HISTORIA SAECULI XVI. CHRISTIANORUM.

§. 1. Memorabiles imperiorum et regnorum itemque ecclesiae sub initium saeculi XVI. mutationes.

Quam rerum faciem aetate no???ra in imperiis habemus, exmutatione, quae sub initium saeculi contigit, quod decimum sextum Christianis est, originem pleraque deduxit. Hispania, eiectis Mauris, sub[Note: De Ferdinando Catholico, et Hispaniarum sub eo coniunctione in Historia Medii Aevi, cuius supplementum haec Nova est, praediximus p.201. etiam de Neapolitana, quae sequitur successione p. 208. nec non Insubria, hoc est Mediolanensi Ducatu, p. 210.] Ferdinando

coaluerat, cui, praeter novum in Occidente orbem, et Siciliae regnum, Neapolitanorum accedit et Insubria mox accessura: Lusitani in Africa et Oriente suas possessiones augent. Galli, Italia excidentes, [Note: Rege Carolo VIII. Annam, Britanniae Minoris, quae in angulo Galliae sita est, heredem, Maximiliano imperatori desponsatam, sibi in matrimonium subducente. Guiccard. lib. 1. Cuspinianus Maxirailiano pag. m. 605. Licet Galli Annam vi ereptam plane negent, dicentes, sponte sua Carolo VIII. fuisse desponsatam. D' Argentre hist. de Bretagne lib. 12. cap. 58. Varillas hist. de Charles VIII. lib. 1. pag. 122. Bayle Response aux questions d'un Provincial tom. 3. cap. 125.] Britanniam sibi Minorem adiungunt: regnum Angliae, civili adhuc bello [Note: Propter Rosae Albae et Rubrae, hoc est, factionum Eboracensis et Lancastrensis dissidia, quae tandem Henricus VII. ducta Elisabetha, Eduardi IV. filia, albae rosae principe, ipse propago rosae rubrae, sub finem saeculi XV. composuerat. Nomen et color Rosarum ab insignibus sunt, quibus illae de regno disceptantes familiae utebantur. Initium fatalis istius factionis ab anno 1454. ducunt. Larrey Hist. d' Angleterre sub Henrico VI. Tom. I. pag. 858. Controversia ex Genealogis petatur. Baco de Verulamio vita Henrici VII. Franciscus Blondus l'historia delle Guerre Civili d'Ingbilterre tra le due case. di Lancastre e Iorc.] successionis causa

turbatum, in certa familia quiescit: Sueci a Danis [Note: Suecia et Dania olim coniuncta. Possedit Margaretha, Ericus Pomeranus et Christophorus Bavarus. Verum, hoc defuncto, Dani Christianum I. Oldenburgicum, hodiernae familiae Danicae statorem, Sueci Carolum Cnutson eligunt. Christianus quidem II. tria Septentrionis regna iterum iunxit, sed ob tyrannidem utroque regno exclusus, et Suecia numquam iterum cum Dania coaluit. Ioannis Loccenii Historia Suecica.] seiunguntur: Helvetiorum res publica novis foederibus se confirmat: Austriaca Domus [Note: Burgundiae hereditate sub Maximiliano, ex Mariae heredis Burgundicarum regionum, matrimonio Hispaniarum, quum Philippus, Maximiliani filius, Ioannam Ferdinandi Catholici filiam duxisset. Accessit hoc saeculo Hungaria, per Annam, Ludovici, qui ad Mohatz periit, sororem, Ferdinando I. nuptam. Phosphorus Austriacus. Ponti Heuteri Austriaca. Io. Lud. Schoenleben de Origine et Praerogativis domus Habsburgo. Austriaecae.] hereditatibus crescit: Otmanica iniustis armis.

Persae quoque illos sibi reges constituunt, qui ad nostram aetatem successionibus venerunt. Inprimis Ecclesiae reformatio meretur, ut NOVAM HISTORIAM, distinctam ab illa, quae MEDII AEVI fuit, ex saeculo decimo sexto, aut prope illius initia, auspicemur.

§. 2. Ferdinandi Catholici in Hispaniis successor Carolus. Navarra ab Hispanis occupata.

PHILIPPUS Austriacus, Ferdinandi Catholici gener, iam rex Castellae certis [Note: Pacta illa, proximo ante obitum Philippi anno inita, Io. Mariana lib. 28. de Reb. Hisp. cap. 16. prodidit, quae quod ad trium societatem tenebant, ut Ferdinandus. Philippus et Ioanna, Ferdinandi filia, simul in Castella imperarent, Philippo, apud Belgas tum degenti, displicuere, cui ingratum potestatis consortium erat. Iureiurando tamen confirmare visum fuit.] pactis declaratus, ante socerum [Note: Causam mortis vel aerem Hispaniae intemperatum dicunt, Iovius lib. 6. p. 348. Alii lento veneno tribuunt, Mariana lib. 28 fin. Alii ipsius intemperiei vel libidini, Marchantius histor. Flandr. lib. 3. p. 322. Harei Ann. Belg. p. 1. c. 41.] moritur aetatis anno XXVIII. saeculi,

quod scribimus, sexto, relicto cum aliis liberis CAROLO filio, qui post decem annos Ferdinando in Hispaniae regnis succedit, nuper Navarrae accessione ita auctis, ut qui supererat IOANNES Albretanus, Bearniae angustiis, seu una provincia concluderetur. Quam multi iniustam [Note: Ferdinandus, Navarrae occupandae, cui diu inhiaverat, occasionem invenit, quum rex Ioannes ei transitum, copias in Galliam ducturo, negasset, quo hic fecit, quod amicum regis Ludovici decebat. Etiam fulmen Pontificis, quo Navarram excussit, Ferdinando speciem non iniustae occupationis dedit. Thuan. lib. 1. sub initium et Mariana lib. 30. cap. 9. 10. Lopetz de obtentione atque retentione Navarrae Anton. Nebrissensis de bello Navarreno.] occupationem censebant, Romanus Pontifex IULIUS II. Ferdinandi socius adprobavit, Navarro infensus, quod is cum rege Galliarum faceret, tum hoste suo, antea contra Venetos amico atque socio.

§. 3. Venetorum res publica summo periculo liberata, pulsique Italia Galli.

Cessit Ioannes potentioribus, non itidem LUDOVICUS XII. rex Gallorum, qui aeque Pontificis ac

Ferdinandi copias ad [Note: Proelium ad Ravennam Guicciardinus lib. 10. scripsit. Factum est proelium XI. Aprilis M DC XII. ipso festo Paschatos. Exstat in Tomo II. Freheri Hulderici Zwinglii relatio de gestis inter Gallos et Helvetios ad Ravennam, Papiam, aliisque locis.] Ravennam delevit, et gravius se vindicaturus fuisset, nisi ipse mox ab Helvetiis ad [Note: Novaria urbs Mediolanensis Ducatus, ad quam Helvetii, Maximiliano Sfortiae, Insubriae possessori, auxilium ferentes, Ludovicum Gallum anno M DC XIII. superaverunt. Guiccard. 11. et Marian. lib. 30. cap. 20.] Novariam superatus esset. Saluti Venetis illud Iulii et Galli dissidium fuit, adhuc in supremum fere periculum adductis, quum Romanus antistes et Maximilianus imperator cum regibus Hispano atque Gallo, ad exscindendam Venetorum rem publicam, foedere [Note: Cameracense foedus anno 1508. percussum, ut singuli sociorum ereptas sibi ab Venetis urbes reciperent, Mariana lib. 29. c. 15. refert; sive Bembo, lib. 7. Hist. Ven. interpretante, ut possessiones Venetorum inter socios dividerentur, et quae ultra Veronam, Gallus; quae inde ad mare, Imperator acciperet: Flaminiae oppida occuparet Pontifex.]

Cameraci percusso, conspirassent. Quo factum fuit, ut multa Venetis in continente terra eriperentur. Quum vero Ludovici in Italia res [Note: Gallus ad Adduam fluvium Venetorum victor Pontifici metum cum invidia coniunctum iniecit; ne omnem Italiam occuparet, qui dudum sibi ius in Neapolitanum regnum abrogaverat, uti Hist. Medii Aevi p. 209. praediximus. De praelio iuxta Adduam Bembum sub finem lib. 7. et Guicciard. lib. 8. licet legere.] maiores fierent, quam commodum Pontifici esset; cum Venetis pace inita, adversus Gallum arma convertit, eoque rem [Note: In praelio maxime ad Novariam, quod modo memoravimus. Et quamquam id post mortem Iulii, sed eodem anno 1513. commissum fuit: Iulii tamen consilio Helvetii evocati fuerant. Guicciard, lib. 11. et Dominici Tempesta in vita Iulii.] Helvetiorum auxilio duxit, ut Galli Italia eicerentur.

§. 4. Iulius II. romanus pontifex concilio Pisano opponit aliud Romae habitum. Martinus Lutherus, divinitus excitatus reprebenso cum indulgentiis suis Tezelio, bonis omnibus institutum suum probat.

Hunc [Note: Vide Philippi Mornaei Hist. Papatus p. 1351. qui ex Monstreleto et Guicciardino illustrat. Hic dicere solitus: Papae gladium vocandum esse in subsidium, ubi claves Petri parum proficiunt.] militem verius quam sacrorum antistitem, cardinales quidam et episcopi, ut in ordinem redigerent, [Note: De Pisano concilio Guicciard. lib. 9. sub finem: et plenius illustris Seckendorfius in Lutheranismi Historia lib. 1. sect. 2. addit. 3. Superiori anno rex Ludovicus apud Turones nationalem synodum indixerat, qua sancitum fuit, principi fas esse, pontificem, si ab eo fine causa armis petatur, pro sua defensione invadere, seque subducere oboedientiae illius, Mornaeus d. l.] Pisis an. M DC XI. congregati sunt, et ut ibi se pontifex sisteret, rationem redditurus, publicis literis euocaverunt. Qui vero, proscriptis Pisanis aliud Romae concilium, in [Note: Indicto ad Lateranum concilio pauci adfuerant e Gallicis Germanisque praesulibus Rex Gallorum enim XXIIII. episcopos ad Pisanum miserat; Maximilianus, post promulgatum Lateranense neminem Pisas legavit, sed episcopos suos Augustae Vindelicorum super hoc negotio consultare iussit. Arnold. Ferron. lib. 4. de Reb. Gall. p. 122. Ger. de Roo Hist. Austr. lib. 12. p. 458.] Laterano

habendum, indixit, quod coeptum ab lulio, finitum a LEONE X. nihil sane eorum fanxit, quae ecclesiae necessaria tot piorum votis ac postulationibus expetita fuerant. Nam ubique gentium [Note: In ipso Lateranensi concilio praeclare de hac causa praefatus fuit Aegidius Viterbiensis, Augustiniano ordini praefectus, cuius orationem exhibet Ferronus lib. IV. gravem sane ac supra saeculi genium de ecclesiae corruptione institutum.] querimoniae de corruptelis ecclesiae, et de moribus clericorum audiebantur: qui reprimeret malum, Pontisice nolente, nemo audebat, donec propitio fato et divinis auspiciis Martinus Lutherus, Augustinianus monachus et theologiae Doctor in Wittebergensi academia, desperato malo, non sine multorum offensa, manum feliciter admoveret. Hic vero non

illud egit, aut in animo habuit, ut omnem tum ecclesiam reformaret; sed indulgentiarum, quas [Note: Ioannes Tezelius, Pirna Misnicus, monachus Dominicanus, fidei inquisitor, ab Alberto Moguntino ad colligendas ex Indulgentiis pecunias delegatus, quia paulo ante simili administratione pro Teutonicis equitibus defunctus fuerat. Pallavicin. lib. 1. cap. 3. extremo.] Tezelius praedicabat, abusum reprehendit, indignum ratus, quod Dei misericordia impetrandum est, constituto nummorum pretio miseris hominibus divendi. Nec ipsi negant [Note: Lege Maimburgium lib. 1. Luther. sect. 6. ubi fatetur, Tezelium, et quos ipse socios laboris ex ordinis sui hominibus legerat, ultra limites progressos, exagerasse indulgentiarum pretium. Graviora habet Carolus Milticius, Pontificis ad Electorem Saxoniae Nuntius, epistola excerpta ab laudato Seckendorfio lib. 1. Lutheran. p. 62. qua mendacia et fraudes Tezelii luculenter manifestat.] pontificii scriptores, impudenter Tezelium egisse, nec vero [Note: De Alberto, Archiepiscopo Moguntino, et Magdeburgico, suisque ad eum litteris Lutherus consulatur, praefatione Operum Latinorum.] ALBERTUS, Magdeburgensis

archiepiscopus, a Luthero monitus correxit hominem, quod ita fama interpretabatur, quasi ad eum quoque pars [Note: Negat Pallavicinus d. l. at Lutherus Apologia contra Henricum Brunsuicensem Tomo VII. Germ. Ien. p 422 B. non dubie rem ita perscribit, ut non solum, quantum debuerit solvere, verum etiam cur ipse, non ecclesia, ut solitum alias, persolverit, item a quo mutuo acceperit, ut cito solveret, quod ex indulgentiis restituturus erat. Alteram pecuniae partem Basileae S. Petri, quae Romae exstruebatur, destinatam, sorori Magdalenae dono dedit Pontifex, quod Guicciardinus prodidit, lib. 13. pag. 298.] pecuniae redierit, quam pro infula Moguntina Pontifici daret. Is enim praeter morem duos archiepiscopatus possedit: princeps genere Brandenburgicus, frater IOACHIMI Electoris.

§. 5. Lutherus a Pontifice Romam vocatus. Comitia Augustana 1518. Bulla Leonis X. contra Lutherum et huius aperta ab illo secessio.

Serpit fama, ut solet, et Italiam quoque pervadit, qua motus Pontifex Lutherum Romam vocat, qui ne veniret, quum

[Note: Elector Augustae cum. Caietano egit, ne in Italiam Lutherus mitteretur: quod ipse dicta praefatione refert. Academiae litteras de hac re ad. Leonem P. M. habemus Tom. I. Oper. Latin. Ienens. p. 184. Hanc corporis valetudinem et itineris incommoda allegant: alias ei multiiugam et plane singularem tribuunt eruditionem, moribus integerrimis et defaecatissimis coniunctam. Omnia documentis firmat Seckendorfius.] Elector et Academia deprecati essent, causa Caietano Cardinali, ad comitia Augustana legato, examinanda committitur. Hic frustra Luthero Augustae instabat, ut revocaret, quae docuerat: quum nullius erroris convictus esset. Pontifex Lutherum [Note: In comitiis Augustanis Lutherus a Thoma Caietano prouocaverat ad Pontificem, mense Octobri M DC XVIII. uti est in Tom. I. Ienensi Latino pag. 193. sequuta est Bulla, qua indulgentiae, suppresso Lutheri nomine, defenduntur, data Romae V. Idus Novembr. eiusdem anni, quae in illo I. Tom. pag. 203. habetur. Hinc Lutherus a Papa ad Concilium appellavit (ibid. pag. 205.) proximo die 28. Novembris: cui Papa M DC XX. atrociorem Bullam reposuit, quae pag. 474. eiusdem Tomi legitur. Luthero eadem LX. dies ad resipiscendum concedebantur. Hanc Lutherus, una cum Decretalibus, X. Decembris eiusdem anni exussit, postquam in suos libros igne saevitum esse inaudiverat. Huius facti etiam rationes publico scripto reddit, quo Papam vocat tyrannum, Antichristum, haereticum, apostatam, concilii contemptorem. Exinde verum initium secessionis ab Ecclesia Romana. Vid. Sleidan. sub finem lib. 2.] damnat,

eiusque libros, ut noxios, comburit, cui par Lutherus refert, pontificiis decretis extra muros Wittebergae in multorum conspectu exustis.[Note: Docent de hoc Acta exustionis Antichristiaenorum Decretalium Wittebergae eodem anno edita.] Haec aperta illa secessio eft, qua pontifex, ut Antichristus, arguebatur, a cuius furore Lutherum, sua causa aut Dei magis confisum, Domus Saxonica tuebatur.

§. 6. Stirps Ernestina electoralis et Albertina in domo Saxonica. Academia Witembergensis. Colloquium Lipsiense.

Rebus tum praeerat elector FRIDERICUS, illius ERNESTI filius, qui, et frater ALBERTUS, duas familias propagarunt;

nepos FRIDERICI Placidi; pronepos FRIDERICI Bellicosi, primi ex Marchionibus Misnicis electoralem Saxoniae dignitatem consequuti. Is FRIDERICUS ???cui cognomen Sapientis erat, M DC III. Wittebergensem academiam condiderat, cui ornandae Lutherus quoque ex Erfurtensi monasterio, suadente [Note: Ioannes Staupicius, Augustianorum in Germania Vicarius generalis, Lutheri ingenio favebat; deinde Salisburgi Abbatiam S. Petri suscepit, ubi brevi post vita excessit. Vide Maimburg. lib. 1. sect. 7. et seqq. et ibi Seckendorfium, et hunc etiam sect. 18. addit. p. 48.] Staupicio, ad docendas Graecas litteras evocatus fuit. Ut vero sapientissimus princeps erat, plus profuit [Note: B. Seckendorfius lib. 2. sect. 6. §. 7. de Friderico Electore censet, eum, ut principum cautissimum, moram ferre et temporum momenta speculari, quam statuere maluisse, quod ancipitis eventus esset. Placidam mortem obiit anno M DC XXV. die 5. Maii in arce Lochaviensi.] nonimpediendo evangelium, quam acriter propugnando, quas partes fratri et successori IOANNI, eiusque filio IO. FRIDERICO reliquit. EX

ALBERTI filiis GEORGIUS et HENRICUS reliquas terras [Note: Ex Ernesti Electoris et Alberti fratris divisione, Georgius Dives cognomine, filius Alberti, Thuringiae partem borealem, et quae ceteris Thuringis trans Unstrutum est, possedit, reliqua parte ad Ernestinam, tum electoralem domum, pertinente. Henrico fratri iuniori ex testamento Alberti patris, Frisia erat adsignata: hanc vero ob turbas, quas expertus, fratri cessit, Freibergensi et Wolckensteinensi praefectura, additis 12000. redituum annuorum contentus. Frisia demum Austriacis vendita. Fabricius Origg. Saxon. lib. VII. pag. 840.] Saxonicas regebant, tum tertius FRIDERICUS ecclesiae addictus, Ordinis Teutonici primum Magister, mox Magdeburgensis Archiepiscopi Vicarius. Ille Georgius causae Lutheri nimium adversus, Io. Eccii instinctu [Note: De hoc colloquio digna lectu est Petri Mosellani ad Iulium Pflugium epistola, quam Io. Schilterus publicavit lib. 7. cap. 2. de libert. eccles. Germ. p. 840. Acta colloquii habentur in Tomo I. Lat. Ien. Adde Sleidanum sub finem libri primi. Utrosque et Eccium et Lutherum multum ingenii et eruditionis ostentasse, dicit Maimburg.] colloquium Lipsiae

III. Non. Iulii M DC XIX. habendum instituit, quod decimo quarto demum die finitum. Disputabant primum invicem Eccius et Carolstadtius: post in arenam, ab Eccio provocatus, descendebat Lutherus. Controversia erat de Papae primatu, purgatorio, indulgentiis, paenitentia, culpae remissione, deque sacerdotum potestate.

§. 7. Carolus V. Caesar Lutherum Wormatiam evocat. Lutheri Pathmus.

Finitis Augustae comitiis, exstinctum Maximilianum, qui imperium in circulos diviserat, [Note: Maximilianus exstinctus est XII. Ianuarii anno M DC XIX. Carolus mense Octobris M DC XX. Aquisgrani coronatus. Sleidan.] CAROLUS nepos, in Hispaniae regnis Ferdinandi avi successor, augusta dignitate excepit, quintus huius nominis Caesar imperator, cui inprimis curae fuit, ut, diffidio religionis composito, fortius, qui irrumpebant, Turci repellerentur. [Note: Prima quidem novi Imperatoris Comitia vigore Aureae Buliae Norimbergae instituenda, sed cum ibidem pestis grassaretur, Wormatiae comitia habita anno M DC XXI. quo suadente Friderico, etiam Lutherus a Caesare vocatus fuit, ut ipse audiretur. Eo ergo fide publica caduceatore deductus est. Sleidan. lib. 3. ineunte. Quid in Comitiis hisce Wormatiensibus cum Luthero fuerit actum, potissimum exponit Phil. Melanchthon in vita Lutheri.] Wormatiam

igitur ordinibus convocatis, Lutherum quoque, fide publica arcessitum, audit, quem, quod nollet retractare, quae docuerat, (nec enim potuit, erroris non convictus) eadem fide dimisit, postea profcripsit, [Note: Proscriptionis sententiam Hieronymus Alexander, Nuntius papalis, Luthero iniquissimus, in templo primario promulgaverat. Hac tamquam haereticus manifeftus condemnabatur atque omnes illum recipere prohibebantur. Sleidanus.] quod praesentiens Elector [Note: Ut Lutheri securitati consuleret Elector, secretum negotium dedit Ioanni Berlepschio, praefecto Wartburgensi, et Burcardo Hundio, Altensteinii dynastae. Ab his captus Lutherus fuit inter arcem Hundianam Altenstein, et vicum Schweina, quum is a via regia, ut cognatos inviseret, non nihil deflexisset. Seckend. lib. 1. sect. 44. §. 98. Pater enim Lutheri suum genus ducebat ex pago Mora, sito media via inter Isenacum et Saltzungam ad radices silvae Thuringicae, ibique habitaverat, antequam cum uxore Islebium migraret. Idem lib. 1. sect. 8. § 3.] nonnullis suorum mandavit,

ut in via [Note: In comitatu erat Nicolaus Amsdorfius, eodem, quo Lutherus, carpento vectus, quem equites raptores progredi iusserunt, Lutherum, equo impositum, per avia ducentes Wartburgum, Matthes. Vita Luth. pag. 28. Vid. dissertatio nostra de Pathmo Lutheri. Io. Mich. Koch Historische Erzehlung von der Vestung Wartburg §. 161.] comitatui ereptum, in locum tutum deportarent. Arx haec fuit Wartburgum oppido Isenacensi imminens, ubi tempus is legendo et scribendo satis commode transegit. Quum vero Andreas Bodenstein Carolstadtius a patria dictus, ante hac collega Lutheri, et in Lipsiensi colloquio socius, fractis imaginibus, turbas concitaret; contineri ille non potuit, quin, inscio Electore, Wittebergam, tumultum sedaturus, rediret.

§. 8. Doctrina evangelii in Borussiam perlata, cuius historia altius repetitur. Tandem ducatus nomen terrae Borussicae, quae parebat ordini, impositum.

Interea latius manabat evangelium, et in Septentrionem usque fundebatur. In Borussia, quae equitibus parebat Teutonicis, ALBERTUS

Brandenburgicus, ordinis sui Magister magnus, Lutheri doctrinam sequutus, eam provinciae partem, quam [Note: Vide mox de his pactis proferenda. Inita sunt Warsoviae anno M DC XXV.] pactis cum Polono rege, pertaesus diuturni belli et auxiliis destitutus, sub DUCATUS titulo obtinuerat, ad eandem doctrinam reformavit, maioris faciens conscientiam facti sui, quam [Note: Proscriptus enim ab imperio Albertus fuit, anno M DC XXXI. quod se et provinciam, imperio adhue adnumeratam, Polonorum regi tradidisset; quamquam non primus ipse fuerat, qui cum Polono pacifceretur, sed sequutus fuit maiorum exemplum ab anno decimi quinti saeculi quinto et sexagesimo. Nec tamen exsecutioni mandata fuit proscriptio. Conring. de Fin. imper. lib. 12. cap. 29.] gravem molem invidiae, quae tum a pactione illa, tum ex religionis mutatione impendebat. Digna res omnino est, quam altius repetamus. A fine saeculi

tertii atque decimi non unius ordinis, equites ex Palaestina eiecti, Ioannitici et Templarii aliis locis, S. Mariae Hospitalares, qui et Teutonici dicti, in [Note: Equites hos iam fama et potentia claros, Conradus dux Massoviae advocaverat, ut auxilinm contra Prussorum iniurias ferrent, qui Culmensem terram sibi eripuerant. Conring. dicto loco §. 31.] Borussia sedem quaesiverunt, rem aeque Christianam ac possessiones suas in posterum propagaturi. Varia cum Polono bella erant, sibi agrum, quem occupaverant, antiquo iure vindicante, cui tandem illud [Note: Concesserunt pactis, anno quadringentesimo sexagesimo sexto. Conring. §. 32.] concesserunt, ut in clientela regni essent; quam quum negaret FRIDERICUS, Henrici et Georgii Saxonum frater anno MD. Magister electus, deserere [Note: Fridericus Polonicae potentiae se imparem cernens, et destitutus, quas exspectabat, suppetiis ad patruelem, Ernestum Saxonem, archiepiscopum Magdeburgensem, Alberti Brandenburgici antecessorem, profugit, a quo coadiutor adsumptus, sed ante ipsum in arce fratris Rochliciana exstinctus, anno M DCX. Seckendorf. lib. 1. §. 171.]

provinciam coactus fuit, eique Brandenburgensis ALBERTUS suffectus, illius FRIDERICI filius, cui cum fratre IOANNE electore dividenti partes Franconiae obvenerant; patruelis Electoris IOACHIMI, et ALBERTI, Magdeburgici praesulis iuxta et Moguntini. Hic eisdem malis oppressus, Livoniae Magistrum, pecuniam pactus [Note: Livonia Bremensium navigationum occasioone ad Christum conversa, et episcopos nacta auxilii causa equites Ordinis fratrum militiae Christi suscepit, qui non multo post in corpus Mariani Cruciferorum Ordinis, qui in Borussia erat, cooptati, ut suum tamen Magistrum haberent, sed Magistro magno Borussiae subiectum. Huic Livonico Magistro libertatem Magister Prussicus accepta pecunia, quae bello opus erat, concessit anno M DCXIII. a quo tempore in classem imperii principum relatus fuit. Conring. Fin. Imp. c. l. §. 34. et Hartknoch. de Rep. Polon l. 1. c. 8. ineunte Hortleder lib. 5. Henr. Leonhardi Schurzfleischii Historia Ensiferorum pag. 117.] liberum esse iussit, et ne sic quidem extricatus, quatuor

annorum inducias cum Polono fecit ea lege, ut intra hoc tempus controversiae per [Note: Arbitri nominati sunt imperator Carolus V. aut eius loco frater Ferdinandus, et Ludovicus Rex Hungariae, qui adscitis aliquot episcopis et Georgio Saxoniae duce sententiam ferrent. Adi Seckendorf. §. 171. Rensch. Brandenburgischen Cedernhayn p. 608. Exstant de hoc Acta und Handlungen des Hochmeisterthums in Preussen in Goldasti Reichsbandlungen p. 141. seqq.] arbitros finirentur, qui quod non praestitissent, quae receperant, induciarum tempore peracto, ita pepigit cum Sigismundo Poloniae rege, ut quae ordin superessent, Ducatus nomen induerent, et a Poloniae regno penderent, quo nexu tamen novis [Note: Pactis Welauniensibus et Bydgostiensibus, quae sequenti anno in comitiis regni confirmata sunt. Hartknoch. Rep. Polon. lib. 1. c. 7. §. 12.] pactis MDCLVII. soluta supremo nunc iure plenaque libertate a Domo Brandenburgica possidentur.

§. 9. Tumultus ab rusticis excitati sedantur, quorum quidem causa non exstitit emendatio sacrorum.

Sic caelestis lux evangelii in ultimam oram Germaniae et in Sarmatiae fines diffusa fuit. Ut vero nulla

felicitas est, quam non aliquando malum intervertat; sic intestino tumultu factum, ut spes meliorum temporum non leviter turbaretur. Rustici enim homines, in Suevorum Thuringorumque finibus ac [Note: In Franconia quoque et Hassia vicinisque locis, Petrus Gnodalius consulatur, cuius quinque de Tumultu Rusticorum libri copiose perscripti exstant Tomo II. Rerum Germanicarum Schardiano. Petri Criniti et Huberti Thomae Leodii Historia belli rusticani exstant in Tomo III. Freheri. Adde saepe laudatum Seckendorfium lib. 2. §. 3. et 4. In Suevia iam tum anno M DC XXIV. mense Novembri secessio facta fuerat, quam Sleidanus refert lib. 4. de Statu Relig. pag. 107.] alibi rebellantes, atrociter quoscumque nobiles aut superiores trucidabant, libertatis immodicae statum, qui solus, ut credebant, [Note: Lutherus Tom. III. Germ. Ien. pag. 108. libello, quo Rusticos dehortatus, indignatus est valde, sub praetextu evangelii furores tantos concitari.] Christianos deceret, eiectis magistratibus, inducturi. Sed brevi post

[Note: Suevicus tumultus transactione compositus fuerat. Conditiones obsequii restituti Lutherus recudi curavit, quod sperabat, Thuringos illorum exemplo ad bonam mentem reduci posse. Exstant Suevorum conditiones dicto Tomo pag. 106. ubi etiam pacificatores nominantur, quorum praecipuus erat Hugo, comes Montfortensis. Sed Thuringorum emendationem, aequis conditionibus, quae offerebantur, speratam, Munzerus impedivit, mirandam victoriam ex divinis signis, quae fingebat, pollicitus; abusus etiam iride, quae ante pugnam apparebat.] poenas, quas meruerant, dederunt, disiecto illorum nefario [Note: Octo milia rufticorum in acie ad Franckenhusam stetisse dicuntur, e quibus caefi quinquies mille: alii plures numerant: Munzerus litteris ultimis ad Mulhusinos fatetur quatuor milia. Pugna, vel strages potius, edita XV. Maii M DC XXV. die Lunae post Cantate. Seckendorf. p. 12.] globo. Thomas etiam Munzerus, seditionis Thuringicae impulsor, postquam ex acie profugisset, Franckenhusae captus, et Principum iussu in castris [Note: Mulhusium, imperialis civitas, etiam Munzero studuerat: deditionem autem fecit, quum exercitus Principum adventasset. Vide eundem.] ad Mulhusium supplicio adfectus fuit. Aderant

praeter Principes socios Philippum Hassum, et Henricum Brunsuicensem, novus Elector Saxoniae IOANNES, qui tum fratri Friderico successerat; et patruelis Dux GEORGIUS, Pontifici maxime addictus, in cuius regionibus tumultus gravior fuit, quam in Electoralibus, quod argumentum est, non sacrorum mutationi, ut quidem cavillabantur; sed [Note: De causis illis B. Seckendorfius sub initium lib. 2. Lutheranismi p. 2. egregie: Germanos avitae libertati adsuetos aegre tulisse tributa nova, quorum causa fuerat tum crescens in dies clericorum numerus; novis sodalitatibus institutis; tum invalescens luxus principum atque nobilium a posterioribus Friderici III. imperatoris annis, cuius filius Maximilianus externae adfinitati, laetoque, quo erat, genio indulgentior, a patria simplicitate recedebat.] aliis causis imputandam esse, quae tum Germaniam tempestas conturbabat. Vetus malum, aliquoties aegre consopitum, non autem penitus exstinctum, vehementius erumpebat. Nam anno MCCCCXCI.

ad Campodunum in Algoia agrestes tumultuati erant: et in Spirensi ad Rhenum tractu anno MDIII. et gravius in Wurtenbergica regione post undecim annos sive MDXIV; et in Austria anno sequenti. Omnia autem haec ante Lutheri certamen contigerunt, ut frustra illius doctrina, tamquam causa seditionis, accusetur.

§. 10. Imperatores Turcorum: Baiazetes II. Peloponneso potitus, Selimus Aegypto Syriaque Solimanus Rhodo et Alba Graeca.

Gravior motus ex oriente fuit. MOHAMMEDI enim, qui Constantini urbem suae ditionis fecerat, successit filius BAIAZETES II, [Note: Methones expugnationen scripsit Paulus Iovius ineunte lib. VIII. cuius sola epitome superest. Veneti quinque triremibus arma, milites commeatum obsessis frustra adferebant.] Methones, quae nunc Modon est, in Peloponneso expugnator. Multas cum fratre GEMES, [Note: Vitam Sultani Gemis gallico idiomate scripsit, 1. B. de Rocoles Lugduni Batavorum. 1683. Lonicerus Chron. Turc. 5. p. 26. Mulleri Reichstags theatr. p. 6. c. 45.] aliis ZIZIMUS dicto, de imperio habuit

controversias. Hic vero praelio victus Maltham aufugit, et nec ibi satis securus ad Gallos. Sed Romam evocatus, insidiis Alexandri VI. qui aere corruptus erat, periit. Baiazethi post XXX. annos, saeculo duodecimo, itidem successit filius SELIMUS, qui [Note: De Aegypto et Syria idem Iovius consulatur lib. XVII. toto, et Caelius Curio Supplemento XX.] Aegyptum et Syriam, devictis Saracenis, subegit, quem post VIII. fere annos SOLIMANUS excepit, gravior Christianae rei publicae futurus. Etenim saeculi, quod scribimus, XXI. et XXII. annis non modo [Note: Rhodus erepta Christianis anno M DC XXII. quam Solimanus CCCC navibus adgressus fuerat.] Rhodo insula potitus est, eiectis S. Ioannis equitibus, verum etiam [Note: Alba Graeca anno superiore M DCXXI. capta, quod male ab Ungaris defenderetur. Cael. Curio Supplem. IX. p. 212.] Albam Graecam, ad Danubii ac Savi confluentes urbem nobilem, expugnavit, nunc Ungariae iugulo mucronem admoturus.

§. 11. Ludovicus, ulti mus Ungariae rex, ad Mohazium miiere periit.

Ei regno LVDOVICVS praeerat, idemque Bohemorum rex, VLADISLAI filius, admodum adolescens, qui obviam Turcis iturus [Note: Pugnam Mohaziensem scripsit Broderithus, Hungariae tunc temporis Cancellarius et episcopus Vaciensis, etiam comes in hoc praelio, ex tot, qui aciei interfuerunt, regni episcopis solus praelio superstes. Recensuit Sambucus Append. ad Bunfin. Hist. Ung. p. 560. seq. et noviter Io. Caspar Kuhn. Argentorati 1688. 8.] praelio ad Mohazium superatur, quod oppidum iuxta Danubium est, prope Sclavoniae fines, [Note: Hunc situm P. Iovius epit. lib. XXIII. extr. et Caelius Curio Suppl. IX. p. 217. ostendunt. Adde Broderith. p. 560.] medio fere itinere inter Budam et Belgradum, aut, ut propius signetur, quarto milliario supra Dravi confluentem. Ipse rex fugiens in [Note: Caelius Secundus Curio p. 218. ita tradit: Rex Ludovicus, prostratis vndique copiis, nudatus eo, quod speraverat peraveratque, praesidio, sese eripiens proxima palude, reflectente se equo, sesqui palmis aquae lutulento gurgite suffocatus interiit, ita tamen, ut locum armiger eius et cubiculartus, genere Bobemus, notaret et effugeret, et post multos dies, decedentibus hostibus, integrum regis cadaver indicio eius reperiretur. Broderithus autem pag. 566. ita: Regis corpus fuit repertum in hiatu quodam terrae praerupto supra Mohazium, qui locus tunc Danubii inundatione aquam solito maiorem habebat. Ibi simul cum equo ita, ut erat armatus, ab aquis fuit suffocatus.] palustribus Danubii

locis miserrime, magno Ungariae matlo, periit aetatis anno vigesimo saeculi vigesimo sexto. Graves hinc tempestates exortae, damnum vix reparabile adferentes non solum Ungariae regno, sed paene universae Christianorum rei publicae. Pretium operae est, fatale malum aliquanto longius, quam mos est brevitatis nostrae, persequi. Rex, iuvenis quidem, quum hostem propinquare adlatum fuit, nihil [Note: Broderithus in eo industrius est, ut Regem, et praecipuos duces, et stipatores excuset, et malum, quod accidit, infelici fato imputet. Ibid. pag. 595.] eorum praetermisit, quae regno tuendo necessaria erant. Profectus ipse cum exercitu, quod nobiles [Note: Iusserat Rex Palatinum transitu Dravi hostes prohibere, qui promptus ad hanc expeditionem erat, recusantibus ceteris, quesi contra privilegia Baronum esset, sub alio, quam Regis, vezillo militare. Rex itaque in frequenti senatu indignabundus, Video, inquit, unumquemque capite meo excusationem et salutem capiti suo quaerere. Ibo ego cras, Deo bene iuvante, vobiscum eo, quo alii sine me ire nolunt. Broderith. p. 559.] praesentiam eius

flagitarent, quam dissuadebant [Note: Maximopere Stephanus Verbetius suadebat, ut in utrumque belli eventum et publicam salutem Rex iuvenis extra pugnae periculum in arce Budana servaretur. Caelius Curio Suppl. IV. pag. 217.] alii, Rex tamen [Note: Lege Broderithum pag. 561. de consilio differendae pugnae.] differebat pugnam, Transiluanum robur, quod [Note: Ioannes Sepusiensis, qui postea regnavit. Contrariis mandatis Regis, ut solet in re turbulenta, praepeditus, Zegedinum usque cum copiis venit, quum pugna ad Mohazium iniretur. Auxilia alia ad Zagrabiam et Iaurinum tantum pervenerant.] Ioannes adducebat, ante discrimen exspectaturus. Paulus autem [Note: De Tomoraeo Caelius Secundus d. l. et Broderithus pag. 560. 562.] Tomoraeus, Colozzensis archiepiscopus, et supremus belli

dux, homo audax et morae impatiens, cumprimis in causa fuit, ut proelium maturaretur, quo impulsore alacer miles et pugnandi cupidus non incertam spem victoriae fecit, quae etiam initio ad Ungaros propendebat. Sed quum [Note: Quae sequuntur de ipsa pugna, Broderithe auctore debemus omnia.] tormentis Turci, quibus superiores erant, aciem regiam infestarent, illa tandem, quamlibet fortiter resistens, diutius vim machinarum et multitudinem hostium non valuit sustinere. Pugnatum per horam et mediam a viginti milibus contra trecenties mille, in quibus non minus, quam septuaginta milia, valide armatorum erant. Rex quum primum acies inclinaret, admonitus a suis, ut periculo subduceretur, in idem incidit, quod et ipsi funestum, et universo regno calamitosissimum fuit.

