Novum saeculum novas turbas mox in gravius bellum erupturas, attulit.[Note: Thuanus lib. 138. late tumultum et quae sequuta sunt, exposuit. Burgoldensis ad Instr. Pacis p. 2. p. 62.] Donawerdae, quae libera civitas imperii erat, Augustanae confessioni addicta, abbas coenobii, quod in illa est, sua publica sacra, processionem vocant, praeter solitum M DC C VII. peragere tentabat, quod quum vulgus impediret, eo res adducta fuit, ut proscripta civitas et privilegiis exuta, Boiariae adiudicaretur. Insolens poena protestantibus videbatur, qui foedus idcirco (unionem [Note: Unio haec dicta evangelica, quae ex reformatis potissimum constabat qui securitatem petebant suae religionis. Caput erat Fridericus IV, Elector Palatinus: auxilia offerebat Henricus IV. Rex Francorum. Conventus erat Halae Svenorum. Conclusa MD CXI. Unioni opponebant Catholici Ligam, cuius caput Maximilianus, Dux Bavariae, Palatini aemulus: conventus Wurtzburgi. Lundorpii Acta Publica tom. 1. lib. 1. c. 16. Ludolphi Schaubühne lib. 10. c. 2.] vocabant) ad
vim, si inferretur, propellendam inierunt, cui aliud pontificii, quod Ligam dicebant, opposuere. Quo [Note: Eodem anno MDCIX. Unio et Liga ortae, et lis de Iuliacensi successione, Io. Guilielmo mortuo, nata.] tempore IO. GVILIELMUS, dux Clivensis et Iuliacus, sine prole decedens, agnatis litem hereditatis reliquit. Maximilianus I. Imperator Alberto Saxoni, Ernesti electoris fratri, auxilii bellici [Note: Quod in Belgicis bellis pro Maximiliano gestis nec non Ungaricis metuerat.] praemium, successionem Iuliaci et Bergensis ducatuum promiserat. Mortuus est GVILIELMUS sine virili prole M DC IX. cuius ne Saxones heredes essent, gener IOANNES Clivensis obstabat, quem ne Gallis accederet, [Note: Eo usque controversia extracta fuit.] Carolus V. salvo utriusque partis iure, confirmavit. Ioannis filiam Sibyllam IO. FRIDERICUS,
electoris Saxonici filius, eo pacto M DC XXV. duxit, ut si Ioannes ex Iuliaca nullum filium susciperet, Clivensis aeque et Iuliacensis penes [Note: Primum Alberto animoso eiusque posteris spes successionis facta: postea ad Ernestinam quoque domum extensa.] Saxones esset hereditas. Conditio irrita fuit, filio nato GVILIELMO, qui adultior factus, ducta Ferdinandi filia, asoceri fratre Carolo V. impetravit, ut ad feminas etiam successio pertineret. Eius filio IO. GVILIELMO, M DC C IX. defuncto, lis [Note: Singulorum argumenta vide apud Spenerum Op. Herald. paris. pec. lib. 1. cap. 13. §. 8. p. 81. et Burgoldum disc. ad Instrum. Pac. P. I. p. 32. Ludolph. Schaubühne lib. 9. c. 2. et lib. 10. c. 1.] inter sorores aut posteros illarum orta est. Primae Borussorum duci ALBERTO FRIDERICO nuptae, filiam Annam [Note: Electori Ioachimo II. successit M DC LXXI. filius Io. Georgius: huic M DC XCVIII. itidem filius Ioachimus Fridericus: et tandem huius filius Io. Sigismundus M DC CVIII.] IO. SIGISMUNDUS Brandenburgicus elector IOACHIMI FRIDERICI filius, IO. GEORGII nepos, in matrimonio habebat: secunda
superstes PHILIPPO LUDOVICO, Palatino Neoburgico coniuncta erat: tertia itidem superstes, IOANNI Bipontino. [Note: Controversiae rationem sequens schema monstrabit.
[Gap desc: table]
] Multa his contentio fuit tam inter se,
quam cum Saxonibus, ut Belgae etiam, quibus tum otium erat, in societatem litigantium venirent. Hispani enim [Note: Praesertim posteaquam Wolfgang. Guilielmus, Philippi Ludovici filius, ad pontificiam religionem a Lutherana transierat. Ab hoc Palatinatus Neoburgicus ad Pontificia sacra reductus est, et illustre gymnasium Lavinganum, avi Wolfgangi Palatini opus, a patre Philippo Ludovico mirifice auctum (ad quod magni nominis professores theologos, ibi coniunctos et collegas, aluit Philippum Heilbrunnerum et Georgium Zaeemannum) M DC C XVIII. dissolutum fuit. Plura et egregia de hoc gymnasio tradit eiusdem rector et iuris professor, D. Georgius Cleminius, funebri laudatione incluti Philippi Ludovici M DC CXIV. Augusto mense humanis rebus erepti. Pietas iubet, avi mei Christophori et proavi Iacobi Cellarii, Augustani, qui eiusdem gymnasii professores fuerunt, memoriam meritis ipsorum dignam, occasione invitante, non praeterire.] Neoburgicum, Spinola duce; foederati Brandenburgici partes tuebantur[Note: Vide continuationem Thuani in singulis his annis per diversos libros.] occupata, adempta, recuperata multa per vices sunt, ut fieri in bello solet, nec[Note: v.g. Erfurti, Numburgi, Iuterboci, Vesaliae, Coloniae etc. De singulis idem Thuani continuator legatur.]
conventibus ad transigendum institutis componi certamen potuit, donec tandem ita duae partes convenirent, ut Brandenburgicus cum Marchano comitatu Clivensem ducatum, Neoburgicus Iuliacum et Bergensem possideret, reliquis ius suum tantum titulo usque ad hunc diem contestatis.[Note: Lis tamen de hac successione in aula Imperatoria adhuc agitur, cum per Instrumentum Pacis ad Ordinarium Processum causa remitteretur.]
De induciis [Note: Sub finem saeculi superioris, pag. 215.] supra diximus, quae non, ut sperabatur, prostrata erexerunt, sed acriori stimulo, ut solet secundis rebus, foederatorum animos explorarunt. Iacobus Arminius, Lugdunensis professor, a trita suorum doctrina in [Note: In quinque articulis, de Praedestinatione, Redemptione, per Christum facta, Libero hominis arbitrio, Conversionis gratia et Perseverantia in fide; quibus propius putatur ad Lutheranam confessionem accessisse.] quibusdam
partibus recesserat, cui quum Franciscus Comarus, collega eius se obiceret, utroque multos adsectatores nacto, scissa non modo ecclesia fuit: sed ipsa foederatorum res publica tumultu pene dissoluta. Neque cum [Note: Mortuus Arminius MDCIX.] Arminio sepulta fuit discordia, sed vehementius excitata, plerisque nobilium Arminii sententiam, Comaranam ceteris cum multitudine sequutis, unde sectarum nomina, Arminianorum et Comaristarum, quae mox in [Note: Quia Arminiani MDCCX. super quinque illis articulis controversis libellum supplicem Ordinibus Remonstrantiae nomine exhibuerant, cui reformati Contraremonstrantium opponebant; inde utrique patri nomina haeserunt.] Remonstrantium, Contraque Remonstrantium vocabula transierunt. Nec inter singulos homines haec acris contentio stetit, [Note: Hornius Histor. Eccles. nomina dat Leidae, Alemariae, Roterodami, Hagae, Neomagi, Bomeliae; Tielae, Camporum.] civitates quoque commovit, ut partium studiis dissiderent et seditione aliquando ac tumultu res ageretur. Partium duces erant, Remonstrantium quidem Ioannes
Barnefeldius: Contraremonstrantium Mauritius Nassoviensis, sub illud tempus [Note: Philippus Guilielmus, Guilielmi filius, qui ex Lovaniensi academia captivus in Hispaniam abductus fuerat; liberatus, patris in Arausionensi principatu successor, mortem improlis obiit mense Februario MDCCVIII.] PHILIPPO fratri in Arausionis principatu succedens. Qui eo rem apud ordines adduxit, ut Remonstrantium [Note: Barnefeldius, Hugo Grotius et Hogerbetius Contin. Thuan. lib. 12. pag. 842. ad ann. MDCCXVIII.] principes in custodiam darentur. Religionis causa[Note: Habita quidem anno MDCCXI. collatio Hagiensis de quinque articulis controversis, sed nullo successu. Vid. Grotii Pietas Ordinum Hollandiae.] concilio commissa quod [Note: Coepit concilium Cal. Novemb. MDCCXVIII: finitum sequentis anni mense Maio. Antea de concilio disceptabatur. Remonstrantes, ne supprimerentur, petebant concilium Provinciale, contra remonstrantes nationale, Barnefeldius nullum. Ludovicus XIII. Rex Gallorum favebat partibus Remonstrantium, Iacobus I. Angliae Rex cum Contraremonstrantibus faciebat. Vid. Acta synodi nationalis Dordracenae. Ducis de Rohan discours sur la division de Hollandes. Mich. le Vassor Histoire de Lovis XIII. Aubery Memoires pour seruir a Phistoire d'Hollande.] Dordraci congregatum,
reiecta Arminii doctrina, confessionem Belgicam et Heidelbergensem catechesin confirmavit. Paucis post diebus Grotio ad [Note: In arce Loewenstein per omne vitae tempus ferendam.] captivitatem damnato, (ex qua uxoris ope [Note: Cista inclusus, librorum specie, Gorcum navigio devectus, in Brabandiam evasit post biennium captivitatis MDCCXXI, et Antwerpia litteris ad ordines missis, fugam suam et indicavit, et naturae legibus defendit. Scripsit inde Apologeticum eorum, qui Hollandiae Westfrisiaeque et vicinis quibusdam nationibus ex legibus praefuerunt ante mutationem, quae evenit anno MDCCXVIII. Contin. Meterani lib. 38. Theatr. Europ. Tom. I. p. 580.] evasit) Barnefeldius, septuagenario maior, capitis [Note: Barnefeldius paucis post finitam synodum diebus, hoc est III. Idus Maias Hagae Comitis capite plexus est. Finitum autem concilium erat pridie Nonarum. Separatim exstat sententia lata et pronuntiata adversus Ioannem ab Oldenbarnevelt, antea Advocatum provinciae Hollandiae et Westfrisiae: et exsecutioni mandata XIII. Maii 1619. in arca interiori Aulae Hagae Comitanae. Sic etiam sententia adversus Aegidium Ledenbergium. Ordinibus Ultraiectinis ante a secretis, et in cadaver eius exsecutioni mandata die decimo quinto Maii 1619. Sententia adversus Rumoldum Hegerbetium antea Syndicum Leydensium XVIII. Maii 1619. quibus condemnationis causae satis speciose exponuntur. Continuator Meterani lib. 36. et Theatr. Europ. T. I. pag. 286. Ludolphs Schaubühne lib. 19. cap. 4.]
supplicio adfectus est. Multis id iudicium displicebat, nec invidia caruit Mauritius: et in ipsius synodi forma erant, quae ab Arminianis [Note: Nec ab Arminianis solum notata, sed ab ipsis quoque Reformatis nonnullis. Qua de re epistolae exstant Anglorum, Halesi et Balcanqualii ex synodo datae ad regis Britannici legatum Dudleium Carldonium, Hagae Comitis commorantem.] notarentur, qui non ita oppressi decretis sunt, ut opiniones suas tueri et novis etiam post concilium [Note: Recentes Arminiani in aliis etiam articulis, supra illos quinque dissentiunt in eo praecipue, qui de S. Trinitate est, Socinianos quoque in ecclesiae communionem admittentes. Vid. Benthem in Holland. Kirchen- und Schul-Staat. c. 18.] augere non perseverarent.
Haec domi Belgis fata: foris felicius rem gerebant, novis terris in America repertis, et breviore freto, [Note: Belgium novum in America et fretum le Maire anno MDCCXVII. inventa. Contin. Meteranilib. 34.] quam Magellanicum est, quod austri maria coniungat: Iacobo Maire duce, eodem anno invento. Decrescit intestinum malum, quo proprior finis induciarum est. Armis enim resumptis, non vacat discordias fovere. Acriter utrimque pugnatur, neque [Note: Ambrosius Spinola Bredam MDCCXXV. obsedit, et post novem menses MDCCXXV. Iunio ineunte ad deditionem coegit. Theatr. Fur. T. 1. p. 838. Obsidionem hanc speciali tractatu scripsit Hermannus Hugo, Antwerpiae 1629. f. Cum vero Fridericus Henricus, Arausionensis Princeps eandem anno 1637. reciperet, Marcus Zuerius Boxhornius illud in Historia Bredana describit, Lugduni Batavorum 1640. 4.] Bredam liberare Mauricius potest obsessam ab Hispanis: et quum frustra [Note: Astu capere Antwerpiensem arcem parabat, scalis, pontibus, machinis mira arte confectis, missisque quater mille militibus, qui noctu in propugnacula descenderent. Sed unius scalae, quam ventus sternebat, in pontem cadentis sonitu res prodita, et depulsi, qui clam tentabant invadere III. Idus Octobr. MDCXXIV. Theatr. Europ. Tom. I. p. 832.]
Antwerpiae arcem tentasset, in morbum implicitus MDCCXXV. excessit, fratri FRIDERICO, HENRICO militare imperium et ceteras dignitates relinquens. Hic [Note: MDCCXXVII. ibid. p. 1127.] Grollo capto, et post biennium, [Note: Haec obsidio in gravissimis numeratur, coepta extremo Aprili MDCCXXIX, deditione finita calendis Septemb. Theatr. Europ. T. 2. p. 89. seq. Horn. Orb. Pol. p. 161.] Ducis Silva, impetum Hispanorum fregit, quorum iam res accisae erant, classe argento divitiisque onusta, apud Havanae portum a Petro [Note: CLXVIII. tonnis auri aestimata illa praeda fuit, capta MDCXXVIII. mense Septembri. Havana portus Insulae Cuba in America. Contin. Meteran. lib. 45. et Theatr. Eur. T. 2. extremo. Commelin Histoire de Frederic Henry de Nassau; Pizot; Hist. Metalliquè d'Hollande Leben Tapferer See-Helden p. 602.] Heinio, classis Belgicae praefecto intercepta.
Sed in Germaniam revertendum, in qua pestifero bello contentiones prolusisse, supra indicatum est. His causa Hassiaca accedebat, quum [Note: Philippus magnanimus mort. 1567.
[Gap desc: table]
] GVILIELMO, Philippi filio, MDCXCII. exstincto MAURICIUS filius successerat; GEORGIO, filio minimo natu, MDCXCVI. LUDOVICUS Darmstadinus: medius filius Philippi LUDOVICUS maior, MDCCIV. decessit,
testamento facto, ut ex aequo heredes essent Castellanus Marpurgicae partis: Gissenae Darmstadinus; hac addita conditione, ut qui religionem mutasset, hereditate excideret. Mauricio, approbanti sortem, Darmstadini fratres reclamabant, non in familias, sed in capita divisionem exemplo postulantes, quo [Note: Qui Reinfelsae sedem habuerat.] PHILIPPI Iunioris hereditas anno MDCLXXXIII. aequaliter divisa fuerat. Mauricius testamentum obiciebat: Darmstadini [Note: Ideoque exclusum hereditate volebant vi testamenti, quod patruus fecerat.] religionis mutationem, quia sub idem tempus Lutheranam confessionem cum Reformata Mauritius commutaverat. Quam quum [Note: Anno MDCCIV. reformatio et tumultus Marpurgensis contigit. Per idem tempus et paullo post in aliis Casselianae ditionis provinciis et oppidis haec reformatio instituta, ut anno M DCCVIII. Smalcaldiae, in patria mea. Vid. Leonh. Hutteri Concordia concors c. 58. Wilh. Dilich Hess. Chron. P. 2. p. 353. Henr. Leuchter de antiqua Hassorum fide Christiana, Histor. Bericht der neulichen Marpurgischen Kirchen-Handel Marpurg. 1605. Helu. Garthii Histar. Bericht von dem Religions-Wesen im Fürstenthum Hessen.] Marpurgi quoque in
ecclesiam inducere vellet, tumultu exorto, haud procul abfuit, quin sacrorum [Note: Georgius Schoenfeld, Valentin. Schomer, Caspar Sturmius etc. Vide Relationem huius tumultus excerptam etiam ab Orthuino Gratio.] ministri, quos novos miserat, exturbati trucidarentur. Quae causa fuit, ut Giessae Ludovicus novam litterarum [Note: Anno eodem MDCCV. Giessensis academia constitui coepit a conditore suo Ludoviciana appellata. Io. Iust. Winckelmann Beschr. Hessenlands p. 4. c. 7. p. 446.] sedem statueret, et Marpurgo [Note: Theologos praecipue Io. Winckelmannum et Balthasarem Menzerum.] professores Lutheranae confessioni addictos in eam advocaret. Nec vero finita sic controversia fuit, sed a Theologis aeque ac iurisperitis acerrime disputata, nec iniuriis a parte altera, ut querebantur Darmstadini, abstinebatur. Accusante Ludovico, Imperator in Ratisbonensi
conventu [Note: Exstat decretum in Theatro Europ. Tom. I. p. 730. anno MDCCXXIII. consignatum. Insequuto anno, per legatos electorum Coloniensis et Saxonis (his enim iniunctum negotium a Caesare erat) Marpurgensis ditionis homines soluti fide, qua obstricti Mauritio fuerant, et in verba Ludovici iurare iussi.] decretum fecit, ut Ludovicus ex asse heres patrui esset, cui quum Mauritius repugnaret, antea Caesari ex causa Unionis, quam diximus, offensus; [Note: Iam cesserat, imperatore iubente, comitatus inferior Catimelibocensis in Ludovici potestatem: sola Reinfelsa cum opposito Cattorum munimento, propugnaculis et praesidio confisa, in fide Castellani manebat.] Reinfelsa Caesaris [Note: Ab exercitu Coloniensi anno MDCCXXVI, Theatr. Europ. Tom. I. p. 928. Durante obsidione, mortuus est Ludovicus Landgravius XII. Idus Augusti.] iussu expugnata, et plurima inferioris Hassiae [Note: Quorum iuridicus conventus (regimen vocant) qui Cassellae fuerat, Smalcaldiam translatus est, ubi etiam per annum MDCLXXVII. mansit.] adempta, coactusque Mauritius, ut filio GVILIELMO imperium [Note: Anno MDCXXVII. Theatr. Europ. p. 1002.] traderet:
inter quem et GEORGIUM, Ludovici filium, MDCCXXVII [Note: Eodem anno. Transactionis articuli ibidem leguntur.] Hersfeldiae conventum ita fuit, ut ceteris redditis, comitatus inferior Catimelibocensis, cuius caput Reinfelsa est; pars [Note: Umstadium, in Palatinatu situm, commune Palatini electoris et Hassorum principum est. Tradita ergo fuit pars Cassellana- Transactio Hersfeld. art. 7.] Umstadiensis, et Smalcaldia cum [Note: Breitunga, Hallenberg, Brotroda, quibus amplior accedit, quamvis sine nomine, ex pagis suburbanis constituta, quam supremis ceterarum et civitatis praefectus simul administrat. Transactio artic. 7. et. 22.] praefecturis suis penes Georgium pignoris loco ad pensandas iniurias; Marpurgum hereditatis titulo manerent. Quae extremo Germaniae bello [Note: Marpurgum et Smalcaldia MDCCXLVI. Reinfelsa anno sequenti. Ernesti Pii, Ducis Saxo-Gothani interventu potissimum res omnis composita. Vid. Acta Fürstliche Marpurgische Succession belangend. Thuanus lib. 133. Ludolphi Schaubühne lib. 5. c. 2.] armis repetita, et Westphalica pacificatione ad eum
statum, quo non persistunt, reducta sunt et confirmata.
Antequam Germaniae bellum enarremus, ceterarum res gentium breviter indicamus, ut continenti ferie funestum illud malum enumeretur. In Gallia rex HENRICUS, [Note: Francisci Ravaillac, cuius supplicium descriptum est in Contin. Thuani lib. 3. p. 84. Factum 14. Maii. Gramondus lib. 1. Michael le Vassor Hist. de Lovis XIII. lib. 1. Fatum itaque Henricorum apud Gallos haut effugit, de quo sequens distichon: Haut equus, haut domus est, haut tutus denique currus; Ecce tot Henrici tot periere locis! Incitatores caedis erant Iesuitae, qui eandem publicis scriptis defendere minime verebantur. Quod fecit Io. Mariana de Rege et Regis institutione. Ludolphi Schaubühne lib. 10. c. 5.] sicarii manu MDCCX, peremptus, impuberi filio LUDOVICO XIII, vix novem annos nato, amplissimum regnum reliquit In Anglia Elisabethae, MDCC III. exstinctae, IACOBUS
Scotiae rex successit, [Note: Ordo successionis hic erat.
[Gap desc: table]
Thuanus lib. 129. Larrey hist. d'Angleterre tom. 2. p. 638.] utroque regno Magnae Britanniae nomine coniuncto, ne discordia ex alterutrius praeposito titulo nasceretur. Hic tertio anno magnum periculum evasit, [Note: XXXVI. dolia pulveris sunt inventa, v. Nou: MDCV. Thuan. lib. 137. Ionstonus Hist. Britann. lib. 12. Larrey tom. 2. p. 660. seqq. Ipse quoque Iacobus de coniuratione sulpurea scripsit. Omnis in Iesuitas facti invidia redundabat, praecipue in Henricum Garnetum S. I. in Anglia Superiorem, de quo etiam supplicium Londini sumptum. Exstat Actio in Henricum Garnetum a G. Camdeno ex Anglico latine versa, Londini 1607. 4. Verum sub nomine Andreae Eudaemon, Ioannis Cydonii apologiam pro Henrico Garneto scripsere Iesuitae Coloniae 1610. 8. qua ipsum pro Martyre venditant. Sic etiam Catholicos defendit P. S. de Orleans dans l'histoire des Revolutions d'Angleterre Tom. 3. p. 8.] reperto
machinali pulvere, in subterraneam sub basilica cellam illato, quo rex et soboles regia, et procerum optimi quique tollerentur. Qui princeps eruditus atque ita pacificus fuit, ut Palatino, genero suo, regno et provinciis eiecto non armis, sed[Note: Theatr. Europ. T. I. pag. 386. et pag. 601. ubi conditiones scribuntur, quibus restitutio Palatini iniri possit.] litteris tantummodo, et ad Caesarem ac Hispanum regem legationibus adesset. Is Hispanorum rex PHILIPPUS III. Maurorum sobolem [Note: Post Ferdinandum catholicum pater huius Philippus II. expulerat, Algeriensium confisus auxilio. Thuan. lib. 18. Istumultus maxime in regno Granadae fuerat.] denuo
eiecit, in Africa [Note: Larache hodie, sitam in ora oceani occidentalis: ibidem et Mamora ad ostium fluvii Subae est.] Lixum et Mamoram cepit.
