SErenissime Princeps, Domine clementissime: Anni complures sunt, quum Cels. T. Christophoro Heidmanno, Eloquentiet apudnos eheu! Quondam doctori, id muneris peculiariter demandaret, ut scripta Ioan. Caselii V. CL. et non Academiet tantum patrietque nostret, sed totius Germaniet egregii ornamenti, in unum colligeret et in lucem proferret: ita enim Cels. T. iudicabat, nihil publice utilius esse posse, quam si tot et tam aureet lucubrationes, quas auctor ipse quidem olim, sed singulatim et ita tantum ediderat, ut illas amicis et iis adquos scriptet erant,
fere solis impertiretur, in omnium manibus essent, et a studiosa iuventute sedulo cognoscerentur, cum neme omnium nostra aut patrum memoria de illius adeloquentiam, virtutem et civilem prudentiam educatione pretclariora prodiderit aut prodere facile possit. Nec defuisse bac in parte aut publico bono aut Cels. T. voluntati Heidmannus, ut ille non tantum egregia eruditione, sedea etiam re magnum illum pretceptorem nostrum etmulabatur, quod utilitati publicet totum se consecrârat; nisi primo quidem hetc miserrima et calamitosissima tempora incidissent, postea autem e vivis ipse exemptus esset, tanta cer te cum iactura rei literariet, ut ea satis deplorari non possit: er at enim in Heidmanno, pretter reconditas literas Gretcas et Latinas, antiquitatis et historiet veteris solida cognitio, tum eloquentia insignis, virtus autem, integritas, prudentia animique fortitudo pretstans, et, quod caput omnium est, sinceret erga Deum pietatis, et commune bonum iuvandi tantum et tam indefessum studium, ut vitam ipsam et valetudinem, qua plurimis annis prorsus debili erat, dum in utroque illo stadio ita decurreret, ut animum ab utrisque exercitiis numquam fere relaxaret, nimiis studiis tandem prodegisse non immerito videatur. Sed summus rerum arbiter eum, ut
pietate et virtute ipsius dignum erat, in sedes beatas hoc citius transtulit, ne patriam penitus eversam et tam multa indigna in vita haccerneret, quibus nos ob peccata nostra reservati sumus, Post excessum autem eius, qui annus nunc quintus est, semper equidem existimavi lampada illam, quam ipse in ea parte reliquer at, mihi traditam esse, qui non tantum ex eiusdem Caselii disciplina me prodiisse gaudeo, sed et adolescens per integrum quadriennium in familia eius vixi, nec solum in optimis literis fideliter ab eo eruditus, sed tam carus habitus, itaque rebus omnibus ornatus semper fui, ut non tam pretceptorem quam parentem alterum usque ad obitum ipsius eum haberem: nec vero tantum pietas erga defunctum et maximorum benefieiorum ab eo acceptorum memoria, sed et publicum commodum exposcereid deinceps a me videbantur, ne tam pretelaratanti viri opera situ obduci paterer, qut ut Phoenix aliquis Saxoniet nostret non solum de mediocris sortis hominum, sed nobilium cumprimis et Principumeducatione tam egregie meritus esset, Academiet autem nostret maximum semper decus et columen fuisset. Et recordor adhuc, cum statim post obitum eius pretstantissimus IC. Conradus Rittershusius Academiet Altorfinet quondam Doctor celeberrimus
diligenter per literas me hortaretur, ut omnia Caseliana accurate colligerem et, usque dum simul ederentur, magna diligentia asservarem: nihil enim ex illis esse quin luce dignum et prorsus eximium foret. Etsi autem Heidmano superstite, cumque semel is laborem illum inse suscepisset, necessarium hoc adeo non erat: tamen posteaquam ille fatis concessisset et nonus adhuc e)rgodiw/kths2 nuper supervenisset, vir magnificus et nobilissimus, loachimus Goetz Cels. T. Consiliarius pretcipuus, qui ut cum equestri splendore perfectam virtutem et exquisitam doctrinam coniunxit, ita nihil in vita optabilius habet, quam pretclare derepubl. et literis mereri; tandem moram abrumpendam et initium reifaciendumesse omninoputavi, quamquam aliis studiis nunc totus immersus. Primam it aque hanc partem his diebus, horis subcisivis, adornavi, in quam tria opuscula conieci de civili doctrinarecte addiscenda et principum educatione non paulo rectius quam vulgo fit conformanda, quet deinceps reliqua scripta ordine, si Deus vitam et otium concesserit, subse quentur. Cetterum cuinsmodi hetc sint quet nunc damus, sapientiet civilis consulti iudicabunt, illius pretsertim veret et salutaris, quet non callidit atis sed virtutis, non dominatus aut tyr annidis, sed regiet
beneficentiae magistra est, nec malo et internecioni, sed utilit ati et pretsidio generis humani nata; ad quam, si quid hac de reintelligimus, istet, etsi nec mole nec numeromagnet, lucubrationes ita pretclare et regia prorsus via lectorem ducunt, ut nobis eas relegentibus de iis id dicendum videretur, quod de Euripidis versibus oratorum princeps olim aiebat, singulas sententias singula testimonia esse. Sed hetc, ut dixi, illi censebunt qui harum rerum periti sunt. T. autem Celsitudini, Illustrissime Princeps, ea offerenda ideo arbitratus sum, non solum quod unum istorum s1uggramma/twn iam olim ipse Caselius Serenissimo Patri T. magno Principi HENRICO IULIO laudatissimet memoriet consecrârit, sed quod et hetc et omnia cettera aliâs etiam summo iure ad Celsit. T. spectent, cum non tantum in terris Cels. T. Caselius natus sit et in Academia Tua tamdiu docuerit, sed et tum munificentissimo Cels. T. Auo D. IULIO et magno quem dixi Parenti, tum ipsi Cels. T. semper carissimus exstiterit: quod cum omnibus notum sit, pluribus non persequar. Unum ipse memini prorsus insigne eius rei documentum, quod Cels. T. cum ante annos viginti ex longa et diuturna per Galltam Angliam et Belgicum peregrinatione salvus in terras suas rediislet, nihil prius habuerit, quamut
Serenissima primum matre salutata (Illustrissimus enim Pater iam tum in aula Cetsarea aberat) Caselium, cuius fam,etcelebritas, quoque gentium venisses, et sub ipsis etiam Pyrenetis, Cels. T. occurrerat, adse in arcem Guelfiam acciret et ex tanto intervallo gratia et benignitate pristina cupide complecteretur. Accipe ergo, Clementissime et longe optime Princeps, eius viri scripta nunc etiam sereno vultu, quem ipse tota vita non amasti tantum, sed in oculis tulisti, et Ecclesiet patriet ac tuorum omnium certo bono diutissime vive ac quam rectissime vale. Helmetst adii V. Kal. Decemb. Anno M. DC. XXX.
Sereniss. Cels. T.
Obsequentiss.
CONR. HORNEIUS.
IOANNES CASELIUS natus est Gottingae, uno expraecipuis post Brunsuicum in Ducatu Brunsuigio oppidis, patre Matthia Caselio Ecclesiaste, matre Catharina Calobradeta femina primariae illic familiae, anno Christi M. D. XXXIII. XV. Kal. Iun. Clarum autem et pernobile genus ei ex patre fuit ab ipsi usque atavis, orto ex nobilissima Chesseliorum in Geldris familia, ubi adhuc arx Chesselium prope Mosae ripam in colle sita nomen gentis retinet, quam quam ipse postea amissis bonis autitis et summorum virorum hortatu Caselius appellari maluit. Insignis in illa gente fuit Gothardus Chesselius, Sigismundo imperante, magnus cognominatus, cuius filii maxime inaula Caroli Burgundionum Ducis floruerunt, ex quibus unus volquinus Gothardum alterum genuit. Hic rursus Matthiam et decem praeterea liberos, quorum cum alii militiam secuti essent alii
mercaturae se, ut apud Belgas etiam nobilium virorum interdum mos est, se tradidissent, Matthias natu quintus studiis et pretsertim sacris se deuovit. Cumque propter belli calamitates et funestas de religione dissensiones e patria excessisset, et primum in Anglia ac Scotia, post otiam Hispania vixisset, tandem ecclesiasticum munus Gottingae cum magna pietatis laude obiit. Fuit autem IOHANNES CASELIUS filius eius natu maximus, quem post quam ipse primum Northemii, Gandersemi, et Gottingae, cum primis autem a viro cl. mo et utriusque linguae peritissimo Michaele Neandro, Northusae initiis bonarum literarum imbui curasset, ille postea Wittebergam ad Phtlippum Melanchthonem se contulit: cui ut et omnibus doctis ibi per plures annos familiarissimus et carissimus fuit, sicut et postea magno illi Ioachimo Camerario Lipsiae. Cumque laurum Philosophicam ad Albim meruisset, ut et aliquevot annis post a Maximiliano II. poeticâ donatus esset, et tam ab hoc quam a Rupolpho II. nobilitatis avitae renovationem amicorum potius quam sua voluntate et opera impetrasset, et
tos annos Lipsiae, Francofurti item ad Viadrum ac Rostochii vixisset, in Italiam, eius regionis visendae et eiuditionis augendae gratia profectus est, impulsu cumprimis illustrissimi Principis Ioan. Alberrti Ducis Megapolitani, cui ut eruditionis perpolitae maximo e)uerge/th| literae et virtus Caselii pridem innotuerant. Bis autem eo ivit, primum quidem mense Sext. anno M. D. LX. et tum rectâ Bononiam se contuli, ubi celeberrimis IC. operam dedit et inprimis viro doctissimo Carolo Sigonio. Inde Florentiam contendit fama Petri Victorti excitatus, cuius in alterum etiam annum cum nobilissimis equitibus, Gotislobo Rotermundio Rugio Pomerano, Daniele Schulenburgio Marchico et Otheone Hoimio Brunsuigio auditor fuit. Deinde peragrata Italia anno M. D. LXIII. in Megapolim rediit et II. non. Quinct. Philosophiam ac eloquentiam iussu principis in Acad. Rostochiensi docere coepit. Quia autem paulo post lues pestilens intervenit, quae academicos dissipavit, Caselius Principis concessione in Italiam revertit anno M. D. LXV. Et tum
triennium fere ibi substitit, ut plurimum cum Victorio vivens, homine tum grandaevo, Pisis etiam ICti titulum anno LXVI. V. Kal. Febr. adeptus, etsi post. ea studium Legum, cui diligentem operam antea dederat, certo consilio omisit. Ceterum ex Italia extremo anno LXVII. ad munus suum Rostochium rediit, et non multo post in aulam migravit, ut Principis Ioannis, Ioannis Alberti F. iam annos pubertatis egressi educationi praeesset. Quo munere cum per quadriennium functus esset,in Academiam se recepit. Interea autem Andreae Mylii Ducum Megapol. consiliarii pretcipui filiam Gertrudem Myliam uxorem duxerat prid. Kal. Octobr. anno M. D. LXXI. ex qua cum plures alios liberos suscepit, qui paulo post obierunt, tum duos filios, Ioannem Ulricum, et Ioannem Carolum, totidemqueve filias Margaretham et Annam Sophiam, illam Theodoro Adamo ICto insigni, hanc Theod. Hupaeo nuptam. Cum autem uxorem IV. eod. Feb. anno M. D. XXCIII. amisisset, viduus usque ad obitum per XXX. annos permansit. Sed quia ingens viri fama erat, non potuit ea latere
laudatissimum Principem Iulium. Ducem Brunsuicensem, in cuius provincia natus erat, praesertim cum ille eo tempore Academiam Iuliam condidisset, et magnis praemiis vitos doctissimos Helmaestadium invitaret. Ab eo igitur tum accitus est, sed cum Dux Ioan. Albertus ipsum aegre dimitteret, et non multo post ex vivis Princeps Iulius excessisset, Rostochii mansit. Sed non minus haesit in animo successoris, magni Principis, Henricit Iulii, cui pridem ex cura quam educationis eius Caselius etiam absens gesserat, notus et gratus esset. Is autem non quievit, donec eum a Varno ad Elmum perduceret, quod mense Novembrianno M. D. XXCIX. factum. Ex eo tempore Acad. Iuliam voce etscriptis illustravit, ut antea Rostochiensem fecerat, donec anno M. DC. XIII. V. eid. April. ex hac vita paullo minor octuagenario decederet. Erat (si et hoc memorandum) corporis statura mediocri, et valetudine tenui quidem, sed quam magno Dei beneficio et exquisita vitae temperantia usque ad tot annos conservavit. De doctrina autem eius, Graecarum praesertim et Latinarum literarum
exacta notitia, eloquentia praeclara, et tam Philosophiae moralis ac civilis, quam omnium quae ad iuventutis educationem pertinent, prorsus admirabili scientia, scripta eius et fama per totam Europam iam olim celebris rectius nobis loquentur: nec enim nos tanti virilaudes paucis verbis digne exposuerimus, de quo ipse illustris Iosephus Scaliger, nihil se tam magnificum praedicare posse alicubi scripsit, quod eius summet virtutes non superarent, imo quem magnus Isaacus Casaubonus omni eruditionis parentem suis ad eum literis indigitare non dubitavit. Nec doctrina tamen magis excellebat quam vitae innocentia et integritate, certe humanitas in eo tanta erat, ut nec in ultima sen ectute ulla morositas eam contaminaret: temperantiam et ab omni voluptatum studio abstinentiam perpetuo colebat; amictu non sordido, sed prorsus simplici utebatur; honoris et opum, quas si voluisset, non exiguas parare sibi poterat, tantus contemptor, ut cum primarium iam ab initio in aula Megapolitana locum invenire posset, academicam vitam ultro ei prae optarit, et acultates omnes, partim in eleemosynas,
partim in adolesventes studiosos, qui in re tenui essent, totâ vitâ profuderit: nec enim domo aut in suburbium prodibat, quod tamen sanitatis tuendae causa quottidie fere faciebat, nisi eleemosyna larga instructus, qua obvios quosque egenos impertiretur: nec tempus unquam fuit, quo non plures domi ingenuos adolescentes aleret, quos erudiret simul et beneficio afficeret: superbiam, inisutitiam, fraudes, ut orcum oderat, tam miti et placido ipse ingenio, ut et acerrimos hostes, nullius privati sed publici boni gratia captos, non toleraret tantum, sed ubi honeste poterat, laudaret saetpe et ornaret. Cultum sum~i Numinis non tam ostentabat, quam ipso facto praestabat, numquam electulo surgens aut cubitum se recipiens, quin unum ex anagnostis suis per horulam ex Graecis Bibliis, quibus mirifice delectabatur, aliquid legentem audiret, aut, dum ultimo tempore insomnia laboraret, totam fere noctem sacris carminibus pangendis transigeret. Habuerat etiam a iuventute usque in deliciis Graecos inprimis Patres Clementem Alexandrinum, Iustinum Martyrem, maxime autem S. Basilium et Gregotium Theologum, quorum scripta
assidue lectitabat. Postremomortem tam excelso, imo cupido animo, cum per semestre spatium minus commode haberet, et paullatim non amorbo quidem, sed ab ipsa aetate vires attenuari sentiret, exspectabat, ut nec familiares ferret longiorem vitam ei precantes, sed eos moneret, ut non proistare, sed feliciin meliores sedes migratione vota ad Deum facerent; absentibus etiam amicis per literas valediceret. Unum illud, iam lecto per aliquot dies ante fatalem illam horam affixus, conquerisolebat, quod nemini tum usui foret, aut ulla re benefacere posset. Tandem cum ultimum hunc versum meditatus esset, quem identidem ingeminabat: Dapatientem animum, Pater alme, animetque salutem, et haec Graeca verba familiaribus atque adstanti Ecclesiastae recitasset: *en )bpignw/s1ei a)lhqinh=, kai\ pros1kunh/s1ei an)upokri/tw|, th=s2 a(gi/ as2 a)s1ugxu/tou kai\ a)diaire/tou tria/dos2, *qeou= *patw=s2, kai\ ij(ou=, kai\ a(gi/ou *pne/upatos2, piste/uw kai\ e)lpi/zw dia\ to\n *swth=ra h(mw=n *i*h*s*o*u*n *x*r*i*s*t*o*n, to\n e(/na ka\i mo/non mes1i/thn *qeou= te kai\ an)qrw/pwn, a)/fes1in a(martiw=n kai\ zwhn\ a)iw/nion, *amhn\, eaque cum versu illo pretscribi et typis in pagel la excudi iussisset, pie et placide sine ullo sensu doloris, ratione sibi usque ad extremum
halitum recte constante, exstinctus est et quatriduo post in primario oppidi Helmaestadiensis templo honorifice sepultus. Laudarunt eum pro funerein Ecclesia quidem Laurentius Scheuretus Theol. D. et Professor, in academia vero Christophorus Heidmanus Eloquentiae Professor oratione luculentâ uterque. Tumulo inscripta haec fuere:
