam nunc, ne ab instituto deflectere nimium velle videar: quoniam haec iam tum scire convenit. Tractatio porrò aut integram suscipit Politicam Prudentiam docendam, aut duntaxat aliquam eius partem.
Ceu ante tamen diximus, in quavis omninò tractatione cuiusliber argumenti, iuxta illa proposita in medium praecepta ordo docendi est instituendus. Fòrtassis verò haud abs re fuerit, si saltim nonnihil hîc adumbremus quasi okiografi/an integri Corporis Politici, secundum illa Ordinis didaokalikou= praecepta.
Quandoquidem igitur integra Prudentia versatur circa omnem omnino civilem socieratem, omnesque societatum illarum civiles affectiones (ceu supra ostendimus) plena autem cognitio quatuor causarum notitiâ absolvitur, palàm est, initio omnium agendum esse de iis quae Civili societati omni sunt communia, idque secundum illam
quadruplicem causarum classem, habita tamen (ut semper) potissima ratione causae formalis.
Proximum fuerit summas differentias civitatum indicare: quae cum à diversitate formae (quae est regimen ipsum sive res publica) maxime oriantur, hae cumprimis ostendendae fuerint.
Iis constitutis iam porro ad speciei cuiuslibet tractationem fuerit progrediendum. Quas inter cum una sit ex voto et simpliciter optima, adcoque omnium perfectissima, primum illa merito locum sibi postulat. Itaque de illa docendum iam omne illud fuerit, quicquid huic proprium est, atque adeo quicquid ad civitatem beatissimam potest pertinere. Quaecumque tamen illi uni non competunt, neutiquam in hunc statim locum conicienda videntur.
Inde demum pergendum ad reliquas civitatum et rerum publicarum species. Et quidem, si quod illae habent commune id ante omnia docendum venit. Habent autem communia quam multa, ad constitutionem conservationem mutationemque rerumpulicarum unicè sacientia.
Quoniam porro illis itidem suae sunt differentiae et species specialiores, illas item differentias oportebit quàm accuratissime in lucem producere, et exponere oculis. Hinc itaque demum ad magis specialia deveniendum, singulaeque illae species seorsim attendendae examinandaeque. Quo fiet, ut nihil tandem possit superesse quod doceri moreatur.
Hoc Ordine videtur quàm commodissime universa doctrina Politica tradi posse. Et sane hunc fere ordinem optimus docendi magister Aristoteles, in Politico suo opere observavit, Quamquam enim ordo ille minus hodie appareat
in superstitibus voluminibus, id tamen non Aristotelis sed librariorum culpa esse factum, iam tum in nostra Introductione demonstra vimus. Ut proinde hanc nostram de Ordine Politicae doctrinae sententiam liceat nobis tanti viti consensione, citra eius iniuriam, roborare.
EOrum quae initiò agere instituimus nihil superest agendum, quàm ut doceamus, quem admodum Politica Prudentia Universalis, sive Scientia et Philosophia Civilis, hactenus exculta et, ratione eius ab omni retro memoria repetita, semper quàm optimè scripto fuerit tradita. Etiam id igitur paucis nunc expediemus.
Ac ptisca quidem tempora si consulamus, primi et soli olim Graeci transtulerunt ad nos suorum in hoc argumenro conatuum monumenta. Aliarum sane gentium nulla fere non civitates instituit sic satis prudenter, ipsam autem regendarum civitatum Prudentiam vel docere nesciverunt, vel certe nihil eius ad nos usque transmisere. Nec enim huc referre licet sententias Politicas sparsim dictas, quamvis aureas et multae plenas prudentiae: cuiusmodi reperire est in Salomonis quoque sacris proverbiis.
Ceterum quinam etiam apud Graecos primi hoc in campo labora verint, atque adeo quando apud illos caeperit excoli haec Philosophia, videtur nonnihil esse affirmatu difficilius. Ciceroni enim si credimus, princeps Socrates Philosophiam deportavit è caelo, et in urbibus collocavit, et in domos etiam introduxit, et coëgit de vita et moribus rebusque bonis et malis quaerere. Ex adverso, superant hodieque in
Stobaeanis Eclogis, Pythagoricae Scholae praestantium virorum, Socratis aetate maiotum, quaedam huius argumenti et quidem varia. Adhoc si non aliunde, saltim ex Aristotelis Politico opere, libro cumprimis secundo, palàm est, etiam alios ante Socratem ad curam hanc suam operam contulisse, nec infeliciter. Vetum enimverò incertae nihilominus fidei sunt illa Pythagorica, quae Stobaeus suo operi inseruit. Et vero aliàs ostendimus, Naturalis quoque Philosophiae illa opuscula, quae Timaei Locri et Ocelli Lucani nomen prae sese ferunt, supposititia esse. Cum igitur etiam illa Politica, ante Stobaeum, scriptorem utique non nisi sequioris aevi, nemo memoraverit nobis, haud profecto etiam illa certam fidem merentur. Saeculo scilicet Christiano secundo et tertio eiusmodi multa conficta videntur, ab iis qui Pythagoricae veteris Philosophiae restauratores voluerunt videri. Quae certe Hippodamo tribuuntur à Stobaeo, haud parum aliena sunt ab iis, quae in Hippodamum Milesium refert Aristoteles l. 2. Politic. Nisi duo fuerint Hippodami, et Stobaeanus sit Doricus aliquis, alius ab Aristotelis Milesio: vel ea quam Riccobonus invenit conciliatio, sit admittenda. Quicquid vero huius sit; omnia etiam illa Stobaeana Pythagoricorum fragmenta, tantum in iis quae in Optima republica sint forte observanda occupantur, imo eius quoque argumenti non nisi pauca attingunt. Itaque ad Politicam Scientiam parum adiuvant comparandam.
Socratis auditorem laudatoremque maximum Platonem, certius est hanc Philosophiam summo studio exornandam suscepisse. Superant hodieque illius cum alia tum praecipue De Republica alterum, Alterum de Legibus inscriptum opus; utrumque et prolixum et summa sermonis suavitate condîtum, et plenum verae frugis Politicae.
Verum enimvero desidera veris meritò in utroque cùm iustum docendi ordinem, tùm plenam de omni republica tractationem. Et verò neutrum agit de omni republica, sed utrumque duntaxat de optimâ. Illo licet discrimine, quod in opere de Republica doceatur potius idea quaedam perfectissimae civitatis, quàm talis aliqua quae reapse inter homines obtineri possit: Alterum de Legibus, usui humano sit commodum magis ac utile. Adhoc in illo priore multa profectò reperias quae non propriè pertineant ad Politicam doctrinam, quaedam et commenta Poëtica potius quàm gravem Philosophiam redolentia: quales sunt Eris Armenii fabulae. Ex adverso in illo opere etiam eorum, quae de optima republica veniunt disserenda, permulta ne quidem sunt tacta. In altero autem praeclarae quidem Leges recitantur, de ipsa autem republicâ itidem habentur perpauca. Quod ipsum et Aristoteles olim iudica vit l. 2. Polit. cap. 4. Taceo nunc, nonnullis absurdis sententiis auctoritatem operi saltem priori detractam esse. Haud pauca tamen peregregia cùm ex utroque volumine tum praesertim ex illo de Legibus hauseris; praesertim quoniam illa parte Aristotelici libri deficiunt.
Integram hanc Philosophiam primus omnium conatus fuit ARISTOTELES tradere. Quin etiam praestitit hoc ipsum tanta felicitate, ut parum abfuerit ab omnimoda perfectione. Verum et illius libri mutili, disiecti, et hiatibus compluribus deformes, ad nos pervenerunt. Agimus aliàs de illius operis conditione omni pluribus: itaque non est quare nunc velimus illis repetendis immorari. Id unum sufficit in memoriam revocasse, neminem quemquam ad Philosophiam hanc illustrandam paratiorem accessisse Aristotele. Quippe qui et demonstrandi artis fuerit peritissimus, et rerum civilium historiam omnem habuerit in promptu, et simul cum
scribendi valuerit facultate, tum industria fuerit incomparabili. Ut vel hinc non possit non quivis meritò de operis praestantia bene suspicari. Si quid sane iudico, unus Aristoteles omnes omnium temporum conatus hactenus quidem longo intervallo superavit.
Qui Aristoteli in Lyceosuccessit Theoprastus, ut in aliisita et hac in Philosophia, quantum ex Laërtiano indice apparet, plurimum laboravit. Cicero l. 3. de Legibus testatur, Theophrastum institutum ab Aristotele, habitasse in eo genere rerum. Idem de Dicaearcho et Demetrio Phaleraeo hoc subiungit: Ab eodem Aristotele doctus Dicaearchus huic rationi studioque non desuit. Post à Theophrasto Phaleraeus ille Demetrius, mirabiliter doctrinam ex umbraculis eruditorum otioque, nonmodò in solem atque pulverem, sed in ipsum discrimen aciemque perduxit. Nam et mediocriter doctos magnos in republ. viros, et doctissimos homines non nimis in republica versatos, multos commemorare possumus: qui verò utraquere exceller et, ut et doctrinae studiis et regenda civitate princeps esset, quis facile prae terhunc in veniri potest? Haecita Cicero: sed quo tempore illorum libri adhuc supererant. Cum veroiamdudum illi perierint, nihil attinet, illos hîc lauda visse, aut quae de illis ex antiquis monumentis hinc inde aliàs haud exiguo labore excerpsimus, attulisse in medium.
De Heraclide Pontico, perinde atque de Aristotele loquitur idem Cicero: hunc profectum à Platone illustrasse omnem civilem in disputando locum. Memorant alii illum etiam Aristotelis inter auditores: quasi utrumque audiverit. Verùm nec huius quidquam est reliquum, praeter fragmenta opcris de Moribus gentium variisque sui aevi rebus publicis.
Praeter hosce paucos autem non est quisquam, in ipsomet omni illo Graecae Sapientiae florentissimo aevo, qui laudem aliquam ex cultura huius Philosophiae acceperit. Et verò
Academici, Platonicae scholae heredes, ad incptam a)ka taliyi/an prolapsi sunt. Ipse Theophrasti in Peripatetico Lyceo successor Strato Lampsacenus ambiit et impetravit Physici nomen, quum alii illi Politici Philosophi audiissent, ceu alibi testatur Cicero. Hunc secuti, solidiore omni antecessorum doctrina adhoc destituti (libris scilicet Aristotelis et Theophrasti sub terrâ reconditis) ultra trivi alia vix sapuerunt, quod nos etiam Strabo docuit. De Stoico Dione quum dixisset Cicero, quaedam subtilius ab illo de magistratibus disputata, Atticusque addidisset, Ait tandem? Etiam à Stoicis ista tractata sunt? Respondit Tullius: Hoc sane nisi abeo quem modò nominavi: et postea à magno homine, et in primis erudito Panaetio. Nam veteres (Stoici scilicet) verbotenus acute illi quidem, sed non ad hunc usum popularem de republica disserebant. Ab hac familiâ magis ista venerunt, Platone principe. Unde intelligimus, à Stoica etiam schola nihil esse olim profectum quod magnopere hîc profuerit. Multo minus est, quod existimemus Epicureos aliquod fecisse hîc pretium operae: quoniam illi rei publicae curationem omnem damnaverunt tamquam suae felicitati inimicam. Huc spectat illud de semetipso Ciceronis l. 8. Epistol. familiar. 20 ad Paetum. Omnem nostram de republica curam, cogitationem de dicenda in senatu sententia, commentationem causarum, abiecimus, in Epicuri nos adversarii nostri castra coniecimus. Ex quibus patet, à Theophrasti fere usque aetate ad Ciceronis aevum, omnem hanc Philosophiam desertam atque planèincultam iacuisse.
Iam autem pauloante Ciceronem, imo ipso adhuc vivo, redierunt quidem iterum in lucem Aristotelis scripta, reperêre etiam illi suos illustratores et commentatores, et tum statim et omni pene secuta tempestate, Graecos,
Arabes et Latinos, nemo tamen illorum Politicum opus ornare vel conatus est, donec saeculo Christiano decimotertio Thomas Aquinas inusitato hactenus exemplo hoc agere ausus fuit. Similiter qui Politico commentario Platonem illustraverit, nemo inventus est. Procli enim quae exstant et levia sunt, et Politicam Philosophiam nulla ex parte saprunt.
Qui porrò suopte ductu aliquid conscribere sit ausus, Graecorum omnium nullus omnino est. Unus Cicero, inter Latinos, ad Platonis exemplum, sex de Republica libros et aliud de Legibus volumen exsatavit. Quorum illi dudum perierunt, nisi quod somnium Scipionis supersit: huius tres fere libri exstant. Itidem vero Cicero de sola optima republica egit utroque in opere: neutiquam Aristotelico more de omni rei publicae specie: ceu fieri debuerat. Etsi igitur in libris de Legibus sint quaedam haud aspernanda, forte etiam in libris de Republica praeclara quaedam fuerint tradita, universa tamen Civilis doctrina vix eminus fuit à Tullio tacta.
Porro nec Arabum scriptorum quisquam (quos penes tamen aliquamdiu regnum omne stetit melioris et veteris Philosophiae) hîc vel hilum praestiterunt. Nec enim Averrois Epitome Platonica, meretur laudem ullam eximiam.
Haec verò misera ratio fuit omnis huius Philosophiae, donec demum, ante hos circiter ducentos annos, Graecae et Latinae literae iterum coeperunt efflorescere. Quod temporis intervallum est profectò ingens. Ex eo autem, Aristoteles cumprimis, nactus est varios, cùm qui de Graeco Latine verterent Politicum illud opus, tùm qui vel Paraphrasi, vel notis, vel iustis commentariis illud illustrarent.
De hisce tamen dicere sententiam hic nolumus: quandoquidem ea cura pertinet ad Introductionem nostram in opus Politicum Aristotelicum, indeque possit facile recipi quod in usum est.
Quid de iis qui suopte Marte aggressi sunt Philosophiam hanc tradere, sit sentiendum, haud item pronuntiatu difficile est; si expendantur illa quae in Iucem prodierunt scripta, ad ista saltim quae in hisce Propoliticis proposuimus, atque ad hanc quasi normam omnia exigantur. Manifestum sanc hinc fiet, nihil eorum quod hactenus in lucem prodiit, vel universam Scientiam civilem omnemque adeo eius ambitum persecutum, vel iustis demonstrationibus Politicis esse usum, vel denique debitum ordinem observasse. Nihil certe non una aliqua parte laborare.
Quam censuram cumis qui hisce Propoliticis bene est instructus possit facile instituere, nihil etiam est causae, quare de singulis Politicis recentis aevi scriptis hîc multum nos quidem laboremus.
FINIS.
Politicam Prudentiam non consistere, in morum elegantia, aut peritia omnibus blandiendi; ut nec in quavis rei publ. curatione: non item in religionis et honesti neglecto cultu. pag. 1.
De Iuris et Civilis Prudentiae affinitate ac discrimine. pag. 6.
Rhetoricam Artem magno errore à Sophistis antiquis Graeciae habitam cum Politica eandem esse. Differre item Politicam Prudentiam à s1une/s1ei, ut et usu aliquo rerum parta prudentia. pag. 19.
De Subiecto eiusque affectionibus, circa quae Politica doctrina versatur. pag. 21.
Politicam prudentiam differre, à Prudentia qualibet, ut et à Militari, Oeconomica, Chrematistica, et Morali. pag. 29.
Prudentiam Civilem non esse peritiam aliquam merè experimentalem: neque solam Experientiam satis esse, sive ad Scientiam sive ad Usum civilium rerum. pag. 40.
Civilium rerum certam peritiam aliquam posse accipi, idque demonstrativis ratiocinationibus: etsi illae non sint demonstr ationes primi ordinis atque omnium exactissimae. pag. 50.
Quo nomine certa Civilium rerum cognitio debeat appellari: quâ item dignitate aestimari. pag. 58
Quemadmodum Experientia cum propriae tum aliena inserviat comparandae civili Prudentiae: utque aliena quam optime possit ex historicis monumentis accipi. pag. 70.
Experientiam rerum civilium, sive usu sive historiarum lectione compar atam, non sufficere ad Prudentiam sive scientiam Politic am acquirendam. pag. 77.
Quibus adminiculis debeat esse instructus, is qui Civilem prudentiam sibi comparare vult: quidque illum porro agere oporteat. pag. 81.
Neque Puerum neque Iuvenem aptum esse adsequendae Civili Prudentiae; debere tamen et posse utrumque ad illam plene aliquando comparandam institui: quemadmodum item fieri hoc oporteat. pag. 89.
Quid requiratur ad Prudentiam civilem, ut in rerum actu quis illam quàm optime exerceat. pag. 93.
De Ordine in docenda Politica Scientia observanda. pag 100.
De Politicae Scientiae aut Civilis Philosophiae optimis per omnem aetatem scriptoribus. pag. 103.
[Note: Varia est peritia Iuris: non omnis autem forte Prudentiae nomen meretur.] MAGNUM est nomen Prudentiae Iuris et ingens apud omnes gloria. Si rem ipsam verò spectemus, non unum quid sed multiplex variumque ist hac voce usurpatur; idque adeò inter se diversum, ut de nonnullis fortassis haud iniuria dubites, num tanti nominis mensuram adimpleant.
[Note: Omnium latarum Legum, cumprimis Iudaicarum,] Enimverò nulla gens, civitas nulla, imò nulla omnino societas, quamvis exigua atque ex hominibus pretii contempti conflata, reperitur aut esse potest, cui non sint iura et leges. Quae iura et Leges proinde numero sunt infinita, quemadmodum et coetus eiusmodi civiles numero nullo queunt comprehendi. Has Leges verò inter cumprimis celeberrimâ dudum fuerunt famâ, apud Iudaeos
[Note: Romanarum et Pontificiarum est sua aliqua peritia.] quidem non illae duntaxat quas per Mosen Deus ipsi Israclitico populo promulgavit, sed etiam (et praecipuè quidem) quas Magistri Iudaeorum, tamquam à Mose arcanâ traditione acceptas, falso quidem et inepte, venditantes, processu temporis in grande unum volumen Mischnae et Gemarae compegere; in Europa autem tantum non universâ, cùm illae quas Iustiniani Romanorum quondam, magni sane Imperatoris, auspiciis et iussu, vasto itidem volumine Tribonianus est complexus, tum quas Romani Pontifices proximis aliquot saeculis ediderunt, mole et varietate ceteris haud impares. Etsi autem harum legum praecipua hodie passim sit auctoritas atque existimatio, ac proinde harum cognitio dignitate prima sit: cum tamen et reliquarum Legum in suis civitatibus, quarum sunt in usum conditae, haud minor sit vis, illarum quoque notitia parilem fermè, saltim in singulis rebus publicis, locum solet invenire. Eo tamen discrimine, quod ubi leges sunt paucae et intellectu faciles, non ea Peritorum iuris auctoritas esse possit, quanta est alibi, ubi prae copia et obscuritate Ieges in paucorum notitiam perveniunt; utpote quum hi eo ipso legum penè fiant domini.
[Note: I. Peritiae Legum Spectes est Iu ris prtvati alicuius civitatis cognitio.] Coeterum et illarum, quae singulis civitatibus propriae sunt, Legum cognitio variis sese modis habere solet. Primum enim, cum ipsum cuiusque civitatisius, aliud sit Publicum, aliud Privatum: est quidem interdum ut utriusque iuris peritiam quis teneat, interdum tamen abest alterutra; nec minus tamen illa in vulgus audit peritiae iuris splendido cognomento. Romani sanè olim privati iuris solitaria cognitio, isthoc titulo fuit plaerumque venditata. Unde Antonium, virum magnum, Cicero ita disserentem producit: Si quaereretur, quisnam Iurisconsultus verè
nominaretur? eum dicerem, qui Legum et Consuetudinis eius qua privati in civitate uterentur, et ad respondendum, et ad agendum, peritus esset. Pauci sanè tùm fuere ad exemplum Atteii Capitonis compositi, quem Gellius, publici privatique iuris peritissimum nuncupavit. Nec vero non hodieque idem obtinet, idque moribus Europae tantùm non universae.