§. 12. Ferdinandi et Ioannis contentio de regno Ungariae, cuius invadendae occasionem Turcis praebet victus Ioannes. Obsidio Viennae 1529.

Etenim infinita mala hanc cladem in sequuta sunt, quum maior nobilium pars

IOANNEM, Sepusiensem comitem, Transiluaniae adhuc tectorem, regno praefecit, quod uxorio iure FERDINANDUS, Caroli V. frater, [Note: Sicut iam Bohemiam eodem iure acceperat; ut de successionis pactis, olim inter Austriacos et Ungaros sancitis, taceamus.] postulabat, exstincti regis sorori Annae matrimonio coniunctus. Victus Ioannes ad [Note: Ferdinando adpropinquante aufugerat Buda Ioannes, quem is celeriter persequutus ad Tokaium castra habentem deprehendit, vicit, fugavit, quamquam Ioannes proelio non interfuit, Bodone duce eius suadente, ut dubio eventu melioribus se rebus extra castra servaret. Cael. Curio Supplem. 13. Sabell. p. 308.] Tokaium ab Austriacis, et in Poloniam fuga elapsus, infaustum consilium, [Note: Idem Curio pag. 308. Ioannes ad Hieronymum Laschum profugit, virum inter Sarmatas ab illustri nobilitate eruditaeque virtutis nomine clarissimum. Paucis interiectis: Postremo ad id unum descendit Laschus, ut ab uno Solimano maturam opem adflictis et perditis rebus sperandam censeret. Nec tantum consilium dedit, sed ipse quoque legatione suscepta Byzantium contendit - - - et Ioannis regis causam egit, atque eum mirisice commendavit.] Hieronymo Lascho suasore, cepit, ut se

et regnum in fidem Turcorum daret, quorum potentia contra Austriacos defenderetur. Qua clientela hoc evenit, ut via Turcis aperiretur, qua Ungariae regnum incursarent, et ipsi Germaniae insidiarentur. Nam Solimanus, qui barbatae genti imperitabat, eo audaciae et insolentiae processit, ut [Note: Coepta est obsideri Vienna die XXVI Septembris. Exstat obsidionis descriptio in operis Schardiani Tomo II. nec non in Cael. Curionis supplementis, qui eleganter illam lib. 13. p. 311. seqq. enarravit.] Vindobonam, quam Viennam nunc appellamus, Austriae primariam urbem, anno M DCXXIX. per XXX. dies oppugnaret, quamquam post Dei auxilium, defendentium virtute, [Note: Philippus comes Palatinus ad Rhenum, frater Ottonis Henrici, Electoris illius, qui primus Euangelii doctrinam professus, in societatem foederis Smalcaldici venit.] Philippi inprimis Palatini, et [Note: Curio d. l. p. 313. Nicolaus Salma (Comes de Salma) qui Ticinensi praelio, in quo rex Galliae captus est, inclaruerat. Plures ibidem laudat, Guil. Rocandulphum, regiae aulae magistrum, Io. Cazianerum, semi illyricum Io. Hardeccum, et alios: sed prima Iaus Philippi fuit; secunda ab hoc Nicolai Salmensis.] Nicolai Salmensis coactus

fuit deserere obsidionem. Decedens agrum vastavit, et in seruitutem abductis [Note: Curio Secundus d. l. p. 314. Supra sexaginta milia Germanorum capitum in seruitutem abducta ferebantur.] quotquot capere Germanorum potuit, regnum Ungariae [Note: Reversus Vienna Solimanus Ioannem Budae regem constituit beneficiariumque ex diplomate et sollennibus codicillis appellavit. Cael. Curio Sec. d. l.] Ioanni confirmavit.

§. 13. Equitibus Rhodiis Melite insula datur.

Eiecti Rhodo equites, ut supra diximus, aliquamdiu per Italiam, Siciliam, incerta [Note: Equites S. Ioannis, Rhodo expulsi, primum in Creta substiterunt, unde brevi post in Siciliam delati, Messinae; rursus in Italia Centumcellis et Viterbii et Villae Francae, quae ad Nicaeam Pedemontii est, incertam sedem habuere, et iterum in Sicilia Augustae et Syracusis; donec Carolus, rex SIciliae et imperator; insulas Maltam et Gaulon sive Goxam habitandas in perpetuum dedit. De la Croix Tom. 4. Africae p. 222. Burcardi Niederstedti Maltha.] sede vagati, Meliten

insulam MDCXXIX. a Carolo V, possidendam accipiunt, quam hodieque tenent, et fortiter contra barbaros tuentur, inde Malthenses equites cognominati.

§. 14. Inter adversarios Lutheri Henricus VIII, Angliae rex, fuit inde dictus fidei defensor.

Interea Lutherum non theologi tantum pontificii, Eccius, Empserus, Cochlaeus, alii, sed rex quoque Britanniae HENRICUS VIII. Henrici septimi filius, scriptis [Note: Burnetus sub finem lib. 1. de Reform. Eccles. Angl. pro septem sacramentis Romanae ecclesiae contra Lutherum scripsisse ait, suo quidem, non alieno ingenio, quia doctus Princeps fuit. Scripsisse autem videtur, ut clero magis placeret.] publicis impete bant, quibus singulis, quod res erat, [Note: Acrior responsio Lutheri exstat Tom. 2. Latin. Ien. pag. 517. seqq.] respondit, nec regis maiestatem in causa iusta reveritus. Hic quamvis nullam victoriam a Luthero retulerat, tamen a Pontifice consequutus fuit, ut [Note: Iam ante hunc editum librum Henricus novum titulum ad Catholici et Christianissimi aemulationem ambierat, de quo etiam in Cardinalium senatu deliberatum fuit, nihil autem definitum; post quatuor vero menses, adlato illo contra Lutherum libro, statim id praemii a Pontifice tulit, ut Defensor fidei appellaretur. Pallavicin. lib. 2. c. 1. §. 8. Becmansynt. dign. illustr. diss. 2. c. 2.] Defensor fidei appellaretur, quem

honoris titulum in successores propagavit, ipse alioquin dubie pius, qui duas ex [Note: Mariana lib. 29. c. 27. consulatur de his uxoribus et suspecta Regis pietate. Adde Thuan. lib. 1. pag. 14.] sex uxoribus, quas duxerat, [Note: Annae genus et educationem scripsit Burnetus pag. 117. Mater haec Elisabethae reginae, melioribus sacris initiata. Periit M DC XXXVI.] Annam Bolenam et [Note: Catharina Howarda, Ducis Nordfolkii filia, securi subiecta M DC XXXX.] Catharinam Nordfolkiam, neglectae pudicitiae suspectas, securi iussit percuti. E reliquis Catharinam Arragoniam, Arthuri viduam, repudiavit. Ioanna Seymuria moriebatur puerpera. Ab Anna Clivensi divelli se volebat. Ultima Catharina Parre moribus ipsius adsueta, ipsi superstes.

§. 15. Pontific. Roman. Adrianus VI. probus et exsuditus, Clemens VII. rudis, a Caesarianis Romae obsessus.

Leonem x. summum pontificem exeunte anno MDXXI. exstinctum, ADRIANUS VI. excepit; Caroli, Romani imperatoris, quondam [Note: Caroli pueritiae et studiis a Maximiliano praefectus, post Dertufensis episcopus, Cardinalis, et Vicarius Regis in Hispanià, absens et omnia alia cogitans Pontifex maximus factus.] praeceptor, haud splendide Ultraiecti ad Rhenum natus, probus et admodum eruditus, nec alienus ab [Note: Petrus Suavis lib. 1. haec copiosius exponit: etiam cardinales nominat, qui egregio illius proposito repugnaverint. Adde Pallavic. lib. 2. c. 2. et 9.] emendatione ecclesiae; sed [Note: Electus fuit v. Idus Ianuar. MDC XXII. quum in Hispania esset; mortuus III. Cal. Sept. ut Dominic. Potesta tradit, vel ut Pallavicinus, VIII. Cal. Octobr. anni insequuti. Conclave Adriani VI. ex Msto edidit Struvius Actis Litterariis Fasciculo tertio.] vix anno peracto, postquam Romae sedit, mortalitate interceptus, CLEMENTEM VII. Mediceum principem, successorem

habuit, hominem [Note: Paullus Iovius lib. 32. p. 129. nullis prope litteris innitebatur, ingenio ad infimas artes adeo demisso haerentique, ut opificum arcana subtilitatesque operum, nimia et prope turpi sollertia scrutaretur.] neque litteris tinctum, et ne mediocriter quidem doctrinae sacrae peritum, etiam varium et inconstantem in foederibus. Nam cum Venetis primum, deinde cum [Note: Quem ad occupandum Neapolitanum regnum vocabat. Dom. Potesta: Chiano Francesi all' acquisto del Regni di Napoli.] Gallo et aliis contra Caesarem conspirabat, quae causa fuit, ut [Note: Borbonio duce, qui in ipsa oppugnatione Urbis sclopeti glande percussus intercidit. Urbs capta VI. Maii MDCXXVII. Historiam describit Caesar Groherius. Guicciardinus lib. 18. Iovius lib. 24. Belcarius lib. 19. Papa enim cum XVII. Cardinalibus in Castellum S. Angeli fuga se periculo eripuit; tandem se dedere atque exercitui quadringenta Ducatorum milia solvere fuit coactus.] Caesariani milites Romam invaderent et pontificem aliquot mensibus obsessum tenerent, quibus quod multi intererant purgatis sacris

initiati, [Note: Guicciardin. d. l. p. 774. direptionem illam multo graviorem fuisse ait, quam Gothica fuerat, nulla antistitum, auctoritatis dignitatisque ratione habita, quorum multos Germani milites odio Rom. Curiae, vilibus iumentis per totam urbem circumduxerint etc. omnium cardinalium domos direptas, exceptis, qui ingenti summa cum militibus transegerant. Adde Iovium epitom. lib. 23.] ludibrio et ipse et cardinales fuere, conviciis quoque exagitati. [Note: Anno MDCXXV. qui decimus regni erat, Franciscus captus apud Ticinum. Hunc Sabinus sequenti Chronosticho expressit: regla sUCCUMbUnt pUgnaCIs LILIa gaLLI. Proelium scripsit Guicciardin. extremo lib. 15. Iovius lib. 21. Reisner. lib. 3. Hist. Frundsberg. Belcarius Hist. Gall lib. 18.]

§. 16. Franciscus I. Galliarum rex, Ticinensi proelio captus. Pax Camaracensis 1529.

Biennio antecessit Ticinense proelium, quo FRANCISCUS, rex Galliae, Ludovici successor, captus et in Hispaniam abductus fuit, nec libertati prius redditus, quam [Note: Pactionem liberationis tradit Guicciardinus lib. 16. p. 608. 609.] iure in Neapolim et Mediolanum abdicato, etiam

Burgundiae renuntiasset, et supremae potestati in partes Flandriae et Artesiae: quamquam domum reversus, pleraque senatus auctoritate, adprobante Papa, mutavit. [Note: Vix enim liberatus erat Franciscus, cum die 22. Maii 1516. Foedus Clementinum, dictum sanctissimum, fieret inter Papam, Franciscum, Venetos, Florentinos et Franciscum Sfortiam Mediolani Ducem, quo Papa Galliae Regem iureiurando, Madriti praestito absolvit. Sleidanus lib. 6. p. 151. Burneti Hist. Reform. Anglic. p. 3.] Hoc dum aegre ferret Carolus, Francisco, quod fidem non servaret, [Note: Factum hoc MDCXXVIII. post liberationem. Verba Francisci provocantis apud Sleidanum lib. 6. p. 162. Non igitur opus est pluribus verbis, et si quid in me requiris, non est, quod in posterum scribas, verum designato locum, ubi duello decertemus: etenim si congressum differas, atque: interim non desinas me criminari, testisicor, totius rei turpitudinem ad te pertinere, nam duello dirimetur controversia. Caesar etiam conditionem accepisse dicitur, locum et tempus in Fasinorum insula designans, litteris per praeconem ad Franciscum missis; hic tamen litteras accipere noluit. Guicciardinus lib. 18. p. 222. Belcarius lib. 19. p. 606. Goldastus parte 2. der ??? Faciunt huc etiam Francisci I. quae continentur Tomo III. Freheri.] obiciens; hic Carolum ad

duellum provocat. Franciscus tamen pace Cameracensi MDCXXIX. [Note: Die v. Augusti, Gallis dicitur Traité de Dames cum inter Francisci matrem, Ludovicam, et Caroli V. amitam Margaretham Austriacam fuerit conclusa. Guicciardinus lib. 19. Iovius lib. 26. Belcarius lib. 20.] quae promiserat, tradere coactus.

§. 17. Comitia Spirenfia bina, 1526. quibus libertas religionis indulta; et 1529. quibus ea sublata, unde nomen Protestantium ortum. Colloquium Marburgense.

Sed ad ecclesiae statum revertamur, cuius permagno momento res his temporibus agitabatur. Ut schisma lmperator sanaret, varia imperii comitia indixit, et Spirae MDC XXVI. utcumque [Note: Imperator quidem litteris, Hispali datis, decretum Wormatiense repetebat; quum vero aegre ferrent protestantes, vicarii, quorum princeps Ferdinandus erat, ad demulcendos illos statuerunt, dum aliud ex concilio decerneretur, ut sese gerant omnes in sua quisque provincia, quo sui sacti probabilem rationem Deo simul et Caesari quoque reddant. Sleidan. lib. 6. p. 150.] libertas a vicario eius ad

usque oecumenicum concilium, quo lites componerentur, indulta fuit; sed alio conventu, in eadem Nemetum urbe habito, [Note: Melanchth. lib. 4. epist. 81. conqueritur: Decretum Spirensis conventus, qui ante biennium fuit, abrogatum tst, novum decretum recitat Sleidan. p. 171.] revocatum MDCXXIX, quod antea concessum fuerat, cui decreto quum contradicerent, qui Lutheri doctrinam tuebantur; factum est, ut [Note: Sleidan. lib. 6. p. 173. Haec origo nominis Protestantium, quod non solum in Germania, sed apud exteras quoque gentes pervulgatum est atque celebre. Vid. Ioachim. Muller. Historia Augspurg. Confessions-Verwandten Staende Protestation und Appellation.] Protestantium nomen illis inhaereret, qui intercesserunt (quod nunc protestari dicunt) iniquae comitiorum, vel Imperatoris sententiae. Discessum itaque infectis rebus, et Philippus Hassiae princeps, ut Helvetios quoque, qui etiam a Pontifice defecerant, Lutheri partibus conciliaret, colloquium [Note: Eodem anno M DC XXIX.] Marburgi instituit, quo Lutherus per

triduum cum [Note: Ulric. Zwinglius Tigurinorum: Io. Oecolampadius Basileensium primus reformator. Aderant etiam Philippus Melanchthon, Ioannes Brentius, Andreas Osiander, Iustus Ionas, Caspar Cruciger, et ex reformatorum partibus Martinus Bucerus et Caspar Hedio.] Zwinglio et Oeculampadio congressus id obtinuit, ut [Note: Summam Colloquii scripsit Phil. Melanchthon ad Henricum Ducem Sax. Tom. IV. Lutheri Oper. Germ. ed. Ien. p. 467. et Iustus Ionas epistola Marburgi ex colloquii sede data, quam ex MS. edidit Seckend. lib. 2. Luth. sect. 17. §. 47. Convenerunt et concordiam testati sunt in XII. articulis colloquutores, etiam manu sua singuli subscripserunt, v. g. de Trinitate, uti Niceno concilio atque symbolo declarata est; de Incarnatione, de peccato originis, de Iustificatione etc. Iustus Ionas ita finit epistolam: Concordavimus, tantum relicto articulo Eucharistiae, in quo non concordatum est.] pluribus doctrinis concordia iniretur; de Cena Domini dissensus manebat.

§. 18. Primus conventus Protestantium Smalcaldiae et Norimbergae. Comitia Augustana 1530. ubi Confessio exhibita. Apologia Confessionis.

Sub finem Novembris eiusdem anni [Note: Sleidan. lib. 9. post initium.] Smalcaldiae Protestantes coiere, quod initium

[Note: De foedere percutiendo cogitari conventu primo Spirensi coeptum fuit, idque primum triennio tentatum est Suabaci, sed civitatum legatis dubitantibus, fuit conventus Smalcaldiae indictus die ante Idus Novembris, vix autem convenerunt ante finem mensis. Sleidan. lib. 6. extremo.] foederis fuit, cui oppidum illud nomen dedit, firmius alio tempore stabiliendi. Quum autem principibus et [Note: Argentoratensis in primis et Ulmensis, quae de foedere prius capiebant: cum reliquae civitates de religionis primum capitibus convenire debere putarent. Sleidan. lib. 8. p. 180.] civitatum legatis non conveniret, in alium conventum, [Note: De Norimbergensi conventu idem Sleidanus p. 181. Convenerunt Principum et perpaucarum civitatum legati. Consilium erat mittendam legationem ad Caesarem et Ferdinandum, sed ab eo discessum fuit. Tandem placuit, interea deliberandum esse, quid in Augustano conventu, qui edicebatur, proponi debeat, et quod singulis visum fuisset, intra mensem Saxoni renuntiandum, ut per eum ceteri cognoscant. Discessum IIII. Idus Ianuar.] Norimbergae inituro anno MDCXXX. habendum, causfam reiecerunt, quo id primo deliberatum fuit, ut legati ad Caesarem

mitterentur, qui Bononiae illo tempore a Pontifice [Note: Vigesimo quarto Februarii die inauguratus est Carolus, quum verbis conceptis iurasset, Pontificiae dignitatis perpetuum se futurum esse defensorem. Sleidan. lib. 7. Goldasti Politische Reichshaendel.] coronam accipiebat, quum paullo ante comitia Augustae Vindelicorum celebranda, litteris in Germaniam missis, edixisset. Ad haec primus Elector Saxoniae venit, causa sua confisus, adductis quibusdam Theologis, Luthero autem Coburgi in arce relicto, ut securitati eius prospiceret. Hic propitio Deo accidit, quamquam [Note: Nec Caesar facile recitationi adnuit, quam aegre tandem precibus principum concessit. Sleidan.] invitis Pontificiis, ut confessio Protestantium die XXV. Iunii in consessu Imperii praelegeretur, quo illud hi consequuti sunt, ut [Note: APud exteros maxime criminatio invaluerat, quum nulli essent, qui ibidem excusarent. Ideo tam curate haereses nominant, praesertim articulo I. et ad Nicenae synodi decretum provocant protestantes confessores.] infamia exsecrabilium errorum, quos adversarii per

calumniam evulgaverant, publice liberarentur. Confutationem compilarunt pontificii theologi, quae itidem in consessu [Note: Die tertio Augusti Melanchth. lib. 1. epist. 12.] praelecta, copia scripti exempli, quantumvis petentibus, confessoribus facta non est: contra ea vero, quae auribus capi, aut scribarum velocitate notari poterant, Melanchthon Principum iussu apologiam confessionis scripsit, quam Imperator, quum [Note: Oblata die XXII. Septembris, non autem recepta; cuius, ut nunc oblata fuit, numquam exemplar editum est, sed quod Philippus, postquam confessionis confutationem inspexe. rat, non nihil reformavit, id demum anno XXXI. vulgatum. Seckend. sect. 35. p. 79. Dan. Chytraei Hist. Aug. Confess. Georgii Caelestini Historia Comitiorum August.] ofterretur, acceptare noluit. Hanc vertente anno idem auctor, perspecta iam Pontificiorum confutatione, ea forma publici iuris fecit, qua in Symbolicis protestantium libris expressa visitur.

§. 19. Florentini subiugati. Principatus Arausionensis Nassoviis adquisitus.

Sub idem tempus Clemens VII. Papa auxilio

Imperatoris [Note: Historiam breviter, sed accurate scriptam habes apud Sleidan. lib. 7. p. 189. pleniorem apud Iovium.] Florentinos subegit, qui quum ipse Romae obsideretur, Mediceos urbe eiecerant; atque is finis fuit Florentinorum, quam adhuc propugnaverant* antiquae libertatis. Huius urbis obsidione quum [Note: Iovius lib. 25. Guicciard. lib. 20. Chytraeus Sax. p. 213. qui hereditatem et successionem in tabula ostendit. Hic Philibertus, inter Caesareos duces fuerat, quum Roma caperetur, penes quem, Carolo Borbonio interempto, militiae imperium fuit, ut Caesar ad illum litteras ex Hispania daret, quum Pontificem, obsidione clausum in libertatem vellet restitui. Iovius lib. 25.] Philibertus, Arausionensis Princeps, vitam amisisset; Renatus Nassovius, Henrico Dillenburgensi et sorore Philiberti genitus haeres scriptus, ad Nassovios principatum Arausionensem [Note: Renatus in obsidione Fani S. Desiderii sine liberis moriebatur, testamento heredem scribens Guilielmum Nassovicum, Guilielmi Divitis, Dilleburgensis lineae filium. Hic vindex libertatis Belgicae ad posteros Arausionensem principatum una cum ditionibus Belgicis propagavit.] transtulit.

§. 20. Ferdin andus rex Romanorum factus. Alius conventus Protestantium Smalcaldiae. Transactio Norimbergensis et Cadamensis de securitate protestantium. Anababtistae.

Interea Carolus, Imperator augustus, regnorum provinciarum que curis distractus, post multas contentiones [Note: Saxonis Electoris maxime, aliorumque Protestantium. Sleidan. sub fin, lib. 7. etiam Bavarorum Ducum, quamlibet pontificiis sacris addictorum, quod ex arcana historia illustr. Seckendorfius lib. 3. sect. 1. ad 2. additione manifestavit.] impetravit, ut frater FERDINANDUS Rex Romanorum constitueretur, hoc est, secundus ab Imperatore esset, eiusque partes, absente illo, in imperio Romano ageret, cui eximiae dignitati ad [Note: Electio in comitiis Agrippinensibus facta, coronatio Aquisgrani. Sleidan.] Aquas Grani XI. Ianuarii MDCXXXI. inauguratus fuit. Eodem anno rursus [Note: Indictus conventus die ante IV. Calend. Aprilis. Pro Electore, valetudine detento, adfuit filius Ioannes Fridericus. Sleidan. lib. 8. post principium.] Smalcaldiae

Protestantes conveniunt, deliberaturi de defensione, si forte vis hostilis sacrorum causa inferatur. Quum vero rursus Turci Germaniae imminerent, Imperator Norimbergae decrevit, [Note: Haec prima pax religionis, qnae Sueinfurti tractari coepit Aprili mense MDCXXXII. Norimbergae XXIII. Iulii eiusdem anni per Albertum Moguntinum et Ludovicum Palatinum, qui Caesaris nomine agebant, decreta. Convenit eadem de pace ad concilium usque servanda. Sleidanus lib. 9. p. 205. Hortleder de causis B. Germ. lib. 1. cap. 10. Adprobata haec a Caesare die 11. Augusti MDCXXXII. repetita et confirmata per transactionem Cadamensem.] ne cui religionis causa molestia fiat, ut plus auxilii ab Imperio et Principibus, etiam Protestantibus, impetraret. Haec transactio Saxoni Electori singulariter [Note: Transactio Annaebergae coepit, Cadami fuit finita anno MDCXXXIV. mense Iunio extremo, quando primum Elector Saxonicus electionem Romani Regis approbavit: a quo vicissim securitatis confirmationem impetrabat. Sleidan. lib. 9. p. 243. Hortleder lib. 3. cap. ult.] Cadami, quod Bohemiae oppidum est, post biennium confirmata fuit, Ferdinando Rege cavente, ne ulla vis

religionis causa fiat, aut lis forensis moveatur, qua pace soli Protestantes uterentur, praetermissis, qui ab his tum alia doctrina, tum baptismi iteratione dissentirent. Nam eadem tempestate magnas turbas [Note: Fervebat malum MDCXXXIV. finem habuit MDCXXXV. supplicio de impostoribus sumpto.] fanatici homines excitarant, qui praeter id, quod infantum baptisma improbabant, multaque nefaria docebant [Note: In his polygamia erat, direptio atque destructio templorum, exustio librorum omnium praeter sacra biblia, fictae simulataeque revelationes, prophetiae, etc. Sleid. lib. 10.] faciebantque; Monasterio Westphaliae urbe [Note: Per tumultum intestinum occupaverunt, ex agro etiam, quae eiusdem insaniae erant, advocatis. Sleidan.] occupata, regnum novum sibi, quod Israelis vocabant, duce Ioanne Leidensi, [Note: Verum nomen Ioannes Bucold, sarcinator Leidensis.] constituerunt. Sed rex ille et insaniae administri [Note: De expugnatione urbis et supplicio vesanorum hominum praeter Sleidanum d. l. ad annum MDCXXXV. p. 283. Antonii Coruini epistolam ad Georgium Spalatinum legere operae pretium est, quae exstat apud Boxhorn. Hist. Univers. p. 1127. seqq. et in Schardii tomo 2. Addi potest Lamberti Hortensii tumultuum anabaptisticorum liber, ad Senatum Amstelodamensem, et Conradi Heresbachii liber de factione Monasteriensi ad Erasinum Roterodanum, qui cum notis Th. Starckii prodiit Amstelodami 1678.] exitum, quem meruerant,

expugnata urbe, habuerunt, ignitis forcipibus carpti et iusto supplicio enecati.

§. 21. Caroli V. expeditio Africana contra Barbarussam prospera Muleassi, hereditario principi Tuneti, salutaris.

Per idem tempus Barbarussa, Turcorum pirata, damnum littoribus [Note: Calabriae oram legerat, et supra Caietam exposito milite diripuerat Fundos. Guicciard. lib. 20. extremo. Iovius lib. 33. 34.] Italiae et aliarum regionum intulerat, quod ulturus Carolus, rex et imperator, in Africam cum exercitu traiecit, ac [Note: Curio Secundus Suppl Sabell. libro 19. p. 428. Barbarussae verbis: Guleta non urbis modo, sed totius imperii (Tunetani) et subductae praesertim classis certissimum est propugnaculum.] Guleta, munimento prope Tunetum, expugnata, et classe piratarum in lacu capta, ipsam Tunetensem

urbem, captivorum qui inerant, proditione cepit, [Note: Curio d. l. hoc nomine appellat. De ipso homine, eiusque honoribus Guicciardinus d. l. Hoc quoque tempore Barbarussa inter Solimanni purpuratos, quos Bassas ipsi vocant, cooptatus, marisque imperium ab eodem adeptus ad Tunetanum regnum occupandum nauigavit.] Hariadeno (id nomen Barbarussae erat) fuga [Note: Bona, Hippo Regius est, urbs Augustini episcopatu nobilitata. Medio aevo Hippona dicta, inde Bona, corrupta voce et truncata.] Bonam, et inde Algerium elapso. Carolus, Bona quoque in potestatem redacta, et praesidio [Note: Curio lib. 19. p. 435. Caesar praesidio Guletae imposito, dirutae munitionis aggerem instaurari, captaque tormenta, more nostro subditis rotis reconcinnari iussit, etc.] Guletae imposito, Tunetum [Note: Muleasses Tuneti hereditarius princeps, ex Saracena gente reliquus, a Turcis urbe et regno expulsus.] Muleassi principi, quem Barbarussa eiecerat, hac [Note: Cael. Curio eodem libro p. 442. Consultatum est de Muleasse, Caesarque eum Tuneti regem, maiorum suorum consuetudine regnaturum, constituit, binosque tantum falcones ad aucupium et binos e Numidia pernices equos tributi nomine quotannis imposuit, ea conditione, ut Christiani nominis amicus, Turcorum vero gentis perpetuus hoflis, Caesaris nomen coleret, et Guletano praesidio, quod ex Hispanis amplius mille imponebatur, stipendium persolveret. vid. Io. Etropii diarium expeditionis Tunetanae.] lege imposita, restituit, ut

tributum Carolo det, et Guletanum praesidium alat, nec amicus Turcis, nec hostis Christianis unquam futurus.

§. 22. Mediolanum fit ditionis Hispanicae post obitum Francisci Sfortiae.

Per Siciliam ad Italos redeunti, adfertur in itinere, Franciscum [Note: Vide Histor. Medii Aevi p. 201. et Sleidan. lib. 10. p. 184. seq. et Curion. Supplem. 19. pag. 244. Mortuus Sfortia anno MDCXXXV. sub finem Octobris Sleidan. l. 9. p. 253.] Sfortiam, quem Mediolani Ducem confirmaverat, antea [Note: Quia socius Venetorum Sfortia contra Caesarem fuerat. Sed pax inita, pontifice suasore Guicciard. l. 19. extr. Iosephi Ripamontii Histor. Mediolanensis.] hostem suum, improlem decessisse, cuius vacuas possessiones imperii iure filio suo PHILIPPO, post Hispanorum regi, confert, ex quo tempore in Hispanorum potestate mansit. Contra nitebatur Franciscus, Galliarum Rex, qui

Mediolanensem Ducatum per Valentinam, Philippi, Mediolani principis, sororem, proaviam suam, ad se pertinere contendebat. Bellum inde MDC XXXVI. movebat in Insubria, quod vario Marte gestum, demum per inducias Nicaeenses decennales MDCXXXVIII. fuit compositum [Note: Sleidanus lib. 11. et 12.].

§. 23. Turcorum res in oriente laetae, inprimis contra Persas, quibus imperant reges Sophiani.

Ea tempestate in Oriente, quam in Africa, feliciores Turci, [Note: Paulus Iovius ineunte libro 17. hoc bellum scripsit, quod cum Aladolo primum, citerioris tractus ad Taurum montem regulo, deinde cum ipsis Persis in patentioribus campis Solimanus gessit.] Mesopotamiam, Assyriam et Babyloniam Persis eripiunt: sed quum Indiam quoque tentant, Dium Cambaiae obsidentes, fortiter a [Note: Curio Secundus lib. 21. extremo tradit, classem Turcicam ex portu Sues, qui in summitate Arabici sinus est, duce Solimano eunucho enavigasse. Hunc autem, frustra Dio Indiae obsesso et relictis maioribus tormentis, redire coactum, in Adenum et Zibith, Arabiae Felicis prope os sinus Arabici urbes, contra fidem datam, saeviisse, indeque classe Suesium dimissa, terrestri itinere Meccam profectum, ut tot scelerum culpam in Mohammedis fonte ablueret.] Lusitanis reiciuntur. Quae

autem Persis ademerant, ad nostram usque aetatem tuentur, frustra ab illis bello non uno repetita. Nam qui ab ineunte aevo, quod enarramus, Persarum rebus praefuere, [Note: Superiori saeculo Persae sub Tamerlane eiusque posteris aliquamdiu fuerant: inde Usumcasano, Turcica origine principi, et genero Davidis Comneni, Trapezuntinorum ultimi, paruerunt, cuius filio Medus quidam Ardebilensis, Ismael Sophi, eripuit, a quo Sophiani sunt, qui ad nostram usque aetatem Persiae regnum tenent. Vide Petri Bizari Historiam Persicam.] SOPHIANI generis reges, ad delicias et voluptates, quam ad arma, procliviores fuerunt, divitiis ad molle studium illecti, quia amplis et opimis regionibus, etiam postquam multati a Turcis sunt, per duo nunc saecula imperant.

§. 24. Paulus III. pontifex Rom. Mantuanum concilium indicit.

Carolus victor Romam ingressus a pontifice [Note: Annum enim XXXV. saeculi tum Punica victoria, tum Pauli III. pontisicis initia, ut Curio ait, ineunte libro 19. nobilitaverunt. De ingressu imperatoris in urbem, idem lib. 20. iveunte.] PAULO III. honorifice fuscipitur. Is Farnesiorum familia ortus, facilior ad cogendum [Note: Misso Petro Paulo Vergerio ad principes Germaniae, qui etiam cum Luthero Wittenbergae collocutus est. Seckend lib. 3. §. 34. concilium ultro et absque conditione obtulit. Diploma de concilio Mantuae habendo apud Sleidanum exstat. Lib. 10. p. 289.] concilium erat, quam antecessor Clemens, qui male sibi conscius id maximopere [Note: Clemens concilii convocationem, causatus supervacaneam esse, recusaverat, et vix tandem adigi potuit, ut decretum de concilio paullo ante mortem faceret, sed iis conditionibus, quibus neminem protestantium venturum esse sciebat. Vide Pallavic l. 3. c. 16. Maimb. l. 3. sect. 8. De tergiversationis Clementinae causis Guicciard. lib, 20. p. 952.] declinaverat. Synodum enim, qua religionis causa examinetur, indicit, Mantuae futuram,

eique orbis Christiani principes atque episcopos sub mensem Maium anni MDCXXXVII. adesse iubet. Sed Mantuano Duce praeter alia et [Note: Per legatum Mantuanus postulavit, ut Pontifex aere suo centum quinquaginta pedites conduceret pro urbis custodia contra motus urbanos: et centum equites ad excurrendum agrum, quo tuta esset exteris via: quod contra morem conciliorum esse, etiam novissimi Constantiensis, Pontifex respondit Pallavicin. lib. 4. c. 3.] praesidium urbis postulante, pontificio sumptu alendum, quod nolebat Paullus dare; alio diplomate, nullo [Note: Ita instituit suos ad Imperatorem in Hispania agentem; et ad Regem Ferdinandum nuntios, ut tamquam suo ingenio ex Venetis urbibus Patavium, Veronam, Vicentiam commendarent, vel fi negaret senatus Venetorum, ex pontificiis Bononiam aut Placentiam: alias vero, nexu quodam Imperatori obstrictas, tamquam Gallis illius hostibus suspectas, recusarent. Voluit autem id non suis verbis, sed nuntiorum consilio agi, ne auctoritati suae derogaret, si optionem Caesari permitteret. Pallavicin. lib. 4. cap. 4.] loco conventus nominato, dilatum concilium in Calendas Novembris fuit.

§. 25. Foedus Smalcaldicum 1535. in quod recipiuntur alii conventu Francofurtano, Articuli Smalcaldici, anno 1537.