D. O. M. S. S.
EXVVIAS IOANNIS CASELII VIRI SUMMI ET OB ANIMI INGENIIQUE DOTES CUM ALIIS DONIS DOCTISQUE TUM MAGNIS PRINCIPIBUS INPRIMIS CARI, SAXONIAE ADEOQUE GERMANIAE NOS TRAE PHOENICIS, IAM OCTVAGENARII, ET VEL OB AETATEM VENERANDI, SUB HOC LAPIDE CONDIDERUNT AMICI SUPERSTITES MOESTISS. CUM POTIOREM EIUS PARTEM AC DIVINIOREM AD SE REVOCASSET ATQUE IN TEMPLA AETERNIT ATIS TRANSTULISSET IMMORTALIS DEUS AD IX. APR. M. DC. XIII. IPSUM E MONUMENTIS INGENII PLURIMIS ET NOBILISS. CERTIUS LECTOR NOSCE ET TE BREVI COGITA FUTURUM QUOD HIC EST.
PErvetus est consuetudo, adeoque a memoria hominum eruditorum in nostram ettatem perpetuis exemplis derivata, ut lucubrationes nostras diuturno labore inventas, eleganter litteris consignatas, vel ad samiliares amoris et benevolentiet testandet, vel ad viros principes, et cum primis de nobis bene meritos, observan tiae et grati animi declarandi gratia, muneri mittamus. Neque vero non complures sunt aliet honestet huius rei causet. Setpe enim insinuare nos in animos pretstantium virorum cupimus: nec raro iis prodesse volumus, ad quos scribimus. Quid sibi voluerint Aristoteles et Cicero, cum ille commentarios ad Nicomachum filium, hic ad Marcum filium libros de officiis mitteret, nemini obscurum est. Cetterum in omni eo genere ita nos gerimus, tum, ne quos tali honore dignemur, nisi vel ipsos litteris eruditos, vel, qui ab his proximi sunt, cumque iis aliquando comparandi, admiratores studiorum sapientiet, tum, ut res ipsis non solum gratas, sed etiam proprias tribuamus, sive, ut vulgo loquimur, dedicemus. Etsi enim, qui vim omnem doctrinet mediocriter intelligit, non ita uno genere capitur, ut non
aeque capiatur et caetteris, quod etiam esse ingenium philosophi contendit Plato: tamen cum plaerumque alii delectentur aliis, ac propter usum alia aliis magis conveniant, non parum aberraturus videatur, qui ad iurisconsultum disciplinas mathematicas, ad rerum naturalium indagatorem inventa poetarum perferat. Nonsolum enim ibiparum inibunt gratiet, sed et ob eam imprudentiam reprehendentur a pallo peritioribus. Cum vero princeps Henrice Iuli, nulla sit pars studii sapientiet, quam non attigeris, et in pletrisque ita sis versatus, ut non solum etques earum disciplinarum principes, sed de iis pretclare indicium ferrepossis, quis doctissimorum hominum dubitet, quote, si ita videatur, litterario munere afficiat? Qui enim omnes animi primarias dotes habet, universas intelligit, ei omnia esse gratissima potissimum abonis et pretstantibus viris profecta, ut quodque meretur, necesse est. Nam quet interdum titulo et pondere magna quidam male feriati pro singularibus et divinis venditant, ea et facile agnoscuntur, et ridentur merito: aequum est, ut mediocribus aliquis locus relinquatur, cuiusmodi mea esse existimo. Ut enim essent, in hoc curae satis semper posui, idque ms in pletrisque assecutum spero. Namque et a falsis, et a frivolis abhorreo, et eorum, quaeper se eiusmodi apparent, relinquo, quae speciem veri habent, refuto, et veritatem in rebus quaero, et vera, ubi opus est, confirmo, nec facile, aut novatoribus ulla in re assentior, aut a veterum auctoritate recedo, Quod ad orationis formam attinet, ealectori satisfecero, si minus habeat sordium, et ad rei declarationem perspicuitatis satis. Nec sunt enim omnium, elegantia in dicendo, et copia, et splendor et magnificentia. Namque nec summi ingenii piros, qui eas virtutes affectarunt, omnia perfecisse
umquam fuit creditum. Incubui etiam in alterum, ut cum vera et perspicua scriberem, tum neque vel publice vel privatim, noxia, nec in quemquam iniuria, nec cuiusquam mortalum famam letdentia, sed utilia lectorum alicui: praecipue autem spectavi salutem iuventutis deditet litteris, et quibusdam me profuisse arbitror. Unde cuiusmodi sit omnis mearum scriptionum ratio facile apparet. Cumenim animadverterem, aberr are alios in doctrina, alios in ratione morum, nonnullos utrobique hoc egi vel solum, vel ante omnia, ut utramque viam publice quoque monstrarem sedulo. Nam si quet sunt metlaudationes aut cohortationes, aut si qua alia, relata omnia ad eundem finem volo. Quando vero rectet viet monstratori devia quoque indicanda sunt, mirum non est, eum malam ab iis inire gratiam, qui errare in perpetuum ipsi malint, et secum in errorem pertrahereplures, neipsi errasse umquam videantur, sive errorem suum iam intelligunt, sive nec intelligere aliquando,nec ab iis intelligi, nolint. Talibus ego placere numquam studui: quosdam placare, si qui emendari vellent, setpe fui conatus. Odia autem et contumelias pertinacium mihi subeunda potius putavi, quam deserendam salutem adolescentium. Neque, cum hîc me semper recte gesserim, quando hoc negotium nemo melioribus rationibus vel auctoribus adversum me egit, iam senex muto factum: quem in extremo vitet actu averti ab hoc instituto terriculamentis sycophantiet, ac ne quidem ipsa morte oporteat. Hetc apud sapientissimum principem confirmare mihi necesse non est, qui rem ipse penitus intelligas, et huius instituti locuples testimonium mihi non negaturus videaris. Recordarienim tescio, quet ante annos plusquam viginti tecum cum de litteris, tum de officio principis familiariter, et saepe, quasi aliud agens disseruerim: et quaedam primae ettati tuae destinatae lucubrationes in promptu sunt, forasse
neque tum discenti infructuosae, In una autem hac repotuisse me curiosiorem viderifateor, si curiositas est dicenda, ea homini impertiri, quae cui dederis, ipsi in perpetuum saluti sint, aut esse possint, qui iis uti nonrecusent. Si quis tamen neque hac ratione ab illius vitii suspicione me satis vindicatum censeat, quamadmodum et hic mihi caverim audiat. Ad principum enim filios scribere soleo, ab iis invitatus, quorum maxime interest. Aliis me faciliorem praebui, quos boni viri mihi diligenter, vel verbo saltem commendassent. Neque non etiam me multis ultro obtuli, id que recte fieri, hinc colligere est, quod viatorem solemus e deviis ultro revocare in viam, a qua se ille aberrare non suspicetur: quod humanissimum factum nemo reprehendat, et viator laeto gratoque animo acceptet, nedum cum eo, a quo ab errore revocatur, disputet: cuiusmodi sensibus diiudicantur. Quod in iis, quae mentis iudicium postulant, longe aliter se habet. Neque enim solum, quorum mentes institutione depravatae sunt, sed etiam, quibus nulla prorsus educatio obtigit: et se non amentes esse, atque educationem omnem, omnes vitaerationes, omnem denique remp., quae ex doctiss. pauci admodum intelligunt, intelligere arbitrantur, et hoc sibi, (usque adeo seplus quam rationem amant) et imperitis, qui loquacitate impudentium quoliber tr ahuntur, facile persuadent. Cum autem alias de aliis atque aliis meo studio consignata utilitati publicae proposuerim; nunc visum mihi fuit edere, quae aliquando in vestibulo politices elucubratus fueram: nec ea tamen proferrem, nisi et vera esse, et iuventuti, quae se parat ad remp. profutura, iudicarem. Nec sane dubito, quando nec nuper excogitata, quibus a vulgo plausus plaerumque stulte datur, neque mea, qui supra ingenii vires mihi nihil arrogo, sed veterum, qui omnia diligentissime
investigarunt, et vera, quae tot saeculis convelli non potuerint, aut certe eorum sententiis consentanea, amplector et rrado familiaribus. Spero etiam adultiorum, nec expertium rei publicae plaerosque mihi assensuros, et adolescentibus auctores futuros, primaria via, quam ostendi, vel ceterarum aliquae, ad civilem disciplinam ingrediendi. Quod autem virtutem fundamentum facio, et principium politices, quodque politicum virum bonum, et primo omnium, et in perpetuum deinceps, esse iubeo; ut nec primus ipse inveni, sic passim urgeo, et subinde inculco, quod in animis non modi discentium, sed quocumque in loco gerentium remp. haerere, maximum operae pretium est. Quis autem regum in quacumque opella nedum in administratione rerum, alios optet, quam viros virtute et fide praestantes? quis eos non legit prae ceteris ad omnia? Ac sane prius pariet locusta lucam bovem, ut Ennius scripsit, quam rem seriam minimam, nedum summam remp. recte gerat, qui sine integritate et fide sit. Quanto sanctiores igitur prae cunctis mortalibus in omni vita et actione reges ipsos esse convenit? tum quod in summo rerum humanarum fastigio collocati sunt, tum quod moder atore universitatis gesti muneris rationes reddent: quod vos principes in memoria semper habetis, tyraennis in mentem numquam venit, aut, si quando, ipsos toto animo cohorrescere, necesse est: quô sunt etiam in ipsa purpura et maxima potentia miseriores: at reges principesque contra in perpetuis curis maximisque laboribus beati, quibus porro prima praemia a Deo decreta sunt, et hîc a populis per solvitur benevolentia, et laudum vestrarum sempiterna praedicatio. Sed ad caput huius eipstolae redeo. Reddens enim tibi cum ea hunc librum, maximopere rego, ut cum antehac minora, vel paria
studia, clementer acceptaris, neque hoc contemnas, etiamsi ad unguem facta non sint omnia: quod nec fortasse a me proficiscipotuit: nec hoc loco aliud mihi propositum fuit, quam quod inscriptio pollicetur: ut iter civiis vitae ingredientes de iis monerem,quae qui non didicisset, ad ceterorum intelligentiam, velaegre, vel infeliciter, perveniret: quod qui sibi non penitus persuasisset initio, numquam bonus princeps, aut senator, ac ne quidem bonus civis, haberetur in republica. Alia praeterea habebam in manibus, quae ad educationem principis facere arbitrarer: quorum aliqua absolvi. Nam et duas quaestiones, in vulgus satis controversas, et usu in plaerisque regiis mirifice confirmatas, enodavi: quarum una est de victu, altera de splendore reliquo. Nonnulla etiam in iis correxi: quae de Cebetea tabula, quam ad parietem suspenderat, pluribus diebus ex me quaesierat Serenissimae coniugis tuae frater, princeps Ioannes, Friderici II. regis Daniae, filius, et ego responderam parim ex libello, qui in manibus est, partim quae ad eum illustrandum facere mihi viderentur. Faciam, ut et haec brevi lucem videant, quae quoque non profutura nullis iudico et auguror. Vale princeps inclute. Helmaestadio ex ac. Iulia Kal. Sept. M DCC.