[Note: II. Species est Iuris Iustinianei peritia. i] Quoniam verò omnes inter populorum Leges primâ dudum famâ fuerint Romanae, et quidem Iustinianeae, usque adeò ut hae Civilis iuris nomen praealiis per excellentiam adeptae sint; hine secundo has Iustinianeas novisse, id praesertim, esse Ius civile tenere, existimatur. Et tamen multum id abestà peritia iuris illius, quod in civitate quavis hodie obtinet. Nec enim Iustinianeum illud ius usquam terrarum, nisi aliqua sui parte et quidem exigua, vim legis amplius habet. Alicubi nullum illi pretium est. Ubivis statuta et consuetudines domesticae praevalent; et rebus publicis libera est potestas ius illud vel de novo acceptandi, vel reiciendi etsi iam quadantenus receptum. Eòque nec ipse Tribonianus hodie quidem sit idoneus in ulla civitate ius dicere secundum Leges. Perinde atque observare passim est, quamvis peritissimos iuris illius, ipsi pares Cuiacio, in foris nostris exiguum admodum posse, sivè agendae causae fuerint sive iudicandae.
[Note: III. Species constat nudâ cognitione sensus Legum.] Haeret porrò legum illarum singularium peritia, interdum in nuda cognitione sensus legum: Ut nimirum intelligas duntaxat, quid legibus sit sancitum, quidque adeò illae sibi velint. Est verò et illud scire haud levis operae; tùm praesertim, quando leges sunt vetustae, et prae nimia quadam copia aut verè aut certè in speciem inter sese dissident. Id quod usu venit praecipuè circa Romanas leges; illas etiam quas Iustiniani cura accepimus. In sola sanè
carum mente exponenda laboraverunt plurimi, prae aliis verò pretium operae fecerunt eximi viri, Cuiacii, Balduini, Pithoei, Fabri, Gothofredi, Fabrotti, et si qui alii Romanarum rerum veterum notitiam accuratam ad hoc Romani iuris studium attulerunt. Perinde atque illis adminiculis destituti, vix est, ut integri quidem legum illarum Corporis: (nam de quibusdam Legibus, quarum maximus est usus, non equidem id dixerim) plenum intellectum assequantur. Ea sanè est et difficultas et prolixitas studii huius, ut qui huic animum appulerunt, ipsum fori usum plaerumque negligant, imò ad iudicia causarum inidonei penè reddantur, nisi vel ampla ingenii capacitas eos erigat, vel non nihil ipsi remittant ab illa cura.
[Note: IV. Species est coniuncta cumsollertia iudicandi facta secundum leges.] Ceterum plaetumque haec Legum cognitio comitem habet sollertiam, quâ causae ad Leges tamquam normam possunt exigi. Et verò in id potissimùm solet peritia isthaec comparari; Ut nimitum vel possis iudicare controversias quasque civium, vel illis patrocinari, ad legum praescriptum. Plane autem posterior illa sollertia à Legum peritiâ strictim ita dictâ, (etsi uno communi nomine vulgò veniat) multum diversa est. Nam omnis quidem civilis ac forensis contentio est de eo, quod contra Leges ab aliquo actum creditur; attamen potissimùm versatur in iis dubitationibus: factum sit quidpiam ab illo qui accusatur nec ne, et si factum, sponte an invite, si sponte an deliberato consilio an repentino aliquo animi motu; si invite an per ignorantiam, camque aut vincibilem aut invicibilem, an vero per violentiam factum sit. Quae quatenus verisimiliter queant persuaderi Rhetoricae, quatenus autem certis argumentis iudicanda sint, eius peritiae est quae in iudice postulatur. Ut ad causas sive agendas sive arbitrandas tum
demum Legum cognitio sit nec essaria, quando iam de iis quae diximus constat. Sola nimirum superstite quaestione: utrum consentaneum fuerit legibus nec ne id quod est factum. Et verò hanc ob rationem, apud Graecos pariter et Romanos, (in quibus olim primò omnium causidicina in artem redacta est) illi qui egerunt in foro causas, rarò Legum sibi peritiam comparavere, contenti in dubiis Iurisconsultum aliquem, (quorum nemo tum egit causas) adiisse.
[Note: V. Species destituitur cognitione usus et nexae Legum.] Adhoc solet plerumque, etiam illa ad forensem usum composita legum peritia absolvi, non attento num lex bene an secus lata sit. Imò verò ea in vulgus obtinet sententia; non esse fas rationem et commoda legum quaerere; utque liceat, inveniri tamen non posse; certè operam esse inanem. Quod verum sit nec ne, nunc haud definio. Causas legum vulgo ignorari, et tamen illas qui ignorant [Note: VI. Species simul rationes atque commoda Legum cognoscit. Antiquae legis cuiusque prima lationis causa rarissime sciri potest. Est ta men seitu utilis] Peritos ac Consultos imo Prudentes Legum existimari, palàm est.
Posse tamen etiam rationes usumque Legum haud ignorari, et illam Scientiam cumprimis laudem mereri perfectae latarum legum prudentiae; non difficile adeò est perspectu.
Enimverò fatemur quidem et nos, verissimum esse Iuliani ICti illud: non omnium quae à maioribus constituta sunt ratio reddi potest: si rationis voce intelligas, id quod primam ferendae legi occasionem dedit. Quî enim assequamur illa omnia, praesertim si lex sit vetusta, et gestarum in republica rerum nulla in vulgus suppetant monumenta? Attamen et illa primordia Legum novisse, quin plurimum faciat ad veram Legum intelligentiam, quantum arbitror, vacat dubio. Certè ad Legum aliquot Romanarum
[Note: Quidam id tentarunt decere circa Leges Romanas.] interpretationem Franciscus Balduinus, (is enim nisi fallor princeps id vidit) cumprimis verò Iacobus Gothofredus U.V. C.C. plurimum lucis ex historia temporum, quibus Leges fuere olim latae, attulerunt. Et huc pertinet Wolfgangi Freymonii labor in conficiendo Indice Constitutionum Imperatoriarum, (quae prae aliis Legibus pris2atikoi\ sunt imò pro/s1kairoi) ad temporum seriem dispositarum. Imò collimaverunt isthuc, qui Romanorum Iurisconsultorum veterum illa fragmenta, unde Pandectae Iustinianeae constructae sunt, in libros quosque suos postliminiò revocarunt. Quos inter eminent Indicibus editis Antonius Augustinus et Iacobus Labittus. Nam et ita in conspectum quodammodo venit, quâ occasione quove sensu pleraque illorum iurium, quae in Pandectis nunc lacera et disiecta visuntur, olim ab auctoribus suis scripta ac pronuntiata fuerint. Sed et illis, qui Leges duodecim Tabularum, aliasque antiquas Romanorum iuris constitutiones, cumprimis verò qui Edictum perpetuum restituere sunt annisi, eadem videtur mens fuisse. Ut nimirum, quoniam Pandectae sunt conflatae ex fragmentis illorum scriptorum, qui cumprimis ad Leges illas veteres et Edictum perpetuum sunt commentati, factâ collatione occasio dictorum eò rectius elucescat.
[Note: Iustinianus tamen illam curam improbavit.] Verum illa quidem interpretandi Iuris Romani diligentia saltim sententiae Iustiniani non satis convenit. Utpote qui ista interpretationis adminicula omnia, partim aboleverit, praefationibus Constitutionum praecisis, et obscuris multumque disiunctis librorum Iuridicorum veterum frag mentis in centonem coniectis; partim incerta reddiderit, sub antiquis librorum auctorum annorumque inscriptionibus, pluribus novis Caesarea sua potestate editis: in universum quoque nihil ab sese editum, voluerit amplius veterum
illorum ICtorum aut Caesarum censeri, sed sua. Quod exemplum in Basilicis promulgandis alii Caesares secuti, quicquid illorum (ut ita dicam) adminiculorum in Iustinianeo Corpore superfuit, totum abiecerunt. Benè an secus vel à Iustiniano vel ab aliis id actum sit, iam non disputo. Id patet, illam interpretandi Iuris Iustinianei rationem Iustiniano ipsimet non probatam fuisse. Liquet etiam, quod illa inquisitio in Legum Romanarum verum sensum et rationem factae earum lationis, ad illam qua de nos iam loquimur Prudentiam iuris nihil faciat.
[Note: Maxime vera latarum legum prudentia longè est diversa à notitiae legum originis.] Hoc nimirum volumus: latarum legum omnium talem aliquam cognitionem posse accipi, ut sciamus, num latae leges, ante omnia aeterno illi et nobiscum nato iuri, deinde et rei publicae alicuius usui, satis conveniant nec ne. Ad quae cognoscenda, parùm praestat scire originem et occasionem factae lationis legum. Tum nem pe duntaxat aliquid valet, quando expendere animus est usum latae legis ad tempora eius prima: quamvis etiam ad sensum legum accuratè percipiendum, novisse illa omnium primordia, referat semper plurimùm. Certè vehementer errant viri magni, inque his ipsemet Iacobus Gothofredus, qui in illa primordiorum (ut ita dicam) cognitione, veram accuratamque Romanarum legum scientiam collocatam esse arbitrantur. Est enim quidem illa praestabilis eruditio, quaeve paucissimis contingat; estque adeò illa, quâ olim videtur sese multum adeò commendasse, C. Plinii Secundi iudicio, Titus Aristo Iurisconsultus: ab ea tamen quam modò tetigimus iuris peritia immane quantum dissidet.
[Note: Ea potest acquiri.] Posse verò talem aliquam acquiri, qualem nos ante indicavimus latarum legum cognitionem, non est quod dubitemus. Utique enim expendi omnia ad naturae ius
queunt: nec rei publicae cuiusvis singularis commoda atque incommoda novisse intellectus humani captum excedit. Ubi noveris igitur, et quid ipsa rerum natura quasi sanxerit, et quid exigat uniuscuiusque rei publicae ratio, poteris utique latarum legum examen eiusmodi quale diximus instituere, atque adeò talem tibi illarum seientiam comparare.
[Note: Peritia Iuris alicuius civilis, quae destituitur faculcate iudicandi, aut cavendi, indigna est titulo Prudentiae iuris.] Et verò omnes inter species peritiae latarum legum, quas modo commemoravimus, haec maximè videtur elucere, et Prudentiae legum nomen promereri. Quis sanè meritò Prudentiae grande nomen dederit saltim illi legum peritiae, quae circa solum lati iuris sensum haerescens inidonea est consulere humanae vitae? Tali autem peritia legum nonnullos esse instructos, iam audivimus. Non equidem diffitebimur, etiam hanc peritiam mereri eximiam laudem: imò iam tum professi sumus, Romanarum legum talem peritiam non posse quem perfectè consequi sine magnae doctrinae subsidiis, ac proinde hactenus illam solos Cuiacios et primae notae alios paucos, assequutos esse. Si tamen dicendum quod res est, Philologica potius quaedam, sive, quod perinde est, Grammatica aut Historica haec legum est peritia, quam Scientia, vel Ars, vel Prudentia iusti et aequi civilis.
[Note: Quid Civilis iuris nomine hîc intelligendum. Romanum ius reapse hodie non est amplius ius civile.] Civilis cum aio, intelligo tantùm illudius, quod in aliqua singulari obtinet civitate: nec enim nunc ago de eo, quod pro diversitate rerum publicarum multiplex est et diversum. Et verò etsi illa quae plene assecuta est omnia quae in aliqua singulari republica hodiè obtinent, possit civilis hodierni alicuius iuris scientia aliquatenus dici, Romani tamen illius iuris plenissima etiam cognitio non id nomen pari ratione meretur; quoniam illud ius nusquam
terrarum omni ex parte reapse vim civilis legis retinet. Huius certè perquam multa novisse, perinde ferme est atque leges Atticas aut Spartanas novisse: quod indicio maximo est, verum esse quod diximus, eiusmodi cognitionem esse historicam.
[Note: Iuris civilis peritia, quae coniuncta est cum facultate applicandi ius ad factum, revera est quaedam Iurisprudentia. Idque à nonnullis sine causa negatur.] Longè ad vitam et communem usum est utilior illa recepti iuris peritia, quae comitem habet iuris ad facta applicandi facultatem. Imò illam qui fraudant Prudentiae titulo, iniuriam profectò faciunt insignem peritia isthac instructis plurimis Iurisconsultis. Et verò cum Prudentia sit illa vis, quae circa humana occupatur bona, atque adeò quae id quod in vita utile est aut noxium assequi et consulere idonea est; quo merito Prudentiam non dixeris illam peritiam, quae et novit quid sit moribus atque institutis civitatis consentaneum (hoc est autem illud, quod in publicum est utile,) et simul actus omnes civiles ad normam institutorum civilium arbitratur ac dirigit? Hoc omne verò praestat illa iuris peritia quam nunc tangimus. Communis sanè omnium gentium usus semper eiusmodi peritiam Prudentiae nomine decoravit. Non alia utique peritiâ fuerunt instructi olim Romanorum Iurisconsulti; quos tamen Prudentes iuris appellatos esse ab omnibus, vacat contro versia De C. Aquilio Iurisconsulto ipsemet Cieero pronuntiat: Eius prudentiam populus Romanus in cavendo non in decipiendo perspexit. Iamdudum ante C. Aelium caetum h. e. cavendi prudentem Ennius cecinerat illo suo:
Egregie cordatus homo catus AEliu' Sextus.
Tullius certè sapientiae quidem nomen immerito priscis illis Romani iuris peritis tribui censuit: Prudentiae autem ultrò largitus est, illa etiam pro Muraena oratione, quâ Iurisconsultis istis iniquior fuisse creditur. Quid, quod illis peritiae
huius contemptoribus, cum Aristotelis voluerint haberi fectatores, ipsemet Aristoteles debuerit meritò linguam temperare? Is videlicet ipse Aristoteles passim laudat dikastikhn\ peritiam Prudentiae cognomento: nec tamen aliam ille legum peritiam iudici inesse debere existimavit, quàm illam qua de nunc sermo est. Ineptè sanè Prudentiae titulus ideò denegatur huic peritiae, quod rationem iuris nesciat. Ipsae scilicet leges et mores huic Prudentiae sunt loco rationum. Inverso nempe ordine procedit h(/ nomosqetikh\ et dikastikh\. Illi leges sunt opus aut conclusio: huic principium concludendi aliquid de negotiis civilibus. Nec verò cui legis auctoritas pro norma est, is abs ratione agit. Id sane affirmare, cum iniuria est coniunctum non duntaxat legibus obsequentium, sed etiam iudicum omnium.
[Note: Potissimum mereri Iu rispruden tiae cognomentum peritiam iuris, qua utilitas et noxa legum intelligitur.] Etsi verò Prudentiae nomine digna omninò sit talis iudiciaria legum peritia: indubiè tamen maioris est Prudentiae, ipsas legum illarum rationes, atque adeò commoda et noxas, quas illi queant rei publicae alicui praestare, posse expendere atque iudicare. Hoc certè usum maximum humanae vitae adferre est idoneum. Certè civitati plus commodi praestare aptus est is, qui tenet legum civilium utilitatem et noxam; quàm qui novit duntaxat, secundùm leges et mores usitatos controversias civiles decidere. Ac proinde plus in illa peritia est prudentiae.
[Note: Hanc Iurispruden tiam repe riri oportere in rectore rei publicae.] Et sanè in illo qui rei publicae praesidet, sive auctoritate sive consilio, non tam illa quam haec Prudentia unicè requiritur. Perinde ut Iudici illa ferè sufficit, haec non nisi leviter adsit necessum est. Nec verò rem publicam probè administraveris, si ignores, num leges et mores recepti rectè sese habeant, et si non habeant, quatenus corrigi
debeant et mutari. Enimverò non est quod nos turbent illa Neratii: Rationes eorum quae constituuntur inquiri non oportet, alioquin multa ex his quae certa sunt subverterentur. Agit enim ille non de rei publ. praeside sed de iudice, et quidem illo, qui in iudicando non tàm legum normam velit sequi quam sui animi ratiocinationes. Iudici sanè illam si permittas licentiam, subvertentur multa ex his quae sunt certa, et legum tandem ipsis in iudiciis non nisi inanis umbra superforet: quo nihil est civitati perniciosius. Dispar verò multùm est ratio Iudicis, et illius qui ad rei publ. se dens clavum, civitatem omnem gubernat atque administrat. Usque sanè adeò, ut quod huius est in officio, id alterine quidem extremo, ut aiunt, digito fas sit attingere.
[Note: Variam esse Iuris peritiam. et ultimam maxime dignam titule Iurisprudentiae, non autem sine discrimine omnem; etiam adversarius meus agnovit.] Sed hoc discrimen variae lati iuris peritiae, quodque adeò haec demum prae aliis Prudentia iuris sit, quum reliquae nonnullae non nisi commune illud Peritiae nomen mereantur, intelligere fortasse non multum est difficile. Videtur sane illa iam assecutus, ipsemet ille meus stupidus adversarius. Novisti hominem, Vir Magnifice, ideoque nolo eius nomine chartas maculare. Etsi enim antchac me petiisset isthac sua quaestione: An probabilis sit novatorum distinctio inter iuris Peritum et iuris Prudentem? inque sollemni Panegyri eam adversus me curasset ab aliquo dupondiorum suorum magnis clamoribus agitari; in nuperrimis tamen thesibus scripsit, cardinem controversiae nostrae versari, in iis quae Hopperus habet initio tituli 23. libri quarti, ibi. vero ab Hoppero gravissimis verbis sententiam meam damnari. Summa autem doctrinae illius loci est: Politicam legum interpretationem, in Senatu et republica, ubi de legibus condendis et corrigendis agitur, et utrum rectè latae sunt inquiritur, potissimum versari: eoque nec in communibus
scholis tractari debere, ubi leges ipsas iuvenes, nisi triginta quinque annos nati et composito sint animo, non autem iudicium de legibus, quas ut decet colere oportet, addiscere debent: neque in foro et tribunali, ubi secundum leges non de iis est iudic andum. Quorum cum nihil adversetur illi à me propositae inter iuris Peritiam et Prudentiam differentiae, sed potius ipso statim initio illam roboret, videtur ille homo, velle hoc iam incauto lectori persuasum: quasi de ipsa illa differentia nihil inter nos fuerit controversiae, sed fortè de eo; an iuris lati Prudentiam vel censuram Politicam fas sit in communibus scholis doceri, idque ipse negaverit cum Hoppero, ego affirmaverim. Qualibus figmentis (nec enim illam quam fingit controversiam ego unquam verbulo tetigi) mos est hominis, quaerere effugia, quando captus et convictus est: tamquam scilicet hac ratione in tuto collocetur [Note: Forensem prudentiam iuris non mereri Iurisprudentiaeam bitiosum elogium, ab aliis quoque animadversum est: atque ideo hi, diver sa tamen vatione, cogitarunt de formanda vera aliqua Iuris scientia.] illius pristina iamque agnita inscitia.
Viderunt verò et alii nonnulli magno ingenio doctrinaque illustres Iurisconsulti Romani, pragmaticam illam forensemque peritiam non aequare pondus, quod inest nominibus, quibus in ipsis Pandectis Iustinianeis Romani iuris Prudentia extollitur, eòque cogitaverunt de facie aliqua Artis aut Scientiae illi concilianda, modis tamen et conatibus multùm diversis. Alii nimirum id dederunt operam, ut legum illarum cum aeterno iure aequitateque consensum ostenderent: rati hoc esse demum veram et non fucatam iuris Philosophiam profiteri. Laboraverunt Alii in eo, ut communissimis quibusdam axiomatibus niti plurima corporis Iustinianei pronuntiata, docerent: hoc sanè potissimum fuit curae Matchaeo Gribaldo. Alii denique si ex pronuntiatis Iustinianeis communioribus, nullo naturalis aut positivi iuris facto discrimine, fluere multa alia
monstrarent, hoc ipso sese Iuris scientiam tradere arbitrati sunt: qua in sententia fuisse Antonium Fabrum prodit sanè eius Scientia Iurisprudentiae Papinianeae.