Venetis hac tempestate Paullus V. pontifex [Note: Vide Thuanum lib. 137. ad annum MDCVI. et sequentem. Iura reip. Venetae defendunt M. Antonius Quirinus. Senator, et Paulus Venetus Ludolphi Schaubühne lib. 6. c. 1.] sacrorum usu interdixit, quod clericos bona adquirere prohiberent et quosdam carcere tenerent inclusos. Qui vero id nihili facientes, sacra, ut antea, iubent peragi: quod quum nollent lesuitae facere, pontifici religiosius devoti; e republica expelluntur, nec, nisi abolito interdicto pontificis et pace benignius concessa, regis Galliae interventu, restituuntur, [Note: MDCXVIII. pridie nonas Septemb. quum advesperasceret, Pleursium a monte oppressum MCCCCXXX. homines sepelivit, et vicinus pagus Schilan, qui eodem casu periit, homines LXXVIII. Pleursium CXXV. splendidiora aedisicia habuit. Theatr. Europ. T. I. p. 97. Burneti Itinerarium P. I. p. 268.] Pleursium, Rhaetorum non
ignobilis vicus in Clavennensi comitatu MDCCXVIII. a monte oppressus, supra mille homines ruinis suis involuit. Poloni MDCXI. [Note: Anno MDCCXI. post histrioniam pseudodemetriorum. Contin. Thuan. l. 4. ut mox pluribus trademus.] Smolenskum occupant, quo spes succisa fuit, quam Sigismundi filius VLADISLAVS habebat Moscoviae principatus potiundi. In eius locum enim MICHAEL FEDROWIZ, vix dum puber adoptatus est. Post haec [Note: Theatr. Europ. T. I. p. 433.] vincuntur Polonia Turcis in Walachia MDCCXX: insequenti anno Turcos ad [Note: In Theatro Europ. Tom. I. p. 598. Cochin vocatur castellum ad fluvium Nister, quod pacificatione post hanc victoriam Walachorum principi a Polonis restitutum fuit. ibid. p. 601. art. 10.] Cochinum vincunt, et ad pacem paene dura [Note: Conditiones d. l. Theatr. Europ. praescriptae sunt, p. 600.] conditione ineundam, cogunt. Moscovos graviores turbae adfligebant. Ioannem Basilidem de quo [Note: Supra p. 96.]
supra dixi, MDCLXXXIV. defunctum THEODORUS filius exceperat, sed per socordiam haut par gerundis rebus, cui uxor fratrem suum [Note: Ioach. Pastorius Histor. Polon. lib. 5. Leben Czar Peters p. 400.] Borissium adiunxit, a quo Demetrius, alter Basilidis filius sublatus, et ipse post Theodorus non sine veneni suspicione decessit. Quum sic certus imperii [Note: Borissius MDCV. subito moriebatur Eius filius Theodorus Borissowitz pro magno duce exclamabatur quidem; sed, cum Russi Demetrium sequerentur, post semestre spatium captus occidebatur. Vid. Io. Mosquerae relatio de adeptione Imperii paterni principis Demetrii et Tragoedia Moscovitica, s. de vita et morte Demetrii, Coloniae 1608. Ludolphs Schaubühne lib. 5. c. 10.] Borissius esset, a ficto [Note: Thuanus lib. 135. Pastorius d. l. cuius fide in sequentibus quoque usi sumus.] DEMETRIO, qui Basilidis filium simulabat, subruitur. Applausum tamquam domino, et uxor ex Polonia adducta, Palatini filia. Sed proditus morum peregrinitate, in ipsis nuptiis trucidatur, BASILIO Suiscio imperium suscipiente, quem quasi caedem effugisset, alius impostor Demetrii
nomine et persona terret, a Polonis, ex superiore turba reliquis, adiutus. Interea Sigismundus, Poloniae rex, inique ferens legatos suos custodiri, ad Smolenskum exercitu admoto, iterum legatos mittit, qui benignius excepti, ad id Moscovos perducunt, iam Suiscium aspernatos, ut ipsi legatione non pacem modo et amicitiam, sed regis quoque filium VLADISLAVM sibi ducem petant, cui inducendo quum praemissi iam essent, qui omnia pararent; vicapitur Smolenskum, quo nuntio Moscovii a Polonis alienati MICHAELEM FEDROWIZ summum sibi ducem constituunt. [Note: Patriarchae erat filius. Vir probus et clemens. Ludolphi Schaubühne lib. 13. c. 2.]
In Suedia CAROLUS Sudermannus, de quo [Note: Pag. 198.] supra dictum, contra Sigismundum electus M DCIV. adversus Polonos rem [Note: Haec clades Kerckholmensis vocatur a loco pugnae in Livonia. Pugnatum anno MDCCV. Loccen. p. 461. Pufend. Contin. p. 614.] male
gerit [Note: Loccenius in Carolo sub finem.] Colmariam, a Danis ereptam, M DC C XI. et eodem anno vitam amittit, successorem filium relinquens GUSTAVUM ADOLPHUM, Germanico bello postea clarissimum. Turcorum MOHAMMEDI III. anno MDCCIV. filius ACHMED subrogatur, cui quum frater MUSTAPHA vult succedere, in [Note: Vide scriptores rerum Turcicarum; et qui ex illis excerpsit, Strykhusium Hist. Sarac. p. 258. Ludolphi Schaubühne lib. 18. cap. 11.] carcerem ab OTMANE, Achmedis filio, detruditur, quem Polonica clade invisum, cum captivo Mustapha permutant et altero anno Mustapham, mente et corpore infirmum, cum MURADE IV, Otmanis [Note: In carcere strangulatus Otman anno MDCC XXII. Sequenti Anno Mustapha rursus in vincula coniecto, Murad potitus rerum est; ibidem.] strangulati, fratre.
Tandem ad triste malum, quod horreo scribere, adgredior exponendum. RUDOLPHUS, rex et imperator, Bohemis
libertatem religionis a [Note: Ferdinando et Maximiliano.] maioribus concessam, benignis quidem [Note: Litteras maiestatis vocant, Maiestaets-Brief, concessae anno MDLXXX. Lundorpius Act. Publ. tom. 1. Ludolphi Schaubühne lib. 9. cap. 2.] litteris confirmaverat: quam quum MATTHIAS [Note: Connivendo pontificiis, aut defendendo etiam, si contra privilegia egissent. Sic abbas Braunaviensis impedivit aedis sacrae exstructionem Archiepiscopus Pragensis exstructam evertit. Theatr. Europ. T. I. p. 14.] imminueret, in fratris locum MDCCXII. suffectus, multa ubique querela, spes nulla emendationis, privilegiis ad pauciores restrictis, ne, qui sub praesulibus essent, iisdem fruerentur. Conventus acti, quod consultatum, ad [Note: Ita vocati Proceres regni, qui paci tuendae praepositi erant. Horum praecipuus Henricus Matthaeus Comes Turrianus. Conventum agebant Maio mense MDCXVIII. Pragae in Collegio Carolino, deliberantes, quonam modo litteras Maiestatis et religionem tueri queant. Quod factum cum aegre ferret Imperator, ipsi apologia excusatum eunt: Sed Imperator, reiecta apologia, resistebat. Novus inde conventus, in quo de fenestra praecipites mittebantur, qui a partibus erant Caesaris Theatr. Europ. Tom. I. Burgoldensis Disc. ad Instrum. Pac. p. 1. d. 1. p. 65.] defensores
et senatum defertur, in quo quum durius [Note: Guilielmus Slabata, iudex provincialis et Martinicius, comes; et secretarius Philippus Fabricius. Factum id XIII. Maii MDCXUIII. Miraculi instar fuit, eos hoc casu, quamvis summa locorum altitudine, nihillaesos. Auctor epitomes belli Bohemici refert Fabricium, Secretarium in Dominos suos ita decidentem e vestigio surrexisse, atque importuni istius casus molestiam modeste fuisse deprecatum. Vid. et Ludolphi Schaubühne lib. 8. c. 3. Peracto facinore triginta creabantur Directores, ministri Caesaris loco moti, Iesuitae regno pulsi et omnibus, qui litteras Maiestatis aversarentur, bellum indictum, missa tamen ad Caesarem apologia.] quidam pro Caesare respondissent, per fenestram praecipitantur. Iacta alea, dubius eventus libertatis. Ad arma tamen coitur, ut vi defendant, si opus sit, quod precibus ac querelis nequibant. Thurnius in Austriam cum copiis missus, ut periculo ostenso, paxaequior impetretur, Lusati, Silesii, Moravi ad communem causam excitantur. Tentatur [Note: Sam. Pufendorf, quem honoris causa semper nominamus, Hist. Bell. Sued. lib. 1. n. 23. Vocatur in Actis Publicis Interpositions Handlung. Cessabat tamen mortuo Matthia. Epitome B. Bohem. Londorp. tom. I.]
Egrae compositio, interveniunt principes et pro Bohemis deprecantur, sed nihil proficitur, quod offerre magis, quam dare pacem Austriaci videbantur. Inter hos motus Matthias decedit MDCIX, quum [Note: Anno MDCXVII. extremo Iunio, quem etiam ut regem acceperant Bohemi.] antea FERDINANDUM, agnatum suum, Bohemis regem designasset, quem illi nunc respuunt, tamquam iniquiorem libertati futurum, cuius rei non dubia [Note: Ea enumerata queruntur apud Saxonem et Palatinum. Pufendorf. n. 25. Summa erat, regnum capessi, antequam praestita essent, quae debebantur. Ferdinandus enim iureiurando promiserat, se religionis libertatem in ditionibus suis non esse toleraturum. Prostat de eo Deductio, d. i. nothwendige Ausfuhrung, Bericht und Erzehlung derer Ursachen und Motiven, darum Kayser Ferdinand II. nach toedtlichen Abgang K. Matthiae des Regiments in Boehmen und derfelben incorporirten Landen verlustigt, Prag 1620. 4.] signa se praesentire putabant. Circumspectis rationibus [Note: Iutienem XXIII. annorum, natum MDXCVI. Omnes dissuadebant, cum parem negotio Fridericum non viderent. Incitabat Elisabetha Regis filia, Ludovicus Camerarius et Abrahamus Scultetus. Quorum ille praecipuam regni dignitatem in civilibus; hic in ecclesiasticis adfectabat. Unioni nimium confidebat, Anglis Belgisque. Ludolphs Schaubühne lib. 19. cap. 3. p. 717. Coronabatur Pragae sollenni more IV. Novembris MDCXIX. iuxta distichon Streithagii: sCeptra paLatInUs qVa noLLet taCta boheMa, aLlte non faUsta CepIt In arCe pragae. Burgold. Disc. ad Instr. Pac. P. l. d. 1. p. 67.]
FRIDERICUM Palatinum electorem,[Note: Hinc anno M D C X. decedens, testamento tutorem filii Ioannem Bipontinum constituerat, posthabito propinquiore agnato Philippo Ludovico Neoburgico. Unde acris controversia nata, quam mors Neoburgici, et maturior aetas pupilli diremit. Testamentariam tutelam defendit Marquardus Freherus et Dionysius Gothofredus. His sese opposuit Zacharias Freidenreich et Iohannes Zeschlinus. Frehero etiam rospondet Christophorus Gewoldus.] FRIDERICI IV. filium, sibi regem constituunt.
Per idem tempus vel eadem passi, vel Bohemorum exemplo praemoniti Ungariae proceres [Note: Vulgo Betlem Gabor.] GABRIELEM BETLEN, Transiluaniae principem securitati suae invitant, qui
quum [Note: Caschovia, Filleck, Neuheusel, Posonio sive Presburg etc. quae praesidiis Austriacis tenebantur. Theatr. Europ. p. 219.] oppidis expugnatis, in Austriam excursiones fecisset, [Note: Anno MDCXX. ineunte et comitiis Caschoviensibus princeps Ungariae declaratus eodem anno, VIII. calend. Septemb. rex proclamatus et inauguratus est. Theatr. Europ. p. 292. 345.] princeps Ungarorum brevi post rex sollemni ritu declaratur, multorum socius, hostis Austriacorum, cum quibus tandem[Note: MDCXXI. et sequenti, et MDCXXVI. Theatr. Europ. T. I. p. 544. 588.] paciscitur sed inconstanter et Ungaris ipsis, quos expilaverat,[Note: Ibidem per legatos apud Caesarem queruntur.] invisus; MDCXXIX[Note: Contin. Meterani lib. 46. extr.] morte interceptus.
Sed in Bohemiam revertendum, cui ex propinquo foederati (Unionem vocabant) auxilia ostentant, quibus Catholici et suas copias opponunt, inter quos[Note: Pufendorf. Rer. Sued. lib. 1. n. 31. Cum enim post minacia utrinque scripta Liga circa Donawertham, Unio circa Ulmam castra castris opposuit, et iam ad manus uterque Exercitus esset venturus, res Ulmae transigitur. Ratio erat, quod Unionis membra inter se dissiderent, nec eam nimium excrescere volebant Galli, ne Hugonotis auxilia praestarent. Hinc ex Ludovici XIII. iussu, legati Gallici hanc Ulmensem conventionem potissimum curabant. Mich. le Vassor. Hist. Lovis XIII. lib. 15. pag. 708. Inde initium infelicitatis Palatini reputant ipsi Gallorum legati.] Ulmae ita
transigitur, ut foederati nullam curam Bohemiae; si velint, Palatinatus habeant. Quae pacificatio Friderici clades fuit. Nec enim aliunde[Note: Praeter Ungaros, a Gaborio missos, initium fugae et cladis in Pragensi praelio.] auxilium apparebat, quum socer rex armis abstineret; Belgae,[Note: Belgae foederati suaserant bellum, ut Austriacae copiae disiungerentur, nec omnis moles in ipsos, induciis finitis, incumberet Pufend. 1. n. 13.] hortatores antea, suis iam rebus intenti essent. Itaque[Note: Unius horae. Pugnatum VIII. idus Novembr. M D C XX. Proelium factum in monte albo, Ipsa Dominica, cum evangelium explicaretur: Date Caesari, quae sunt Caesaris. Burgoldensis p. 1. d. 1. p. 76. Ludolphi Schaubühne lib. 20. cap. 3. p. 770.] brevi pugna confecta res apud
Pragam fuit, [Note: Contra quem Dux Bohemici exercitus erat Christianus Anhaltinus, victor antea Dampieri et Burquovi, Caesareanorum ducum in Bohemia. Eius filius, itidem Christianus primum impetum in hostes praelio Pragensi fecit, eosque pepulit: mox ipse pulsus vulneratusque et equo delapsus capitur. Theatr. Europ. Tom. I. p. 410. Vassor. Hist. de Lovis XIII. lib. 14. et 15.] Maximiliano Bavaro duce, [Note: Coepta est Exsecutio Pragae d. 1. Iulii M D C XXI, Caesaris Commissarius erat Princeps Lichtensteinius. Per hanc XXVII. nobilissimi viri ultimo supplicio fuerunt adfecti, quos inter praecipuus Comes Schlickius. Hoc peracto, omnes Doctores Euangelici ex Caesaris provinciis fuerunt expulsi. Theatr. Europ. Tom. I. pag. 482. Burgold. Discurs. Part. I. d. 1. pag. 77.] et proceres Bohemi supplicio adfecti, rege interea per Silesiam elapso. Elector Saxo IO. GEORGIUS, qui fratri CHRISTIANO II, ab anno M DC C IX, hic patri CHRISTIANO I, Augusti filio, M D X CI. exstincto,, post tutelam FRIDERICI GVILIELMI successerat, Silesios atque Lusatos ad Caesarem reduxit: Bavarus superiorem Palatinatum invasit, quem praemium laboris, sicut Saxo [Note: Dubias postea Suedorum foedere: at Pragensi pace confirmandas.]
Lusatias, accepit. Inferioris partes, quae ad Rhenum Nicrumque vergunt, dux Spinola occupavit; foederatorum exercitu [Note: His praeerat Ioachimus Ernestus Onolsbacensis, qui invidiam sociorum propterea incurrit. Epitome Rerum Germ. p. 19.] otiose inspectante. Munitiora tamen, Manhemium et Heidelberga a Tillio postmodum expugnantur, et haec librario thesauro, cui parem Germania non habebat, [Note: Tillius, Dux Ligae Catholicae Palatinatum hoste vacuum ingressus, VI. Septembris MDCXXII. Heidelbergam, frustra illam cum Anglicana legione defendente Nervio, expugnat, bibliothecam sibi vindicante Maximiliano Bavariae Duce. Hic concedebat Gregorio XV. obtinendi ergo Electoratus. Mittebatur ad accersendam hanc bibliothecam Leo Allatius, cui illud curae erat, ne vel unum Codicem manu exaratum omitteret, quos magno studio constipabat, nec etiam propriis Gruteri, qui tum praefectus erat, parcebatur Struvii Introductio in Not. rei liter. c. 2. §. 19. Ludolphi Schaubühne lib. 22. c. 2.] ab eodem spoliatur. Tandem et Franckenthal deditione victori cessit, quum Ratisbonensi [Note: M D C XXIII. refragante licet Saxone et Brandenburgico. Investitus autem Bavarus electoratu XXV. Febr. M D C XXIII. Ludolphi Schaubühne lib. 23. c. 2.]
conventu septemuiralis dignitas, Friderico adempta, in Bavarum a Caesare transfertur. Tressupererant, qui causam Palatini tuerentur, Georgius Fridericus, Marchio Durlacensis; Christianus Brunsuicensis; et[Note: Petri Ernesti, gubernatoris Lucenburgici, filius nothus, fortissimus miles in tuenda Bohemia et recuperando Palatinatu strenuus, tandem desertus a Betlenio Gabor, quum per Dalmatiam Venetias iret, morbo mortalitatem explevit M D C XXVI. Imhof. Not. Proc. p. 311. Ludolphs Schaubühne lib. 26. c 2. n. 30.] Ernestus Mansfeldius, qui cum copiis singuli pervagati, et saepe a Caesareis[Note: Durlacensis ad Wimpiam; Brunsuicensis postquam Paderbornam et Soestam occupasset, et Catholicos varie adflixisset, ad Hoechstedtam in Moeni ripa, Mansfeldius ad pontem Dessaviensem etc. Theatr. Europ. p. 627. 632. 922. Ludolphi Schaubühne lib. 22.] victi, causa imperatori fuerunt, dum vagos persequebatur, Germaniae armis obtinendae.
In tantis turbis inferioris Saxoniae ordines libertati suae
timentes, regem Daniae sibi [Note: Rex Daniae Christianus IV. eligitur dux circuli inferioris Saxoniae M D C XXV.] ducem creant, quod indigne imperator fert, et novas copias per Wallensteinium conscripsit, cuius tam alte [Note: Wallensteinii, quem Caesar in principum ordinem, cum titulo Fridlandiae ducis, evexerat, inusitatum fortunae exemplum, quae tamen ad extremum non suffecit, breviter descriptum habes in Anonymi Epitome Rer. German. p. 39. Vid. et Ludolphi Schaubühne lib. 28. c. 2. et Iosuae Arndii Vita Wallensteinii Rostochii 1608. 8. edita.] fortuna surgit, ut non Germaniae modo terribilis, sed ipsi tandem suspectus imperatori fiat. Hic cum alibi, tum in Saxonia felix, CHRISTIANUM GVILIELMUM, Magdeburgicum administratorem, [Note: Ad Iuterbocum, Theatr. Europ. T. I. p. 922. Hic Christianus Guilielmus frater erat Ioannis Sigismundi, electoris Brandenburgici, MDCXIX. defuncti; proscriptus ab imperatore et miris fatis exagitatus, eo, quod cum Dano fecerat: sicut antea quoque frater illius Io. Georgius, ducatus Iaegerdorfii possessor, in Bohemica causa idem fatum subierat MDCXXI. Sagittarii histor. March. Brandenb. §. 65.] milite exuit, et Mansfeldium, qui Dano
accesserat, ad pontem [Note: Theatr. Europ. Tom. 1. p. 923.] Dessaviensem profligat: Tillius eodem anno (sexto vicesimo saeculi) ad vicum Lauteram, in agro Brunsuicensi, [Note: Proelium factum XXVI. Augusti. Ludolphi Schaubühne lib. 26. cap. 2. p. 313. Theatr. Eur. Tom. 1. p. 932.] exercitum Dani post gravem pugnam in fugam vertit, ex quo tempore inferior Saxonia, et maris Balthici ora praeter [Note: Frustra obsidione cinctam a Wallensteinio MDCXXVIII. exstat de eo Gründlicher Bericht von der Hansee-Stadt Stralsund 1631. 4.] Stralsundam, obsidionis contemptricem, in Caesaris potestatem venerunt, et rex Daniae [Note: Conditiones pacis exstant Tom. 2. Theatri Europ. principio, ad annum M D C XXIX, quo transactum Lubecae fuit. Potissima erat, ne Danus inposterum se rebus Imperii contra Imperatorem immisceret. Ludolphi Schaubühne lib. 29. c. 2. Recueil des Traites de Paix Tom. 3. p. 276.] pacem, quam victor dabat, Lubecae accepit. Imperator secundis rebus elatus, aut instigatus a [Note: Consultationes de hac re in Romano consistorio, vides in Theatr. Eur. T. 2. p. 7. ubi etiam episcopatus recensentur, quos repeti posse salva Passaviensi pace, pontificii putabant.] praesulibus, ecclesiae bona,
post pacem Passaviensem ablata, edicto [Note: Vocatur edictum Restitutionis publicatum Viennae VI. Martii M DC XXIX. Hoc XIV. Episcopatus et praelaturae bene multae repetebantur. Immo Exsecutionis initium Augustae XXV. Iunii M DC C XXX. factum. Ludolphi Schaubühne lib. 29. cap. 2. Recueil des Traites de Paix Tom. 3. p. 261.] repetit. Insequenti anno Ratisbonae [Note: Christophorus Forstnerus epistolam edidit de Comitiis his Electoralibus. Unicum querelis Statutum dedit Caesar, Wallensteinio, quem intolerandum Germaniae Dictatorem vocabant, Imperium militare auferret. Ludolphi Schaubühne lib. 30. c. 2. p. 511.] conventum indicit Imperator, constituendae apud Germanos pacis ergo, quo tamen aliud non agebatur, quam ut dissidia agerentur. Hoc moti protestantes, foedus [Note: Qui principes, aut legati principum rerumque publicarum in conventu Lipsiensi fuerint, Theatr. Europ. Tom. 2. enarratur, a p. 292. Ludolphi Schaubühne lib. 31. c. 2.] Lipsiae de vi pellenda, si inferatur, M D C XXX. percutiunt, invalidum forsan adversus victorem exercitum. ni tempestive ad partes rex Suediae accessisset. Nec armis modo protestantes, sed [Note: Compositione pacis Dillingensium iurisconsultorum et Iesuitarum scriptis, Laurentii Foreri maxime. Sic etiam Iesuitae Colonienses sub titulo: Francisci Burcardi de autonomia contra protestantes agebant, quibus respondet Bartholomaeus Gericius. Nefarium scriptum erat Casparis Scioppii Classicum belli sacri, Ticini 1619. 4. Huic opposuit Theodosius Berenicus tubam classico Scioppiano occentam, Augustae Treboccorum 1623. 4. et Iustus Meyerus quaestionem, an Protestantes iure Caesareo sint haeretici, Argentorati 1624. 4.]
litteris etiam impugnabantur, quibus probatum pontificii ibant, indignos pace Passaviensi esse, quam toties violassent: quos Saxonici, [Note: Hauptvertheidigung des Euangelischen Augapfels, electoralibus auspiciis publicata MDCXXX.] defensione edita, fortissime repulerunt.