NOlim te ignorare, lector, haec esse quasi quaedam prolego/mena politikw=n, nonsolum profutura iuventuti, quae separat ad remp. quod qui haec non praecognoverint, de plaerisque minus dextre iudicaturi videantur: sed nonnullis etiam in rep. versantibus, quorum alii in instituto, quod rectum animo conceperint, confirmentur, alii, qui forte aberrent, hinc errore suo intellecto, pedem in temporereferant, ne sibi privatim infamiam, patriae et civibus calamitatem seu malum aliquot creent. IN hoc autem summo munere diu multumque cum laude et utilitate publica versatis haec non scribimus; sed si ipsa legere dignentur, censores eos talium meditationum co???stituimus, quos rectissime intelligere, quae praeclarissime gerunt, credibile est. Confidimus tamen haec qualiacumque non improbaturos, quae ad verum scopum omnia dirigere conatifuimus. Vale.
QUemadmodum grave aliquod negotium, vel etiam mediocre aggressuri, initio utilia multa, et necessaria omnia, quae possunt, vident, quibus instructi ordine et bono eventu agant, quod in animo habebant: ita qui quamcumque liberalium disciplinarum explicandam suscipiunt, ea non solum praefari solent, quibus auditores alliciant aut inflamment, sed et multa praemittunt, tum ut ad rem commodius veniant, et progrediantur facilius, tum ut illi quasi via praemonstrata minus aberrent, et d metam procurrant felicius. Interpretes enim multa statim in principio removebunt, quae rudibus adhuc animis, vel obscura admodum, vel supra modum difficilia, vel prorsus absurda viderentur. Et nos vero etiam hoc consilio utemur: et quoniam disciplinam civilem, quae politice appellatur, docere instituimus, capita quaedam perpauca, nec nisi quae pernecessaria arbitremur, proponemus initio: neque nulla interim alia, quae huc facere arbitremur, tangemus obiter, cetera suo loco explicaturi. Agemus autem hîc potissimum de
capitibus quatuor. Ante omnia igitur, cum politicum informaturi videamur, ostendemus, quot quibusque modis passim politici nomen usurpetur: et quis sit revera politicus, adeoque hoc tam augusto sive potius divino nomine dignus iudicari posse videatur. Mirum enim, quam haec appellatio multis et variis olim tributa fuerit, atque etiam hodie tribuatur. Sequitur, sive cum hoc ipso cohaeret, ut accurate delineemus, quae sit politice, cuius videlicet dignitatem et finem ignorari non oporteat: etiamsi omnem eius vim in hoc disciplinae vestibulo non ita plene explicabimus, quae etiam vel ante oculos posita, a novitio et adolescente non ita subito percipitur. Tempore enim haec intelliguntur ab iis, qui se vindicarint a turbulentis animi motibus, et animum ad actiones honestas satis conformarint, et vitam humanam sedulo introspexerint, et negotia ipsa quasi manibus tractarint. Neque hoc negligemus, de quo priscis quoque saeculis dubitatum fuisse video, et hodie constare paucis arbitror. Si enim, de quo quaeremus, id faciendum sibi persuaderent, in re omnium nobilissima et prima operam ultro ponerent, aut ponere iuberentur. Est autem hoc ipsum: pararine politice aliqua ratione possit, et quidem studio industriaque nostra. Quod si enim non nisi divina, ut aiunt, virgula, sive casu aliquo obveniat paucis, vel discendo comparari nullo modo queat, rectius et nos relinquamus nogotium, ut regnum Persicum, cuius adipiscendi uni Cyro olim facultas fuit, neque cuiquam laboris, quem frustra suscipi
suspicemur, auctores simus. Denique si qua spes affulgeat adipiscendae politicae, neutiquam omitrendum videbitur, quod a nobis omnes postulent: qua via, aut si plures se aperiant, quibus ad politicen viis, veluti ad metam, vel ad locum, quô proficisci constituerimus, et nos aliquando perveniamus.
DE his igitur agemus ordine, et primum de primo, paullo altius exorsi. Cum logicus nominatur, vel orator, ab alio alium intelligi, saepenumero animadvertimus. Sunt enim, qui cum de logico audiunt, dialecticum suspicentur: vulgus etiam de contentioso sophista accipiat, qui tamen dialectici partes tueri non possit, nedum logici. Nos autem non fugit, ut logicus acutior et nobilior multo sit dialectico, ut qui disserendi munere et ipse quidem egregie fungi valeat, sed etiam demonstratione discentem convinncat constrictumque teneat, si id rei natura sinat, de qua tum forte agitur. Sic imperitus aliquem de media plebe loquaculum, qui tacere nesciat, minus forte quam ad colum anicula, oratorem censeat: in quo tamen nihil sani sit, sive sensa animi inspicias, sive verborum congeriem: nec non vero etiam rerum non nullo usu praeditis imponet interdum sycophanta: cum nugatore illo nihil sit indoctius, nihillevius, sycophanta nihil astutius, nihil nocentius: quin fieri potest, ut hunc aliquando in mediis oratoribus reperias:
quod hi tamen illi largiendum non putent, qui aut ipsi boni viri sunt, aut eos esse se profiteatur. Sic igitur etiam fere in omnium ore est nomen viri politici: cum tamen alii aliud intelligant et significatum velint: ac fere ita quisque, ut plus minusve de re ipsa intelligit. Nec vero cuiusque est unumquodque recte intelligere, etsi hoc demum intelligere est: sed non nisi a puero de plaerisque rebus fideliter eruditi, eriamsi idem subtili rerum cognitione non sit praeditus. Hic vero eruditus, si quid non satis ipse statim videt, tamen dispicit sedulo, ut ne in eo genere decipiatur, veri investigandi rationis haud ignarus. Primum igitur ad quorum aures vix fama rei, nomen vero hoc, ne que quid quam fere amplius permanavit, latissima significatione politicum nominant, in quo plus aliquantulum sit salis, quam in aliquo de ipso vulgo: qui aliorum moribus facile cedat, sive se accommodet: qui habeat, in communi hominum consuetudine, quod dicat, quod respondeat. In eum forte conveniat illud, quod servulus, ni fallor, ad servulum dicit apud comicum: At ego primo te disertum credidi. Hic policici nihil habeat, aut si quid, non nisi minimam cius similitudinem vel speciem: id quod infra magis apparebit. Quî enim sit politicus, vel adolescens, vel rerum imperitus, adeoque vix aliquo tinctus colore prudentiae? videntur tamen nonnullis, quod qui vere is sit, humanitatem et comitatem ipse quoque prae se fert in omnibus, et praestat utplurimum: quod consilium et orationem in promptu habet, in quoscumque ille
homines, in quaecumque negotia incidat. Verum hic leviter admodum adumbratus politicus, in senatum non veniet: sin ausit; statim se dabit turpiter, quando ad primam gravem deliberationem obmutescet. Hic ipse tamen, nisi se curiose aliis rebus ingerat, politus nobis sit, utpote vitae cultui non ineptus: nec eos iniuria laude sua afficiemus. Quin expediat iuventuti, simul et morum probitati studere et vitae elegantiae: quarum haec absque illa nullum diem consistere posse videatur. Nec eius studii exigua praemia proposita in communi vita hominum existimemeus.d Morum namque venustate non solum favor populi, sed et regum benevolentia facile conciliatur. Non tantum enim virtus, qua tamen nihil illustrius, in universa vita mortalium, sed etiam virtutis aliqua species sive imago, nulli affinis enormi vitio, animos hominum et mirifice afficit, et magnopere sibi devincit. Quare et bene merentur de rep. qui tenerae aetatis mores eleganter formant, inque eorum animis, quasi quaedam prima virtutis semina iaciunt: et laudabilitet ipsi faciunt, qui mores suos a pueris diligenter expoliunt, atque animum ad veriorem virtutem praeparant, sive etiam eam comparant. Ut enim de insulsis ingeniis nihil admodum, ita de elegantibus plurimum sane nobis pollicemur: atque eam spem ipsa industria confirmat, sine qua magni aliquid nulla in re efficitur. Res autem ipsa facilis est, et iucanda semper initio: corroborata aetate, et neglecta, sane quam difficilis: et ut innui modo, ad virtutem aditus: quando non minus probitati
studetur, quam elegantiae: nec a falso initia eximiarum virtutum dixerimus, cum interdum etiam earumdem testimonia et argumenta sint.
SAtis de hoc genere: transeamus ad alios. Multis enim etiam politici videntur alii, nihilo sane illis meliores, sed audaciores multo, quod in illis pudor, nec paullo nequiores. Temere enim sibi, forte ingenio freti, sed parum ad veritatem facto formatorve ad virtutem, de omnibus rebus in civitate sibi iudicium sumunt: de legibus, de magistratibus, de sacris, d profanis, de pace, de bello, de civium vita, moribus, negotiis: et confidenter quodcumque et quantumcumque, et quovis in loco, et apud quoscumque, reprehendunt, et censoria virgula notare non dubitant: nisi forte astute alia dissimulent, quod in eiusmodi moribus difficile tamen esle ipsum arbitrer. Hoc autem causae est, quod imperitis, aut non satis peritis, et omni fere populo multum videre, et prae ceteris sapere, ac honore denique, et tantum non primo civitatis gradu, digni existimantur. Quos tamen si propius contemplemur, curiosi potius sunt, quod vitium magnum similium gregem ducit secum, et loquaces, et malevoli, et maledici, et scurrae denique, sycophanris et seditiosis, pessimis mortalium proximi, quorum ingenium a vetere poeta in Trinumo sic depingitur:
Nihil est profecto stultius, neque stolidius,
Neque mendaciloquius, neque argutum magis,
Neque confidentiloquius, neque periurius,
Quam urbani assidui cives, quos scurr as vocant:
Atque egomet me adeo cum illis ibidem una traho,
Qui illorum verbis falsis acceptor fui:
Qui omnia se simulant scire, nec quicquam sciunt:
Quod quisque in animo habet, aut habiturus est, sciunt,
Idque quod in aurem rex reginae dixxerit,
Sciunt, quod Iuno fabulat a est cum Iove:
Quae neque futura, neque facta sunt, tamen ii sciunt:
Falsone an vero laudent, culpent quem velint,
Non floccifaciunt, dum illud, quod lubeat, sciant.
Haec apud Plautum non inscite ille Megaronides, quibus id genus hominum de statu deicit, ut meritum ipsorum est. Contra vero animo affectus est revera politicus. Nam que et loquacitatem fastidit omnem, et a curio sitate prorsus abhorret: multo magis autem a taetrioribus vitiis pectus expurgat: non solum existimationis suae obstinate studiosus, sed vir bonus, et quantum omni conatu assequi potest, quadratus sine reprehensione vel ad amussum, ut cum Simonide [Note: (1) Plato in Protagora. *le/gei ga/r pou *sim???ni/dhs2 pro\s2 *sko/pan to\n *kre/ontos2 ij(o\n, tou= *qettalou=, o(/ti a)/ndra a)gaqo\n me\n a)lhqe/ws2 gene/sqai xalepo\n, xers1i/te, kai\ pos1i/, kai\ no/w| tetra/gwnon a)/neu yo/gou tetu gme/non.] loquar, Idem de unoquoque recte potest existimare, et recte existimat, sine malevolentia, et maledicentia, omni in universum invidia vacans: quod non solum tanti viri officium, sed boni viri inferioris etiam loci est. Eundem potius
cum Menelao [Note: (2) Homerus *l. *d. *padrame\n, a)lla\ma/la lige/ws2. e)pei\ ou) polu/muqos2.] compararim: quem fuisse non multorum verborum, effatum pauca, sed diserte omnimodo, a poeta accepimus: nisi forte orationis Ulisseae flumine opus sit, et fulminibus verborum ad populum. Verum suo loco ostendemus, dicendi vim maxime seruire civili disciplinnae, et esse politici velut instrumentum adprime necessarium.