Crevit interea sociorum numerus, qui ad Smalcaldicum foedus accesserunt; et quamvis Norimbergensi conventu M DC XXXIII. dissensissent principes, [Note: De his copiose illustr. Seckendorfius lib. 3. sect. 8. §. 26. p. 75. Dubitabat non solum de iure, an liceat novos socios adsciscere, sed etiam de utilitate, difficillimum esse iudicans, ut fida esset eademque vera coniunctio Principum et urbium, si diversos fines respicerent.] Saxone nolente plures in foedus recipi, quod Hassus magnopere cupiebat; tamen insequuto anno M DC XXXV, [Note: Rumores et inde natae suspiciones, quibus spes pacis usque ad concilium promissae frangebatur, in praecipua causa erant, ut Protestantes hoc anno Smalcaldiae convenirent. Imperator vero et Rex Romanorum per litteras excusabant, nihil se, quod paci adversum esset, in animum induxisse. Seckendorf. addit. ad §. 35. p. 99.] spe pacis deficiente, quam a Caesare speraverant, ut fortior societas esset, Smalcaldiae [Note: Exeunte anno ibid. p. 100. B.] decretum fuit, ne quis purae doctrinae

addictus, si vellet in foedus recipi, a sociis reiceretur. Statim deinde Francofurtano conventu M DC XXXVI. recepti sunt principes [Note: Sleidan. lib. 10. p. 288.] Pomerani et Anhaltini, et Ulricus Wirtenbergicus, nuper ab Hasso [Note: Wirtenbergicus propter causam Reutlingensem ab foederatis Suevis expulsus, eiusque possessiones Austriacis venditae erant, quem Philippus Hassus, victis ad Lauffenam Ferdinandi copiis, in omnes possessiones restituit; isque certis pactis, ut Austriacis provinciam deberet, conciliatus Ferdinando fuit, qui nexus postea fratris filio Friderico ab Imperatore Rudolpho MDCXCIX. dissolutus fuit. Sleidan. lib. 9. pag. 237. et 242. Hortleder. lib. 3. cap. 10. 11.] restitutus, et Cadani Ferdinando reconciliatus: etiam civitates quaedam, Hamburgum, Campodunum, Francofurtum. Quum vero fama concilii manaret, rursus socii Smalcaldiae Februario mense MDXXXVII. convenerunt, deliberaturi, si [Note: Non dubitabant, se quoque instantius in concilium, si quod futurum sit, convocatum iri, sicut superiori anno non solum per litteras, sed per Vergerium etiam nuntium, factum fuerat; Caesaris legatus, Matthias Heldus, Smalcaldiam venit ad Protestantes, cuius orationem et horum responsionem Sleidanus prodiit lib. 11. sub initium. Venit eo etiam Pontificis alius legatus, episcopus Aquensis, cuius vero in conventu non habita est ratio. Vid. Sleid. d. l. p. 307. De deliberatione, an admittendus sit nuntius Pontificis, Seckendorf. §. 51. p. 143. seq. Maxime autem disputatum fuit, an veniendum sit Protestantibus in concilium, quod Pontifex, hostis illorum indixerit, et quidem in Italia, contra Imperii decreta, loco non tuto, celebrandum, in quo ipse non pars, sed iudex velit adesse, qui Protestantes dudum praeiudicio damnaverit, ut haereseos reos, etc. Aliis aliter sentientibus decretum tandem fuit, von veniendum esse, et bulla Papae non recepta. Melanchth. lib 4. epist. 196 et ex eo Seckendorf. §. 52. et addit. 2. ad §. 52. sub finem.] locus

sibi in synodo foret, in quibus [Note: Lutherus praefatione in Articulos Smalcaldicos sub initium.] cedi Pontificiis possit, et in quo firmiter persistendum: quid de Papae [Note: Hoc singulari libello, cuius auctor Melanchthon est, subnexo Articulis, a Luthero Principum iussu repetitis, aeque tamen, ac illi, approbato atque subscripto, expositum declaratumque est. Melanchthon vero eum libellum scripsit, quum Lutherus morbo calculi laboraret. Seckend. lib. 3. §. 55. et addit. p. 152.] auctoritate, de potestate episcoporum, de

vi repellenda, quae sacrorum causa inferretur, statuendum sit. De quibus haud quidem incerti erant, qui confessionem Augustae ediderant, quum vero subinde plures in foedus accessissent, aut in confessionis societatem; consultum visum fuit, ut in hoc conventu veteres, novi, quam doctrinam tenerent, publice confiterentur, et tam per se, quam per theologos suos subsignarent. Ibi articuli, Luthero auctore, qui cum theologis in conventu erat, conscripti et approbati sunt, quos vulgo Smalcaldicos appellamus. Sed, ut alia pontificum promissa, irritum fuit aut [Note: Paullum non sincere, et ut doctrina emendetur, concilium indixisse, ex legatione Petri Pauli Vergerii patet, apud Sleid. lib. 9. p. 243. et Seckendorfius §. 33. Sleidanus, inquit, fraudem aperuit. Scribit ideo factum, ut perspecta protestantium sententia tales postea conditiones proponeret, quibus intellectis, sciret, minime venturos esse. Ipse Vergerius litteris ad Ambros. Recalcatum apud Pallavicin. lib. 3. c. 2. §. 2. se missum in Germaniam fatetur, ne quis hoc anno conventus habeatur, per quem forsitan peculiaris nationis synodus celebretur, uti minabantur. Timuit tales conventus pontifex, quod in iis de religione agi non nesciebat, qui nihil praeter morum castigationem admissurus videbatur: ab emendatione doctrinae, qua sciebat convelli pontificatum, aeque ut antecessores, abhorrebat.] simulatum, quod tam

sollenniter de Mantuano concilio edictum fuerat.

§. 26. Suedi a Danis deficiunt. Hi Christianum, Oldenburgicum regem adsciscunt, illi rectores suos Danis opponunt. Laniena Holmiensis sub Christiano II. Gustavus tandem Erici fit Suediae, Fridericus Daniae Norwegiaeque rex.

Nec vero per hoc detractum est evangelii doctrinae, quae latius in dies manavit, ut integra etiam regna pontifici renuntiarent. Suedi Danique atque etiam Norwegi, ex [Note: Margaretha, Waldemari III. filia, haeres regni Danici, nupsit Haquino, regi Norwegiae, et eo mortuo pro filio Olao VI. regnatrix, vicit Albertum regem Sueciae, ac septenni custodia coegit, ut regno renuntiaret. Haec Calmariensi conventu legem de tribus regnis numquam seiungendis tulit. Meursius Hist. Dan. lib. 5.] MARGARETHAE Danicae lege, uni

regi ab anno M CCCXCVII. paruerant, cuius stirps, quum in CHRISTOPHORO III. anno M CCCCXLVIII. defecisset, Suedi [Note: In Oldenburgicum, Waldemari abnepotem proceres regnum transtulerunt, cui etiam regina, Christoph???ri vidua, nupsit.] CHRISTIANUM Oldenburgicum, ab Danis Norwegisque adscitum, primum recusant, post admittunt, iterum [Note: Post septenni???m imperii. Causa defectionis, quod alienigenas Suedis, contra pactum, praefectos dederat, acerbos plerosque et iniquiores. Meurs. Loccen. et Chytraeus lib. 4. quos etiam in Ioanne consulas.] reiciunt, revocantes rectorem, quo usi antea fuerant, CAROLUM Canuti. Nec alia facies rerum sub IOHANNE fuit, qui patri Christiano sub initium saeculi, hoc est, MDCI. succedebat. Suedi enim ab eo, quem regem inunxerant, quum pactis non stetisset, defecerunt, rectorem creantes [Note: Vide Loccenium de his gubernatoribus: Meursium in Ioanne, lib. 2. et qui in summam cum cura redegit, Boxhornium p. 1058.] STENONEM STURIUM, cui agnatus SVANTO STUR a

biennio, et huic post octo annos filius STENO subrogatur, quo tempore etiam rex Daniae Ioannes decedit, relicto [Note: Lege eosdem, Loccenium, Meursium, Pontanum, alios in vita Christierni.] CHRISTIERNO sive CHRISTIANO II. successore, cui quum obsequium Suedi, quod reposcebat, negarent, a [Note: Gustavus Trolle, Upsaliensis archiepiscopus et turbator regni, a Suedis reiectus, instigante rege apud pontificem questus, impetravit, ut ipse restitueretur, et inimici eius proscriberentur. Loccenius in Stenone iuniore: Pontifex de restituen??? in integrum praesule, de resarciendo damno ipsi illato, de Suedis, tamquam sacrae sedi, summo regni praesuli ac ecclesiae rebellibus igne et ferro persequendis, sententiam tulit, eiusque exsequutionem regi Christierno commisit.] pontifice Leone proscribuntur, et Steno mox praelio mortem pro patria occumbit. Quo factum est, ut pertaesi difficultatum se dederent Christiano, sed magno suo damno, quia is plures tam proceres, quam cives, [Note: Pacti suerant oblivionem offensarum, quam rex etiam iureiu???ando compromisit. Brevi post de dolo, quo proceres necaret, consultans, quum alii tumultum militarem, alii insidi rum simulationem, sparso pulvere nitrato, suasissent, placuit tandem magnifico epulo primores excipere, quo finito, Gustavum antistitem, tamquam ipsi iniurios, regi perfidos, accusaturum et pontificii mandati sententiam in reos pronuntiaturum. Loccen. lib. 5. p. 189.] quasi a pontifice proscriptos, supplicio adfecit.

Haec famosa [Note: Idem Loccenius p. 192. Detruncati sunt ea die LXX, vel ut alii produnt, qui suis oculis adspexerunt, quatuor et nonaginta; nec pauciores postero die, et quidem indicta causa ex sola suspicione et calnmnia interfecti sunt. Miles, in promiscuum vulgus emissus, obvios quosque confadit. Mox publicata proscriptorum tabula, fit impetus in corum domus etc. Nec licitum tantis publicis malis ingemiscere, quum essent, qui non voces solum, sed etiam vultum, oculos observarent, notatosque ad supplicium traherent. Exstant in Tomo II. Freheri Iac. Ziegleri attentata Christierni II, in Sueciae regnum et crudelitas perpetrata in Holmiam anno 1527.] laniena Holmiensis fuit, quae VI. Idus Novembris et posterum diem nefastos regno Gothorum fecit ab anno MDC XX. in quem haec clades incidit. Libertatem igitur circumspicientes, [Note: Veteri, et illustri equitum auratorum de Wasa ortus progenie, Suedorum liberator. Unde etiam Wasae ipsi cognomen haesit.] GUSTAVO ERICI Duce,

inveniunt, qui difficili [Note: Quod Loccenius, alii, scripsere.] bello tyrannide profligata, princeps et rex Sueciae Gothiaeque sollennibus comitiis [Note: Strengnesia, urbs Sudermanniae episcopalis.] Strengnesiae mense Iunio MDCXXIII. proclamatur, quo audito, qui Holmiam praesidio tenebant, Christierni milites, dudum obsidione cincti [Note: Quibus conditionibus urbs Holmiensis in deditionem accepta, tradit Loccenius p. 220.] deditionem fecerunt, quo tempore et ipsi Dani, Christierno [Note: Apologiam pro Christierno scripsit Schepperus, procancellarius eius, 1524. Altenburgi. Vide etiam Tomum secundum observationum Germanicarum Halensium obs. 3.] expulso, novum sibi ex Holsatis regem FRID ERICUM [Note: Christianus I. primus ex Oldenburgicis Daniae Rex, duos habebat filios, Iohannem, Daniae Regem, et Fridericum, Holsatiae Ducem. Illius filius Christianus II. erat, quo eiecto, Fridericus Rex constitutus. Hic decretum Calmariense de unione regnorum Septentrionis MDCXXIV. una cum Gustavo, Succiae Rege sustulit, multa dedit privilegia nobilibus, quae regiae domui damnosa. Duos habebat filios, Christianum III. Regem, et Adolphum, Holsatiae Ducem, unde origo familiae Regiae et Ducalis. Haralti Huitfeldi Historia Danica.] constituerunt.

§. 27. Utriusque regni reformatio. Fata Christiani II. regis.

Illa tempestate utroque regno repurgari doctrina coepit, quam puriorem Gustavus, post Suedorum rex, quum [Note: Hoc Io. Baavius Hist. Eccles. Suec. lib. 2. cap. 1. refert, et ex illo repetit Seckendorfius lib. 1. addit. 2. ad §. 140. Exsul Gustavus Lubeccae fuit M DC XIX.] Lubeccae privatus exsularet, ??? Lutheri discipulis acceperat: apud Danos [Note: Conradus Aslacus Hist. Reform. Dan. apud laudatum Seckendorf. addit. 3. narrat. ad annum M DC XXII.] Christiernus Luthero favit, Wittenberga Martino quodam accito, qui evangelium doceret, quod apertius deinde, quum in [Note: Rex Christianus exsul M DC XXIII. ad avunculum Fridericum Electorem Saxoniae venit, et Lutherum, quem Sueinicii contionantem audivit, impensius amavit, etiam litteris ad cum datis coluit, qui et ipsum mirifice consolatus est. Spalatinus in vita Friderici, et MS. apud Seckendorf. lib. 1. p. 268.] Saxonia exulasset, professus fuit.

Idem vero ad [Note: Seckendorfius ad annum MDCXXXI. lib. 3. addit. ad §. 4. ex relatione Cancellarii Hassiaci, in Daniam legati, tradit, Christiernum regem exsulem, quum anno praterito Oeniponti apud Caesarem fuisset, ad religionem Romanam rediisse et a Caesare suppetias ea conditione stipulatum esse, ut papismum in regno suo restitueret. Meursius lib. 3. p. 85. addit, classem a Carolo V. impetrasse octavo exsilii anno, eaque tempestatibus abrepta, quum se imprudenter episcopo commisisset, plus pollicenti, quam praestare posset, in sempiternam captivitatem incidisse.] pontificios spe regni, illorum auxilio recuperandi rediisse fertur, quod dum moliebatur, captus a Friderico et in [Note: Meursius pag. 86. Primo Sunderburgum Alsiae, inde Sialandiae Callunneburgum est abductus, Loccenius lib 5. extremo: Inter exsilii et custodiae Sunderburgensis et Coldingensis angustias ingratam vitam ad XXVII. annos traxit.] custodiam datus fuit, in qua etiam vigesimo septimo post anno, aetatis LXXVII, orbis redempti M DC LIX. diem obiit. Ita princeps

viribus, sanguine, [Note: Caroli V. sororem Isabellam in matrimonio habuit: Ioachimus Elector Brandenburgicus Elisabetham, Christierni regis sororem: ipse Christiana, Friderici Saxonis sorore genitus, nec vero horum potentia reduci in regnum potuit. Germanos principes, quum magno exercitu coacto ad Albim pervenissent, ipse destituit. Carolum fortuna, qui postquam semel infeliciter tentasset, eo capto et Ioanne filio vita functo adeo conandi voluntatem abiecit, ut Philippo filio etiam testamento interdiceret; ne restitutionem illius tentaret. Meursius lib. 3. p. 86.] adfinitate maximus, postquam tribus regnis exciderat, vitam per sex et triginta annos exsilio et custodia misere traductam, tandem aliquando, quod saepe optaverat, finivit.

§. 28, Henrici Angli a pontifice secessio.

In Anglia rex Henricus, inimicus Luthero, et defensor pontificiae auctoritatis, ut diximus, propter [Note: Prima inter uxores erat Catharina, Ferdinandi Catholici filia, Arthuri, principis Walliae vidua, mox fratris Henrici uxor, pontifice Iulio II. indulgente, et Mariae, quae postea regnavit, mater; tandem exclusa toro, quasi contra ius fasque superioris mariti fratri nupsisset. Divortium et quidquid sequutum est, consilio Wolsaei Cardinalis factum, ut in odium imperatoris Gallicana sponsa adduceretur, quam spernente rege, idem Clementi papae persuasit, ut repudium improbaret, Thuan. lib. 1. p. 13. Saltem dubitationes regis aluit. Rationes dubitandi in utramque partem Burnetus parte I. lib. 2. Hist. Ref. Angl. manifestat.] divortium

sacrorum communione exclusus, a pontifice defecit, et ipse se caput ecclesiae suae constituit, quamvis de cetero nihil in avita religione mutaret [Note: De eo videri potest Gilberti Burneti Historiae Reformationis Anglicanae.].

§. 29. Reformatio Misniae post obitum Ducis Georgii.

Laetior progressus in Misnia, defuncto [Note: Georgius excessit vita M DC XXXIX. quum antea omnium liberorum fnnera vidisset. Invidit fratri opimam hereditatem sacrorum causa, de quibus servandis quum cum fratre ageret, nec sine ulla conditione vellet heredem scribere, fato praeventus intestato moritur. Chytraeus lib. 15. Seckendorf. §. 71. Georgii aula Dresdae, Henrici Fribergae fuit.] GEORGIO Duce, fuit, cuius frater HENRICUS, hereditatem cernens, quidquid

pontificium in Misnia super et in Thuringiae finibus erat, fausto auspicio eliminavit.

§. 30. Marchionum Brandenburgicorum reformandae ecclesiae studium, tum in Marchia, tum in Franconia. Agrorum illorum divisio. Magdeburgica quoque et Halberstadiensis dioeces??? conlustrantur evangelio.

Sub idem tempus Brandenburgensis Marchia evangelio illustratur. IOACHIMO I. Electore M DC XXXV. defuncto, filius et successor [Note: De huius educatione propensioneque in Lutheri doctrinam, etiam insequuta tolerantia, ac denique publica reformatione breviter quidem, sed accurate scripsit Seckendorf. lib. 3. §. 75.] IOACHIMUS II. a puero in sacra meliora propendens, matrem Elisabetham sequutus, permisit quidem suis evangelicos doctores, publice autem constituere ausus nondum fuit, vel patrui Alberti reverentia, vel utriusque etiam soceri, Georgii, Saxoniae Ducis, cuius filiam, coniugem suam, anno ante patrem amiserat; et Sigismundi, Poloniae regis; vel denique spe concilii detentus, a quo illis temporibus

emendatio exspectabatur. Mortuo Saxone, quamlibet improbante socero Polono, contra quem [Note: Haec est lib. 1. epistola 55. inter Melanchthonianas, quam etiam laudatus Seckendorfius integram d. l. exhibuit.] Melanchthonis ingenio per litteras se defendit; cum ipse integro sacramento, extremo Octobri M DC XXXIX. usus est, tum provinciales suos eodem et ceteris purgatis sacris, quae dudum optaverant, uti libere iussit. Praecucurrit Electorem [Note: Vide eundem Seckendorfium d, l. §. 75.] IOANNES frater, cui Nova Marchia cum Crosnensi Ducatu obtigerat, iam tum superiori anno sive XXXII. saeculi, accitis e Saxonia theologis, cum in aula Custrinensi, tum per ditionis suae regiones, sacra reformare exorsus, spretis, quae Lebusensis episcopus contra machinabatur. GEORGIUS autem Marchio, FRIDERICI Franconici [Note: Secundo genitus: maior enim Casimirus erat, cuius eximia opera in opprimendo tumultu rusticorum fuit, qua Franconiam pacavit, Conradum, Herbipolitanum episcopum restistuit, et Wilhelmum, Hennebergiae principem, pudendis legibus circumscriptum, liberavit: Legatus Caroli Hispaniae regis in comitiis, quibus imperator eligebatur: dux belli pro Ferdinando contra Ioannem Sepusiensem, in quo etiam Budae morbo correptus diem obiit MDCXXVII.]

filius, CASIMIRI frater, partem [Note: Anno MDCXXXXI. cum Alberto, Casimiri filio, postea Bellatore dicto, cuius tutor fuerat, ita divisit patrimonium, ut ipse Onolsbacensem, fratris filius Culmbacensem partem acciperet.] Onolsbacensem postea sortitus, et Carnoviensi ducatu ab avunculo Uladislao, Ungariae et Bohemiae rege auctus, dudum ab anno M DC XXV. Lutheri doctrinam didicerat, quam et publice in comitiis Augustanis cum Saxonibus confessus est. Ipse Albertus, Cardinalis et Elector, iam tempori cedens, in [Note: Chytraeus lib. 15. p. 444. ad annum MDCXXXIX. Patruus etiam Ioachimi Brandenburgici, archiepiscopus Magdeburgensis Albertus subditis civitatibus et nobilitati publicum verae evangelii doctrinae exercitium in Magdeburgensi et Halberstadiensi dioecesi libere permisit: - - - collegiis tamen canonicorum et coenobiis in pristino statu relictis. Archiepiscopo autem Moguntiam migrante, senatus in Salinis Saxonicis, ubi aulae sedem hactenus habuerat, Iustum Ionam theologum, collegii omnium Sanctorum Wittenbergae praepositum ecclefiarum urbis suae inspectioni praeficit.] Magdeburgica et Halberstadiensi dioecesi

connivere coepit, non impedita reformatione, ut tamen collegia canonicorum et monasteria in pristino statu relinquerentur.

§. 31. Buda dolo a Turcis capta post obitum Ioannis regis, cui Ferdinandus ex pacto debebat succedere.

In Ungaria autem non tam armis, quam dolo, gravior clades Christianis infertur, regia sede, Budensi urbe, a Turcis occupata. Iam visum fuerat, quietem regno redituram esse, Ferdinando et Ioanne certa [Note: Paullus Iovius lib. 39. p. 239. et ex eo Caelius Curio supplem. 23. p. 531. Confecerant inter se pacem Ferdinandus atque Ioannes pari desiderio quietis et otii, ambobus utilem, sed ex eo rerum statu necessariam potius, quam honestam. Summa autem foederis erat, ut si Ioannes vita excederet, Ferdinandus totius Pannoniae imperio potiretur. Et ex eo tempore Ferdinandus Ioannem Regem appellavit, quum antea tantum Waywodam, ex veteri Tranfiluaniae praefectura, vocaret.] successionis pactione conciliatis.

Displicuit Turco pactum; Ferdinando, Ioannis [Note: Caelebs enim Ioannes erat, cum pacisceretur cum Ferdinando, cui spem propioris successionis faciebat.] matrimonium paullo post foedus cum regis Poloni filia contractum, ex qua cum filius nasceretur, pater in [Note: Maylatus, princeps rebellantium, Fogeris, quo confugerat, obsidione cinctus coactusque fuit, in verba regis filiique, futuri regis, iurare, quod ille etiam angustiis circumventus, non detrectavit. Mortuus quidem interea Rex erat, sed mors celata, dum cum rebelle transigeretur. Iovius d. l. p. 241. et hunc sequutus Cael. Cur. p. 534.] Transiluania morbo implicitus, apud Cibinium anno M DC XL. decessit. Vidua Isabella cum Stephano filiolo adhuc Budae sedebat; Solimanni a marito muneribus propitiati, favore et auxilio tuta. Ferdinandus, audita Ioannis morte, traditionem [Note: Iovius d. l. 39. p. 234. et Cael. Curio lib. 23. p. 336. Legatus ad reginam erat Nicolaus Comes de Salma, iunior: cui illa respondit, ex patris Sigismundi consilio cuncta se acturam esse.] regni ex pacto poscit, reginae et filio Sepulsianum patrimonium sufficere ratus, quod donis

ipse ac reditibus, vidua regina dignis, aucturus esset. Quae cum indigne Ungari ferrent, puerum pro [Note: Corona etiam Stephani primi, ritu sollemni imposita infanti fuerat, statim post sepulturam parentis. Propterea etiam laeto auspicio regi infanti, quum sacro fonte ablueretur, Stephani nomen indiderant. Cael. Cur. d. l. p. 334.] rege suo colentes, Austriacis armis, Rochandulfo duce, Buda undique obsessa et vehementissime [Note: Obsidionem multis verbis narrat P. Iovius lib. 39. et Cael. Cur. Suppl. Sabellici lib. 23. extremo.] oppugnata fuit. Cuius rei nuntio ad Solimanum adlato, praemissis ilico satrapis cum exercitu, ipse magnis consequutus [Note: Cael. Curio ineunte lib. 24. Iovius ineunte lib. 40.] itineribus, quum Ungariae fines attigisset, vicisse iam suos cognovit tum terrestri pugna, tum maxime [Note: Vid. lib. 23. Curio sub finem, ubi addit, eo bello supra viginti milia Christianorum capitum variis caesibus interempta. Castris etiam Austriacorum, et pluribus tormentis muralibus et cetero apparatu bellico potitus fuit Solimanus. Ibidem Curio libro extremo.] classe fluviali, urbemque obsidione liberasse. Ad quam quum castra haberet, blanditiis effecit,

ut regius puer quasi videre gestiret, ad se in castra efferretur, quem antequam remisit, tot milites amicitiae specie in urbem intraverunt exieruntque, ut eadem die se captam civitas sentiret, quod [Note: Iovius lib. 40. sub init. et Curio lib. 24. p. 552.] plures semper remansere, quam lustrata urbe egrediebantur. Reddito filio, matri imperabatur, ut in [Note: In Transiluaniam tamquam patrimonium pueri Iovius lib. 40. p. 258. Budam Turcico praesidio custodiendam (Solimanus) censet, reginamque obiter monet, ut aequo animo urbe atque arce excedere velit. Ipsam enim cum puero ultra Tibiscum in Lippa regnaturam, regione admodum pacata atque opulenta, et quod non mediocri etiam solatio esse possit, Sigismundi patris sinibus propinqua, donec Stephanus puer agnoscendo regno feliciter adolescat. Ex quibus tyranni dolus apparet, quasi tutoris nomine Ungariam occupasset, quam numquam redditurus erat.] Transiluaniam abiret, Lippae sedem in posterum habitura. Ita Buda, quam Ofen dicimus, Turcorum ditioni MDCXLI. subiecta, usque ad nostram aetatem multa damna Christianae rei attulit, Tandem MDCLXX. pax convenit.

§. 32. Turci infestant Italiam Hispaniamque: contra quos Carolus infeliciter in Africam movet.

Sed quadriennio ante, quam Budam caperet, idem Sultanus Italiam oppressurus, eo usque cum classe accessit, ut in conspectu iam [Note: Curio Secundus lib. 21. pag. 467. Solimanus Italiam, quam habebat in conspectu, extemplo petendam ratus, ut si coepta prospere provenirent, ipse etiam totis copiis traiceret: Luftibeium Barbarussam tranfretare atque explorare Salentinorum voluntates iussit.] Calabriam haberet. Praemissi, ut littora tentarent, Hariadenus et Luftibeius, quum Tarentum et Hydruntum, praesidiis munita invenirent, agrum a Tarento ad Brundisium usque vastaverunt. Regressus Solimannus [Note: Vid. Cur. Secund. d. l. p. 470. Iovium lib. 36.] Corcyram, in agros pari acerbitate saeviit: urbem infulae et [Note: Iovius d. l. p. 187. et ex eo Curio. p. 470. Angelocastrum, in mediterraneis insula, ad quintum decimum lapidem ab urbe (Coreyra.) positum frustra oppugnantibus Turcis, oppidanorum egregia virtute defensum supra tria milia bumanorum capitum, quae eo confugerant, prospere conservavit.] Angelocastrum capere non

potuit, tametsi vehementer oppugnaret. Gravis idem Hispanis aliisque littoribus, ex Africa. Quas iniurias ulturus Carolus in [Note: Anno MDCXXXXI. Iovius lib. 40. Curio lib. 24. hanc expeditionem scripsere. Iter ex Luca, ubi cum pontifice fuerat, Imperator per Corsicam et Baleares intempestiva navigatione fecit, et XXIII. Octobris ad Algieram appulit. Sleidan. lib. 14. p. 392. Iovius lib. 40. p. 270.] Africam iterum traiecit, Algieram expugnaturus: sed tum [Note: Non una calamitas attrivit fortunam Caesaris. Quum ex Lucensi portu solvisset, ut ad Baleares proveheretur, oborta tempestas in Corsicae portum, qui urbi Bonifacio subest, disiectis ceteris navibus, coegit ingredi. Quum inde Baleares peteret, alteram subiit ab africo procellam, priore saeviorem. Multa igitur remigum fatigatione vix in portum Magonis, qui minoris Balearis est, pervenit: inde in maiorem insulam, et tandem bidui navigatione in Africam. Iovius lib. 40. p. 270.] accessu [Note: Nondum universa classis, a diversis portubus egressa, convenerat, neque omnium exscensio facta erat, quum turbulenta tempestate naves adfligerentur: Onerariae, quae tormenta, commeatum, equos vehebant, plurimae submersae sunt, circiter centum quadraginta. Interea Turci et Mauri terrestrem exercitum adgressi, multos quoque trucidaverunt. Iovius lib. 30. p. 272. 274.] infelix, tum

regressu [Note: Idem Iovius p. 275. Vix dum dimidia pars militum conscenderat, quum Vulturnus et Eurus aliique mox venti in orbem conspirantes, secundam paene prima vehementiorem tempestatem excitarunt. Disiectae naves in diversas insulas et regiones adactae sunt: quaedam in conspectu aliarum submersae: quaedam Algieram reiectae; quos vehebant, in seruitutem Asanagae, Sardi hominis et quondam Christiani, qui urbis praesidio praefectus erat, exposuerunt. Caesar orientem versus Buziam evasit, tum Hispanici iuris civitatem: unde post multos dies, sedato mari, in Baleares, et hinc in Carthaginis Novae portum delatus fuit. Idem Iovius extremo lib. 40.], naufragium paffus obsidione quoque, nimbis ac tempestatibus praepeditus nihil prorsus profecit.

§. 33. Induciae inter Carolum V. et Gallos ruptae caede Rinconis: quorum difficilis est conciliatio.

Sub idem tempus inducias, inter Caesarem et Gallum Nicaeae sub Alpibus ad mare pactas, vel casus rupit, vel Hispanorum audacia, ignaro, ut credebatur, Caesare. Nam regis Galli ad

Portam legatus, [Note: Haec quadriennio post inducias, anno MDC XXXXII. patrata sunt.] Antonius Rinco, post aliquot annos reverterat, ut cum hero suo conferret, a quo rediturus Constantinopolim, quum [Note: Hoc disuaserat Rinconi Fregosius, ad custodiam illi tamquam miles additus, ne Hispanis, quamvis sub inducias, se committeret: ille vero elegit iter. quod obeso suo corpori commodissimum videbatur. Iovius lib. 40. p. 268. et ex eo Secund. lib. 24. p. 568.] Pado amne deveheretur, ut Venetias peteret, et inde navigaret, in orientem; prope Ticini ostium in insidias illapsus una cum Fregosio comite et custode occiditur, ut cadavera post [Note: Quum Carolus imperator cum Pontifice in urbe Lucensi esset, de caede nondum constabat, credebaturque, captos esse, quos idcirco Gallicus legatus in conventu illo restitui postulavit. Iovius p. 269.] duos menses reperta, fidem sceleratae rei fecerunt: comitum pars fuga evasit, pars Cremonam abducti in arce custodiebantur. Frustra Pontifex Lucae primum cum Imperatore, antequam in

[Note: Quam expeditionem disuasit Pontifex Imperatori, et ut arma illa contra Turcos in Ungaria converteret, itentidem hortatus est. Iovius d. l.] Africam navigaret; deinde altero anno [Note: Anno MDCXXXXIII. Buxeti Pontifex, et Imperator congressi sunt, quamvis hic invitus eo venit, nec, nisi multis precibus Papae, induci ad colloquium potuit. Erat enim Caesar contracto vultu, quod nullam opem ab adfine Pontifice contra Gallos impetrasset. Curio lib. 16. past princ.] Buxeti, quod inter Placentiam et Cremonam oppidum est, de pace cum Gallo renovanda loquutus est, nec [Note: Primum tentaverat omnia Paulus III. Pontifex: quum nihil proficeret, rogavit, ut Caesar Cardinalium, quos secum habebat, consilium audiret Quorum princeps Marinus Germanus apud Caesarem admirabili facundia de pace ineunda disseruit. Orationem eius et imperatoris responsionem refert Curio d. l. p. 612. seq.] Cardinalium princeps, cum necesfitatem pacis propter Turcicum bellum, tum eximios fructus, quos Christiani ex ea perciperent, diserte ostentans, persuadere quidquam imperatori potuit. Hic enim graviter respondit,

nihil se iusta et tuta pace prius habere, ut inde adversus barbaros arma con vertat. Gallos autem nova odia ex antiquis serentes, suis laudibus semper obtrectare, nec tantum Turcos evocasse, ut Austriacis damna inferrent: sed nunc [Note: Dux Clivensis et Iuliacensis Wilhelmus intelligitur, qui vacuam Geldriam invaserat contra potentiorem competitorem Carolum V. audacior factus rumore, a Gallis disseminato, Carolum ex Africa reducem naufragio periisse, Dura, Iuliaco et Ruremunda expugnatis a Caesare, princeps eidem supplex factus, veniam impetravit ea lege, ut Geldriae possessione decederet etc. Sleidan. lib. 15. p. 432. Chytraeus 15. et 16. Io. Is. Pontani Historia Geldriae. Controversia haec publicis scriptis postea fuit agitata. Imp. enim adsertionem iuris sui in Geldriae Ducatum et Zutphaniae Comitatum in Comitiis Ratisbonensibus 1541. exhibuit. Quibus in Comitiis Noribergensibus 1543. Guilielmus DUX continuam et pleniorem defensionem opposuit, quam in iisdem Comitiis legati Ungariae Reginae Mariae, quae Caroli v. soror, Belgium ista aetate gubernabat, refutarunt. Omnia haec scripta coniunctim excusa Salingiaci 1543. f.] Menapios etiam et Sicambros sollicitare, ut Brabantiam

infestent, et in diversas partes armis distractis, victoriae, quam speraret, impedimento sint. Obicere, inducias Rinconis caede violatas, cuius ipse prorsus ignarus sit, paratus contra ad poenam sumendam, si [Note: Latuit, cuius vel opera vel consilio contra publicam pacem et inducias nefarium scelus patratum fuerat. Invidia in Alfonsum Vastium, qui Subalpinae Italiae cum imperio praeerat, multorum suspicione redundabat. Hic vero se publicis libellis excusavit. Fuerunt etiam, qui iure caesum Rinconem adfirmarent, quod ei tamquam exsuli, et capitis poena damnato, quod natale solum in Hispania vertisset, ad hostesque transfugisset, omnibus Caesaris imperii finibus esset interdictum: insuper, invidiosissimae legationis munere suscepto, adversus Chrislianum nomen barbaros concitatum iverit. P. Iovius lib. 40. p. 260. 268.] auctorem Galli ostenderint.

§. 34. Hariadeni seu Barbarussae crudelitas in maris Ligustici ac Tyrrbeni litoribus. Strigonium et Alba Regalis a Turcis capta.

Quinque diebus eo colloquio consumptis, Caesar in Germaniam procurrit, ut Sicambros debellet; Pontifex Romam revertit eo tempore, quo Hariadenus a

Ponticis insulis ad [Note: Lege Cael. Cur. lib. 26. p. 614.] Tiberis ostia profectus, triduo ibi cum clasfe stetit, Romanis terrore perculsis multis etiam ex urbe aufugientibus. In Ligustico mari Gallorum classi consociatus urbe [Note: Idem lib. 27. p. 633. Discessum ab arce, quod Gallis pilae et tormentarius pulvis deficeret, indignante Barbarussa, et se spe rerum elusum querente parumque abfuit, quin Polino, Gallicanae militiae praefecto, catenas iniceret. Severitati iocum intermiscuit, Massiliae Gallos vini doliis, quam apparatu bellico, navigia onerare maluisse. Iovius lib. 44. pag. 319. Nicaeam autem Gallus Sabaudo Turcorum ope voluit eripere.] Nicaea potitur: ab arcis expugnati???ne reicitur. Et quum aliquamdiu in [Note: Antonio, Telo Martius; nunc Toulon vocatur, navale Provinciae aut Galliae potius regno praebens.] Telonio socii regis portu quievisset, regressus per Italiae oram, non pauca crudelitatis vestigia reliquit, vastatis [Note: Idem Curio lib. 7. p. 660. seqq. et Iovius lib. 45.] insulis Ilua, Igilio, Pithecusa, Prochyta, et direptis oppidis Telamone, Portu Herculis, ac in Brutiis Carreato. Et

ne plus damni adferret, caeli [Note: Tempestate a Salerno; Pro regis copiis a Puteolis, quos oppugnabat, reiecta classis Turcorum fuit. Iovius l. 45. p. 340. Curio l. 27. p. 662. seq.] tempestas et alibi Neapolitanus exercitus prohibuit. Tandem captis ex insula [Note: Idem dictis locis.] Lipara VII. milibus, et in carinarum angustias detrusis, quamvis nondum satiatus crudelitate, Constantinopolim, ut iussus erat, recessit. Eodem anno MDCXLIII. Solimanus Strigonium et Albam Regalem, [Note: Illam archiepiscopalem: urbem, quae nunc Gran vocatur, hanc parvam quidem, sed regum inauguratione et sepultura illustrem. Obsidionem utriusque Io. Martinus Stella epistolis ad fratres (in Tomo II. Operis Schardiani) scripsit. Progressus tum Sultanus fuit usque Comorram.] nobilissimas Ungariae urbes, deditione post gravem obsidionem cepit.

§. 35. Pacificatio Crepiacensis 1544. maturata Caroli prospera in Gallias impressione.

Insequuto anno MDCXLIV. multas urbes Francisco vi et armis Caesar [Note: Iovius haec bella et obsidiones narrat lib. 45. a. p. 342. et illum sequutus Curio lib. 27. p. 665. Commercy et Ligny in Ducatu Barensi Galli occupaverant. S. Dizier et Vitry et Espernay, Campaniae oppida, illorum avitae possessiones.]

eripuit, Luxenburgum, paullo ante a Gallis captum, et Comersium Ligninium, S. Desiderii fanum, Vitriacum Aspernectum, atque inde in Parisios moturus, obvium regem cum exercitu habet, cuius robore, et suorum angusto commeatu inductus, pacem in [Note: Ita Iovius locum ab antiqua gente designat, in cuius finibus tractus le Valois, eiusque caput Crepiacum, vulgo Crespy, ubi pax sancita fuit.] Su???cessionibus fecit, utrique exoptatam, regi, ut populationes averteret; Caesari, ut cum dignitate se periculo explicaret. Haec illa Crepiacensis [Note: Conclusa XXIV. Septembris MDCXLIV.] pacificatio, qua Caesar [Note: Conditiones pacis Iovius enarrat lib. 44. p. 348. e quibus hae de regis filii matrimonio praecipuae sunt, et difficillimae: reliquas vide ibidem.] filiam cum dote Belgicarum provinciarum Carolo Aureliano, regis filio, promisisse fertur; aut si quid hanc adfinitatem impediret, Ferdinandi fratris filiam, quae dotali iure Mediolanensem principatum

adferret. Qua in re deliberanda [Note: Spatium octo mensium ad deliberandum, utrius nuptiis, suae an fratris filiae transactio stabilienda. Additi quatuor menses ad apparatum, ut sic per annum conditio extraheretur. Iovius.] spatium Caesar postulavit, ut fratris voluntatem et Philippi filii, Hispaniae regis designati, exploraret. Propera autem [Note: Mortuus Carolus Aurelianus, Henrici Delphini frater, MDCXXXXV.] mors Aureliani promissione Caesarem, quam commodum ei erat, opimiori exsolvit. Henricus quoque, rex Britanniae, adhuc Caesaris contra Gallum [Note: Quam societatem indignabatur Paullus Pontifex, tamquam initam cum rege, expilatore et eversore sacrorum, et super haec acerbo et crudeli in insontes, et quem in gratiam Caesaris Clemens antecessor damnaverat. Iovius lib. 45. p. 341. Nec vero societas Imperatori multum profuit, quod Anglus diu in Bononiae obsidione moratus, maiora agendi occasionem praetermisit. Certe si suas copias, ut pactum erat, cum Caesarianis coniunxisset, opprimi rex Galliae imparatus potuisset.] socius, exemplum sequutus, Morinorum Bononiam, quam obsidione ceperat, pretio Gallis MDCXLVI.

restituit, qui belli acerrime adhuc gesti finis fuit.