Quum is status rerum esset, et Pomerania in Caesaris potestate; Suedorum rex GUSTAVUS ADOLPHUS, adhuc [Note: In Livonia et Borussia M DC C XXVI. Theatr. Europ. Tom. 1. p. 965.] victor Polonorum, non ferens commercia suis [Note: Dum portus Pomeraniae in Caesareorum potestate essent.] intercludi,
aliisque [Note: Causae erant adfectatum dominium maris Balthici: auxilium Caesaris in Borussiam Polono submissum: legatorum Suedicorum a Lubecensi pacificatione reiectio: litterae regis ad Betlenium Gabor interceptae et publicatae: eiectio Mecklenburgicorum adgnatorum. Arcana causa erat, ne potentia nimia excresceret domus Austriaca. Manifestum Regis Sued. Stralsundae 1630. Ludolphi Schaubühne lib. 30. cap. 1.] causis offensus, tentatis[Note: In conventu Dantiscano M DC C XXX. Theatr. Europ. Tom. 2. p. 157.] frustra, quae pacem Germaniae redderent; praemisit tandem, qui Caesareos ex Rugia exturbarent. Quod eo facilius ad exsequendum fuit, quo huic proprior insulae Stralsunda est, quam suo praesidio rex, vocatus [Note: Cum Stralsunda a Wallensteinio obsideretur M DC C XXVIII. Deditionis formulam exhibet Recueil des Traites de Paix Tom. 3. pag. 255.] ante a civibus, cum Portu urbis tenebat. Ipse cum exercitu Iunio mense M DC C XXX. sequutus, eiectis Caesareis, et cum BOGISLAO, ultimo principum huius gentis, icto [Note: Conditiones foederis habentur in T. 2. Theatr. Europ. p. 240. et Recueil. p. 291.] foedere, Pomeraniam tuetur. Ad regem
principes confluebant, expulsi sedibus ab imperatore, quibus opem suam promittit, quam praesentem etiam [Note: Mecklenburgici principes expulsi erant ob communem inferioris Saxoniae et regis Danorum causam: derelicti in Lubecensi pacificatione, quod Wallensteinius illorum regiones a Caesare acceperat, a quo repetere nec ipse Caesar audebat. Vide Edictum Caesareum, quo Wallensteinio illae regiones, exclusis prioribus dominis, tamquam perduellibus, traduntur, in Theatr. Europ. T. 1. p. 1047. ad ann. MDCCXXVIII. Publicatum de eodem Kays. Manifestum, ad quod tamen singulari apologia Duces responderunt.] Mecklenburgicis praestitit. Tillius, exauctorato Wallensteinio suffectus, amissa Pomerania, in milite spem habebat, si acie certandi facultas foret. Quam quum negasset rex aliquoties, is Magdeburgum[Note: Anno M DC C XXXI. Aprili mense urbs obsessa, decimo Maii expugnata, Ludolphi Schaubühne lib. 31. c. 2. p. 34.] obsidione cingit, futurum sperans, ut rex urbem liberaturus, in manus sibi veniret. Nondum maturum regi erat interiora Germaniae intrare, priusquam de receptu sibi et auxiliis prospexisset,
quod dum facit, et[Note: Quam urbem Caesarei praesidio septem millium tenebant sub praefecto comite Schaumburgico Theatr. Europ. Tom. 2. p. 394.] Francofurto vi expugnato, de [Note: Quae etiam concessa regis securitati fuit. Ibid. pag. 351.] Spondovia cum Brandenburgico agit, et cum Saxone de necessariis obsidioni disiciendae, interea captum [Note: Administrator etiam Christianus Wilhelmus, Marchio Brandenburgicus, in expugnatione captus et saucius abductus est.] Magdeburgum et crudelissime excisum fuit. Quod saevitiae exemplum dubios principes confirmavit, ut Caesari fide renuntiata, Suedorum regi, libertatis vindici, accederent.
In primis Saxo numerosas copias cum regiis coniungit, quem Tillius ulturus, quum in Misniam se coniecisset, ad Lipsiam ingenti[Note: Pugnatum VII. Septembr. M DC C XXXI. Ludolphus lib. 31. c. 2.] praelio fusus, catholicorum fortunam, tot stabilitam victoriis, evertit. Post pugnam, divisis
copiis, Saxo Bohoemiam petit: maiore impetu rex Franconiam, Rhenanum tractum, Bavariam, et cunctis ditioni suae subiectis, ingenti praeda potitur. Solum Ingolstadium erat, quod munitionibus suis exclusit regem, qui et ipsum non sine [Note: Ingens periculum erat, quum equus, cui rex insidebat, tormenti globo, ex urbe amisso, prosterneretur. In qua exploratione Marchio Badenfis quoque Christophorus itidem globo tormenti occisus est. Theatr. Europ. Tom. 2. p. 640.] periculo suo tentaverat. Necessitas imperatorem adegit, ut Wallensteinium revocaret, quod moli bellorum unus Tillius non sufficere videbatur, qui etiam brevi post ex vulnere, quod traiectu [Note: Proelium ad Licum ibidem scriptum est p. 634.] Lici submoturus hostem acceperat, Ingolstadii exstinctus est. Inde rex Norimbergam profectus castra munit: Wallensteinius, recepta[Note: Praga, Egra, Elnbogen etc. ibidem pag. 552.] Bohoemiae parte, a Bavaro firmatus, castra opponit, sed conflictibus [Note: Ibidem pag. 655. sqq.] superior rex, etiam [Note: Ibidem pag. 656.] horreum illius, quod in vicino
erat, ex parte spoliavit, reliquum flammis absumpsit. Inter haec Holkius Gallasiusque, quibus ipse tandem[Note: Quem Wallensteinium alibi diximus novo Fridlandiae ducis titulo a Caesare auctum.] Fridlandus accessit, vexabant Saxonem, cui opem rex laturus, ad Luzenam hostem obvium habet, quocum fortiter confligit, et dum vincit, aliquot globulis [Note: Ignotum a quo. Suspiciones erant, ab aliquo suorum peremptum esse. Lege Pufendorf. lib. 4. n. 63. Sunt enim, qui Francisco Alberto tribuunt, qui ad Caesareos postea transiit. Hunc tamen excusat Ludolphi Schaubühne lib. 31. c. 2. Alii necem Mauricio de Falckenberg, tribuno militum, licet ultimam manum adhibuisse dicatur Ioannes Schnebergius Bockendorpensis ex agro Paderbornensi, qui catenam etiam Regi detraxit, quam adhuc servare dicitur familia: Ferdinandi Fürstenbergii Monumenta Paderbornensia p. 216. Auctor vitae Christinae p. 6.] traiectus gloriosam mortem occumbit VIII. idus Novembr. M DC C XXXII. Inclinata iam acies Caesareorum erat, quum Hala [Note: Pufendorf. d. l. num. 64.] Pappenheimius advolaret, instauraturus proelium, nisi et ipse vulnus accepisset, ex quo altero die anim am Lipsiae, quo victi
refugerant, exhalavit. Saxo recuperat sua, hoste per Bohoemiam aufugiente.
Mors regis variorum animos aperiebat, Oxenstirnae cancellario regni summa rerum delata, cum plena potestate ad Germanos legato, quocum denuo[Note: Foedus et foederis articulos quaere in Theatr. Eur. Tom. 3. p. 42. seq. ad annum M DC C XXXIII Foederati erant Status quatuor Circulorum, Francici, Rhenani utriusque et Suevici, qui una cum Suecicis instituebant Consilium formatum Francofurti habendum Ludolphi Schaubühne lib. 33. c. 2.] foedus Heilbrunnae initur, Saxone haesitante, quod Suedi aemulationem, alii pacis studium interpretantur. Hornius [Note: Ita militiae duces inter se divisi, ut Georgius Luneburgicus in Saxonia inferiore et Westphalia cum exercitu ageret, Bernhardus in Franconia, Gustavus Horn in Alsatia et Comes Turrianus in Silesia.] et Vinariensis BERNHARDUS, divisis copiis, late vagantur, ille usque Bodamicum lacum omnia terret; hic multa Bavariae recuperat, et principem urbem [Note: Expugnationem Ratisbonae accurate scripsit Bogislaus Philippus de Chemnitz Parte 1. l. 1. p. 257.]
Ratisbonam expugnat. Wallensteinius iam summa potestate duces ordinum [Note: Lege Epit. Rer. German. ad hunc annum et Brachel. lib. 5. p. 239.] sacramento adegit, non permissuros se, ut illi a Caesare imperium abrogetur. Res nova Caesarem non leviter turbat, et ne erumpat coniuratio, celeritatis consilium capit. Extemplo [Note: Edictum exstat Tomo 3. Theatr. Eur. p. 182.] edicitur in legiones, ne perduelli dicto audientes sint. Quo ille cognito, quum Pilsena [Note: Quae urbs opportunior erat ad proditionem, quam Pilsen. Vide Brachel. lib. 5. p. 241. Pufendorf. lib. 6. §. 15 p. 138.] Egram se contulisset ad hostes transiturus, a praesidii[Note: Gordano et Leslaeo, Scotis, quibus Butlerus tribunus accessit, qui cum Wallensteinio advenerat.] praefectis ante concubiam noctem [Note: XV. Februar. M DC C XXXIV.] confoditur, quum [Note: Quatuor fuere, Illous campimarscallus, comites Kinski et Terzky; et Neumannus quidam centurio equester Theatr. Europ. Tom. 3. pag. 183. Vid. Alberti, Fridlandiae Ducis Coniuratio, Amstelodami 1635. 4. edita, Ludolphi Schaubühne lib. 34. c. 2. p. 238. Thuan. Carue Itiner. c. II.]
socii eius paullo ante in arce, quo cenatum venerant, trucidati ab eisdem effent. Hunc exitum habuit [Note: Non defuere tamen, qui innocentiam inauditi et indefensi adstruerent: adeo nullus magni momenti casus est, qui non patronos in utramque partem inveniat. Brachel. p. 243.] Wallensteinius, fortunae inconstantis, si quis alius, memorabile admodum exemplum.
Exercitui novus dux impositus rex Ungariae FERDINANDUS, Caesaris filius, qui praesentia sua res turbatas restituit recepta [Note: Ex Maio in Iulium extracta obsidio MDCCXXXV.] Ratisbona et omni Danubii ripa. Quum Nordlinga obsideretur, Bernhardus Horniusque, liberaturi urbem, in tantum[Note: Nordlingense proelium, VI. Septembris M DC C XXXIV. conunissum, vide in Theatr. Europ. Tom. 3. pag. 334. Ludolphi Schaubühne lib. 34. c. 2. p. 305.] discrimen venerunt, ut fusis copiis et Hornio capto, cum paucis Bernhardus se fuga tueretur. Victores Franconiam, et quae adiacent, e vestigio receperunt, immissis Croatis in
protestantes, qui caede, rapinis omnia evastabant. Bernhardus tamen, utcumque licuit, res belli offensione prostratas erexit, Gallorum in id ope usus, apud quos et Suedos pari loco dignitatis erat. Elector Saxo, solutis pactis cum Suedorum rege sancitis, [Note: Articuli pacificationis tum alibi, tum in Theatro Europ. ad Annum M DC C XXXV. quo inita fuit, leguntur. Iudicia de pace illa vide apud Pufend. lib. 7. n. 43. seqq. Potissimum erat, ut edictum de restitutione bonorum ecclesiasticorum in XL. annos suspenderetur, Magdeburgensis Episcopatus administratio Augusto, Electoris filio, relinqueretur, Halberstadiensis Leopoldo Austriaco. Plerique Protestantes pacem acceptabant, Wilhelmo Cassellano excepto. Ludolphi Schaubühne lib. 35. c. 2. p. 401. Male haec pax Suecos Gallosque habuit, qui etiam dissensum suum publicis scriptis fuerunt contestati. Facit huc Bernh. Comenii prodromus funestae pacisicationis Pragensis, Iusti Asterii, sive potius Io. Stellae deploratio pacis Pragensis. Hinc sequens distichon: Praga atrox orbi quae protulit impia bellum: Quo pacto pacem redderet illa bonam? Pro vindicanda tamen pace non a parte Saxonis solum prodierunt Vindiciae pacis Pragensis, sed etiam Petrus Ostermannus scripsit Schwedischen Stoerenfriede.] Pragensi pace
ad Caesarem redit, invicem ab illo Lusatiarum[Note: Hereditaria possessione: nam inde a Bohoemico bello acceperat tamquam pignus pro sumptibus impensis. Supra pag 257.] possessione firmatus. Male Suedos pacificatio habet, privatis unius rationibus, quam universae societati, utiliorem aestimantes. Quo factum fuit, ut discordias illa haud quaquam sanaret, sed gravius bellum accenderet. Saxoniam Banerius vastat: hunc Hazfeldius, auxilio Saxoni missus, parumper interturbat. Sed postea[Note: Saxo et Hazfeldius ad Witstockium vincuntur anno MDCCXXXV. die XXIV. Septembris Theatr Europ. Tom. 3. p. 707. Ludolph. lib. 36. c. 2. pag. 485.] uterque iusto praelio a Banerio ad Wittstockense oppidum superatur.
Vergente anno MDCCXXXVI. comitiis Ratisbonam indictis, FERDINANDUS III, iam Ungariae rex Bohoemiaeque, REX ROMANORUM declaratur, bono rei publicae fato, quia mors
Ferdinandi patris,[Note: Anno MDCCXXXVI. die IX. Decembris coronabatur Ferdinandus III; Februarii die V. seu ipsis nonis, moritur Ferdinandus II.] bimestri spatio sequuta, turbas novas interregno conciere potuisset.[Note: Bernhardus dux Saxoniae.] Vinariensis ad superiorem Rhenum omnia vincit, quae[Note: Brisgoiam et urbes silvaticas.] Austriacae ditionis erant, et contra se venientes Caesareos duces, Goezium et Savellum, in Brisgoia profligat, et caput regionis,[Note: Brisacum captum A. MDCCXXXVIII. Ludolphi Schaubuhne lib. 38. c. 2. n. 60.] Brisacum quatuor mensium obsidione ad deditionem compellit, quod, exstincto[Note: Quod oppidum in Rheni ripa inter Basileam et Brisacum situm est. Mortuus Bernhardus die VIII. Iulii MDCCXXXIX. Veneno autem credebatur esse exstinctus, quod illi a medico Genevensi Blandino mixtum esse dicebatur. Adparebant enim in corpore post mortem nigrae maculae. Pufendorf. lib. 13. Io. Sebast. Mulleri Annales Saxonici pag. 360. Ludolphi Schaubühne lib. 39. c. 2. Falsum itaque, quod Beniamin Priolus de Reb. Gall. lib. 2. p. 49. peste dicat esse exstinctum.] Neoburgi Bernhardo, in Gallorum potestatem venit. Post haec LEOPOLDUS GVILIELMUS, Caesaris
frater, Bohoemiam receptat, fugatis Banerianis: contra ea Caesarei eodem anno MDCCXL. ad[Note: Ad Ziegenhainam pugnatum ab Rosio, ex Vinariensis Bernhardi exercitu, nobili praefecto, adversus Caesarianum Baronem de Breda, qui acie cecidit cum multis aliis, et suorum sexcentos, in quibus tribuni et primi ductores erant, captivos hosti reliquit. Theatr. Europ. Tom. 4. p. 209.] Ziegenhainam; et insequenti ad Guelferbytum; et secundo quadragesimo cum alibi a ducibus[Note: Vid. idem pag. 600 et Pufendorf. lib. 13. sect. 29. Virtutis gloria eo die penes Wrangelium, Koenigsmarkum, Tupadelium stetit.] diversis, tum ad Lipsiam gravi praelio a [Note: Cui ex Caesareorum parte archidux Leopoldus opponebatur, sed victus, fugatus et omnibus impedimentis exutus. Pugnatum XXIII. Octobris Theatr. Europ. Tom. 4. p 905. 911.] Torstensonio vincuntur, ipsaque urbs cum arce Pleissenburgo post victoriam expugnata.
Fessa malis suis Germania pacem unice optabat, nec vero tot[Note: Muhlhausae, Francofurti, Pragae (ubi facta transactio omnibus commendabatur, Coloniae, Ratisbonae in comitiis, Lubecae etc. Quid in pacis hoc negotio gestum fuerit, docet succincta narratio omnium eorum, quae ab ultimis Comitis Septemuiralibus, et eligendo Romanorum Rege Ratisbonae habitis, in pacis cum Corona Sueciae negotio usque ad exitum an. 1637. sunt gesta, 1638. 4.]
conventibus coire illa potuit, et aegre tandem[Note: Hamburgi MDCCXLI, sequestro et conciliatore, Daniae rege Christiano IV. Pufendorf. lib. 13. sect. 83. 88. etc. Acta de Praeliminaribus circa Tractatus Pacis prodierunt Amstelodami 1642. 4.] Hamburgi de loco convenit, ut Osnabrugae cum Suedis, Monasterii cum Gallis ageretur. Vix autem[Note: Anno MDCCXLIV. consultari coeptum. Tantum tempus in apparatu consumebatur, Theatr. Europ. Tom. 5. p. 386.] tertio post anno consultationes coeptae. Adeo remedia, quam mala, tardiora sunt, ut ne belli quidem studia inter pacificandum cessarent. Galli antea[Note: Per Vinariensem Bernhardum etc.] sumptu solo aut [Note: Cum Suedis, Cassellanis, Hassis etc.] pactis militantes, nunc exercitum mittebant, qui Suedos, Hassos, Vinarienses adiuvaret, quo factum, ut hi plerumque superiores Caesareis essent, nec
fidae, nec constantes induciae, si quae partes de iis inter se consenserant. Ultimum Martis opus, quod maturavit pacem, interceptio arcis[Note: Arx cum minore civitate occupatur MDCC XLVIII.] Pragensis erat sollertissimo Koenigsmarki ductu properata, et ne reliquas[Note: Pragam maiorem seu Veterem et Novem urbem.] partes, quas oppugnabant, Suedi occuparent, iam accessu summi ducis CAROLI GUSTAVI, Palatinae gentis confirmati; tum aliis[Note: Quas exposuit Pufendorfius lib. 20. c. 63.] rationibus ad obsidionem resolvendam, tum pacis instantis nuntio sunt revocati. Quod enim votis expetitum fuerat, mense Octobri MDCCXXXXVIII. imperatori cum Galliae Suediaeque regnis; et imperii ordinibus Osnabrugae[Note: Vid. Pfanneri Historia pacis Westphalicae, Burgoldensis Discursus ad Instrumentum pacis, Adami relatio historica, du Mont Memoires politiques. Memoires et Negotiations secretes de la Cour de France touchant la paix de Munster, atque demum Is. Volmari L. B. de Rieden Protocollum Actorum Publicorum Instrumenti Pacis Westphal.] cum inter se, tum cum ipso imperatore eis
pactis conventum est, quae publicis tabulis conscripta exstant, utrimque sacramento sollemniter confirmatis. Sequenti anno Norimbergae[Note: Exsecutionis itaque finis publicis tractatibus XIV. Octobris MDCCL. fuit impositus. Londorp. Tom. 6. líb. 4.] effectum fuit, quo singula pacis decreta expedirentur. Quod omnibus laetum erat, hoc INNOCENTIUS X. pontifex Romanus, URBANI VIII, qui[Note: Gregorius MDCCXXI. Paullo V, quem supra memoravimus, successerat: morte successorem Urbanum nactus MDCCXXIII.] GREGORIUM XV. exceperat, ab anno MDCCXXXXIV. successor, inique adeo ferebat, ut etiam[Note: Anno MDCCLI. edita, in quam singularem Animadversionem Conringius scripsit. Eandem oppugnavit Ludovicus de Montesperato, qui vindicias scripsit pacisicationis Osnabrugensis. 10. Hornbeck et David Blondellus sub nomine Amandi Flauviani in Censura bullae papalis.] bulla pacem reprobaret, quia tot ecclesiae bona saeculares dominos accepissent. Sed prior principibus salus Germaniae, quam pontificis auctoritas erat, quae nec validior in causa[Note: Cornelius Iansenius Lovaniensis professor, post episcopus Yprensis, de gratia aliter censebat, quam Iesuitae, quod ex libris illius Augustini doctrinam praese ferentibus post mortem demum apparuit, quae fataliter ei MDCC XXXVIII. contigerat. Damnatus a pontifice Innocentio X. MDCCLIII. eiusque successore Alexandro VII, MDCCLVII. et aliis, non caret ad nostra usque tempora doctrinae suae defensoribus, praesertim in Gallia et inter Dominicanos. Leydecker. Hist.] Ianseniana fuit,
quam pronius erat decreto damnare, quam pontificiam infallibilitatem suis etiam non suspectam reddere.
Belgii foederati fortuna, quum bello Germania arderet, altius exsurgebat. Multas[Note: Venlo. Ruremunda etc.] urbes foederati capiebant, in quibus Traiectus ad Mosam erat, cui tuendae[Note: Victus et inde reiectus, anno MDCXXXII, potitique urbe sunt foederati, quam liberaturus iste advenerat. Theatr. Europ. Tom. 2. p. 724.] frustra Pappenheimius cum exercitu Caesaris accesserat. Et quamvis[Note: Anno MDCCXXXV. Eodem anno rursus obsessum a foederatis, et sequenti captum. Contin. Meter lib. 53. 54.]
Schenckii munimentum, in Rheno exstructum, Hispanorum astu amisissent; altero tamen anno obsidione, quamvis operosa, receperunt: etiam[Note: Ibidem lib. 55.] Breda munitissima urbe, haud longe post, et anno MDCCXLIV.[Note: Theatr. Europ. Tom. 5. p. 565. Id munimentum vulgo Sass van Gent appellatur.] Gandavensi Aggere potiti: semel forte ad[Note: Propugnaculum haud longe Antwerpia situm. De conflictu Masenius ad Broweri Annal. Treu. p. 523. et Brachel. lib. 5. p. 238.] Calloum infeliciter pugnantes. Haec domi et intra Belgium. Navali pugna vicerunt,[Note: Theatr. Europ. Tom. 4. p. 44. ad annum MDCC XXXIX. Illa Hispanorum classis, ut post compertum fuit, adversum Suedos missa, ut cum Danis, illorum hostibus, se coniungeret. Batavi autem tum socii Suedorum erant. Pufendorf. lib. 11. n. 61. Ingens Hispanorum fuit clades, quorum pleraeque naves vel captae, vel submersae, Lud. Schaubuhne lib. 39. c. 4. p. 715. In hanc victoriam singularem Panegyricum scripsit Caspar Barlaeus. Cuius etiam est Historia rerum per octennium in Brasilia et alibi gestarum sub praefectura Mauritii.] Trompio duce, in freto Britannico: in transmarinis Brasiliae magnam partem[Note: Continuat. Meterani lib. 47. anno MDCCXXX.]
Fernambuco capto, ditionis suae fecerunt: et Africae castellum Mina in Guineae littore virtute[Note: Hic tribunus Kaynius ex equestri Miniae familia, cui de Kayno nomen, oriundus, rebus in Europa, Africa et America gestis, clarissimum nomen consequutus est. De hac Africana expeditione Continuat. Meter. lib. 55.] Kaynii MDCC XXXVII. expugnarunt, et quod prope hinc abest orientem versus, Caput Corsum. Anno MDCCXXXXVIII, paullo ante Germaniae pacem, Monasteriensi conventu, ab Hispanis liberi ordines et supremi iuris populus, sublata hostilitate, declarati sunt, socii inposterum eorum futuri, adversus quos tam fortiter repugnaverant.
Tristiora fata Britanniae erant, discordia inter regem CAROLUM, Iacobi MDCCXXV. exstincti filium, et regni senatum invalescente, quae robur a[Note: Qui et Presbyteriani dicebantur, quod sublatis episcopis, de presbyterii sententia ecclesiarum ius exerceri iubebant: sic demum illas a papatus reliquiis vere purgari, persuasi. Inde Puritanorum nomen, et Independentium. Horum caput Thomas Fairfax et Oliverius Cromwell.]
Puritanorum factione capiebat, etiam multis [Note: Vid. Rob. Iohnstonus Hist. rer. Brit. lib. 21. 23.] tributorum novitate ab rege suo alienatis. Hinc[Note: Tomo 4. et 5. Theatri Eur. descriptum.] civile bellum aliquamdiu ambigue gestum: post superatus rex,[Note: Eodem Tomo 5. pag. 1126.] Scotorum exercitui, qui senatui auxilio venerat, tuendum se committens, ab eodem Anglis, pacta tamen salute eius, ingenti pretio venditur, supplicio ante adfectis, qui pro regis causa egisse censebantur,[Note: Stafford MDCCXLI, Laud. MDCCXLV. decollatus est. Vid. Theatr. Europ. T. 4. p. 505. et T. 5. p. 675. Wilhelmi Sanderson historia vitae et necis Caroli I. et Georgii Batei elenchi motuum nuperorum in Anglia Sylloge rariorum Tractatuum, quibus Car. M. Brit. Regis innocentia declaratur. Regis causam defendit. cl. Salmasius; Parlamenti Io. Militonus. Ludolphi Schaubühne lib. 4. c. 8. p. 1661.] Thoma Staffordio, Hiberniae prorege et Wilhelmo Laudo, archiepiscopo Cantaburiensi. Captivus rex, secus quam pactum erat, in Vectem insulam adductus, et inde Londinum
retractus ad iudices, damnatur, et III. Calend. Februarias MDCXLIX, exemplo posteris detestando, securi percutitur,[Note: Henrica Maria, Henrici IV. regis Gallorum filia ex turbulento Angliae statu in patriam refugit, viginti annos mariti fato superstes.] regina et liberis in Galliam ante elapsis.