DIx imus de duplici genere, quos populus sive vulgus ipsum pro tantis viris suspiciat, et stulte colat: ingenio mediocri et usu aliquo rerum praediti, vel per se, vel verbo moniti, secus omnino sentiant. Meminerint enim, de magnis rebus haud esse iudicandum, non calculis, nedum strepitu multitudinis, ut est in Graeco tragici versu. Ceterum propius accedunt ad politicos, qui ubi res magnae et plenae periculi tractantur, sibi cavent, et tempori pulchre serviunt. Hoc autem et sapientes praecipiunt: flare adversus ventos vetant: polypi ingenium obtinere iubent: id ut interdum recte fit et cum prudentia, ita non raro improbe et cum astutia. Quid ni vero, si ex imminenti periculo elabi ne queas, an relucteris, ac non potius ne cessitati cedas? ita tamen, nihil ut designes contra dignitatem et boni viri officium. Nam si scelus aliquod cum conditione lucri aut salutis perpetrandum sit, aut
aliquid coniunctum cum ipsa turpitudine com mittendum; quoduis potius ac vel vitae discrimen adeas, vel mortem obeas. Neque enim tum imitari polypum bono viro sit integrum. Sed hius loci illustrandi gratia exempla duo subiciam, ex poeta unum, ex historia alterum. Ulysses enim et Theramenes hoc nomine nobilitati sunt: illum poeta et varii ingenii et multiplicis consilii [Note: (3) *d. a)/ndramoi e)/nnepe mou=s1a polu/tropon, et passim polu/mhtis2 *odus1s1eu)s2.] et facit et nominat: quod sibi in tot tantisque periculis omni vita facile caveret, consilio saevitiam crudelium, quorumque hostium insidias qverteret, ceterorum etiam benevolentiam sibi moribus compararet. Hic in regia Alcinoi apud Phaeaces, non solum cedit omnibus, sed et luxum non vituperat, et eiusmodi iucundam et optabilem vitae rationem laudibus in caelum effert. Nihil iucundius est, inquit, mea quidem sententia, quam si laetitia perfruatur universus populus: et convivae per aedes collocati ordine, divinum eiusmodi citharoedum audiant: ubi mensae pane carnibusque onustae sint, et puer haustum e crateribus vinum infundat cyathis: hoc equidem, inquit, existimarim longe esse pulcherrimum. Sed potius viri mollem et blanditiis conditam orationem audiamus.
*ou) ga\r e)/gwge/ti fhmi\ te/los xarie/steron e)=inai,
*ho(/tan e)nfros1un/h me\n e)/xh| kata dh=mon a(/panta,
*daitomo/nes2 d) a)na\ dw/mat) a)koua/zwntai a)oidou=,
*hmenoi e)cei/hs2 para\ de\ plh/qws1i tra/pezai
*si/tou kai\ kreiw=n, me/qu d) e)k krhth=ros a)fu/s1s1wn
*oi)noxo/os2 fore/h|s1i kai\ e)gxei/h| depa/es1s1in:
*tou=to ti/ moi ka/lliston eni\ fres1i\n e)i/detai ei)=nai.
Grata erat haec narratio, in alta pace, et omnium rerum copia, luxui deditis: nec tamen ita sentiebat, aut talem vitam sectabatur Ulysses, qui perpetuum certamen gereret cum rebus adversis, et semper ultro laborem subire, et pericula adire consuesset. Quid autem suo incommodo, vel malo, nec forte absque vitae periculo, cum hospitibus contenderet, in quorum potestate eslet, et quidem iis, apud quos se nihil profecturum praevideret? Frustra enim est, qui carpit aliorum a pueritia imbibitos mores, et pridem inveteratam consuetudinem vituperat: ac praeterquam quod operam ludit infensum sibi facit, quo benevolo uti poterat. Nequevero non etiam honeste laudatur aliquando convivium, etsi ne civilis quidem beatitudinis cardo in eiusmodi vita vertitur. Idem cum incidisset in Cyclopis manus; ibi tum et se et sociorum aliquos e immanis belluae faucibus eripuit, et ipsum pessima quaeque meritum gravi malo affecit, eiusque saevitiam graviter ultus fuit. Nec attinet cetera notissima depromere, de Lotophagis, de Circe, de Sirenibus, de Scylla et Charybdi: in quibus omnibus, quam esset praesenti animo et vario bonoque consilio declaravit, ut omnibus deinceps saeculis incomparabile exemplum patientiae et prudentiae reliquerit. Theramenes vero etiam, ut vafer et versipellis, et in comoedia, et in vulgus exagitatus, et cothurnus eo nomine dictus fuit, quod cum de triginta tyrannis esset, se tamen postea ad populum converteret. In eum in Ranis acerbe invehitur Aristophanes.
*tau=ta men pro\s2 an)dro/s2 e)sti
*nou=n e)/xontos kai\ fre/nas2, kai\
*polla/ peripepleuko/tos,
*metakulin dei=n au(to\n a)ei\
*pri/s2 to\n eu)= pra/ttonta toi=xon
*ma=llon, h)\ gegramme/nhn
ei)ko/n) e(sta/nai, labo/n???) e(\n
s1xh=ma: to\ de\ metastre/fesqai
*pro\s2 to\ malqakw/teron,
deciou= pro/s2 an)dro\s2, kai\ fu/s1ei *qhrame/nous2.
Sapientis est, in quit, et eius, qui multa passim maria nauigavit, se ipsum potius ad parietem feliciorem convertere, quam stare, ut pictam imaginem eadem specie: verum se flectere ad mollius, dextri viri est, et praediti ingenio Theramenis. Ita loquitur, ac si Theramenes verio ingenio prorsus fuerit, et subinde animum mutarit, et se pro re nata semper applicaverit felicioribus. In eadem comoedia de eodem inquit:
---*sofo/s2 g) an)h\r kai\ deuno\s2 ei)s2 ta\ pa/nta, *os2 h)\n kakoi=s1i
peripe/s1h|, kai\ plhs1i/on parasth=|, *pe/ptwken e)/cw tw= kakw=n.
Theramenes, inquit, sapiens vir est, et plurimum pollet in omnibus: qui ut in calamitates incidat, et prope astet, mira se arte ex iis facile expedit. Nec tamen vir malus fuit Theramenes, ut historia docet: qui triginta tyrannis, cum cives suos crudeliter trucidarent, in quorum bona involarent, fortiter restiterit, etiam cum vitae periculo: denique a nefario Critia accusatus, hausta cicuta fortiter quoque vitam finierit, cum facto et verbo memorabili: Hoc propino pulchro Critiae. Fuit in utroque prudentia, qua se in patriam, suos,
quam diu ipsi auscultatunt, servavit Ulysles: Theramenes non potuit, non quod ipse minus videret, quid faceret: sed tanti erant fluctus in rep. Atheniensium, ut boni obruerentur iniuriis improborum, etsi improbi tandem et tyranni ipsi quodqu scelerum et crudelitatis graves poenas dederunt. Qui vero ita se accommodant aliis, ut quaevis ferant et faciant; in iis, si quid tamen sit ingenii, non existimetur prudentia, sed versutia, quae sine virtute utilitatem spectat. Omnibus sunt comes et blandi, amici nemini: saepe hostes capitales, quibus fidem sacramento obstrinxerint: cui omnia pollicentur, ei praestant minimum, nisi forte sibi magis commodent: boni apparent foris, nec tamen quid quam iis intus est nequius. Quod genus homines, ut ut videantur et habeantur a plurimis, minime sunt politici: nec vero illi, non reprehendendi, ut de quibus paullo ante diximus. Boni enim viri, qui sibi cavent, et suis rebus consulunt, etiam laudem propterea suam merentur, privatae videlicet prudentiae. Qui vero etiam publica negotia in manibus habent, et cum sua tum aliorum, tum publica astute tractant, quando nec officium boni viri faciunt, nec publicum bonum pro fine solo sive summo habent, etsi vulgo nominantur politici, et hoc nomine gaudent maxime, tamen eos ipsos esse, nec erum est, nec perverso ipsorum vitae instituto consentaneum. Politicus enim vir bonus est, et prudens, et civitatis res gerit, in hoc totus, ut bene mereatur de patria et de civibus, privati quoque emolumenti in publici boni
procuratione negligens: immo, qui salutem publicam vita cariorem non habeat, ad dignitatem et nomen politici frustra adspiret.
ACcedo ad alios, iisque, de quibus verba facimus, non paullo digniores. Pervetus est, et a longissima hominum memoria ad nos permanavit, praestantes eloquentia politicos nominare. Sic et Graeci plerique et Romani cum loquebantur, tum sentiebant, etiam alii praeter vulgus: et ipsi oratores se pro principibus reip. et primis senatoribus venditabant: ipse etiam Tullius non raro primas tenere praedicat in rep. imperatoriam et eloquentiam, ita ut eloquentiam non pro nuda arte seu facultate dicendi accipiat, sed pro politice, quae rebus humanis ab omni parte consulit, usa ministerio orationis. Graeci autem oratores, paene quotquot erant, qui privatorum causas aliqua cum laude agerent, se civitatis primarios perhiberi volebant: et a populo honore afficiebantur principibus civitatis vereque politicis debito. Hoc factum ostendit etiam Aristoteles, et sontem hius erroris aperit, et discrime~ eloquentiae et politicae simul indicat. Sic enim primo libro de arte dicendi: [Note: (4) Philosophi verba haec sunt. w(/ste s1umbai/nei th\n rhtorikh\n, oi(=on parafue/s2 ti th=s2 dialektikh=s2 ei)=nai, kai\ ths2, peri ta h??? pragmatei/as2, h(\n di/kaio/n )dsti pros1a goreuein politikhn dio\ kai\ u(podu/etai u(po\ to\ s1xh=ma??? h( r(htorikh\. kai\ oi( a)ntipoiou=menoi ???au/ths2, ta\ me\n di) a)paideus1i/an: ta\ de\, di) a)lazonei/an: ta\ de\, kai\ di) a)/llas2 ai)ti/as2 an)prwpika/s2.] Quoniam ad artem
dicendi requiritur consiciendorum argumentorum ratio, et aliqua doctrina de moribus et virtute; itaque sit, ut ipsa dicendi ars sit, quasi stolo quidam artis disserendi, et tractationis de moribus, quae merito appellatur politice. Quare etiam ars dicendi habitum civilis sacultatis induit, et, qui eum sibi vendicant, partim ob inscitiam, partim ob inanem gloriam, partim ob alias humanas causas. Haec philosophus ille, nec idem tamen magistris dicendi, in ea arte docenda illustrandaque inferior: qui ingenii acumine simillima et discreverit semper ipse, et nos discernere docuerit. Oratorum enim alii se pro politicis gerunt, qui eiusmodi se esse somniant, nec intelligunt, quam longe absint a regina omnium ceterarum artium: alii etsi non ignorant, se multo esse humiliores, tamenn, ut sint honoratiores, pro politicis se habent: alios aliae causae movent, quae solent impellere homines, multae et variae; ut si hoc sit quaestuosius, aut ad quaecumque negotia accommodatius. Hinc autem imperitum vulgus neeque nulli praeterea alii, habent, oratores pro politicis, quod ars dicendi multa habet precario a politice: accedit non minor causa, quod politicus, ut diximus, facultate dicendi utitur, ut instrumento. Differentia amborum in promptu est. Ars enim dicendi pauca habet prae ceteris e civili scientia. Primum ea, quae sunt de moribus mortalium, et aliqua de virtutibus et vitiis; pauca de statibus rerump., et ea non nisi popularia. Politice integra est disciplina,
comprehendens universam de moribus doctrinam, et docens de omnibus civitatum statibus, et tradens denique eorum instituendorum recteque tractandorum rationem. Itaque orator forte sit politicus aliquis: vel adumbratus, velut in regiis castris inter veteranos tiro. At politicus, sit aut facile evadat orator, quando iam in animo habet, quod eius facultatis potissimum est, quasique animam orationis pridem possidet. Pericles et politicus est et orator: nec tamen, quia orator, politicus: igitur orator facile evasit, cum abundaret ingenio, et artem praeterea accepisset a magistris dicendi, et se in dicendo exercuisset. Periclis pauci similes, qui propter summam eloquen. tiam tonare et fulminare dictus fuit, et ipsius labris insidere Pitho. [Note: (5) Haec a Diodoro Siculo libro. XII. et ab aliis citantur de Pericle ex Eupolide.
*perikle/hs2 o(u)lu/mpios
*hstrapt) e)bro/nta, s1uneku/ka thn\ *ella/da.
*peiqw/ tis2 e)peka/qizen e)pi\ toi=s2 xei/les1in,
*ou(/tws2 e)kh/lei, kai\ mo/nos2 tw= r(hto/rwn
*to\ ke/ntron e)gkate/leipe toi=s2 a)krowme/nois2.