[Note: Co~atus illi laudabiles quidem sunt, non assecutita me~, quod voluerunt.] Verum enimvero tot praestantium virorum conatus nemo aequus arbiter non laudaverit quidem plurimùm: neque sibi tamen illi neque aliis cordatioribus satisfecerunt. Quo factum, ut nonnulli haud dubitaverint apertè profiteri, nulla esse latarum legum certa principia, et frustra in Scientiâ Legum comparanda laborari. At verò de hisce quidem aliàs.
[Note: Aberrarunt in ipsis Legum veris prim cipiis.] Ut autem cum illis reliquis nunc agamus. Utique demum in principiorum verorum indemonstrabilium necessariorumque notitiâ rerum scientiam sitam esse, caret dubio. Quae illi verò attulerunt, non profecto sunt Legum, sive Romanarum sive aliarum, vera fundamenta ac propria principia.
[Note: Ant. Faber.] Faber sanè quae produxit ab illo ordine absunt longissimè: quod nemo non mecum iudicabit Analytices peritus, saltim qui inspexerit opus iliud Papinianeae scientiae, coetera eximium.
[Note: Marth. Gribaldus.] Axiomata à Gribaldo producta sunt illa quidem principia legum atque actionum humanarum, perindeatque rerum naturalium aliarumque penè omnium, (sunt enim ex Metaphysicis magnam partem petita) attamen illa Metaphysica atque adeò communia (perinde atque Physica Mathematica atque Moralia, quae itidem inveniunt suum locum in Politicis aut Nomotheticis demonstrationibus interdum, ceu alibi docemus pluribus) non sunt verè propria domestica et proxima potissimaque Legum principia, quae maximè tamen idonea sunt demonstrandae Legum rectitudini. Et verò etiam illa communia tum demum in
demonstratione inveniunt locum, quando ad materiam specialem restricta merentur pro domesticis accipi.
[Note: Etiam illi qui in Legum ad Iustitiam naturalem exactione collocant Iuris Sciaentiam.] Magis ad rem solent accedere illi, quos primo loco commemoravimus. At profecto in nulla republica leges omnes condi solent, quoniam ita iubeat naturalis aequitas: eòque illa quidem non est legum civilium primum principium. Enimverò, saltim plaerarumque, Legum etiam optimarum ea est natura et conditio, ut naturaliter iustae sint haud alio sensu, quam quod non sint iniustae, sive quod naturali iuri haud adversentur: (prout vox iustum est polu/s1hmos) non quod Natura ipsa ita sanxerit. Positivae enim utique sunt Leges plaeraeque: atque adeò vim iusti naturalis non assequuntur. Quae Natura nimirum simpliciter quidem iussit per sunt pauca, plura ex hypothesi constituit; at negotia civilia longè ampliorem normam exigunt. Quinimo ea etiam quae Natura vetuit impunè permitti, quae mandavit non mandari, in civitate interdum est necessum.
[Note: Ex ipso Corpore Iuris Iustinianeo palàm est, potissi mum Iuris principium esse utilitatem.] Enimveròmitari saepè subiit, quî potuerint multi adeo praestantes doctores ita cespitare circa ipsa Iuris principia: cum Iustinianus tamen Caesar diserte et frequenter adeò, idque verbis optimorum maximorumque Romanae iurisprudentiae scriptorum, quae Iuris quidem Civilis Romani in universum rationes sint ac fundamenta, omni orbi propalaverit. In ipsum Titulum de Legibus recepit utique Caesar ille haec Pauli: Ius singulare est, quod contra tenorem rationis propter aliquam UTILIT ATEM, auctoritate constituentium introductum est. Haec item Modestini: Nulla iuris ratio aut aequitatis benignitas patitur, ut quae salubriter pro UTILITATE hominum introducuntur, ea nos duriore interpretatione contra ipsorum COMMODUM producamus ad severitatem. In ipso Titulo de Iustitia et Iure haec Ulpiani
sunt verba: Publicumius est quod ad STATUM rei Romanae spectat, Privatum quod ad Singulorum UTILITATEM: sunt enim quaedam publicè UTILIA, quaedam privatim. Ibidem scripsit Paulus: Ius dicitur altero modo, quod omnibus aut pluribus in quaque civitate UTILE est: ut est Ius civile. Ipsiusmet Papiniani haec verba sunt de iure Praetorio: Ius Praetorium est, quod Praetores introduxerunt, adiuvandi, velsupplendi, velcorrigendi Iuris civilis gratia, propter UTILITATEM PUBLICAM. Titulus de Constitutionibus Principum habet haec verba Ulpiani: In rebus novis constituendis evidens esse UTILITAS debet, ut recedatur ab eo iure quod diu aequum visum est. Idem planè de Iure publico et privato Romano, tyronibus ipsis inculcatum voluit Caesar, statim initiò Institutionum. Imò idem quoque non obscure de Iure gentium voluit doceri illos ipsos Titulo secundo: Ius gentium, inquiens, omni humano generi commune est; nam USV EXIGENTE ET HUMANIS NECE SSIT ATIBUS, gentes humanae iura quaedam sibi constituerunt. Mitto alia complura, vel enim ex hisce paucis satis constat, principium, saltim magnum, Civilis et Gentium iuris, Iustiniano Caesare et ipsis illis Iurisconsultorum Romanorum omnium primatibus auctoribus, esse utilitatem. Quid? quod (si benè rem explices) non alia sit ipsiusmet Naturalis iusti propè mater et aequi. Etiam hoc scilicet producitur quasi ab Utilitate naturae eius quae humano est generi communis. Verùm id subtilius est fortè quàm ut huic loco conveniat: alibi tamen seorsim à nobis demonstratur. Illud abunde iam est manifestum, Romani atque adeò omnis Civilis iuris, maxime proprium atque domesticum principium ac fundamentum esse, civilem utilitatem. Si sane fides habenda est Caesari ipsi Iustiniano atque optimis
maximis illis consultis iuris: habenda autem meritò est, cum pariter omnium prudentum sententiâ, et evidentibus rationibus, demonstrare id in promptusit.
[Note: Falluntur ergo qui Leges positivas caeco arbitrio stare existimant.] Hoc ipso autem simul palàm fit, quantum illi et à recta ratione et ab ipsorummet optimorum iuris Romani conditorum sententia aberrent, qui Leges positivas civiles nullo certo niti fundamento, sed solo caeco arbitrio stare vel cadere arbitrantur. Verùm non est quod illa nunc nos morentur.
[Note: Utilitatem Iuris constituti licet certa quadam scientia intelligere.] Ceterum utilitarem constituti iuris intelligere, (quâ in re consistere si non omnem saltim potissimam eius, si qua est, scientiam, quamve notitiam summè commodam esse omni illi qui ea quâ par est ratione rei publicae fuae studet consulere, affirmavimus) possit forte videri difficilius, quam ut hominibus assequi sit concessum. Certe paucissimos reperias, qui viam rationemque id consequendi tradere sint aggressi. Verum enimverò nec ego quidem negaverim, paucos admodum id certâ quadam via ac ratione agere: usus tamen docet, tantâ sic satis multos pollere iudicii acrimonia, ut vel naturâ vel usu longo comparatâ ingenii facultate, commoda et noxas recepti iuris optime atque exacte comprehendant. Utique enim videas multos leges receptas corrigere, supplere, mutare, antiquare, imò et novas condere, insigni felicitate: quod profectò fieri non potest, nisi usu et noxa legum intime perspectâ. Vobis certe Magnifice LANGENBECI, qui ad clavum rei publicae sedetis, familiare hoc est; inque co non exigua pars vestrae est prudentiae, et praeclarorum de publico meritorum laudis, collocata. Si faciunt autem hoc multi (ut faciunt) vi quadam ingenii, ergo etiam certâ quadam viâ et arte idem effici potest. Licet enim
utique observare, et in unum cogere illos modos, quibus utuntur in isto felice Legum iudicio illi ingeniosi. Quod est viam certam atque artem quandam producere. Hac sanè ratione omnes artes initiò sunt conditae. Si verò certa quadam via iudicium instituatur, non potest non profectò illud cum summo rei publ. gerendae commodo esse coniunctum; multum sanè illa methodus praestiterit isti, solis ingenii dotibus innixae facultati.
[Note: Perperam à nonnullis, Iuris ars in proba dispositiono Legum Romanarum posita est.] Evidens hoc usque est adeò, ut etsi pauci, nonnulli tamen, meditati sint Iuris quam vocarunt artem condere. Utinam verò par successus omnem illorum conatum excepisset! At nonnulli statim in ipsa ianua, ut aiunt, impegerunt, Artem istam iuris collocantes in dispositione quadam concinna legum Iustinianearum: quasi illam qui teneat iam sit artifex legum simpliciter omnium. At nec ego quidem haud negaverim, isthoc sensu memorari: Ciceronem cogitasse de iure civili (Romano scilicet) in artem redigendo, et Celsum ICtum dixisse; ius, h. e. Leges Romanas, probo ordine collocatas, artem esse boni et aequi. At illa quoque ipsa vocis artis usurpatio multum abit à verò eius usu: et eiusmodi profectò ars, ad commoda atque in commoda legum pernoscenda, omnino nihil valet. Nec verò vel ipsius Romani iuris usum aut noxam illius beneficio assequaris; tantùm abest, ut illa te idoneum reddat alterius civitatis legibus arbitrandis.
[Note: Perperam iidem censuere. Ius Romanum solum vere Ius esse, et aptum o~mnibus rebus publicis.] Haud me latet, ea nonnullos erga Romanum ius duci superstitione, ut tamquam certum indubitatumque habeant, esse illud omnibus numeris perfectum commodumque; non correctionis porrò, non mutationis capax; aptum denique et sufficiens omnibus rebus publicis: eoque ad illud Ius, quicquid alibi tenetur, tamquam ad normam
exigendum; ut illud scilicet ubivis sit utile quod huic conveniens, illud noxium quod ab hoc dissentit. Verùm haec quidem postulata (postulant enim haec credi, nulla cùm sint ratione instructi) excedunt modum. Et verò satis insaniae illi (insania enim mera est) confutandae sufficit communis omnium gentium, omnium rerum publicarum, omnium saeculorum, ab hoc placito dissensio.
[Note: Ipsimet Romani prisci longe secus de suis Legibus iudicarunt.] Nec enim ipsosmet Romanos exceperim; utpote qui numquam adeò inepta superstitione leges suas sint venerati, sed semper ultrò fassi, maximam partem suarum legum esse ius suae civitati proprium, ut Atheniensibus Atticum, atque pro usu exigente mutabile, solis natur alibus legibus semper firmis atque immut abilibus permanentibus.
[Note: Romani suas Leges. XII Tabularum usu exigente mutaverunt.] Imò verò quas ipsinaet leges suas non mutavere? Utique enim prima et maxima auctoritas fuit decem Tabulis: his statim additae duae, ubi animadversum, deesse aliquid istis primis legibus, (ut loquitur ipso Pomponius) neve crederetur vel sic ferendis legibus impositum finem, ipsimet undecimae Tabulae hanc legem inscruerunt: Quod postremum Populus iussit, id ius ratum esto. Eopse pene tempore, (si Pomponio credimus: non mereri autem in omnibus fidem, dudum doctis innotuit) compositum prudent er illud Ius Civile quo disputatio fori comprehensa, et confectae Actiones legis quae formulis (non dicam qualibus; Iustinianus ipse illas appellat antiquae subtilitatis ludibria) constabant. Secutus inde immensus aliarum super alias acervataerum legum cumulus, ceu dicebat Livius; imo (ut Tacitus loquitur) perventum est ad multitudinem ac varietatem legum infinitam; adeò, ut quemadmodum antebac flagitiis ita tunc legibus sit laboratum. Quo malo Iulius Caesar permotus, teste Tranquillo, Ius civile ad certum modum
redigere atque ex immensâ diffusâque Legum copia optima quaeque et necessaria in paucissimos conferre libros destinavit.
[Note: Lex XII Tabularum tandem tota est antiquata.] Nec verò mansit duodecim Tabulis primus honor: imo tantam non omnis earum vis, nisi in Legis Actionibus centumvir alium causarum, iam ante Caesarum aetatem, lege AEbutia latâ consopita est: quod Iuris peritus quidam iam olim Aulo Gellio respondit. Et verò testis est Ludovicus Charondas, in fragmento quodam Romanae antiquitatis sibi repertum: L. AEbutius Tribunus plebis, vir popularis, legem tulit ad populum, ut XII tabularum capita, quae inut ilia essent rei publicae, tollerentur: quae lex multis contradicentibus tandem lata est. Ille certè Iurisperitus Gellianus, Hadriani aevo non dubitavit profiteri, interpretationem Decemviralis Iuris non magis ad se pertinere, quam Iuris Faunorum et Aboriginum. Eadem tempestate ipse Sextus Caecilius, praestans sanè Iurisconsultus, fassus est Favorino, [Note: Populus ipse Roma nus multum detraxit aucteritati XII Tabular. cumprimis per Edicta Praetoria.] Plaerisque ipsis duodecim tabularum Legibus iam populum Romanum uti desiisse, addita excusatione: Legum oportunitares et medelas pro temporum moribus, et pro rerum publicarum generibus, ac pro utilitatum praesentium rationibus, proque vitiorum quibus medendum est feruoribus, mutari atque flecti, neque uno statu consistere; quin, ut facies caeli et maris, itarerum acfortunae tempestatibus varientur. Et verò utique Romanus Populus non ipse tantum processu temporis plaeraque mutavit suis Senatusconsultis et Plebiscitis; sed et Praetoribus suis facultatem concessit (bene an secus iam non disputo) leges corrigendi adiuvandi et supplendi.
Iam verò et Praetorum illud Honorarium Ius, quam instabile initiò fuerit, non passus est nosignorare Dio: Praetores, inquiens, omnes ea iura, secundum quae ius ipsi dicturi essent albo inscripti proponebant. Nec enime
[Note: Ius Praetorium, fuit inconstans usque ad conditum Edictum perpetuum.] iura et leges omnes ad contr actus pertinentes exprimebant, nec id uno eodemque tempore faciebant, nec abs se scripta servabant; sed alibi mut abant scripturam saepius, et in hac re multa, ceu facile creditu, ad gratiam vel odium quorundam fiebant. Igitur C. Cornelius Tribunus plebis rogationem tulit, ut et statim à principio Praetores praedicerent, quo Iure essent usuri, et deinde nequaquam ab hoc deflecterent. Illa Praetorii Iuris maior solito constantia coepit quidem anno V. DCXXCVI; fuit tamen perexigua. Quemadmodum nimirum ipsa Praetura annua fuit, ita et Edicta Praetorum non nisi annalia. Plurimùm enim falluntur, qui rogatione Cornelia maiorem stabilitatem arbitrantur Edictis datam esse: quum utique Ciccro ipse adhuc disertè affirmet: qui plurimùm tribuunt Edicto Praetoris, Edictum Legem annuam esse dicunt. Iussu demùm Hadriani Caesaris à Salvio Iuliano conditum est Edictum illud Perpetuum vocatum.
[Note: Ipsum Edictum perpetuum laboravit plurimum discordia commentantium.] Non vana quidem appellatione, si conferas cum antegressis temporibus, quando variè illud inconditeque à Praetoribus promebatur, ut Aurelii Victoris verba mutuemur: at non eo tamen sensu, quasi nec addere nec demere aliquid illi fas fuerit. Ipse divus Hadrianus (verba sunt ipsiusmet Caesaris Iustiniani) in compositione Edicti hoc apertissime definivit; ut si quid in Edicto positum non invenitur, hoc ad eius regulas, eiusque coniecturas et imitationes, possit nova instruere auctoritas. Sed et factâ Iurisconsultis Edictum interpretandi facultate, horum commentationibus penè illud enervatum fuit. Iustinianus sanc conqueritur: Antiquos Edicti Perpetui commentatores opus moderatè confectum in infinitum distraxisse, ut penè omnis Romana sanctio sit confusa. Item: in antiqui Edicti factum esse ordinatione, ut illud brevissimum constitutum, ex differentium commentantium
differentiae seu diversitate, in infinitam extenderetur multitudinem. Certè ipsum illud Edictum commentariorum mole et discordia tandem quasi suffocatum videtur; atque ita evanuisse.
[Note: Senaetusconsuita et Plebiscita Romana fuerunt itsdem inconst antiae.] Eadem inconstantia fuit Senatusconsultorum et Plebiscitorum. Tacitus de iis non dubitavit profiteri; duodecim Tabulas finem aequi iuris, sive eius quae aequalitatem conservârit inter Plebem et Senatum, fuisse: secutas autem leges, etsi aliquando in maleficos exdelicto, saepius tamen dissensione ordinum, et apiscendi illicitos honores, aut pellendi claros viros, aliaque ob prava, per vim latas esse. Plaeraque verò etiam illorum, statim Caesarum aevo, vim omnem legis perdiderunt.
[Note: Caesareae Constitutiones plurimum quoque mutavere.] Ipsismet porrò Caesareis Constitutionibus utique nihil incertius fuit et inconstantius. Citò profecto pericrunt omnes quae Hadrianum antecessere. Nec enim aliam temere dederis causam, quare ab Hadriano demum usque Constitutiones Caesareae in Codicem Gregorianum, Gallieno circiterimperante, collectae sint. Non aliae verò Caesarum omnium usque ad Constantinum Magnum Constitutiones aetatem aliquam sunt nactae, quàm illae quae in Codice Gregoriano et Hermogeniano locum aliquem invenerunt: cùm fuerint tamen fere infinitae. Voluit verò quondam tantùm non omnes, (Rescripta scilicet, quae bonam Constitutionum partem absolvunt) tollere Macrinus Imperator. Ita enim de illo testatur Capitolinus: Fuit in iure non incallidus, adeò ut statuerit omnia Rescripta veterum Principum tollere; ut iure non Rescriptis ageretur; nefas esse dicens, leges videri, Commodi et Caracallae et hominum imperiterum voluntates, cùm Traianus numquam libellis responderit, ne ad alias causas facta
perferentur, quae adgratiam composita viderentur. Tametsi verò ille Macrini conatus irritus fuerit et (ceu ante diximus) à Gregorio pariter et Hermogene ICtis magna diligentia collectae fuerint Caesareae constitutiones, ad Constantinum usque, duos in Codices; omnibus tamen illis vim atque auctoritatem, novo Codice edito, Theodosius secundus Imperator detraxit. In Novella certè eius primâ haec verba legas: Quamobrem detersa nube voluminum, in quibus multorum nihil explicantium aetates attritae sunt, compendiosant Divalium Constitutionum scientiam ex D. Constantini tempore robor amus: nulli post Kalendas Ianuarias concessâ licentiâ, ad forum et quottidianas advocationesius Principale deferre, vel litis Instrumenta componere, nisi ex his videlicet libris, qui in nostri nominis vocabulum transierunt, et sacris habentur in scriniis.