Id quod regnum etiam internos motus habuerat turbante[Note: Concino Ancraeo, Florentino, quem eiusdem nationis Maria Medicea regina Galliae ad Marescalli dignitatem evexerat. Periit rege iubente occisus MDCCXVII. Gramondus lib. 2.] Ancraeo, quod rex LUDOVICUS XIII. in matris tutela fuit: quam egressus, se[Note: Cardinalis Richelii originem, incrementa, gestas res summatim recenset Priolus lib. 1. n. 2. et 9. Antonius Auberius Histoire de Cardinal, Duc de Richelieu. Iournal de Mr. Le Cardinal Duc de Richelieu.] Richelio dedit, cuius summa consilii erat, ut Hugonotae, si exstingui non possent, exuti munimentis debilitarentur,[Note: Patrimonium regis sub Pirenaeis, quo pontificia sacra MDCCXX. reducta. Bussier. lib. 24.] Bearnia prima sensit, quo consilia
cardinalis valerent, amissa religionis libertate. [Note: De Montalbani (Montauban) gravissima obsidione Gramondus lib. 10. toto, et Theatr. Europ. Tom. 1. p. 591. ad ann. MDCCXXI.] Montalbanum autem, elusa obsidione, adegit regem hoc pacto pacem dare, ut munimenta deicerentur protestantium oppidis praeducta, Rupellae tantum et Montalbani conservatis. Quum vero novam[Note: Ludovicea arx (Fort Lovis) exstructa MDCCXXII. ingenio Pompeii Traiani, Itali hominis, imperante comite Suessionensi, militiae regis duce Gramond. lib. 12. p. 553. Quo situ fuerit, depictum Tomo 1. Theatr. Europ. p. 1124.] arcem rex Rupellae obiecisset, novam belli materiam sevit, quo illa munitissima urbs MDCCXXVIII.[Note: Moles per mare actae ab regiis, et obsessorum extremae famis tolerantia, in stuporem legentes et audientes coniciunt. Gramond. l. 18. Theatr. Europ. d. l. Adde de mole, qua Anglorum classis ab ope ferenda arcebatur, Iohnston lib. 22. p. 724. Bussier lib. 24. p. 604. Vid. Philiberti Moneti capta Rupecula et Mich. le Vassor Hist. de Lovis XIII. lib. 25. Lud. Schaubühne lib. 28. c. 5. p. 451.] stupenda obsidione expugnatur, et Montalbanum, Nemausus, Mons Pessulanus, et quidquid munitum superaret,
propugnaculis exuuntur. Sic exarmati Hugonotae, incertispe metuque sunt, quanta pactorum fides sit, quibus de libertate cavebatur.
Has turbas Italiae bellum excepit, ex Mantuana successione natum. Vincentio, Vincentii filio, Francisci ac Ferdinandi fratre et herede, MDCCXXVII, sine prole defuncto cernendae hereditatis[Note: In communi stirpe, Francisco Mantuano, M DCCXIX mortuo, Vincentii defuncti abavo, et Caroli Niverniensis proavo agnatio conveniebat.
[Gap desc: table]
] ius penes Carolum erat, Niverniensem ducem, cui Caesar, Hispanus, Sabaudus negabant, ne Gallicus heres in Italiae sinum admitteretur. Niverniensem rex Galliae
tuebatur bello in Italiam translato, quod [Note: Tentata pax in comitiis Ratisbonensibus M DCCXXX. Theatr. Eur. Tom. 2. p. 200. Sequenti anno Clarisci (Chierasco) quod Pedemontii oppidum est, convenit. Ibidem p. 504. et Bussier. lib. 24. p. 613.] Clarasci tandem compositum hac lege fuit, ut parte Montisferrati Sabaudo cedente, reliqua omnia Niverniensis dux Caesaris et imperii Romani beneficio haberet. Gallus hunc belli fructum cepit, ut Pinarolium, quod Richelius[Note: Anno MDCCXXX. duci Sabaudo Victori Amadaeo ereptum obsidione Pinarolium. Bussier. 24. p. 609. Theatr. Europ. Tom. 2.] ceperat, hoc est, claustra Italiae, certo pacto vel pretio teneret. Idem Grisonibus auxilium tulit, ne[Note: De Vallis Telinae motu Gramondus legatur l. 8. et 13. De origine tumultus Theatr. Europ. T. 1. p. 435. quae religiosa erat, exstructio aedis sacrae a catholicis negata: de impeditis Hispanis, ibidem p. 814.] Telina Valle, suis motibus concitata, Hispani potirentur. Potens sic Richelius invidiam reginae matris incucurrit, quae[Note: Mammorancii tumultum et supplicium Bussicres ad annum MDCCXXXII. descripsit, additis his verbis: Maiorum virtutes ut se uno collegerat; sic postremus stirpis uno se exstinxit.]
Mommorancio duce tumultum conciebat, quem huius supplicio cardinalis oppressit, regi parente reconciliata. Quae vero praesentis fortunae impatiens in Flandriam et Angliam aufugit, et in Agrippina colonia MDCLII [Note: Sunt Bussieris verba lib. 24. p. 647. Priolus: ab Richelio regno depulsa, cui honores ipsa festinaverat, lib. 1. n. 9.] exsul propemodum atque extorris, mortem obiit. In Germania Gallus tantum[Note: Foedus percussum Ianuario mense MDCCXXXI. cuius summam Pufendorfius refert Hist. Sued. lib. 3. sect. 3. Suedum XXX. milia peditum, sex equitum suo sumptu in Germania habiturum; Galliae rege quadringenta uncialium milia quotannis conferente.] foedere ac auro bellabat: sed fractis Suedorum rebus Nordlingensi clade, bellum aperto Marte gessit, ut Austriacos impediret, quibus ne opem Hispaniferrent,[Note: Gallis le Comte de Roussillon Hispanorum quondam erat, ad Galliam reductus pace Pyrenaea.] Ruscinonensem tractum et Flandriensem infestis signis ingressus, multa utrobique in ditionem suam redegit. Germanici
belli praemia pax Monasteriensis firmavit; Hispanici Pyrenaea,[Note: Haec MDCCLIX. sub montibus Pyrenaeis in Fasianorum insula, quae inter Galliam atque Hispaniam est media, conclusa per Mazarinum et Ludovicum de Haro. Comitatus Roussillon eadem Gallis cedebatur et multae urbes munitae in Belgio. Hac pace etiam matrimonium inter Ludovicum XIV. et Mariam Theresiam Philippi IV. filiam natu maiorem decretum, praeviae tamen ipsius in successionem Hispanicam renuntiatione. Galeatzo Gualdo Hist. Pacis Pyren. Histoire de la Paix conclue sur la Frontiere de France et d'Espagne entre les deux Couronnes l'an. 1659. a Cologne 1667. 12.] cui vel fatis Perpinianum fuisset, anno MDCCXLII. Hispanorum potestati ereptum. Reiecti Galli a[Note: Vulgo Fontarabiae, vel. Hisp. Fuentarabia, limitaneum munimentum ad mare Cantabricum.] Fontisrapidi oppugnatione, et a fano S. Omari. Tandem Richelius MDCCXLII. exeunte anno diem supremum obiit, in eo non infelix, quod ante vertentem fortunam, quae[Note: Lege Priolum lib. 1. sect. 3. Rediit quidem in gratiam, sed dubium, quam stabilem. Nani Hist. Ven. lib. 12.] inclinare videbatur, discessit ex mortalibus: quem proximo anno pridie idus Maias rex
Ludovicus fatali morte sequutus est, relicto quinquenni filio LUDOVICO XIV.
Hac tempestate Hispani, Belgicis bellis attriti, grave damnum ex[Note: Theatr. Europ. Tom. 4. p. 124. Brachel. Hist. nostri temp. lib. 6. ad annum MDCCXL.] Cataloniae tumultu sentiebant: sed numquam gravius, quam M DCCXL. ex[Note: De hac defectione Caietanus Passarellus lib. 1. Belli Lusitani, et Theatr. Europ. Tom. 4. Mussitaverant iam antea Lusitani, atque seditionis speciem excitaverant, id quod Ioannem Caramuelem Lobkowitz permovit, ut singulari scripto Philippum prudentem Lusitaniae legitimum regem demonstraret Antwerpiae 1639. f.] Portugallorum defectione. Res miranda, tam amplum regnum, in tot dissitas provincias et transmarinas descriptum, ita conspirare potuisse, ut nemo esset, qui id proderet Hispanis. Tanto odio universi erga dominationem illorum flagrabant. IOHANNE igitur Bragantio, cuius avia cum[Note: Catharina, uxor Ioannis Bragantini, filia Eduardi, Emanuele rege geniti: Philippi II. autem regis Hispaniae mater, Isabella, soror fuit Eduardi.] Philippo de hereditate certaverat, rege
constituto, adversus Castilianos se fortiter tuebantur, saepe praeliorum victores, nec infelices expugnatores urbium. Hispani cum Belgis, ut diximus, MDCCXLVIII. in Westphalia, dein cum Gallis MDCC LIX. ad Pyrenaeos montes pace facta, omnem belli molem in Lusitanos contulerunt. Sed tantum ab his abfuit, ut ad obsequium retraherentur, ut graviori etiam damno Hispanos adficerent, proeliis ad oppidum[Note: Ad Estremos pugnatum a duce Hispanorum Ioanne Austriaco: Portugallorum comite Villaflorio. Caesi Hispanorum quatuor milia: capti sex milia cum omnibus impedimentis. Theatr. Europ. Tom. 9. p. 1067.] Estremos MDCCLXIII. et post biennium ad[Note: Dux Hispanus Carazena cum toto exercitu cingebat Villam Vitiosam obsidione, quam liberaturus Schombergius, Lusitanorum dux, manus conseruit cum Hispanis eosdemque vicit et fugavit Theatr. Europ. Tom. 10. p. 80.] Villam Vitiosam superiores. Quo tempore Philippus IV. ex vita migravit, relicto quadrimo filio CAROLO II, cuius mater, Ferdinandi III. imperatoris filia, impar bello persequendo, cui iam Gallicum novum in
Belgis accesserat;[Note: Pacis conditiones exstant in Theatr. Europ. T. 10. p. 900. ad anmun MDCCLXVIII. Vid. Caietani Passarelli bellum Lusitanicum eiusque regni separatio a regno Castellae, Lugduni 1684. et Io Bapt. Biragi historia de divisione regni Castiliae et Portugalliae.] pascisci maluit cum Portugallis, eosque liberos confiteri, quam geminum Martis uno tempore periculum subire.
Gallus Mariam Theresiam, Philippi IV. filiam eo pacto duxerat, ut successioni illa, etsi virilis proles deficeret, in universum renuntiaret. Quod vero privatorum ius devolutionis[Note: Petrus Stokmannus speciali tractatu de hoc iure devolutionis egit. Vid. et Aubery reginae Christianissimae iura in Brabantiam.] est, is in commodum suum abusus, Belgicas regiones ex lege postulavit, ranquam priore Hispani coniugio post Eugeniae Isabellae mortem adquisitas, ideoque in filiam, illo coniugio susceptam uxorem regis Galliae, transferendas. Praeclarae[Note: Harum expugnationes deseriptae sunt Tom. 10. Theatr. Europ. p. 681. 688. etc.] urbes ereptae,
Tornacum, Duacum, Caroloregium, Insulae, Aldenarda,[Note: Articulo 3. pacis Aquisgranensis memorantur etiam Aeth, Cortrik, Veurne, etc.] aliae, quae Aquisgranensi[Note: Articulos pacis vide Tom. 10. Theatr. Europ. p. 762. Redditus illa pacificatione Hispanis comitatus Burgundiae sive Franche Comte.] pace MDCCLXVIII. Gallo confirmatae sunt. Non tuta, nec diuturna quies, sed Gallo Batavos MDCCLXXII. invadente, e republica fuit, his non deesse, ne Hispanorum provinciae utrimque a Gallis cingerentur. Hinc in Burgundos et Flandros a Gallis bellum delatum, et multae urbes occupatae, ac Neomagi ad Vahalim MDCCLXXIX. comitatus Burgundiae, superiori pace restitutus, Hispanis denuo ablatus in Gallorum potestatem venit, redditis contra aliis, quae in Flandria Galli eripuerant.
Dani Suedos, Germanico bello distentos, cum aliis modis, tum navibus illorum in freto retentis[Note: Pufendorf. p. 2. sive Contin. Introduction. ad annum MDCCXLIII. p. 849. Boeclerus singulari libro de hoc bello. Superstes tum Danorum rex erat Christianus IV.] irritaverant.
Quae causa fuit, ut in Holsatiam, Iutlandiam et ipsam Scaniam M DC C XLIII. exercitus Suedorumirrumperet, et terra marique vindicaret iniuriam. Biennio circumacto, pax [Note: Sita Bromsebroa in consinio Smalandiae et Blekingae.] Bromsebroae Gallorum interventu conciliata, qua Danus Suedo [Note: De his pactis ibidem p. 861.] Iemptelandiam et Insulas Codani Sinus Gotland et Oeseliam concessit, etiam pignoris loco ad XXVI. annos Halandiam. Regis Daniae filio, iam successore destinato, CHRISTIANO V. MDC C XLVII; et insequenti anno ipso rege rebus humanis erepto, FRIDERICUS III, alter filius, rex Danorum Nordwegorumque constitutus est. Firmata Germaniae pace, CHRISTINA, Gustavi Adolphi filia [Note: Regni habenas equidem ista explcto aetatis anno decimo octavo, exeunte anno 1644. suscepit. Pufendorf. rer. Suec. lib. 16. §. 71. Coronata demum 20. Oct. 1650. Pufend. l. 22. §. 47.] coronatur, et
CAROLUS GUSTAWS, [Note: Vide Pufendorfii historiam Caroli Gustavi.] princeps Palatinus, regis sorore genitus, heres regni declaratur, quo ab regina abdicato, quae, mutatis sacris Romam ibat, ipse M DC C LIV. sollenni inauguratione potitus est.
Vita Sigismundus, Ioannis Sueci filius, rex Poloniae, M DC C XXXII. excesserat: filius et successor VLADISLAVS M DC C XXXIV. Moscovos in castris ad Smolenskum, quam vrbem recuperatum venerant, arcte obsessos ad [Note: Ioach. Pastorius Hirtenbergius lib. 6. Flori Pol. p. 427. Sebinus cum toto exercitu Moscovitico, constantissima Uladislai obsidione ad deditionem subigitur, solamque libertatem abeundi pactus, signa ad pedes victoris deponit, omnemque apparatum et impedimenta relinquit. Hinc pacificatio sequuta victis haud opportuna, quae Polanoviensis a fluvio Polonowka, vbi inita, appellatur. ibidem p. 428.] ignobilem pactionem coegit, Turcosque conterruit, ut iniurias illatas pensarent, Suedorum [Note: Induciae Stumsdorfii in Borussia prorogantur anno M DC C XXXV. Ibidem p. 432. et Tom. 3. Theatr. Europ. p. 564.] induciis ad XXVI. annos
prorogatis. Quam felicitatem Cosakorum motus interrupit, fratri IOANNI CASIMIRO, qui ab anno M DC C XLVII. successit, gravior utique, et tantum non exitialis regno futurus. Haec fugitivorum convenarumque [Note: De origine Cosakorum et insulis eorum Paul. Piasecius Chron. gestor. in Europ. p. 45. et Ioach. Pastorius Hist. Pol. plenior. l. 1.] colluvies ad Borysthenis ripas et in insulis eius rem publicam condiderat, quae quum in maius se proferret, quam utile Polonis erat, qui vicina praedia habebant, auctores [Note: Piasecius Chronic ad annum MDCCXXXVII. p. 494. seqq. Rud. Heidonsteinius rer. Pol. lib. 10. et 11.] regi exstiterunt: ut gentem regno perniciosam inseruitutem vindicaret. Sequutus is consilium in [Note: Anno M DC C XXXXIII. Ibidem pag. 501. Paulucus (Cosakorum) eorum dux una cum sociis (cum quatuor praecipuis fuerat deditione eaptus, ibidem p. 495.) ne quidquam sidem salutis datam implorando, sub eisdem comitiis capitis supplicium tulit, et omnes immunitates una cum oppido Techtimirow, isti societati a regibus Poloniae zoneessae, abrogatae fuerunt.] comitiis
confirmatum, non modo [Note: Idem Piasecius Chron. p. 46. Hanc (Cosakorum militiam Stephanus Battorius) rex ordinationem habere desiderans, attribuit illi castrum Techtimirow cum suo territorio, situm ad ripas Borysthenis infra Kioviam viginti milliaribus. Germanicis, ubi consiliorum et magistratus militaris sedem ac armamentarium receptaculumque bellicorum apparatuum habebat; quum ante nullo certo magistratu, nulla firma sede constaret.] Techtimirow, Cosakorum propugnaculum ereptum ibat, sed novo etiam, cui [Note: Ibidem Piasecius ad annum M DC C XXXVII. p. 495. Summus praefectus militaris, castellanus Cracoviensis, impensis publicis propugnaculum Hudak denominatum apud confluentem Samarae et Borysthenis loco ad eos coercendos maxime opportuno exsirui munirique fecit. Aliis Kudak appellatur.] Hudak nomen est, adversus illos in ripa exstructo, ita barbaram turbam concitavit, ut non procul abfuerit, quin Poloniae regnum tumultu hoc interiret. Qui vero, ut praediximus, Io. Casimirum, quam Uladislaum, vehementius concussit. [Note: Pax inita in castris apud Zwaniec anno M DC C LIII. quae displicuit plurimis propter notam Cosakorum persidiam eorumque cum Tartaris focietatem. Improbata sequenti anno in comitiis regni Theatr. Europ. Tom. 7. p. 419. 608.] Pax inita cum
Cosakis, sed proceribus improbata, ut, externis sedatis, rex intra regnum hostes haberet, quod opportunum Moscovis tempus fuit, [Note: Anno M DC C LIV. Smolenskum a Moscovis quatuor mensium obsidione ad deditionem compulsum, postquam Lituaniae exercitus ab eisdem Moscovis ad internecionem caesus fuerat. Theatr. Europ. Tom. 7. p. 617. seq.] Smolenskum et circumiectam regionem recuperandi.
Antiquae Suedis controversiae cum Polonis erant, quae eodem tempore resuscitatae infinitum mali turbato regno attulere. Rex enim Suedorum CAROLUS GUSTAWS, [Note: Diebus 18. 19. 20. Iulii 1656. Theatr. Europ. T. 7. p. 964. Elector Brandenburgicus, Friedericus Wilhelmus, socius et particeps huius victoriae erat. Pufend. Hist. Caroli Gustavi l. 3. §. 25. 26. 27.] triduano praelio ad Warsoviam victor, omnem citeriorem Poloniam regiamque Borussiam sub suis signis tenebat, latius victoria usurus, nisi Danorum irruptio in Suediam
revocasset. Quos ne impune fecisse permitteret, Cimbricam Chersonesum occupavit, unde M DC C LVIII. immani hieme armatus in glacie iter fecit et per Fioniam [Note: Tassing, Langeland, Falstern, quia inter has vicinas insulas firmatior glacies erat, attenuata maris cursu inter Fioniam et Seelandiam. Tom. 8. Theatr. Europ. pag. 735. seq] aliasque insulas in Seelandiam irrupit Danumque subitaneo accessu coegit, ut [Note: Summatim pacificatio tentata Tostrupii, et ex eo tempore induciae coeptae: Rothschildii postmodum M DC C LVIII. accuratius pertractata et confirmata. Ibidem p. 741. seqq. Pufendorf. Hist. Car. Gustavi lib. 5. §. 12. 13.] Rothschildi pacem, quam Suedus postulabat, iniret, et omnem Scaniam, Blekingam, Halandiam, et in Norwegia Bahus et Nitrosiam, ex insulis Bornholmam et Hvenem Suedorum regno concederet. Quibus tradendis singulis quum mora intervenisset, interpretatus rex Suediae, non stari pactis, [Note: Theatr Europ. Tom. 8. p. 897. Happelii Historia Europae p. 478. Est autem arx Cronenburg, quae fretum Danicum defendit.] Croneburgum expugnat et Hafniam M D C LVIII. obsidione cingit, quam solvit
ultro, quum [Note: Belgicae classi praeerat admiralis Opdam: Suedicae Wrangelius. Aequo Marte discessum, utraque parte victoriam sibi vindicante. Ibid. p. 913.] incerta victoria cum Batavorum classe, auxilium Danis ferente, in freto Danico pugnasset. Iterum Suedus exhieme consilium capit, et Februario mense M D C LIX. per glaciem adducto milite quinque nocturnis horis [Note: Theatr. Europ. p. 1248. Florus Eur. part. 4. p. 425.] Hafniam adsultu oppugnat, magna vero clade adfectus, inde discessionem facit. Nec felicior in Fionia erat, quatuor milibus caesis, et [Note: Oppido eius insulae munito, cum portu.] Neoburgo, quo victi refugerant, a Batavorum classe coacto, ut qui inerant Suedi, arbitrio [Note: Caesareorum, Danorum, Brandenburgicorum, qui acie victores Neoburgum, elapsorum ex praelio receptaculum, terra; Batavi mari oppugnabant. Theatr. Europ. Tom. 8. p. 1271. seqq.] sociorum se permitterent. Quae damna reparaturus rex, quum conventum Gotenburgi agit, febre correptus M DC C LX. ex vita migravit. Coeptae pacificationes ad finem perducuntur, Danica ad Hafniam, firmatis, quae Rothschildi concessa fuerant, praeter Nitrosiam Norwegiae et
Bornholmensem insulam, quae ad Danos redierunt: Polonica Olivae convenit, quod monasterium prope Gedanum est, qua rex Poloniae iuri suo in Suedorum regnum et Livoniam, etiam titulo et insignibus renuntiavit, inani tamen hoc honore, quoad viveret, sibi conservato: contra ex pacto recepit, quae in Polonia Borussiaque praesidio Suedi tenebant. Sic externo hoste liberatus rex Poloniae internorum [Note: Quos uterque exercitus Polonicus et Lituanus sub specie negati vel dilati stipendii excitabant, ad id confoederationis nomine abusi, quod rebellioni obtegebant. Theatr. Europ. Tom. 9. 352. p. 1551. etc. Accessit Lubomirskii tumultus ibidem p. 1551. qui tandem componitur abiurata confoederatione, et Lubomirskio, postquam depreeatus regem fuerat, in mite exilium profecto. Tom. 10. p. 240. ad ann. 1666. Docet de eo Processus Iudiciarius in causa Georgii Lubomirsky Varsoviae 1664. f.] motuum, aut fortunae suae pertaesus, [Note: Abdicatio in comitiis facta VIII. idus Septemb. Theatr. Europ. Tom. 10. p. 819.] abdicato regno MDC CLXVIII. in [Note: Rex Io. Casimirus sequenti anno 1669. iter in Galliam per Bohemiam Germaniamque persequutus est. Tom. 10. part. 2. p. 21. et 105.] Galliam ivit, privatam vitam
acturus; ubi etiam [Note: Mortuus rex Poloniae Niverni anno M DC C LXXII.] brevi post tempore supremum diem obiit. Daniae regi [Note: Factum per commune Ordinum Decretum anni M DC C LX. Causa erat praecipua, quod regni senatores, durante bello, male rem gesserant, multa Coronae bona dissipaverant. Resistebat quidem nobilium ordo, verum, clero, civium et rusticorum classe rem ita definiente, cedere necessum habebat. Happellii Hist. Europae pag. 149. Tom. 9. Theatr. Europ. p. 96. Europ. Herold part. 2. pag. 257.] hereditaria successio, et maior ac vere regia dignitas, toleratae concussionis praemium, ordinum consensu decreta fuit.