UTautem prisco illo saeculo causae erant, quas attulimus, ut oratores politici esse crederentur, quae etiam hodie quos moveant, ut disertos, et interdum etiam loquaces, pro principibus civitatis habeant: ita nostra aetate, ut aliquot saeculis superioribus, non leviores sunt, ut iurisconsultus et politicus ldem esse videatur: immo ut vulgo idem orator et politicus et iurisconsultus habeatur. Quia enim iurisconsultus hodie in Germania potissimum, non solum in foro occupatur, sed etiam tum in senatu locum habet, tum praecipuis legationibus idem fungitur; hinc fieri intelligimus, ut primum locum teneant in republica, et omnem politici dignitatem e disciplina legum adepti existimentur. Nec ratione caret, quod et legationes obeunt, et deliberationibus, quae sunt de sum~a reip. adhibentur. Primum enim tot saeculis ita omnia legibus in orbe Christiano passim constituta, et munita sunt, ut deliberare de primis negotiis posse non videatur, nisi earum quoque opibus instructissimus, quod consilium capere nullum ulla in re oporteat neque publica neque privata, nisi scripto iuri consentaneum, quod nisi legibus eruditi, videre allii non possunt: accedit, quod commentarii iurisconsultorum referti sunt politicis disceptationibus, etsi nec ordine, nec omnem tamen disciplinam civilem tradunt, neque pollicentur. Nec utuntur vero reges et resp. iurisconsultorum opera in rebus quibuslibet sine discrimine, quod eos sive ratio, sive usus rerum docuit. Nos autem et personas et res discernimus, ut et
quid quoque exspetandum sit, mature discamus, et quid quisque de se aliis qua de causa polliceatur, meminerit. Hoc enim qui non animadverterit, aeque se ipsum atque alios fefellerit. Quod si quis in eorum uno aliquo praestet, hunc ego magnum divinumque bonum adeptum iudicabo: feliciorem etiam, si reliqua non prorsus leviter attigerit. Neque tamen fieri posse negaverim, ut in his tribus, magno aliquis ingenio praeditus, evadat mediocris, cuius magnus etiam usussit, non in foro solum, sed etiam in curia, sive res nude explicanda sit, sive copiose perorandum. Sic autem statuamus, ut instrumentorum quodque, unic certae rei destinatum, et ipsum perfectius est, et perfectius efficit, quod volumus, quam si illud idem aliis atque aliis usibus accommodetur, ita quemque nostrum, qui uni negotio vel arti totus incumbat, officium suum et rectius facere et felicius. Hoc etiam nomine naturae opulentiam et sagacitatem praedicat philosophus.[Note: (6) Locus est pol. *a. *ou)qe\n ga\r h( fu/s1is2 poiei= toiou=ton, oi(=on xalkotu/poi thn\ *delfikhn\ ma/xairan penixrw=s2, a)ll) e(\n pro\s2 e(\n. ou(/tw ga\r a)\n a)poteloi=to ka/llista tw=n o)rga/nwn e(/kaston, mh\ polloi=s2 e)/rgois2, a)ll) e(ni\ doulenon. Natura enim nihil eiusimodi facit, quem admodum fabri aerarii cultrum Delphicum, apte ad usus pauperum, sed unum uni. Sic enim optime perficiatur unumquodque instrumentum, si non pluribus, sed uni tantum serviat.] Nec enim ipsa facit, quasi cultrum Delphicum, cuius usum non minus in mensa fuisse, quam in caedendis victimis suspicari licet, necessitatem eiusmodi imponente pauperculis penuria, ut quo
interdiu utantur pallio, idem noctu habeant pro stragulo: sed unumquodque uni praecipuo fini destinat ut plurimum. Interdum enim etiam admirabili artificio aeque pluribus accommodat. Cum idem illud in sua republica [Note: (7) Octavo de legibus. *du/o de\ e)pithdeu/mata h)\ du/o te/xnas2 a)kribw=s2 diaponei=sqai, s1xedo\n ou)demi/a fu/s1is2 i(kanh\ tw=n an)qrwpi/nwn: ou)d) au)thn\ men au)to\s2 i(kanw=s2 a)s1kei-n, to\n de\ a)/llon a)s1kou=nta e)pi trope/nein.] Plato probaret, iussit quemque opificum non nisi uni arti sese dedere. Duo enim, inquit, vitae instituta, aut duas artes euquisite elaborare, ei rei vix humanum ingenium par sit: ac ne quidem ita uni quis ipse satis vacare valeat, ut simul alteri aliam exercenti praesit. Sed ad institutum redeo: est igitur iurisco nsulti, qui in hoc uno totus semper sit, revera per se quo que eximia dignitas: quod recte, et ni fallor, proxime ex ipsis legibus probatur, quas illi semper in animo et manibus habent: quando in iis sine dubitatione salus est rei publicae. Nec tamen priscis saeculis tanta erat, ut habetur hodie. Hoc enim agebat solum, ut aequum ab iniquo, iustum ab iniusto discerneret, de iure interrogantibus responderet: nec alius eius campus erat, quam in foro: nec sane proprie iurisconsultorum campus alius est. Nec illi causas agebant, sed interdum oratorem, qui causam diceret, erudiebant, nisi ipse ius didicisset: quod inter principes civitatis nemo fere negligebat: nec in senatum veniebant, ut iurisconsulti. Sed hunc ipsum locum bene muniendum, et singulari diligentia enodandum intelligo, ne quis fastidio novae, ut forte arbitretur,
sententiae, non lecta abiciat, non considerata condemnet. Memini enim et me et alios, qui haec utilitatis publicae gratia explicarent, non solum reprehensos, sed calumniis etiam gravatos. Exstitere enim, qui dignitatem disciplinae iuris hac oratione minui, aut ordini amplissimo partum longo tempore, perpetuo labore, decus invideri, aut iuventutis studia iquodam modo turbari sive retardari dicerent. At vero nos ab hoc illustri studio et reip. omnibusque imperiis summe necessario, neminem verbo avertimus: ad quod tamen, sicut neque ad ullam ingenuarum artium, compellendum non arbitremur, qui ad eius eultum nec ingenio, nec moribus, sed ad quaevis alia potius, factus videatur. Quem enim natura neglexerit, nec patriae, nec civibus, ulli usui, ac forte etiam gravis futurus sit: nec sibi suisve honori inani quadam doctrinae specie: qui tamen laepe eo ingenio sunt, ut se sapere maxime eistiment, minimum videre ceteros. Dixi omnino necessarium, tum publici boni gratia, tum ob necessitudines privatorum: non autem, quod quaestuosum suis cultoribus, aut certus ad fastigium honoris gradus. Neuter enim horum finium propositus nobis esse debet, etsi vulgo aures iuventutis vultro feriunt: quae mala in animis, ut in fundis lolium et steriles avenae, ultro passim proveniunt. Neque tamen non aequum est, ut qui civibus opitulatur, qui patriae seruit, praemiis cumuletur: atque hoc magis, quô promptius hoc et libentius faciat. Nec ea spes fallit, quotquot de mortalibus bene mereri non desinunt. Nam si ceteris fortunae bonis excidunt, quae tamen ipsa
ratione et parantur, et custodiuntur, et benevolentiam bonorum et gloriam sempiternam consequuntur. Nosse vero hoc discrimen, primum ad eruditionem pertinet: siquidem inscitia est, similia sive cognata non discernere, et similia pro iisdem, et alia pro aliis accipere. Sed maxima ad ipsos legum studiosos, qui dignitatem non solum iruisconsulti, sed etiam personam, quam sibi, sive ipsimet sument, sive ab aliis impositum iri intelligunt, tueri in animo habeant, redit ex nostra commonefactione utilitas. Absurdum autem profecto sit, non modo iniustum, si quis recte monenti et bene consulenti succenseat: ut semetipsum animo crucians senex in comodedia, qui vicini sermonem ferre non poterat, et curiositatem interpretabatur, quod alter humanitate et benevolentia monebat: ne que hac in re faciat, nisi qui aut ipse iam de se desperet, quod ea plaerique in quibus ipsi nihil aut parum valent, in vilibus habere prae se ferunt, aut iuventuti invideat, quod profecto nefas sit, aut de salute civitatis serio non cogitet. Si quis aequalium vel amicorum telauta in re videat, et agros recte colere et studere rei pecuariae, esse autem negligentiorem in aliis, e quibus aeque rem facias, et doceat, quemadmodum in apricis collibus vineam plantes, in hortis apum examina foveas: an tu huic homini irascaris, ac non potius eius doctrinae aures praebeas, nec tantum ei auscultes, sed etiam gratias agas, nec non de aliqua referenda aliquando tibi videndum putes? Sapias, si rem familiarem ab omni parte constituendam
censeas. Quis igitur me reprehendat, qui partes mihi erudiendae iuventutis sumpserim, quod licere hiomini docto arbitror, quamquam etiam datae sint, si bonae indolis adolescentes, accessuros aliquando ad remp. cohorter sedulo, nec obtestari desinam, primum ut linguam expliant, quod quottidie sermonis usus in omni parte vitae mortalium, et cum primis in gravissimis deliberationibus: deinde idque multo magis, ut pectus a vitiis expurgent, ornent vitam probitate morum et elegantia: denique cognoscant, et quodammodo discant, sive praemeditentur, quibus modis mereri de patria possint, ante quam id arduum et plenum aleae opus aggrediantur. Cum enim ius dicere non possit, nec cuiquam licere debeat, nisi qui id sedulo et recte didicerit, an non existimabimus, nec eum remp. recte posse gerere, qui hoc non didicerit in hominum muneribus omnium maximum? Ad hoc regium munus qui imparatus, et illotis, quod aiunt, manibus accedat, is et se et remp. in periculum quod in ipso est, conicit: et longe gravius peccat, quam qui, ut dicitur, figulinam discit in dolio, eique recte occinitur, in Care periculum, non in libero homine, nedum in rep. esse faciendum. Artes autem dicendi et disserendi initio discendas, et exercendas, minus dubitatur: egoque iuventutem hortor, ut haec studia tam necessaria ne prorsus negligant: nec falso existiment, alterius disciplinae omnem cursum ita impediriaut retardari: omnino operae pretium fecerint, si quod tempus otio, somno, vino, perit, tribuant
studiis humanioribus. Litterarum enim non rudes, sive haud vulgariter iis exculti, propius accedent, et ad humanitatem et ad dicendi facultatem, et ad politicen, et adminicula habebunt necessaria ad quamcumque se praeterea disciplinam convertant.
TEmpus est, ut postquam ostendimus, quibus hoc illustre politici nomen aut prorsus non debeatur, aut minus proprie tribuatur, ad hunc civitatis principem, cuius aliquam delineationem initio promisimus, ali quando propius accedamus, petito ex iis principio, quae praemisimus: quod sane nobis percommodum accidit. Necenim ullus est in illis, quos diximus, vel a plaerisque vel ab aliquibus appellari et haberi politicos, quin habeat nonnihil politici. Ad ea igitur ubi respexerimus, alia subiciemus graviora, quibus tantum virum perfici existimemus, ut praeter nomen res etiam appareat, et solida illius forma enitescat. Primum enim nec insulsus ipse, nec agrestis, nec morosus esse velit, nec debeat, nec pertinax, contentiosus, aut ullo modo asper: sed disertus, commodis moribus, politus undique, humanitate praeditus, officii plenus. Qui eiusmodi futurus sit, an non eum statim ab initio ad humanitatem, et ad vitae consuetudinem diligenter informari oporteat? Animadvertet idem quoque, quae in vita hominum perperam gerantur, sine curiositate tamen, sed ut
in sua civitate corrigat, si qua posit, aut dispiciat quae cuique malo medicina recte fiat, qua deinceps utatur, si opus sit, et possit. nec vel in homines contumeliose, vel in tempore cum querela invehetur: quorum hoc muliebris animi, illud malitiosi est. Hinc quoque licet existimare, cum tanto iudicio mature praeditum ex re sit, nec in perpetua solitudine educari oportere regum filios, nec ceteros accessuros ad rem publicam. Porro, quod cum iis congruit, quae primo attigimus, altercari nolit, nec nisi vel maxime opus sit, vel omnino videatur ex usu, adversabitur aliis, sed cum oratione tum reipsa cedet: si maioribus, laudis nihil merebitur: parum, si paribus: sed eam maiorem paeneque solidam, si minoribus. Qui sic se gerat adversus omnes, eum magnifacient universi, nonnulli reverebuntur. Diximus iam, non esse minimam partem privatae prudentiae, accommodare se recte et civium et hospitum moribus: quem locum fusius tractari oportere censeam, nisi verear, ne ab instituto longius abeam. A privatis enim rebus haec ratio quoque ad publicas transit. Princeps enim reip. nihil quidem contra dignitatem faciet statuetve, vel suam, vel patriae, sed idem saluti publicae, neque non suae, quoad per illam liceat, consulet. Sunt aurem, quae, si urgeas, non tesolum, sed patriam quoque in summum discrimen conicias, unde emergi postea non possit. Interdum igitur si plenam salutem tueri non valeas, exitium et seruitutem (haec enim alterum, et forte interitu ipso gravius exitium est, si ipsam audias
sapientiam) avertisse, nec imprudentis, nec ignavi gubernatoris existimabimus. Etenim et gubernator, qui navem, quam regere summa tranquillitate parui negotii fuerit, tempestuoso mari e mediis fluctibus, salvam cum salvis omnibus in portum, quem petebant, deduxerit, omnes officii sui partes egregie summaque cum laude expleverit: nec minus tamen etiam, qui suam rebus adversis omnibus vel semifractam salvis navigantibus, etiam in mare proiectis mercibus, e rebus desperatis in quam cumque stationem, ubi se vitam servasse intelligant, appulerit. De hoc genere prudentiae civilis sic scripsit Tullius ad Lentulum. Numquam, inquit, praestantibus in rep. gubernanda viris laudata est in una sententia perpetua permansio: sed ut in navigando tempestati obsequi artis est, etiamsi portum tenere non queas: cum vero id possis, mutata velificatione, affequi, stultum est, eum tenere cum periculo cursum, quem ceperis, potius, quam, eo commutato, quo velis, tamen pervenire: sic, cum omnibus nobis in administranda rep. propositum esse debeat, id quod a me saepissime dictum est, cum dignitate otium; non idem semper dicere, sed idem semper spectare debemus. Nec qui ita se in reip. periculis gerit, in crimen inconstantiae incurrit, ut rectum incedere non neges, qui in lubrico inclinet in latus dextrum, ne in sinistrum corruat. Quid enim constantius, quam salutem civitatis sartam tectam tueri, quoad per fluctus liceat, aut, si illud fata non sinant, a patria imminens exitium, magno animo, consilii opibus, avertere? Redeo ad id, quod non abs re iterandum puto saepius: qui in hoc genere mediocris,
nec prorsus esle nullus velit, oportere eum ingenio multis mortalibus praestare: diligenter institui et assidue exerceri in omni genere liberalis doctrinae: nec statim trahi aut deduci ad negotia, quae spectare nihilominus et cognoscere potest ab adolescentia. Primo enim aetatis vere prudentia non maturescit: quae multis quidem rebus comparatur, sed non nisi usu corroboratur: at hicnon est, nisi ab annis: quos adolescens pauciores numeret, quam vixerit. Quae est enim vita hominis in infantia, qui puer vix incipiat vivere? Series nostra monet, ut de oratione iterum dicamus. Ut autem elinguem sapientem facile contemnamus, qui cum ceteris mortalibus de suis bonis nihil communicaturus videatur, sic gubernatorem civitatis infantem esse, aut dicendo parum valere non oporteat, cui quottidie, sive in contione, sive inter paucos, de maximis rebus verba facienda sint. Quod si ille non semper fundat exuberans illud orationis flumen, ut Ulysses Homericus; certe animi sui sententiam diserte paucis exponere, necesse habet. Nec vero possit in universum carere hoc cum omnis societatis humanae, tum huius eximiae et perfectae, quae civitas appellatur, instrumento: quod cum de omni civitate verum est, tum de populari statu maxime. Subito enim absque oratore concidat. Populus enim, cum quid in quaque re verum, quid rectum iustumue, quid utile sit, quid fieri possit, quid non possit, in plaerisque, neque per se, neque etiam monitus facile videat: docendus quottidie
de multis est: cumque idem difficulter dimoveatur a falsis visis, quasique quibusdam vigilantium somniis, non solum oratione luculenta et suavi, sed gravi quoaque et acri constringendus, ut salvus sit, vel de quibus agitur negotiis, ea salva sint Itaque huius primae summaeque disciplinae cultorem in campis eloquentiae diu tenendum, multumque exercendum esse, recte, opinor, monuimus. Nec eidem iuris inscitiam affingimus, sed non vulgarem scientiam tribuimus: immo necessitatem cognoscendarum legum imponimus: etsi in iis aliter alioque fine versatur iurisconsultus. Hic fori terminis proprie circumscribitur: ille de summa rep. et omnibus eius partibus agit: in quo munere cavebit, ne consilii auctor sit, quod offendat in leges patriae, cum hoc pacto non leviter laedatur ipsa: neque contra legem primam verbum faciet, quam nos naturae nominamus, per omnem aethera et immensam lucem, expansam ait Empedocles, Haec autem ipsa lex, sive hae leges naturae, (namque et sic recte loquemur, cum numero multae sint, nec minus tamen unius appellatione indicentur) non plebem solum, aut populum, sed etiam, si quis plurium regnorum et orbis terrae plurium partium princeps atque dominus sit, obligant. Sanxit enim omnes universi conditor, et tulit omnibus, quas impune nemo mortalium violaverit. Noverit idem, quarum intrpretatio desideretur: nec non quae, quibus de causis, quibus modis, quo tempore abrogari possint. Cum autem leges orator discat, an non magis earum cognitione
politico opus esse, dixerimus? Nisi enim didicerit et meminerit, aut saepe in dando consilio alucinabitur, aut inter deliberandum sub sistet, et sententiam aliorum potius audiet, quam exponet suam. Igitur quicumque politices cultor, suae civitatis ius nullo modo negliget, ne quid unquam adversus statum patriae consulat, quod imprudentiae sit et imperitiae. Imperitus enim sit, qui scientiam faciat. Vergit enim hoc ad praesentis status labefactationem, et levi momento turbet salutem publicam.