§. 36. Comitia Spirensia, ob bellum Turcicum; Wormatiensia, Ratisbonensia. His interfuit Alexander Farnefius. Induciae cum Turcis.

Sub hoc tempus Imperator Spiram venit cum frequenti Principum Senatu. In hoc conventu [Note: Comitia sub initium anni MDCXXXXIIII. Spirae indicta et X. Iun. finita. Sleid. lib. 15. p. 446.] Caesari auxilia contra Gallum et ex parte Turcam promissa. Causa religionis in proxima Comitia, mense Decembri habenda, reiecta; atque, ut interea Theologi utriusque partis certam formulam reformationis conscriberent, constitutum. Sequenti anno in [Note: Wormatiam, Vangionum caput. Initium comitiorum mense Martio MDCXXXXV. Caesar autem propter articularem morbum serius venit. Sleidan. lib. 6.] Vangiones venit, comitiis, quae indixerat, praesens adfuturus, nec vero, per infrequentiam principum, cum legatis peragi potuit, quod Imperator proposuerat. Finem ergo actioni pridie Nonas Augusti fecit, et [Note: Ubi cum ipsis principibus, non cum legatis, deliberandum sit, etiam religionis colloquium inter quaternos utriusque partis instituendum, quod vero pontificii recusarunt. Sleidan. lib. 16. p. 472. Recusationis causas aperit P. Suavis H. Conc. Trid. lib. 2. p. 130.]

Ratisbonam futuri anni Ianuario mense omnes principes venire iubet, nisi valetudine detineantur. [Note: In eandem Vangionum urbem, sive Wormatiam.] Eodem venerat [Note: Legatus extra ordinem fuit hic Pontificis nepos et supremus administer, ut Pallavicinus appellat lib. 5. c. 8. n. 7. Ordinarius iam tum in conventu erat Fabius Mignanellus, callidus homo, ad regem Ferdinandum antea nuntius missus.] Alexander Farnesius, Paulli pontificis nepos, cardinalis, vel ut Caesaris animum de concilio et bello in haereticos suscipiendo exploraret, vel ad hoc ipsum [Note: Caelius Curio lib. 28. p. 675. Caesar XVII. cal. Iunii Wormatiam venit, quem postridie eius diei Alexander Farnesius sequutus est, concitandi scilicet Caesaris ad bellum in Lutheranos suscipiendum causa, ut postea apparuit, a Paullo pontifice patruo missus. Adde P. Suavem Hist. Concil. Trid. 2. p. 105. Patruum Curio Pontificem Alexandri cardinalis vocat: alii avum, quia is Petro Aloysio, Paulli papae notho silio, genitus erat, cui pater Parmensem et Placentinum Ducatum acquisiverat. Idem P. Suavem lib. 1. p. 64.]

exstimularet, cuius [Note: Sleidan. d. l. p. 468. perscriptum, ait, Roma fuisse, Pontificem, etsi concilium indixerat, adeo tamen belli fuisse Lutherani cupidum, ut auxilia permitteret, peditum milia duodecim, equites quingentos etc.] percupidum Paullum fuisse multis significationibus apparebat. Id quod eventus etiam comprobavit, consilium Caesari dedisse, ut bello protestantes in ordinem cogeret, aut si nollent ad ecclesiam redire, exstirparet funditus. Quamobrem Carolus imperator cum Turcis [Note: Idem Curio Secundus d. l. Legatum Caesar ad Solimanum de induciis impetrandis mittit, ne ab eo eius de Germanicis rebus suscepta consilia impedirentur. Excusat inducias Caesar Landgravio in Nemetum urbe, ap. Hortensium pag. 453. et brevi post Ratisbonae in conventu imperii, apud eundem extremo lib. 1.] inducias facit, ne Germanicis rebus impedimento sint, et [Note: Curio ibidem.] Poloniae regem, ut auxilium contra Lutheranos ferat, identidem invitat.

§. 37. Sigismundus Poloniae Iex clarissimus. Moscovorum duces Ioannes, Basilius, Ioannes Basilides famosus tyrannus.

SIGISMUNDUS tum Sarmatiam regebat, admodum senex, et magnis [Note: Alexander Guagninus in Vita Sigismundi, et alii.] victoriis virtutibusque ab anno saeculi VII. ad XLVIII. rex clarissimus. Nam Tartarorum Walachorumque faepe victor ingente clade Moscovos iuxta Orsham, prope Borysthenem urbem, MDCXIV. adfecit, damnum, quod hi [Note: Eodem anno ereptum Smolensko fuerat. Guagninus p. 21. Sigismundus audiens Smolensko, arcem munitissimam, a Moscoviae duce Basilio captam, exercitum ad ulciscendum hostem duxit. Sequuntur, quae ad proelium ad Orsham pertinent. Ait, casa Moschorum 42000. capta 2000. exceptis, qui in fuga aquis obruti fuerint: ex Polonis et Lituanis occubuisse trecentos.] Smolensko capto intulerant, graviore vice repensans. Moscovis tum praeerat BASILIUS, IOANNIS illius, qui formam imperii induxit, filius, pater famosi Tyranni IOANNIS BASILIDIS, cui is anno MDCXXXIII. decedens imperium reliquit, quod hic magnis

accessionibus, regnis Astracan et [Note: Casanos iam tum pater Basilius ab an. 1524. tributarios fecerat: post defectionem filius Io. Basilides septenni bello subiugavit, cui finem 1552. imposuit: quo tempore et regnum Astracan in potestatem redactum fuit. Guagninus Descriptione Turtariae.] Casan auxit, nihil praeterea regium molitus, sola crudelitate notus inter posteros.

§. 38. Henricus Brunsuicensis ob infestatam Brunsuigam et Goslarium vincitur a Saxone et Hasso, custoditur Ziegenhainae.

Sed ad propriora tempora revertamur, unde fluxit haec de Sarmaticis bellis narratio. Antequam Carolus Caesar in Africam proficifceretur, in Comitiis Ratisbonae sanciverat, [Note: Lambertus Hortensius de bello German. lib. 1. apud Schard. T. II. p. 450.] ne quid absente se novaretur, sed utrimque abstineretur ab iniuriis. Spreto edicto HENRICUS Dux Brunsuicensis, pater IULII, conditoris Academiae Iuliae, [Note: Sleidanus lib. 14. p. 410. Origo controversiae Henrici Ducis et civitatum exponitur in Deductione Io. Frid. Electoris et Philippi Landgravii apud Hortled. T. I. lib. 4. c. 40.] Brunsuigae et Goslariae agros

Smalcaldicis adiunctarum civitatum, populando adfligebat. Saxo et Hassus, vim a sociis prohibituri, copiis contractis [Note: Idem d. l. et Hortensius: et Chytraeus lib. 16. p. 469. Gesta haec anno MDCXXXXII.] Guelferbytum deditione capiunt, quum paullo ante Henricus, obsidionis metu, ad socios suos in Bavariam evaserat. Dies dictus ab Henrico foederatis, qui vero se fortiter [Note: Defensio exstat apud Hortlederum, Tom. I. lib. 4. cap. 40. ad Ferdinandum regem et proceres in conventu Norimbergensi, data XI. Aug. MDCXXXXII. e castris Guelferbytanis. Attingit et Sleidanus lib. 14. pag. 411. Causis itaque demonstratis, a Ferdinando, ipsius et fratris Caesaris nomine, accipiunt securitatis, quas vocant litteras, quas idem Hortlederus cap. 43. exposuit.] defendunt, belli causis adlegatis; etiam productis chartis, in arce Guelferbytana repertis, quibus tum aliorum pericula, tum maledicta in [Note: Lambertus Hortensius haec ex illis excerpsit: cessatorem esse Caesarem et nimium cunctari, Norimbergense foedus non tueri. In culpa praecipue Granuellanum esse, qui a confoederatis et populis et principibus accepta pecunia corrumpatur, dignumque ob id, qui infeliciter periret etc.] Caesarem et

Ferdinandum prodebantur. Quum vero Caesar vellet [Note: Decretum de hoc exstat apud Hortlederum cap. 40. factum MDCXXXXV.] sequestrum flare, qui Henrici regionem, donec lis componeretur, administraret; [Note: Ille Henricus Brunsuicensis in tertium adhuc annum exsul, regis Galliarum pecunia militem conscripserat, tamquam Gallo militaturum. Sleidan. lib. 16. p. 471.] ipso collecto milite, et adiunctis [Note: Ioanne Comite Schavenburgensi et Ottone Comite Ritbergensi, utroque cliente Landgravii, a quo postea multati sunt. Hortled. lib. 4. cap. 51. sub sin.] sociis, adversus foederatos movet, et [Note: Non tam iustum proelium fuit, quam cessationibus atque induciis, Mauricio suasore et sequestro, aliquoties interruptum, quas quum Henricus violasset, tormentis foederatorum coactus, etiam Panico terrore cum suis perculsus, fugam petiit. Sleidan. lib. 16. Hortled. cap. 51. Seckendorf. lib. 3. §. 124.] proelio, prope Northemium Calenbergensis ditionis vincitur, Mauricio Saxone [Note: Maligni interpretabantur, quasi libertatent, Mauricius Henrico dolose promisisset, si dediturus se victori esset. Mauricius apologiam opposuit, quam tradit Hortleder. cap. 52. Adde Sleidan. lib. 16 p. 476. Seckendorf. addit. 1. extrema ad §. 124.] suasore,

supplex cum filio factus [Note: Landgravius supremus dux militiae foederatae in hoc bello erat.] Landgravii se potestati permittit, a quo Casellas, inde [Note: Lege Chytraeum Sax. lib. 16. p. 470.] Ziegenhainum in custodiam abducitur; ex qua post biennium, conversis Smalcaldicorum rebus, [Note: MDCXLVII. idem Chytraeus pag. 842. Seckendorf. extrema add 1. 1. ad §. 124.] liberatus tandem fuit.

§. 39. Palatinatus Rheni et Neoburgicus reformantur.

Sub idem tempus Palatinatum Rheni, ut antea paullo Neoburgicum, lux clarioris doctrinae illustravit. OTTO HENRICUS, [Note: Suecessionem Ottonis Henrici in Electoratu ex hac tabella perspicies: PHILIPPUS Elector mortuus 1508. Ludovicus Elector usque 1544. fine prole. Rupertus infelix successione soceri Bavarita. m-1504. Fridericus II. Elector ab anno 1544. ad 1516. improlis. Otto Henricus Neoburgicus. Elector ultimus suae lineae mortuus 1559. successorem habuit Fridericum III. ex domo Simerensi. Vide Chytraei Saxon. lib. 19. extremo.] postea elector, mortuo fratre Philippo, illam Bavariae partem, quae

tunc [Note: die Iunge Pfaltz, quia ad filios Ruperti minorennes antea pervenerat. Seckend. Luth. lib. 3. §. 107. n. 3.] iunior Palatinatus, nunc Neoburgicus vocatur, solus adeptus, dudum melioribus sacris favere coeperat, quae quum frustra ex concilio, quod promittebatur, restituenda exspectasset, ipse tandem suis MDCXLII. [Note: Idem dicto loco ex archivis.] diplomate commendavit, et sequenti anno in foedus Smalcaldicum Norimbergensi conventu receptus. Interea LUDOVICO electori Palatino frater

FRIDERICUS successit, et ipse [Note: Fridericus, antequam fratri in Electoratu succederet, in aula Caesaris, cuius sororis filiam, Christierno Daniae rege natam, in matrimonio habebat, multum versatus, et ad negotia cum protestantibus in comitiis et colloquiis tractanda saepe adhibitus, semina verae doctrinae conceperat. Seckend. lib. 3. §. 31. num. 8.] puriori doctrina pridem tinctus, quam Ottonis Henrici exemplo, etiam ex civium voto, [Note: A. D. III. Non. Ianuar. uti legatus Saxonicus apud Seckend. d. l. refert: vel IV. Idus Ian. ut Sleidanus tradit lib. 16. pag. 478. quamvis paullo ante natalitio festo in arcis templo coniugi Electoris sacra cena sub utraque, ut vocant, exhibita fuerat.] ineunte anno MDCXLVI. publice profiteri coepit, quae sane magna protestantium ecclesiae accessio fuit.

§. 40. Archiepiscopatus Coloniensis reformatio frustra tentatur ab Hermanno, cui successor datur Adolphus Schavenburgicus.

Eadem spes in Coloniensi tractu florebat, [Note: Huius Hermanni, historiam reformationis ex actis et epistolis cum copiosius, tum sincerius, quam alii, saepe laudatus Seckendorfius lib. 3. Luth. §. 107. et 108. maxime in additionibus exposuit. Electus fuit archiepiscopus anno MDCXV: quam dignitatem per annos XXXII. tenuit. Sexto post abdicationem anno, hoc est MDCLII, Biverni in villa suae ditionis diem supremum obiit. Fratrem natu maiorem habuit Fridericum anno MDCXXII episcopum Monasteriensem electum, sed propter evangelii, cui favebat, in dioecesi sua tolerationem, anno MDCXXXII. episcopatu cedere coactum, et postea Bonnensis praepositi dignitate ac reditibus contentum. Hic uno anno ante fratrem Hermannum ex vita excessit. Propagator familiae Ioannes fuit, fratrum utroque maior, a quo, qui supersunt, illustrissimi Comites de Wied oriuntur.] HERMANNO archiepiscopo et electore, ex Wiedanis comitibus orto,

evangelium in dioecesin suam reducente. Non autem in fatis fuit, ut salubres fructus ad maturitatem pervenirent. Pontificis enim irae, a quo [Note: XVI. Cal. Mai. MDCXXXVI. Sleidan. lib. 17. pag. 503. sed non ante Non. Novembr. adlatae ferales litterae. Tum is a pontifice ad concilium prouocavit. Idem pag. 556. Tandem amicorum consilio cessit archiepiscopatu. Sleidan. lib. 18. p. 566. Petrus quoque Merssaeus, Minorita, in Catalogo Electorum ecclesiast. p. 134. non diffitetur. Tum, inquit, per vicinos proceres, qui intercessores erant, factum, ut XXV. Ianuarii MDCXXXXVII. Hermannus sua sponte cesserit. etc.] proscriptus fuit, et Caesaris potentiae, pontifici faventis,

concessit tandem princeps optimus, iam senecta etiam debilitatus, nec [Note: Merssaeus d. l. de Hermanno: Erat princeps clementiae studio et multis aliis virtutibus praeclaris praecipue ornatus, natura vir bonus et liberalis, in litterarum studiis ob praeceptorum suorum negligentiam non itae exercitatus, etc.] eruditione ac sapientia instructus, ut per se tanto par negotio esset: in eo tamen laudandus, quod meliora [Note: Usus fuit theologis, quos ad se vocavit, Bucero et Melanchthone: a principibus, Saxone, Hasso aliis identidem quoque confirmatus. Vide Seckendorfium.] monentibus obsequutus fuit. Provinciales quidem, si vis inferretur, suo principi tuendo prompti erant: et auxilia offerebant Protestantes: qua vero is pietate erat, noluit suos difficili dubioque bello implicare. Successorem accepit [Note: Adi Merssaeum de Elector. Ecclesiast. pag. 133. Praefuit episcopatui annos IX. Adolphus.] ADOLPHUM, Schavenburgicum comitem, antea coadiutorem suum: et frater ipsius [Note: Sleidanus hoc adiecit lib. 18. p. 566.] Fridericus in

Bonnensi praefectura Ioannem Gropperum, non exigui nominis ex pontificia secta theologum: nec non decanus Coloniensis [Note: Sleidanus ibidem, cuius et sunt, quae de emendatae religionis oblitteratione sequuntur. Quod perfacile fieri potuit, praesertim in principe civitate, Colonia Agrippina, de qua Melanchthon questus fuit, non esse usquam in Germania maiorem cleri, sacellorum, statuarum, reliquiarum superstitionem, adeo ut Roma Teutonica appellari possit. Seckendorf. addit. ad §. 108. p. 448.] comes Stollbergius, quod Hermannum defenderat, statione sua excidit: et mox per totam regionem, archiepiscopi novi mandato, quidquid meliorem formam induerat, ad pristinam superstitionem revocatum est.

§. 41. Melius procedit res in episcopatu Mersburgensi: cuius episcopi Adolphus Anhaltinus, Vincentius Schleinicius, Sigismundus de Lindenavia, Augustus Saxo, Michael Sidonicus.

Mitiora fata Saxoniae his temporibus erant, cuius episcopatibus quae lux adfulserat, quamvis obnubilata rursus fuit, brevi tamen post serenior emersit, ad nostram usque aetatem divinitus

conservata. Doctrinae purgationi Mersburgenses praesules repugnaverant [Note: Adolphus Anhaltinus est, qui Lipsiensem Lutheri cum Eccio disputationem impedire conatus fuerat, mortuus MDCXXVI.] ADOLPHUS Anhaltinus, [Note: Hic Vincentius mortuus MDCXXXV.] VINCENTIUS Schleinicius, et SIGISMUNDUS de Lindavia, cui anno MDCXXXXIV. exstincto, a [Note: Tres tantum adfuerant: reliqui omnes concordes. Seckend. lib. 3. §. 117. pr.] plurimis canonicorum [Note: Tum decem et octo annorum adolescens, et princeps iuventlitis.] AUGUSTUS Saxo, postea elector, subrogatus fuit, qui etiam hac conditione episcopatum suscepit, ut liber ipse a vinculis clericorum, rem publicam civilem administraret, [Note: Cum titulo administratoris in spiritualibus.] sacrorum curam GEORGIO Anhaltino, [Note: Praeterea praepositus erat tam Magdeburgensis metropolitanae, quam episcopalis Misnensis ecclesiae.] seniori canonico, principi [Note: De laudibus Georgii dignissima lectu sunt, quae illustris Seckendorfius ex scriptis illius excerpsit lib. 3. §. 117. additione I. tota: sub cuius finem p. 510. haec notabiliter adiecit: Quamquam (Georgius Anhaltinus princeps) Lutherum et Melanabthonem ipse pro modestia, ut praeceptores, coluerit, etiam Pomeranum aliosque magni fecerit: constat tamen, nihil ei ad solidam eruditionem defuisse, nec tantum theologiae positivae fundamenta perfecte eum intellexisse, sed et sacrae philologiae peritum et in lectione canonum historiaque ecclesiastica versatissimum, iudicim summo polluisse, eloquentia insigni, modestia quoque singulari ornatum fuisse. Hic et fratribus Ioanni et Ioachimo auctor fuit, ut evangelii doctrinam in ditionis suae ecclesias inducerent: sicut in altera regionis parte patruelis Wolfgangus pridem fecerat cum Ioanne electore Saxoniae, sororis marito, in comitiis Augustanis publice confessus. Vide Camerarii vitam Georgii.] pio et erudito

conferret, a quo etiam, quae ad ecclesiam attinent, restituta et servata per quadriennium et amplius fuerunt. Augusto autem administrationem abdicante, et [Note: Michael Heldingius, fictitius episcopus Sidonis a pontifice creatus (unde Sidonius vulgo appellatur) et suffraganeus Moguntinus commendatione imperatoris ad ecclesiae Mersburgensis gubernationem postulatur, quum Augustus Saxoniae dux superiore anno (1548) paucis ante nuptias diebus episcopatum collegio resignasset. Chytraeus Sax. lib. 16. extremo. Vitam Sidonii a Iacobo Thomasio descriptam habes Tomo primo observationum Hallensium, obs. 5.] MICHAELE, Sidoniensis

episcopi titulum gerente, a Caesare in Mersburgensem dioecesin submisso, cessit is quidem, qua functus administratione erat; ut senior tamen collegii postulavit, ne quid novus [Note: Quod Michael quidem non visus fuit recusasse, et initio contiones quasdam pias et orthodoxas in festis diebus habuit, uti ipse Anhaltinus refert praefatione in contiones suas: et Chytraeus Sax. lib. 17. pag. 498.] episcopus in doctrina repurgata mutaret; nec alia conditione in electionem eius consensit: quamquam res postea [Note: Addit Georgius, Anhaltinus princeps, in dicta praefatione, haud multo post veteres errores denuo immiscuisse, et palam profiteri, se omnia ad priorem illum, qui sub papatu fuerat, statum redacturum esse; renovasse etiam ordinationum, missarum et consecrationum spectacula. Vide, quae toties laudatus Seckendorfius ex dicta praefatione excerpsit. pag. 499.] non exvoto sanctissimi principis successit: meliorem eventum post mortem Sidonii, ut infra dicemus, habitura.

§. 42. Nec non in Numburgensi, cuius episcopi post Ioannem Schoenbergium Philippus Palatinus Pflugius, Amsdorfius, Pflugio oppositus, cedere tandem coactus.

In [Note: Quae de Numburgensi episcopatu tradimus, debemus summi viri U L. Seckendorfii diligentiae, qui episcopatus illius per XVII. annos cancellarius, omnia, quae ad haec tempora pertinent, accuratissime congessit in Lutheranismo suo lib. 3. §. 96.] Numburgensi episcopatu PHILIPPUS Palatinus, Philippi electoris filius, ab anno MDCXVII. adiutor IOANNIS Schoenbergii, senis episcopi, et post triennium successor, quod una Freisingensis praesul erat, Numburgensem ecclesiam plerumque absens rexit, quo factum fuit, ut ditioni eius subiectis libertas maior in doctrina vera permitteretur. Hoc vero defuncto vita, quod ineunte anno MDCXXXXI. contigit, Saxoniae elector IOANNES FRIDERICUS, qui patri IOANNI anno MDCXXXII. successerat, cum fratre IOANNE ERNESTO hortatus serio canonicos est, ut [Note: Pridem enim canonici pacti cum electore fuerant, nolle se insciente illo aut invito vecoadiutorem, vel episcopum eligere. Seckendorf. §. 96. num. 4. Vid. Io. Strauchius dissert. exot. II.]

conscio se episcopum talem legerent, qui coeptam repurgationem doctrinae non impediret. Illi vero ex suo [Note: Praepositus enim collegiatae ecclesiae Cizensis fuerat Pflugius, et eo ipso nomine senior collegii cathedralis Numburgensis. Variis quidem modis vincere conabatur Elector Canonicorum animos, ut, dum cunctaretur Pflugius, alium eligerent: sed frustra.] ordine IULIUM PFLUGIUM [Note: Festinanter nimis et inscio Electore, etiam dissimulato episcopi excessu.] elegerant, quo reprobato, Elector, tamquam remorae futuro puriori doctrinae, NICOLAUM AMSDORFIUM, episcopum Numburgensem, Luthero manum imponente, sollenni ritu constituit. Frustra intercessit Pflugius, quamquam ab [Note: Vide Chytraeum lib. 15. p. 453.] Imperatore commendatus, donec, victis Smalcaldicis et electore capto, ipse Amsdorfius statione abiret, quam tueri deinceps se posse desperabat. Magdeburgum itaque, [Note: Amsdorfius ab anno MDCXXIV. Magdeburgi evangelium docuerat, et invitis auditoribus suis extractus ab Electore fuit ad episcopen Numburgensem, anno MDCXXXXII. Medio tempore in Grubenhagensi etiam et Calenbergensi principatibus evangelium stabilivit, Seckend. l. 1. §. 168. n. 5. et l. 3. §. 31. n. 1.] unde venerat,

regressus, brevi post ab [Note: Electoris adhuc captivi, quem redeuntem ex custodia excepit hymno puerorum, eique sesquennio post morienti adfuit, in exsequiis parentavit. Mortuus Isenaci MDCLXV. octogennio maior, Seckend. addit. extrema ad §. 96. p. 395.] Electoris filiis evocatus, Isenaci consenuit, sacrorum consiliarius et ecclesiarum Superintendens. Tum Pflugius confirmatus in ceteris integre, in religionis causa [Note: Etsi enim Edictum Carolinum, quod Interim vocant cuius ipse cum aliis auctor fuerat, observari in sua dioecesi vellet; tamen Pegaviensi cum Saxonicis consiliariis et Melanchthone, colloquio, modus, qui tolerabilis erat, observatus est. Seckend. p 395.] tolerabiliter se gessit, nemini gravis aut acerbus, cuius consilia semper [Note: Videri potest, veritatis non ignarus fuisse, nec eidem parum addictus. Cur vero eam publice profiteri noluerit, Deus novit. Qui mitius censent, spe concordiae de religione ineundae retentum fuisse, autumant, in qua ad finem usque vitae consiliis suis laboravit. Seckend. d. l.] pacis

et conciliationis socia exstiterunt. Decessit anno MDCLXIV. aetatis uno et sexagesimo, vir doctrinae et ingenii laude et usu rerum utique clarissimus. Ab huius excessu [Note: Chytraeus Sax. lib. 21. p. 622.] Augustus Elector administrationem suscepit, quod in posteris quoque illius ad nostram aetatem usque ita servatum fuit.

§. 45 Et in Misnensi; ubi Ioannes Salhusius, Io. Schleinicius, Io. Malticius, qui conciliationem edito libro tentavit.

Misnenses quoque episcopi ecclesiae emendationem iniquius ferebant. Etsi enim [Note: Ioannes de Salhausen, quum Misnensi ecclesiae per XXXI. annos praefuisset, moritur anno MDCXVIII. Hic praedixit finem indulgentiarum ex intoleranda institorum impudentia. Chytraeus lib. 2. p. 55. et Fabric. annal. Misn. a. 1518.] IOANNES Salhusius indulgentias improbabat, detestatus Tezelii impudentiam; qui tamen successit IOANNES ex Schleiniciorum gente [Note: Idem Chytr. lib. 7. sub sin. Seckend. lib. 1. §. 64. n. 1. et §. 75. add. d.]

acerbior in Lutherum fuit et in cunctos illius adsectatores. IOANNES autem Malticius, [Note: Electus Malticius MDCXXXVIII. et insequente anno mortuus est Georgius dives, qui duci Henrico hereditatem reliquit.] novus praesul, quum dux Henricus Georgii hereditatem adiret, conciliationem quidem et Ecclesiae emendationem [Note: Liber ille autographus in Vinariensi archivo adservatur, cuius excerpta Seckendorfius dedit lib. 3. Luth. §. 71. n. 10.] oblato libro tentavit, non autem sine damno veritatis, ideoque reiectus a principibus fuit. Sic crevit purior in dioecesi doctrina, nec episcopus, aut qui [Note: Successit Nicolaus de gente Carloviciorum anno 1540. huic Ioannes de gente Haubicia 1555.] subfecti ei sunt, impedire potuerunt, quo minus pontificii ritus et pravae opiniones abolerentur. Tandem et hic episcopatus sub cura et tutela Saxoniae principum adquievit.

§. 44. Nec minus in Brandenburgensi, Havelbergensi, Lebusensi, Suerinensi, Caminensi.

Et alibi episcopatus in religionis causa mutationem subierunt.

Brandenburgensis praesul, [Note: Andr. Angelus in Chron. Brandenb. lib. 3. p. 331.] MATTHIAS de Iagaw, Electori Ioachimo 11. ope et consilio adfuit, quum in Marchia, ut [Note: Supra in hac historia p. 71.] supra dictum, superstitiones abrogaret. Havelbergensis [Note: Mortuus Busso MDCXXXXVIII. successorem habuit Fridericum, Electoris Ioachimi II. filium, qui et postea Magdeburgensem et Halberstadiensem ecclesias rexit. Angel- Chron. Brandenb. 3. p. 340.] BUSSO, ex nobili Alvenslebiorum gente, ultimus fuit Pontifici obnoxiorum, MDCXLVIII. mortalitate interceptus. Episcopatus Lebusensis, cuius solum nunc [Note: Canonicorum etiam collegio sublato, quod in ceteris episcopatibus, Brandenburgensi et Havelbergensi mansit.] nomen superest, id singulare habuit, ut eius antistes academiae Oderanae [Note: Sic institutum confirmatumque in privilegiis fuit a Maximiliano imperatore et Iulio II. pontifice datis: more aliarum academiarum; Lipsiensis, cuius cancellarius Episcopus Mersburgensis est, quod in Administratoribus etiam hodieque observatur: et Caminensis praesul, academiae Gryphswaldensis; Rostochianae, antistes Suerinensis. Vide V. cl.Io.Chr.Becmani Memoranda Francofurtana cap. 2. et 3.]

cancellarius esset, quia Francofurtana civitas, illius sedes, in eius dioecesi erat, aliquando a [Note: Ioanne XXII. Repetitum fulmen fuit a Clemente VI. medio saeculo MCCCL. et in ipsum Marchionem, Ludonicum Bavarum, qui civitatem defenderat, una vibratum. Diploma iteratae excommunicationis autographum in curia Francofurtana adservatur: exemplum eius summus iurisconsultus Samuel Strykius Supplementis ad laudatissimi soceri sui Brunemanni ius ecclesiasticum pag. 759. dedit. Adde Gloss. Iur. canon. Verb. Insurgunt. ad Cap. Alma mater, ult. de Sent. Excommun. in VI. et Angeli Chron. Brandenb. p. 136.] pontifice per. XXVIII. annos, ob causam huius episcopi, quem captum in custodiam dederat, sacrorum communione exclusa. Sed haec antea saeculo XIIII. contigerant. Huius episcopatus antistes restiterat coeptae reformationi, ut [Note: pag. 72. huius historiae.] supra praediximus: successores mitiores facti, quum Electorem et Marchiones cum universo populo purioribus sacris imbutos esse vidissent. Suerinensis praesul

MAGNUS, [Note: De huius reformatione Seckendorfius lib. 3. Lutheran. 17. num. 16. consulatur.] dux Mecklenburgicus, cuius pater quoque HENRICUS evangelio faverat, ab anno MDCXXXVIII. ritus et doctrinam emendare coepit. Caminensis quoque episcopus, defuncto sub initium MDCXLIV. anni MANTEUFELIO praesule, acerrimo papatus defensore, melius coepit se habere. Erat illa maiori [Note: Formulam, qua episcopi Caminenses Pomeranis principibus ex veteri pacto obligati erant, exhibet Seckendorfius lib. 3. §. 17. num. 4. etiam quae de dissensu nominationis commemoramus.] vinculo principibus suis obstricta, quam alibi moris in hierarchia erat, ut penes istos etiam nominandi episcopi ius esset, si intra tertium mensem a morte antecessoris id facerent. Tum vero in diversa abierunt BARNIMUS et PHILIPPUS, Duces Pomeraniae, illo Comitis in Eberstein et Neugarten impuberem filium, hoc alium quendam commendante. Quos quum Elector Saxoniae et Hassiae Landgravius monuissent, ut virum tantis

rebus non imparem nominarent, consensione facta, [Note: Splendidam legationem Pomerani Duces Wittenbergam miserunt, quae suo nomine Bugenhagio episcopatum deferret, simul testaretur, idem a canonicis et populo exoptari. Quam historiam ab aliis neglectam, diligentissimus Seckendorfius ex Vinariensi archivo, additione ad §. 117. p. 511. supplevit.] Io. Bugenhagio, professori Wittenbergensi, qui gente Pomeranus erat, oblatum illud munus est, quo recusante, [Note: Chytraeus Saxon. lib. 16. post initium: Caminensi in Pomerania dioecesi post Erasmum Manteufel, quem filiorum Bogislai X. praeceptorem fuisse diximus, rebus humanis exemptum, Bartholomaeus Suavenius praeesse coepit, certis cum Ducibus Pomeraniae, Barnimo et Philippo pactis initis, et ducta uxore. Verum sexennio post, Caesare Carolo victore in Pomeraniae Duces, ob societatem cum Electore Saxoniae, Ioanne Friderico et ceteris Smalcaldico foedere iunctis, se inclementiorem ostendente, Suavenius, quum defendi a principibus se vix posse existimaret, sponte provinciam Martino Weigero resignavit.] BARTHOLOMAEUS SUAVENIUS suscepit, purgatis sacris addictis, qui post sex annos MARTINO WEIGERO resignavit. De Magdeburgensi Metropolitana sede et de

cathedrali Halberstadiensis et Razenburgensis ecclesiarum postea dicemus.

§. 45. Comitum Mansfeldensium dissidium: quod compositurus Lutherus Islebiam bis profectus moritur ibidem 1546. Alterum colloquium Ratisbonense, et Synodi Tridentinae initia. Lutheri sepultura.

Sic undique inter metus et minas protestantium doctrina crevit: ingens autem damnum ex Lutheri principis theologi, ex vita decessu cepit. Islebiensis erat, quod Mansfeldicorum Comitum oppidum est, qui quum in [Note: Initia et causas dissidii ex MS. historia B. Seckendorfius exponit lib. 3. Lutheran. §. 133. num. 4. etiam comites singulos, illis litibus implicatos, cum stirpe cuiuslibet aut agnatione tradit.] metallica re dissiderent, in eo tandem [Note: Seckendorfius ibidem pag. 631.] conventum illis fuit, ut civis sui Martini Lutheri compositionem sequerentur. Venit eo, consentiente Electore, MDCXLV. cum Iusto Iona et Philippo Melanchthone, sed [Note: Vide ibidem.] nihil eo tempore profecit, manente et ingravescente discordia: iterum

extremo Ianuario anni MDCXLVI. rogatu Comitum et Electoris venia, cum solo Iusto Iona, Halensi antistite, eodem profectus, per XX. dies, itidem [Note: In praecipua causa de conciliandis comitibus, nihil; in de iure patronatus aliquid. Seckend. ibid. num. 6.] parum profecit, quamvis et Wolffgangus, princeps Anhaltinus, et Io annes Henricus, comes Schwartzburgicus, adessent, ut horum quoque consilio consopiretur controversia. Huc quum [Note: Propterea recenti dolore stimulatus Elector epistolam ad Comites scripsit, se optare, ut virum ea aetate et tantis laboribus confectum, molestis illis negotiis suis non gravassent. Seckendorf. §. 135. n. 1.] non satis firma valetudine, sed tam aetate, quam lucubrationibus et hiberno itinere adflicta venisset, melius tamen, tamquam in patria valere sibi visus est, donec post decem novem dies vehementior [Note: A. D. XII. Calend. Mart. debilior solito negotiis abstinuit: ante cenam de pectoris compressione questus, cenavit tamen cum amicis piosque sermones habuit. Post cenam compressione acriore correptus fuit.] morbus

invasit, qui altero mane, A. D. XII. calendas Martias, aetatis anno LXIII, inter pias [Note: Has preces Iustus Ionas notavit, praesens morituro: cui etiam ceteram narrationem de morbo et morte huius viri debemus, qui altera post obitum hora rudi epistola, ut solet in maerore tanto, Electori, Vinariae tum agenti, omnia perscripsit, aut potius, quod ipse luctu consternatus non poterat scribere, dictavit ei, qui ab epistolis Comitis Alberti erat, sua tamen manu subsignavit. Autographum in Archivo Vinariensi adservatur, quo calumniae et mendacia, quibus pontisicii scriptores incomparabilis viri mortem proscindunt, valide dissipantur. Quam ob causam etiam pluribus verbis, quam pro more brevitatis nostrae hunc exitum persequuti sumus. Vide Seckendorfium §. 13. et Melanchthonem in vita Lutheri: Mulleri Annales Saxonicos.] preces animam Deo confisam ad meliores sedes extraxit. Sic meritissimus vir et ecclesiae pernecessarius placida morte, sed alieno tempore subductus est, quum alterum [Note: Alterum hoc colloquium Ratisbonense est, quia anno MDCXXXXI. aliud praecesserat, sed aeque irritum et brevi post dissolutum, de quo Sleidanus consulatur extremo lib. 13. et ineunte 14. In priore collocutores erant pontificii Iulius Pflugius, Eccius, Gropperus: protestantes Melanchthon, Bucerus, Pistorius. Sed abruptum a Caesare, et causa ad concilii sententiam reiecta. Altero collocutores erant Io. Cochlaeus, Petrus Malvenda, Erhardus Billichus, Io. Hosmeister, et Protestantes, Martinus Bucerus, Georgius Maier, Io. Brentius, Erhardus Snepfius. Quum vero pontificii nollent singula per notarios excipi notasque principibus transmitti; hi theolo gos suos revocarunt, alia quoque in colloquii forma reprehendentes, quod praesides essent mere pontificii: collocutores protestantium infensissimi hostes, qui voce, scriptis dudum eos damnaverant. Sleidan. lib. 16. p. 481. copiosius Seckend. §. 123. §. 137. n. 5.]

colloquium Ratisbonae institueretur, et Tridentina synodus post longa molimina initium tandem caperet, sed male [Note: Quia contra formam boni iudicii, iudicis partes sibi sumebant, qui in numero reorum erant, pontifex atque episcopi: nec more veterum conciliorum Dei verbum pro norma habebant, sed traditiones, consuetudines, placita scholasticorum, et pontificis decreta et sententiam. Adde supra p. 51. et 61. et Seckend. §. 123. et 130.] auspicatum. Comites Lutheri exuvias

in [Note: Iustus Ionas epistola ad Electorem: et huius responsio a Seckend. §. 135. excerpta.] patria sepeliri volebant, sed electoris iussu Wittebergam adductae sunt, ubique, qua [Note: Halae pernoctavit funus in aede S. Virginis: altero die Bitterfeldam, Kembergam, et tertio, sive VIII. Calend. Mart. Wittebergam deductum. Nec vero in oppidis solis, sed in pagis etiam procursu hominum honorifico exceptum. Vid. Relatio Iusti Ionae et Mich. Caelii de obitu et funere Lutheri Tom. VIII. Ien. extremo.] transeundum erat, prodeuntibus omnibus bonis, honorifice exceptae.