De Turcorum successione [Note: Supra pag. 249.] supra memoravimus. Quum Amurad IV. rerum potiretur, [Note: Turcorum ceciderunt quinquaginta milia. Theatr. Europ. Tom. 3. p. 994. ad ann. M DC C XXXVIII.] cladem a Persis accipiebant ad Bagdadum, quam Babylonem vulgo appellant. Cum Venetis bellum circa Cretam
gestum, quo tempore Mohammed IV. Ibrahimo strangulato successor datus fuit. Dacorum principes, Walachus, Transiluanus, Moldavus iam dudum in Turcorum clientela fuerant. Quum vero RAGOZIUS Transiluanus Polonis [Note: Georgius Ragozius, Transiluaniae princeps inter tumultum belli Suedici regno Poloniae ad se trahendo inhiasse credebatur. Suedo adversus Danum discedente, Transiluanus exercitus, cum domum iret, neglecto itineris consilio, quod Suedus dabat, caesus a Polonis est. Pufend. Introd. 693.] bellum eodem tempore inferret, quo illi a Suedis premebantur; inique id Turcus ferens, amicus Polonorum, ordinibus Transiluanis mandat, ut, Ragozio deiecto, novum principem sibi eligant; qui vero dubie parent, ea lege [Note: Franciscus Redeius vicarius princeps constituitur, dum Ragozius apud Turcos expiatur. Tom. 8. Theatr. Europ. p. 1003.] Redeio principatum deferentes, ut Ragozio in gratiam reducto cedat, quam tantum aberat, ut precibus impetrarent, ut sibi quoque malum infinitum arcesserent. Turcis enim impar Ragozius in
causa fuit, ut Transiluania [Note: Tom. 8. Theatr. Europ. p. 1007. seqq.] vastaretur, et captis Ienoa, Karansebe et aliis munimentis princeps novus [Note: Ibid. m. p. 1008. ad annum M DC C LIX.] BARTSCHAI, non electus ab ordinibus, sed a Turcis datus imponeretur, quem dum Ragozius Cibinii oppugnat, a Turcis [Note: Ibidem p. 1027.] praelio victus, ex vulneribus [Note: Waradinum a Bartschai ad Ragozium defecerat, quae causa Turcicae obsidionis et expugnationis est. Ibid. p. 1023.] Waradini moritur, quod propugnaculum eodem anno M DC C LX. a Turcis expugnatur. Unde bellum in Ungariam manavit, quod antequam explicemus, de Germaniae statu praenotanda memoramus.
Restituta Germaniae pace, FERDINANDUS IV, Ferdinandi III. Filius, pridem Ungariae Bohemique rex destinatus, Romanorum rex MDC C LIII.
[Note: In Comitiis Ratisbonensibus. Vide Theatr. Europ. Tom. 7. p. 360. seqq.] eligitur, sed proximo anno, [Note: Inauguratus fuerat XVIII. Iunii dicto anno mortuus sequenti anno IX. Iulii stili Greg.] morte praeventus, maximam sui spem destituit, quem a triennio ipse pater, pacificus imperator, fatali excessu subsequutus est. LEOPOLDUS igitur, alter filius, iam Bohemiae atque Ungariae rex, imperator Augustus M D C LVIII. Francofurti eligitur, et sollenni ritu [Note: Rite inauguratus XXII. Iulii seu 1. Aug. Hapelii Hist. mod. Europ. p. 425. seqq. Diar. Eur. Tom. 1. Rink. Leben Leopoldi p. 423.] inauguratur, cuius initia tam fausta et auspicata erant, ut intra duos annos totidem reges, Polonum atque Danum, ab hostibus adflictos, refirmaret. Difficiliores res Ungariae. Transiluani novum principem [Note: Bartschai, Ali Bassae suspectus custoditur tempore obsessi Waradini. Liberatus e custodia fit insolentior: quae causa, ut pars ordinum Keminyum sibi ducem constituerent, a quo fugatur Bartschai, tandem dolo captus eusto ditus et interfectus. Tom. 9. Theatr. Eur. p. 47. 327. et 329.] KEMINYUM elegerant, qui precibus impetravit, publicae securitatis causa tum alia
munimenta, tum Dacicam Claudiopolim praesidio suo Caesar muniret, quae causa ingentis mali per Ungariam fuit, saltim speciem hosti non iniustae incursionis praebuit. Reiecto enim Keminyo et [Note: Theatr. Burop. Tom. 9. p. 595. ad annum 1662.] pugna tumultuaria occiso, [Note: Michael Abafi, a castro suo Abafaeo cognominatus, antea Tartarorum captivus, vivo Keminyo, sed mox perituro substituitur. Idem. T. 9. p. 333.] ABAFIUM Turcisubstituunt et Caesareos legatos, ad pacem prorogandam missos, iniecta vana spe eludunt, et quum se satis ad bellum parassent, aperte profitentur, nisi vacuefacta Transiluania et destructo Serini novo castello, quod obiectum Canisiae erat, nolle se adire pacificationem. Hinc subito adcursu [Note: Tom. 9. Theatr. Europ. p. 954. Deditio facta XVI. (XXVI) Septembris.] Neuhuselium oppugnant, capiunt, ineunte autumno M DC C LXIII; et Tartari, auxiliares Turcorum, in Moraviam irrumpentes, Germaniam incredibili terrore opplent. Nec quies per hiemem erat. [Note: Ibidem pag. 961. et 964.] Neytra et Levenza a Turcis capta, a
Christianis [Note: Ductu Souchii, supremi militiae Caesareae in Ungaria Superiore praefecti. Ibidem p. 1158. 1160.] recuperata: praeterea [Note: Oppidum, quod emporium est, captum: arx capi non potuit. Ibid. p. 1147.] quinque ecclesiae a Nicolao Serini et [Note: Wolf. Iulius, comes de Hohenlohe, praefectus copiarum, quas extra ordinem ecclesiastici electores et principes quidam miserant, Bremensis dux, rex Suediae; Palatini, Neuburgius et Bipontinus, Brunsuico Luneburgenses, Wirtenbergius, Hassi utriusque familiae. Summa militum erat 6520. Ibid. p. 802. Hohenlohius arcem obsessam tenuit, dum Serinius pontem Essekiensem delevit. p. 1149.] Hohenlohio comite expugnata, direpta: etiam Essekiensis pons, magnae molis opus, eadem excursione a Serinio combustus. Ver annum aperuerat, quum Canisiae [Note: Ibidem p. 1167.] obsidio malis auspiciis coepta, post mensem dissoluta, adventante Turcorum exercitu, a quo etiam munimentum [Note: Neu Serinwar. Tom. 9. Theatr. Europ. p. 1191.] Serinii vi captum, et inspectante Christiano exercitu solo fuit aequatum. Iulio mense Turci Levenzam iterum oppugnaturi, a Souchio, Caesareo duce,
gravi [Note: Eodem Tomo 9. Theatri p. 1162.] praelio vincuntur: et calendis Augusti ad Rabam amnem iuxta Gothardi fanum maiori [Note: Nobilissimi Turcorum ceciderant, multi in flumen praecipitati. Ibid. p. 1222. seqq. Rinck. Leben Leopoldi p. 508.] clade adsiciuntur, quae [Note: Multis festinatior haec pacificatio visa, quasi continuato post victorias bello plura recuperari potuissent. Nec vero imperatori rationes defuerunt, metus praesertim, ne Venetorum, ut fama erat, cum Turcis compositione omnis belli moles in Ungariam infunderetur. Rinck. Leben Leopoldi p. 529.] pacem festinavit Septembrimense in castris Turcicis confectam, qua relictum Turcis Neuhuselium, Caesari autem de novo exstruendo propugnaculo praecautum fuit, quod altero anno aedificari coeptum Leopoldopolis nominatur, situm in dextra Wagi ripa, e regione oppidi Freistedeliensis.
Sub idem tempus Galliarum regi Lotharingiam dux CAROLUS eo [Note: Tom. 9. Theatr. Europ. p. 788.] pacto vendidit, ut Lotharingi principes in
Galliae primis essent, etiam regni post Burboniam gentem capaces. Improbabat Pactum CAROLUS LEOPOLDUS, fratris filius, apud Caesarem de iniuria questus, a quo exercitui praefectus res strenue gessit, coniunctior Caesari adfinitate, ducta sorore eius Poloniae regina, Michaelis vidua.
Erfurtum quoque, antiqua Thuringiae civitas per id tempus turbabatur. Causa ecclesiasticae preces erant, a [Note: Elector Moguntinus erat Ioannes Philippus ex Schoenbornia gente, MDC C XLVII. in dignitatem hanc evectus.] Moguntino imperatae, quas quum senatus declinaret tamquam insolitas, contra Caesareus [Note: Baro Schmiedburgius.] legatus urgeret; in id discrimen civitas adducta est, ut frustra intercedente Saxonica domo, ab Imperatore Moguntini rogatu proscriberetur. Plebs in furorem acta, praeconem, qui rite proscriptionem nuntiabat, [Note: Vide Theatr. Europ. Tom. 9. p. 891.] male tractavit, qui motus concitatior factus, quum duo cives a Moguntinis equitibus in agro
strangulati, de curru pendentes in urbem immissi sunt. Saevitur in [Note: Aliquot domibus direptis consul Kniphofius, sedaturus tumultum, glande plumbea traicitur.] proceres, qui contra rem publicam fecisse videbantur, et [Note: Quatuoruir Limprechtus, de cuius supplicio Tom. 9. Theatr. Europ. p. 901. de dignitatis restitutione post captam urbem p. 1125.] praecipuus illorum perduellionis damnatus, capitis supplicio adficitur. Moguntinus sequenti anno M DC C LXIV, auxiliis ex [Note: Quindecim mille pedites Pradellus marchio adducebat, ante cuius adventum obsidioni praeerat Sommerfeldius, generalis vigilum praefectus. Happelii Hist. Eur. p. 693. Diar. Europ. Tom. II. p. 516. Saxonicis iura sua per Iustitiam Protectionis Saxonicae in civitate Erfurtensi defendentibus, quam Diario Europ. subnexam vides. Licet postea per Recessum Lipsiensem 20. Dec. 1665. cum Moguntino convenerit. Rinck. Leben Leopold. p. 541.] Gallia accitis Erfurtum obsidione cepit, et victoria clementius usus omnia tranquillavit, etiam monasterio in monte S. Petri munito futurae securitati prospexit.
Ad maiora properamus, quae FRIDERICI WILHELMI, electoris Brandenburgici memoria dat, licet magnitudinem eius nostra brevitas non capiat. Filius is erat [Note: Qui filius fuit Io. Sigismundi electoris M DC C XIX. defuncti, quem supra laudavimus.] GEORGII WILHELMI, M DC C XXX VII. heredis Pomeraniae facti, [Note: Bogislao XIV. filio Bogislai XIII. fratribus superstite, et sic universae Pomeraniae Possessore.] Bogislao ultimo duce defuncto vita, quando utraque provincia Suedorum armistenebatur. Quam quum filius a triennio patri suffectus, vacuefieri postularet, Westphalica pace, ut Suedis satis daretur, conventum ita fuit, ut ulterior Pomerania cum
Cassubiis et Vandalis etiam confirmaretur; citeriori autem pensandae tres episcopatus, Halberstadiensis, Mindensis et Caminensis cum spe Magdeburgici archiepiscopatus (quorum illi principatum, hic ducatus formam, exuto ecclesiae habitu, induerunt) adiudicarentur. Polonico bello, quod [Note: Pag. 297.] supra scripsimus, Borussiae causa implicatus, Suedorum partes tuebatur. Socius famosi proelii et praeclarae victoriae apud Warsoviam. Pax victori placuit M DC C LVII [Note: Pufend. Hist. Brandenb. lib. 6. sect. 78. et lib. 7. sect. 50. Pax Velaviae conclusa, Brombergae s. Bidgostiae ratihabita.] Welaviae sancita, quae absolutum ius in Borussiam sine nexu cum regno Poloniae dedit, adiectis [Note: Ibidem lib. 7. sect. 80.] Byttovia et Lavenburgo, Polonicis antea ad fines Vandaliae praefecturis. Ex eo tempore Dani socius vicit in Fionia, ut in Suedicis rebus [Note: Supra p, 189.] praedictum, perfecitque, ut pax tam inter Polonos et Suedos, quam inter hos et Danos restitueretur. Post haec quum
bella cessarent, pacis fructu civessuos beaturus, navigabili fossa cum Odera Spream coniunxit, ut paruo sumptu et itinere ex Baltico mari in Oceanum per amnes vehi merces possint. Anno MDCC LXVI. cum exercitu in Cliviam profectus, [Note: Pax inter ordines foederati Belgii et episcopum Monasteriensem Cliviae constituta fuit. Theatr. Europ. Tom. 10. p. 338.] sequester Batavorum et Monasteriensis episcopi inter arma fuit, et indidem redux [Note: Laudatus Pufendorf. Rer. Brandenb. l. 9. sect. 83.] Magdeburgicam civitatem coegit, ut in verba tam superstitis Administratoris, quam futuri Ducis sui iuraret, praesidiumque Brandenburgicum acciperet. Sex annis interiectis, plerasque Bataviae urbes rex Galliae subigebat, iuvantibus rege Britannorum et praesulibus Coloniensi et Monasteriensi, quod bellum quum in Westphaliam traheretur, cum Caesareo exercitu Brandenburgicus fuit, qui hostem cohiberent, ne longius in Germaniam procursaret. Pax [Note: Voslemensis pacificatio, dicta a Vossem, vico prope Lovanium Brabantiae. Pufendorf. lib. 11. sect. 84. 85. Du Mont Memoires pour seruir a l'histoire de la Paix tom. 2. p. 75.] inita M DC C LXXIII. sed altero anno a
Gallis violata, irrumpentibus in Wetteraviam Franconiamque. Brandenburgici autem et sociorum adventu, et in Alsatiam progressu[Note: Tom. 11. Theatr. Europ. p. 602. seq.] reiecti hostes in Lotharingiam, et metus Germaniae dissipatus. Quum in hibernis milites essent, quae Suevia Caesareis, Franconia Brandenburgicis praebebat; [Note: Duce Carolo Gustavo Wrangelio, Pomeraniae gubernatore et militiae praefecto.] Suedi, Gallorum amici, ex Pomerania in Marchiam illapsi, Havelensem [Note: Ratenau, Havelberg, Brandenburg etc.] tractum hostili modo vexabant. Quibus invictus Elector ex improviso superveniens [Note: Ad Ratenaviam et Fehrbellinum caesis 2500. Sucis MDCCLXXV.] tantam cladem inserebat, ut plurimis caesis, reliqui ex Marchiae finibus praecipiti fugase auferrent. Elector persequuturus victoriam, foedere cum Dano et Luneburgicis icto, Pomeranas[Note: Wolgast, Anclam, Demmin, Grypswald, etc. nec non insulas Poelen apud Wismariam et Rugiam. Vide Tom. 11. Theatr. Europ. Factum M DC CLXXVII.] urbes capit,
etiam inexpugnabiles visas Stetinum et Stralsundam, quas terribili oppugnatione ad deditionem cogebat: quo tempore Danus [Note: Theatr. Europ. Tom. 11. p. 886.] Wismariam, Luneburgici cum [Note: Sociis Danis et Monasteriensibus.] sociis Bremensem[Note: Praecipue Buxtehudam, Caroloburgum, Bremeruordam, Schwingerschanz etc. Stada arctiori obsidione cincta, fame expugnata. Tom. 11. Theatr Europ. p. 836. 986. etc.] ducatum in potestatem redegerant, ut nihil Suedis in Germania relinqueretur. Neque supererat, unde vindicarent cladem; nisi ex Livonia in Borussiam irruptio, quam malis auspiciis, ductore Hornio, M DC C LXXVII. fecerunt. Media hieme Brandenburgicus heros per [Note: Elector. XXX. Decembr. M DC C LXXIX. ingressus iter, die X. Ianuarii Vistulam traiecit. Rentschius p. 562.] nives terrarum, per glaciem [Note: Quod appellatur Frische Haf, et alterum Curisch Haf.]maris accelerans iter, intra biduum hostes ex Borussia eiecit, et per Curlandiam fugientes sequutus eo
usque attrivit, ut pauci in Livoniam reverterentur. Tandem gloriosus victor publicae tranquillitati, quae armis ceperat, redonavit, pace in Gallis ad fanum [Note: Saint Germain en Laye, MDCLXXX. Pufendorf. Recueil des Traites de Paix Tom. 4. pag. 433.] Germani facta, qua restituit Suedis adempta, praeter illa, quae trans Oderam Westphalica pace et [Note: Post Germaniae pacem cum Suedis Stetini MDC LIII. Brandenburgicus transegerat, concessa parte Transoderana et dimidio vectigali ex portubus ulterioris Pomeraniae, quae nunc nova pacisicatione Brandenburgico cuncta restituuntur in perpetuum; sola Golnoa tantum pignoris loco reddita, reservato iure aliquando solvendi nexus. Vide pacisicationis articulos 7. 9. etc.] Stetinensi transactione possederant. Ex Gallico bello Hispani debebant Brandenburgicis auxiliis, quae quum solvere morarentur, classem Elector non minus mari, quam terra praepotens misit, qua usque[Note: De hac navigatione Pufendorfius lib. 18. sect. 10. et 11.] Americae littora procurrens, captis aliquot navibus, quod[Note: Duabus mediocris pretii in Americano mariantea autem una opulentiore in freto Britannico. Ibidem.] Hispani
debuerant, domino suo satisfecit. Eadem navigatione in Africae Aureo litore, quam Guineam vocant, commercia suis stabilivit,[Note: Teutonice Gross-Fridrichsburg. De hoc Pufendorsius Rer. Brandenb. lib. 18. §. 32. p. 1415. ad annum MDCLXXXI. Distat uno milliario occidentem versus a Cabo tres puntas.] Magno Fridericiburgo, quod castelli nomen est, exstructo portuque munito, ac vicinis locis, [Note: Ibidem p. 1416.] Taccararey et Accada, deditione in fidem acceptis. Eodem tempore, hoc est MDCLXXX, AUGUSTO mortuo, Magdeburgico administratore, archiepiscopatum illum sub ducatus nomine ut proprium et Westphalica pace adiudicatum suscepit: atque ita victoriis, foederibus et imperio supra maiorum spem aucto et prolato, cui ad XLVIII. annum feliciter praefuit, vere MAGNUS et inclutus princeps, aetatis anno LXIX, saeculi huius LXXXVIII. ad superos excessit, relicto successore FRIDERICO, Rege potentissimo.
Saxonia quoque successionibus habet, quae posteritati enumerentur. Quum IO. GEORGIUS I. elector esset, Altenburgi FRIDERICUS WILHELMUS, Vinariae WILHELMUS, Gothae ERNESTUS frater Wilhelmi, quisque regioni suae praeerat. Electore M DCC LVI. fatis sublato, inter filios divisio certis pactis facta, ut quae electoris propria sunt, cum Misniae maiori parte et Lusatia superiorimaximus natu IO. GEORGIUS II. ab hoc proximus AUGUSTUS administrator Magdeburgicus, quae patris [Note: Freiburgum, Eckardsberg Sangerhausen, Weisensee, Langensalzam, Querfurtum (cui novi principatus nomen adcrevit) Heldrungam etc.] in Thuringia, cum Weissenfelsa, et [Note: Interbocum, Thamam et Burchum: sed Burchum nuper in Brandenburgicam ditionem, cuius nunc Magdeburgensis provincia est pacto speciali rediit.] praefecturas aliquot Westphalica pace archiepiscopatui Magdeburgico detractas; CHRISTIANUS episcopatum Mersburgicum cum
Lusatia inferiore et [Note: Delitz, Zorbig et Bitterfeld. Ad Dobrilug et Finsterwalda saltim situs ratione Lusatiae inferiori vulgo adnumerantur.] praefecturis quibusdam in finibus Misnorum: MAURICIUS episcopatum Numburgensem cum [Note: Tales sunt Plavia et Voigtsberga cum oppidis suis Oelsnitz et Adorf: et praefecturae pro Gothani belli sumptu electori adiudicatae, Neustadium ad Orlam, Ziegenruk et Weida.] Voigtlandiae Saxonicis et [Note: Sleusinga, Sula et Kundorf. Accessit Schenkiana dynastia, cuius caput Tautenburg.] Hennebergiae partibus possideret. Hennebergicus enim principatus communiter a Saxonibus per LXXVII. annos possessus, ita MDCLX. dividebatur, ut electoralis domus quincuncem; septuncis dimidium Altenburgica; reliquum Vinariensis et Gothana acciperent, sed portio Altenburgensis familiae in iuniore Friderico Wilhelmo M DC C LXXII. exstinctae, ad Gothanam accessit, quae nunc, dempta[Note: Themarensi, quae quarto filio Ernesti, Henrico, Romhildae degenti, tradita.] una praefectura, adiectis contra[Note: Princeps Bernhardus ex Altenburgensi Hennebergica portione possidet Meinungam, ubi sedem habet, et Mansfeldensem praefecturam: et paternam Hennebergiae partem. Wasungam et Breitungam, et ex veteri paterna possessione Salzungam: omnia ad Vuerram amnem fita.] aliis, a BERNHARDO, Ernesti
Gothani filio tenetur. IO. GEORGIUS II. elector obiit diem suum MDCCLXXX: electoratu et provinciis unico filio IO. GEORGIO III. relictis, qui bellicae expeditioni pro patria contra Gallum susceptae, M DC C XCI. immortuus est Tubingae: filius IO. GEORGIUS IV. morte praematura post biennium ereptus, in cuius locum frater successit FRIDERICUS AUGUSTUS, dux et elector Saxoniae. Augustus eodem anno, quo frater elector, paucis ante illum diebus decessit, in hereditariis provinciis IO. ADOLHUM successorem relinquens, cui sedem ipse pater aedificaverat[Note: Hoc est Weissenselsae. Nec tantum sedem ibi surccessoribus, Novum Augustiburgum arcem splendidissimam; sed Musis etiam habitationem praeclaram, gymnasium Augusteum M DCC LXIV. condiderat.] Leucopetrae: quam nunc IO. GEORGIUS, filius Io. Adolphi, MDCCXCVII.
vita defuncti, tenet. Altero post Augusti mortem anno exeunte, hoc est M DC C LXXXI. pridie nonas Decembres, etiam minimus fratrum illorum Mauricius excessit, cuius episcopatum et regiones filius MAURICIUS WILHELMUS, sapientissimus princeps, feliciter regit. Qui medius inter Augustum et Mauricium erat Christianus, Mersburgensis administrator, longaevitate fratres superavit, MDCCXCI. demum fatis concedens aetatis anno LXXVI. exacto. Vix triennium filius. CHRISTIANUS II. patri superfuit; et nepos CHRISTIANUS MAURICIUS unum post patrem mensem, in cuius fratre postea MAURICIO WILHELMO, spes patriae insistebat. Haec de Saxonum Albertina gente.