QUae hucusque in medium attulimus, plaeraque in politico requiri omnes sentire arbitror: quae si unus idemque complexus omnia fuerit, multis quidem ille eximiis dotibus politici ornatus erit, nec omnem tamen eius dignitatem ade. ptus fuerit, et tueri poterit. Eorum enim omnium, quae neutiquam negligenda, sed omni diligentia comparanda diximus, nihil ab omni parte sincerum et solidum est, suspecta fere singula. Primum enim, neque omnis morum elegantia fuco vacat, cum sub suavitate et blanditiis eiusmodi saepe insidiae delitescant. Nec nihil nobis ab eloquentia metuamus, si memoria repetamus, quas mortalium pessimi vi orationis seditiones in urbibus excitarint, quas civitates funditus everterint. Imperiti auten in rebus gerendis exercitatos, nec non paullo eruditiores, etiam pro vafris
et fraudulentis habent, et eorum fide et benevolentia niti recusant. A quo non nisi bonum exspectes, aut qui nihil aliud praestet; perfectum, ut italoquar, hominem esse oportet, qui nemini illis rebus fraudi esse velit, qui pectus ab omni labe expurgatum habeat, qui non quibusdam adum bratis et commentitiis, sed solidis et regiis virtutibus ornatus sit. Hoc principium est, hoc fundamentum, haec anima, haec forma, ut cum doctis loquar, politicis, quod ex animo numquam dimitten dum censeo, et iterandum propterea saepius. Nihil enim magis refert: quod, qui praecepta civilia tradunt, si leviter attingunt, et frigide perse quuntur, non adeo multum lectori prosunt, sin praetereant, et si divinitus persequantur cetera, fraudibus ingeniosos erudire, et vafricie informare potius, quam futurum politicum, dixerim. Ut autem in excolendis hortis, ita si in cultura animi nos geramus, non nihil spero, proficiemus in mediocribus ingeniis: in paucis divinis, plurimum. Nam quos Minerva non respexit, in iis omnis opera luditur. Videndum igitur statim initio, ut ex animi fundo, quasi quaedam herbae noxiae et spinae omnes, si fieri possit, magna diligentia averruncentur: primum, ut affectuum, quos vocamus, alii domentur, et sub iugum rationis mittantur, alii eradicentur stirpitus: deinde, ut quaepeccata ab hominum, pervolgatis quidem, sed falsis tamen, opinionibus, pullulant ex non probe cultis animis tollantur, cum ipsis opinionum pestibus. In quos namque haec soboles dominium excerceat, ab
iis magnae res nec geri, nec cogitari possunt, animo videlicet occupato, quibus ne tentari quidem debuit, et distracto, ad quae respicere itidem minime. GRaves omnino animorum morbisunt, et si diu foveantur, incurabiles, et letales, et rei quoque publicae saepe damnosi, spes inanes, metus absque causa, exsultans laetitia, dolor immodicus, iracundia, voluptatis studium, libido, invidia, odium, malevolentia, malitia, maledicentia, avaritia, ambitio, dominandi impotentia, et mala his similia, quae non dispicias facile, nedum recenseas. Graviores autem sunt opiniones, quae illa partim generant, partim educant. Ex perversis enim opinionibus proveniunt perversa et perplexa consilia, facta item improba et nefaria. Sunt autem illae de rebus, quae sensus primum movent, a sensibus in animum praecipitant: de forma, de viribus, de voluptate, de divitiis, de genere, de potentia, de otio, de bello, de vindicta, de victoria, de vita, de morte, deque eiusmodi aliis omnibus. Videre autem veras sententias et falsas opiniones, nosse item, quam illae pulchrae sint et amabiles, hae quam foedae et detestabiles, denique illas amplecti, has aversari toto animo, non parvum esse operae pretium existimabimus. Nec enim satis est, falsas opiniones a veris sententiis discernere, nec illas leviter improbare, has utcumque probare, satis est: unicuilibet bono viro, ac prae cipue huic principi civitatis, hoc persuasissimum esse opontet, ut sapientiae decretis, quae sola sunt verae illae sententiae, in omni deliberatione et actione constanter
assentiatur: sed speciosis vulgi praeceptis, quae omnes sunt illae falsae opiniones, loci nihil relinquat: nec plurium, quamvis illustrium virorum de populi censura, exemplis moveatur: immo his beatitudinem, ita vulgo habitam, non invideat, illa malo auctore suscepta, ex non bono principio orta, nec ad optimum finem tendentia, et detestetur ipse in perpetuum, et detestabilia faciat, quos ipse caros habeat, omnibus. Hoc pacto heroieam indolem ad accipienda maximarum virtutum semina subigi, necessarium arbitror: nisi quis amplius iudicet, illo modo ipsam sationem fieri: quod videtur etiam. Hac namque ratione sive disciplina educatus et eruditus, nec dedet se voluptatibus corporis, quae omnem seriam cogitationem, omnes honestas actiones excludunt ab animo: nec animum facile abiciet, quo quae homni obveniunt, veluti clypeo, accipienda sunt: nec quidquam agendum suscipiet temere, qui se ad rectam rationem componere semper studeat: nemini denique iniuriam faciet, qui nihil inaequabile velit, neque quidquam concupiscat, quin expetere liceat, et adipisci possit, ut liceat. Sic generatur, et perficitur, et conferuatur omnis virtus, qua praeditum esse quemque decet, et praestare in civitate politicum volumus. Sit temperans, ut libertatis auctor aliis, ipse a seruitute, tum irae, tum libidinis, tum quorumque affectuum liber, imperet. Sit forcis in perpetien dis adversis, in adeundis superandisque laboribus, in propulsandis hostibus et a se et a cervicibus suorum. Sit iustus, ut iniuriam,
nec cuiquam ipse faciat, nec ulli ab aliis fieri sinat: ac contrâ, dies noctesque relictis omnibus cogitet. quomodo bene de patria et de civibus mereatur. Sed eidem prudentia praesto sit, dux et magistra omnium rectarum actionum et consiliorum salutarium. Hic oculus est, qui ad scopum recte collineat: hoc gubernaculum civilis navis. Verum nec brevis est doctrina de prudentia, nec cuivis obvia, ut ne que de ceteris virtutibus: quae explicantur omnes suo loco. Hîc primo agimus, ut doceamus, quod lectori persuasum esse volumus, politicum esse oportere virum bonum et prudentem: nec tamen cum ita loquor, prudentiama virtute separo: quin sententiae quorundam veterum facile subscripserim, qui cunctas cohaerere inter se nexu inseparabili contendebant: nec fieri posse, ut una posita non positae sint et ceterae. Id alii subtilioribus argumentis confirment: statim autem, verum esse, apparet, sive iustitiam consideremus, sive prudentiam. Nam prudentia cum moderetur omnibus, omnes inter se continet: et iustitia, quae omnium officia erga omnes spectat, earum a se missam nullam fecerit. Neque vero non etiam vir bonus prudentia praeditus censetur ea, quae omnes officii partes dirigit: etiamsi eam consilii copiam non habeat, qua principium reip. abundare par est. In hoc enim nihil mediocre, sed omnia eximia esse oporetet: eximie sit prudens, tum in privatis, tum publicis negotiis: necid in uno solum, sed in omni genere eorum, quae iusta, iniustaque sunt, quae prosunt, quae nocent: sit in universum
eximie vir bonus, nec de officio solum sollicitus, sed anxius: omni contentione, de civibus, de bonis potissimum, de universa patria, bene mereatur, hoc si alicubi neglectum suspicetur, (quis enim mortalium videt omnia? quis praestat omnia?) ita animo doleat, ut nulla de re alia: ex labore, quem subit, et periculo, quod adit, laetitiam primam capiat, studio bene merendi postponat omnia, voluptatem, divitias, honores: denique vitam vilem habeat prae salute publica. In vitiis facile apparet, tum corporis, tum animi, alia esse minora, quae dissimulari possint, alia graviora, quae detestentur omnes. Ita gradus ponamus in virtutibus: est forte vir probus aliquis, qui honeste vitam instituat, facto verbove laedat neminem: in alio viro bono est omnis virtus illustrior, aut una earum prae ceteris elucet: qui si revera se gerit politicum, superat omnes alios, virtute cumulatus, consilii dives, inflammatus officio et meritis, ut diximus: at que itafere politici prima lineamenta duximus.
SUnt autem haec cum iis consentanea, quae passim traduntur, tum ab aliis sapientissimis viris, tum a Platone, et alibi, et in lib. de rep. et a Xenophonte, praecipue in Cyri paedia. Sed ne quis calumnietur aut nobis obiciat, Platonem finxisse civitatem, cuiusmodi nec ulla exstiterit, nec ulla futura sit: Xenophontem vero formam
perfecti imperii praescripsisse potius, quam scripsisse historiam. Nam ex utroque cuique sumere, quae velit, et uti, quibus commodo suo possit, li cet. Sunt eadem cum aliis consentanea, quae sive ita observata sunt, sive instituta prisco saeculo. Prorsus enim ad hunc modum regem suum [Note: (8) Plato, Alcibiade primo. ei)s1i\ de\ e)ceilegme/noi *pers1w=n oi( a)/ristoi do/cantes2 en h(liki/a te/s1s1ares2: o(/, te s1ofw/tatos2, kai\ o( dikaio/tatos2, kai\ o( s1wfrone/statos2, kai\ o( an)dreio/tatos2, w(=n o( me\n magei/au te dida/s1kei thn\ *zwroa/strou tou= *wroma/zou, (e)/sti de\ tou=to qew=n qerapei/a) dida/s1kei de\ kai\ ta\ bas1ilika/: o( de\ dikaio/tatos2 a)lhqeu/ein dia\ panto\s2 tou= bi/ou: o( de\ s1wfrone/statos2, mhd) u(po\ mia=s2 a)/rxesqai tw=n h(donw=n: (i(/na e)leu/qeros2 ei)=nai e)qi/zh tai, kai\ o)/ntws2 bas1ileu\s2, a)/rxwn prw=ta tw=n e)n au(tw=|, a)lla\ mh\ douleou=wn) o( de\ au)dreio/tatos2 a)/fobon kai\ a)dea= paras1keua/zwn, a(/, te dh\, o(/tan dei/s1h|, dou=lon o)/nta.] Persae educabant: paene dum impuberi praeficiebant quatuor e Persis delectos viros, constantis aetatis, ne quid in educatione regis, rerum omnium maxima, facilitate vel imperitia iuventae aberraretur, aut desidia senectae omitteretur: unum sapientissimum, secundum iustissimum, tertium temperantissimum, quartum fortissimum: qui regem mature, et ante quam ad clavum regni sederet (nihil enim periculosius animadverterant potentia, nec temperata, nec refrenata ratione) sapientia, iustitia, temperantia, fortitudine, imbuerent et perficerent, si fieri posset: sic beatum ipsum, sic semetipsos, sic regnum floriturum existimabant: secus quamprimum fieret, completum iri omnia Atis et
calamitatibus. Illos autem magistros tales esse oportere sentiebant, qualem quisque facere disciplinae suae alumnum conaretur. Hoc enim non solum monendo et docendo, sed multo magis exemplis fieri animadverterant. Cuiusque munus cuiusque nomen indicat: in cultu primum numinis (Persae magiam Zoroastri, Horomazi filii, dicebant) adolescentem regem erudiebat sapientissimus, nec non in ceteris institutis consiliis que regiis. Iustissimus docebat omnia, quae ad iustitiam, legumque observantiam pertinebant, et ho cum primis, mendacium detestari et simulationem, sed in omnire veritatem, verbis, vultu, factis, colere, eamque semper prae se ferre, cuius acre et perpetuum studium fuisse in Achille [Note: (9) Obvii sunt et notiversus *l. *i. )*exqro\s2 ga/r moi kei=nos o(mw=s2 a)i+/dao pu/lh|s1in, (\*os2 x) e(/teron me\n keu/qei e)ni\ fres1i\n, a)/llo de\ e)i/ph|. E plurimis, quae sunt passim apud scriptores pro veritate in mendacium, libet unicum dictum, e Pindaro ad scribere ex hymno ad Hieronem: a)yeudei= de\, inquit, pro\s2 a)/kmoni+ xa/lkeue glw=s1s1an: ad veritatis incudem linguaem fabrica.] ipsius vox indicat:
Odi, inquit, hominem varium, taetri velut ostia Ditis,
Ore aliud quisquis promit, quam pectore condat.