§. 46. Bellum Caesaris contra Protestantes, Saxo et Hassus capti, electoralis dignitasin Mauritium coll???cata.

Ab eo tempore pax incerta et dubia in bellum calamitosum exiit. Caesare enim milites [Note: Ex Italia etiam a pontifice missos, cum quo foedus Caesar percusserat. Sleidan. lib. 17. pag. 534. De foedere pontificio p. 514.] adducente, ut cogeret protestantes, aut deleret; Saxo et Hassus vicissim copias conscribunt, et ut idem [Note: Quinam principes et socii castra protestantium sequuti fuerint, narrat Sleidan. d. l. qui abfuerint, lib. 18. p. 556.] foederati faciant, identidem hortantur. Obviam eunt

Caesari, a quo [Note: Summam proscriptionis litterarum XX. Iulii MDCXLVI. tradit Sleidanus lib. 17. p. 525. Responsionem protestantium publicam e castris ad Ingolstadium sive apologiam, lib. 18. p. 539. Pleniora et integra habes apud Hortlederum, Tom. II. lib. 3. cap. 16. 29. et 30.] proscripti erant, et castra castris opponunt ad [Note: Sleidan. lib. 17. extremo.] Ingolstadium, inter [Note: Hanc castrorum propinquitatem scripsit Sleidan. lib. 18. p. 546. et ultimam ad Giengam p. 550.] Nordlingam et Donawerdam, et ad Giengam, nec [Note: Talis occasio ad Ingolstadium erat, eamque ad consultandum Landgravius proponebat: nec vero a ceteris approbata. Quod ita a multis reprehenditur, ut hic error ipsorum calamitatis et Caesaris victoriae initium et causa fuisse putetur. Lege Sleidan. ineunte lib. 18. Adde eundem p. 550. Lamb. Hortens. lib. 3.] occasio superandi deesse videbatur; consiliorum autem [Note: Sleidanus d. l. p. 556. Parum feliciter fuit administratum bellum. Cuius quidem mali praecipua causa putatur, quod non ex unius arbitrio res ageretur. Quum enim aequali essent potestate praeaiti Saxo et Landgravius, non semel accidit, ut in disceptando peropportuna delaberentur occasiones.] dissensione factum, ut

nihil perageretur. Interea rex Ferdinandus Bohemo et Ungaro milite, et Saxo [Note: De Ferdinandi et Mauricii expeditione Sleidan. lib. 18. seq. etiam iudicium hominum addit pag. 554. de facto Mauricii.] Mauricius Electoris regiones invadunt, nihilque intactum relinquunt, praeter [Note: Sleidanus lib. 18. p. 554.] Wittebergam, Gotham, Isenacum. Quo nuntio adlato, domum festinat Elector, ut sua recuperet; et invicem oppidis Mauricium exuit, praeter [Note: Idem dicto libro p. 564.] Dresdam et Lipsiam, quamquam et hanc obsidione cinctam [Note: Iniquo tempore oppugnatio coepta, idibus Ianuariis, Oppidum, ait Sleidanus, tormentorum ictibus vehementer dilaceratum fuisse. Licet non deessent, qui culpam non expugnatae urbis in militiae Duces reicerent. Mulleri Ann. Saxon. ann. 1547.] tormentis vehementer conquassavit. Eodem tempore Ferdinandus Mauricio auxilia misit ductore [Note: Praeter Sleidanum licet heic relegere Hortlederum lib. 3. cap. 65. 66. Hic est Albertus Franconius, filius Casimiri, a Caesare laboranti Ferdinando Heilbronna in auxilium submissus, captivus postea Gotham abductus in custodiam. Chytraeus lib. 16. p. 474. Captus una Christophorus Landgravius Leuchtenbergensis. Hortleder. Facta pugna die III. Martii.] Alberto Brandenburgico,

quem vero Ernesti Brunsuicensis ope Elector intercepit, concisis partim copiis eius, partim sacramento adactis, ne intra sextum mensem contra Smalcaldicos militarent. Novo [Note: Aprili mense anni M DC XXXXVII.] vere imperator invadit Saxonem, qui obviam ad Albim progressus [Note: Hoc Sleidani iudicium lib. 19. p. 577. et Auilae, Hispani scriptoris, apud Hortled. cap. 81. p. 637.] sustinere hostem potuisset, forte etiam profligare, si suas copias in unum licuisset contrahere, quas dispersas in praesidiis habebat; aut socii [Note: Haec etiam Bohemi ex antiquo foedere promiserant. Sleidan. libr. 18. extr. et 19. post init. qui a Ferdinando impediti spem Saxonis destituerunt, unde clades orta, ut Hassus legato filii apud Hortled. c. 70. respondit, quod pater nimis confisus esset auxilio Bohemorum.] auxilia, quae foederi

debebant, etiam illo anno submisissent. Itaque numero victus et multitudine, quamvis fortiter repugnans, supra [Note: Iuxta Mulbergam primus impetus a Caesareis in Electorem factus, et vado invento, Albim traicctae copiae. Cedens Elector multitudini, ut Wittenbergam perveniret; praeventus ab equite Caesaris ad silvam Lochaviam (Lochaver Heyde) et post aliquam pugnam captus fuit. Hortleder ex illorum relatione, qui pugnae interfuerant. Pugnatum die XXIV. Aprilis.] Mulbergam capitur, quod ripense oppidum inter Torgam et Misnam. Sic in custodiam datus Elector, [Note: Sleidan. c. l. p. 577. seq. Scriptam sententiam Caesaris exhibet Hortleder Tom. 2. lib. 3. cap. 70. dictam die decimo Maii in castris Wittenbergensibus. Sagittarius Hist. Io. Friderici.] damnatur capitis in castris, et vix [Note: Ioachimi, Electoris Brandenburgici, et Guilielmi Clivensis principis, cuius soror Saxoni Io. Friderico nupserat. Hortled. 3. cap. 81. ex Auila, Sleidan. d. l. p. 578.] aliorum precibus servatus a supplicio, quoquo ibat Caesar, per quinque annos

captivus circumducitur, [Note: Sleidanus ibidem: postea in comitiis Augustanis confirmata translatio sollenni ritu. Idem lib. 10. p. 62. Nic. Mameranus de investitura Regalium Electoralis Saxonicae dignitatis. Mulleri Ann. Saxon. an. 1548.] electorali dignitate in Mauritium a Caesare translata. Captus cum eo fuit Ernestus Brunsuicensis, sed brevi post [Note: Caesar dimisit Ernestum, accepta prius ab eo fide, Sleidan. Ibidem.] dimissus: natu autem maximus Electoris [Note: In manu et capite.] accepto vulnere Wittenbergam, inde [Note: Idem utramque urbem nominat: ex Gotha etiam legatum Eberhardum Thannium, Cassellas misit, qui Landgravium consuleret, quid facto opus esset. Hortled. cap. 70.] Gotham effugit: reliqui filii cum matre et patruo in praesidio Wittenbergensi erant, qui deditione facta se victori permiserunt. Hassus supererat, belli eiusdem socius, tum absens, cui Ioachimus Brandenburgicus Elector, et Mauricius gener non intolerandam [Note: Reconciliationis conditiones vide apud Sleidan. lib. 19. p. 581.]

pacem a Caesare impetrant, quorum [Note: Per litteras fidei publicae, auctoritate Caesaris datis in castris Wittenbergensibus, apud Hortleder lib. 4. cap. 84.] fide interposita, Halae ad Salam amnem, qua Caesar transibat [Note: Si Hassus recusaret conditiones oblatas.] Hassiam petiturus, supplex eidem fit, qui veniam quidem culpae dat, non autem libertatem. Etenim contra [Note: Caesar obiectam fidei laesionem libello excusavit, quod non plura promiserit, quam liberationem a supplicio, a captivitate perpetua, et a confiscatione bonorum. Exstat apud Hortleder. cap. 84.] datam fidem in [Note: Apud Albanum, militiae Caesaris magistrum, cenavit cum Ioachimo et Mauritio Landgravius Philippus. Sleidan.] cena detentus, frustra querentibus, qui sponsores fuerant, cum captivo Electore abducitur, nec vero semper, ut ille, cum Caesare est, sed aliquando [Note: Chytraeus lib. 26. pag. 482.] Werdae ad Danubium, diutius [Note: Sleidan, lib. 22. pag. 678.] Mechlini, Brabandorum urbe, in custodia relictus. Tametsi vero Ioannes Fridericus et filii eius,

electorali dignitate, eique adiunctis oppidis et terris exciderunt: ceterae tamen possessiones illis relictae sunt. [Note: Singulas terras atque praefecturas numerat Mullerus Ann. Saxon. 19. Maii 1547. Mortuo vero Mauricio, electoratum cum avulsis terris ab Augusto repetebat Ioannes Fridericus olim Elector. Quod in causa fuit, ut ab utraque parte Numburgi convenirent, qui hasce sopirent controversias. Res XXIV. Februar. M DC LIV. feliciter fuit transacta, ita, ut Ioannes Fridericus cum filiis Electoratu cederet. Augustus ipsorum terris ante relictis adderet urbem Altenburgensem cum arce et praefectura, praeterea praefecturam Sachsenburgensem, Herbislebensem, Eisenbergensem cum iuribus aliis. Mulleri Ann. Saxon. ad an. 1554.]

§. 47. Liberatio Henrici Brunsuicensis, et Alberti Brandenburgici nuper ab Electore capti.

Per idem tempus, quo captus elector Saxoniae fuit, captivi principes in libertatem restituti sunt, [Note: De quo supra pag. 90. diximus. De liberatione eius Sleidanus lib. 19. pag. 583.] Henricus Brunsuicensis, et [Note: Idem Sleidanus d. l. p. 582.] Brandenburgicus Albertus, ille biennio Ziegenhainae, hic bimestri spatio Gothae custodiis adservatus.

§. 48. Mors Francisci Galliae et Henrici Angliae regis. Motus Magdeburgenses post obitum Alberti, ob successionem: quae tandem contigit Io. Alberto, post hunc Friderico deinde Sigismundo: proscripta civitas Magdeburgica dedit se Mauricio.

Fortuna Caesaris fuit, quod aemuli reges, [Note: MDCXXXVII. Franciscus mortuus ultima die Martii, quum XXXII. annos regnasset: Henricus sub finem Ianuarii, quum regnasset annos XXXVIII.] Franciscus Galliae, et Henricus Britanniae eodem anno, quo Saxonem et Hassum cepit, fataliter exstincti sunt, Turcus induciis stetit, quas cum ipso pepigerat. Quum vero oppressi iam protestantes viderentur, altius in dies emerserunt. Magdeburgensis motus intervenerat, unde vires et occasio [Note: Mauritio Saxoniae electori.] liberatori. Nam Alberto, Magdeburgico et Halberstadiensi praesuli, qui et elector Moguntinus et cardinalis Romanae ecclesiae fuerat; huic, inquam, vita anno M DC XLV. defuncto, successor dandus erat [Note: Fuerat antea ad Plocensem episcopatum in Polonia postulatus: postea Romae quadriennium vixerat, carus pontifici, a quo impetravit, ut agnato suo Alberto in Magdeburgica et Halberstadiensi dioecesi adiungeretur. Rentschius in Cedro Brandenb.]

IOANNES ALBERTUS, agnatus illius, Friderici Marchionis, Franconiae familiae progenitoris, filius, qui Alberto adiutor tam Magdeburgi, quam Halberstadii in sacro munere fuerat. Senatus vero et cives Magdeburgenses, [Note: Amsdorfius enim ab anno MDCXXIV. apud Magdeburgenses evangelium docuerat, quem precibus impetraverant ab electore Friderico, Seckend. lib. 1. §. 139. add. 4. et lib. 3. §. 96. n. 13.] dudum doctrinae purificatae adsueti, cum canonicis litigantes eo usque processerunt, ut per turbas illas archiepiscopus in metropoli sua [Note: Ceterum electus ab utroque collegio fuerat, etiam a pontifice Paullo III. confirmatus. Pomarius Chron. Sax. p. 656.] nequiret inaugurari. Saxo quoque Ioannes Fridericus, [Note: Sleidanus lib. 8. p. 564. de Ioanne Friderico: Magdeburgicum etiam et Halberstadiensem episcopatum ad se traducit, facta cum episcopo Ioanne Alberto transactione.] pactione quadam, ut ferebatur, utriusque episcopatus regiones postulabat, quibus

captivus postmodum [Note: Sleidanus lib. 19. p. 578. in conditionibus, quas captivus elector pro vita servanda iniit, etiam hanc interponit: Iuri Magdeburgico, Halberstadiensi, Hallensi renuntiat.] renuntiare coactus est, quando Caesar Ioannem Albertum [Note: Idem d. l. p. 582. Hieme superiori Magdeburgicus archiepiscopus cum Ioanne Friderico transegerat, eique ditionem cesserat: commutata vero fortuna, quum et Caesar et clerus hoc ipsum indigne ferrent, coadiutor ei datus est electoris Brandenburgici filius Fridericus.] restituit, eique FRIDERICUM Brandenburgicum, Ioachimi electoris filium, adiutorem esse iussit, qui a triennio successor vix alterum annum episcopatus [Note: Mirifici ingenii adolescens annos natus septemdecim: sequenti anno Havelbergensis episcopus electus, vigesimo anno aetatis, ex adiutore archiepiscopus factus, post biennium fato concessit M DC LII.] rexerat, quum praematura morte praeventus, fratri [Note: Hic primus ex administratoribus utriusque ecclesiae, Magdeburgensis et Halberstadiensis fuit, qui publice Augustanam confessionem professus, eandem in collegiis et dioecesi stabilire decreverat: prius vero quam deliberata penitus exsequeretur, rebus humanis exemptus est M DC LXVI. In cuius locum quum canonici Magdeburgenses plerique, superstitiones abominati, Ioachimum Fridericum electoris Brandenburgici Ioannis Georgii filium postulassent, reformatio metropolitanae ecclesiae plenius feliciusque peracta est. Halberstadienses autem, tenacius pontifici adhaerentes, Henricum Iulium infantem, Henrici Brunsuicensis filium, ea conditione legunt, ut administratio XII. annos penes collegium esset, et ex reditibus alienum aes dissolveretur. Chytraeus lib. 21. pag. 636.] SIGISMUNDO

administrationem reliquit. Sed neque sic quies Magdeburgensi civitati rediit, quam imperator [Note: Formulam proscriptionis tradit Hortleder Tom. 2. lib. 4. cap. 2. in qua causae loco adlegatur, quod proscriptis Saxoni et Hasso Magdeburgenses studuerint, tamquam participes Smalcaldicae Societatis: etiam postea Magistratui suo, archiepiscopo, contra Caesareum interdictum repugnantes, crimen laesae maiestatis in se admiserint. Datae sunt hae litterae die XXVII. Iulii M DC XXXXVII. Augustae Vindelicorum. Aliud Caesaris decretum contra Magdeburgicos, editum postridie iduum Decembris M DC L. sub initium obsidionis Sleidan. lib. 22. p. 589.] proscripsit, et [Note: Mauricius rei summae bellicae a Caesare praefectus in proscriptione exsequenda.] Mauricius Saxo obsidione ad poenam

postulavit. Tandem [Note: Deditio facta post obsidionem, per integrum fere annum extractam, ab extremo Novembri M DC L. usque ad eundem mensem sequentis anni, constructis castellis circa urbem, in quibus milites hiemarent. Sleid. d. l.] deditione facta, compositum dissidium, abolita proscriptio, remissa pars multarum, et securitas restituta, militesque in hiberna per Thuringiam distributi sunt.

§. 49. Mauricii et Wilhelmi Hassi expeditio contra Caesarem: qua extorquetur Transactio Passaviensis. Ioannis Friderici Saxonis et Philippi Hassi liberatio.

Quum interea Mauricius pro captivo socero frustra Caesarem sollicitasset, idque identidem fecissent [Note: Rex Daniae, Brandenburgicus et Palatinus electores, praeterea Bipontinus, Mecklenburgici, Badensis, Wirtenbergicus. Sleidan. lib. 23. pag. 727. 730. seq.] principes alii; clam ille copias, quas paratas ex Magdeburgico bello habebat, [Note: Expeditionis initium apud Sleidan. lib. 24. p. 760. Accessit etiam cum copiis suis Albertus Brandenburgicus, Io. Albertus et Georgius Mecklenburgici et foedere Chambortico concluso, Henricus II. Rex Galliarum.] educit, et cum soceri captivi filio

WILHELMO se coniungit, Augustam capit, et relictis sociis [Note: Postulata Mauricii erant de liberando socero, de religionis eomponendo dissidio, de recte constituenda Rep. de pace cum Gallo facienda, de proscriptis in gratiam recipiendis. Respondit Ferdinandus et legati Caesaris, non recusare Caesarem, quo minus liberetur Landgravius, sic tamen ut statim discedatur ab armis: de religione deque republica placere, ut in proximo Germaniae conventu cognoscatur: ut autem Galliae quoque regis habeatur ratio, perquam esse grave Caesari: licere tamen, ut ex eo Mauricius resciscat, quemadmodum velit pacisci: proscriptos etiam posse in gratiam redire, modo conditioni, quam Caesar obtulerit, obtemperent. Sed re infecta discessum est. Sleidan. lib. 24. pap. 762.] Lincium petit, ut cum Ferdinando transigat, sed re infecta regressus cum omnibus suis ad Alpes irrumpit, et fusis, [Note: Idem p. 767. ubi etiam nobile castrum Ehrenburg in faucibus situm deditione captum est. Adde Wilhelmi Landgravii litteras apud Hortled. lib. 5. cap. 11. Bellum hoc Mauricianum describunt Corn. Crullius in discursu Historico-Politico de Iustitia belli Saxonici Mauriciani, Lipsiae 1651. 4. et Io. Friderici a Brandt vindiciae Mauricianae, Ienae 1617. 4. qui etiam Mauricium electorem ab iniuriis Bodini, aliorumque defendunt.] qui aditus

custodiebant, ita accessu subito imperatorem perterret, ut noctu ac Oeniponte fugiens [Note: Sleidan. ibidem pag. 797. et Thuan. lib. 10. pag. 101.] Villacum Carnorum timoris plenus peteret. Mauricius ingressus urbem, servatis, quae Ferdinandi et civium erant, [Note: Idem Sleidan. ibidem.] Caesaris Hispanorum, et Augustani cardinalis opes diripi permisit. Hac celeritate impetratum est, ut Ferdinandus Passavium regressus et suo fratrisque nomine cum Mauricio [Note: Diu multumque disceptatum in hac pace fuit, nolente Caesare, qui per litteras agebat, in Mauricii conditiones consentire. Tandem pridie Calend. Augusti transactum fuit, quum coepisset Passavii de pace agi die XXVI. Maii MDCLII. Vide Sleidan. lib. 24. Thuan. lib. 11.] foedus iniret, quo praeter alia cautum protestantibus est, ut ne quis illos sacrorum causa violaret, ipsique communi tranquillitate cum pontificiis, qui catholici malunt appellari, in posterum fruerentur, quod [Note: Anno MDCLV. Ante quidem temporaria iam dum pax religionis erat conclusa. Prima inter omnes Noribergae decreta XXIII. Iul. M DC XXXII. cum Alberto Moguntino et Ludovico Palatino, qui Caesaris nomine agebant, qua convenit de pace ad concilium usque servanda. Sleidanus lib. 8. pag. 205. et exstat apud Hortlederum I. c. 10. f. 64. Ad probata haec atque constituta a Caesare die II. Augusti M DC XXXII. Hortleder. c. 11. Repetita fuit et confirmata primum a Romanorum Rege, Ferdinando M DC XXXIX. Hortleder, lib. 3. c. ult. deinde Francofurti a Commissariis Caesareis M DC XXXIX. Sancita post modum est communi Ordinum consensu Ratisbonae M DC XLI. Spirae M DC XLII. et Wormatiae M DC XLV. Dissoluta vero ista bello Smalcaldico plenius per Transactionem Passaviensem insecutamque Pacem Religionis fuit restituta, quae vera ista atque in perpetuum duratura Capitulationibus Caesareis et pace Westphalica denuo fuit restituta Christophori Lehmanni Acta Pacis Religiosae. Io. Schilteri historia Pacis Religiosae.] Augustanis deinde

comitiis repetitum sanctissimeque confirmatum est. Antequam Oenipontem Mauricius veniret, Caesar Ioannem Fridericum, quinquennio captivum, e custodia dimiserat, ne id [Note: Sleidanus lib. 24. pag. 767.] hostis ad suam gloriam referret: is vero sponte

sua Caesarem in Carnos [Note: Etiam aliorsum ex Carnis, per aestivum tempus: Augustae demum Calend. Septemb. humanissimis verbis dimissus Sleidan. 24. pag. 786.] sequitur, Mauricium, successorem suum, et olim a se alienatum, [Note: Aliter interpretatur Thuanus lib. 10. sub fivem.] aversatus. Tum Philippus quoque ex Mechliniensi custodia [Note: Dimissus primum, quum Traiectum Mosae venisset, retentus iterum ab regina gubernatrice: pridie autem Nonas Septemb. discessit inde in patriam, Sleidan. d. l.] dimissus fuit.

§. 50. Henricus II. Galliae rex capit Tullum, Virodunum, Metim. Albertus Brandenburgicus plures regiones invadit: vincitur tandem a Mauricio (qui ipse ex vulnere obit,) moritur Pforzbemii perduellionis condemnatus.

Inter haec Galliae novus rex HENRICUS II. Francisci filius, imperii urbes ad Gallicum limitem sitas, [Note: Thuanus principio lib. 11. Sleidanus lib. 24. pag. 761. ex quo repetunt Caelius Curio Supplem. Sabell. 29. pag. 719. et auctor relationis apud Schardium Tom. 2. Captum autem Tullum facillima deditione: Metis etiam dolo et fraude. Vide Thuanum.] Tullum et Virodunum cepit, etiam Metim cum Lotharingia in

potestatem redigit, [Note: Puero Carolo, aegre ferente matre, a complexu filium divelli, et in principis, cum Caesare avunculo bellum gerentis, potestatem abduci. Thuan. d. l. Mater erat Christiana Danica, regis Christierni filia.] principe Lotharingo, novenni puero, in Galliam [Note: Non inhonesta abducendi species erat, ut Princeps cum Delphino educaretur, aliquando gener futurus regis. Sed vera causa fuit, ut obses matris esset, ne cum avunculo imperatore faceret. Sleid. lib. 24. Thuan. II. ad cuius fidem expulsa brevi post, confugit. Sleidan. p. 788.] abducto: nec Caesar Metim recuperare potuit, tam [Note: Caelius Curio Supplem. 29. p. 724. Hortleder. T. 2. lib. 5. cap. ult. Duravit obsidio ab IX. Oct. M DC LII. usque XXVI. Ianuar. Varillas Hist. de Henry II.] host???li eruptione, quam frigore, same et morbis suorum coactus, ut solveret obsidionem. Ad quam urbem quum haereret, Alberto Brandenburgico, [Note: A Gallica societate discessit, quod ipsi de stipendiis cum rege non conveniret. Sleid. pag. 788.] Galli antea et Mauricii socio tum ad Mosellam exercitum habenti,[Note: Die X. Novembr. M DC LII.]

placatus est. Hic digressus [Note: Mauricio et Wilhelmo in expeditione Tirolensi, quibus in accessu se adiunxerat.] protestantibus sociis, quum Passavii transigeretur, suis auspiciis [Note: Sleidanus lib. 13. Hortled. Tom. 2. lib. 6.] Norimbergam obsedit, Herbipolitano et Bambergensi episcopatibus multum damni attulit, Moguntiam, Spiram, Treviros diripuit: tandem cum Caesare in gratiam redit, quem cum ad exercitum rediret, a Gallis paene [Note: Vide Thuanum lib. 11. p. 220. proelium commissum, ad Pontamussum, quod ad Mosellam oppidum est, in Lotharingiae finibus. Adde Sleidan.] circumventum, tam forti praelio liberavit, ut ducem quoque illorum Aumalium, fratrem Guisii, caperet, quem in Germaniam Blassenburgi custodiendum misit. Quum [Note: Hoc ideo factum, quia duram cum illis transactionem Caesar in castris Metensibus confirmaverat, non satis edoctus causam: post Camerae iudicio ad aequitatem Albertum reuocavit. Qua propter ille, neglecta pace, hostiliter rursus eoepit agere.] pergeret praesules et Norimbergenses vexare, hique

Mauricium Saxonem et Henricum Brunsuicensem in auxilium vocassent, contra istos quoque profectus, ad Siverhusam, qui pagus inter Peinam et Burchdorfium est, quum acerrime pugnaret, [Note: Die IX. Iulii M DC LIII.] vincitur, victor autem [Note: Vide eiusdem Mauricii vulnerati epistolam, ad Melchiorem episcopum Herbipolitanum, ipso proelii die. Hortled.] Mauricius post biduum ex vulnere finem vivendi facit, quum acie iam cecidissent CAROLUS VICTOR et PHILIPPUS MAGNUS fratres, Henrici filii, Duces Brunsuicenses. Victus Albertus, dum copias suas reparat, perduellionis [Note: Proscriptionis formulas ex camerae imperialis iudicio habet Hortleder. lib. 6. c. 16. 17. 18. datas Spirae Calend. Decemb. M DC LIII. quae repetitae a Caesare sunt Bruxellis Decembri sequutis annis. Vide Sleidan. lib. 35. p. 229.] condemnatur, ex quo tempore nusquam tutus in [Note: In Galliam confugit, unde fidem publicam a Caesare petiit et impetravit, ut legibus liceret cum adversariis decertare. Quod dum parabat, morbo oppressus et morte fuit. Rentschius p. 664.] Germania, amissis omnibus, vagatur, donec

in morbum implicitus [Note: Apud sororis maritum Carolum, Marchionem Badensem.] Pfortzhemii vitam miseram, et tot bellis fatigatam, [Note: Agnitis delictis suis, et veniam a Deo precatus, et sacris Christianorum refectus, ex vita placide discessit a d. VI. idus Ianuarias anni M DC LVII. Hortleder. lib. 6. c. 30. ex theologorum, qui adfuere, testimoniis.] placide finivit.

§. 51. Reformatio episcopatus Bremensis, Halberstadiensis, Razeburgensis. Mersburgensem et Numburgensem, post mortem Michaelis Sidonii et Iulii Pflugii administrat Augustus elector.

Hi motus Germaniae fuerunt, quos status tranquillior insequebatur, etiam in ecclesia post pacem Passavii felici auspicio sancitam. In episcopatibus quoque, quorum haeserat adhuc reformatio, ut Bremae, Halberstadii, [Note: Vid. Georg. Hahnii Append. ad Brotuf. Chron. Mersburg.] Razeburgi, nunc sensim omnia faciliora fiunt, exstinctis aut mutatis, qui veteres errores pertinacius defenderant. Cum primis in Saxonia ecclesiarum respacatae erant, Sidonio Michaele, Mersburgensi praesule, M DC LXI.

et Iulio Pflugio Numburgensi MDCLXIV. fatali lege sublatis. Michaeli enim ALEXANDER, electoris AUGUSTI, qui Mauricio fratri successerat, quatuordecim annorum filius, suffragante collegio, suffectus fuit, patre administrationem pro filio aetate praepedito, suscipiente, quam etiam post mortem illius M DC XLV. sequutam, continuavit. Nec alia ratio Numburgensis episcopatus fuit, ut [Note: Vide supra p. 101.] supra quoque praediximus.

§. 52. Amida Tunetanum regnum eripit patri Muleassi, Amidae Abdamelech, cuius filio Mohammedi iterum extorquet Amida. Turci subigunt Tripolim.

Ex Germania in alias gentes ut transeamus, instituti ratio admonet. Muleassem [Note: Supra pag. 49. 50.] diximus, Tunetanum principem, a Carolo Hispaniae rege et Romano imperatore restitutum fuisse. Hoc in Italiam [Note: M DC XLIII. quo tempore Barbarossa Italiae oram infestabat. Vide pag. 81. 82.] profecto, ut Caesarem coleret, novumque praesidium contra

Turcos impetraret, qui [Note: Constantina, veterum Cirta. Adi Geographos, et Caelium Curionem l. 27. Suppl. p. 639.] Constantinam in mediterraneis; et [Note: Mahomedia Turcis, Africa (urbs) Christianis dicta, est veterum Aphrodisium, aliis parva Leptis. Thuan. lib. 7. Cael. Curio Supplem. 27. p. 639. qui totam hanc tragoediam scripsit plenius.] Mohamediam sive Africam ad Mare eripuerant; filius eius AMIDA invasit regnum, quod quum repeteret infelix pater, [Note: Idem Curio dicto libro pag. 652. cuius et reliqua, quae sequuntur, sunt.] captus a filio luminibus orbatus est; nec ex carceris squalore evasit prius, quam Tovarris consilio, Guletani praefecti, quum [Note: Biserta inter Tunis et Bonam media.] Bisertae Amida esset, ABDAMALECH, frater Muleassis rex Tunetanus factus, aut hoc post XXXVI. dies exstincto, filius eius MOHAMED, XII. annorum puer, sufficeretur, quo permittente, Guletam, et inde ad Caesarem in [Note: Augustam Vindelicorum, ubi Caesar erat M DC XXXXVII. victo et capto electore Saxoniae Thuan. lib. 7. qui et mortem Muleassis p. 142. descripsit.]

Germaniam venit, qui in Siciliam eum, publico sumptu alendum, misit, spe ultionis, dum commodum fuerit, in aliud tempus prorogata. Sed Amida, receptus a Tunetanis, crudelissime in omnes [Note: Curio d. l. 644.] saevit, qui Caesari obnoxii, patri aut patrueli consiliis aut ope adfuerant, puero rege vix scapha in fugam elapso, Caesar postea M DC L. [Note: Idem Curio Supplem. 29. p. 708. Thuan. lib. 7. p. 144. ad annum M DC L.] Mohamediam expugnat, quae novi belli, cum Turcis gerendi, origo fuit: qui etiam mox [Note: Curio p. 711. et Sleidan. lib. 22. p. 70. ad annum M DC LI. Antequam Tripolim oppugnarent, insulam Melitem, quae nunc Malta est, frustra Turci tentaverant. ibidem.] Tripolim, quae Christiani iuris erat, a [Note: Thuanus lib. 7. pag. 147.] Melitensibus custoditam, suae ditioni adsiciunt.

§. 53. In Anglia rex Eduardus VI. abolet sacra pontificia. Hunc excipit Iana Suffolcia, Ianam Maria, nupta regi Hispaniae, quae pontificia sacra reducit. Hibernia fit regnum. Elisabetha regina rursus sacra commutat.

In Anglia Henricum patrem EDVARDUS VI. [Note: Natus est M DC XXXII. die XII. Octobris ex Iana Seymuria rex proclamatus XXX. Ianuarii M DC XXXXVII. Nondum ergo decennis erat, ut multi vulgo tradunt. Burnet principio T. 2. de Reform. Angl.] novem annorum puer egregia indole, nec minus bonos rectores sortitus, [Note: Quorum praecipuus erat Comes de Hartford, tum Ducis dignitate auctus vocatusque de Somerset, avunculus regis: protector regni constitutus: victor Scotorum; sed subrutus ab aemulo Io. Dudleio, Waruici primum Comite post duce Nordhumbriae et supplicio adfectus. Thuan. lib. 8. p. 169.] excepit, quorum cura effectum est, ut sollenni [Note: Vide Burnet part. 2. T. 1. lib. 1.] decreto pontificia sacra abolerentur, et doctis, quotquot uti voluere, [Note: Sleidanus lib. 25. p. 801. de Eduardo ita scripsit: Certe, tantae regem exspectationis Europa, saeculis nunc aliquot, nullum habuit. Inde a teneris annis optime formatus, et institutus ad pietatem atque litteras, non Latinam modo, sed Graecam, et Gallicam quoque linguam noverat, et evangelii doctrinam vehementer amabat, et doctis omnibus hospitium dabat atque patrocinium Germanis, Italis, Scotis, Hispanis, Polonis. Plura habet Burnet sub finem Tom. 2. Partis 2.]

hospitium et praesidia in aula essent, quia ipse rex iuvenis, supra aetatem imbutus [Note: Iam dixit pro nobis Sleidanus.] litteris erat. Hoc vero post [Note: Pridie Non. Iul. M DC LIII. obiit rex Eduardus.] sextum annum non sine [Note: Anglorum annales et exterorum in hoc fere consentiunt, lento veneno regem periisse: quamvis non insolens sit praematura illorum mors, qui ingenio, doctrina, sapientia aetatem tantis passibus antevertunt. Thuanus l. 13. ineunte, mortuum dicit ex humore acri in pulmones destillante, quo in dies confici, et in hecticam paullatim evadere conspiciebatur.] veneni suspicione sublato, magna rerum conversio subsequuta est. Dudlei enim Nordhumbrii ope, qui Somersetum everterat, Henrici sororis neptis [Note: Burnet Part. 2. Tom. 2. principio. Vocatur et Ioanna. Idem Comen.] IANA Suffolcia, nurus Nordhumbrii regina

declaratur, quasi [Note: Vere quidem scripta heres ab Eduardo fuerat, sed victo et persuaso artibus Nordhumbrii, de quibus Thuanus d. l. Sorores enim vitio natalium excludi perhibebat: Immo metuendum, quin exteri per harum matrimonium in Anglia evehantur: inde novae leges et instituta.] heres ab Eduardo, exclusis sororibus, nominata, quarum maior MARIA, populi favore nixa [Note: De supplicio Ianae notabilia sunt, quae Thuanus d. l. p. 255. scripsit, et quae ipsa in supplicio loquuta fuit. Qui auctor vocat titulis maiorum illustrem feminam, sed virtute et ingenii nobilitate illustriorem, quae dum vitrici et imperiosae matris ambitioni obsequitur, a regno ad supplicium rapta, alienae culpae poenas luerit. Graecae et latinae docta fuit. Ibidem.] Ianam cum [Note: Hic erat Gilsordus, quartus filius Nordhumbri ducis.] marito, et Nordhumbrium capite multat. Haec pontificia sacra [Note: Non reducit modo, sed protestantes etiam graviter adfligit. Burnet. T. 2. et Thuan. lib. 17. pr. Et iusiurandum, a patre Henrico constitutum, quum a papa deficeret, suis remisit. Thuan. dict. loc. pag. 125.] reducit, et acrius tuetur, postquam PHILIPPO, Hispaniae regi, Caroli filio, nupsit, quod pontifex Paullus IV. remuneraturus,

Hiberniam regni dignitate ac titulo auget: liberalis in alieno, et quod [Note: Henricus VIII. et filius Eduardus. Antea reges Angliae titulo Domini Irrlandiae contenti fuerant: Henricus vero, XXXIII. anno regni sui, postquam abdicaverat pontificis auctoritatem, Hiberniam quoque regnum, auctoritate senatus seu parlamenti, constituit. Burnet. pag. 518. Sarpius seu Suavis Hist. concil. Trid. lib. 5. pag. 354. arcanum pontificis consilium egregie manifestat. Adde V. C. Chr. Becmanni Notit. Dignit. Diss. I. cap. I. n. 8.] duo reges, et ipsa haec regina, iam ante usurpaverant. Sterilitate autem coniugii factum, ut spes irrita esset, quam [Note: Eo cupidiores erant coniungendae Angliae, quo plus potentiae illorum hosti accrevisse videbatur ex Scotia, cuius regina Francisco II. Galliarum Delphino desponsata, in soceri aula educabatur, cui legitimis nuptiis etiam coniuncta fuit VIII. Calend. Mai. anni MDCLVIII. Thuan. lib. 20. p. 390.] Angliae potiundae maritus et socer conceperant. Huic post quinque annos [Note: Obiit Maria Anglica mense Novembri M DC LVIII. Godvvin Ann. lib. 3. Larrey hist. d'Angleterre tom. 3.] defunctae soror ELISABETHA

XXV. annorum virgo, [Note: De his Cambdenus in Appar. Hist. pag. 24. seq. in carcerem enim contrusa fuerat tamquam socia coniurationis in reginam et postea quoque, quamvis liberata fuerat ipsis coniuratis innocentiam eius testantibus, non tamen sine custodia fuit, quae illam religionis causa suspectam, observaret. Vitam scripsit Gregorius Leti. Vide Annales Rerum Anglicarum, sub Henrico VIII. Eduardo VI. et Maria gestarum.] asperis multis, et duris casibus ad prudentiam, regno parem, formata, succedit, quae rursus sacra commutat, pontificiis in perpetuum eliminatis.