Ernestinae [Note: Ducatus Altenburgensem et Coburgensem.] maiorem partem Altenburgensis princeps FRIDERICUS WILHELMUS, Friderici Wilhelmi, administratoris electoratus, filius
possedit, quo MDCLXIX et filio cognomine MDCLXXI. exstinctis, ERNESTUS Gothanus pietatis laude nemini secundus,[Note: Vitam et laudes ipsius scripsit Elias Martinus Eyringius, Lipsiae 1704. 8.] hereditatem adiit, inter filios ita dividendam, ut FRIDERICUS (cui MDC XCI. eiusdem nominis filius successit) Gotham et Altenburgum: ALBERTUS Coburgum, qui sine prole MDCC. decessit: BERNHARDUS Meinungam Hennebergiae, singuli cum aliis praefecturis, possiderent: reliqui[Note: Henricus Romhildae, Christianus Eisenbergae, quorum iste MDCCCX, hic MDCCCVII. sine prole mascula fuit exstinctus. Ernestus Hilperhusae, Ioannes Ernestus Saalfeldae sedem habebant.] fratres minore quisque portione contenti agebant. Bernhardo MDCCVI. exstincto successit filius natu maior Ernestus Ludovicus. WILHELMUS autem Vinariensis, Ernesti Gothani et Bernhardi bellicosi frater maior, filiis provinciam suam quadripartitam reliquit, quae mox ad[Note: Adolpho Wilhelmo, Isenacensis portionis possessore mortuo, cuius sedem occupavit Io. Georgius, qui Marcksulae antea habitaverat.] tres
partes reducta fuit, Vinariensem IO. ERNESTI: Isenacensem IO. GEORGII: et Ienensem BERNHARDI, in cuius filio adolescente IO. WILHELMO Ienensis portio M DC XC. exspiravit, agnatis [Note: Vinarienses acceperunt Bürgel, Dornburg, Capellendorf: Isenacenses Ienam et Alstedium; singula cum praefecturis: academia autem Ienensis communis manet Ernestinae familiae, id est Gothanis, Vinariensibus, Isenacensibus.] divisionis lege adiudicata. Vinariensem partem WILHELMUS ERNESTUS et IO. ERNESTUS fratres tenebant: hoc vero MDCCVII. exstincto, filii ERNESTUS AUGUSTUS et IOANNES ERNESTUS in ipsius locum cesserunt. Isenacensem IO. GEORGIUS iunior, cui MDCXCVIII. sine prole defuncto IO. WILHELMUS frater successit.
Palatinus electoratus CAROLO LUDOVICO,[Note: Exstat la Vie et les Amours de Charles Lovis, a Amsterdam 1697. 12.] Friderici V. Bohemia expulsi filio, Westphalica pace
restitutus fuit, in cuius filio CAROLO, quum quinque annos imperasset, electoralis familia MDCLXXXV. exstincta est, in dignitatem et possessiones PHILIPPO WILHELMO Neoburgico, Wolfgangi Wilhelmi filio, subeunte, principe aetate tum provecto et filiarum[Note: Quippe socer Romani Imperatoris, regis Hispaniae, et regis Portugalliae.] nuptiis omnium felicissimo, in cuius locum MDCXC. IOANNES WILHELMUS, filius natu maximus successit.
Brunsuigo - Luneburgensis domus nostro saeculo ita divisa fuit, ut AUGUSTUS Guelpherbytanus, princeps eruditus, et incomparabilis bibliothecae collector, MDCLXVI. aetatis anno LXXXVII. mortalitate expleta, filiis RUDOLPHO AUGUSTO et ANTONIO ULRICO suam reliquerit provinciam. Priori natu terrae debebantur, verum sponte suum fratrem in communionem trahebat, qui, mortuo M DC CIV. Rudolpho Augusto, solus postea rei praeerat. Hoc duce ortis dissidiis anno M DCC II.
Brunsuiga per militem Borussicum, Hannoveranum atque Cellensem obsidebatur, et licet res ad bellum paene esset ventura, statim tamen componebatur. In Luneburgica domo GEORGIUS solus inter WILHELMI septem filios uxorem duxerat, cuius filiis CHRISTIANO LUDOVICO, Cellensi M DC LXV,[Note: Hoc equidem defuncto, Cellensem Ducatum petebat Io. Fridericus, tertius ex Georgii filiis, sed dum pater seniori optionis ius testamento concesserit, Cellensem ducatum aliter occupabat, Georgius Guilielmus, Hanoverano, quem antea possederat, relicto.] et IO. FRIDERICO, Hanoverano M DC LXXIX. sine mascula prole exstinctis fratres successere GEORGIUS WILHELMUS in Cellensi principatu: ERNESTUS AUGUSTUS, episcopus Osnabrugensis in Calenbergico sive Hannoverano, nuper [Note: Anno MDC XCII. mense Decembri. De novo Electoratu controversiam singulari scripto exposuit Adamus Cortreius et Cassander Thucelius in Electis Iuris Publici. Controversiam vero, quae cum domo Wurtenbergica fuit, de Archivexilli feratu Imperii explicant Wechsel-Schrifften vom Reichs-Bannier.]
nona Electoris dignitate ob summa in patriam merita ornatus. Huic demum M DC XCVIII. exstincto successit filius GEORGIUS LUDOVICUS, qui, mortuo M DCCV. Georgio Wilhelmo Cellensi, utrumque ducatum sub communi Electoratus nomine coniunxit. Ante iam nova dignitas potentissimae domui accesserat, cum ex communi Senatus Anglicani decreto, Angliae regnum post reginae mortem, Sophiae, et quiab eadem descendunt, fuit destinatum.
Duriora fata Holsatiae erant, veteri simultate Danorum regiae domus et Sleswicensis principis sopita saepius, quam penitus depulsa. Stabilioris concordiae spes apparebat, quum CHRISTIANUS ALBERTUS, Friderici filius, regis Daniae sororem, Friderici III. filiam, uxorem duxisset, et quae bello Suedo-Danico intercesserant, [Note: Fontainebleau, ubi confirmata denuo sunt, quae Rotschildensi et Hafniensi pace Holsato concessa fuerant. Theatr. Europ. Tom. 11. extr.] Fontibellaquensi pace MDCLXXIX.
componerentur. At anno MDCLXXXIV. recruduit malum, et regi invadenti cedere princeps coactus, quinque annos domo, fortunis, caruit; tandem Caesaris, Saxonis et Brandenburgici interventu MDC LXXXIX. pactis [Note: Imhof Not. Proc. lib. 4. c. 9. §. 55. Londorp. Tom. 13. c. 29.] Altonaviensibus restitutus. Hoc fatis MDCXCIV. sublato, successit filius FRIDERICUS, cui idem cum novo Daniae rege FRIDERICOIV, Christiani V, MDCIC. defuncti vita filio, de munimentis in limite exstructis bellum suit, sed brevi post [Note: Holsatiae Ducis socii erant Suecorum Rex, Angli Belgaeque, una cum Hanoverano Electore et Cellensi Duce, quorum interventu postquam Daniae Rex Tonningae obsidionem solvere coactus Suecorum Monarcha in Seelandiam adpulisset, classis etiam maritima Hafniam obsideret, pace Traventhalensi fuit composita, qua anteriora pacta confirmata, et Holsatiae duci supremum ius in Slesuicensem ducatum restitutum. Ant. Fabri Staats-Cantzelley Tom. 5. p. 693. Singula haec bella, quae Danos inter atque Suecos et Holsatos fuerunt gesta, describuntur in Historischer Einleitung zu dem ietzigen Krieg in Norden. Francfurt 1710. 4.] MDCC.
sequestrorum cura compositum. Mortuo in proelio ad Clissoviam apud Polonos Friderico III. MDCCII, filius CAROLUS FRIDERICUS ipsi successor datus, administratorem gerente patris fratre Christiano Augusto.
Vicinitas in Meklenburgicum nos tractum ducit, ubi MDCXCV. Gustroviensis princeps, GUSTAVUS ADOLPHUS sine prole virili decesserat. Acre de hereditate certamen inter FRIDERICUM WILHELMUM Swerinensem et ADOLPHUM FRIDERICUM Strelicensem defuncti agnatos fuit, transactione [Note: Transactio talis est, ut Friderico Wilhelmo Swerinensi Gustroviensis ducatus una cum sessione et voto in comitiis, Adolpho Friderico Strelicensi Principatus Ratzeburgensis, dynastia Stargardiensis una cum Commendatura Nemerau et Mirau concederentur, additis annuis 6000. Ioachimicis ex telonio Boitzenburgensi, confirmato in utraque domo iure primogeniturae. Ant. Fabri Staats-Cantzelley Tom. 6. p. 243. Controversia primum scriptis publicis fuerat agitata.] tandem MDCI. finitum.
Ex Germania in vicinas gentes progrediamur. Hispanico bello foederati Belgae M DC XXX. Brasiliam occupaverant, quae vero MDCLIII. ad Lusitanos, eiectis Belgis, reducta fuit, quod damnum Belgae in oriente pensarunt, paene multa castella, portus, emporia Lusitanis in ora [Note: Malabara est tractus Indiae inter Goam, metropolim Portugallorum, et promontorium Comori, ibi Portugallis munitae urbes ereptae, Cochim, Cananor etc.] Malabara et insula [Note: Munimenta huius insulae litoralia, a Portugallis condita, a Belgis expugnata, recensentur in Albrechti Herporti, Bernatis itinerario p. 174.] Ceilon, aliis locis eripientes. Inter ea, cum Hispanis pacesancita, non multum aberat, quin intus discordia novas turbas concitaret. Multis postulantibus, ut milites dimitterentur; Arausionensis princeps GVILIELMUS, Friderici Henrici filius, obsistens, sex dissentientes in [Note: Lowensteinii, ubi Grotius captivus fuerat. Histoire des Princes d'Orange p. 139. Il sit arreter prisonniers six des principaux Magistrats, qui furent conduits, incontinent apres, dans le chateau de Lovenstein.] custodiam mittebat, et iam in eo
erat, ut [Note: Quae civitas maxime adversabatur. Bizot Histoire Metallique de la Rep. Hollande Tom. 2. p. 217. La nuit du 30. luillet 1650. les troupes du Prince se rendirent de divers endroits devant Amsterdam, avec tant ordre et de secret, que la Ville eut ete aessurement surprise, si le Courier de Hamburg, qui passa par l Armee sans etre apercù, n'en eût donne avis aux Magistrats.] Amstelodamum caperet, nisi prodita res a tabellario, noctu in milites incidente, fuisset. Princeps, causa vix dum composita, moritur, cuius coniux, Caroli I, Britanniae regis filia, septimo die a mariti morte filium WILHELMUM, post Britanniae regem enixa est. Hic perpetuo, quod dicebatur, edicto [Note: Edictum hoc publicatum XXVIII. Nou. M DCC LIII. Histoire des Princes d'Orange et Resolution der Herren Staaten van Holland ende West-Uriesland van consideratie. Traiecti 1706. 4.] ab omni Maiorum dignitate excludebatur, non nisi Gallico in easdem restitutus.
Gravior tempestas ex Anglia ruebat, cui rege sublato, protector regni CROMWELLUS imperabat. Regis quidem filius CAROLUSII. a Scotis receptus et rite [Note: Theatr. Europ. Tom. 6. pag. 860. et Tom. 7 p. 96.] inauguratus fuit, sed acie [Note: Proelium fuit XIII. Septemb. MDCCLI. ad Vigorniam vulgo Worchester. Vid. scriptum, quod sub titulo prodiit: Boscobel, ou ab regé de ce qui c'est passé dans la retraite: memorable de sa Maiesté Britannique a Roven 1676. 12.] victus a Cromwellianis, aegre in Galliam evasit. Sequenti anno Brittani Batavorum naves interceperunt, quas dum[Note: De huius belli origine Boxhornius legatur Hist. univers. p. 1184.] repetunt legatione, et de pace tractari coeptum erat, Batavae classis praefectus Trompius in classem Anglicanam, quam Blackius regebat, iuxta Duurim in freto, vel casu, vel consilio incidit. Fit atrox[Note: Tom. 7. Theatr. p. 280. mens. Decembri MDCCLII.] proelium, ex quo aperte
bellum susceptum, in cuius[Note: Quatuor proelia memorantur, Decembri 1652. Februario, Iunio, Augusto 1653. Tom. 7. Theatr. Europ. p. 433. 443. 447.] ultima pugna Trompius glande traiectus periit. Pax initur MDCLIV, sed Anglis, quam[Note: Conditiones pacis tradit Boxhornius p. 1188. et Theatr. Europ. Tomo 7. p. 647.] Hollandis, utilior. His enim infensus Cromwellus erat, quod Carolum, Caroli regis filium, in Batavia latere compererat, quem ne diutius tolerarent, pacificatione praecavit. Idem navale bellum cum Hispanis gessit, eorumque classi, ex America redeunti, multum [Note: Eodem Tom. 7. Theatr. Europ. p. 820. Vid. et Vita Cromwelli separatim edita.] damni intulit, et Iamaicam, Americae insulam, Anglorum ditionis fecit. Sic maior rege Cromwellus, abusus inprimis religione est, quam, praeter pontificiam, cuius liberam et nulli episcopo subiectam permisit, quo id evenit, ut novae et inauditae sectae in Anglia augerentur, quas ille non impediebat, ut omnium favore frueretur. Ultimus
actus erat [Note: Anno M DC LVIII. Tom. 8. Theatr. Eur. p. 981. seq. Sed M DC LXII. Dunkircha in Gallorum potestatem emptione sine pretio venit. Du Mont Memoires pour servir a l'histoire de la Paix Tom. 1. p. 225.] Dunkirchae occupatio, quam Gallorum socius expugnavit, praemiumque laboris et auxilii tulit. Obiit Cromwellus MDCLVIII, [Note: Exstat La vie d'Olivier Cromwel. Par Greg. Leti a Amsterdam 1694. 12. Histoire de la Rebellion et des Guerres Civiles d'Angleterre depuis 1641. iusqu' a l'etablissement du Roy Charles II. par Eduard Comte de Clarendon a la Haye 1704. 8. La Tyrannie Heureuse Cromwel Politique par le Sr. de Gaelardi, a Leyde 1671. 12.] filiumque Richardum successorem habuit, sed imparem patri calliditate. Turbulentus status fuit, in eo tandem plurimorum consensus, ut Richardus protector eiusque frater Henricus, Hiberniae gubernator, ad privatam vitam [Note: M DC C LIX. Theatr. Europ. Tom. 8. p. 1282.] iuberentur redire. Sed ne sic quieti consultum fuit, dubiis plerisque, utrum regis filium revocarent, regni formam instauraturum; an liberam formarent, ad Batavorum exemplum, rem publicam.
Praevaluit Monkius, Scotorum gubernator, quo auspice rex CAROLUS II. ex Batavia reductus et anno M DC LX. sollemniter inauguratus fuit.[Note: Vid. Rob. Keuchemii Anglia triumphans. Hagae Comitum. 1660. f.] Hic pristinam regnorum formam restituit, episcopis confirmatis, et utroque[Note: Parlamento tam superioris domus, in qua illustres et episcopi sedent; quam inferioris, hoc est, nobilium et civitatum.] senatu ad antiquum morem revocato; et id maxime laboravit, ut mercatura, nervus rei publicae in suis regnis et provinciis augeretur. Batavorum fortuna obesse videbatur, quos anno MDCLXIV. adgressus bello, nihil admodum profecit, damno mutuo pensante, si quando victoria in eius partes inclinasset. Pacis itaque consilia acta, quam necessitas maturavit, Londinensi urbe[Note: d. 2. Septembris 1666. incendii initium, quod per quinque dies duravit. Theatr. Europ. Tom. 10. p. 296. Diar. Europ. Tom. 16. p. 128. In perpetuam rei memoriam Monumentum publicum circa locum istum, ex quo ignis prorupit, fuit erectum.] incendio absumpta, et Batavorum audacia
crescente, qui in[Note: Ibidem pag. 567. anno 1667.] Tamesin classe incurrebant, et regiis navibus igne iniecto, maiora mala minitabantur. Pax inita Predae M DC C LXVII,[Note: Aitzema affaires d'etat et de guerre Tom. 13. p. 108. Recueil des Traites de Paix Tom. 4. pag. 211.] nec vero ignominiae memoria ex animo regis deleta, inique ferentis, in Tamesin hostes incucurrisse. Gallo igitur M DC C LXXII. in[Note: Theatr. Europ. Tom. 10. p. 630.] societatem venit, ut quum ille terra, ipse mari in Batavos pugnaret, quod quum impeditius esset, quam Gallorum terrestre bellum; solus pacem M DC C LXXIV. fecit, et industrie laboravit, ut inter ceteros quoque bellum[Note: Compositum tandem fuit pace Neomagiensi, cuius sequester rex Angliae erat. Guil. Temple Lettres, Didier Hist. de la Paix de Nimogue.] componeretur. Huic M DC LXXXV. fataliter sublato frater IACOBUS II. successit, permultis ob pontificiam religionem supectus, qui Caroli nothum, MONMUTHIUM ducem, praeferri postulabant. Plena utriusque fortuna periculis erat, sed Iacobi valentior, qui
vicit, cepit, securi percussit Monmuthium.[Note: Vid. Histoire de evenements tragiques d'Angleterre et de derniers troubles d'Ecosse a Cologne 1694. 12. Histoire secrete des regnes des Rois Charles II. et Iaques II. Cologne 1690. 12. quo vitia regiminis describuntur.] Nec vero tutum imperium cum sacris mutatis, quae quum amplificaret rex, et in posteros firmaturus, puerum, ut fama est,[Note: Nota historia, post multos accurate ab Iacobo Perizonio V. C. in funebri laudatione Mariae reginae Britannicae, recensita.] subdidisset, quasi susceptum ex regina; GVILIELMUS[Note: Vid. Samsos Histoire de Guillaume III. qui pleraque ex publicis depromptis documentis, et das neu geharnischte Gros-Britannien.] Arausionensis, gener illius, a pluribus expetitus est, ut ius uxoris et communem libertatem stabiliret; qui quum classe in Angliam traiecisset,[Note: Anno M DC LXXXVIII. mense Decembri.] fugit Iacobus ad Galliae regem, cuius autem auxiliis neque[Note: Plures urbes et munitissimas Hiberniae Iacobaei occupaverant, praeter Londonderyum, frustra ab illis obsessum: Guilielmus cunctas recepit, eiecto ex Hibernia Gallicano milite; MDCXCI.] Hiberniam
conservavit, neque[Note: Ex quibus maxima et periculosissima fuit, quae detecta Februario mense MDCXCVI. Coniuraverant ad regem Guilielmum interficiendum, reducendumque Iacobum, qui Caletum usque processerat, ut ad primum nuntium interfecti Guilielmi cum milite intraret. Histoire de Guilaume III. Amsterdam 1703. 12.] coniurationes caelo prohibente consummare potuit.
In ceteris Gallus, quam in Iacobi causa, fortunatior. Anno MDCLXXII. foederatas provincias Ultraiectinam, Transiluanam, magnamque Geldriae et Bataviae partem, et quae his adiacent, impetu cepit: in mari autem fortuna haesit: nec socius Monasteriensis Groningam expugnare potuit, qui et[Note: Quae aditum in Frisios et Groningensem provinciam custodit, vulgo Coevorden dicta. Capta mense Iulio: recuperata stratagemate mense Decembri MDCCLXXII. a Groningensibus praesidiariis; quibus Carolus Rabenhaupt praefectus erat. Theatr. Europ. Tom. 11. p. 270. 284. seq.] Coevordiam brevi post
tempore, quam ceperat, amisit. Omnis culpa in Iohannem et Cornelium de Witt reiciebatur, qui populari tumultu occisi,[Note: Valckeniers Verwirrtes Europa p. 3. p. 403.] restituto Guilielmo Arausionensi. Galli, postquam imperii hostes declarati, desertis, quae occupaverant, praeter[Note: Vulgo Grave, quam Arausionensis obsidione recepit. Mastrich autem frustra obsedit, quae urbs pacificatione tandem reddita. Bellum hoc Belgicum plenius deseribit der verunruhigte Hollaendische Loewe.] Graviam et Traiectum Mosae in Westphaliam et Rhenanum tractum arma transferunt. Dubio Marte pugnatur M DC C LXXIV. in[Note: Haec Alsatiae proelia haud procul ab Argentorato commissa Theatr. Europ. T. 11. p. 580. 600. 776.] Alsatia, ad Sinshemium, et iterum apud Ensishemium, et eodem anno in Brabantia ad[Note: Ibidem p. 711.] Senefam: ac sequenti rursus in Alsatia, ubi Turenius, praecipuus dux Gallorum militiae, tormenti globo percussus cadit. Germanici M D C LXXVI. Philippiburgum ceperunt: insequuto anno Galli Friburgum Brisgoiae. Plus damni
Hispanis illatum, Burgundia[Note: Burgundiae comitatus (Franche Comte) Aquisgranensi pace restitutus fuerat.] iterum erepta, et urbibus in Belgio expugnatis, quarum[Note: Conde, Valenciennes, Cambray, Ipern, St. Omar etc.] pleraeque Neomagensi pace Gallis confirmatae sunt. Qui vero Siciliam eodem tempore deseruerunt, in quam eos Messanensis rebellio MDCLXXIV. invitaverat. Ultimo bello in Catalonia Galli ceperunt[Note: Cap. de Qvers Hisp. Cadaquez captum 1684. Roses 1693. Girona sequenti anno Barcellona ignitis globis vastata (bombardirt) 1691.] Cadacherium, Rhodam, Palamum, Gerundam, igne tormentis excusso vexarunt Barcinonem: in Belgio Luzenburgum M DC LXXXIV;[Note: Gallice Mons, quod nomen iam Teutonicum Bergen obscurat.] Montes Hannoniae M DC XCI; et postea Dixmudam occuparunt: sed Namurcum, quod etiam rapuerant, coacti sunt reddere.
Portugalliae rex Ioannes MDCLVI. excessit, relicto regni herede ALPHONSO
filio, nondum pubere, cuius pueritiam mater regebat. Adultior factus, feris moribus odium sui concitavit, ut PETRUS regno praeficeretur, quod fratris loco[Note: Non enim tum Petrus Rex sed Regens Portugalliae appellatus est. Diar. Europ. Tom. 19. p. 148.] administraret: et ne motuum occasio esset, in insulam[Note: Tercera una ex Flandricis sive Asoribus insulis est: quo missus est rex 1669. Tom. 10. Theatr. Europ. pag. 110.] Terceram deportatus, et post quindecim annos reductus, in arce, quam custodiae sedem habebat [Note: Cintra arci nomen Theatr. Europ. Tom. 12. p. 606. Passarellus lib. 10. b. Lusit.], sexto a Lisbona milliario, M DC LXXXIII. exspiravit. Petrus, pontifice permittente, uxorem[Note: Quae XVI. mense post nuptias ab Alfonso indigno marito successerat in monasterium. Ibidem pag. 713.] fratris duxit, Allobrogum gente, eaque mortua, MARIAM SOPHIAM, principem Neoburgicam, sororem imperatricis et reginae Hispanicae.[Note: Dum haec a. 1687. domum duceretur, publicata fuit Henrici Cocceii dissertatio de Iustitia belli et pacis in regno Portugallico.]
Italia post Innocentium X, Germaniae paci intercedentem, multos pontifices brevi tempore vidit, ALEXANDRUM VII. Chisiorum familia ortum, Innocentio M DC LV. suffectum: quem M DC LXVII. CLEMENS IX. Rospigliosus excepit; hunc a biennio Aemilius Altieri, CLEMENS X. nominatus: cui INNOCENTIUS XI, Odeschalchus genere MDCLXXVI. successit, liberalis praesul erga principes contra Turcos militantes: etiam tenax propositorum, et Gallicis molitionibus renitens, etiamsi[Note: Rex Galliae Avenionensem comitatum pontifici Innocentio XI. 1688. eripuit, quod is ipsi adversaretur in privilegiis palatii legatorum aliisque, ad clerici Gallici causam pertinentibus: Alexandro VII. Avenionem reddidit: Vid. Legatio Lovardini Romana. Petrus Upmarck de Franchitia Quarteriorum. Londorp. Tom. 13. c. 31.] Avenione, ab rege multaretur; post quem M DC LXXXIX. ALEXANDER VIII, Venetus ex Ottobonorum gente hunc apicem consequutus est, et hoc intra XVI. menses exstincto,
INNOCENTIUS XII, domo Neapolitanus, Pignatellus familia, qui Iubilaeo celebrato exstinctus est Septembri mense MDCC, eique CLEMENS XI, Urbinas, successit.