[Note: Inrisconsult. Romanorum veterum ingens olim fuit discordia.] Postremò et Iurisprudentes ipsos Romanos, quibus auctoritatem condendi Iuris primus Augustus concessit, (alios enim non tangimus) usque ad Marcum Imperatorem, totas in sectas divisos fuisse constat, latissime diffundente sese sententiarum divortio. Exinde nonnihil moderatiores fuerunt res quidem: attamen nec ita dissidium omne quievisse, ex ipsiusmet Caesaris Iustiniani querelis palàm est. Ille scilicet in universum affirmat, Romanam sanctionem intestinis proeliis vacillaesse. Iamque tum Caesarem illum audivimus conquerentem, de discordia interpretum Edicti perpetui: hi vero omnes utique post Hadrianum vixere. Tantum nimirum illorum fuisse dissidium, ut ne rursum daretur legibus occasio seditionis et dubitationis, territus exemplo interpretum Edicti, vetuerit Imperator, Codici suo commentarios addere. Cum porro Iurisprudentum illorum scripta in duo milia librorum
extenderentur, (Amelius enim dicens, Iurisprudentiam multorum camelorum onus esse, videtur respexisse simul et illos, quorum scripturae seu libri ad Ius pertinentes nullis auctoribus in forum recepti vel usitati fuerunt, quosque proinde ab aliis rectè segregat Imperator Iustinianus) pauci tamen admodum in iudiclis vim aliquam et auctoritatem denique retinuerunt: ut reliquorum dignitatem tandem periisse, necessum sit. Imperator sanè affirmat, sex tantummodo libros, et ipsos confusos, et iura utilia in se perrarò habentes, à voce magistra Iuris studiosos accepisse. Indubie verò igitur non plures in foro retinuerunt aliquem locum; cum iudicia à iuris peritis in scholâ edoctis regerentur. Imo verò diserte idem Imperator ait: Homines qui antea lites agebant, licet multae leges fuerant positae, tamen ex paucis lites proferebant, vel propter inopiam librorum, quos comparare iis impossibile erat, vel propter inscientiam: et voluntate iudicum magis quam legitima auctoritate lites dirimebantur.
[Note: Patet ergo. Romanos, antè Iustinianum Iuris sui imperfectionem agnovisse.] Ex quibus omnibus id utique est sole clarius: saltim ante Iustinianum, ipsismer Romanis numquam fuisse persuasum, suas leges esse simpliciter omnium optimas, ac tales quas mutare sit nefas, quasque adeò recipere debeant omnes populi omnesque rei publicae, ututà monarchico statu, plurimum abeuntes.
[Note: Iustiniang Imperaror itidem fassus est, Ius suum non esse omnino persectum, sed aliquan do mutandum.] At verò nec ipsemet Iustinianus Corpori suo tantas laudes tantamque perfectionem attribuit. Id quidem ille sibi persuaderi passus est, omnem suis auspiciis confusionem, obscuritatem, dissonantiam, et superfluitatem Romani Iuris, quibus illud vitiis antehac gravissimè laboraverat, feliciter sublatam, (assecutus id fuerit nec ne, non est huius loci agi tare) nequaquam tamen existimavit, ita perfectum sese lus illud dedisse, ut vel solis Romanis rebus omni ex parte illud semper sufficiat; multo minus ut sit idoneum omnium
aliarum gentium rebus publicis moderandis, aut quod debeat esse ius commune omnium hominum. Ingenuè et prudenter optimus Imperator, inipsa Constitutione quâ Digesta confirmavit, diserte aurea haec verba reliquit scripta: Sed quia divinae quidem res perfectissimae sunt, humani verò iuris conditio semper in infinitum decurrit, et nihil est in ea, quod stare perpêtuo possit, (multas etenim formas edere Natura novas deproperat,) non desperamus quaedam postea emergi negotia, (scribendum autem censeo: non dubitamus quaedam posse emergere) quae adhuc legum laqueis non sunt innovata (rectius: innodata). Mox sanxit: si quid tale contigerit, h. e. si novam legem Romanae rei publicae usus exegerit, Augustum implorandum esse remedium: quia ideo Imperialem fortunam rebus humanis Deus praeposuerit, ut possit omnia quae noviter contingunt, et emendare, et componere, et modis et regulis competentibus tradere. Nec vero (ceu ante sueverat, saltim ad Constantinum Magnum usque) Iurisconsultis voluit concedere hanc facultatem: prudentissimo consilio; praesertim cum illorum interpretationes Romanum Ius (si Iustiniano credimus) dissidiis suis corrupissent, et nimia onerassent mole, Non autem sanxit ita solùm Imperator, sed reapse complura eorum quae in Digestis et Codice definierat, totis centum sexaginta octo Novellis mutavit: idque non unius Triboniani consilio, ut multi huic iniquiores calumniantur, sed Triboniano etiam dudum defuncto. Et [Note: Iustiniang non censuit suum Ius esse aptum omn ibus povulis, sed Ioli tum Romano Imperio] verò mortuus hic est anno Iustiniani undevigesimo, Iustinianus verò annis triginta octo et mensibus septem Impetio praefuit. Quoansam dedit infesto calumniatori Procopio, ut scriberet, illo Caesare nullum fuisse stabile ius.
Voluisse porrò laudatissimum Imperatorem, suum illud Ius, omnibus populis extra Romanum Imperium collocatis, aut diversis aliis rebus publicis, non tantùm non
obtrudere, sed nec commendare tamquam omnibus utile atque idoneum, argumento vel unum illud est: quod id ipsum nusquam in universo Corpore habeatur. Ineptè profectò huc trahuntur illa: Omnes populi legibus tam à nobis promulgatis quàm compositis reguntur. Sermo enim ibi est, de populis Imperio Romano tunc subditis. Quo sensu nimirum dixerant iam olim Imperatores, Gratianus Valentinianus et Theodosius: Cunctos populos quos clementiae nostrae regit imperium: et passim florentibus Romanorum rebus loqui mos fuit. Ex adverso autem ita de iure suo omni ille ipse Imperator etiam tyrones instituit: velle se exponere iura, non simpliciter, sed populi Romani. Huius porrò Iuris id quod publicum dicitur esse illud, quod ad statum, non omnium gentium, sed rei Romanae spectat. Privatum ius collectum esse ex naturalibus praeceptis, aut gentium, aut civilibus. Esse porrò Ius civile Romanorum, non quo omnis civitas, sed quo Populus Romanus utitur: Populum enim Romanum partim suo proprio, partim communi hominum iure uti. Perinde videlicet atque omnes populi, qui legibus et moribus reguntur, partim suo proprio partim communi omnium hominum iure utuntur: nam quod quisque Populus ipse sibi ius constituit id ipsum proprium civitatis esse, vocarique Ius civile, quasi ius proprium ipsius civitatis. Porrò naturalia quidem iura quae apud omnes gentes peraeque observantur, divina quadam providentia constituta, semper firma atque immutabilia permanere: ea verò, quae ipsa sibi quaeque civitas constituit, saepè mutari solere, vel tacito consensu populi vel alia postea lege lata. Denique quandonam nova lex fieri debeat, id utilitate aestimandum esse: in rebus enim novis constituendis evidentem esse utilitatem debere, ut recedatur ab eo iure quod diu aequum visum.
[Note: Iustiniani de suo Iure sententia differt plurimum à vulgaribus doctorum quorundam placitis.] Haec est perpetua et constans ipsiusmet Iustiniani doctrina de Iure suo; consentanea rectae rationi et Prudentiae
civili gubernandarum rerum publicarum. Quae immane quantum dissidet ab illis insanis placitis, quae magistrorum nonnulli hodie orbi persuasum eunt: Iustinianeum Ius omne esse velut caelitus datum ius, quo omnes res publicae atque adeò omnes homines debeant regi, idque nulla unquam facta mutatione: non observari quidem illud plenè passim, sed cum iniuria id fieri et contra aequitatem. Quaeve similia sunt umbraticorum aliquot hominum: (hi enim soli ista folemnia delirant) portentosa somnia.
[Note: Qui fiat ta me~, ut passim hodie usum inveniat Ius Iustinianum.] Quamvis verò istorum crassissimorum errorum ratio non difficulter pateat omnibus, qui in Republ. et Consilio de civilibus negotiis probè instituendis occupati, saltim usu quottidiano edocentur, si aliunde fortassis haud acceperint, quàm alienum sit à gerenda republica, eâque bonis legibus moderanda, ad sola Iustinianea respicere, iisque pro unicâ normâ adoratis, id demum salutare arbitrari, quod Iuribus illis est conveniens; solet tamen incautiores id nonnumquam reddere aliquantulùm ambiguos: si Ius Iustinianeum est uni populo Romano, qualis ille fuit tempore conditi istius Iuris, commodum, quî ergo fiat, ut illud tantùm non in universa Europa sit receptum, quasi in communem omnium tot populorum legem, qui tamen rei publicae forma multùm dissident. At verò observandum est, Ius illud Iustinianeum non solùm civilia sed etiam naturalia et gentium iura comprehendere; quae communis est ratio omnis legum corporis, quo aliqua civitas utitur. Eam porro esse omnium civitatum naturam, ut salvo statu suo multa queant habere communia, etiam civilia instituta, praesertim si non aspirent ad accuratam felicitatis civilis possessionem. Cum Monarchico denique statu omni, Imperium Romanum illud vetus maximè convenire; ac proinde, cum Leges illae Iustiniani idoneae
fuerint Imperio Romano, saltim plurimas earum locum aliquem in similibus Monarchlis posse invenire. Iam verò nusquam terrarum plene Ius illud receptum est. Nec recipi potest: praesertim si publicum Ius spectes. Privati Iuris non nisi illa passim obtinent, quae communia vel sunt omnium hominum, vel esse possunt rerum publ. illarum, quae perfectionem summam suae formae curant negligentius, aut certe quo populi subditi rationem non adeò accurate habentes, permittunt illum quidem vivere secundùm leges dominatui idoneas, modo aliis legibus sit cautum illis quos penes est summa rei publicae potestas. Si quippe etiam illi velint privatum illud Ius Iustinianeum intersese observare, brevitota eorum res publ. mutaretur. In Monarchias recipi iuris illius plura possunt, propter similitudinem quam habent magis minusve cum Imperio isto Romano vetere. Certè salutem et conservationem status sui non Romano Iuri, sed propriis moribus et constitutionibus, debent Res publicae quaeque aevi nostri: abs quibussi esset, dudum cum Romano illo Iure interiissent. Hinc multae satis Res publicae cùm incautius Romanorum illorum iusto plura admisissent, magnam pristini status iacturam fecere. Quod usu experti prudentiores, hodie passim locorum, sensim Romanis illis reiectis, res suas propriis statutis in tuto collocant.
[Note: Excusatio digressionis factae de Iuris Romani nimis superstitioso cultu.] Sed (hem!) quantum me detinet illa nonnullorum superstitiosa Romani Iuris veneratio! Fortassis verò haud abs re fuit, nonnihil prolixius (cum rationibus multis abstinere ipsum nostrum hoc institutum iubeat) saltim propria, Romanorum prudentum Caesarumque, ac spontanea confessione, ostendere, quàm superstitio illa non sit consentanea ipsimet Romanorum menti; imò quàm illa vehementer isti adversetur, Praesertim cum speciem normae omnium legum
Romano Iuri falsò affingens, veram genuinamque legum in usum civilem censendi arbitrandique scientiam, quantum in se est, propellat, summo cum rerum publicarum detrimento. Nec verò fas est, ut ad tam pestilentes errores boni atque intelligentes conniveant, offensae metu potentis factionis.
[Note: Examinare Legum latarum utilitatem, munus est Prudentiae Legislatoria.] Ut redeamus autem in viam; esse aliquam scientiam, qua liceat examinare leges quasque, utiles ne sint rebus publicis an non sint, hoc quidem iam palàm est: ut et, frustra illam ab aliquâ Romani iuris peritia exspectari. Non difficile verò etiam hoc definitu est, non aliam illam esse, quàm quae omnibus in universum rebus publicis leges salutares condere, et noxias novit reicere. Enimverò primaria omnium legum censura occupatur in earum ad formam quamvis rei publicae sive publicum statum expensione. Utpote quum prima legis cuiusque civilis dos sit, statui civitatis suae utilem, altera illi non inutilem esse, etsi ad alias aliquas necessitates civitatis proximè respiciat. Iustè igitur probeque legem ut examines, ne cessum est, naturam ante omnia teneas illius formae aut illius status rei publ, ad quam examen est instituendum. Acproinde, ut ad quamlibet formam queas oblatam quamque legem arbitrari, oportet instructus sis omnis generis rerum publicarum accurata notitiâ; quae leges scilicet, qui mores, quae instituta, cuilibet formae conveniant, quae noceant atque adversentur. Est autem hoc illius facultatis utique quam Graeci olim *nomosqetikh\n appellavere. Nec verò quae altera scientia commoda et incommoda latae legis diiudicaverit, quàm illa quae leges suas cuique rerum publicarum generi [Note: Legislatoria est verissima Prudentia Iuris.] condere atque dispensare idonea est: qualem sese *nomor sqetikh\ profitetur.
Et verò haec demum simpliciter et kat) e)zoxh\n IURISPRUDENTIA nuncupari meretur. Quippe quum omnis alia
singularis civilis iuris cognitio, non nisi vel Romani, vel Graeci, vel Germanici, ac similis alterius sit iuris; atque adeò semper, nonnisi cum aliquâ adiecta nota singularis alicuius civitatis, Prudentia iuris meritò dicenda veniat. Sola vero Legislatoria haec, citra omnem exceptionem ac simpliciter, Prudentiam absolvat iuris in universum omnis; quale scilicet in omnis generis civitatibus condi illud et observari debeat.
[Note: Legislatoria est pars Politicae aut Civilis Prudentiae.] Est autem et haec Philosophiae Civilis illius, quàm Politicam appellamus, portio, eaque pernobilis. Nec enim Leges salubres condere, aut à noxiis discernere est, nisi eius scientiae, quae in universum tenet omnia rerum publicarum discrimina, quidque earum quamvis servare, quid mutare et corrumpere possit: quod omne curae est uni Politicae Prudentiae. Etsi enim solis Legibus Politica assequi nequeat rerum publicarum salutem, imò interdum ex usu sit à legibus abstinere, quoniam tamen leges rectae et salubres optimum sunt ac frequentissimum tutandae rei publicae omnis remedium, itaque non nisi portio quidem est Politices h( *nomosqetikh\, eximia tamen et usus maximi. Et verò quicquid in Politica doctrina demonstratur utile esse alicui rerum publicarum speciei, (variae autem sunt et multae species) id omne in legem transit, si opus sit et res ferat. Perinde nimirum atque in Mathematicis ex Theoremate atque Problemate facili negotio fit Canon, qui instar habet civilis legis. Quandonam opus sit autem in leges eiusmodi scita recipere, ut et in universum, quae leges, quo tempore, quâ circumspectione, quo modo, condendae corrigendae abrogandae sint, atque adeò omne nomosqes1i/as2 negotium, unicè itidem pertinet ad curam Politices sive Civilis Philosophiae.
[Note: Politicae scientiae ma gistri tamen Legislatoriam prudentiam non docue runt hacte nus.] Utinam verò, quemadmodum haec omnia pertinent ad Politicam doctrinam, ita ab iis, qui magistri audiunt
nobilissimae scientiae, exactè pleneque sint tradita! At verò et in veterum pariter et recentiorum scriptis haud parum superest quod desideremus.
[Note: Non ipse Plato.] Princeps omnium apud Graecos Plato de iuris et legum veris principiis haud pauca disseruit, cumprimis in opere de Republica. Docuit itidem praeclara multa de legibus et institutis illis, quae ex sua sententia sint observanda in republica, cum eâ quam optando quasi finxit, tum alterâ quam existimavit minore difficultate posse in usum transferri At vero omnis illa de Legum principiis disputatio in eo unicè occupata est, ut refelleret pestilentem, qui iam tum animos hominum coeperat inficere, errorem; quasi ius omne ex sola hominum libidine et arbitrio suspensum, nihil verò eius stabile et à natura ipsa profectum sit. Leges ipsas porrò et instituta adeò laudata, soli optimae rei publicae ipsemet Plato convenire arbitratus est. Longe plura et alia tamen exiguntur ad id, ut fias ferendatum legum peritus, et quidem non in civitate duntaxat optima, quae vel numquam vel rarissime reperitur, sed omninò in quavis. Nenunc dicam, quam illa Platonica instituta à vero et recto in quammultis aberrent.
[Note: Non etiam Aristoteles.] Aristotelis Politica doctrina longè quidem est ad usum commodior, manca tamen vitio aevi et mutila, plusquam tertiâ et nobilissimâ sui parte. Itaque de iis quae ad statum publicum omnis generis rerum publicarum spectant, saltim potissima (nec enim dixerim omnia, imò vix pleraque) sic satis feliciter atque exacte tradita in venias in Aristotelico opere. Ut facile sit, iis, quae ibi sunt demonstrata, legum aliquam formam indere, atque ad illorum normam omnium rerum publicarum iura publica saltim potissima examinare. Ipsam tamen nomosqes1i/an (quid nempe in legum latione sit observandum, ut et quaenam privatim debeant in optima aut non malè
ordinata, civitate instituta teneri) in illo quidem opere, qualo hodie superat, frustra quaesieris. Quamvis ego haud dubitem, saltim horum pleraque virum summum esse persecutum in iis libris qui interciderunt: quum videam et in Ethicis, et in Rhetoricis quoque, praeclara multa quae huc faciant, cum docuisse.
[Note: Multo minus alius ali quis Graecorum.] Praeter verò hosce duumviros nemo ex omni Graecorum numero reliquus est, qui vel manum huic negotio admoucrit.
[Note: Non etian aliquis Romanorum peritorum Iuris veterum.] Latinos inter scriptores veteres nescio an quis praetor unum Tullium aliquid hoc in argumento fuerit conatus: etsi nusquam gentium plures legum peritia inclarue rint. Enimverò quotquot Prudentum iuris nomen inter illos sunt assequuti, videas ferè in eo ingenium suum exercuissc, ut iura unius Romani populi interpretarentur ad usum forensem. Quod quidem praeclarum et in illa republica fuit utilissimum: à vera tamen iuris legum que Philosophia toto, quod aiunt, caelo remotum esse, ex iis quae ante attulimus. iam palam est.
[Note: Unus Cicero sapuit aliquid circae Legislatoriam: non tamen illam docere potuit.] Altius legum naturam docere exorsus est Tullius: nec dissimulavit quas credidit fore maxime commodas. Verùm potissima pars nobilissimi voluminis, quo argumentum hoc persequutus est, periit; ita ut non nisi de paucis, quid ex sententia Tullii sit constituendum, appareat. Periit quoque eiusdem Tullii opus de Republica, quo in dubie doctrina haec itidem fuit illustrata. Ad hoc omnia à Tullio adducta ad usum unius optimae rei publicae spectant: de ipsa verò legumlatione habent nihil. Eòque nec ab illo disertissimo viro multum adiumenti est quod *nomosqetikh=s2 discipulus exspectet.
[Note: Post Ciceronem nemo hoc argumentum est aggressus, per aliquot saecula] Post Tullium verò nemo Latinorum scriptorum, nemo Arabicorum (qui soli tamen aliquot saeculis studia sapientiae aemulati sunt) ultra mille trecentos annos Civilem Philosophiam excoluit quamvis vestigiis veterum in haerens: tantum abestut eorum quisquam ipsam nomosqes1i/an, de qua veterum quoque monumenta plerumque silent, illustraverit. Ex eo tempore, ab eximiis quibusdam viris, quorum alii, in Theologorum, alii Iurisconsultorum, alii in Philosophorum classibus, locum atque nomen consecuti sunt, quae huc pertinent maiore solito cura sunt disputata, quae merito laudes: si tamen dicendum quodres est, non nisi obiter sparsimque haec acta, et plaerisque nomosqes1i/as2 partibus neglectis.
[Note: Primus et unus multum hîc conatus est Ioachimus Hepperus.] Princeps (quod equidem sciam) imò unus, utilissimum hunc civilis Philosophiae locum seriò et data opera aggressus est V. C. Ioachimus Hopperus, magno, omnique doctrina veterum Philosophorum pariter ac Iurisconsultorum, ut et pietate morumque insigni gravitate, plane imbuto animo.
Quae de Hoppero et eius opere diximus, illa legi rectius possunt in ipsamet nostra operis illius Praefatione.