§. 54. Philippus Hispaniae rex feliciter bellum gerit cum Gallis. Pax ad Cameracum inita 1558.

Philippo pater cum Belgio Hispaniam concesserat, qui Gallicum bellum persecutus, Sancti [Note: Thuano est ipsa Augusta Veromanduorum pag. 370 etiam Valesio in Notit. Galliae: alii ex ruinis eius propinquo loco natam dicunt.] Quintini fanum, in Veromanduis situm, [Note: De obsidione Thuanus lib. 19. consulatur: etiam de clade iuxta illam, Gallorum.] obsedit, et Gallorum exercitum, qui urbi auxilio venerat, ad internecionem cecidit. Actum fere de

regno fuisset, si victor movisset in Parisios; sed huius urbis obsidionem, et [Note: Castelli et Hanae (Chastelet et Han) quas Thuanus d. l. pag 367. describit.] aliarum, persequutus, tempus vires reparandi hostibus ipse dedit. Paxbrevi post ad [Note: Vulgo Chasteau en Chambresis: Thuano lib. 20. p. 399. Coenobium in agro Cameracensi locus pacificationis, coeptae Octobri M DC LVIII. Galli enim integram regionem le Cambresis vocant. Capita pacificationis tradit idem Thuanus lib. 22. p. 430. et plenius Caelius Curio Secundus. lib. 29. p. 741.] Cameracum inita, qua mutuo ablata [Note: Etiam Quintini fanum, sive Saint Quentin, in Picardia.] reddebantur, praeter[Note: Caletum, Caldis, Anglorum fuerat ex longo tempore, quo aditus in Galliam aperitur: paullo ante ereptum a Gallis, quod quum nollent pacificatores Anglis reddere; amissio maerorem et morbum reginae auxit, et, quod multi credunt, mortem acceleravit.] Caletum, quod mansit in potestate Gallorum; et [Note: Haec urbs Artesiae, munita situ et opere, Gallico praesidio suo Belgicas Caroli regiones multum infestaverat, quam rex Galliae, et arcem Tarbellorum (Acqs) ad Pyrenaeos, duos pulvinos appellavit, quibus innixus in utramque aurem secure dormiret, intelligens duo contra Hispanorum potentiam propugnacula. Thuan. lib. 12. sub init. et Freigerus Paralip. ad Aemil. p. 9.] Taruennam Morinorum, quae solo

ante quinque annos aequata, reddi nec potuit, neque post ex ruinis resurrexit.

§. 55. Carolus V. deponit imperium: mortem eius plures illustres mortes comitatae sunt.

Interea Carolus Caesar fortunae suae pertaesus, quum [Note: Imperio et regnis se abdicavit anno M DC LVI. et a. d. XV. Calend. Octobr. solvit navem Sudeburgo, Seelandiae arce, et prono cursu in Cautabriae portum, Laredunum delatus est. Thuan. 17. sub fin. et Guil. Godelevaei Histor. Abdicat. Car. apud Schard.] valere imperio dixisset, monasterium haud longe ab [Note: Sic Curio Secundus locum definivit Supplem. lib. 29. p. 733. Thuanus d. l. a Placentia eius situm denominat: ut inter utramque appareat esse. Monasterium erat. D. Iusti Castiliae finitimum, in templo Cathedrali Legionensi sepultus.] Emerita Hispaniae situm subiit, ubi altero anno inter sacra studia, quibus tum unice vacabat, mortalitatis suae [Note: Excessit vita Carolus V. a. d. calend. Octob. M DC LVIII. Exsequiae, quas fratri suo Augustae Vindelicorum celebrari iussit Ferdinandus I. singulari scripto describuntur Augustae Vindelicorum 1559. 4. cum harum recensione prodiit Iulii, Numburgensis Episcopi de morte Caroli V. Oratio 1559. 4. Georgius Amerbachius threnodiam scripsit de morte Caroli V. in Tomo III. Freheri exstat 10. Ant. Viperani laudati fisnebris habita Messanae 1558. Mortem Caroli V. evangelicam singulari dissertatione descripsit 10. Fridericus Meyerus, Lipsiae 1682. 4. Quibus addimus Io. Burcardi Menckenii de naevis Politicis Caroli V. dissert. Lipfiae 1706. 4.] finem

fecit. Tanti principis obitum multae illustres mortes comitatae. Paruo [Note: Curio Secundus IV. Nou. Septembris: Rittershusius XIV. Aprilis: Thuanus Februario Eleonoram exstinctam tradunt. Nos Curionem sequuti sumus, quem vide Supplem. 29. p. 140. Haec et Emanuelis Lusitani regis vidua fuerat.] tempore antecesserat ELEONORA, Galliae regina, Francisci vidua, fratrem in Hispaniam prosequuta: brevi post illum soror altera [Note: XV. Calend. Novemb. eiusdem anni. Atque sic non totum mensem fratri superstes fuit. Thuan. 21. pag. 403. Huius etiam exsequias Augustae simul celebrari voluit Ferdinandus.] excessit, MARIA, Ludovici Ungari vidua, per multos annos

Belgii gubernatrix: nec non altera [Note: A. d. XV. Calend. Decembris. Burnet.] MARIA, Caesaris nurus, Britanniae regina; ex paruo intervallo sequuti [Note: A. d. VII. Idus August. anni sequentis MDCLIX. Thuan. 22. extr.] HENRICUS rex Galliae, et [Note: A. d. XV. Calend. Septemb. eiusdem anni. Thuan. pag. 449.] PAULLUS IIII. pontifex Romanus.

§. 56. Nova, pro recuperanda Tripoli, expeditio in Africam, sed parum felix. Dragutes Turcicus pirata omnem fere Africae oram occupat.

Sub hoc tempus, anno M DC LX, nova expeditio in Africam tentata, ut Tripolis, a Turcis capta, ab Hispanis reciperetur. Quod quum male cessisset, pretium operae erit, rem altius repetere. Anno M DC X. [Note: Paullus Iovius epit. lib. 9. extr. Thuan. lib. 7. p. 147.] Navarrus Petrus classi praefectus, Hispanorum ditionis hanc urbem fecit, quum antea [Note: De la Croix Tom. 2. Africae p. 136.] Tunetani regni pars fuisset, aut proprio paruisset principi. Carolus autem rex Hispanorum, idemque imperator

Romanus, S. Ioannis illam equitibus, quibus [Note: Vide supra p. 33.] Meliten tribuerat, [Note: De la Croix d. l.] custodiendam dedit, qui usque ad medium saeculi etiam praesidio tenuerant. Quum vero Turcicum piratam, Barbarussae successorem, [Note: Ad Annum M DC LI. Thuan. 7. extr.] (Draguti nomen erat) Hispani persequuturi [Note: Thuanus lib. 7. p. 140. seq. et Curio supplem. 29. p. 808.] Monasterium, Aphrodisium, et insulam Meningem cepissent; altero anno Turcus cladem ulturus, [Note: Cael. Curio ibidem p. 711. Thuan. 7. p. 146.] Meliten quidem frustra tentat, at Cosyram expugnat, [Note: Thuanus sub finem lib. 7.] Tripolim deditione capit. Carolus triennio post Aphrodisium (quae Africa etiam et Mahomedia dicta fuit) eversis munimentis, [Note: Thuan. lib. 14. extremo. anno M DC LIV.] deserere iussit: Philippus, Siciliae [Note: Ioannis Cerdae. De expeditione illa Thuanus 27. p. 504.] proregis hortatu, anno nono, quam amissa erat, recuperaturus Tripolim, multo

damno adfectus est, nec quidquam praeter Gerbim insulam, quae et [Note: Meninx et Lothophagitis, vetera nomina; recentius Gerbis, eiusdem insulae, in sinu Syrtico.] Meninx fuit, occupavit, unde brevi post rursus excidit, et [Note: Cui Sandaeo nomen erat, vir fortissimus. Thuan lib. 26.] praefectus insulae Constantinopolim abductus, vix multa [Note: Vide Thuanum ibidem p. 511.] Busbequii opera, Ferdinandi ad Portam oratoris, liberari tandem potuit. Eodem tempore [Note: Caruenna Thuano d. l. 26. quae et Carvan, et Cariovan, sive Cairoan, in Byzacena sive Tunetana regione: quondam Caliphatus sedes veterum Tisdra Thysdrus videtur fuisse. Nec confundenda cum alia huius nominis in Cyrenaica.] Caruennae regnum, adhuc suo regulo usum, a Dragute occupatur, ut sic omnis ora Africae, quae super mediterraneum mare est, in Turcorum potestatem devenerit, praeter Mauretaniae partem, quae Fessanum, et quod ei in austrum subiacet, Maroccenum regnum tenet, quem tractum ad nostra usque tempora Saraceni possident.

§. 57. Socinianorum haeresis, orta in Italia, ex Helvetia manat in Transiluaniam et Poloniam.

His temporibus Samosateni, Sabellii, Photini, Ariique doctrina magno ecclesiae damno resuscitatur. Nam anno M DC XLVI. compertum fuit, apud [Note: Historiam hanc tradit Andreas Wissowatius, Fausti Socini ex filia nepos, cuius integram narrationem Chr. Sandius Append. Hist. Eccles. p. 86. seq. exhibuit.] Vicentiam Italiae esse, qui Trinitatis confessionem negarent, e quibus quum [Note: Iulius Trevisanus et Franciscus de Ruego, de quibus narrator d. l. capti, Venetiis suffocati sunt.] duo capti, et Venetiis supplicio adfecti essent, reliqui diffugerunt, pars in Turciam et [Note: Idem Wissowatius partim sub Turcarum imperium, ubi cuiusuis religionis lihertas permitti tur, contulerunt se, Thessaliam et Damascum profecti; partim in Helvetiam.] orientem, Laelius autem Socinus, Senensis iurisconsulti filius, in Helvetiam, ubi etiam, post alias [Note: Bis inde in Poloniam excurrit, sed plus temporis exegit Tiguri, ubi et mortuus est Idem.] excursiones, diu latitavit, et Tiguri M DC LXII. diem

suum obiit. Prius quidem idem virus Michael [Note: Seruetus, medicus professione, iam ab anno M DC XXV. et voce, et scriptis libris, Trinitatis mysterium oppugnaverat. Hornius Hist. eccles. p. 200.] Seruetus, Tarraconensis, in variis locis sparferat, sed serius deprehensus et quum pergeret Christo maledicere, nec meliora [Note: In quibus cum primis nominandus Io. Caluinus est, Genevensis ecclesiae et scholae insignis doctor, qui tamen eius doctrinam postea, quod ei ex illius nece invidia conflaretur, proposuit et publicato libello confutavit, proutauctor est Thuanus lib. 12. p. 241. et P. Suavis Hist. Conc. Trid. lib. 5. p. 349. quem vero Hornius excusat. p. 201.] docentes audiret, Genevae M DC LIII. [Note: Supplicium scripsere Sleidanus lib. 25. p. 812. et Thuanus c. l.] combustus est. Nec vero flammis illis impia doctrina eius deleri ita potuit, ut non latius manaret: quam opera sua in primis iuvere [Note: Valentinus Gentilis, Italus natione, Consentia Bruttiorum, sive, uti nunc vocatur, Consenza Calabriae citerioris, oriundus, religione Arianus, cuius dogmata tradit Sandius et ipsa Arianus lib. 3. Hist. Eccles. pag. 437. Ex discipulis eius praeter Blandratam, famosiores fuerunt, Io. Paullus Alciatus, Mediolanensis, professione medicus; Gregorius Paulli, Cracoviensis ecclesiae minister: et Iacobus Palaeologus, Romae postea ob eandem causam flammis peremptus Sand. l. c. Scripsit historiam Gentilis singulari libro Bened. Aretius.] Valentinus Gentilis,

Consentinus, et Georgius [Note: Blandratam Maimburg. Hist. Arianismi lib. 12. p. 344. dicit Piemontois, et medicin comme Seruet.] Blandrata, Pedemontanus, sed non idem semper sentientes, nec eodem etiam fato et fortuna usi. Ille enim cum Arianis faciebat, et cum coepto nollet desistere, in Bernatium urbe [Note: Periit Gentilis vel capite truneatus, ut Sandius d. l. p. 428. vel combustus, ut Hornius refert p. 202. Thuanus lib. 38. extremo, supplicio capitali adfectus. Incidit poena eius et mors in annum M DC LXVI.] capitis poenam, perinde ac Seruetus, luit: hic autem in Dacos profectus, ut [Note: Ioanni Sigismundo, Tranfiluaniae principi, cui antea Stephani nomen ex spe et omine fuerat, ut patri suo Ioanni Sepusiensi in Ungaria succederet. Nepos is Sigismundi, Poloniae regis ex filia erat, unde alterum nomen adhaesit. Vide supra p. 71. 73. et Cael. Curionem in fine supplementorum.] principi medicinam

faceret, nihil praetermisit, quo suam de Christo opinionem et longius proferret, et principis [Note: Quia Ioannes ille Sigismundus fertur Arianus fuisse. Sandius H. E. lib. 3. p. 430. Anno 1571. obiit Ioannes Sigismundus, princeps Transiluaniae, Arianus, qui fuit filius Ioannis Sepusii regis. Soror quoque Ioannis Sigismundi fuit Ariana. Adde Wissowatium apud eundem in Append. p. 89.] favore in Dacia stabiliret. Erat ibi [Note: Hic fuit Samosatenianus, sed peior ceteris, quo omnem adorationem Christo denegaret. Blandrata autem ex Ariano Sebellianus et Samosatenianus factus. Sandius Hist. eccles. pag. 428. de illo: Georgius Blandrata etiam per Val. Gentilem Arianus factus dicitur: et Blandratae discipuli eo processerunt, ut palam nomen et doctrinam Arii tuerentur, teste Aretio cap. 1. histor. de Valentino Gentile; Blandrata tamen postea in deliria Sabellii et Samosateni incidit, teste ipso Valentino Gentile.] Franciscus Davidis, impudentior ceteris suae societatis, adeo ut penitus negaret, adorandum ullo modo Christum esse; contra quem

Blandrata [Note: Faustus Basileae per quatuor annos commoratus, a Blandrata in Transiluaniam evocatur ad refellendum Franciscum Davidis. Venit eo M DC LXXVIII. et sequente anno in Poloniam migravit, Wissowatius d. l. p. 89.] Faustum Socinum, Laelii fratre genitum, ex Helvetia arcessit, quo cum postea, [Note: Stephano Bathori, rege Polonorum electo.] successore principe regnum capessente, in Poloniam discessit, idemque de Christo docere non desiit, quod eo facilius etiam perfecit, quo [Note: Wissowatius d. l. refert, Belgam quendam circa tempus, quo Laelius Socinus ex Italia excesserat, in Polonis scrupulum de Trinitate movisse, quem auxerit Modrevius, a secretis regis Sigismundi Augusti. Laelius quoque Socinus in Polonia aliquoties fuerat; nec non Blandrata, antequam veniret in Transiluaniam. Exinde Fratres Poloni. Cum postea Racovia ipsorum habitationi concessa esset, proprium ibidem instituerunt Gymnasium, ex quo Catechismus Racoviensis originem habet. Tandem M DC CLXXXV. occasione libri, cui titulus: Tormentum throno Trinitatem deturbans, ex omni Polonia fuerunt eiecti. Nunc apud Transiluanos adhuc Clausenburgi sedem habent. Arnoldi Hist. Eccles. et Haeres. p. 2. lib. 16. c. 33. et lib. 17. c. 13.] plures ibi unitarios invenit.

§. 58. Confessionis Augustanae sincerae et variatae discrimen. Colloquium Maulbrunense.

Haec in Sarmatis, Dacis et Helvetia: in Germania protestantes [Note: Convenerunt ineunte anno Fridericus Palatinus, et Augustus Saxo, electores: Philippus Hassus, Io. Fridericus Saxo, Wolfgangus Palatinus Rheni, Ernestus et Philippus Brunsuicenses, Ulricus Mecklenburgicus, Christophorus Wirtenbergensis, Carolus Badensis, Georg. Ernestus Hennebergicus: Legatos eo miserunt Pomerani, Anhaltini, et Io. Albertus Mecklenburgicus: quidam tantum litteras, ut rex Daniae, et Luneburgenses Chytraeus lib. 20. p. 586. Huius conventus historiam vernaculo sermone nobis tradidit Georgius Paullus Hönn, Francofurti 1704. 8.] principes Numburgi M DC LXI. convenerunt, ut tum alia transigerent, tum maxime de forma confessionis suae, quae [Note: Variabant exempla Augustanae confessionis vel casu, seu scribarum inconsiderantia: vel studio Melanchthonis, quod plerique interpretantur, ut Helvetiae confessionis socios protestantibus conciliaret. Huic enim Philippo illa mutatio imputatur, sed privato, inconsultis, quorum causa communis agebatur. Elector sane Ioannes Fridericus id aegre in pluribus articulis a Melanchthone factum ferebat, ut est apud Seckendorf. lib. 3. §. 60. num. 5. anno M DC XXXVII. Non enim recens haec mutatio erat, quum Numburgi ad primum exemplum principes provocarent. Notabilior prae ceteris erat forma anno M DC XXXX. edita, quae multos in decimo praesertim articulo offenderat.] non

eadem apud omnes erat, certi aliquid definirent. Primo ita exemplo, reiectis interpolatis, iterum principes subscripserunt: atque ex eo tempore discrimen Augustanae confessionis sincerae, et variatae, innotuit, graviorum motuum in posterum origo, postquam [Note: Electori id Palatino iam tum in conventu Io. Fridericus Saxonicus obiciebat. Chytraeum p. 587. vide, qui praesens in conventu fuit, et singula adnotavit.] Principes quidam, Augustanae antea addicti, Helvetiorum confessioni apertius accesserunt. Eodem tempore auctoritate Friderici III. Palatini et Christophori, Ducis Wirtenbergici Maulbrunense institutum Colloquium, Caluinianos inter et Lutheranos circa controversiam de Eucharistia. Quo cum non

convenerit, origo fuit manentium inter utrosque dissidiorum. [Note: Vid. Epitomen Colloquii Maulbrunn. inter Theologos Heidelbergenses et Wirtenberg. Tubingae 1565. editam.]

§. 59. Concilium Tridentinum continuatur sub quinque pontificibus, ac tandem finitur. Liber Interim. Decreta Tridentina a Chemnitio ad examen vocantur. Iesuitarum ordo confirmatus a Paulo III. pontifice.

Inter haec Tridenti concilium haberi coeperat: post [Note: Indictum fuerat M DC XXXXII. sed bellorum interventu dilatum usque ad annum M DC XXXXV et sequentis anni Ianuario demum initium cepit. Sleidan. lib. 14. et 16. Suavis lib. 2.] primam indictionem ob infrequentiam dilatum, aliquando etiam in partes scissum. Etenim an. M DC XLVII. Itali episcopi Bononiam secesserunt, aëris intemperiem et luis metum [Note: Quae Caesarei cum Pontificiis de hoc disputarunt, vide apud Pallavicin. lib. 9. c. 14.] causati: manentibus cunctis, quos Caesar miserat, a quo frustra Bononienses [Note: Pallavicinus lib. 9. cap. 19.] revocantur: nec restitui concilium in locum potuit, antequam

Paullus III, qui inceperat illud, [Note: Mortuus est Paullus III. a.d. IV. Idus Novemb. M DC XXXXVIIII. Nec vero statim restitutio facta, sed diploma reductionis satis superbum (quod Suavis lib. 3. p. 269. recitat, et Caesari displicuisse tradit) datum fuit XV. Novembris, ut vix mense Maio M DC LI. repeti conventus Tridentinus potuerit. Idem Suau. lib. 4. ineunte.] desiisset vivere. Cuius successor demum IULIUS III, cui legato antea pontificis ad concilium, Montano nomen erat, Tridenti instauravit. Invitati protestantes non semel erant, qui vero nec ipsi venerunt, neque etiam [Note: Venerunt quidem eo legati Brandenburgici, dein Wirtenbergenses, et ipsi Saxones, omnes anno M DC LI; sed quum vidissent, nihil agi, quod in libero concilio debet; singuli a principibus suis revocati sunt. Sleidan. lib. 23. Curio Suppl. 29. p. 714. fin. et 715. qui accuratius singula perscripsit: et Pallavicin. lib. 12. cap. 9. et 15. Post haec causas, cur ad Concilium nequerint comparere, singulari scripto Imp. exposuerunt, quod exstat inter Goldasti Reichshandlungen p. 194.] legatos misere, quod [Note: Quod etiam ex Landgravii subscriptione Halae urgente Caesare, facta, elucet, quam Sleidanus lib. 19. p. 584. docet fuisse, liberi, pii, et generalis concilii decretis, quo quidem in concilia non minus reformetur caput, quam reliqua membra, velle se parere, sicut Mauricius et Brandenburgicus facerent.] liberum concilium

postulaverant, [Note: Vide Curion. Supplem. p. 711. Ab hoc quid patres concilii responderint, vide apud Pallavicinum lib. 13. cap. 15. num. 9. quamquam hoc non tam ex actis, quae de hoc perpauca sint, quam coniectura sua proferat.] in quo papa non iudex esset, sed aeque, ut alii, ex divinis litteris iudicaretur: et quamvis fidem suam interposuerat Caesar, tamen Mauricius Saxo cum aliis respondit, Constantiensi se synodo moneri, nisi Basileensis exemplo una patres synodi cavissent, non tutos suos in eo loco fore. Dum itaque trahitur concilium, Caesar Augustae M DC XLVIII. per [Note: Hos auctores nominatim referunt Sleidanus lib. 20. P. Suavis lib. 3. p. 260. At Pallavicinus lib. 10. c. 17. non auctores, sed censores facit. Quis illius (libelli) inquit, fuerit auctor, incertum est: sed ipsum Caesari obtulerunt nonnulli principes, qui vel nimia pacis cupiditate hallucinati, vel quaestionum ad religionem spectantium imperiti spem cum eodem Caesare conceperant, fore, ut in una eademque doctrina possent haeretici cum catholicis concordare. Illum Caesar recognoscendum dederat tribus viris sacrarum litterarum scientia insignibus Iulio Pflugio, Michaeli Sidonio, probo utrinque catholico: et Ioanni Agricolae Islebio haeretico, Septemuiri Brandenburgici contionatori etc. Vide Hortlederum tom. 2. lib. 4. c. 4.] Iulium Pflugium,

Numburgensem antistitem, Michaelem Sidonium, posthaec Mersburgensem; et Ioannem Islebium Agricolam theologum Brandenburgicum, conscribi formulam curat, quam pacate omnes in Imperio sequerentur, donec in synodo dirempta esset controversia. Idcirco Interim libellum dixere, pontificius totus erat, praeter utramque speciem sacrae cenae, et sacerdotum matrimonium, quibus uti protestantibus permittebat. His libellum, ut regulam, Caesar obtrudebat, quamvis plerique [Note: Vide de his Sleidanum lib. 21. post princip.] reiciebant, etiam captivus [Note: Per litteras captivus Elector Caesari respondit, quas integras tradit Chytraeus lib. 16. p. 480. seq.] Saxo, cui cum liberationis spe commendabatur. Nec Pontificiis ille liber placebat, qui nescio [Note: P. Suavis lib. 3. pag. 260. Eius (libri interim) exemplar, ubi Romam adlatum, omnes in stuporem dedit, quod princeps saecularis in conventu ordinum, magna parte saecularium, de re religionis non solum in uno aliquo articulo, sed in omnibus fere capitibus statuere sustineret.] quid

mali [Note: Idem paucis interiectis: Subuerebantur, ne Caesaris hoc factum esset prooemium tragoediae illius, quam in Anglia concitarat Henricus VIII.] Anglorum exemplo moniti, ex illo libello et sibi et pontifici metuebant. Tandem vero M DC LXIII. pridie Nonas Decemb. concilium finitur a PIO IV. pontifice, Pauli IV. successore, postquam a prima indictione per viginti et amplius annos, viginti quinque sessionibus, sub quinque pontificibus, [Note: Hic Iulio III. successerat M DC LV. a. d. v. idus Aprilis, nomine suo non mutato, qui vero nihil in concilio perfecit, XXII. pontificatus die morte praeventus: at egregiam voluntatem habuisse, Petrus Suavis tradit lib. 5. p. 352. De concilio dicebat, antea minus successisse, quod rectam numquam institissent viam. Idem: E decessoribus suis, quinque successione perpetua, ipsum emendationis nomen abhorruisse - - - quod persuasum haberent illius auctores, auctoritatis pontificiae extenuationem solummodo spectare: se vero longe aliter sentire, nihil aeque facere ad auctoritatem eam vel conservandam vel amplificandam, etc.] MARCELLO adnumerato, extractum

fuerat. Sed nihil fructus ad ecclesiam ex hac synodo perlatum, quum neque in fidei doctrinis, neque in moribus clericorum emendatum quidquam fuerit. Sancita etiam in eo sunt, quae antehac inaudita fuerant, traditiones divinis scripturis, et apocryphos libros canonicis aequari; et vulgatam Bibliorum Latinam versionem authenticae scripturae auctoritatem habere, quam vero a mendis [Note: Vide P. Suavem lib. 2. p. 140.] purgandam esse ipsi patres in concilio confitebantur. Mitior quidem Pius IV. antecessor fuit, et Ferdinandum pro imperatore agnovit, quod magno fastu [Note: Thuanus lib. 21. p. 404. seq. Causa superbae negationis, quod resignatio Caroli, et translatio imperii in Ferdinandum fratrem inconsulto pontifice facta.] Paullus IV. negaverat: tamen concilii decreta, qualiacumque erant, in consistorio confirmat, et orbi, [Note: Vendunt quidem pro oecumenico et generali, qui pontifici obnoxii sunt: nec vero ex tota christianitate episcopi aut theologi interfuerunt: et ex iis, qui adfuerunt, multi fuere personati et titulares, v. g. Upsaliensis et Armachanus archiepiscopi etc. de quibus Curio Secundus Suppl. 28. p. 683. consulatur.] qua Pontifici paret,

cum imperio commendat, licet non par [Note: Galliae rex in ipso concilio contra illud per legatum protestatus est, neque pro publico seu generali, sed magis pro conventu quodam privato habuit, Sleidan. l. 22. p. 711. Nec finiti concilii decreta, etiamsi a pontifice confirmata essent, a catholicis Gallis recepta aeque sunt, ac ab aliis nationibus, non tam dissensu in rebus fidei, quam rerum ceterarum, quae ad iura et privilegia ecclesiae Gallicanae pertinere ferebant, quibus derogatum in ultimis synodi decretis putabant. Pallavicin. lib. 24. c. 10. n. 15. Vid. et Pauli Sarpii Historia Concilii Tridentini. Innocentii Gentiletti Examen Concilii Tridentini. Io. Henr. Heideggeri anatome concilii Tridentini contra Pallavicinum. Vid. Caesar Aquilinus de tribus Historicis Concilii Tridentini.] apud omnes veneratio sequuta fuerit. Haec triennio post Martinus Chemnitius ad examen reuocavit, quo plus lucis veritati attulit; quam qui operoso conatu defensum ivere, Andradius, Vega, aliique, et universus, tum recens patre Loyola natus, Iesuitarum

ordo, a Pontifice Paullo III, anno [Note: Thuanus lib. 24. p. 691.] M DC XL. confirmatus.

§. 60. Hugonotorum nomen in Gallia, quibus favent Burbonii, adversantur Guissii. Reges Galliae Henricus II. Franciscus II, Carolus cum matre IX. Catharina. Tria civilia in Galliis bella: quatuor tandem munitae urbes Hugonotis relictae.

Inter haec late in Galliis diffusum evangelium erat, in dies illorum numero aucto, qui vel primam Augustanam, vel Helvetiam confessionem postea ibidem praevalituram, sequebantur, novo, nec certum unde, [Note: Idem Thuanus lib. 24. p. 472 Hugonoti ridiculum simul et odiosum nomen ab eo loco (Caesaroduno) innotuit, quo, qui antea Lutherani dicebantur, passim postea in Gallia vocari coepere. Huius autem haec origo fuit, quod quum singulae urbes peculiaria nomina habeant, quibus mormones, lemures, manducos, et cetera huiusmodi monstra inania, anilibus fabulis, ad incutiendum infantibus terrorem, vulgo indigitant; Caesaroduni Hugo rex celebratur, qui noctu pomoeria civitatis obequitare et obvios homines pulsare et rapere dicitur. Ab eo Hugonoti appellati, qui ad ea loca ad contiones audiendas ac preces faciendas itidem noctu, quia interdiu non licebat, agminatim in occulto conveniebant. Caesarodunum in Turonibus est, vulgo Tours ad Ligerim, quod inde Turonum ad portam Hugonis fuit dictum.] Hugonotorum notati nomine.

Nec de plebe tantum homines, sed principes quoque sacrorum purgationi favebant, in quibus Burbonii erant ANTONIUS Navarrae rex, eiusque frater Ludovicus CONDAEUS. Hos contra GVISII fratres, CAROLUS cardinalis, et FRANCISCUS, bellicarum rerum praefectus, emerserunt, quos adfinitas regis audaciores faciebat. Quum enim Henricum II. certamen [Note: Hastiludium vocant, idque in sororis Margarethae nuptiis, Philiberto Emanueli Sabaudo principi elocatae institutum erat. Adde supra pag. 150.] Iudicrum peremisset; filius FRANCISCUS II. successit, qui MARIAM, Scotiae reginam, Guisiorum sorore natam, in matrimonio habebat, sub quo Condaei, ducis Hugonotorum [Note: Quae tales erant, ut supplicaret pars regi pro libertate religionis: quam si negaturus esset, ceteri Guisios interficerent. Ambrosiae peragere facinus convenerat. Nomen Ducis initio non editum, sed dux mutus constituitur Gotfriedus Barrius Renaudius, alias Forestus, qui grandi pecunia ob falsi crimen fuit multatus et relegatus. Modum detectionis Thuanus aperit lib. 24. p. 470.] insidiae, quibus

Guisios oppressurus erat, produntur, ipseque captus luisset capite, nisi [Note: Anno M DC LX. mortuus ex ulcere in capite quum ageret XVIII. annum aetatis, regni alterum et matrimonii.] mors regis tumultum diremisset. Qui enim fratri successit. CAROLUS IX, novem annorum puer, aetatis causa sub matris, Mediceae CATHARINAE, imperio erat, quae ut potentius regnare posset, Guisiorum aemulos excitavit, quasi ipsa non iniqua religioni novae esset. Augebat spem [Note: Possiacum (Poissy) oppidum, haud longe a S. Germani fano situm, ubi rex et regina mater cum principibus adfuere. Inter Reformatorum collocutores erant Theodorus Beza, Aug. Marloratus et Petrus Martyr, Tiguro evocatus. Postulabant Reformati, ut suturae disputationis hic esset modus, ne antistites huic consilio sint praesides, sed rex cum consiliariistotam rem sua auctoritate moderetur, omnes controversiae ex verbo Dei componantur, omnia a notariis excipiantur. Coepit autem IX. Septembris in praesentia Regis Navarrae, Ducis Aurelianensis, Ducis Condaei etc. Thuan. lib. 28. Adde Commentar. de Statu relig. sub Carolo IX. Part. I. lib. 3. a princ.] Possiacense

colloquium; et edictum, quod a mense, quo editum, [Note: Habetur in dictis commentariis Part. I. extrema. Anno M DC LVII. edictum Castrobriantraeum publicabatur, quo novae religionis adseclae, nisi facta in Romanam ecclesiam fide a muneribus publicis prohibentur. Contra quod apologiam edidere Protestantes. Aliud erat, quod mense Iulio M DC LX. publicatum, ut omnes pacati vivant, nec religionis praetextu fieret iniuria, nec arma, nec milites, nec conventus haberent, usque dum aliter in concilio vel generali vel nationali determinatum. Commentarii de Statu Relig. p. 6.] Ianuarium vocatur, quo libertas protestantibus concedebatur. Quod quum male haberet [Note: Ita et Thuano appellati, lib. 29. etc.] III. viros, hoc est Momorancium, Fr. Guisium, et Santandreanum, primos ministros aulae et purioris religionis infensos hostes; funestissimum bellum erupit, cui [Note: Vassiacum (Vassy) in Campaniae finibus haud longe ab Ionuilla. A Guisiis eorumque comitatu 1. Martii M DC LXII. tumultus excitatus, et amplius sexaginta trucidati. Thuan. 29. p. 559.] Vassiacensis tumultus, quo inter sacra

Hugonoti trucidati sunt, prolusit. Periit [Note: Qui a fratris partibus secesserat, socius iam Guisiorum.] rex Navarrae in [Note: Rothomagus, Roan, quam obsidionem Thuanus scripsit lib. 33. p. 627.] Rothomagi obsidione: Guisius in [Note: Thuan. lib. 34. p. 650. Traiectus Guisius sclopeti ictu a Poltroto Meraeo nobili Engolimensi. Cuius supplicium in Commentar. dictis est et sub fin. part. 2. p. 133. Apologiam Colinius et Beza, quos Poltroti confessio suspectos fecerat, ediderunt. Thuan. d. l. p. 641. Schard. T. 3.] Aurelianensi per insidias, ut credebatur: plures medio temporead VIII. milia [Note: Drocum, Dreux, XV. leucis a Lutetia occasum versus. Proelium scripsit Thuan. lib. 34. p. 640.] Drocensi praelio, quo Condaeus et Momorancius diversarum partium duces, capti, et Santandreanus occisus est. [Note: Conditiones pacis vide apud eundem lib. 34. extremo. Tales erant, ut nobilibus merum habentibus imperium liber usus religionis, reliquis in familiae saltim usum concederetur. In singulis praefecturis urbs aliqua libero usui destinaretur.] Pax itaque M DC LXIII. est inita, quae [Note: Inter I. et II. bellum nihil memorabile gestum, nisi quod Angli ex portu gratiae (Haure de Grace) quem Condaei permissu pro auxilio praestito tenebant, ab regio exercitu, cui ipse Condaeus intererat, coguntur excedere. Commentar. de Statu Relig. lib. 6. extremo.] quarto

post anno exspiravit, quum rumor increbuisset, regem et regis matrem [Note: Quae sita est ad mare Aquitanicum in Hispaniae confinio. Philippus eo non venit, forte, ut occultius foedus esset. Vid. Commentar. sub Carolo IX. lib. 7. ad ann. M DC LXV. p. 61.] Baionae id cum Hispaniae regina decrevisse, ut haeretici exstirparentur. Elusi itaque protestantes, multas [Note: Vide Thuanum lib. 42.] urbes capiunt, et Lutetiam [Note: Ibidem pag. 784.] arctius includunt, inter quam et Dionysii fanum commisso [Note: Thuanus eodem lib. pag. 785. seq.] praelio Momorancius, regiorum dux, cadit. Post alias obsidiones, pugnas, deditiones [Note: Idem pag. 788.] Rupella quoque foederatis accessit: et quum [Note: Autricum, Carnutum caput, nunc Chartres, clara urbs in Belgio.] Autricum obsideretur, pax convenit M DC LXVIII, sed eodem anno dissoluta, quo tertio bello

pugna [Note: Bassacum, Bassac, abbatia in Santonia provincia, una leuca ab Iarnaco. Pugnam scripsit Thuanus lib. 45. p. 844.] Bassacana dux Condaeus oppetiit, in cuius locum protestantium imperator HENRICUS, Navarrae rex electus est, qui post mutuas clades, auro ab Elisabetha regina, milite a [Note: Bussieres lib. 19.] Palatino adiutus, in Parisios movens, pacis conditiones hosti extorsit, quae tertia fuit inter regem et Hugonotos pacificatio, qua his [Note: Rupella, Rochelle; Montalbanum, Montauban; Cognacum, Cognac; et Caritaeum, Charit?. Thuan. lib. 47. p. 898. Pax facta M DC LXX, sed ea saltim ex causa conclusa, ut eo melius per insidias opprimi possent Reformati.] quatuor munitae urbes securitatis causa relictae sunt.