Temperantissimus docebat, nec cuiusquam affectuum, nec ullius voluptatum imperio subici. Sic enim qui revera liber esset, nec ullis voluptatibus seruiret, suos quoque populos iugo seruitutis non premeret. Maxime enim libertatem aliis invident, qui durissimam seruitutem serviunt. Fortissimus, alumni pectus
adversus pericula et quaecumque mala muniebat. Qui enim trepidaret, et iam mancipium foret, nec minus se, quam suos in seruitutem hostibus dederet. Hoc igitur Persis propositum fuit in regia disciplina, quod et rectum esse, et fieri posse, iudicarent: etsi ad regiae virtutis fastigium ex omnibus vix unus et alter adscenderit.
PRoferam nunc ex Thucydide, quod auditorem novisse iuvet. Etenim apud hunc veteris Graecae historiae patrem alterum, reip. Atheniensis bello Peloponnesiaco princeps, ad populum, quod eventus consilio et exspectationi non responderat, sibi succensentem, magnifice de se praedicat, ut forte ipsum res facere cogebat, et ad iratos quoque testes in causa bona provocare non dubitat: [Note: (10) Plaerasque Thucydidis orationes Ioannes Casapraealiis bene latine reddidit, cuius interpretationem propterea retinendam putavi. Verba historici sunt haec: *kai/toi e)moi\ toiou=tw| a)ndri\ o)rgi/zesqe, o(\s2 ou)deno\s2 h(/ttwn oi)/omai ei)=nai gnw=na/i. te ta\ de/onta, kai\ e(rmhnens1ai tau=ta: filo/poli/s2 te, kai\ xrhma/twn krei/s1s1wn. o(/, te ga\r gnou\s2 kai\ mh\ s1afw=s2 dida/cas2, e)n i)/s1w| ei) kai\ mh\ e)nequmh/qh: o(/, t) e)/xwn o)mfo/tera, th-| de\ to/lei du/s1nous2, ou)k a)\n o(moi/ws2 ti oi)kei/ws2 fra/zei: pros1o/ntos2 de\ kai\ to=ude, xrh/mas1i de\ nikwme/nou ta\cu/mpanta tou/tou e(no\s2 a)\n pwloi=to. Requirit in fideli consiliario, sive politico, summam prudentiam, eloquentiam, amorem patriae, et integritatem.] Ego vos, inquit, infestos habeo, qui sum is
maxime, qui et recte sentire, et id, quod sentiam, commode nihilo, quam alii, minus, eloqui possim: idemque patriaeamans: idem incorruptus integerque sim. Namque cogitare si quis potest, sed, oratione, quod vult, plane explicare nequit, perinde est, quasi nihil ei in mentem venerit: qui vero utrumque praestiterit; is, si infensus civitati sit, haudquaquam eodem modo amice quidquam dixerit: quod si adsit id quoque, pecuniae autem non resistatur, profecto universa illa hanc unam ob rem venalia sint. In his Pericleae orationis verbis, virtutes politici, easque ipsas esse, quas requiri ostendimus, videre est. Si quae enim non diserte nominantur, ea videntur e ceteris non incommode intelligi. Ut enim de temperantia dicam; ea non praeteritur nominata prudentia, cui maxime cognata est: atque ea de causa Graeci homines temperantiam tali nomine appellant, quo prudentiae custos esse indicatur, quod et philosophus monet, ubi de prudentia disserit. Ipsa autem prudentia deprehenditur e consilii copia: cui virtuti, sive consilii explicationi, potissimum seruit eloquentia. Iustitia et fortitudo ex utroque elucescunt, et quod caritati patriae postponit omnia, et quod se ab auro invictum praestat. Fortis enim ille etiam profecto est, qui molestias, labores, et pericula pro patria subit ultro et gratis: ad quem modum parentes liberis omnia cura magna inveniunt, et benigne suppeditant. Iustus, qui se debere omnia patriae profitetur, eiusque necessitati nullo loco deest, nec contagio popularis perpetui morbi animo inficitur. Ea enim est avaritia. Qui autem ab eo malo, cui maxime multitudo mortalium
tantopere studet, ut multi id ponant in summo bono, pauci admodum in vitiis numerent: cui et sapientem interdum illaqueari canit[Note: (11) *puqi/wn *g. )*alla\ ke/rdei kai\ s1ofi/a de/detai: etsi reveranon solum apud sapientes, sed etiam apud viros bonos, lucro se mancipare, amentia est.] Pindarus abhorreat; eum aliorum gravium et publice noxiorum criminum suspicione non absque ratione facile liberabimus: quod cum trium capitalium primum sit, tum adhaeret plaerumque ceteris, gravissimo tamen maxime, ambitioni dico, et libidini imperandi. Et haec igitur, et que nos ante tradidimus, inter se consentiunt. Ceterum hoc politici nomen, hoc est auctoris legitimorum caetuum et conservatoris societatis hominum ne quidem rex aspernabitur: qui quid hic boni, quantaque dignitas sit, intelligat. Est enim huius ordinis ille summus, qui, quae non tam sibi, (etsi ipse maxime maximis bonis perfruitur) quam populis suis ex usu esse viderit, constituat, refragante nemine, quemadmodum neque patres liberos consulant, quae in re familiari iubeant, cuius sit prima et summa unius auctoritas in civitate, quae maiestas nominatur. Regem innui animadverteritis, sive principem, ut post remp. Romanam hoc nomen usurpari caepit unde ipsa politice est regia disciplina, ut dicetur postea. Neque igitur sine causa regum consiliarii, politici sunt, quos olim, florentibus passim inEuropa, plurimis rebusp. Persae oculos regum, alii regum amicos nominabant. Sic et senatores in civitatibus, et si quos in consilium
adhibent. Nam et in his et illis regium aliquid esse par est: ut aliquid Dei in ipsis regibus. Quid enim a multis iam saeculis pervulgatius, quid rectius, quam regi tribuere nomen gubernatoris omnium? Cura enim et meritis rex quilibet Deum repraesentat, ut qui sibi parentibus populis pro Deo esse debeat, ut sospitator perpetuus, nec aliud nisi benevolentiam populorum et sempiternam gloriam lucrifaciens: neque non tamen maximi in terris agonum conditor, neque comparandi cum Olympico, amplissima iis praemia persolvet, qui spatium praeclare decurrerint. Sed quid de viro bono dicemus, qui sordes e pectore eluerit, qui virtute prestet et prudentia, qui rerum humanarum rationes perspexerit, qui civitatum omnium morbos et medicinam calleat, et privatam ipse tamen vitam colat? Hic politicus audire non desiderabit. Nec enim iactator aut ambitiosus est, nec in negotiis malit esse, quam in otio. Erit tamen ille, aut ab eo non longe aberit: nec denegabit operam suam patriae, cui se natum noverit, et prodesse volet. Quod si poscatur ad remp. sedulo suum munus obibit, cumque bono publico, nec multo post praeclare cum aliis, ubi maior rerum usus accesserit. Habebitur igitur ille a nobis: quando auriga est, et qui currum suum regit, et alienum regit, et qui quemcumque regat: item gubernator, et qui suam et qui alienam navem gubernat, et qui quamvis aliam curae fideique suae creditam gubernet. Accedit hûc Socrates, quem multa quidem cum ratione, non tamen absque
haesitatione sententiam suam exponentem inducit Xenophon:[Note: (12) Locus est a)pomnhmoneuma/twn *g. bas1ilei=s2 te kai\ a)/rxontas2, ou) tou\s2 ta\ s1kh=ptra e)/xontas2 e)/fh ei)=nai, ou)de\ tou\s2 u(po\ tw=n tuxo/ntwn ai(reqe/ntas2, ou)de\ tou\s2 klh/rw| laxo/ntas2, ou)de\ tou\s2 bias1ame/nous2, ou)de\ tou\s2 e)capath/s1autas2, a)lla\ tou\s2 e)pistame/nous2 a)/rxein. Hoc caput est praecepti illius: cetera ex indicato loco petat lector.] Aiebat enim non eos esse reges, nec magistratus, qui sceptra gererent, nec, qui essent a quibusque designati, neque qui sorte ducti, neque qui dominatum vi invasissent, neque qui occupassent dolo, sed, qui scirent praeesse rei publicae. Ubienim quis concesserat, magistratus sive rebus praefecti esse, imperare, quid facto opus sit, subiectorum parêre; ille ostendebat, primum in navi, gubernare eam, qui novisset, adeoque ipsum navis dominum, et quotquot eapraeterea veherentur, ei dicto oboedientes esse: sic in agricultura, qui agros possiderent: et in morbo, qui decumberent: et in exercitatione corporis, qui corpus exercerent: et reliquos omnes, quibus foret aliquid quod procuratione egeat, si se scire arbitrentur, id procurare: sin minus, non solum magistris parêre praesentibus, sed etiam absentes accersere, quibus ipsi obtemperantes officium faciant: et in lanificio ostendebat, mulieres maribus praeesse, quod hae artem texendi noverint, illi minime noverint. Haec ille: ceterum nos, quid quisque iuris habeat non disputamus, nec ius quod cui certum est, in dubium vocamus: hoc agimus, ut rex omnem regiam disciplinam, quisque magistratus rationes sui officii teneat, et re ipsa sint politici, rex cum potentia, ceteri legitime suo loco. De quo praeterea quaesivimus, non minus verum est, quam asseverare difficilius, nisi forte, exemplis summae
disciplinarum aliquando editis, denuo quieverit. Sic enim ad dubitandum nihil causae, vel parum relictum fuerit.
UT politici gustum aliquem daremus, non ut hic omne eius munus exponeremus, institutum nobis fuit. Neque tamen non ipsa politice quid polliceatur, inde quodammodo colligi potest, quando coniugatorum, ut vocantur, ea natura est, ut uno eorum explicato, cetera quo que maximam partem elucescant: ut si temperantem, vel fortem, vel iustum intelligamus; nec temperantiae, nec fortitudinis, nec iustitiae vim prorsus ignorabimus. Nec putavimus vero incommodum, nec alienum, ut postquam aliquid de politico diximus, pauca etiam de politice dicamus. Sequimur autem non novam rationem, ut eo, quod facilius perceptu visum fuerit, explicato, transeatur ad alterum, in quo plus operae foret ponendum. Fieri enim potest, ut, in quo etiam laborabimus, propositae disciplinae dignitas clarius innotescat, nec solum in maiore pretio sit, sed quod plus referre arbitrer, magis colatur, et, quod plurimum, etiam rectius. An non igitur statuemus esse disciplinam politicam studium summae virtutis, sive perfecti officii? Absque hoc enim studio, qui vel solus, vel cum paucis, vel cum pluribus sit, misere sane vivat, sese primum ipse deserens, et nimis
procul a fonte et principio beate vite civilis aberrans. Qui se primum ab animi turbulentis motibus, et omni genere vitiorum vindicet: ô rem arduam, et haud scio, an non omnium maximam, sed ipsi, si quid esse, aut quid in nobis hominis esse, volumus, necessariam, nec desperatam omnino, ut quidam arbitrantur, si recte instituatur, si in tempore, id est, a puero, nec ita plenam laborum et molestiarum, nec verioris voluptatis sensu vacuam, siquidem iucundum utabimus, eo liberari, quod pessimum sit, et adipisci contra, quod non inani specie nos fallat, sed revera optimum sapientes iudicent, ac non solum satis boni negare non ausint, sed ne quidem non pessimi: qui assidue officium colat, quomodo totus virtuti incumbas; is, et solus, et cum paucis, et cum multis, et, si fieri possit, cum omnibus, (quid enim feros et barbaros in nostro genere censeamus, cum praeter figuram hominis nihil prae se ferant?) nec iniquo animo, nec iniucunde, ac denique bene beateque, pro captu hominum vivet: sic ut adversa et incommoda, vel amoliatur, vel toleret, vel superet, bona labore et ratione inveniat, recte utatur fruaturque partis, cumque aliis, ut consilia benefice, ita et haec non sordide, sed cum suis potissimum, communicet. Namque res ipsa flagitat, ut boni viri sint, qui unâ societatem colere, et vel eandem domum incolere, si plures capiat, vel eundem pagum, et eandem brbem velint. Ut enim mali cum malis vivant, quorum nemo ipse queat secum? Consceleratorum enim quisque se fugit, et
pro merito suo se excruciat, nedum ipsis inter se ulla in re sincere punctum temporis conveniat. Nec bonis et malis sit tuta societas: hos quidem illi meliores frustra et fieri optant, et facere laborent, hi illos perditos velint, perdantque quod in ipsis est. Quid igitur magis ordine fiat? quid rectius, quam ut et ipsi cives semper sint in officio, et omni optima ratione ad virtutem informentur civium filii? quanto magis vero (dicam enim iterum, quod ante fuit dictum aliquoties, et dicetur in hac tractatione saepius, nec debet cui fastidium parere, nec potest, nisi cui molestiam virtus adferat, et publicum bonum odio sit) qui certo onus administrationis rerum aliquando in se sibi cum hereditate debitum, suscipiet, aut de capessenda rep. apud se aliquid constituit, huius primae disciplinae eget? cum praesertim his curae esse debeat, ut civitas civesque cumulentur omni genere bonorum.