HAec est, nisi vehementer fallimur, mens Legis illius nostrae. Et vero ea exposita, satis iam officio nostro perfuncti quea mus videri. At vero multum adhuc abest, ut sensu illo Legis percepto veram eiusdem prudentiam simus assecuti. Nec enim qui tali aliqua ratione tenet sensum Legum, eapse opera simul intelligit, num leges conveniant rei publicae nec ne: id quod intelligere grande illud Prudentiae cognomentum quammaxime promeretur. Etsi enim hac scientia destitutus, secundum leges et controversias decidere, et cavere clientibus, et de iure possis respondere, idque omne agere prudentia quaedam sit et quidem prudentia iuris; utpote quum omnis ea mentis nostrae facultas, quae humanae vitae rectc consulere idonea est, passim apud omnes Prudentiae titulo audiat, singulatim vero illa quae id ex praescripto legum praestat, communi omnium consensu Prudentia iuris usurpctur: longe tamen potius indubie Prudentiae munus est, ipsarummet legum commoda atque incommoda perspicere posse, imo haec demum mensuram nominis Prudentiae iuris adimplet; quod vis ipsa vocis satis indicat. Adeo plena autem Legum cognitio requiritur in illo Politico viro, qui ad clavum rei publ. sedens leges illi praescribere ex officio tenetur. Quî enim intelligat, num ferenda sit nova lex, num vetus abroganda, num huius aliquid corrigendum, nisi usu omni et noxa Legum probe perspecta? Nihil tale iure postules ab iis quorum gloria in prompto est obsequio. Ne Iudici quidem nefas est isthaec ignorasse: quamvis per )bpiei/keian quam appellant leges interdum in iudiciis sint
temperandae, )bpiei/keia autem absque eiusmo diplenâ notitiâ esse nequeat. Illa enim moderandarum legum peritia ac potestas supra dignitatem est iudicis; munus tou= nomosqe/tou, qualis in republica Rex est, et in universum omnis quem penes est potestas summa. Nec temere communicari iudicibus aut magistratibus potest, absque summo rei publ. dispendio. Ceu usu ipso docemur: non satis sibi hodie ea in re caventibus passim civitatibus, etsi ipsemet Iustinianus longe prudentissime id omne sibi solitamquam summo Principi in sua republ. olim vindica verit; qua de re alias accuratius disserendum.
Igitur non profecto satis fuerit, dedisse in eum modum mentem huius Legis, si quem in republ, gerenda usum invenire debeat interpretatio nostra. A nobis autem merito hoc forte exspectaveris, saltem ratione muneris quo in incluta hac Iulia fungimur: utpote quum Politici philosophi sit thn\ nomosqes1i/an omnem novisse, atque adeo latarum legum examen in usum rei publ. posse instituere. Et verò quam hactenus exhibuimus, Historica quaedam duntaxat vel Grammatica (ne quid dissimulemus) interpretatio fuit: altera autem illa demum Politica est. Quod ipsum non sine singulari quadam animi voluptate videmus iam etiam ante nos agnovisse, summum virum et aeternum Frisiae nostrae decus Ioachimum Hopperum, numquam satis laudandi scripti de Vera Iurisprudentia lib. IV. tit. 16. et 23. Quamvis ipse eiusmodi interpretationem Legum neutiquam volumine isthoc dederit, maiori forte isti operi eam reservans, cuius hi libri non nisi praeludium aliquod esse debuerunt, quantum ex illorum prologo pariter ac epilogo ut et ex libri quarti tituli quarti fine colligere est. Agamus igitur etiam quod officii ratio expostulat; saltim paucis, ne prolixa dissertatione moremur tempora aliorum, usibus rei publicae dedicata.
Verum ante hoc quam agamus, cogimur quasi adducere huc nonnulla eorum quae alibi plenius docemus, quo Politica haec interpretatio veris certisque principiis suis quasi muniarur. Omnis lex aut iubendo, aut vetando, aut permittendo sciscit nonnihil de actu aliquo civili: perinde atque omnis quaestio et deliberatio Politica circa actum aliquem civilem occupatur. Actus porro, ut in universum omnis etiam naturalis, ita et omnis civilis; simul causam suam efficientem, materialem et finalem habet quidem: Finalis tamen causae in Legibus rara fit mentio, quod non intersit obsequentium eam scire, imo intersit saepenumero cam in vulgus ignorari. Materialis quoque et Efficientis causae memoria nonnumquam in Lege desideratur, sed non nisi quando aut de iis iam tum liquet, aut lex est imperfecta. Perfecta autem est quae integre determinat omnia quae ad actum pertinent. In definienda vero causa Formali actuum potissimum lex omnis versatur. Hinc iam tum pene sub initium dissertationis huius observavimus, in ipsa nostra hac Lege primariò quidem de Actuum quorundam forma, simul tamen aliquid etiam scitum esse de effi ciente causa, quinam scil. actus illos debeant edere, et de causa materiali circa quas personas nempe autres (ut omnis materia eiusmodi Politica vel est res velpersona) oporteat actus illos exercere; solius causae finalis nulla omnino facta mentione.
Quoniam porro actio in universum omnis, adeoque et civilis, speciem formamque suam à sine quidem potissimum, ex parte autem etiam à materia atque effectrice causa conse quitur: hinc in examine Legis formam actus alicuius definientis, praecipue ad finem sive scopum actus, ex parte tamen etiam ad agentem personam, atque ad id circa quod actus occupatur, est respiciendum.
Similiter et Effectricis causae cum principalis tum instrumentalis, (quarum illa in civilibus sem per est persona aliqua, haec modò persona modòres) aptitudo ad mater am formam actuum, et finem venit exigenda. Materiae vero (quae in civilibus nunc persona nunc res aliqua est) idoneitas ad effectricem formalem finalemque causam spectanda est. Idque non minus in civilibus negotiis adeoque et ipsis Legibus ac deliberationibus, quàm promiscue in omnibus quae naturae, cumptimis autem humano operi, sunt oboxia. Illa verò aptitudo utriusque potest accipi ex iis quae ad essentiam pertinent. Qualia sunt alia quidem communia, alia vero ad societatem civilem solùm spectant, atque adeo proprie sunt politika\; cum illa communia sint partim metafus1ika\, partim fus1ika\, partim etiam e)qika\ et fiant demum politika\, si quando ad negotium aliquod politicum adstringuntur.
Finis denique civilium actuum (ut aliàs quoque) aut est remotus aut proximus; item aut externus aut internus; ut et aut universalis vel particularis. Nec particularis finis recte se habet nisi universali integrae rei publicae fini conveniar: nec proximus. nisi ille congruat remoto: nec internus, nisi respondeat is externo. Eòque in examine finalis causae hic ordo semper est observandus.
Et verò quae modò attulimus in omni nomosqes1i/a| observanda veniunt: cuius portio quasi est latarum legum examinatio Politica. Imo observanda illa veniuntin omni deliberatione et tractatione civilium negotiorum: nec aliunde possunt petiidoneae probationes Politicae, quae ita institutae vim habent verarum dem onstrationum. Alibihaec à nobis suoque loco plenius docentur, heic non nisi obiter quasi adferenda fuerunt.
Unum adhuc praemonendum est anteaquam ad remipsam aggrediamur. Veterum latarum legum examen difficile
esse, propterea quod censura nequeat probe institui, nisi omnibus, quae modò diximus, exacte perspectis, harum vero plena cognitio ob antiquitatem et monumentorum defectum vel omnino non vel aegre haberi possit. Et sanè hactenus longè est verissimum illud Iuliani: Non omnium quae à maioribus sunt constituta ratio reddi potest. Illarum tamen legum antiquarum censura minus est difficilis, si exigantur illa ad certum aliquem notum que rei publ. statum. Id quod fieri par est, si fortè velis in usum praesentem illas transferre, atque adeò ex aevo vetere commodum aliquod remedium tuae rei publicae petere. Necverò prudentis est hominis eiusmodi censurâ haud institutâ admittere in usum alienas leges: sed talis quidem a)/texnos nomosqes1i/a (ut scite illam appellat Hopperus) plane indigna est et neutiquam ferenda: cum rerum publicarum varia admodum sit conditio, intantum quidem, ut uni quod prodest maxime obsit alteri.
VERUM tempus monet, hisce sepositisad institutum negotium accedere. Et quidem initium faciemus de causa finali Legis, quoniam id exposcit ratio Examinis: quod nulla ex parte institui rectè potest nisi de fine omnia fuerint antè constituta. etc.
CETERUM haec quidem proxime voluisse Caesarem Lege isthac sua consequi, manifestum satis est. Nondum liquet tamen, vel num hunc finem rectè sibi propositum ille habuerit, vel num media quae adhibuit fuerint paria fini isti assequendo: quorum prius primo loco inquirendum est. Ut autem iam ante monuimus, fines eiusmodi ad finem ultimum integtumque rei publicae aestimandi sunt: eòque attendendum venit, quis ille fuerit Imperii Romani, quo tempore Lex condita est. Est autem hocfortè incertius. Etsi enim status Imperii simpliciter monarxiko\s2 fuerit, adeoque indubie
salus rei publ. tum fuerit in conservatione monarchici talis regiminis posita: cum duo tamen sint genera th=s2monarxi/as2, in quorum utroque bonum quidem spectatur commune, at verò in alio dominantium commodum primariò quaeritur et non nisi pene ex accidente commodum subditorum, in alio vero ex pari dominantium atque parentium salus attenditur; non perinde certum est cuiusmodi tum fuerit Romanum Imperium. Multum autem interest cuiusmodi fuerit, cum neutiquam omni ex parte iisdem institutis utraque monarxi/a queat conservari. Et verò omnes leges Romanae in universum monarchiae sunt quàm aptissimae, in cuius duntaxat usum etiam sunt conditae: ceterum videtur (ut solet) fluctuasse illam rem publicam; et modò communis boni ex aequo, modò dominantium potius rationem habitam. Plurimum sanè falluntur qui existimant, omni perinde statui Leges Romanas convenire: id enim omnino est a) du/naton, et à mente ipsorummet Romanorum legislatorum alienissimum: arguitque talis opinio summam Politices vel regendae rei publ. inscitiam, imo et ignorantiam Romanarum legum. Nec enim id verum est, nisi fere de paucis illis quae faciunt simpliciter ad usum communem omnium rerum publicarum: reliquarum et numerus est maximus, et uni illi speciei quam monarxi/an dicimus congruunt, ad alias rerum publ. formas translatae illas mutant ac perturbant: interim et illarum aliae favent magis herili aliae civili monarchiae, tamquam Romana res publica duas hasce inter species quasi dubia haeserit. Nec enim omnibus par Caesaribus animus, quorum hodieque leges in Codicibus supersunt. Multum profecto à Traiani, Hadriani, Antonini Pii, Marci, Severorum, civili in rem publ. benignitate alii abfuerunr: eòque vel in gratiam vel augendo
dominatui constituta sunt ab iis haud pauca: quae nec Iustini anus mutavit omnia, sive per incuriam, in illa insinitâ discordantium legum multitudine recensendâ inevitabilem sive quod nec ipse ab herilibus studiis fuerit alienus: perinde ut primus fere omnium qui Constantinopoli vixere Imperatorum, non tantum nomine sed etiam re ipsa fuit a)uta kra/twr, quod observavit l. 5. Agathias. Ceterùm Valeriani Caesaris illae virtutes, quas procul adulatione describit Ammianus Marcellinus sub finem l. 13. (ne de aliis nunc dicam) vetant nos sequius aliquid suspicari. Ut proinde habendus ille sit inter eos quibus persuasum fuit, Finem iusti imperii (quae verba ibidem sunt cap. 23 Ammiani) utilitatem oboedientium aestimari et salutem: atque adeò Romani Imperii administratio non tam dominantis commoda quam bonum commune tum spectaverit. Ille imo fuit Caesar iste, ut haud iniuria dixeris, non amplificandae potentiae, non parandis opibus, non vitae luxuriosae studuisse tum rem publicam Romanam, sed verae felicitari. Quam in virtutis exercitio, cum eorum quae ad vitae civilis usum requiruntur iustâ copiâ, collocant sapientes: etsi alias, non privatim duntaxat sed et publice à magnis civitatibus ea in re peccetur vehementer.
QUONIAM igitur de doctrina paterna nobis instituendus est sermo, agedum hoc primum mihi expedi, mi frater, quanam potissimùm de re agat. G. De prima illa magnaque et vera omnibusque partibus absoluta Iurisprudentia, quam civilem sapientiam Ulpianus, Graeci Philosophiam Politicam nominant: ad quam quidem collata (quod sine invidia dicatur) quae vulgo dicitur Iurisprudentia, in tam parvum et angustum naturae locum conclusa reperitur (quantum cumque vasta et latè diffusa videatur) ut vix minimi momenti instar habeat: unde qui eam sustinent, magna professos in parvis versari, et non tam Iuris et Iustitiae, quàm litigandi vias tradere, quidam de veteribus sapientibus scriptum reliquit. S. Quid? eam quomodo describis? G. Aio principem esse disciplinam, quae rei publicae iure ac legibus ad ministrandae, gubernandaeque praeest. Nam cùm omnes atresac scientiae vel publicae sint, quae imperant; vel privatae, quae parent; haec prioris est generis, princeps omnium artium
ac disciplinarum, per quam reges (ut ille ait) regnant, et legum conditores iusta decernunt. Atque eam David sibi et filio suo optans, Deus, inquit, iudicium tuum regi da et iustitiam tuam filio regis: iudicare populum tuum in iustitia, et pauperes tuos in iudicio. Et Salomon neque amorum, neque opum potentiam à Deo perens: Dabis, inquit, servo tuo cor docile, ut populum tuum iudicare possit, et discernere inter bonum et malum. Sacri autem canones, de disciplina hac loquentes, artem artium eam vocant; quippe quae et quas disciplinas inferiores in repub. esse, et quales quemque addiscere, et quousque oporteat, praescribat. S. Quonam autem modo eam partiris? G. In universalem Iurisprudentiam, et specialem; ut in artibus condendis vocabula artium non defugiamus. S. Universalis quaenam est? G. Quae per totum mundum diffusa, omnibusque gentibus ac populis communis, artem ipsam Politicam, qua iure legibusque constituendis resp. regitur ac gubernatur, comprehendit; in qua quidem non seclusa aliqua aqvula tenetur, sed unde universum flumen erumpit. S. Specialem verò? G. Quae circa unius alicuius populiiura, legesque, ex arte generali deductas, versatur. Nam quemadmodum in ceteris disciplinis aliud ars ipsa oratoria est, aliud oratio, Demosthenis fortè, ex arte facta; aliud ars poëtica aliud poema Homeri ex arte factum: ita et hîc aliud ipsa iuris ac legum condendarum ars est, aliud lex alicuius populi, Atheniensis fortè, aut Romani, ex arte facta. Unde et Plato libros suos duodecim, tum quidem de Legibus inscripsit, quod specialis est Iurisprudentiae; tum verò de Legum latione, quod universalis. S. Rectè. G. Nos autem Platonem sequuti, qui solus princeps disciplinam hanc coluit, eiusque non solùm vestigia quaedam minimè obscura impressit, sed et plurima ornamenta adiumentaque illi
subministravit; de utraque summatim disseremus. Nam haut satis est unam nosse, nisi et aliam noris, quaecum ea necessariò debet esse coniuncta. Sic ut ab universali ad specialem per certos gradus descendas, et à speciali rursum ad universalem per eosdem ascendas; prout de Angelis, quos in quiete per visum Iacob sursum ac deorsum per scalam discurrentes videbat, est proditum. Nec aliò pertinet Thesei filum, de quo in fabulis est: nempe ut certa ratione ac via, à principiis generalibus in rerum specialem labyrinthum intretur, et eodem modo denuo, à rebus specialibus ad principia generalia remeetur. S. Intelligo. G. Et quidem naturae ordinem sequ uti, primò generatim de arte ipsa universali dicemus; deinde autem particulatim de summis capitibus Iuris civilis Romani, quo utimur. Quae quo pacto ex arte universali manarint, eòque tamquam ad caput suum revocentur, quantum quidem pro instituta brevitate satis videbitur, dem onstrabimus. Sic ut non circa artis ipsius tractatum modò consistamus, sed et ad usum, quantum in nobis est, eam transferamus. S. Probè. G. Quinimo cùm Ius civile Romanum partim publicum sit, partim privatum (prout in omnium populorum legibus accidit) ut posteriùs latiùs tradetur; dici potest, Iurisprudentiam nostram omnem, vel universalem esse, quae per totum mundum patet, ut diximus: vel generalem, quae Ius publicum complectitur: vel specialem, quae Ius privatum: ut secundùm hoc tribus omnino tractatibus omnia comprehendantur. Nunc autem ad rem Deo duce accedamus.
S. ERGO de universali Iurisprudentia quid ais? G. Eam in veram divido, vulgarem, et assimulatam. S. Vera
quaenam est? G Quae in vulgus hactenus ignota, certa via ac ratione, certisque principiis ex natura notatis constat, unde non errans et vaga opinio, sed stabilis firmaque scientia exsistit. S. Vulgaris autem? G. Qua vulgo passim utimur, quaeque non tam ratione ac intelligentia, quàm usu, et multarum rerum memoria opinioneque nititur. S. Assimulata verò? G. Quae neque scientia, neque opinione, sed phantasia duntaxat (visum Latini vocant) continetur. Inter quae quidem quidnam sit discriminis, à Platone luculenter scis esse traditum. S. Ita memini. G. Nam cum scientia pro animo sit, opinio autem pro corpore; phautasia pro umbra meritò censetur, quippe quae neque scientiam, neque opinionem, sed errorem hominum duntaxat aucupatur. S. Sic est. G. Nobis autem de Vera primùm exponendum est, in qua praecipua opera, ut par est, ponetur: dèinde autem de vulgari, et assimulata, quas cum vera pòst deinceps comparabimus.
S. QUID verae autem Iurisprudentiae, anne partes aliquas sive species supponis? G. Maxime: duas nempe. S. Cedo quas? G. Primariam et secundariam. S. Quam dicis Primariam? G. Quam Nomotheticen Plato vocat: cui inde nomen est, quòd iure legibusque condendis, et de conditis iudicandis, rei publicae regendae gubernandaeque praeest; unde et Ars ipsa Regia nominatur, quam in antro Iovis, per totos novem annos (cui numero quae vis insit, pòst videbimus) Minoa didicisse, Homerus prodidit. S. Secundariam autem? G. Quae Dicastice ab eodem Platone dicitur: et secundùm nominis sui rationem, non quidem circa leges condendas sed conditas ex sequendas, et iudicia secundum eas exercenda versatur, quam Rhadamanto idem poëta tribuit. S.
Probè natras. G. Atque utrosque quidem hosce significat David, cùm ait: Et nunc Reges intelligite, (quod Nomothetarum est: erudimini qui iudicatis terram, (quod Dicastarum.) Pertinetque eodem, quod de Lege et Prophetis in Evangelio proditur, et quod Dominus tamquam auctoritatem habens, (quod legislatoris est,) non autem ut Scribae et Pharisaei, (quodinterpretum,) docuisse scribitur. De utraque separatè distincteque tradendum est.