§. 61. Nuptiae Parisienses, anno 1572.

Quos itaque armis non possunt pontificii delere, dolo et blanditiis, inauditae crudelitati commistis invadunt. Ad id sacra coniugalia instituuntur, et regis Caroli [Note: Margaretha postmodum repudiata: nisi ipsa pontificis diplomate inducta haereticum maritum deseruit, ut Bussieres tradit lib. 21. c. 5.] soror Henrico Navarro nubit,

qui, quod caput Reformatorum erat, eiusdem confessionis nobilissimus quisque ad nuptias invitatur, ut omnes uno die et quasi uno ictu trucidentur. Id ante IX. Calend. Septemb M DC LXXII. exsecrandum facinus collatum erat, ut quum signum [Note: Quae cum vesperis Siculis idcirco conferri possunt, de quibus Hist. Med. aevi p. 149.] matutinis precibus daretur, omnes Hugonoti caederentur, tantum sponso, Navarraerege, eiusque fratris filio, Condaeo iuniore, servatis. Initium caedis a [Note: Colinius Amiralis, Coligny praecipuus dux fuerat protestantium, quamvis Navarri auspiciis res gereretur.] Colinio factum, deinde promiscue per septem dies in urbe et [Note: Ortum malum Lutetiae, manavit in provincias, et Meidis, Meaux; Aureliani, Tricassibus, Troyes; Andegavi, Biturigibus, Bourges; Lugduni, Tolosae, et Burdegalae, Bourdeaux non minus, quam in urbe regia saevitum. Thuan. lib. 52. Comment. sub Car. IX lib. 11. Walsingham Memoires let. CXCV. Soulier Hist. du Caluinisme. De eadem laniena sigillatim exstant de furoribus Gallicis vera et simplex narratio Ernesti Varamundi, Edimburgi 1573. 4. illustrium aliquot Germanorum carmina de laniena Parisiis patrata, Vilnae 1575. 4. Omnes factum detestabantur. Gravius illam ferebat Maximilianus II. Imp. foedam hanc lanienam, prout ipse adpellat, multis verbis in litteris suis ad Latzarum Schwendium improbans apud Goldastum, Const. Imp. Tom. II. p. 383. Solo Gregorio XIII. Papa excepto, qui ita de hac laniena laetatus, ut monetam cudi faceret, ferias celebraret sollennes. Exstant nummi post lanienam Parisiensem cusi apud Luckium Sylloge Numismatum elegant. p. 243. Hinc etiam Gabr. Naudaeus c. 3. inter alia arcana Status hoc factum referre minime dubitavit; Cui tamen singulari dissertatione respondet Io. Cypriani in dissertatione, de Statu et Motibus Galliae in Lanienam Parisinam desinentibus Lipsiae 1676. 4.] oppidis circumiectis saevitum adeo,

ut brevi tempore triginta milia ferro perempta fuerint. Sponsus et fratris filius metu adacti, pontificiis se sacris addicunt, deserendis rursus, quum fortuna permiserit. Ingens reliquorum fuga in [Note: Thuanus lib. 53.] munitas urbes et in exteras nationes, qui testes fuerunt infamiae, quam catholici Galli numquam delendam sibi inusserunt.

§. 62. Quartum bellum civile Gallorum finitum, cum regis frater Henricus ad regnum Poloniae invitaretur. 1573.

Dum debellatum caede credebatur, subito bellum idque quartum resurrexit, initio in [Note: Occitania inferior, aut pars eius, et ora littoralis, dicta medio aevo Septimania.] Septimania facto, ubi primum consternatis in praecordia virtus redibat. Sed quod omnis spes protestantium in munimentis erat, validissima illorum [Note: Sacrum Caesaris, in Bituricensi provincia in colle ad Ligerim situm. De obsidione Thuanus lib. 53. Famen cum Saguntina conferunt scriptores. Vide Bandrand. etc.] Sancerra et Rupella uno tempore obsidebantur, et Sancerranis ad liorribilem famem redactis, Rupella per octo menses non sustinuit modo, sed [Note: Defensione et eruptionibus XII. milia hostium delevisse, fertur.] fregit etiam hostes, qui fortunae suae imputabant, causam dari solvendae obsidionis, regis [Note: Henrico Andio, id est Andegavensi Duce, Duc d' Aniou, tertio filio Henrici II, qui post Henricus III. inter Galliae reges cognominatus est.] fratre, castrorum praefecto, ad Poloniae regnum invitato. Pace

igitur facta M DC LXXIII, praeter Rupellam et Montalbano et Nemauso nominatim cautum fuit: [Note: Thuanus lib. 56.] Sancerrae communi tantum formula, qua perseverantibus in religione promissa fuit securitas.

§. 63. Quintum, quo factio politicorum protestantibus se coniunxit. Henricus III. Galliae rex. Bellum sextum. Sancta unio.

Quintum bellum in sequenti anno exarsit, quo nova factio [Note: Thuanus lib. 58. p. 60. Politici sive Malecontenti. Saepe laudatus auctor Comment. de statu relig. sub Carolo IX. lib. 12. p. 134. Politici (novum hoc nomen ex novo negotio sub hoc tempus natum) consilia agitabant, quorum finis erat, ut liberi ordinum conventus haberentur.] politicorum orta fuit, qui catholicae quidem confessionis erant, sed aulae facta detestati, hoc unice agebant, ut Guisii et Itali homines, quibus mater regis utebatur, a rebus gerendis removerentur: idcirco protestantibus in communi se causa coniunxere. Pugnatum in Septimania et Pictonibus: sed medio tumultu rex Carolus [Note: Mortuus Carolus III. Cal. Iunii M DC LXXIV. Commentar. d. l. extr. Varillas Hist. Caroli IX.] mortem obiit, quo nuntio accepto HENRICUS rex

Poloniae in Galliam clam aufugit, ut fratris locum occuparet, aquo [Note: Thuan. lib. 62. pag. 170.] quinta pacificatione M DC LXXVI. transactum est. Eodem anno sextum pax turbata, HENRICO Guisio, Francisci silio, concitante, auctore [Note: Originem sanctae unionis sive Ligae scripsit Bussieres lib. 20. c. 20. Capita erant haec: defendere religionem Catholicam, firmare Henricum III. et libertatem regni conservare. Vera causa omnia ad se trabere conabatur Guisius.] sanctae unionis, sed brevi post [Note: De Bergeracensi pace Thuanus lib. 64. p. 201. Hac etiam secreto articulo agebatur de Principatu Arausionensi Nassoviis conservando.] Bergeraci in Petrocoriis M DC LXXVII. restituta quies, et quae dura in edictis erant, emollita; quae ambigua, reducta in certum, et ius aequabile inter omnes confirmatum.

§. 64. Septimum bellum et octavum, Henrici regis foedus cum Hugonotis contra sanctam unionem sive Henotitos. Rex a pontifice proscriptus monachi cultro interficitur.

Septimum bellum M DC LXXIX. ortum, sequenti anno ab rege [Note: Thuanus lib. 72. pag. 363.] componitur, qui ab [Note: Sic Graeco nomine Thuanus vocat unionis sive ligae socios.] Henotitis sibi

metuebat. Hi enim orbitate eius contempta, cum Philippo religionis specie conspirabant, ut [Note: Quia reverterat ad religionem reformatam, metu inter lanienae furores a se desertam.] Navarrus a successione excluderetur. Inde octavum bellum originem duxit, quod varie gestum victore Navarro ad [Note: Coutras, oppidulum Aquitaniae. Bussier. 21. cap. 11.] Cotracum Aquitaniae; [Note: Dissolvebatur exercitus, ducibus destitutus. Bussier. d. l. c. 13.] amissis autem auxiliis, quae ex Germania et Helvetia adducebantur. Crescebat factio Henotitorum, regis auctoritas minuebatur, qui ut consuleret sibi, optima conditione factionis duces, [Note: Henricum, de quo diximus, et Ludovicum cardinalem, Francisci filios, Claudii nepotes.] Guisios fratres, sibi conciliat, et quum securi iam essent, in Blesensibus comitiis M DC LXXXVIII. utrumque iubet [Note: Thuanus lib. 93. p. 246. 248. Bussieres lib. 21. c. 20.] interfici. Nec horum sanguine exstincta fuit seditio, sed vires adquisivit, ut rex a [Note: Monitorium, ut vocant, Romae adfixum a pontifice Sixto V. fuit, cui nisi intra decem dies rex Galliae periturus esset, fore, ut gravissimas ecclesiae cenfuras incurreret. Respondet Hottomannus fulmine bruto. Immo Henotiti publice Parisiis enuntiabant, regem corona excidisse, id quod Sorbonici etiam profitebantur. Io. Boucherius de iusta Henrici III. abdicatione e Francorum regno, Lugduni 1591. 8. Cui respondet Guilielmus Barclaius libro V. contra Monarchomachos.]

pontifice etiam proscriptus, cogeretur tandem cum Navarro [Note: Thuanus l. 95. et Bussieres l. 21. c. 24.] depacisci, quo Hugonoti, hostes antea, auxilio sibi contra factiosos essent. Sic quidem ab externa vi tutior factus, non autem ab intestinis insidiis, quum [Note: IV. Nonas Augusti M DC LXXXIX.] pridie eius diei, quo [Note: Haec enim cum multis aliis urbibus defecerat a rege, et a partibus Henotitorum stabat.] Lutetiam oppugnaturus erat, ut ad officium revocaret; ab iuniore monacho, [Note: Thuanus lib. 96.] Iacobo Clemente, Dominicano, litteras ex urbe adferente et arcanum gestiente addere, rex cultro ita confossus fuit, ut altero die animam exhalaret. Percussor ab accurrentibus, ita superante prostratus multisque consossus vulneribus est, corpusque distractum equis

et flammis ultricibus absumptum, ne quid scelerati hominis superesset.

§. 65. Exstincta Valesia gente, succedit Henricus IV. rex Navarrae, gentis Burboniae, qui ad sacra pontificia redit, Iesuitas tamen e regno pellit, quum Ioannes quidem Castellus iugulum eius cultro petivisset.

Exstincta sic Valesia gente, Burbonia [Note: Stirps communis Valesiae et Burboniae gentis est in Ludovico IX. sive Sancto, per cuius filium Philippum III. sive Audacem Valesii; per alterum, Robertum, Burbonii propagantur. Vid. Genealogos.] proxima successioni erat: cuius capiti HENRICO, quem toties memoravimus, regi Navarrae, nihil aeque obstabat ad hereditatem cernendam, quam sacrorum, ut putabatur, peregrinitas. Qui extra [Note: Id est unionem et Ligam, Duces enim militiae post longas contentiones Henrico regnum offerebant, si intra semestre spatium Catholicam profiteretur religionem. Huius quidem spem faciebat Navarraeus, nullo vero destinato tempore.] factionem erant, pontifici cetera devoti; Navarro Galliae regnum mutandae religionis conditione, offerebant: factiosorum princeps, [Note: Carolus Duc de Maine, Meduanus Thuano, Guisiorum frater, Francisci filius. Maximam partem constituebant Henotiti. Populus omnia fere parlamenta, urbes maiores, Clerus Hispani, Papa, Principes Catholici, exceptis republica Veneta et Florentina, cum iis faciebant. Sed dissidebant inter se Ligae capita, nec sufficiens erat Cenomanensis auctoritas. Regis partes tuebantur Nobilitas et Ministri aulae potiores, Hugonotae etiam; verum hi iam dissidere incipiebant.]

Dux Cenomanensis [Note: Et huic cardinali nomen Carolo erat, aetate iam provecto, et quadrimestri iam custodia detento. Thuan. 99. Mortuus inter has turbas M DC XC. Idem lib. 97. Tali autem adgnatione invicem iungebantur.
[Gap desc: table]
] Burbonium cardinalem, Navarri patruum, proclamabat regem, se autem vicarium regis, sive eius [Note: Lieutenant general du Royaume.] Locum, ut aiunt, tenentem. Hispani etiam vacuo regno inhiantes, Philippi

filiam ISABELLAM CLARAM EUGENIAM, Henrici II. neptem, ut Galliae regina declaretur, omni studio et maximo sumptu laborant: sed in [Note: Hispani commendabant Ernestum Austriacum, Maximiliani II. filium: Galli externum principem recusabant; quo spes iuniori Guisio, (Carolo nomen erat) Henrici filio succrevit, quam Meduani invidia perturbabat. Thuanus lib. 106.] sponso rege quaerendo dum conveniri non potest, ingenti spe sua excidunt. Interea rex Navarrus ad [Note: Iuriacum appellat Bussieres lib 22. cap. 8. Baudrand. Iury, Latine Iberium. Thuanus lib. 98. proelii locum designat Andreae fanum. In hoc consensus, Normanniae oppidulum esse prope Eburam flumen. Commissum proelium MDCXC.] Iuriacum Meduani victor, Lutetiam quoque obsidebat ultima [Note: Thuanus lib. 99. pag. 364. Plus XII M trimestri fame periisse memorant.] famis perferentem, et capta utique urbs fuisset, nisi [Note: Cui quam rex obviam ivit cum exercitu, liberantur Parisini. Thuan. 99.] Dux Parmensis, Belgii gubernator, eam liberatum advenisset. Omnibus ergo frustra tentatis persensit rex novus Henricus, nisi religione mutata, nihil tutum sibi in regno fore.

Quare M DC X CIII. [Note: Thuanus lib. 107. Missae primum in fano S. Dionysii adfuit. Vide Histoire de Henry IV.] pontificiis sacris se initiandum praebet, quo facto, ei se [Note: Initio facto a Meldis et Vitriaco, quorum exemplum plura brevi post sequuta sunt.] oppida dedebant, ipseque [Note: Carnutum, Chartres, caput Belgiae ad Eburam fluvium, ubi rex inunctus fuit, quia Rhemi, quorum propria sollemnitas inaugurationis est, in potestate factiosorum erant, Thuan. lib. 108.] Carnuti inunctus rex Galliae fuit, HENRICUS IV. ordine in annalibus regum appellandus. Prima cura erat, Hispanos ex Gallia exterminare, pro cuius possidendae spe tot frustra sumptus impenderant. Quo bello durante, aut vix dum geri coepto, adolescens quidam, mercatoris filius, IO. Castellus, [Note: Vide Thuanum lib. 111. pag. 651. Factum id est anno M DC XCIV. exeunte, VI. Calend. Ia. nuar. et quidem Lutetiae Parisiorum.] cultro regis iugulum petens, inclinantis os et dentem strinxit, quo ab Iesuitis didicisse confesso, licere regem interfici, quem pontifex non adprobasset et praemia quoque facinori manere; non tantum ipse [Note: Manu amputata, qua parricidium tentaverat, a quatuor equis membratim discerptus fuit, et partes lacerae combustae. Thuan. d. l. p. 653.]

supplicio punitus est, sed patres etiam [Note: Thuanus d. l. Columna quoque seu pyramis in porta maiore palatii erecta, cui Castelli et Iesuitarum scelus inscriptum erat, quae demum M DC CV. rogatu Iesuitarum, superiori anno restitutorum, eversa fuit. Thuan. lib. 132. incunte et lib. 134. p. 1087.] Iesuitae, doctores impietatis, ex Galliae regno eiecti, nec prius quam novem annorum exsilio peracto, ut restituerentur, impetrarunt. Haec civilia Gallorum bella fuere: quibus non dissimilia sunt, quae Belgas inter et Hispanos gerebantur, quod utrorumque origo eadem, religio sive sacrorum cura; sed dissimilior exitus, quum regium heic iugum excussum sit et libertas rei publicae stabilita secus, quam in Gallia fiebat, ubi sacri belli scintillae non ita exstingui potuere, quin alio tempore in flammas rursus erumperent. Sed antequam ad motus Belgicos veniamus, per ceteras orbis partes quam breviter potest, decurrere nobis liceat.

§. 66. Maximilianus II. imperator pacificus. Bellum Gothanum, quo captus dux Io. Fridericus in custodiam datur.

Annus MDCLXIV. agebatur, quum Ferdinandus imperator, filium MAXIMILIANUM II. unanimi ordinum consensu successorem habuit. Hic superstite patre [Note: Primum Bohoemiae rex creatus M DC LXII, eodem anno et Romanorum rex, et sequenti, Ungariae declaratus.] Bohoemiae et Ungariae, idemque Romanorum rex electus, bellis non admodum distinebatur, nisi mediocri [Note: Duce Lazaro Swendio, quo bello amittitur Iula (Gyula) in Dacorum confinio, et Sigethum: recipiuntur Vesprinum, et quod prope Comorram est oppidum Dotis sive Tata, Thuan. l. 39. ad an. 1566. et Histor. Sigethi capti apud Schard. T. 4. p. 25. Pannonicum hoc bellum singulari tractatu scripsit Petrus Bizatus.] Turcico in Ungaria et in Germania Gothano. Huius fax Grumbachius erat, nobili genere in Franconia natus, miles antea [Note: De quo supra pag. 131. seq.] Alberti Marchionis, propter quod bonis exutus a Wurtzburgensi antistite, tamquam iniurius in dominum, cui clientelae nexu obnoxius erat. Quod ulturus damnum

percussores [Note: Melchiori Zobelio. Exstat descriptio huius tumultus, quae origo belli Gothani fuit, apud Schardium Tom. 3. ineunte.] episcopo immisit, qui eum, quum ex urbe in arcem adscenderet, globulis ignitis traiecerunt. Suspectus caedis Grumbachius, manifestior factus, quum servus eius ex percussoribus unus, in Lotharingia caperetur. Nec auctorem paenituit facti, sed furiosior indies, rebellium globum, plerosque Alberti milites ad octingentos collegit, quibuscum [Note: Noctu effractis portis, de improviso urbem capit. Plenior historia huius rei est apud eundem Schardium Tom. 4. p. 35.] Herbipolim irrumpit, diripit, et a canonicis transactionem ac pecuniam extorquet. Qua propter proscriptus a Ferdinando, ad Saxonem [Note: Io. Fridericum, Io. Friderici electoris filium, Gothae in praemunita arce Grimmenstein habitantem. Consilia erant, ut Ioannes Fridericus primum Saxoniae Elector, post Caesar declararetur, nobilitas omnis Principum potestati subduceretur. Adhibita remedia magica.] Io. Fridericum se recepit, quem miris artibus deceptum habebat, ut tueretur perduelles, suamque munitam arcem

praesidium illis et receptaculum praeberet. Frustra monitus incautus princeps, in eandem poenam incucurrit, quam illi, quos receperat, perfidia merebantur. Itaque Maximilianus, patri interea defuncto suffectus, receptores, aeque ac receptos, hostes imperii et pacis publicae iudicavit. Saxo Augustus, ultor hostilitatis [Note: A Caesare et ordinibus Imperii in Comitiis decreta Augusto exsecutio fuit.] constituitur, qui Gotham capit [Note: Obsidio coepta XXX. Decembris M DC LXVI, urbs capta, XIII. Aprilis M DC LXVII. Vid. Christ. Schlegel de antiquis nummis Gothanis.] M DC LXVII, arcem Grimmenstein evertit, ac [Note: Guilielmus Grumbach et Christianus Brück, cancellarius Io. Friderici, quadrifariam dissecti sunt: Guil. Steinius capite truncatus prius, quam pariter scissus in partes est: reliqui et praefectus arcis decollati: laqueo punitus puer, cui angeli personam rebelles ad principem decipiendum imposuerant. Relatio de bello Goth. apud Schard. Tom. 4. auctorem habet Hubertum Languetum. Thuanus lib. 2. Hortleder de causis B. Germ. lib. 2. Mulleri Ann. Saxon. ad a. 1566. 1567.] supplicium sumit de rebellibus: captivum

autem principem imperatoris legati in Austriam mittunt, ubi in custodia per reliquam vitam detentus, quam post XXVIII. annos miseram finivit.

§. 67. Formula Concordiae publicata 1580.

Pacem rei publicae restitutam turbavit ecclesiarum discordia; Lipsiae enim et Wittenbergae quum plures essent ex Melanchthonis schola profecti, quem [Note: Pag. 153.] supra diximus Helvetiae et Augustanae confessionis conciliandae percupidum fuisse; [Note: Praecipui erant, uti ab Huttero in F. C. p. 10. nominatur Casp. Cruciger, filius Henr. Mollerus, Chr. Pezelius; et Peucerus, gener Melanchthonis.] hi occulte primum, deinde apertius defenderunt, quae a Lutheri doctrina discrepabant. Quod quum Augustus intellexisset, consilio cum aliis collato, formulam componi iussit, qua controversiae illae, et si quae [Note: Ut de Libero arbitrio, Synergistarum: de Peccato, Flacianorum; de Lege Dei, Antinomorum novae opiniones.] aliae inter protestantes essent, ex divinis litteris diiudicarentur, quam qui suae

et sociorum ditionis sequi nollent; publico munere carerent, tamquam suspecti doctrinae novitate. Bergae igitur, quod coenobium est Magdeburgici agri, a sex [Note: Hos nominat Hutterus d. l. nempe Iac. Andreae, Martin Chemnitium, Andr Musculum, Dav. Chytraeum, Nicol. Selneccerum, Christoph. Cornerum.] theologis examinatur [Note: Ante variis in conventibus de componendis religionis articulis fuit actum, Wittenbergensi 1570 Dresdensi 1571. Torgensi 1574. in quo potissimum articuli Torgenses fuerunt propositi, ex quibus deprehenderentur orthodoxi, quos Wittenbergensium quidam subscribere denegarunt, exinde captivi ducti, inter quos ipse Peucerus historiam carceris sui scripsit. Demum XII. theologos Augustus Lichtenbergam ad Albim convocaverat, qui prima consilia componendarum litium dederunt, quibus usus elector, iisque scribendam pacificationem iniunxit, quae maiori cura postmodo a sex nominatis examini subiecta et editioni parata fuit. Hutter. d. l. prolegom.] antea concepta, et anno M DC LXXX. Dresdae publicatur Concordiae formula, cui electores, principes, civitates subscripserunt, etiam octies mille tam scholarum, quam ecclesiae Lutheranae

administri. Fuerunt tamen quidam Augustanae confessionis, qui nollent illam formam acceptare, nec vero omnes ex eadem causa, [Note: Reformati omnes dissentiebant. Inde Rudolphus Hospinianus scripsit: Concordiam discordem, cui Concordia concorde respondet Hutterus. Aliorum argumentis obviam ivit Apologia F. C. a Tim. Kirchnero, Nic. Selneccero et Mart. Chemnitio composita. Vid. Thomasii Hist. der Weisheit und Thorheit. Arnold. hist. Haeres. p. 2. lib. 16. c. 28. Prodierunt haut ita pridem ex officina Genschiana Acta Formulae Concordiae, sed parum completa.] qui dissensus partim sublatus postea, partim ad nostra usque tempora conservatus fuit.

§. 68. Rudolphus imperator pacificus implicatus bello Turcico.

Interea Maximiliano, principi pio atque pacifico, M DC LXXVI, vita defuncto, filius RUDOLPHUS successerat, morum placida compositione non minus, quam pater beneficus; nec bello implicatus, nisi quod Turci in Ungaria ambiguo Marte prosequuti sunt, aliquoties a Christianis [Note: Victi Turci a Georg. Serino, M DC LXXXVII. iterum in Croatia M DC XCIII. Thuan. l. 48. et 104.]

victi, captis aut amissis urbibus, eisdem ferme [Note: Amissa Sisseg, Vesprinum, Palota, Turcis occupantibus; Strigonium (Gran) post operosam obsidionem a Christianis M DC XCV. receptum: Iavarinum (Raab) eodem anno, perfidia praefecti, ut credebatur, Turcis deditum: post III. annos receptum: Hatwan captum et desertum. Thuan. lib. 114. 115. et 121.] pares.

§. 69. Pontifices Rom. Pius V, qui magnum Etruriae ducem creavit; Gregorius XIII. Calendarii reformator Sixtus V. versionis Latinae corrector; Urbanus VII. Gregorius XIV. Innocentius IX. Clemens VIII, qui denuo correxit opus biblicum.

Pium IV. pontificem maximum, qui Tridentinam finivit synodum, excepit M DC LXVI. PIUS v, qui COSMUM Mediceum, Florentinum principem, magnum [Note: A. M DC LXIX, ut controversiam tolleret, quae inter Ferrariensem et Florentinum de primatu erat. Thuan. lib. 46.] Etruriae ducem creavit, invito Romano imperatore, in cuius fide Etruria est: qui vero postea [Note: Quum Franciscus Cosmi filius Ferdinandi I. Rom. Imp. filiam Ioannam duxisset consirmavit Maximilianus M DC LXXIV. ei titulum, parenti a pontisice Pio V. donatum. Thuan. lib. 60.] adfinitate

ductus, eosdem titulos filio confirmat. Pium V. pontificem GREGORIUS XIII. sequutus est M DC LXXII, quo anno prodigium in caelo apparuit nova [Note: Non cometa, sed fixarum aemula, ut idus Novemb. primum visa, magnitudine Iovem et fulgore aequans: post sensim ita minuta, ut initio anni M DC LXXIV. omnino videri cessaret, Thuan l. 54. Tycho singul. tract.] stella in astro Cassiopeae, qua admonitus quasi antistes, rationes temporum ad caeli motum et aequinoctia [Note: Anno M DC LXXXII, opera Aloysii cuiusdam Lilii.] reduxit, et emendatos fastos Christiano orbi commendavit. Rem laude non indignam acceptabant pontificii: plerique protestantes recusabant, id [Note: Ut Caesaris, a quo Iulianum calendarium est: et Caroli M. qui Teutonicas mensium appellationes instituit: et ipsius Constantini, quo praesente et imperante cyclus paschatis in Nicena synodo confectus est. Nec obest, Caesarem fuisse pontificem M. penes quem anni et fastorum cura fuerit. Vide Bernegg. ad Sueton. Iul. c. 40. et Io. Andr. Bosium de P. M. vet. Romae c. 4. n. 7.] principum munus esse rati, non Romani pontificis. Post Gregorium MDCLXXXV.

exstinctum SIXTUS V, obscuro loco natus, per quinquennium praesul, Latinam versionem, ut Tridentini decreverant, suscepit corrigendam, [Note: Titulus erat: Biblia ad praescriptum concilii Tridentini emendata Romae 1590. f. tribus tomis.] magnum quoque collegit thesaurum, non nisi extrema necessitate aperiendum, [Note: De hoc Gregorius Leti in vita ipsius. P. II. p. 279.] quem URBANUS VII. tredecim dierum: hunc GREGORIUS XIV, decem mensium; et Gregorium INNOCENTIUS IX, duorum mensium pontifex sequutus est. CLEMENS demum VIII. vivacior antecessoribus, opus Biblicum a Sixto purgatum [Note: Non obstante decreto Sixti V. sub indignatione omnipotentis Dei et SS. Apostolorum interminati, ne pro alia, quam legitima et authentica sua, quam paraverat, editio haberetur. Vide praefat. Clementinae, et Thomae Iamesii, Angli, Bellum papale seu Concordiam discordem Sixti V. et Clementis VIII. circa Hieronymianam versionem.] denuo correxit et transgressus saeculum, quod enarramus, quinto sequentis anno ex vita emigravit.

§. 70. Turcorum imperatores Selimus II. qui Cyprum occupavit vincendus postea ad Naupactum: Amurathes III. Mohamed III. Walachi accedunt Turcis.

Haec in Italia, quam iterum Turci vergente saeculo terrent, [Note: Vide Thuanum lib. 109. pag. 611. ad annum M DC CXIV.] Rhegium Bruttiorum urbem oppugnantes. Mortuus erat Solimannus in Sigethi, quod Ungariae est, obsidione M DC LXVI. eiusque filius et heres SELIMUS II. M DC LXXI. [Note: Bellum Cyprium quinque libris scripsit Antonius Maria Gratianus, episcopus Amerinus, et Paulus Paruta, Venetorum historicus. Adde Thuanum. lib. 49.] Cyprum Venetis ereptam suae ditionis fecit: ad [Note: Naupactum, hodie Lepanto. Hoc est illud proelium, quod etiam apud Echinades insulas et Naupactnm pugnatum est. Dux Hispanicae classis Ioannes de Austria: sociae naves Pontificis, Venetorum, Sabaudi et rei publicae Genuensis. Thuan. lib. 50.] Naupactum vero ab Hispanis et Venetis navali praelio, eodem anno victus, quum post triennium excessisset, filium AMURATHEM III. successorem habuit: et hic, qui Tartaros Crimenses adiunxit

potius, quam subiecit imperio suo, filium MAHOMEDEM III, M DC XCV. Daci, hoc est, Walachi, ad [Note: Iacobus, Polonorum ope occupaverat Walachiam expulso tyranno: mox ipse Turcis accedit. Thuan. 28. p. 547.] Turcos degressi, rursus eidem, ad quos defecerant, M DC LXXV [Note: Idem Thuan. lib. 58. a pag. 78.] repugnant, sed eo eventu, qui illos ad nostra usque tempora Turcorum stipendiarios fecit.

§. 71. Daniae reges Christianus III. Fridericus II. Christianus IV. Suediae Ericus XIV. Ioannes frater, Sigismundus, qui ob religionem regno excidit, Carolus IX.

Daniae regem Fridericum, M DC XXXIII. exstinctum excepit filius CHRISTIANUS III, cui multa contigere adversa, Christophoro Oldenburgico et Lubecensibus captivum Christiernum restituere conantibus, cui multae etiam favebant provinciae. Auxiliis tamen Gustavi, Suecorum Regis, firmatus, Hafniam M DC LVI. ad obsequium redegit, atque re omni composita, in regna sua introduxit religionem evangelicam. Huic MDCLVIII.

demortuo successit filius FRIDERICUS II, qui cum ERICO XIV, Suediae rege Gustavi filio et anno M DC LX. successore, aequatis utrimque damnis, [Note: Per novem annos bellum extractum. Vide Loccenium in Erico, Thuanum lib. 35. Compositum sub Ioanne rege Stetini M DC LXX.] bellum gessit, anno M DC LXXX. excedens vita, regnum filio CHRISTIANO IV. reliquit. Suediae autem rex Ericus, in proceres saevus et [Note: Cum concubina lictoris filia inito. Loccen. pag. 376. Historiam eius singulari dissertatione exposuit Imm. Weberus, Giessae 1711. 4.] sordido matrimonio pollutus a suis pellitur M DC LXIX, et quem ipse [Note: Loccenius lib. 7. Hist. Sued. in Erico p. 358. quasi perduellem aut in regis caput coniurantem capitis et fortunarum (fratrem Ericus) damnavit. Sed invidia ex meliori ingenio et moribus Ioannis nata. Idem in Ioanne, init. Plurimum Ioannes debet Ponto de la Gardie, cuius vitam Claudius Arrhenius scripsit egregie.] captivum tenuerat, IOANNES frater rex proclamatur, a quo [Note: Loccenius in Erico extremo, qui addit, post novem annorum custodiam mortalitatem explevisse.] vicissim Ericus in carcerem detruditur. Ioannes, Sigismundi Poloni gener,

Russorum [Note: Varia fortuna gestum bellum, sed tandem ad Suedos propendente Loccen.] victor, decessit M DC XCII, cuius filius SIGISMUNDUS, in pontificia religione institutus, ut rex Poloniae in Stephani Bathori locum sufficeretur, excidit paterno regno, quum in [Note: Iesuitas certe post se reliquerat, quum in Poloniam rediret, papismum propagaturos, Loccen. pag. 424. Accesserunt et aliae causae, et bellum contra patruum Carolum, qui abdicato successit.] sacris quaedam novaturus esset; idque patruo illius, CAROLO, Sudermanniae Duci post initium sequentis saeculi collatum fuit, in cuius posteris ad nostra tempora permansit.

§. 72. Reges Poloniae Sigismundus Augustus ultimus stirpis Iagellonidarum, Henricus Valesius, Stephanus Bathori, Sigismundus Suedus. Curlandia a Livonia separata.

In Polonia Sigismundo, de quo [Note: Pag. 488.] supra diximus, M DC XLVIII. filius SIGISMUNDUS AUGUSTUS successit, in quo M DC LXXII. Iagellonidarum stirps excisa fuit, eique[Note: Vide supra pag. 171. 172. Gesta Populi Poloni sub Henrico Valesio singulari libro scripsit Andreas Maximilianus Fredro.]

HENRICUS Valesius, Caroli IX. Galliae regis frater, subrogatus eodem anno, deseruit regnum, cum patrio, fratris morte vacuefacto, commutandum. Quod indignati Poloni, abdicato Gallo, STEPHANUM Bathori, [Note: Pars senatorum Maximiliano Caesari Poloniae regnum offerebant, qui vero cunctabundus, locum Bathorio praeoccupandi dedit, eo gratiori Polonis, quod Annam Iagellonicae stirpis virginem, Sigismundi regis filiam, quamvis aetate provectam, ducturus uxorem erat. Thuan. lib. 62. sub init.] Transiluaniae principem, sibi regem constituunt, qui quum M DC LXXXVI. ex vita excessisset, nulla prole ex Sigismundi Augusti sorore suscepta, ad SIGISMUNDUM, Ioannis Suedi e Catharina, altera Sigismundi Augusti sorore filium, delatum regnum est, cui interea M DC LXI, quum Sigismundus Augustus imperaret, [Note: Livonia adhuc ordinis Teutonici fuerat a magistro recta, qui a magistro Prussiae pendebat nexu tandem illo, pecunia data solutus. Supra pag. 18. seqq.] Livonia coniuncta fuit; et Curlandia novum[Note: Ultimus magister, et primus inde dux Curlandiae, fuit Gotthard Ketler. De utraque provincia, Livonia et Curlandia, Thuanus lib. 28. consulatur.]

Ducem, clientem Poloniae, ex ordinis magistro creatum, accepit.

§. 73. Elisabetha Angliae, et Maria Scotiae regina, mater Iacobi VI, abdicare se regno coacta, et in Anglia tandem capitis supplicio adfecta.

Angliae ELISABETHA imperabat, quum [Note: Vide supra p. 140. not. Erat filia Iacobi V. et Mariae Guisiae; neptis Iacobi IV. et Margaretae, Henrici VIII. Angliae regis, filiae, unde cognatio cum Elisabetha regina.] MARIA Scota, Francisci Galliae regis vidua, Henrico [Note: Et hic Darlaeus, (qui et Stuartus cognominatur, quod maiorum ipsius cognomen erat, et Buchanano Histor. Scot. lib. 7. p. 208. administratorem, sive regni Senescallum significat) hic, inquam, Henr. Darlaeus et ipse ex regio sanguine comes erat, pronepos Alexandri, qui frater regis Iacobi III, proavi Mariae fuit; a qua Dux creatus, post regia dignitate auctus M DC LXIV. Buchanan. lib. 17. p. 606. seq.] Darlaeo nupta, IACOBUM, postea VI. Scotiae regem, peperit. Hic Darlaeus, postquam Davidem [Note: Italum hominem, Pedemontanum genere qui reginae simul ab epistolis Gallicis fuit absente secretario. Camden. Hist. Elis. pag. 114.] Rizium,

musicum artificem, reginae familiarem interfecerat, noctu ipse in lecto M DC LXVII a Bodwellio quodam [Note: Buchananus lib. 18. et Thuan. lib. 40. ex illo. Coniurati pulvere pyrio domum everterunt, quasi casu fuisset necatus, cuius tamen nulla vestigia in corpore erant.] strangulatur, cui quod regina nuberet, parricidii [Note: Buchananus d.l. multa de suspicionibus tradit, quas ad verbum repetit Thuanus lib. 40. Camdenus autem excusat reginam, et mali originem in Muravium comitem, illius nothum fratrem, confert, qui, ut ipse regnaret subornatos, tum reginam ab rege alienatam, tum factis rumoribus invisam populo reddiderit, in id corrupto etiam largitionibus historico Buchanano. Hunc tamen sequuntur Thuanus et Iacobus Meluil, qui reginae a secretis, in Memoriis suis nuper demum evulgatis omnem Mariae historiam exacte exponit. Vide Camdenum Histor. Elisab. ad annum M DC LXVII. principio: et Append. Epistolar. pag. 356. Ioan. Lesle lib. 9. hist. Scot.] suspecta, tumultu orto, et elapso novo marito, regno se abdicare coacta, in custodiam datur, unde in [Note: Hamiltonium primo evasit, ubi plures ex nobilibus fautores invenit, qui cessionem illius, tamquam metu coactae, irritam pronuntiabant. Sed collecto milite se vindicatura vincitur a Muranio; ex quo tempore in Angliam aufugit. Camden. ad ann. M DC LXVIII.] Angliam

evasit, sed ibi quoque Elisabethae iussu [Note: Quia et antea Angliae regnum, quasi legitima heres adfectaverat, insignibus quoque Anglorum usa. Camden.] custoditur, cui quum [Note: Lege Camdenum, passim.] iterum iterumque insidias fecisset, neque res novas moliri desineret; a senatu [Note: Idem Camdenus P. 3. pag. 470. 479. seq.] damnatur et connivente potius, quam iubente Elisabetha capitis [Note: Ibid. p. 522. et pluribus verbis Thuanus lih. 86.] supplicio M DC LXXXVII. adficitur.