Venetorum nos fortuna vocat, ut Graeciae oram ingrediamur. Diu cum Turcis de Creta bellum gesserant, navalibus proelius victores[Note: Ad Phocaeam Ioniae, quae nunc Fochi dicitur et quidem in portu eius, pugnatum 1649. victoribus Venetis Theatr. Europ. Tom. 6. p. 800.] ad Phocaeam in[Note: In Hellesponto iuxta Dardanellas victi Turci 1656. ut generalis Bassa cum XIV. navibus fugeret, qui CXIX. habuerat. Caesi Turcorum tria milia: capti quinquies mille. Veneti amiserunt praefectum classis, Laurentium Marcellum et quadringentos classiarios. Theatr. Eur. T. 7 p. 899.] Hellesponto ad[Note: Classis Veneta, quum Sonazchi oppidum inora Natoliae, quarto milliario a Scio insula remotum, receptaculum maritimorum praedonum, 1657. expugnasset, diripuisset, et munimenta destruxisset; progressa ad Tenedon insulam, Turcorum classem offendit, vicit, fugavit Theatr. Tom. 8. p 337.] Tenedum; nec vero impedire
potuerunt, quo minus in dies plura Turci occuparent, ut tandem sola Candia metropolis insulae Cretae, Venetorum ditionis maneret, quam post longam obsidionem M DC LXIX. hoc pacto Turci ad deditionem compulerunt,[Note: Franc. Fuluii Frangoni Candia augustata, Venetiis 1669. 12. Relatio obsidionis Candiae. Londin. 1670. 8.] ut totam insulam Veneti cedentes, tres solos scopulos, propinquos insulae et munitos, Sudam, Spinam longam, Carabusam, cum totidem portubus possiderent, sed Carabusa, nuper M DC XCI. centurionis proditione a Turcis est intercepta. Veneti dissolvunt pacem M DC LXXXIII, indignati Turcorum perfidiam, qua nondum finitis induciis, Viennam oppugnaverant. Foedere cum Romano imperatore et Poloniae rege percusso, bellum Turcis inferunt, M DC LXXXIV.[Note: In novo bello haec prima Venetorum victoria ductu et virtute Francisci Morosini parta, cuius et cetera, quae sequuntur, in Peloponneso tropaea sunt, quibus ducis honorem, 1688. collatum promeruit. S. Maura in insula Leucadia est: Prevesa in Nicopoleos ab Augusto conditae loco: utraque probe munita.] S. Maurae fanum et Prevesam
expugnantes. Qua victoria laeti, maiora adgrediuntur, et intra paucos annos Peloponnesum receptant, munitis[Note: E quibus vulgo notiores factae Methone, (Modon) Novarinum, Zarnata, Corone, Malvasia, etc. sed praecipua Neapolis Romanae.] urbibus vi expugnatis, vel deditione captis, etiam[Note: Naupactum vulgo Lepante dictum.] Naupacto Aetoliae cum Dardanellis arcibus, et Corintho in potestatem redactis. Sed[Note: Chalcis, Nigroponte, munitissima urbs, a duce Morosino diu oppugnata et paene capta erat: at exercitu desiciente soluta obsidio. Relat. Francof. Vern. 1689.] Chalcidem Euboeae, quamvis fortiter oppugnantes, capere nequierunt, neque[Note: Ductu Mocenigi incepta obsidio, sed Gallorum transfugio factum, ut solveretur. Relat. Francof. Vern. 1662.] Caneam Candiae: et captam nuper[Note: Chios, nunc Scio, 1695. feliciter occupata: eodem anno post navale proelium a Zeng, praefefecto classis, destructis ante munitionibus deserta, qui propterea Venetiis in custodiam datus fuit. Relat. Lips. Vern. et Autumn. 1695.] Chium insulam brevi
post tempore amiserunt. Constantior fortuna in Dalmatia fuit.[Note: Situm ad intimum sinum, cuius extremitati Venetorum vetus propugnaculum, Catano, quod nomen sinui dat, appositum est.] Castellum novum expugnatum, caput Arcegovinae; et ad Narentam amnem munimenta, et quae intra haec et veteres possessiones iacent: finitimis quoque populis deditione in fidem acceptis.
Infelicior Genuensis res publica, Gallis propter Hispanicam protectionem invisa, et a classe illorum M DCLXXXIV.[Note: Theatr. Europ. Tom. 12. p. 762.] ignitis tormentorum globis horribiliter vastata. Non satis hoc Gallis erat, nisi ignominiam addidissent, coactis miseris, ut cum duce quatuor senatores in Galliam irent, eorum[Note: Ibidem pag. 902. Missonis Reise Beschreibung p. 1000. Zechs Europ. Herold. p. 579.] veniam precaturi, quibus regem forsan offendissent. Sicilia M DC XCIII. infelicissima, cuius urbes terrae motu
fere omnes quassatae, multae funditus eversae, quaedam ita hiante terra[Note: e. gr. Augusta a Friderico II. Imperatore Rom. condita, in cuius locum mare successit. Vide integras relationes de hac calamitate.] absorptae, ut nec vola, nec vestigium supersit.
Poloniae quies difficilis ad reparandum, Novus rex MICHAEL M DC LXIX. electus aeque discordiis, ut antecessor, impediebatur, quibus id factum fuit, ut omnia paterent, et Kaminicum, limitis tutamentum, a Turcis M DC LXXII. expugnaretur, qui, ne longius progrederentur, non armis, invalidis per discordiam, sed tributi pactione arcebantur.[Note: Ad Historiam Michaelis facit Casimiri Zawadsky, historia arcana, seu Annaltum Polonicorum libri VII. Cosmopoli 1699. 4. Sic etiam Andr. Chrysostomi Zalusky epistolarum Tomus primus historiam et Acta publica Michaelis I. et Ioannis III. comprehendit.] Michaele, proximo anno, febre sublato, militiae praefectus IOANNES Sobieski, rex eligitur,
qui Turcos[Note: Theatr. Europ. Tom. 11. p. 1064. Ilico nova pacificatio, Tartaro principe sequestro, in castris sequnta, cuius primo articulo abolitae pactiones Michaelis Ibidem.] praelio ad novas pactiones, abolitis cum Michaele pactis, M DC LXXVI. adegit, quibus regnum tributo liberatum, Kaminicum autem Turcis relictum est. Non diuturna quies fuit. Rex enim Vindobonae obsessae auxilium tulit, Turcici belli societate cum Caesare facta, cuius initium, quam processus, auspicatius fuit, rege semel iterumque in Walachiam et Tartariae fines progresso, ut spes recuperandi amissa esset, praesertim quum Kaminicum obsideretur. Sed pleraque successu caruerunt, quod vel internis discordiis, vel malo clandestino imputatur, quo id evenit, ut potens et inclutum regnum rapinis Tartarorum pateret, qui praedam abigebant, et Kaminicum, quoties voluere, commeatu aliisque necessariis confirmabant.[Note: Bellum Turcicum potissimum describitur in libro Gallico, cui titulus Anecdotes de Pologne, ou Memoires secrets de lean Sobiesky III. du Nom.] Ioanni regi M DCXCVI.
mortuo, insequenti anno suffectus est FRIDERICUS AUGUSTUS (Polonis AUGUSTUS II. dictus) Elector Saxoniae, bellum cum Suedorum rege CAROLO XII, qui patri MDCXCVII. successit, de Livonia gerens, quod Septembri mense MDCCVII.[Note: Pace Alt-Ranstedtensi. Integrum bellum scripsit Salomon Faber in vita Caroli XII.] finitum, ita ut Coronae Polonicae sponte renuntiaret Rex AUGUSTUS, quam paullo post recepit.[Note: Quid circa obitum Iohannis, et post mortem ipsius usque ad annum 1710. apud Polonos fuerit gestum Zalusky exponit tomo secundo et tertio.]
In Moscovia Michaeli Fedrowitz successit M DC XLV. ALEXIUS filius, a patre, ut moris est, Michaelowitz, hoc est Michaelides, cognominatus, qui[Note: De Stephano vel Stenko Radzinio vide Theatr. Europ. Tom. 10. P 2. p. 517. seqq. Coepit rebellio 1667. oppressa supplicio Radzinii 1671. Singularis de eo exstat dissertatio C. S. Schurtzfleischii, U.C.] Radzinium, regnorum Casan et
Astrakan invasorem, oppressit; cum Suedorum rege, redditis in Livonia subactis[Note: Theatr. Europ. Tom. 10. pag. 268.] pacem M DC LXVI; et[Note: Eodem anno exeunte pactae sunt induciae altero ineunte confirmatae et publicatae. Theatr. Eur. Tom. 10 p. 529. et Diar. Eur. Append. Cont. 15.] inducias tredecim annorum eodem anno cum Polonis fecit, ut Smolenskum et Severiam retineret; Polonis quaedam ad Dunam amnem concederet: de Kiovia reddenda conveniri non poterat. Hic Alexius ex priore coniuge duos filios, Iwanem mente ac corpore imbecillem, et Theodorum sive Fedorem, neque hunc satis valentem, cum filia Sophia: ex altera, unicum Petrum genuerat. Mortuo patre M DC LXXVI.[Note: Qui et Fedor aliis dicitur, nam idem nomen. De morte et sepultura patris et filii inauguratione Tom. 11. Theatr. Europ. p. 1071.] THEODORUS princeps constituitur, iniquus[Note: Erat Artemon maxime ob id proscriptus. Et ipse Petrus procul ab aula quasi in exsilio vixit. Bernh. Tannerus Legatione Polon. in Mosc. c. 23.] iis, qui Petrum anteferendum censuerant.
Sed M DC LXXXII. vel fato, vel, ut suspicio erat, veneno sublatus PETRO locum, sed cum magno malo et aulae paene exitio reliquit.[Note: Strelizii dicti, milites praetoriani, quorum partibus et plebs accessit, indignata veneno Theodorum, ut suspicabatur, a Petri amicis sublatum esse. Hinc saevitum in proceres, qui Petrum elegerant.] Satellites enim, hoc nuntio accepto, in furorem acti trucidant, quotquot obvios nobiles habent, vel hac de causa, vel alia quacumque ipsis suspectos, et ut IWAN imperio praeficiatur, minis, ferro flagitant. Post infinitas caedes res ita fuit composita, ut pari potestate uterque fratrum imperent, qui cum Caesare et Poloniae rege adversus Turcos pacti, in Crimensem Tartariam aliquoties irrumpunt,[Note: Relatio Francof. Autumn. 1689.] vincunt, sed[Note: Relatio Francof. Vern. 1690.] clade victoriam pensante. Quare summus dux militiae[Note: Relatio Francof. Vern. 1690. pag. 74. Duci Gallyczin nomen est.] proditionis accusatus, etiam coniurationis adversus Petrum, in Siberiam
relegatur, et Sophia principum sorore ad religiosam vitam abire iussa, Iwan imperium fratri concedit, ipse titulo contentus et otio, in quo etiam exstinctus fertur M DC XCVI. Petrus,[Note: Relation vom Moscovitischen Reich cap. 2. Plenius haec exponit vita Petri vernaculo sermone scripta.] solus regnans, Turcis munitissimam urbem Asow, ad os Tanais sitam eripit: cum iisdem inducias facit, et itinere in Batavos confecto, per Germaniam revertitur: socius Poloni regis adversus Suedos bello in Livonia.
Duo bella, utrumque cum Caesare et sociis gestum, supersunt. Induciis cum Turco pactis, novus motus ex Ungaria nuntiabatur. Franciscus[Note: De his comitibus eorumque supplicio Theatr. Europ. Tom. 10. P. 2. p. 261. seqq. Menckenii vita Leopold. p. 115.] Nadasti, Petrus Serini et Franciscus Christophorus Frangipani, perduellionis M DC LXXI. damnati,
supplicium capitis subibant. Qui quamvis catholici omnes essent, protestantibus tamen,[Note: Elector Saxoniae epist. ad Caesarem Pontifici cleri delationibus imputavit, durch des Cleri ungleiche und übelgegrundete Vorstellungen, T. 12. Theatr. Europ. p. 656. ad ann. 1684.] suspicione manante, sacrorum libertas erepta, sacerdotes et magistri scholarum in exilium eiecti, nonnulli etiam damnati ad triremes! Sic opprimendo seditionem longe gravior concitatur,[Note: Quos male contentos vulgo appellant.] multis libertatem ferro tuendam censentibus. Horum dux Emericus Toekeli, Turcorum clientela usus, in causa infelici fuit, ut Turci Ungariam incursarent, clientem suum gentis principem constituturi. Armis, conditionibus tentatum, ut tumultus componeretur. Turci bellum spectabant: Caesarei urgebant[Note: M DC C LIV. ad XX. annos sancitas.] inducias, in exitum nondum deductas, earumque prorogationem postulabant. Inter haec belli et pacis incerta, Turci M DCXXXIII. in Austriam subito excurrunt, et
Viennam ab Iulio mense in[Note: Liberata urbs obsidione die 2. (st. n. 12) Septembris. Menckenii vita Leopoldi p. 272. Rink Leben Leopoldi p. 836. seqq.] Septembrem oppugnant. Fortuna fuit Germaniae, quod hostes ad urbem tendentes, non impedivere, ne peditatus Caesaris in altera ripa praeveniret firmaretque praesidium. Pridie idus Septembris auxilio venerunt rex Poloniae IOANNES et electores[Note: Maximilianus Emanuel, Ferdinandi Mariae filius, Maximiliani, primi ex hac gente electoris, nepos.] Bavarus et [Note: Ioannes Georgius III.] Saxo, quisque cum instructo exercitu, qui una cum Caesareo, quem Lotharingus ducebat, et misso a circulis imperii, cum princeps Waldeccensis praefectus erat, tam auspicato hostes adgrediuntur, ut illi, relictis castris et immenso apparatu, fuga se praecipiti auferrent: quos victores persequuti Polonus et Lotharingus, Barcanum,[Note: Vulgo Gran appellatum, urbem archiepiscopalem.] Strigonium et Novigradum expugnant. Hic finis illo
anno expeditionis, et in hiberna exercitus deducti. Tam felicis auspicii feliciores progressus sunt, et paucis annis Ungaria, Slavonia, eiectis Turcis, recuperabantur. M DC LXXXV. Neuheuselium, sequenti anno Buda, [Note: Buda prima vice M DC C LXXXIV. obsessa. Sed cum varia deficerent, iterum relicta, amissis viginti militum milibus et ultra. menckenii vita Leopoldi p 314. Rinck p. 874.] regia Ungarorum; et a biennio Alba Graeca, vi expugnantur; Canisia, Agria, [Note: Quae vulgo Erla appellatur, fame compulsa ad deditionem 1687.] Alba Regalis, deditione: et, quas Toekelius tenuerat montanas urbes, in fidem [Note: Eperies, Caschovia etc. post obsidionem deduntur, Theatr. Europ. Tom. 12. p. 833. 837] recipiuntur, ipsiusque insuperabile castellum, Monkatsch, quod uxor insidebat, redactum in potestatem. Quoquo loco cum Turcis congressi Christiani sunt, ad Vaciam, Verobizam [Note: Quam urbem Turci oppugnabant obsidionis Neuheuselianae tempore: adventante Christiano exercitu solvunt obsidionem, et acie congressi vincuntur. Ibid. p. 823. seqq.]
Strigonium, Essekum, Mohazium, [Note: In primis notabile est proelium ad Salankemen, qui locus inter Peterwardinum et Albam Graecam est, propter ingentem stragem Turcorum, post acerrimum et diu dubitabilem conflictum, mense Augusto M DC C XCI.] Salankemen; superiores discesserunt, plerumque castris etiam hostium et apparatu bellico petiti. Certabant principes imperatori adesse, Saxo, [Note: Brandenburgicorum virtutem in obsidione Budensi laudat Lotharingus epistola ad Electorem. Ibidem p. 1026. Et in praelio ad Salankemen laudat eosdem Caesari princeps Valdemontius (Vaudemont) a Badensi legatus, Relat. Francof. Vern. 1692.] Brandenburgicus, Luneburgenses, subsidiis per duces missis: Bavarus ipse adducebat suos, cuius praeclara opera in Albae Graecae expugnatione fuit: Carolus Lotharingus regiam Budam cepit: Ludovicus Badensis proeliis vicit, in Bosniam penetravit, et Serviam omnem ditionis Christianae fecit. Transiluania quoque ex Turcica clientela ad Caesarem reducta. Hanc victoriam nullo limite terminatam, invidia stitit, quae ductores artifices, tormenta, barbaris submisit, ut
Austriaca fortuna subflaminetur. Quo factum fuit M DC XC, ut Pyrotum Bulgariae, et Serviae Nissa cum Semendria, et quae in austrum ad Macedoniam usque praesidiis tenebantur, a Turcis reciperentur. Nec vero Albam Graecam recepissent forte, quamtumuis arcta obsidione pressam, nisi vel globo ex castris immisso, vel alio casu, aut scelere, turris, qua pulvis pyrius adservabatur, incensa, disiectis muris, viam aperuisset, qua hostes agminatim intrarent. Tum fortius, quae proxima erant, Essekum et Pederwardinum emuniuntur, et fluviali classe, invento novo, ripensis ora defensatur. Hostes, Alba potiti, et [Note: M DC C XC. mense Octobri et Novembri.] Essekum oppugnabant, quos dux Croyus tum armis fortiter, tum, quod mirum est, clangore atque strepitu fugavit, adventantis exercitus specie simulata. [Note: M DC C XCIII. mense Septembri obsidio Albae Graecae soluta.] Is tertio post anno Albam Graecam recuperaturus ibat, et spem habebat potiundi: sed hostili exercitu
accedente, cui par non erat, dissolvit obsidionem. Pensatum malum propugnaculis, quae Transiluaniam Ungariae iungunt, deditione captis [Note: Waradinum M DC CXCII. deditione adquisitum: Ienoa insequuto anno Gyula MDCCXCIV.] Waradino magno, Gyula et Ienoa.
Antequam fortuna inclinaret, Ungaria successu laeta IOSEPHUM, magni LEOPOLDI filium, suum [Note: Mense Novembri MDCCLXXXVII. cum ante in comitiis Presburgensibus ius hereditarium Austriacae domui fuerit firmatum, et privilegium Andreae Regis, ut liceret subiectis Regi se opponere, abolitum. Londorp. Tom. 13. c. 30. Leben Iosephi p. 153.] Regem dixit, ut sub patriis auspiciis imperio victoriisque adsuesceret. Turci e contrario tot cladibus attriti, Mohammedem IV, imperatorem suum, quasi causa infelicitatis sit, deturbant, SOLIMANNUM in locum substituentes, qui in eo felicior fratre fuit, quod deiecturos ipsum, fatali morte M DC XCIV. praevenit, cui
Mohamhammedis, inter haec in custodia defuncti, filius MUSTAPHA successit. Germania, Ungariae exemplo excitata, ut securitati suae prospiceret, IOSEPHUM, Ungariae regem, etiam suum Romanorumque REGEM M DC XC [Note: Electionis atque coronationis sollennia describit Sigismundus Schmidt in eroeffneten Teutschen Audienz-Saal et Cassander Thucelius, Zschackwitz Leben Iosephi p. 6. Rinck P. I. p. 231.] Augustae Vindelicorum declaravit.
Intuta enim Galli fides erat, post Noviomagensem pacem Argentoratum [Note: Theatr. Europ. Tomo 12. p. 274. Menckenii vita Leopoldi p. 246. Rinck p. 804.] M DC LXXXI. opprimentis, quo patentiorem viam invadendae Germaniae nactus, solam occasionem exspectabat, quae ut longius abesset, nec Turcicum bellum impediretur; XX. annorum [Note: Tabulae armistitii vicennalis Ratisbonae conclusi continentur Recueil des Traites de Paix Tom. 4. p. 490. De Gallorum sic dictis unionibus et reunionibus Londorp. Tom. 13. c. 33.] induciae MDCLXXXIV.
cum Gallo pactae, quas ille tertio post anno abrupit. Electorales successiones, Palatina et Coloniensis in speciem adductae, quasi ibi [Note: Philippi ducis Aurelianensis, qui frater regis est, uxor Charlotta Elisabetha, Caroli Ludovici Filia, Friderici V. neptis, Caroli, ultimi suae familiae, soror.] fratris uxor, mortui Palatini soror, heic [Note: Wilhelmus princeps Furstenbergius, fratris Francisci cum in aliis dignitatibus, tum in episcopatu Argentoratensi successor, etiam cardinalis.] Furstenbergius, regi semper devotus, iniuriam paterentur. Palatinus successor PHILIPPUS WILHELMUS, Neoburgicus nihil antehabuit huic liti componendae. Quae principum more, antecessoris sorori debebantur, [Note: Anno M DC C LXXXVII. cum legato Gallico transactum est de pecuniae summa pro suppellectile, equis, frumentis, et quidquid iure Aureliana, repetebat, solvenda: sed reiecit pactum rex Galliae, Relat. Francof. Vern. 1689. Londorp. Acta publ. Tom. 13. c. 22. Vid. Acta compromissi Francofurtensis.] exsolvere paratus fuit: quae [Note: Certas regiones et oppida, ac omnium a pace Germaniae tributorum, multarumque reliqua, ibidem Theatr. Europ. Tom. 12. p. 786.] inique Galli postulabant, ad forum
imperii remisit, ut legibus diiudicentur. Sed vim et arma Galli, quam leges experiri malunt. Neque solum Palatinatum M DC LXXXVIII. invadunt, vastant, evertunt; sed Philippiburgum quoque expugnant, Moguntiam captant eamque reddunt munitiorem; Spiram, Wormatiam solo aequant, in templa et sepulcra impii, in agros et vineta saevi, succisis et eradicatis, quae fructum posteritati ferant. Wirtenbergios quoque et Badenses, aliosque accolas pari hostilitate vexant, plus damni adlaturi, nisi Caesaris exercitus Lotharingo, et ab huius morte Ludovico Badensi duce, cum Saxonico, Hasso Casselano, et aliorum, cohibuissent, a quibus [Note: Post septem hebdomadum obsidionem. 1689.] Moguntia expugnata, Francofurtum servatum, Reinfelsa ab obsidione liberata
Coloniensis elector, MAXIMILIANUS HENRICUS, Bavarita gente ortus, mortem obierat MDC LXXXVIII, quum paulo ante
Wilhelmum Furstenbergium coadiutorem adsumpsisset, quo possessionem occupante, [Note: Tredecim canonici Furstenbergium, sed suspecti tamquam Gallicis rebus studentes: novem Clementem poscebant, quorum paucitatem pontificia auctoritas supplevit. De Clemente enim ante iam Ratisbonensi et Frisingenfi episcopo Papa dispensaverat, eum tamquam eligendum considerandum iudicans. Causa Bavariae principis defenditur singulari libello, cui titulus: Innocentius III. Papa Romanus Cardinali Fürstenbergio propter Archiepiscopum Coloniensem valde adversus, Coloniae 1688. 4. Londorp. Tom. 13. cap. 47.] divisis suffragiis canonicorum; Pontifex et Caesar IOSEPHUM CLEMENTEM Bavaritum, Bavariae electoris fratrem, praetulerunt, aetate illius pontificio diplomate suppleta. Rex Galliae Furstenbergium tuebatur, Bonna, [Note: Vulgo Kaysers Werth.] Caesaris insula aliisque urbibus praesidio firmatis: quae acri obsidione M DC LXXXIX. recuperandae erant. In quo bello FRIDERICI III, Brandenburgici electoris, qui magno parenti successerat, prudentia et virtus eluxit, quam non minus in Brabantia, Italia
subalpina et in Ungaria per copias suas et praeclaros duces ostendit. Foedus enim contra communes hostes cum Caesare, Hispano rege et electore Bavaro, eodemque Belgii gubernatore; Sabaudo principe et foederatis Belgis percussis, singulis auxiliares copias mittit, quarum ea fortitudo est, ut nulla hoc bello victoria relata, nullum captum munimentum sit, cuius gloriae societatem non cum primis sibi Brandenburgici vindicare possint, ut vel testes Namurcum et Casale sunt, sed in huius obsidione gloriosus Elector fratrem CAROLUM PHILIPPUM, S. Ioannis equitum in Marchia et Pomerania magistrum amisit, non autem ab hoste victum, sed morbo superatum, quum hostem iam vicisset et ad deditionem compulisset. Utsummam belli novissime gesti faciamus, de Ungaricis et Hispanicis rebus ante dictum: praeter [Note: Mense Augusto M DC C XCV.] Bruxellarum vastationem a Villeroyo, Gallici exercitus praefecto, inter Namurcensem obsidionem, immissis
globis ignitis factam: contra idem malum Brittanna et Hollandica classes Gallicanis urbibus intulerunt, Diepae, [Note: Haure de Grace, Calais, Granuill, et S. Malo.] Portui gratiae, Caleto, Magnaevillae et Maclovio. Sabaudo rex Galliae [Note: Montmelian, difficili et operosa obsidione mense Decembri M DC XCI. captum.] Montem Melianum ad Isaram, Nicaeam et Villam Francam ad mare, Susam in Alpibus eripuit: Carmagnolam reddere coactus fuit. Sabaudus Gallorum iniurias ulturus, in Delphinatum MDC XCII. irrupit, Barcellonetam et [Note: Ebrodunum, Embrum, Vapincum, Gap, Bragantium, Briancon, Gratianopolis Grenoble.] Ebrodunum cepit, Vapincum exussit, Brigantinum et Gratianopolim conterruit: sed morbus victorem, ne pergeret felici cursu, reuocavit. Cetera in pace, quae sequuta est, explicaturi sumus. Tandem enim ex utroque bello pax convenit, Gallico primum, deinde etiam ex Turcico.