S. ERGO de Nomothetice quid ais? G. De ea primùm dicam, an sit aliqua in rerum natura iuris ac legum condendarum ars. Quo inquirendo, simul et unde sit, et quando primum inter homines exstiterit, apparebit. Deinde quae eius definitio; tum quae divisio. Unde ad reliqua, nectendo alia ex aliis, progredietur oratio. S. De primo quid? An dubium autem est artem hanc in natura exstare, cùm quottidie alias atque alias leges condi videamus? G. Imò verò ob hoc ipsum vel maximè dubitari potest, naturáne, an arte, an divinitus, vel etiam casu fortuito, et pro voluntate ac libidine cuiusque ea res regatur. Dum non modò apud diversas nationes diversas leges exstare, sed et in eadem civitate, nunc has, nunc illas, exsistere videmus, nec unquam homines cessare alias ex aliis leges ducere. Cui accedit, quòd, licet plurimae ubique sint leges, nullius tamen unquam in omni memoria scriptum exstitit, quo arsipsa Iuris ac legum condendarum, plenè perfecteque describatur. Nam quòd vulgo artem Iuris in ea ratione ponunt, qua leges dissipatae ac disiectae in ordinem rediguntur, certisque capitibus ac membris secundùm genera et species describuntur, ut de Papirio et Flavio, aliisque apud
Romanos est proditum; non verè sed per abusionem dicitur. Nam ipsa vera iuris ac legum condendarum ars, naturâ leges omnes praecedit, quippe ex qua illae exprimantur: fuitque in natura multis antè saeculis, quàm lata est inter homines aut scripta lex ulla. Huius autem facultatis methodicae vis et effectus naturâ leges sequitur: ut postquam ex arte conditae sunt, certo ordine digerantur. Nec quidquam prohibet quo minùs non modò artem ipsam Iuris et legum condendarum, quae primaria est, sed et leges ex arte conditas, quae secundariae sunt, quis ignoret, aut certè earum non valde sit peritus: et tamen à facultate hac methodica, quae tertio demum loco succedit, minimè abhorreat. Atque hac quidem ratione apud Ciceronem de Iure civili in artem redigendo disseritur: et Hipparchus poemata Homeri ante disiecta in certum ordinem conclusisse dicitur. S. Quid ergo, tu an facultatem istam Nomotheticen, qua iura legesque conduntur, in natura exstare, et in artem includi posse ais, an non? G. Aio exstare, et in artem includi posse. S. At quanam autem ratione? G. Hac nimirum. Quicquid consilio ac ratione regitur, à Deo et natura est, et in artem ingenio humano includi potest. Nam ars nihil aliud est, quàm collectio quaedam praeceptorum ex natura manantium, unumque finem spectantium. Iura autem legesque condere, consilio et ratione regitur. Nam hinc lex à Chry sippo summa ratio dicitur in natura posita: et à Papiniano commune praeceptum, virorum prudentum consultum. Est igitur à Deo et natura, et in artem ingenio humano includi potest. S. Intelligo. G. Ac quod obicitur, à nemine unquam artem hanc descriptam, aut literis proditam fuisse, certè praeter quam quòd Platonem eius meminisse, quaedamque illius minimè obscura vestigia impressisse, iam antè diximus; quem et Aristoteles in Politicis est secutus. Cui accedit quod
Plutarchus in Themistocle, quandam tum temporis regendae rei publicae artem à Solone profectam exstitisse ait. Tum etiamsi horum nihil exstaret, tamen omninò putandum est, aliquando exstitisse. Nihil enim, inquit ille, sub caelo novum est, nec valet quisquam dicere, ecce hoc recens est; iam enim praecessit in saeculis, quae fuerunt ante nos. S. Sie est. G. Ac quod de varietate ac diversitate legum dicitur, quasi illa nullam legum condendarum artem esse arguat. Primùm si quid in legibus condendis, vel imperitia, vel cupiditate, vel alia aliqua animi labe peccetur, (ut saepe accidit, cum pretio leges figuntur ac refiguntur,) id artem non convellere, per se, nisi fallor, lucet. Praeter quòd varietas quae in legibus accidit, tantum abest ut artem tollat, ut eam vel maximè stabiliat. Etenim nihil est quod arti ac prudentiae magis congruat, quam rebus subiectis et earum circumstantiis, quae saepe mutantur, leges quae de iis feruntur accommodare. Cui adde, quòd non quilibet, sed is demum qui verè arte praeditus est, intelligit, unam eandemque rem, quantum ad formam externam attinet, multis modis rectè habere se posse: quod ex artis ipsius et naturae abundantia contingit. Nam cùm nullum unum uni tam sit simile, quàm homo est homini; quanta tamen figurae oris sit diversitas, constat; et in mari nihil sane opus est, ut ad eandem lineam navigetur, dummodo idem cursus teneatur. S. Probè narras. G. Et quod porrò dicitur, crebram legum humanarum mutationem facere, ut non tam ratione et consilio, quàm divinitus, vel casu fortuito, aut pro cuiusque voluntate et arbitrio, res ea regi videatur. Certè sic omnino sentiendum est, primam legum omnium ac principem causam unum esse Deum: secundam autem, naturam, et quae ab ea exsistunt necessitates ac casus fortuiti quos vocamus: tertiam verò, artem, sive hominem, qui primis igniculis à Deo et
natura acceptis, ut de Prometheo proditum est, reliquas leges inferiores, tamquam minor quidam Deus, ut Timaeus ait, inde (non autem ex sensu suo) deducit, et quasi parvam quandam naturam in maiore constituit. Nam quemadmodum in re nautica primae partes Dei sunt, secundae autem maris et tempestatis, tertiae verò artis nauticae, sive hominis ad utrumque se accommodantis: idem et circa iura legesque condendas accidit. In quare tantum interest, artene quis praeditus sit an non sit, quantum inter docti et indocti sapientiam interesse Pindarus ait. Nam cùm illius sapientia certa sit et stabilis, et tamquam catenis ligata; haec contrà instabilis est et incerta: haud secus atque de Daedali statuis in fabulis est proditum, quas ligatas manere non ligatas fugere aiunt. S. Perpulchre sanè. G. Atque est quidem haec iuris ac legum condendarum ratio, non modò senior omnium populorum legibus ac institutis (ut diximus) sed et cum ipsa natura humana prodita, et ex Deo ac naturâ deducta. Constat enim, principio rerum, primum parentem, postquam Deus hominem creasset maremque et feminam fecisset, mox legem matrimonialem inde deduxisse, et in republica constituisse, qua vir patrem et matrem relinquere, et adhaerere uxori iubetur. S. Ita res est. G. Nec verò ad rem pertinet, quòd nullis haec disciplina tum inclusa erat certis regulis; quoniam ipsa vera perfectaque scientia civilis, quae à natura homini erat in sita, supra omnes est regulas. Quae quidem tum primùm inventae fuêre, postquam animus labe peccati obscuratus, his minoribus praesidiis, et adminiculis opus habere coepit, ut per ea, tamquam per scalas, ad ipsam scientiam, accedente usu et natura, paulatim enitatur. S. Verum. G. Atque ita quidem si quis de omnium artium ac scientiarum praeceptionibus sentiat, minimè, ut puto, errabit. Sin verò secus, existimans eas sic describi posse, ut
omnem omnino rem comprehendant, non Deus quidem, inquit Plato, sed ipse sibi mentem eripuit.
S. QUONIAM igitur Nomotheticen, sive iuris et legum condendarum artem in natura esse constat, indeque erui posse et certa via ac ratione comprehendi; age quaenam ca sit, et quomodo definiatur, ostende. G. Sanè si non quantum velimus, certè quantum possumus, praestare conabimur. Nam definitione bene constituta, divisioneque rectè inde deducta, reliqua perse quodammodo sequuntur. Et verò ne quid erremus, tres ordine definitiones adferemus: ex quibus prima substantiam sive essentiam Nomothetices continebit; altera materiam et formam; reliqua vim et effectum, propriumque eius officium ac finem. S. Prima autem quaenam est? G. Quae apud Ulpianum ex Celso exstat, cùm ait, Ius (quo nomine scientiam ipsam iuris eo loco significat) artem esse boni et aequi. Quod perinde est, atque si Iustitiae dixeris; unde Iuris huius nomen (nam nomina convenientia debent esse rebus) deductum esse scribit: quoniam propria omnis lationis legum substantia in hoc consistit, ut id quod rectum iustumque est lege describatur. Ac cùm universae scientiae politicae tres omnino sint partes: ut vitae necessaria civitas habeat, quod agricolarum et opificum ministerio efficitur; ut libera sit, quod est rei militaris; ut sibi amica, quod per magistratus et iudices: his quarto loco accedens iustitia, vitam et motum per leges illi tribuit. Sic ut ea praesente omnia rectè se habeant, absente autem, vix ullum momentum ad beatam vitam bonumque civitatis statum habere videantur. Et verò cùm illorum neque accessione melior, neque decessione
peior vita fiat; absente iustitia, quae omni pondere gra vior est quàm reliqua, ne digitus quidem in ea revera porrigendus est. Nam cum haec caduca sint et mobilia, illa altissimis defixa est radicibus. S. Revera dicis. G. Et quidem boni et aequi potiùs quàm iustitiae artem eam dicere voluit Ulpianus, quoniam universae iustitiae nobilissima pars, ipsum aequum bonum est, (ut postcriùs demonstrabitur,) quò, scrupulositate omissa, pleraque omnia referre verum Iurisconsultum decet: ut de Servio Sulpitio Cicero prodit. S. Ita res est. G. Ac vocatur quidem ars, quoniam suis regionibus ac finibus circumscripta, certis et numquam fallentibus doctrinis ac praeceptis, ex naturâ haustis ac delibatis, et in unum exitum spectantibus, constat: quod artis est proprium. S. Iam altera definitio quaenam est? G. Quam Iustinianus Imperator ab Ulpiano sumptam ponit, cùm ait: IURISPRUDENTIA est divinarum et humanarum rerum notitia, iusti et iniusti scientia. Ubi cùm res divinae et humanae pro materia subiecta sint, iustum et in iustum pro forma habentur. Quia enim rei publicae, quemadmodum hominis, duae sunt partes, corpus et animus: res divinae et humanae pro corpore; iustitia autem et ius pro animo sunt. S. Probè. G. Nec verò absre est, quòd cùm iusti et iniusti scientia dicatur, quod intelligentiae est: quae à capite rem accersens, per causas et earum continuationes eam cognoscit, principiis à Deo ipso, qui prima rerum omnium causa est, repetitis. Rerum divinarum et humanarum not it ia tantùm dicitur, ad discrime~ opinionis, quae circa interiora et eorum simulacra et imagmes duntaxat versatur. Nam praeter quam quòd formarum, quae perpetuae sunt, propriè scientia est; materiae autem, quae immutatur, non scientia, sed notitia: tum ratio quoque dictat, eius quo disciplina ipsa continetur, cuiusmodi est forma, scientiam esse habendam; corum autem circa quae versatur, cuiusmodi est
materia, notitiam sufficere, quatenus ad formam in ea discernendam ac diiudican dam sat est. Nam haud parum saepe accidit, ut diversi artifices circa unam et candem rem versentur, non sim pliciter quidem et absolutè; sed quatenus suo cuiusque instituto convenit. Quo quidem modo de natura hominis et Hippocratestractat ut medicus, et Plato ut philosophus: et de arboribus caedendis Varro ut rei rusticae scriptor, et Ulpianus ut iurisconsultus. S. Optimè sanè. G. Atque ab istis quidem duobus, nempe quòd circa res divinas et humanas, iustumque et iniustum haec facultas versatur, et in scientia pariter et notitia consistit; nomen illi tributum est, Iurisprudentia. Nam iuris nomine, iusti et iniusti circa res divinas et humanas descriptio continetur: prudentiae autem, quae tamquam lanus bifrons, nunc supera spectat nunc infera, scientia pariter et notitia. Unde fit ut et sapientia civilis apud Pomponium vocetur: sic ut sapientiae vocabulum pro prudentia, civilis pro republica, iusta descriptione accipiatur. Et philosophia apud Ulpianum: quae â iurisprudentia et sapientia civili non nisi sono nominis differt. Nam cum philosophia secundùm nominis sui rationem, tum quidem amor boni sit, quod iuris et iustitiae est in rebus civilibus tractandis; tum autem scientia veri, quod sapientiae ac prudentiae: per se patet, eandem omnium horum nominum vim esse et effectum. S. Revera dicis. G. Quae quidem, quòd tria sunt numero, et ex duobus vocabulis constant, cum eo congruit; quòd haec scientia in ter binis spectatur, nempe in scientia et notitia iusti et iniusti, rerum divinarum et humanarum. S. Dehinc de tertia definitione Nomothetices exspecto ut dicas. G. Haec autem ita se habet. Nomothetice ars est ac scientia civilis ac regia, qua iustitia in hominem ac rem publicam per iura legesque inducitur. S. Cur artem vocas civilem ac regiam? G. Quoniam rei publicae
regendae praeest, ut suprà demonstravimus. S. Cur circa iustitiam eam dicis versari? G. Quia quemadmodum medicinae proprium munus est, sanitatem in corpus, ita Nomothetices est, iustitiam in animum inducere. Nam quod sanitas est corpori, hoc iustitiam in animo esse Socrates probat, et nos inferiùs latiùs explicabimus. Atque hunc quidem finem disciplinae politicae esse propositum, docet Sapiens, cùm ait; Diligite iustitiam qui iudicatis terram. S. Cur circa hominem et rem publicam? G. Quia uti corpus medicinae, ita homo quantum ad animum attinet, et res publica Nomotheticae subiecta est, ad iustitiam in ea inducendam: sic ut duo illa semper inter se coniungantur. Quod quidem ita fieri debere, ea re inter cetera Plato demonstrat, quòd libros suos de optimo civitatis statu, tum quidem De republica inscribit, tum autem De iusto. Et Poëta, plenam perfectamque rei publicae descriptionem duobus versibus comprehendens: O Regina (inquit) novam cui condere Iuppiter urbem, Iustitiaque dedit gentes frenare superbas. Et Iuppiter civilem vitam in hominum coetusinducturus, Pudotem et Iustitiam per Mercurium misisse, in Protagora scribitur. Nec alio quoque pertinet quòd Christus ipse in Evangelio, regnum Dei quaeri iubet et iustitiam eius: addens alio loco, desiciente iustitia in populo Israëlitico, fore ut et regnum Dei abiis auferatur. Et quidem non solum hominem, sed et rem publicam huic disciplinae subiectam esse dicimus; quia optandum quidem esset, virum politicum singulos homines obire et iustos efficere posse, quod primarium est: sed quoniam id fieri nequit, proximum ei est, ut civitate constituta, eam generaliter et universè quàm queat iustissimè describat, licet singuli qui in ea degunt homines, alii boni, alii mali, alii perfecti, alii imperfecti sint. Uti et de ecclesia sua Dominus ipse ait. S. Cur denique circa iura legesque? G. Quia
quod in arte medica pharmaca sunt ad sanitatem in corpus inducendam: hoc in ista disciplina sunt iura et leges, per quas tamquam instrumenta media inter iustitiam et rem publicam interiecta, unum cum alio coniungitur, et tum quidem actiones iustitiae certis praeceptionibus comprehenduntur, tum autem ipsi homines certa via ac ratione ad eas suscipiendas praeparantur. Unde sit ut leges in sacris literis iustificationes appellentur, quasi per quas homines iustitiae participes efficiantur. S. Praeclarè natras. G. Et quidem cùm praecipuum huius disciplinae officium sit, leges ferre ac constituere ad iustitiam in hominem inducendam, fit ut et nomen in de acceperit. Nam Nomothetice haud aliud est, quàm si legum latricem sive conditricem artem dixeris. S. Verum. G. Sed haec quidem de tribus Nomothetices definitionibus; quae quàm aptae et convenientes inter se sint, per se, nisi fallor, patet iam satis.
S. IGitur de divisione Nomothetices quid deinceps habes dicere? G. Enim verò quemadmodum in plerisque aliis disciplinis accidit, ita et hanc tum quidem Theoreticen esse aiostum autem Practicen. S. Quam vocas Theoreticen? G. Quae circa cognitionem eorum versatur, eaque ex naturae obobscuritate eruit, quae ad iustitiam in tempublicam per leges inducendam pertinent. S. Practicen verò? G. Quae reipsa id praestat, iustitiam in rem publicam per leges inducens. Sed nobis primum dicendum est de Theoretice. nam haud sanè ad agendum paratus esse quis potest, nisi priùs ea quae agenda sunt, cognorit. S. Ergo de Theoretice quid ais? Anne et illa rursum suas habet species, in quas dividatur? G. Habet verò: nam et simplex est, et coniuncta. S. Quae est Simplex? G.
Quae de supradictis, hoc est, iustitia in rem publicam per legem inducenda, simpliciter et absolutè tractat, docens separatè ac seorsim quid iustitia sit, quid res publica, quid lex. Nam haud sanè viam ac rationem cernere quis queat, quâ iustitia in rem publicam per legem inducatur, nisi quid eorum quidque sit sigillatim antè cognòrit. S. Quae Coniuncta? G. Quae quo pacto tria illa natura inter se affecta sint, et quónam modo iuncta se habeant, ostendit; absque quo certè nulla ratione fieri queat ut ad opus quis accedat. Nam quemadmodum in naturali parte medicinae primùm elementa quae vocantur et eorum qualitates per se cognoscendae sunt, quod simplicis partis est, tum autem eorum mixturae et temperamenta, quod coniunctae: ita et hîc usu venit. S. Intelligo. G. Verùm cùm Simplex pars coniunctam naturâ praecedat; de ea priùs nobis est explicandum. S. At quonam autem pacto? G. Quoniam circa iustitiam in rem publicam per legem inducendam, tota res, ut iam diu diximus, versatur; primùm de republica dicam, ut materia subiecta ante omnia cognoscatur, et à principe Deo, à quo omnes res divinae et humanae, quarum in definitione Iurisprudentiae primùm fit mentio, profluunt, exordium capiatur: Deinde de iustitia, quae et ipsa à Deo procedit, ut forma quae in materiam inducenda est, cuius definitio Iurisprudentiae secundo loco meminit, intelligatur: Tum autem de lege, quae originem quoque suam à divina mente ducens, tamquam pro instrumento est medio inter iustitiam et rem publicam interiecto, ad unum cum alio coniungendum. S. Quid ergo? visne de singulis te interrogem? G. Sanè volo; sed ea qua dictum est lege: nempe ut summa rerum capita, tamquam fastigia quaedam, pro aetatis et ingenii nostri mediocritate, duntaxat attingamus; alia autem maioribus illis libris, relinquamus, unde hauriri poterunt.
S. ABSOLUTA igitur Nomothetice, quid? anne sequitur de Dicastice mihiut respondeas? nam hic ordo nobis est propositus. G. Verum. S. Hanc ergo quomodo describis? G. Aio artem esse, quae ex Nomothetice desumpta, viam ac rationem tradit, qua iure legibusque exsequendis et ad effectum deducendis, iustitia in rem publicam inducitur: quod quia per iudicia potissimum efficitur, nomen inde accepit. S. Rectè. G. Ac est quidem ideo necessaria, quoniam non potest Nomotheticus solus omnia obire, ut suprà probavimus; sed opus habet magistratibus sub se, quibus tamquam oculis et auribus manibusque et pedibus utitur, ipse in summa rei publicae arce residens cunctaque contemplans. S. Probè G. Nec verò conveniret, maiorem illam curam ipsum relinquere, et inferioribus rebus operam dare: quoniam Apostoli negabant se praedicationem verbi Dei deserturos, et ministraturos mensis, sed mandabant eam rem Diaconis. S. Pulchrè. G. Et est res perinde atque si in media urbe fontem fingas, unde ad omnes urbis regiones aqua ducatur: cui rei cùm unus sit praepositus curator aquarum, qui veram fontis gubernandi et aquae ducendae rationem solus teneat, alios sub se habeat qui singuli singulis regionibus urbis praesint, et licet ipsam artem non habeant, rationem tamen tenent qua mandata eius exsequantur, quorum curam ipse gerat utrum rectè faciant nec ne. Uti de Minoë legislatore fiebat, qui Dicastas
sub se habebat duos, Rhadamantum in urbe, et Talum in agro. S. Quid? hanc Dicasticam quomodo dividis? G. In Intelligentiam iuris ac legum per Nomotheticen constitutarum (nam absque illa nulla potest fieri exsecutio) et ipsam Exsecutionem: de quibus singulis exponemus.
S. INTELLIGENTIA iuris ac legum quonam modo paratur? G. Recta docendi discendique iuris ratione, quae tribus interpretandi generibus continetur. S. Quibus verò illis? G. Scholastica, quae in scholis ferè locum habet; Forensi, quae in iudicio; et Politica, quae in republica. Quamquam omnes sunt omnium: quoniam quae in scholis traduntur, animos ad ea praeparant quae in foro et republica geruntur.