§. 74. Philippus Hispaniae rex obsidione liberat Meliten, amittit Tunetum et classem invincibilem: novo bello Gallico lacessitur. Edictum Nannetense. Philippus III.

Philippi Hispaniae regis non semel mentionem fecimus. Addendum memoratis, M DC LXV, [Note: Maltae insulae tentationem scripsit Thuanus lib. 38.] Meliten, equitum Ioannitarum insulam, a Turcis quatuor mensibus oppugnatam, obsidione liberasse. Interiecta victoria ad Echinadas, de

qua [Note: Supra pag. 188.] diximus, Tunetum M DC LXXIII. recuperaturus, classem, Ioanne Austrio duce, in Africam misit, qui urbem etiam [Note: Tunis capta facile, quia Turci praefecti suis diffisi, metu deseruerant. Rex Amida patricida, octogenarius iam, cum filiis Neapolim missus in custodiam, et Mahomed frater in eius locum suffectus. Thuan. lib. 55. p. 1040. Bisertam quoque Hispani occupaverunt. Id. 2. p. 5.] cepit et novum munimentum struxit, sed antequam perficeretur, tam illud cum urbe, quam Guleta, Turcis occupantibus, [Note: Thuanus 58. ad ann. M DC LXXIV.] amittuntur, qui finis fuit Hispanicae in Tunetano regno possessionis. Parum etiam felix erat classe sua instructissima, dicta invincibili, quam M DC LXXXVIII. contra Elisabetham misit.[Note: Causa bellicum Catholica erat Religio, quam ex omni Anglia deturbare conabatur Elisabetha, tum etiam, ne auxilio Belgis praestaret. Accedebat Sixtus V. qui Elisabetham excommunicaverat. Thuanus LXXXI lib. Grotius I. Ann. Strada de B. Belg. dec. 3. lib. Naumachiam istam ligato sermone scripsit Io. Tolmerus.] Hac enim tempestatibus partim, partim etiam hostili impetu

disiecta, irrita fuit expeditio. Ultimis annis novo bello Gallico Philippus lacessitus pacem [Note: Paxa Veruins, Picardiae oppido denominatur. Eius conditiones et leges tradit Thuanus lib. 120. principio, et Grotius Hist. Belg. lib. 7. pag. 320. Causa pacis erat, quod Philippus morti vicinus parem Henrico filium non iudicaret.] Verbini Suesionum MDCXCVII facit, et ipse, contra quem bellaverat, Henricus IV, sequenti anno [Note: A loco sic adpellatum, qui hodie Nantes dicitur. Post multas altercationes hoc edictum regio sigillo firmatum Idibus Aprilis MDCXCVIII. eius promulgatione in tempus, quo legatus pontificius regno excessit, dilata. Dan. Chamier proposuisse dicitur edictum. Vid. L'irrevocabilite de l'edit de Nantes. Histoire de l'edit de Nantes. Edicti articulos vide in Continuat. Thuani lib. 4. p. 156.] Nannetense edictum promulgat, quo libertas protestantibus confirmatur: quo tempore Philippus mortem obiit aetatis ann. LXXI. imperii XLIII, successore relicto PHILIPPO III. quia [Note: Thuanus totam tragoediam clare perscripsit lib. 43. Erat XXVII. annos natus, quum veneno tolleretur. Credebatur de patris nece cogitasse. Certiorem causam reddit Thuanus lib. CXX. suspiciones scilicet de religionis commercio cum Belgii proceribus et Colinio, Gallorum classis supremo praefecto Ionstonus Hist. Britann. lib. 8. pag. 252. omnem causam in Ioannem Austriacum reicit ipsi inimicum. Alii familiarem consuetudinem cum noverca Isabella, ipsi primum in matrimonium promissa obiciunt, quae et paulo post non sine veneni suspicione exstincta, L'Abbé de St. Real vita Don Carlos.] Carolum filium

ob insidias structas et ingenii ferocitatem ipse veneno tolli iusserat, infelix in eo pater, etiam in bellis plerisque, sola Lusitaniae hereditate vel fortuna favente, vel perficiente potentia felicior.

§. 75. Portugalliae reges Emanuel, Ioannes III. Sebastianus, in Africa caesus, Henricus Cardinalis, post cuius obitum Castellae regno Portugallia subicitur. Belgae in Indiam navigant.

Portugalliam ex superioris saeculi anno XCV. ad XXI. huius, quod describimus, EMANVEL rexerat, auctor[Note: Vide Hist. Medii aevi pag. 20. et Hieronymum Osorium, qui XII. libros concinno sermone scripsit de gestis Emanuelis.] indicae navigationis, quam coloniis et munimentis filius IOANNES III. auxit et SEBASTIANO, ex filio [Note: Filius triennio ante patrem defunctus est vita.] Ioanne nepoti trimulo

M DC LVII. fatis concedens, reliquit. Qui quum adolevisset, iuvenili ausu, spretis [Note: In quibus etiam rex Hispaniae Philippus erat; Thuan. lib. 65.] qui dissuadebant, in Africam exercitum traiecit, ut Maroccenum regem Mohamedem, a patruo Meliki pulsum, in regnum armis restitueret: sed acie[Note: Lege Thuanum dicto libro.] victus, captus, interfectus, et nobilissimo quoque in pugna caeso, tristem sui memoriam et exemplum temeritatis reliquit. Quae Portugalliae clades M DC LXXVIII. accidit. HENRICUS igitur, patruus magnus, exuto cardinalis habitu, Rex Portugalliae factus, post biennium ex vita decedens, litem cognatis suis reliquit, verum [Note: Emanuelis, Portugalliae regis liberi, praeter Ioannem, Sebastiani avum, fuere Isabella, uxor Caroli V. imperatoris, mater Philippi: Henricus cardinalis postea rex: Eduardus, pater Catharinae, Ioannis Bragancii uxoris: Beatrix, Carolo Sabaudo nupta: et Ludovicus dux Pacis Iuliae, pater Antonii nothi. Causam Philippi egit Michael ab Aguirre de successione regni Portugallici, et Hieronym. Connestagius de Portugalliae coniunctione cum regno Castellae, per Philippum II.] sororis

filius, Hispaniae Rex, an fratris Eduardi filia Bragancii ducis coniux, ex iure et lege succederet. Sed, ut fieri solet, potentior Philippus ius[Note: Duce Aleno, ex Belgis revocato. Grotius Annal. Belg. lib. 3. p. 67. Eius opera Regi Lusitaniae accessit, per quem Batavos amiserat. Tanto facilius regna quaeruntur.] armis sibi praeripuit et ANTONIO alterius fratris Ludovici notho filio, qui regnum[Note: Plebis magis, quam nobilium auspiciis rex Antonius declaratus, optimo quoque ab inaugurationis sollemnibus se subducente, quod non difficile erat, eventum, qui sequutus est, praesagire, Thuan. lib. 70. In gratiam eius prodiit scriptum de Iure Successionis regiae in regno Lusitaniae, deque legitima Regis Antonii successione Mittelburgi 1591. 8.] invaserat, ad [Note: Proelium Thuanus d. l. descripsit. Antonius fugatus et exsul factus Lutetiae M DC XCV. exstinctus est.] Alacantaram oppresso, Castellae regno Portugallicum subiecit. Qui, quum foederatos Belgas a commerciis suorum arceret, plus suis damni, quam illis intulisse, eventus probavit, dum ipsi sibi ab Indis petiere, quas orientis

merces a [Note: Ut olim Venetiae, ita adhuc Lisbona orientis divitias Europae dispensaverat.] Lusitanis ante acceperant. Sed ab origine Belgicorum tumultuum ordiendum est.

§. 76. Belgae foederati Hispanorum iugum excutiunt. Margaretha gubernatrix. Guilielmus Arausiacus. Gueusii. Ferdinandus Albanus. Sanguinis senatus. Requesenius.

PHILIPPUS ad regnum capessendum [Note: Anno M DC LIX. abiit Philippus in Hispaniam.] abiturus MARGARETHAM [Note: Ita dictam, quia Octavii Farnesi, Parmensis ducis vidua erat. Sollemne enim Belgis fuit, illustri femina gubernatrice uti, Maximiliani I. silia et Maria Caroli V. sorore et Ungariae regina.] Parmensem, notham sororem suam, regendo Belgio imposuerat, quae Antonii Perenotii cardinalis Granuellani consiliis usa, ceteros proceres ac senatores offendit, in quibus GVILIELMUS erat, princeps Arausiacus et Egmundus ac Hornanus, comites. Qui questi apud regem, obtinuerunt tandem, ut cardinalis [Note: Anno M DC LXIV. Grot. Annal. Belg. lib. 1. p. 16. Strada lib. 7. p. 27.] revocaretur: sed

quod ipse instituerat, Ulricus Viglius et Carolus Barlamontius persequebantur, ut in Hispanos odium nihil minueretur, sed prope res tumultum esset, quum minis, poenis protestantes urgerentur, ut ad sacra repetenda, quae deseruerant, se conferrent. Plus, quam CCCC. nobiles viri, [Note: Id foedus compromissum dicebant, quod invicem promittebatur de libertate et religione tuenda.] foedus inierunt de tuenda religione, a gubernatrice[Note: Supplicum litterarum formula gemina est apud Schardium in Maximiliani II. rebus pag. 47. 60.] petentes, ut duriores leges in causa sacrorum latae, refigerentur: qui quod nihil impetrarent, contempti ab illis, qui circa regnatricem erant, et [Note: Grotius Annal. I. p. 20. Gueusiorum nomen, que quum ambesas fortunas foederatis alii exprobrarent, ipsi in honorem traxere, parum fausti nominis appellatione professi, fidem sibi in regem ad mendicitatem usque constitutum. Bizor Histoire Metall d'Hollande sub init.] Gueviii appellati, quod mendicos sonat; etiam ad regem legati infectis rebus reverterentur: concitatior populus factus, [Note: Grotius Annal. I p. 22. Strada lib. 5.] templis direptis, sancta simulacra fregit, quem

motum gubernatrix milite, principes viri oratione suppresserunt. Qui prudentiores erant, magnum malum ominati, in exteros exsulatum ibant, et ipse Arausionensis in [Note: Nassoviam ad fratrem. Grot. libr. 1. extr.] Germaniam secessit, nihil moderatum ab Hispano milite, qui adventare nuntiabatur, sibi et patriae exspectans. Hunc Ferdinandus Albanus [Note: Iter Albani (Duc d'Alba) Meursius in Guilielmo lib. 4. ineunte scripsit. Ex Hispania navi Genuam delatus, collecto in Italia milite per Allobroges et Burgundos in Belgas perrexit.] abducebat; qui statim Egmundum Hornanumque, quasi auctores tumultus, prehendit et maiestatis damnatos [Note: Idem Meursius lib. 4. Guilielmi p. 46. Grotius lib. 4. post princ. Bruxellis in foro supplicium sumebatur.] supplicio capitis adfecit. Nec mitior in socios fuit, quos undecumque[Note: Nobiles magno nnmero capitis poena Albanus adfecit, ante supplicium Hornani et Egmundi. Meurs. lib. 4. Guilielm. p. 45. 46.] suspectos ad poenam trahebat, [Note: Grotius lib. 2. post init. et Schardius in reb. Maximil. II. p. 63.] XII. viris constitutis, quem sanguinis

senatum appellabant. Plenum exsiliis mare, plenae bustis urbes et patibulis damnatorum, et tam tristis ubique facies, ut qui viderant, quid ultimum in libertate esset, iam sentirent, quid in seruitute extremum. Ingens haec novis rebus materia, unde defectio civitatum, quae ducem et ultorem [Note: Dordraci foedus initum, et Arausionensis dux constitutus. Grot. lib. 2. p. 36.] Guilielmum poscunt, qui et antea, et frater Ludovicus, id [Note: Guilielmus in Brabandia: in Frisia Ludovicus, ubi Arembergium gubernatorem vicit, ipse vero post paullo ab Albano fugatus, fratrem Adolphum in priore pugna amiserat. Grot. 2. pag. 30.] tentaverant, sed repulsi ab Albano, novam occasionem circumspiciunt, quam etiam invenere, quum exules Belgae, piratica se tolerantes, [Note: XXIV. navigia erant, quae duce Guilielmo, comite de Marca, oppidum maritimae orae, quam neglexerat Albanus, Brilam ceperunt. Grotius Annal. 2. p. 35. et Meteran. lib. 4. qui addit, non id propositum fuisse naviculariis, sed vento destitutos, et elapsis navibus, quibus inhiabant, hoc tandem, ne nihil agerent, consilium cepisse, quod displicuerit Arausionensi, inde verito, ne Albanus hoc impetu excitatus maiora consilia impediret: loci tamen opportunitate considerata factum approbasse.] Brilam oppidum

M DC LXXII. occupaverunt. Ludovicus quoque Guilielmi frater, Montes, Hannoniae urbem [Note: Paucis primo intraverant alieno habitu, quasi vini mercatores, qui portam pluribus aperuere, hortaturis cives ad defectionem, offensos nimieta tributi, hoc est, decimarum, quas Albanus exigebat. Capta urbs XXVI. Mai M LXXII. Meteran. lib. 4. p. 154.] astu cepit, [Note: Strada lib. 7. pag. 267. Potitus urbe ante mensem obsidionis tertium Albanus, quamvis eodem tempore obsideret urbem, et ipse ab Orangiano exercitu obsideretur. Fregit Ludovicum non tam fratris Arausionensis labor irritus, qui soluturus obsidionem cum exercitu venerat quam fama lanienae Parisiensis, quia Gallico auxilio, Colinio accurante, adhuc usus fuerat. Dedita urbs XIX. Septemb. eiusdem anni.] difficiles Albano ad recuperandum. Quem quum rex sensisset, non provinciis [Note: Propter nimiam asperitatem, quippe ipse iactare solitus, quinque annis, quibus Belgicae praefuit, XVIII. hominum milia carnisicis ministerio se sustulisse Grotius lib. 2. p. 43.] pacandis, ei M DC LXXIII. successorem dedit, mitiore ingenio hominem, REQUESENIUM,

qui Ludovicum Nassovium, copias novas adducentem prope Noviomagum [Note: Caeditur Ludovicus Nassovius cum Henrico fratre et Christophoro Palatino, Grotius d. l.] cecidit, impedire autem non potuit, quo minus [Note: Ab Arausionensi oppugnatum et sociis. Vide Meteran. lib. 4. et Grotius d. l.] Mittelburgum expugnaretur, classe Hispanorum, quae auxilio veniebat, praelio a sociis lacerata. Disiectus hinc, urbem Leidam obsedit, nec vero, ut dederet se, vel extrema[Note: Lege Cunaei orationem I. Nec vero deditio facta, sed mari terris immissio, et Panico terrore ex casu muri, soluta obsidio. Grot. 2. p. 45.] fame coegit.

§. 79. Pax Gandavensis. Ioannes Austriacus, gubernator. Matthias Austriacus a foederatis electus gubernator. Franciscus Valesius. A. lexander Farnesius succedit exstincto Ioanni.

Hoc M DC LXXVI. subita morte intercepto, ad [Note: Grotius d. l. p. 46.] senatum summa rerum est delata, qua tempestate[Note: Articulos pacificationis vide apud Meteranum lib. 6. ad ann. M DC LXXVI.] Gandavi pax conveniebat, ut legibus Albani abrogatis, Hispanus miles abduceretur. Paruit rex necessitati, et

foedus ratum habuit, spe non incertus, ab [Note: Don Iuan de Austria.] Ioanne notho fratre, quem gubernatorem mittebat, cuncta recuperari posse. Hic mitiora prae se ferens, et Gandavensem pactionem subscriptione sua probans, paullo post, quum[Note: Specie securitatis suae occupavit, quasi insidias ex litteris ignotis metueret, futurum esse, ut captivus in Seelandiam abduceretur. Meteran. lib. 7. p. 270.] Namurcense castellum ex improviso occupasset, tantum in se odium citavit, ut novo tumultu [Note: Grotius lib. 2. 48. Deiectis passim arcibus seruitus exuta. Et Meteranus lib. 7. p. 277. nominat Gandani, Ultraiecti, Rysselii, Valentiennae etc. castella.] castella Hispanorum diruerentur. Guilielmus ad praefecti dignitatem a [Note: Lege Grotium lib. 2. sub finem: ubi etiam de Duce Arscotio habes, et Electione Matthiae.] Brabandis vocatus: cui alii Arscotanum praeferebant, qua dissensione factum, ut Austriacus[Note: Rudolphi imperatoris frater, post successor, nullo palam imperatoris adsensu, ne Hispanum offenderet. Grot. d. l.] MATTHIAS gubernator M DC LXXVII. eo pacto

eligeretur, ut cuncta senatus consilio et ductu Guilielmi administraret. Sed horum copias Farnesius[Note: Belgicae quondam rectricis filius: Caroli imperatoris nepos. Hic auxilia ex Italia adduxerat.] Alexander, Parmensis dux, qui auxilium Ioanni ferebat, ad [Note: Gemblacum vel Gembliniacum Brabandiae, Gemblours. Origo cladis, quod exercitus Belgarum ducum discessu in dies minuebatur. Grotius l. 3. post princ. Add. Meteran. lib. 8.] Gemblacum vincit, quem ordines ut ulciscantur, Henrici III. Galliarum regis, se fidei tradunt, qui vero non sibi, sed FRANCISCO fratri [Note: Alenconium Normanniae oppidum, unde Franciscus Valesius Duc d'Alencon appellatus.] Alenconio duci, acceptabat: quem discordia provinciarum impedivit, quo minus aliquid et se et fratre dignum perficeret. Sub [Note: M DC LXXVIII. Grotius lib. 3. pag. 60. Ioannem Austriacum fortunae suae iratum non aegre mortem subiisse tradit: nec sine veneni suspicione periisse, qui ex maioribus ausis, quam pro natalium conditione, aulae invidiam collegerat.] idem tempus subita vi morbi Ioannes exstinctus, Parmensi gubernacula reliquit, qui omnia contra pactum, Gandavi inditum, agebat, idque hoc facilius, quo

maius [Note: De hoc egregie Grotius lib. 3. p. 57.] dissidium provinciarum erat in causa religionis.

§. 78. Foedus quinque provinciarum, et aperta ab Hispanis secessio. Matthias dimittitur: Franciscus in Galliam revertitur: Arausionensis interficitur. Mauritius Guilielmi filius Hollandiae, Seelandiaeque praefectus, Ernestus et Albertus Austriaci. Induciae duodecim annorum.

Cui ut consuleret Arausionensis et simul patriae libertati, conventum M DC LXXIX. Traiecti Batavorum egit, quo [Note: Geldria, Hollandia, Seelandia, Frisia et Ultraiectina. Summa foederis apud Grotium est, pag. 63. Auctor foederis Guilielmus Arausionensis, ut unum faceret Remp. inducias, tributa, pacem bellum.] quinque provinciae foedus iunxerunt, (Groningensis, et quae trans Isalam est, post accessere) quae origo est foederatae in Belgis rei publicae. Tentata quidem insequenti anno paxfuit Coloniae, [Note: Acta pacisicationis prodierunt Antwerpiae 1580. 8. Obnitebatur potissimum Arausionensis, bene praevidens omnem cum rege pacem in suam perniciem fore. Divulso hinc Belgio, tot inter partes medius ipse, atque eo cunctis invisus, ne pariter hostibus et inimicis dederetur, haut temere metuebat. Pacis leges cultum latinae religionis, solitum in principem obsequium, Gandavensis foederis comprobationem continebant.] auctoritatem interponente

Rudolpho Imperatore. Verum, cum iam omnia in nimium discrimen adducta, irrita fuit. Quum pergerent Hispani provincias vexare, nec pactis starent, et foederibus, atque sic nulla spes pacis superesset; [Note: Grotius annal. lib. 3. p. 70.] auctor sociis Guilielmus fuit M DC LXXXI, ut ab Hispanis deficerent, et Philippi nomen tamquam hostis eiurarent, quo tempore [Note: Idem dicto libro p. 71.] Matthias honorifice dimissus fuit. Rursus accitur ex Gallia rector, idem Franciscus Valesius, cuius brevi post paenituit, quum id agere deprehensus est, ut singularem sibi [Note: Valesius adpetebat matrimonium Elisabethae, certis etiam conditionibus de eodem agebatur, utcumque religio dissideret. Sed, sive dolo instituti simulatio, seu fraternae offensiones impedimento fuerunt. Reversus ex Anglia sollenni ritu et magnifico cum adparatu Brabantiae Ducis et Flandriae Comitis titulum adsumpsit, certis tamen legibus adstrictus. In Hollandos et Seelandos nullum, nisi nominis ius temporarium habebat. Arausionensis sibi munitissimas gentes reservarat, etiam nomen eius actis praescriptum, Comitis quoque titulus a plerisque delatus. Lege Grotium Ann. 4. p. 77.] potentiam muniret;

quod quum non posset in republica perficere, in Galliam reversus, maerore haud multo post exspiravit. Rebus sic ubique adflictis M DC LXXXIV. gravius damnum, mors Arausionensis principis accessit, Delphis a [Note: Balthasare Gerhard, cuius supplicium fuit, ignito forcipe carptum in quatuor partes discindi, Meteran. lib. 12. Auctor caedis honoribus, divitiis, impunitate etiam ante peccatorum singulari edicto contra Arausionensem publicato invitatus. Adversus novi moris edictum Arausionensis apud Ordines Belgicos et Christianos principes libello se defendit, adiuvante Petro Villerio, homine Gallo subacti ingenii. Grotius Ann. 3. pag. 71.] Burgundione quodam, globulo traiecti. Filio MAURITIO, decem octo annos nato, [Note: Grotius lib. 4. p. 86.] Hollandiae Seelandiaeque praefectura: Hohenlohio, expertae militiae duci potestas vicaria data: summum regimen foris [Note: Mortuo Mauritio, omne concidebat obsequium ut sine externae potestatis firmamento restitui non posset. Plebs enim procerum auctoritatem coeperat contemnere, et miles obsequio imparatus. Legati ex Gallia et Anglia adventabant, consolaturi de morte principis et auxilia promissuri. Sed dubitabatur, utrius regimen praeferreretur. Tunc primum arcanum patefactum, Belgas sub domino esse posse, non sub Hispano. Nam minora multa postulabantur, quam a Francisco, et quae secretiora legati habebant mandata, ex offensae metu statim aperiebant.]

petebantur, quod quum Galliae rex recusaret, intestinis bellis distentus; ab Angliae quidem regina [Note: Robertus, comes Leycestrius. Elisabethae quidem omne delatum Imperium. Sed prudens femina detractabat ob invidiam interversae dominationis. Foederis leges erant, ut auxilia mitteret, quae propriis stipendiis militarent, praefectus militiae cum Anglis duobus summo senatui interesset, naves classi adderet, et pro impensis pignoris loco esset Brila et Flissinga.] missus cum auxiliis, qui res turbatas ordinaret: nec vero fructum inde res publica cepit ob [Note: Leycestrii ducatu non solum Grave et Venlo amissa, sed Daventria etiam et oppositum Zutphaniae munimentum manifestius ab Anglis prodebantur. Grotius Annal. 5. p. 97. 102. et 103.] dubiam fidem auxiliorum. ALBERTUS

Austriacus, qui fratri [Note: Ernestus Rudolphi imperatoris frater, regis Hispaniae auspiciis brevi tempore Belgio praefuit, immissus M DC XCIV, mortuus sequenti anno Thuan. lib. 109. seqq. Grotius Hist. Belg. lib. 3. et 4.] ERNESTO successerat, nec [Note: Albertus, minimus filiorum Maximiliani II, cardinalis, post gubernator Belgii et maritus filiae regis Hispani, quae opulentam dotem adferebat Burgundiam et Belgicas provincias, quia fore sperabatur, ut Belgae foederati facilius Germano se principi restituerent.] dotis titulo, quam Isabella Clara Eugenia, Philippi filia adferebat, persuasit foederatis, ut in ipsius se fidem darent, quod Hispanorum suspecta adfinitas erat. Potentiores etiam facti [Note: Primum quatuor naves M DC XCV. supra caput Bonae spei praeteruectae in Indiam orientalem venerunt. Thuan. lib. 117. p. 777. Eodem tempore in septentrionem longius progressi, sed glacie detenti cursum sistere cogebantur. Ibid. pag. 779. Repetita orientalis navigatio maiore successu M DC XCVIII. ibid. lib. 121.] orientis commercio, ad quod viam [Note: De quo interdicto supra pag. 201.] interdicto rex aperuerat; et extremo saeculo apud [Note: Proelium apud Nieuport scripsit Meteranus lib. 21. Grotius Hist. lib. 6. ad annum M DC C, et singulari tractatu Ant. Noviomagus.] Novum

portum victores, nihil pensi externa auxilia habebant, eoque res ipsi suas adduxerunt, ut Hispani post Ostendae [Note: Utpote per triennium extractam ab M DC CI. usque M DC CIV.] operosam magis, quam utilem obsidionem [Note: Vide Grot. lib. ult. Meteranum lib. 28. Nec prius foederati in conditiones, ab Hispanis propositas, consensere, quam illis extortum fuit, ut agerent TANQUAM cum libera republica in quam nihil iuris sibi arrogent, uti articulo I. induciarum expressum est. Contin. Thuani lib. 2. pag. 32. Plura de his induciis singulari libro scripserunt Io. Meursius et Dominicus Baudius.] proniores ad inducias essent, quam ipsi foederati, qui tandem per XII. annos servandae [Note: Induciae promulgatae sunt Antwerpiae XVIII. Calend. Maii M DC CIX.] post initium sequentis saeculi convenerunt.

§. 79. Mors Georgii Ernesti Hennebergici et Ottonis Hoyensis. Gebhardus Truchsesius amittit Archi-Episcopatum Coloniensem, quem reformare voluerat.

Historiis exactis, illustrium mortes, integram gentem exscindentes, adiungemus. Huius generis fuit excessus GEORG. ERNESTI Hennebergici, cum quo antiqua gens, inde ab anno

M CCCX. in principem locum evecta, M DC LXXXIII. exspiravit, Saxonum utraque domo Ernestina et[Note: Pactum erat cum Ernestina sola M DC LIV; bello autem Gothano interveniente, Augustus pro sumptu impenso hereditatis partem poposcit, et quincuncem obtinuit. Imhof. Notit. Proc. lib. 4. c. 3. n. 13. Mulleri Ann. Sax. ad a. 1554.] Albertina ex pacto succedente, qui Meinungae commune regimen provinciae administrandae constituerunt. Sub idem tempus exstincta fuit[Note: Horum exitum et possessionis divisionem descripsit Chytraeus Sax. lib. 25. p. 756.] Hoiensium comitum gens in ultimo OTTONE, possessionibus ad Luneburgenses et Brunsuicenses duces, ex parte etiam ad Hassos delatis. Coloniensis dioecesis alios motus habuit, quibus non familia, sed conatus, protestantibus septemuiratum addendi, exspiravit. De Hermanni rebus[Note: Vide pag. 95. seqq.] supra dictum: nunc GERHARDUM [Note: Fuit Baro de Walburg, cognomento Truchses Merssaeus pag. 157. qui in hoc electore desinit antequam mutaret religionem.] Truchsesium Coloniensem Archiepiscopum

memoramus, Reformatorum confessionem sequutum [Note: Totam historiam vide apud Browerum Annal. Treu. lib. 22. p. 419. et Michaelem ab Isseldt de bello Coloniensi.] uxorem duxisse illustri Mansfeldensi genere natam. Tuebantur protestantes, IO. CASIMIRUS Palatinus fortiter, languidius Lutherani: atque sic factum, ut Pontificii Hispano milite praevalerent, et eiecto Gebhardo successorem darent ERNESTUM, Boiariae ducem, adhuc antistitem Leodiensem.

§. 80. Historia litteraria huius Saeculi.

Magnus etiam XVI. saeculo litterarum proventus fuit, et renatarum mater Italia tulit Petrum Bembum, Philippum Beroaldum, Aldos Manutios, avum et nepotem et inter utrumque Paullum, Aldi maioris filium, minoris patrem, Caelium Rhodiginum, Nicolaum Machiavellum, Caelium Curionem Secundum, sed hunc in Helvetiis, ubi exsulavit, clariorem: Marium Corradum, Carolum Sigonium, Petrum Victorium, Fuluum Ursinum, Paullum Iovium, Io.

Franciscum Picum Mirandolae comitem, Franciscum Guicciardinum, Guidonem Pancirollum, Hubertum Folietam, Octavium Ferrarium, Sanctum Pagninum, Andream Alciatum, Hieronymum Cagnolum, Paulum Parutam, Petrum Martyrem, Polydorum Vergilium, Sebastianum Castalionem, Franciscum Robortellum, Onuphrium Panuinium, Benardinum Scardeonium, et ne quis sexus a laude cessaret, [Note: Virorum nomina satis nota et celebrata: haec doctissima femina, Fuluii Morati Mantuani filia, nupsit Andr. Grundlero, medico, cum quo Suinfurtum in Germaniam profecto, inde Heidelbergam, ubi obiit anno M DC LV. aetatis XXIX. Exstant politissimae eius epistolae Latinae, etiam Graeci quidam sermones et carmina, testes ingenii atque pietatis.] Olympiam Fuluiam Moratam. Et Gallia habebat, quorum se nominibus efferret. In quo numero sunt Stephani, [Note: Theodorus Iansenius ab Almeloveen vitas Stephanorum scripsit.] Robertus, Henricus, Carolus; Adrianus Turnebus, Guilielmus Budaeus, Claudius Sesellius, Paulus Aemilius, [Note: Hic Veronensis quidem patria est, Parisinus in aede Deiparae sacerdos, quem tanto magis Galli sibi vindicant, quod in eorum historia scribenda vel XXX. annis insudaverat.] Guilielmus et

Martinus Bellaius, Iacobus Ludovicus Strebaeus, Andreas Tiraquellus, Carolus Molinaeus, Petrus Ramus, Dionysius Lambinus, Gentianus Heruetus, Guilielmus Postellus, [Note: De hoc eiusdemque scriptis plenius Obs. Halenses Tom. 1. obs. 21. et tom. 4. obs. 12.] Marcus Antonius Muretus, Ioannes Bodinus, Iacobus [Note: Sadoletus, episcopus Carpentoractensis sed patria Mutinensis, cuius memorabilis est epistola ad Melanchthonem, quae in Vita eiusdem a Camerario scripta invenitur.] Sadoletus, Iulius Caesar Scaliger, Elias Vinetus, et qui iuris scientiam politiori doctrina ornatiorem fecerunt, Iacobus Cuiacius et Franciscus Hotomannus, ac indignus [Note: Brissonius M DC XCI, quum Lutetia ab Navarro obsessa erat, capite punitus fuit a sexdecimanorum, quae intra urbem erat, turbulenta factione Thuan. lib. 102.] supplicio, quod passus est, Barnabas Brissonius: quibus accedunt Pithoei fratres, Petrus et Franciscus, licet [Note: Franciscus Pithoeus mortuus M DC C XXI. Petrus M DC XCVI.] alter saeculo, quod explicamus, cum

Is. Casaubono supervixerit. Ex Anglis clarent Thomas Linacer, Thomas Morus, Io. Fischerus, Robertus Barns, Thomas Cramerus, Rogerius Ashamus. Ex Scotis Georgius Buchananus. Hispania tulit Aelium Antonium Nebrissensem, Antonium Augustinum Caesaraugustanum, et Petrum Ciacconium Toletanum, Ioannem Ludovicum Vivem Valentinum, Alphonsum Ciacconium, Antonium Guevaram, et ex sequiori sexu Aloysiam Sigaeam, laudatissimam feminam. Nec Germania nostra expers huius gloriae fuit, quam attulerunt ei Ioannes Reuchlinus, Philippus Melanchthon, Ioachimus Camerarius, Martinus Bucerus, Ulricus Huttenus, Petrus Mosellanus, Eobanus Hessus, Guilielmus Xylander, Bilibaldus Pirckheimerus, Conradus Peutingerus, Henricus Cornelius Agrippa, Theophrastus Pararacelsus, Ioannes Trithemius, Ioannes Cuspinianus, Ioannes Auentinus, Ioachimus Fortius Ringelbergius, Beatus Rhenanus, Iacobus Wimphelingius, Petrus Lotichius, Georgius Sabinus,

Schardius, Michael Neander, Reinerus Reineccius, Fridericus Sylburgius, Ioannes Sleidanus, Georgius Spalatinus, Godescalcus Stewechius, et ex Iudaeis R. [Note: Se ipsum enim vocat Askenasi, hoc est, Germanum. Sebast. Munsterus opuscula eius multa latine vertit: Romae autem aliquamdiu vitam elegisse et scripsisse constat.] Elias Levita. Belgarum in primis laus immortalis floret, Erasmi [Note: Ut vulgo appellatur. Non autem Roterodami, sed Goudae natum Erasinum fuisse, Vir clarissimus et amicus noster Th. Ians. ab Almelouveen in Amoenit. Philolog. ostendit. Auctor vero additionem ad Guicciardini Belgium p. 192. de Gouda dicit: Oriundus in hac urbe magnus ille Desiderius Erasmus, Goudae enim conceptus et utero gestatus, Roterodam i (quo, cum ad pariendum vicina esset mater, se certa de causa contulerat) in lucem editus. Vid. Baylii Dictionarium.] Roterodami, Adriani Iunii, Iulii Lipsii, Gerhardi Geldenhaveri, Suffridi Petri, Francisci Raphelengii, Laevini Turrentii, Guilielmi et Theodori Canterorum fratrum. Helvetia habuit [Note: Italus fuit, in Taurinis natus, in Italia aliquando doctrina clarus: pulsus inde religionis causa, Basileae per XXIII. annos humanitatis litteras docuit; exstinctus M DC LXIX. Thuan. l. 46] Caelium Curionem

Secundum, supra a nobis laudatum; dedit Huldericum Zwinglium, Ioan. Oecolampadium, Conradum Gesnerum, et Aldi ac Stephanorum aemulos, Hieronymum Frobenium et Io. [Note: Hunc quoque Thuanus lib. 43. extremo in claris viris et bene meritis ponit, qui quum vita migrasset, academiae humeris (Basileensis erat) elatus fertur M DC LXVIII. et septiltus in templo maiore iuxta Erasinum et Sebastianum Munsterum.] Oporinum: vicina Brisgoia Ulricum Zasium, humanioribus aeque doctrinis et legum singulari peritia tinctum: et Henricum Glareanum itidem Friburgi docentem; Borussiam Nicolaus [Note: Copernici et Tychonis vitam scripsit Petrus Gassendus: Ille M DC LXXXI. mortuus: hic M DC C XII.] Copernicus, et Daniam Tycho de Brahe tamquam sidera illustrarunt, qui in caeli et astrorum motu scrutando omnium sollertissimi fuere. Ignoscant praeclarae animae, si quas festinata brevitas [Note: Quam facile enim hoc fieri potest, sicut inter scribendum iam exciderant Petrus Faber, Franciscus Modius, Hieronymus Magius, Ioannes Wowerius, et alii, quorum etiam nonnullos sequenti saeculo laudabimus, quia vergente sexto decimo et ineunte septimo decimo pariter clari et insignes, ut ipse Lipsius, Schottus, Scaliger Iosephus fuerunt.] praetermisit.

§. 81. Novae Academiae.

De singulis haec ingeniis: universis formandis novas officinas, novas academias institutas laudamus. Saeculi, quod enarravimus, altero anno Wittenbergensem Fridericus sapiens, sexto Francofurtanam Ioachimus I, ambo electores, condiderunt. Annus erat XXVI, quum princeps Philippus simile opus Marpurgi moliretur, quod trigesimo quinto perfectum fuit: quadragesimo quarto anno Regiomontana orta opus Alberti Brandenburgici, primi Borussorum ducis: et[Note: Anno M DC XLIX. Conditor Dillinganae erat Otto Truchsesius, Episcopus et Cardinalis Augustanus Middendorp. de Acad. p. 523.] medio fere saeculo, episcopo Augustano auctore, academia Dillingensis: at octavo quinquagesimo Io. Friderici Electoris filii Ienensem consummarunt, [Note: Exstat de eo Io. Stigelii oratio de causis, quare constituantur Academiae, habita in Academiae inauguratione 2. Febr. 1558. Accessit eiusdem epistola, narrationem continens celebratae inaugurationis pompae.] decem ante annos

coeptam. Rex quoque Philippus, aemulatus Germanos, Duaci Flandriae anno LXII, et LXVIII. Argentoratensis civitas intra moenia sua, et Bataviae ordines LXXV. anno Lugduni litterarum sacraria constituerunt. Certatum in hoc studio est, et sequuto anno LXXVI. Iulius Brunsuicensis Helmstadiensem, et LXXIX. Norimbergensis senatus Altorfinam, et LXXXV. Franeckeranam Frisones statuerunt.