Ryswik, vicus ad Hagam Batavorum utrique parti placuit, ut sedes
consultationum esset de pace ineunda. Medius inter partes CAROLUS XI. rex Suedorum fuit, cuius legati, etiam mortuo rege, id negotium perfecerunt. Septembri mense M DC XCVII. consensione partium pax [Note: Vid. Actes et Memoires de la paix de Ryswik.] reddita Europae his est conditionibus: ut Brisacum et Friburgum, et alia Brisgoiae, Austriacae domui, cuius fuerant, restituerentur: Argentoratum vero, praeter [Note: Huic numimento nomen est Kehl.] Cisrhenanam munitionem, maneret regis Galliae: et Philippiburgo Germanis reddito, ac diruto [Note: Id est Mont Royal, e regione Trarbachi.] Monte Regio ad Mosellam, [Note: Id est Fort Lovis, ut vulgo appellatur.] Castellum Ludovici in Rheno servaretur, et Lotharingia ad principem suum rediret; Hispanus rex omnia reciperet supremo bello adempta: Wilhelmus Britanniae, etiam a Gallis, qui negaverant antea, rex iustus censeretur, praeclusa Iacobo spe restitutionis. Antequam haec decernerentur, princeps Allobrogum et Italiae Alpinae, invitis sociis cum Gallorum rege transegit
solus, optima inductus conditione, ut receptis omnibus, quae ablata erant, eius filia Burgundiae duci, in spem regni genito, regis nepoti nuberet.
Propere finis et alteri bello, cum Turcis gesto, est adlatus. Dum enim in Batavis cum Gallorum rege de pace agitur, novis [Note: Anno M DC XCVII. mense Septembri tam ad Tibiscum, quam ad Andrum: et paulo ante ad Tenedum profligati.] cladibus terra marique Turci adficiuntur, in Ungaria ad Tibiscum duce Eugenio, [Note: Vid. vita Eugenii.] Allobroge, fusi et castris exuti: et a Venetorum classe gemino praelio ad Tenedon et Andron superati. Quae causa fuit, ut pacem a Christianis datam, praeter quam soliti erant, acceptarent. Cesserunt enim omnibus, quae invictus imperator LEOPOLDUS recuperaverat, hoc est, Ungariae, quam usurpaverant, parte, et omni Sclavonia ac Transiluania: Croatiae vero pars Turcis relinquebatur, et Venetis Peloponnesum ac Dalmatiam; Polonis Caminicum reddiderunt:
missique ab utraque parte, qui limites ubique definirent firmarentque.
Finis saeculi appropinquabat, quum in comitiis imperii de fastis corrigendis deliberatum est, et principum consensu ex anno MDCC. undecim dies eiecti, ut tempora ad solis cursum reducerentur. Idem annus, sacer Catholicis, fatalis fuit pontifici maximo INNOCENTIO XII, decedenti [Note: V. calend. Octobris decessit Innocentius XII, et IX cal. Decemb. Clemens XI. eligitur.] vita, antequam iubilaeum, quod vocant, ab ipsomet publicatum, finiretur: et Hispaniae regi, CAROLO II, sine prole calendis Novembris exstincto. Ante, mensibus aliquot, quam ille exspiraret, rex Galliae cum Brittanno et Ba???avis, divisionem [Note: Conclusi Tractatus Londini III. Martii MDCC. Iisdem Hispania una cum America et Belgii provinciis, Carolo, Austriae archiduci: utriusque Siciliae regnum, una cum Italiae portubus, Galliae Delphino: Mediolanensis ducatus Lotharingiae duci, cesso tamen Gallis ducatu avito, adsignabatur. Nec Caesar, nec Hispanus tractatus adprobabat.] Hispanicarum
possessionum moliebatur, ???quae ceteris displicebat, praesertim vivente Hispanorum rege, nequespe omni salutis destituto. Quo quum minus proficeretur alia via adgressi Galli sunt, administro Portocarero cardinale, simul atque rex vivere desierat, testamentum proferentes, quo PHILIPPUS dux Andegavensis, nepos regis Galliae, ex asse heres scriptus fuit; quod plerique negant esse legitimum. Augustus ergo imperator LEOPOLDUS, armis se ab iniuria vindicaturus, bellum adversus Gallos magis, quam Hispanos coepit: adgnationis vinculum, renuntiatio Annae atque Mariae Theresiae, fideicommissum perpetuum ipsi ius dabant cernendae hereditatis. Neque tamen Gallis deerant, quibus renuntiationes istas invalidas reddere conabantur, iura sua firmare. [Note: A Gallorum partibus militat Georgius Abusson in libro, cui titulus: la defense du droit de Marie Theressie d'Autriche, Reine de France a la succession de couronnes d'Espagne, qui primum prodiit Parisiis 1674. 8. recusus 1699. 8. et Ulricus Obrechtus in excerptis Historicis et Iuridicis de natura successionis Hispanicae in Monarchiam Hispaniae. A partibus Austriacis habemus Ius Austriacum in Monarchiam Hispanicam assertum, Viennae 1702. 8. La defense du droit de Maison d'Autriche a la succession d'Espagne, a Cologne 1703. 12. et Io. Alvares de Costa Aquila Augusta, trisulco obarmata fulmine, seu Carolus Tertius, Austriacus, Rex Hispaniarum assertus. Venerandus etiam noster collega, Io. Franciscus Buddeus dissertatione de testamentis summorum Imperantium speciatim Caroli II. Hispaniarum Regis eadem iura defendit.]
De Barbaris regnis, quod pleraque incerta sunt, tacere praestat, quam dubia proferre. Propiores Europae sunt Africae urbes, piratica infames, Algier, Tunis, Tripolis, quae, ut ingenium barbarorum est, nunc hostes, nunc amici earum gentium sunt, a quibus vel lucrum praedando sperant, vel damnum et belli offensam metuunt. Europaei tamen, praesertim [Note: Vide Africam de la Croix Tom. 2. pag. 133. A. 1682. de Algier: et pag. 263. A. 1685. de Tripoli idem fatum subiit Algier. 1688.] Galli navali obsidione et igne ex machinis
excusso ostenderunt, esse etiam, quod barbariem domet, et ad paciscendum vel duris conditionibus compellat. Maroccensis rex a [Note: Huius historia ad annum 1669. et 1670. referenda, exstat Tom. 10. Parte 2. Theatr. Europ. p. 147. et 388.] Tafiletta vexatus, cum [Note: Tom. 12. Theatr. Eur. p. 616. et 1683. dicitur Muley Ismael, rex Maroccenus et Fezzanus, Tafilettae iuniori concessisse provincias Zuz et Cyzulam.] filio eius pepigit, et regionem, quam incolat, dedit: obsidione autem maritimarum urbium, ut [Note: Vulgo Tanger ad fretum Herculeum.] Tingis, nunc Tanger, ad fretum Herculeum, antequam Angli desererent; et Hispanicarum, Orani, Melillae, Ceutae, quae Septa est; parum adhuc profecit: solum Lixum veterem in oceani ora, nunc Larache dictum, M DC LXXXIX, [Note: Relat. Francof. Vern. 1690.] expugnavit, et Oranum durius obsessum.
Tandem etiam illustres familias hoc saeculo exstinctas memoramus. Ducum CLIVENSIUM stirps mascula in Ioanne Wilhelmo M DC IX. defecit, cuius
avus Ioannes Clivensis etiam Iuliacensem et Bergensem ducatum connubio adquisiverat. De heredibus eorumque controversia, quod [Note: Sub initium historiae huius saeculi.] supra satis dictum est, nihil repetemus. GLEICHENSES comites in Ioanne Ludovico M DC XXXI. desierunt, cuius possessiones [Note: Vide Geograph. nostram Nou. p. 225.] Thuringicae a Saxonibus hodie, Hohenloicis et Hazfeldiis tenentur: [Note: Vid. Imhof. Not. Proc. lib. 6. c. 19. n. 3.] Pyrmontanae a Waldeccensibus. SCHAUMBURGICA domus M DC XL. in Ottone finem accepit, succedente maiori parte Landgravio Hasso Casselano. [Note: Partem etiam Brunsuicensis domus: partem Lippiae comes accepit. Lucae Grafen-Saal p. 551.] Comitatus BARBY defecit M DC LIX. in Augusto Ludovico, comitum huius gentis ultimo: delatusque ad Augustum Saxonem Magdeburgici archiepiscopatus administratorem. In SILESIA ultimus Georgius Wilhelmus, Brigensis, M DC LXXV. exspiravit, [Note: Frid. Lucae Schles. Chronic. p. 1527.] principatibus ad regnum Bohemiae, in cuius clientela erant, revolutis.
OLDENBURGICAM separatam gentem, hoc est, a Danis et Holsatis distinctam, terminavit M DC LXVII. Antonius Guntherus. Successio inter regem Daniae et Gottorpiensem ac Ploenensem Holsatos agitata, maiori ex parte ad regem Daniae pervenit, qui cum Ploenensi pepigit et portiones permutavit: reliquum Anhaltinus Ioannes, ex sorore natus, sibi vindicavit, supremis tabulis avunculi Ieverae possessor scriptus. [Note: Speneri hist. insign. lib. 3. c. 12. §. 36.] SAXO LAVENBURGENSIS domus in Iulio Francisco, Iulii Henrici filio, M DC LXXXIX. finem habuit. De hereditate plures litigant. Electori Saxoniae primum provincia sacramentum dixit: Luneburgenses armis occupaverunt, qui quum Razenburgum munitius efficerent, rex Daniae M DC XCIII. obsidione prohibebat, qui motus, eodem anno, interventu principum sedatus est: Saxones Ernestinae Lineae pacta antiqua; Anhaltini propinquiorem sanguinem praetendunt. [Note: Singulorum, qui in terras Lavenburgenses praetendunt iura ac fundamenta exhibet Levin v. Ambeer, sive potius Immanuel Weber im Sachsen-Lavenburgischen streitigen Landes-Ansall, Homburg 1690. 4. Diversis scriptis iura sua defendere conati fuerunt Anhaltini, inter quae praecipuum Iustitia causae Anhaltinae.] Defuncto M DC XCIX. Alberto
Saxoniae Duce Coburgensis Lineae, sine liberis, inter adgnatos de successione lis suborta, quae demum anno saeculi sequentis vigesimo est sopita, Meinungensi potissimum atque Salfeldensi Duce de ipsa ducatus possessione inter se contendentibus. [Note: Zschackwitz Leben Iosephi p. 511.]
Ecclesiae statum [Note: Huc faciunt, quae de Arminii, Iansenii, Puritanorum et aliorum dissidiis supra iamdum memoravimus.] ex parte diximus: reliquum summatim attingemus. Illa tempestate, Molino auctore, nova secta in Italia orta, quae quod quietem animi adfectat, abducti ab externis rebus, et sanctis contemplationibus contenti, Quietistarum [Note: De his atque aliis videri potest Vita Molinos separatim edita et praecipue Gotfridi Arnoldi Kirchen- und Ketzer-Historie.]
nomen habet; in quos graviter animadvertunt, qui suam religionem, quae fere in ceremoniis est, hoc abdito cultu interire metuunt. Turbatior status in Gallia, rege protestantes cogente, ut pontificiis se sacris addicant. Templis, scholis eversis, immissi milites, qui vexarent tamdiu homines, dum ad missae sacrum vel inviti se conferrent. [Note: Videri possunt Ottonis Pineton de Chambrun Larmes.] Quibus elabendi copia erat, in Angliam, Bataviam, Germaniam evaserunt, religionis libertatem maioris facientes, quam incommoda exilii. Quod principum rerumque publicarum bonitate ita mitigantur, ut tamquam in patria vivant, et libertate in sacris aeque rebus ac civilibus utantur. In quo singularis laus est Electoris Brandenburgici, FRIDERICI III, et Hassorum Landgravii, CAROLI Cassellani, qui hos Gallos exsules, et eiusdem sortis Palatinos, in oppida receperunt, et beneficiis ornatos fovent ac tuentur. Idem fatum, aut durius forte Alpinae gentis
(Waldenses vocant) eodem tempore et paullo ante fuit, quos Sabaudiae princeps CAROLUS EMANVEL, Victoris Amadei filius, MDCLV. [Note: Quae Samuel Morland scripsit Anglice: excerpsit Latine Georg. Hornius Hist. eccles. sub sin.] horrendis malis et suppliciis adfecit. Aliorum rogatu reddita quies, sed saepe rursum conturbata, etiam a filio VICTORE AMADEO, qui ferro et fame illos adflixit, ut vel dederent se se, vel emigrarent ex patria. Quos vero oppressurus erat, eorum post ipse opera adversus Gallos utebatur: pace facta, rursus aut mutare sacra, aut migrare adigebat. Idem malum experti fuerunt incolae vallis Teffereccensis, Salisburgensis Archiepiscopatus, evangelicae religioni addicti, quam occulte primum exercuerunt, detecti tamen, atque exinde fuerunt fugati, frustra licet pro iis intercedentibus Statibus evangelicae religionis.[Note: Londorp. tom. 13. c. 4. 9.] Tacemus, qui a veritate religionis recesserunt, Anabaptistas, Socinianos,
fratres roseae Crucis, Weigelianos, Iacobi Böhmii et Io. de Labadie adseclas.[Note: Facit ad noscendos hosce saeculi XVII. sectarios Io. Wolfg. laegeri Historia Ecclesiastica.]
Protestantium dissidiis componendis non defuerunt quoque, qui operam navarent. Ratisbonense[Note: Institutum auctoritate Maximiliani Bavari et Philippi Ludovici Bavari. Aegid. Hunnii Relatio de Colloquio Ratisbonensi.] colloquium anni MDCI. Lutheranos inter et Pontificios institutum primum erat, sed prout reliqua, frustraneum. Idem eventus colloquii Neoburgensis [Note: Huius auctor est Wolfgangus Guilielmus, Institutum autem inter Iacobum Heilbrunnerum et Iacobum Kellerum.] M DC XV. Post Palatini theologi pacificis libellis concordiam suaserunt; quos anno M DC XXXI. in Lipsiensi conventu Brandenburgici et Hassi sequuti sunt, de eadem causa cum Saxonicis conferentes. Tentata tamen in Borussicis terris fuit unio. Thorunense colloquium M DC XLV. regis Uladislai auspiciis institutum,
in quo pontificiorum quoque partes erant, abruptum ante fuit, quam in arcem causae veniretur, [Note: G. Calixtus de Colloquio Thorunensi, et Io. Hülsemanni Relation vom Colloquio zu Thoren.] Ernestus, Hassiae Landgravius, ne sine causa ad pontificios transiisse videretur, Rheinfelsae[Note: Vid. Acta G. Calixti et Ernesti Landgravii coniunctim edita.] M DC LI. inter Giessenses theologos et Valerianum Magnum atque pontificiorum alios colloquium instituit: paullo post ipse pontificius. Wilhelmus VI, Hassorum princeps, Cassellis M DC LXI. utriusque academiae, Marpurgensis et Rintelensis theologus commisit, qui concordiam inierunt, non obstante aliarum quaestionum dissensione. [Note: Exstat Colloquii Cassellani relatio brevis, cum observationibus Maresii.] Quod pacis studium diversis iudiciis, ut solet, exceptum fuit, quemadmodum antea in simili tolerantiae causa ab utriusque Saxoniae theologis certatum acriter fuerat. Deus faxit, ut cetera, nova certamina et puritate doctrinae, et vitae sanctimonia componantur,
ac divina gloria et humani generis salus ubique amplificetur.
Iudaei hoc aevo, ut saepe antea, delusi ab impostore sunt. Fama M DC LXVI. increbuerat, Messiam Iudaeorum venisse, cui nomen Sabathai Sevi sit, et prophetae, quo utatur, Nathan Levi. Incredibile, quanta gentis laetitia, quantus in Asia concursus fuerit. Is, qui Messiam se gerebat, terram sanctam reposcere non dubitavit. Abydum quum venisset, detentus in custodia, tumultus forsan reprimendi causa. Ibi aemulum invenit Nehemiam Polonum, qui Messias, Ephraimi filius videri cupiebat, si Sabathai alter atque maior, seu Davidis filius esset. Qui cum nollet socium ferre, Nehemias Adrianopolim profectus, illum seditionis reum fecit, qui eodem portatus ad causam dicendam, ut supplicium, quod metuebat, effugeret, Mohammedis religionem ???52 Tom. 3. d' Histoire des trois derniers Empereurs des Turcs par Ricaut, a pag. 169. Io. a Lent Schediasma Historico Philologicum de Iudaeorum Psendo-Messiis.
professus est, elusis Iudaeis et in spe falsa destitutis.
Habuit quoque litteraria res publica, quorum ingeniis laetaretur. Ut supra coeptum, illos solos nominamus, qui eas litteras excoluerunt, quae cunctis disciplinis praesidio sunt et singulari ornamento Lipsium, Casaubonum ex superiori aevo superantes, antea laudavimus. Sic utriusque temporis Iosephus Scaliger fuit, et Ianus Dousa, et alii: proprium decus saeculi, aut diuturnius in Belgis erant Andr. Schottus, Ianus Rutgersius, Ianus Gruterus, Iustus Ryckius, Ioannes Meursius, Hugo Grotius, Petrus Cunaeus, Dominicus Baudius, M. Zuerius Boxhornius, Ubbo Emmius, Daniel Heinsius, Ger. Io. Vossius, Iac. Ouzelius, et quos posterior aetas vidit, Nicolaus Heinsius, Isaacus Vossius, Guil. Goesius, Theod. Ryckius, et quorum praeterea doctrinae laus et ???53 Antwerpiensis patria: fama et ingenii fetu Heidelbergensis.
memoria consecrata est. Nec minor fertilitas Galliae, quam Nicolai Rigaltii, Rolandi Maresii, Gabrielis Naudaei, Io. Bapt. Cottelerii, Davidis Blondelli, Dionysii Petavii, Iacobi Sirmondi, Samuelis Petiti, Claudii Salmasii, Iacobi Palmerii, Iacobi Gothofredi, Tanaquilli Fabri, Samuelis Bocharti, Valesiorum fratrum Hadriani et Henrici, Aegidii Menagii, Iacobi Sponii, Petri Dan. Huetii, alia clarissima nomina, aut lumina potius illustrant. Quibus apud Italos Laurentium Pignorium, Octaviumque Ferrarium, Nicium Erythraeum, Guidonem Pancirollum, Famianum Stradam, Raphaelem Fabrettum, Io. Petrum Bellorium; in Anglia Guil. Camdenum et Io. Pricaeum; in Hibernia Iacobum Usserium adnumeramus. Et Germania habet, quos aliis nationibus ostendat, Geverh. Elmenhorstium, Marcum Velserum, Davidem Hoeschelium, Frid. Lindenbrogium, Casp. Barthium, Hermannum Conringium, Augustum Buchnerum, Thomam Reinesium, Lucam Holstenium, Io. Fridericum Gronovium, Petrum Lambecium,
Ioannem Vorstium, Io. Andr. Bosium, Marquardum Gudium, Georgium Casparum Kirchmayerum, Henricum Meibomium, Ioachimum Fellerum, Dan. Georgium Morhofium, et Argentorati ornamenta Matthiam Berneggerum, Ioannem Freinshemium, Io. Henr. Boeclerum, Ioannem Schefferum, hunc autem septentrioni a felici patria donatum. Dania Olao Borrichio gloriari potest. Orientales quoque litterae, quantum numquam antea, hoc saeculo caput extulerunt ingenio et industria Thomae Erpenii, Ioannis Drusii, Ioannis Morini, Ludovici de Dieu, Briani Waltoni, Edmundi Castelli, Ioannis Buxtorfii utriusque, patris, filii; Io. Henrici Hottingeri, Ioannis Lightfooti, Iacobi Golii, Eduardi Pocockii, Theodori Hackspani, Io. Frischmuthi, aliorumque, qui sacris studiis sollertia sua eximium adiumentum attulerunt. Sed delibasse haec de litterarum historia sufficiat, ne ultra modulum brevitatis nostrae narratio excedat.
Superesse autem honorem litteris et curam liberalium disciplinarum, vel principum studium et rerum publicarum demonstrat, quo nova litterarum domicilia condiderunt, etiam vetera, iniuriam temporum passa, nitidissime repararunt, et maioribus locupletaverunt beneficiis. Anno M DC VII. Giessensis academia ex Marpurgensi derivata est occasione ea, quam supra exposuimus. Quartus decimus annus saeculi erat, quum Groeningensem ordines illius provinciae statuminarent: et annus XXI, quum princeps et comes Schaumburgicus Ernestus, Rintelensem ad Visurgis ripam collocaret, quae nunc in potestate principis Hassi Cassellani est. Anno XXVI. reducta Giessensis Marpurgum, urbe et regione a Darmstadino occupata; qui Marpurgi adhuc docuerant, Cassellum se recipientibus. Dorpatensis Livoniae a Gustavo Adolpho Sueciae rege MDC XXXII: Ultraiectina MDCXXXVI. a provinciae ordinibus consecrata: et Hardevicensis Geldriae M DC XLVII.
Medium saeculum erat, quum Marpurgo Cassellanis restituto, [Note: Theatr. Europ. Tom. 6. p. 1194.] Giessensis academia, quae supra XX. annos Marpurgi fuerat, in locum suum M DC L. reduceretur: et post biennium [Note: Theatr. Europ. Tom. 7. p. 318.] Heidelbergensis, tumultu belli concussa; et altero anno, hoc est, M D CLIII, [Note: Ibidem pag. 460.] Marpurgensis, quasi nova Wilhelmi Landgravii auspiciis conderetur. Serenissima domus Brandenburgica, ut nullius gloriae, ita nec litterariae exsors fuit, Friderico Wilhelmo glorioso Principe in Cliviensi provincia Duisburgensem academiam M DC LV. dedicante. Kiloniensis Holsatiae M DC LII. Friderico duci a Ferdinando III. concessa, bello interveniente, MDCLXV. a filio Christiano Alberto inaugurata est. Tetio post anno rex Suediae Carolus, Lundini Scaniae litterarum domicilium consecravit. Coronis Academiarum, et suprema forsan exeuntis saeculi, est nostra Halensis, sive
Fridericiana, olim quidem ab Alberto Magdeburgensi praesule meditata, sed nuper tandem a sapientissimo principe FRIDERICO III, Electore Brandenburgico constituta, et M DC XCIV. Cal. Iul. tanto splendore dedicata, quantus nulli ante academiae contigerat. Cui, quod unicum filium FRIDERICUM WILHELMUM, magnificentissimum RECTOREM praeposuit, grande documentum dedit, quanti bonas litteras aestimaret.
Sic felix DOMUS BRANDENBURGICA vergente saeculo fuit: felicior futura ineunte novo.