S. HABEO de scholastica ac forensi iuris ac legum interpretatione: de Politica nunc reddito. G. Haec ab eo nomen habet, quòd in senatu ac republica, ubi de legibus conden dis et corrigendis agitur, et utrùm rectè latae sint nec ne inquiritur, potissimum versatur. Et adeo neque in communibus scholis tractari debet, ubi leges ipsas iuvenes, non autem iudicium de legibus, quas ut Deas colere oportet, addiscere debent; neque in foro ac tribunali, ubi secundùm leges non de iis est iudicandum. S. Rectè. G. Sed maximè omnium pertinet ad eos qui arte Nomothetica instructi (nam inde proximè effluit) legibus in civitate sunt praepositi. Quos nocturnos iudices ac senes Plato in secunda Socratis republica vocat. Deinde ad summos etiam Dicastas, qui Nomothe is
proximi, aliquam etiam circa leges inferiores eonstituendas ac corrig endas partem obtinent, ut post dicetur. Post ad maximos quosque legum doctores, aetate, eruditione, et virtute praestantes, qui hanc facultatem cum iis seorsim communicare possunt, qui tricesimum quintum annum egressi, tales se iam in studiis et vita moribusque probaverint, ut, etiamsi quas leges inferiores non optimè constitutas reperiant, non tamen ob id minus eas colendas, et tamquam tutelares civitatis deos, ut dictum est, in pretio habendas putent, censentes tum quidem se nondum satis eas intelligere, tum verò dominabus etiam discolis esse parendum. Quos utique in hac disciplina convenit exerceri, ut ubi ad rem publicam venerint, eam quam oportet operam circa usum et exercitium legum navare possint. S. Probè. G. Sed qui aliter sunt affecti, quemadmodum ad interiorem illam partem rei publicae, ita nec ad hanc disciplinam admitti debent: ne ea instructi supra leges se efferant, et, si quid in iis non verissimum fortasse reperiant, totas reicere et abolere contendant. quemadmodum saepe accidisse, et quidem hoc tempore contingere, videmus. Nec aliò pertinet quod dicit Dominus: non esse sanctum dandum canibus, nec proiciendas margaritas ante porcos, ne fortasse conculcent eas pedibus et conversi dirumpant nos. S. Hanc igitur Politicam interpretationem quamnam esse dicis? G. Partem quandam Nomotheticae, de qua suprà expositum est: et ideo quae de ea iam diximus, multo magis in ipsa Nomothetice locum habent. S. In quo autem consistit? G. In duobus. S. Quod est Primum? G. Ut certa via ac ratione diiudices utrum leges latae recte se habeant, nec ne: idque tum quidem secundum substantiam, quoad res; tum autem seeundum formam, quoad personas; tum erò secundùm naturalia, quoad res et
personas, proutsuprà est expositum. Atque haec quidem est interpretatio, quae à primis principiis repetita hominem verè prudentem et politicum efficit, et ad rem publicam regendam ac gubernandam idoneum reddit. S. Quod secundum? G. Ut si inveniatur, legem non rectè se habere, dispicias ecquid mutanda sit nec ne: nam saepe fit ut quaedam sint in republica non optima, quae tamen non sunt mutanda, nempe cùm plus periculi et mali in mutatione est, quàm in ipsa re boni, ut suprà latiùs est expositum.
S. EXPOSITIS igitur iis quae ad Veram Iurisprudentiam pertinent; quid, visne de Vulgari Iurisprudentia, et Assimulata deinceps te interrogem? G. Volo sanè: ac primùm quidem de Vulgari dicam, deinde de Assimulata, quid sit, quomodo dividatur, et quis eius sit usus. S. Ergo Vulgarem Iurisprudentiam quam vocas? G. Facultatem administram, quae circa unius alicuius populi leges, earumque vulgarem intelligentiam et usum versatur. S. Quamobrem facultatem administram vocas? G. Quoniam non princeps ars est ac scientia, ut Vera; sed ancillula quaedam eius ac pedissequa, cuius opera utitur, ut mox dicetur: et ideo qui illi praesunt, non veri et expressi sed plebeii sunt ac minuti Iurisconsulti. S. Cur circa unius alicuius populi leges eam dicis versari? G. Quoniam licet apud plerasque nationes exstet, per se tamen non universalis est sed legibus specialibus circa quas versatur ita astricta, ut iis sublatis simul et ipsa intereat. Quod significare volebat Imperator ille, qui uno die totam Iurisconsultorum Romanorum sapientiam è medio se sublaturum minabatur. Ac si quid subinde verae scientiae hoc genus homines habere videntur, non ratione et arte
constat, sed bonitate naturae, ut Plato ait, et multarum rerum memoria cum longo usu et experientia coniuncta, quae saepe similitudinem quandam ac faciem gerit sapientiae cùm non sit. Nam quemadmodum qui in sole ambulant, tamen colorantur; ita qui in continenti rerum usu versantur aliquid subinde sapientiae colligere videntur, licet eam revera ne prim oribus quidem labris atttigerint, Verumque Iurisconsultum ne pictum quidem, ut dicitur, viderint. S. Quamobrem adicis, ad vulgarem legum intelligentiam et usum hanc iurisprudentiam pertinere? G. Quoniam cum legum duplex sit tractatio; una Vera, quae certa ratione ac intelligentia constat, et altera Communis, quae opinione fertur vaga et incerta, Prior ad veram iurisprudentiam, Posterior adhanc vulgarem pertinet. Et quidem cùm Prima brevis sit et sibi semper consentiens, quoniam certis finibus circumscripta arteque tota tincta, eâ tamquam mensura utitur, ad quam unamquam que rem propositam dimetitur: Vulgaris contrà quia mensura caret, nec definitam habet regionem cuius terminis septa reneatur, nec certum quid quod sequatur, infinita est et contentionibus plena, multisque difficultatibus obstructa, ut ex immensis scriptis eorum qui illam sequuntur, et opinionum varietatibus, quibus summa dissensione certantes, tamquam fluctibus in vasto mari sursum ac deorsum iactantur, videre licet. Qui quidem certis quibusdam destin atisque sententiis quasi addicti et consecrati, alii in aliorum auctoritate delitescentes cùm ipsi nihil clarè videant, haud absimiles iis sunt, qut noctu oberrantes eò accurrunt, ubi plurimas voces aliotum, aequè atque ipsi oberrantium, attolli audiunt: vel qui, cùm ratione non possunt clamore, vincere student. S. Quid? Iurisprudentiam hanc Vulgarem quomodo dividis? G. In duas facultates, quemadmodum ipsam Veram
suprà partiti sumus. S. Quas autem illas? G. In facultatem Leguleiorum et Pragmaticorum. S. Quos vocas Leguleios? G. Qui verae legum intelligentiae expertes et ignari, circa verba carum duntaxat et antiquitates versantur: haud aliter atque si quis verba quidem Arithmetica calleat, ipsam autem Arithmeticam prorsus ignoret. S. Quos Pragmaticos? G. Qui et ipsi à vera legum scientia alieni, circa varias quaestiunculas ex legibus deductas versantur, quibus congereadis ac memoriae mandandis operam navant: haud secus atque si quis multos quidem numeros, alios aliis additos, et in se multiplicatos, partim bene partim malè computatos, memoriter teneat: ipsam autem addendi et multiplicandi artem prorsus nesciat. Unde totum hoc genus exiguum meritò habetur ac mendicum. S. Horum autem hominum quisnam est usus in republica? G. Multus sanè, si non pulcher, necessarius certè. S. At quid ita? G. Nam primùm quidem Leguleii, quorum minimè inelegans et illiberale studium est, haud contemnendam operam rei publicae navant, cùm iis qui ad iuris Civilis principia cognoscenda ingrediuntur, et verba interpretantur et origines et antiquitates et alia eiusmodi, quae aequum est liberum scire adolescentulum. S. Recte. G. Deinde Pragmatici nec ipsi exiguum munus in republica sustinent, cùm litibus disceptandis se praestant: quod quidem tanto diligentiùs quàm qui ad altiora nati sunt obeunt, quòd animulae eorum maiorum rerum non sunt capaces, et quòd his tractandis magnum quid in civitate se facere existimant. S. Optimè. G. Ac per hos quidem (cùm officium faciunt) idipsum Nomothetae ac Dicastae efficiunt, quod Apostoli per Diaconos efficiebant: quos ob id creabant ut essent qui mensis servirent, ne ipsi à docendi maximo munere aliarumque rerum maiorum procuratione avocarentur. S. Probè.
G. Ac dicuntur autem officium facere, cùm Nomotheris ac Dicastis parent, et ex eorum praescripto rem agunt: quod cùm fit, neque facilè errare possunt, ut caecus qui ductorem pone sequitur valde gnaviter. Quoniam res quas tractant eiusmodi fere sunt, ut non tam ipsa iustitia, quam quaedam eius simulacra (de quibus vulgus ut plurimum digladiatur, uti Troiani et Graeci super umbra Helenae) in iis insunt. In quibus saepe non multum referre, quid ex pluribus statuatur, verè docti non ignorant: licet vulgares illi ac minutuli magnis fere clamoribus de iis, ut pueri de nucibus, certent. S. Recte. G. Et quidem cùm veri perfectique Iurisconsulti ad prima principia omnia reducant, eoque tamquam ad clariffimos septentriones semper respiciant in totius orbis ambitu obeundo; hi communes, in quibus non tanta vis ingenii inest, ea tantùm spectant inferiora, quae à superioribus sunt constituta, ad quae, certis quibusdam in rebus minoribus, tamquam pharos quosdam et alia signa in mari posita spectant, ad parvae alicuius regiunculae navigationem obeundam.
S. NUNC de Assimulata Iurisprudentia quid ais? G. Ea est, quae circa iuris et iustitiae umbras versatur Quod ideo dico, quia neque leges ipsas et earum veras intelligentias persequitur, neque itidem communem rationem et usum earum sed imaginem quandam et umbram duntaxat. Quae neque scientia constat, ut Vera; neque opinione, ut Vulgaris; sed viso solo sive phantasia, ut suprà dictum est. S. Quo autem modo eam partiris? G. In Sophisticen et Rhetoricen, ut in Gorgia apud Platonem demonstratur. S. Quam vocas Sophisticen? G. Quae argumentis brevibus ac concisis, aliisque eiusmodi rebus, non veris quidem nec verisimilibus, sed
assimulatis tantùm (quae Sophismata propriè dicuntur) circa externas legum imagines versatur, ut in phantasiam hominis (quam vocant) eas inducat. S. Quam Rhetoricen? G. Quae oratione latiùs fusa et ornata aliisque rebus eò pertinentibus, externas umbras iustitiae in externas hominum actiones infundere studet. S. Intelligo. G. Et quidem cum circa corporis curationem duae versentur artes verae, Athletica et Medicina, quas imitantur et assimulant duae earum aemulatrices, Fucatoria et Coquinaria, circa animum idem usu venit. Ut cùm duae ad eum excolendum exstent artes verae, Nomothetice et Dicastice, duae quoque earum sint aemulatrices, Sophistice ac Rhetorice, inter quas medii interiecti sunt Leguleii ae Pragmatici, de quibus iam dictum est. S. Quis autem harum aemulatricum est usus? G. Haud exiguus certè, dum modo Nomotheticae ac Dicasticae pareant. S. Quid ita verô? G. Nam primum, quantùm ad Sophisticen attinet, quoniam multi sunt in civitate rudes et imperiti, ad quos vera ratio adhiberi non potest, his Nomothetae ac Dicastae Sophistas apponunt, ut levibus quibusdam ratiunculis ad captum eorum accommodatis eos instruant, quibus legum umbras quoquo modo percipiant; ut communiter accidit. S. Teneo. G. Ac quantùm ad Rhetoricen: quoniam vulgus non ferè exanimo virtutem sequitur, nec iudicia semper sufficiunt ut à malo deterreantur, constituuntur Rhetores, qui tum quidem verborum suavitate ac lenocinio, tum autem rerum externarum ritibus ac ceremoniis, cantibusque ac picturis, si non veram virtutem nec mediam, externam saltem eius visionem ac speciem, in id genus homines inducunt. Quod quidem si non omnino optimum, necessarium certè est in republica. Nam ut ille ait: Est quodam prodire tenus si non datur ultrà S. Verum. G. Atque haec quidem
bona in republica Sophistae ac Rhetores faciunt, si Nomothetis et Dicastis, ut dixi, pareant, et ex eorum praescripto rem agant. S. Intelligo. G. Sed si contrà superbia et opinionis errore elati imperium eorum detrectent, et, quod deterius est, pro iis ipsis, hoc est, veris Nomothetis ac Dicastis se venditent, vide quaeso quantam pestem in rem publicam inferant et quam magnam stragem edant! S. Quî sic autem? dic obsecro. G. Quia cum suprà demonstratum sit, tum certò perire res publicas, cum veteres picturae ac cantus aliaque parva magna quae vocavimus mutantur; et leges divinae et magnae pro humanis et parvis aut contra humanae et parvae pro divinis et magnis habentur: hoc ita semper accidit, cum veris Nomothetis oppressis, Sophistae ac Rhetores imperium civitatis per tyrannidem accipiunt. Atque hoc modo rem publicam Iudaicam tum interiisse videmus, cum Scribae eorum ae Sacerdotes in Sophistas ac Hypocritas mutati (nam eodem nomine in saeris literis censentur) in foro ac senatu dominarentur. S. Ita est. G. Atque id quidem eo etiam fit facilius et proclivius, quòd vulgus simulatione magis virtutis quàm ipsa vera et expressa capitur. Et non parùm saepe verus Nomothetes ac Dicastes, verusque Rex, à Sophista ac Rhetore sive Tyranno perdifficulter internoscuntur, propterea quod, ut Paulus ait, Angelus tenebrarum frequenter figuram assumit Angeli lucis: sic ut qui intus tyrannus est ac lupus, foris vestem ovis et boni Regis (ut apud Aristotelem ex Platone est) ostentet: sed ex fructibus eorum cognoscetis eos, inquit Dominus. S. Hi autem quinam sunt? G. Quòd cum verus Rex ac Nomotheta eiusque Dicasta, suorum commodorum oblitus, nihil aliud studio habeat, quàm ut rem publieam secundùm tres fines supra commemoratos, quàm tbundantissimam liberrimam et supra omnia quam
iustissimam (nam is proprius eius finis est) efficiat, in quam rem omnibus viribus ac conatibus incumbit; Tyrannus ac Sophista contrà ad potentiam et commodum suum, quod animi errore sibi sinxit, omnia revocans, iisque cuncta dimetiens, nullam iustitiae in populo, nisi quatenus sib fructuosum putat, rationem habet: sed hoc solum toto conatu dat operam, ut cunctos quàm deterrimos effectos, animique robore ac virtute spoliatos, servitute opprimat, omnesque omnium copias ac facultates ad se traducat. S. Probè narras. G. Et verò cùm haec sint duo extrema; unum bonum, quod Nomothetarum ac Dicastarum est; et alterum malum, quod pravorum Sophistarum ac Rhetorum; (nam et in bonam partem utrumque nomen accipitur) medii inter eos interiecti sunt, ut dixi, Leguleii et Pragmatici, qui in utrorumque vicinitate versantes, cum bonis ferè sunt boni, cùm ad Nomothetas ac Dic astas se applicant; cum malis autem mali, cùm ad pravos istos Sophistas ac Rhetores. Qui equidem nihil ferè tam absurdum et à ratione alienum, pro re ac potentia sua stabilienda amplificandaque proponere possunt, quod non aliqua legum contortione Leguleii eorum ac Pragmatici comprobent ac defendant: ut quottidie videmus. S. Revera dicis. Sed visne de comparatione Perfecti Iurisconsulti ad Vulgarem et Assimulatum, secundùm institutum ordinem nunc dicere? G. Sanè volo: et quidem eo facto ipsum quoque Perfectum Iurisconsultum describam, et quo pacto in talem quis evadat demonstrabo: in quo finem huic instituto sermonique imponam.
S. ERGO comparatio Perfecti Iurisconsulti, Vulgaris, et
Assimulati, quaenam est? G. Eam autem rectiùs percipies, si imaginem aut ac similitudinem quandam tamquam aenigma ob oculos ponas in eamque tota cogitatione inspicias. S. Quamnam autem? G. Finge animo locum quendam pulchrum et amoenum, arboribusque consitum, et limpidis fontibus irriguum, ubi solis claro lumine fruentes, et res ita uti sunt intuentes nonnulli homines, sed pauci tamen, degunt, hilaresque et amicè interse vivunt. S. Sit ita. G. In proximo autem sit specus, non omnino quidem subterranea, sed lumine dubio, ubi non arbores montes fontesve sint; sed eorum et aliarum rerum quae supra terram exstant simulacra, ex argilla ligno marmore ficta, circa quae homines multo plures quàm superiores versentur, ardentes faces manibus gerentes, quibus ad simulacra admotis, ea contemplantur, et uti quisque maximè circa eorum cognitionem versatus est, ita prae ceteris in honore habetur. S. Fiat. G. Post autem sit antrum subterraneum penitus obscurum et vacuum, ubi nullae aliae res sint quàm umbrae supradictorum simulacrorum et hominum, quae in oppositos muros et parietes à facibus, quas dixi, iaciuntur; circa has autem magna versetur hominum multitudo, qui quid supra terram aut in media regione sit, prorsus ignorent, sed umbras illas simulacrorum, pro veris rebus ducant; quas qui ex illis in obscuro illo lumine quod à facibus procul proicitur aut in laternis à quibusdam circumfertur, acutissime vident et celerrime diiudicant, in magna apud eos sunt gratia et gloria sapientiae. S. Miram rem fingis: sed perfice quam instituist fabulam. G. Ex his hominibus in antro degentibus finge aliquando fieri, ut aliqui animadvertentes quoddam supra se esse lumen, eò recta via contendant; quid, ubi ad faces ipsas appropinquare coeperint, anne fore existimas, ut cùm tenebris assueti
sint, lumen id oculis non ferant; et ideo plerique ex illis rursum in antrum se recipiant, narrantes sociis locum illum superiorem esse inhabitabilem, nec usquam rectiùs quàm in ipso antro degi? S. Omnino certe. G. Sed qui in media regione forte manserint, ubi lumini illi nonnihil assueverint, caliginem ab oculis sermoverint, quid? anne contra omnino eos iudicaturos existimas, nempe homines ibi degentes haud paulo suis esse feliciores, cùm in claro luminis splendore, circa resiveras (nam eiusmodi simulacra esse putabunt) non autem circa obscuras et caliginosas umbras versentur? S. Nihil est dubium. G. Quin et sic finge. S. Quonam modo? G. Nempe nonnullos ex iis qui ex infimo antro in mediam specum venerunt, et alios, animadvertentes dubium quoddam lumen superne infundi, eò recta proficisci: de his ergo quid? Ubi primum caput supra terram extulerint et clarum lumen solis aspexerint, anne futurum putas ut magnam oculorum hebetudinem, et capitis vertiginem, ob insolitum splendorem patiantur? Quem plerique non ferentes, quàm poterunt ocissime in mediam specum revertentur; nonnulli etiam non ante fugere cessabunt, quàm in infimum antrum redierint, commemorantes sua quique in regione, quàm intolerabilis illa superior sit regio et minime ferenda. S. Non queat fieri aliter. G. Ceterùm qui illic manserint, ubi nonnihil se collegerint, et caliginem quam ob splendorem patiebantur, nonnihil deterserint, iam credo perspicis, quàm se felices iudicabunt, quòd è tenebris et caligine emerserint, et ab umbris ac simulacris rerum ad res ipsas pervenerint; quas tum quidem ex umbrarum et simulacrorum similitudine quoquo modo agnoscent, tum autem maxime monstratu eorum quos ibi repererint. S. Sic est. G. Cum quibus suaviter degentes et vitam
beatam ducentes, utique miseros et infelices eos iudicabunt à quibus discesserint, dum tenebris et caligine oppressi res sictas pro veris, ut in somniis, amplectuntur, magnisque contentionibus interse (quod in suprema regione non sit) super iis certant, et tandem errore et ignorantia vanaque cupiditate pleni, è vivis excedunt. S. Revera dicis. G. Itaque quid ais? anne quosdam ex illis misericordia motos sub terram redituros existimas, ut quos ibi reliquere homines, ad superiora ducant, secumque beatos faciant? G. Existimo sane: nam ad hoc vel maxime obligatos se sentient, ut non minus in alios quàm se sint animati. G. Ubi ergo eò venerint, uno aut altero ex iis qui in superiori regione semper vixerint fortasse comitati, et institutum urgere ceperint, dictitantes non veram illam esse vitam quam degunt sed somnolentam, nec res veras circa quas versantur, sed insomnia, quibus tamquam umbris et simulacris ludificantur, veram autem vitam et res veras supra terram exstare: quid? illis haec dicentibus, an homines illos in dubio illo lumine et tenebris natos et educatos, iisque assuetos, statim iis fidem adhibituros existimas, an verò contrà pro stolidis et ineptis habituros? S. Habituros certè. G. Ac maximè quidem si nonnihil caligantes illos cespitantesque videant, quod ob subitam à luce ad tenebras mutationem utique fieri necesse est; sed ubi nonnihil se collegerint, non solùm multo acutiùs quàm alii cernent; sed et de simulacris illis et umbris haud paulo rectius iudica bunt: quonium resipsas viderunt, quarum imagines ac similitudines partim bene partim malè factas, eas duntaxat esse referent. S. Verum. G. Ceterùm hoc alii mini mècredent, utpore erroribus suis iam assuefacti: ac potissimum quidem, cùm id ii, quos superiori lumine attonitos statim intrò redrisse diximus, suo exemplo confirmabunt, sibique id ipsum
accidisse commemorabunt. S. Verum. G. Quibus accedentes alii qui simulacrorum et imaginum prae ceteris periti inter cos habentur, eaque de causa in magno apud eos nomine sunt et gloria, dictantes mera insomnia esse quae de rebus superis homines illi adserunt, et de vero lumine rebusque veris tradunt; quid anne illos plerique omnes sequenter, idemque quod ipsi statuent? S. Omnino. G. Qua re non commoti, sitamen viri illi in instituto suo pergant, et non solùm vulgus, sed et maiores illos non de errore modò et ignorantia, verum etiam de ambitione cupiditate avaritia et aliis vitiis liberè reprehendant, quid? anne tandem futurum existimas, ut non tantùm pro stolidis et imperitis, sed et pro improbis et iniustis atque adeò nephariis ac seditiosis hominibus habeantur, atque ut eiusmodi, alii cum probro eiciantur, alii infamia notentur, alii flagris caedantur, alii denique morte mulctentur? S. Maximè. G. Qua quidem re fiat, ut optimis illis viris plerisque sublatis, homines illi in tenebris suis umbrisque maneant, nec quemquam qui secus suaserit, admittant. S. Verum. G. Nisi fortasse pauculi aliqui reperiantur, qui aurem illis praebentes, ad meliora se referant, eorumque ductum sequentes, à simulacris et imaginibus veli penitus se abducant, vel certè non pro veris rebus eas habeant, quas apud solos superos exstare censeant, quò ut perveniant omni conatu adnitantur. Quod quidem qui faciunt, primùm vel coipso sunt felices, quòd ita sentiunt, viamque illam insistunt; tum autem felicissimi efficiuntur, cùm ad res ipsas superas ipsumque lumen superum eos evadere contingit. An non? S. Maximè. G. Ergo cùm aenigma ita se habeat, iam ad rem propositam, si placet, breviter (nam cetera tacitae cuiusque cogitationi relinquenda sunt) accommodemus. S. Placet. G. Et quidem cùm ea de
causa in hunc sermonem digressi simus, ut quae inter Veram et Vulgarem Assimulatamque iurisprudentiam comparatio sit demonstremus; quid? Veram ubinam potissimùm ponemus, anne ea in parte supra terram, ubi clarissimo lumine omnia circumfundi diximus? S. Ibi sanè. G. Vulgarem autem an alibi, quam ea in regione quam mediam vocavimus? S. Non alibi G. Et Assimulatam denique numquid alio loco quam in infima? S. Non alio. G. Ergo certe nobis statuendum est, quemadmodum hae regiones, ita et gradus istos Iurisprudentiae se habere intersese. S. Verum. G. Sic ut primo loco sit Vera Iurisprudentia, secundo Vulgaris inde dependens, et tertio Assimulata, ordine ultima: numquid? S. Maximè. G. Qui quidem ordo si mutetur, et inferiores à superiore se dependere non solùm non agnoscant, sed quod deterius est, superiores se esse contendant; quid? an aliud eventurum existimas quàm quod iam commemoravimus? S. At quidnam autem? G. Nempe quòd dictata superioris non modò non admittent, verum etiam ridebunt et è civitate eicient, planeque extirpabunt, si poterunt. S. Verum G. Quod quidem vult Evangelium, cùm dicit: Lucem in tenebris lucere, et tenebras eam non comprehendere, hominesque tenebras magisamare quàm lucem: unde et potestas tenebrarum dicitur, cûm superiores ab inferioribus opprimunrur, eorumque quasi tempestate obruuntur. S. Intelligo. G. Ceterùm si, uti oportet, inter se conveniant, et inferiores à superiore se dependere agnoscant, eiusque dictatis pareant, quid? anne è contrà eveniet, ut omnia quam rectissimè se habeant? S. Nihil est dubium. G. Nam hac ratione fiet, ut non modò superiora, sed et inferiora et media, ritè administrentur, et secundum eius praescriptionem, quatenus cuiusque regionis natura ferre potest, dirigantur. S. Sic est. G. Quod quidem cum fit, plena demum et perfecta omnibusque numeris ac partibus absoluta Iuris.
prudentia in republica constituta esse dicetur; quae tum~ quidem tribus istis sub quaternario, tum autem ter binis subseptenario continetur. S. Praeclarè. G. Qua quidem qui instructus et imbutus est, enimvero is est in quo Veri Iurisconsulti nomen meritò ponatur: de cuius descriptione nunc nobis est dicendum.
S. EA autem quaenam est? G. Aio perfectum Iurisconsultum virum esse bonum, Vera iurisprudentia instructum. unde et Philosophus, et Sacerdos, et Iurisconsultus appellatur. S. Cur virum bonum? G. Quoniam principium sapientiae timor Domini: et in cor malevolum non intrat sapientia. Estque hoc discriminis inter hanc principem difciplinam et alias inferiores; quod cum in illis nihil impediat quo minus bonus quis medicus sit et tamen male sanus; et bonus calcifex et tamen sine calceis; i'n hac utrumque necessariò debet esse coniunctum; sic ut nemo verè iuris ac iustitiae possit esse consultus, nisi idem sit et iustus: absque quo non prudentem iuris et consultum, sed callidum et astutum vafrumque vocamus. Et quidem cùm ex iis circa quos Medicus versatur, alii aegri sintad curandum, alii discipuli ad docendum; circa quos Iurisconsultus versatur, omnes eiusdem ferè sunt generis, nempe ut iustitiam cum prudentia in eos inducat (quamquam hoc interest, quòd alii ad parendum duntaxat se parant, quod minoris operae est; alii ad imperandum etiam, quod maioris) quod nist primùm circa se praestet, non est idoneus ut circa alios id efficiat. Sic ut fundamentum huius reiea in re sit pofitum, ut qui bonus Iurisconsultus est dicendus, primùm ipse bonus sit et iustus. S. Cur Vera iurisprudentia dicis debere esse instructum? G. Quoniam ea sola perfecta cum sit, perfectum Iurisconsultum efficere potest:
Vulgaris autem et Assimulata, non perfectos, sed imperfectos efficiunt, quos Pragmaticos, et Leguleios, Sophistasque, et Rhetores vocari suprà audivimus; cum perfecti, Nomothetae et Dicastae nomen haberent. S. Curdenique tribus nominibus, Philosophi, Sacerdotis, et Iurisconsulti eum vocari ais? G. Ut doceam perfectum Iurisconsultum verè trismegistum esse, sive ter maximum, et ter unum in republica. S. At quid ita? G. A scientia nempe, bonitate, et auctoritate sive potentia. S. Quomodo à Scientia? G. Quatenus verus est sapiens. Unde Iurisprudentia civilis sapientia, et vera minimeque simulata Philosophia, apud Ulpianum dicitur, et Sempronius Iurisconsultus apud Romanos Sophos cognominabatur. Et quidem inter Philosophiam et Iurisprudentiam non nisi sonum nominis interesse, iam suprà demonstratum est, nam quemadmodum Philosophia, ita et Iurisprudentia partim sapientiâ constat, ad se, iuxta Delphicum oraculum foris in ingressu templi positum, noscendum; partim iustitiâ, ad se regendum ac gubernandum, iuxta alterum Delphicum intus in eodem templi ingressu collocatum, quod est: Nequid nimis. Nec verò inter utrumque hominem, Philosophum nempe, et perfectum Iurisconsuitum, aliud interest, quàm quòd ille secum potissimum agit, alios negligens, quod vitae contemplativae est: hic autem alios praecipuè curat, se minimè omittens, quodactivae. Estque res haud aliter, atque si eundem Ioannem Baptistam nunc in deserto agentem spectes, quod Philosophi est; nunc populum docentem ac baptizantem, quod Iuris consulti sive hominis politici. S. Quomodo à bonitate? G. Quatenus Iurisconsultus vir verè bonus ac iustus est et sanctus, ut modò diximus; unde Sacerdos apud Ulpianum appellatur, ab illo nempe sacrificio omnium sacrificiorum maximo, quod sacrificium iustitiae in Psalmis vocatur: in quo non oves aut
boves, sed homines, et quidem optima eorum pars voluntas Deo offertur, et in Dei voluntate collocatur. Quod quidem sacrificium verus Iurisconsultus tum in se procurat, ad se iustum probandum; tum in republica, ad iustitiam in ipsam infundendam; tum insingulis in ea hominibus, ad eos bonos et iustos efficiendos. Atque hoc est quod vult Ulpianus Iurisconsultus, cum Ius autem boni et aequi esse dicit, unde meritò quis nos Sacerdotes appellet. nam quod mox subicit, primùm: iustitiam namque colimus, boni et aequi notitiam profitemur, ad ipsosmet iurisconsultos pertinet, ut se iustos pariter et prudentes praestent: deinde, aequum ab iniquo separantes, licitum ab illicito discernentes, ad ipsam rem publicam et res divinas et humanas, ut quemadmodum iustum est, aut certe non iniustum, hoc est, licitum, describantur, et denique bonos non solùm metu poenarum, verum etiam praemiorum exhortatione efficere cupientes, ad homines qui sunt in republica, ut quàm optimi sint ac iustissimi. S. Quomodo tandem ab auctoritate sive potentia? G. Quatenus non modo consulentibus tamquam ex oraculo de iure respondet, quod minus est; sed et totireipublicae, iure ac legibus constituendis tuendisque consulit, quod maius; unde et Iurisconsulti nomen propriè est deductum. Et apud veteres Romanos idem et Consulum et Praetorum erat nomen, inde deductum quòd et consulendo, et iudicando, et iudicari iubendo praeibant. Nec verò ad rem pertinet, utrum reipsa ad rem publicam accedat, nec ne. Nam id neque pecuniae causa faciet, quod avari est; neque honoris, quod ambitiosi; sed necessitate coactus, poenae vitandae causa duntaxat, ne malis omnia occupantibus, illis parere cogatur, quod solum boni viri. Quoniam facultas ipsa per se hanc vim habet, ut qui ea praeditus est, ea ipsa re: tum quidem sibi praesit, ut Philosophus, tum autem rei publicae, ut Iurisconsultus; tum autem sibi et rei publicaeut Sacerdos. S. Optimè profectò. G. Atque haec
quidem res cùm ad Dei ipsius vim ac numen proximè accedat, eiusque vivumquoddam exemplarac similitudinem in terris referat; fit ut hoc genus homines etiam Dii in sacris literis vocentur.
S. RESTAT quo pacto in verum iurisconsultum quis evadat, et quaenam ad eam rem requirantur, ut exponas. G. Ea autem tria sunt numero. S. Quod est primum? G. Ut naturam huic principi studio cognatam quis habeat. nam si quis malè, inquit Plato, affectus est natura (qualis naturaliter animi habitus inest multis) tum ad illa quae discenda sunt, tum ad mores, eosque corruptos habeat; ne Lynceus quidem, ut eiusmodi animus videat, efficere possit. Atque ut summatim dicatur, neque acumen neque memoria faciet unquam, ut qui rei ipsius qua de agitur non est cognatus, ipsam inspiciat. Principium enim in habitibus alienis non sortitur. Quam obrem quiiustis aliisque quaecumque sunt pulchra non sunt apti natura atque cognati, licet alii ad alia ingeniosi simul sint et memores; rursus quicumque cognati sunt quidem sed hebetes et memoria parum validi; numquam ad summum discendi veritatem pervenient, vel virtutis, vel vitii. Necesse enim est ea simul perdiscere, et falsum simul et verum totius essentiae. S. Quod secundum? G. Labor ingens et studium immensum: quod proposito statim perspicitur utrum natura quis verus Iurisconsultus ac Philosophus sit, nec ne. Nam si cui ostendatur, inquit Plato, quàm magna ea res sit, quantoque studio et quantis laboribus comparetur; si verè sapientiam amat, eique naturâ cognatus atque ipsius possessione dignus est, quasi qui divinus sit, viam sibi mirabilem putat esse ostensam, perque eam sibi omni conatu existimat gradiendum, aliterque facienti vivendum esse non censet. Itaque
se ipsum atque etiam huius rei ducem impensius hortatur, neque prius desinit quàm vel finem omnium fuerit consecutus, vel saltem eam sibi comparaverit facultatem, per quam ipse iam sine duce ad terminum perducere valeat. Haec igitur atque eiusmodirationibus rem illi considerant: per universam vitam, quiquid omnino agat, ante omnia est Philosophiae intentus, victuque quottidiano utitur, quo maximè queat ingenium et memoriam et iudicium conservare, seque sobrium praestans, contrariumque huic victum semper odio habens. At verò qui non sunt revera sapientiae amatores, sed opinionibus duntaxat extrinsecus colorati, instar corum qui sub sole uruntur atque coloranrur; cum audierint quot discenda sunt, quanto labore, qua quottidiani victus temperantia Philosophicis studiis necessaria; rem protinus sibi duram impossibilemque rati, ut operam ei dent, adduci non possunt. Plerique verò sibimet persuadent, suffic ienter se omnia iam audivisse, neque studio prorsus ullo ulteriùs indigere. S. Quod tertium? G. Ut ad bonitatem naturae, et laborem studiorum, simul et Dei numen accedat, Musaque politica divinitus afflet: quae res totum demum absolvit, et ad suam perfectionem adducit. Sed id, ut praeclarè Plato ait, verbis nullo pacto exprimi potest, quemadmodum ceterae disciplinae; sed ex diuturna circa ipsum consuetudine, vitaeque ad ipsum coniunctione, subitò tandem, quasi ab igne scintillante lumen refulgens advenit, et in anima se ipsum iam alit. S. Pulcherrimè profectò. G. Et quidem uti bonitas naturae per se infra artem est, studium autem humanum ita ut oportet institutum, in ipsa arte; ita hoc divinum supra artem est positum, et tàm per se plenum et perfectum, ut neque arte humana, neque bonitate naturae indigeat; cùm sit doctrina ipsa Dei, à qua homines qui ea ita divinitus afflati et imbuti sunt à Deo docti appellantur, et sine natura et arte ipsi sibi in Deo sufficiunt. Quod secus est, si quis afflatu numinis et arte destitutus, sola naturae bonitate
nititur, quod non est satis; nec etiamsi ad naturam ars sine numinis adspiratione accedat: quoniam omnis ars humana per se manca et mutila est, nisi Dei afflatu adiuvetur; nec ferè tam ea quae artem ipsam continent, quàm quae illam praecedunt, certa via tradi et in praecepta includi possunt. Nam quemadmodum in arte medica perfacile est ostendere, quo pacto sanguis mittatur, vomitus cieatur, urina moveatur, corpus purgetur, et alia eiusmodi, quae artem praecedunt; ceterum quando et quo usque ad sanitatem in corpus inducendam id facere oportet, hoc opus, hic labor est, et supra omnia praecepta magna ex parte positum: ita et in hac scientia civili, non admodum difficile est, de doctrina, disciplina, usu; item de sacramentis, sacris, sacrificiis; ad haec de legibus, magistratibus, iudiciis, et aliis eiusmodi, ad iustum, hominem, legem pertinentibus, quae omnia substantiam ipsam artis praecedunt, disserere. Ceterum quandonam et quousque iis utioporteat, ad iustitiam in hominem et rem publicam inducendam, in quo substantia ipsa artis consistit; hoc verò supra omnes ferè regulas expositum, et ab unà Dei gratia maximà ex parte dependet. S. Optime sane. G. Et ideo si singulari Dei numine quis affletur, quod supra omnia est, et reliquis non indiget, ut iam dictum est, vera ratio ordinaria, qua in perfectum Iurisconsultum quis evadere possit, est, ut ad naturae bonitatem, quae primùm omnium adesse debet, laborem studiorum, et longi temporis usum et exercitium adiungat, easque res addiscat, quas tum quidem generaliter ad sapientem et bonum efficiendum, tum autem specialiter, ad Politicam doctinam, veramque Iurisprudentiam percipiendam, suprà diximus esse necessarias. Quibus tribus quarto loco continuae ad Deum preces, et alia pia sanctaque exercitia accedunt: sic ut quae naturae plantanti, arti riganti, et exercitio colenti desunt, ille sua divina gratia, quae sola incrementum dat, suppleat, et ad suam perfectionom perducat, quatenus
humana natura patitur, post divinam et mixtam. S. Quo pacto id ais? G. Etenim cum haec sint tria, Deus creator, suprà; homo creatus, infra; et Deus homo, medius, qui utrumque coniungit: triplicem quoque Iurisprudentiam, et tres Iurisconsultos constituere oportet. S. Quî sic verò? G. Nempe unam Iurisprudentiam divinam, in Deo ipso inclusam, non alii quam uni Iurisconsulto Deo cognitam, ad quam omnia quae intelligentiâ non percipimus referre debemus, et in ea tamquam summo lumine acquiescere. S. Audio G. Deinde alteram Iurisprudentiam humanam homini inditam, qua res externae humanae ad imaginem ac similitudinem divinarum diriguntur, ubi umbrae intelligentiam saepe obscurant, uti in divinis lumen efficit. S. Intelligo. G. Tum tertiam mediam, divinam et humanam, quae Christi est Dei et hominis, qui à Patre luminum usque ad imas umbras descendens, et rursum ex infimis ad summa rediens, per omnia quaecumque sunt, supra, infera, et medioxima, pervadit. Estque solus Christus ipsa vera perfectaque Iurisprudentia, nec non ipse verus perfectusque Iurisconsultus, et item omne id quod inde promanat. S. Quo pacto ipsa Iurisprudentia? G. Nam est verbum Dei et veritas, quod iuris est aclegum; et sapientia, quod prudentiae. S. Iurisconsultus autem? G. Quoniam cùm secundùm substantiam sit Iurisprudentia ipsa; secundum personam utique Iurisconsultum eum esse oportet. S. Ea denique quae in de promanant? G. Quia cùm Iurisprudentiae et Iurisconsultitria propria sint opera, sacris literis prodita, unum infimum exsecutionis legis, quod legis peritorum est: alterum superius, quod legis doctorum; et tertium supremum lationis legis quod legislatorum: omnia tria à Christo praestita fuisse in Evangelio est proditum, vocatque eum nominatim Iacobus legislatorem nostrum. In quo uno omnia quae hactenus dicta sunt concluduntur.
FINIS.