HOc igitur est verum politices principum: neque hac parte spreta aut omissa eam aliunde ordiri oporteat: nec potest tam illustre edificium nisi in tam valido fundamento consistere. Idem docet philosophus eo loco, quem supra usurpavimus, cum ait, iustum esse, hanc tractationem, de moribus, appellari politicen. quid enim aptius, quid magis necessarium bonis moribus? Hoc est parêre legibus, hoc est honeste vivere, hoc est
neminem laedere, hoc est suum cuique tribuere: hae sunt laudabiles actiones, hae sunt toties decantatae virtutes: quarum utrasque ex utrisque generari, proditum et verum est. Namque ut crebro canens fidibus citharista fiet, et qui citharista sit, optime canet fidibus, sic qui moderabitur, quae ita vulgo habentur solae, voluptatibus, evadet temperans, et qui sit temperans, absque molestia moderabitur voluptatibus corporis. Nec tamen ethici commentarii universam disciplinam civilem continent, sed et huius altera pars cognoscenda est, et in civitate exercenda: quare initio librorum de vita et moribus idem ait, eam ipsam methodum esse[Note: (13) Sic loquitur initio ethicorum. h( men ou)=n me/qodos2 tou/twn e)fi/etai polipkh/ tis2 ou)=s1a.] politicen aliquam, id est totius priorem partem: recte omnino. Cum enim consilium cepisset de optimo civitatis statu informando, quod neque ipse dissimulavit, et interpres Grecus diligenter indicavit, a doctrina de vita et moribus, quae ethice dicitur, initium fecit, secutus hic necessariam ac proinde veram methodum. Nam quo modo remp. recte instituat, nisi prius eius partes bonis moribus instruat? videlicet unumquemque, sive ipsos cives, et domus singulas. Disserit igitur ante omnia de moribus, deinde tradit disciplinam domesticam, tandem de optimo statu civitatis disputat. Bene monet interpres ille luculentus, quod qui animum advertet, non dubitet, et per se videat. Servat enim hunc ordinem in instituta scriptione, ut a moribus transeat ad politica, ita proprie dicta,
ibi tum quasi novo initio facto: quod neque inveniri potuisse videatur, nisi vita hominis prius informata bonis moribus. Et vero alio loco asserit, hanc de moribus disciplinam partem esse disciplinae de republica:[Note: (14) Sic orditur Aristoteles h)qika\ mega/la. prw=tan an)\ ei)/h s1kepte/on, ti/nos2 e)sti\ me/ros2 to\ h)=qos2. w(s2 me\n ou)=n e)uto/mws2 ei)pei=n, do/ceien ou)k a)/llhs2, h)\ th=s2 politikh=s2 ei)=nai me/ros2. e)/sti d) ou)qe\n en toi=s2 politikoi=s2 dunato\n pra=cai an)/eu to=u poi=o/n tina ei)nai: le/gw d) oi(=on s1poudai=on: to\ de\ s1poudai=on ei)nai, e)/sti to\ ta\s2 a)reta\s2 e)/xein. dei= a)/ra, ei)/tis2 me/llei en toi=s2 politikoi=s2 praktiko\s2 ei)nai, to\ h)-qos2 ei)nai s1poudai=os2. me/ros2 e)sti\n a)/ra, w(st e)/oike, kai\ a)rxh\, h( peri\ ta\ h)/qh pra gmatei/a th=s2 politikh=s2. Dicitur poi=o/s2 ti ei)=nai, qui praeterquam quod intelligit, animum adfert ad agendum: o( ginw/s1kwn te a(/ma kai\ proairou/menos2: quod nec in scientiis, nec in artibus requiritur. Nam et mathematicus, et physicus, et poeta, et pictor esse potest, an)/eu to=u poi-ou/ tina ei)=nai. Ad eos enim quâ ii sunt, cogitatio et cura, quibus moribus quo animo sint, non pertinet: sed quâ homines. Sic enim ad neminem non. *spoudai=os2 autem studio sus est, non ut hodie absolute studiosum dicimus, qui bonis litteris studet, ut studere quoque inferiores Lationi dicebant, ut Plinius in epistolis loquitur: sed virtutis studiosus. h)q. B. in extremo: e)/rgon e)sti\ s1poudai=on ei)=nai.] Initio, inquit, considerandum est, mores ad quam partem referantur. Ut igitur dicam breviter, videantur haud alîus disciplinae pars esse, quam politicae. Nihil autem geri potest in rebus civilibus, nisi quis sit cuiusdam modi, studiosus videlicet. Iam vero studiosum esse, est praeditum esse virtutibus. Oportet igitur si quis capessat remp., quod ad mores, studiosum esse. Quare, ut videtur,
commentatio de moribus, est pars et principium politicae disciciplinae. Hinc intelligitur, aditum non patere ad reliquam politicen ei, qui hanc, (liceat enim nunc mihi sic loqui) artem neglexerit. Negligit autem et ille, qui licet eius intima investigando scrutetur et cognoscat, non perinde tamen animum et mores e eius praeceptis et secundum ea informat. Non enim hîc agitur de scientiae opibus parandis, sed de adipiscenda virtute. Actio enim in hoc genere finis, non cognitio: nec alia actio, quam quae cum vera dignitate coniuncta sit, et solida laudem mereatur, cum omnia ex decretis sapientiae gesta tendant ad salutem civium et reip. Tamen in iis cognoscendis porro, nec leve et longo tempore studium est ponendum, ut omnia deinceps minore negotio, et meliore exitu gerantur. Sed illud peracre et incredibile ponut plures, quos non industrios solum, sed igneis ingeniis esse fatearis, scopo proposito, quem vir bonus non probet, et politice minime constituat, nec tam in vera et salutaria praecepta vitae, quam in artes Autolyci, quibus vel prestantes viros et vera laude florentes per invidiam et calumniam subvertant, vel prima sibi, si diis placet, bona, puta, honores, divitias, opes, potentiam concilient. Equidem referre arbitror, haec recte doceri et decantari ad iuventutem. Forte enim occupent animos, neque dum imbutos sinistris opinionibus, neque a consideratione veri aversos exemplis pessimis licet splendidis. Nam qui e portu salutis in altos fluctus longo vite tempore avecti fuerint; nec ad Cynosuram suspicere,
nec ad sideritin oculos deflectere dignentur. Haec dicta sibi principes civitatis putent, ad quos referuntur cumprimis: immo et ad omnes, qui caetus hominum frequentare et colere, et quaecumque negotia attingere, in animo habeant, aut sibi oblatum iri, suspicari possint. Hoc fuisse causae dixerim, cur Socrates, ut est apud[Note: (15) IV. a)pomnhm. *to\ men lektikou\s2, kai\ praktikou\s2, kai\ mhxanikou\s2 gi/gnesqai tou\s2 s1uno/ntas2 ou)k e)/s1peuden, a)lla\ pro/teron tou/twn w)/|eto xrh=nai s1wfros1un/hn au( toi=s2 e)g gene/sqai, tou\s2 ga\r an)/eu to\u s1wfronei=n tau=ta duname/nous2, a)dikwte/rous2 te, kai\ dunatwte/rous2 kakourgei=n eno/mizen ei)=nai. Qui in lectione Graecorum versantur, eos animaduerere oportet, quomodo nomine s1wfros1un/hs2 quoque loco utantur. Sunt enim s1w/frones2, temperantes, item modesti: et sic prudentes nominant: denique moder atos et bonos.] Xenophontem, auctor fuerit familiaribus, ne statim ad disceptandum et dicendum, et ad tractanda negotia, ad machinas fabricandas, studium omne converterent: sed ante, quam illorum quidquam aggrederentur, eos modestiam et reliquam virtutem sibi comparare oportere, sentiret. Qui enim in illis praestarent, nec animum ad modestiam et virtutem composuissent, iniustiores, et ad iniuriam faciendam instructiores arbitrabatur.
SEd ad reliqua pergamus, quae promittit politice. Instituit singulos, ut dictum est, quemadmodum se gubernent, ut nunc uno verbo
omne studium officii complectar: deinde, quemadmodum plures: sed proxime proximos, primum scilicet, quos domi alimus, et hoc pro eo discrimine, quod inter ipsos est: docet, inquam, de re familiari tuenda, nec minus de invenienda monet, de officio mariti et uxoris, de educatione liberûm, de regenda familia, de ceteris, quae multa sunt, ad domum pertinentibus: prodit tandem ipsa in publicum, et ostendit munus suum, quod habet proprium, indicatum nomine, et quod maximum recte creditur. Pertinet enim ad universam civitatem, ita ut nec ullum ordinem, ac ne quidem humillimum, nec in civitate aliquem, ac ne quidem abiectissimum, praetereat aut negligat. In ea ergo methodo aperitur primus civitatis ortus: ostenditur, qui sit et quot sint politeiw=n status, eorum qui probi, qui vitiosi, qui simplices uniusque generis, qui velut e pluribus compositi, quo pacto quaeque politia constituatur, conseruetur, labefactetur, evertatur, (nam neque hoc nesciendum, quando et morborum cognitio medicis necessaria) qui status in quos quomodo plaerumque migrent, cuiusmodi leges quibus aptissime cogruant, de ferendis legibus, de magistratibus, de educatione pueritiae, quousque ipsa legitime absolvatur, de pace, de bello, denique de omnibus tam incommodis, quam commodis reip., quod illa amolienda, haec concilianda sunt: neque vero non agit de cultu numinis: non solum, quia nulla absque religione constitui conservarique potest societas, sed multo magis, quod hanc aeternam legem, et
reginam, et matrem, et moderatricem, et interpretem ceterarum omnium, violari omnium minime oportet. Inscripta enim est, immo insculpta omnium mentibus per omnes gentes universi orbis, esse Deum: nec fuit ullus populus tam barbarus et immanis, qui negarit: nec ullus omnium mortalium, qui quamvis verbo obstinate negarit, non tamen semetipsum, vel tunc ipsum, vel saepe in intimis praecordiis mendacii, quandoque toto animo cohorrescens, convicerit, et aeternis suppliciis condemnarit: humaniores, progressi ulterius, viderunt esse, unum omnium regem et patrem omnium, datorem bonorum omnium et custodem, conditorem et rectorem orbis, auctorem boni in natura universi, causam primam et unicam omnium, quae sunt, nec ab iis semotam, et extra omnia perfectam, in se omnia: quod homines sani, nec prorsus demersi in vitiorum gurgitem ex mundi opificio admirabili viderunt, et docti porro investigatione causarum luce nature, deprehenderunt, et apud se certo constituerunt, licet ad unum omnes a pleniore Dei cognitione et absoluta veritate, quam per ex se semper genitum interpretem suae voluntatis aperuit, longissime absuerint. Omnes tamen in hoc une conspirant: quem esse statuant, ut eundem omni animi cultu venerentur: etsi deinceps de ceteris eôdem spectantibus
Scinditur incertum studia in contraria vulgus.
Plaerique enim ad daemones et statuas delabuntur: qui minime male sentiunt, suopte ingenio nec inveniunt nec capiunt quae Veritas ipsa sola
novit, et saluti nostrae denuntiat. Ceterum de huius disciplinae cura, de religione, alio loco quaeri, ab aliis determinari debet.
EX iis autem, quae diximus, fere perspicitur dignitas politices, ut summa et prima omnia omnibus polliceatur, ut praestet, et uni, et multis, et civitati summum bonum, et bene beateque vivendi rationem. Nec lector hîc oblivisci debet, nobis de civili beatitudine sermonem esse, quam nec ipsam tamen aliquis absque auxilio divino, nisi impietatis et extremae infelicitatis magister, somniaverit. Omnibus enim tum regie seruit, tum humanissime imperat. Nec est enim, vel ulla civitatis partium, vel civium ordo, vel cuiuscumque conditionis aliquis, quin huic subiciantur et pareant.[Note: (16) Confer cum his initium ethicorum: sed haec ipsa hîc magis illustrare, abs re non fuisse, fateor: quod alio, nec incommodo loco, non negligemus.] Eius vero finis aliarum artium et facultatum fines in sese omnes complectitur. Unde fit, ut cum omnibus illis precipiat, proximis, secundis, remotioribus, remotissimis, rectissime appelletur architectonice. Architectus enim, postquam aedificii formam excogitavit, et animo designavit omnia, fundamentum, parietes, ianuas, fenestras, thalamos, tectum, fastigium, quid quando quomodo fieri velit, imperat operis: ipse, nisi libeat, manum
operi non admovet, nec opus est: quic quid advehendum, ferendum, parandum, fabricandum, quoquo modo expediendum sit, ipsae operae accurrunt: ubi oportet, praesto sunt, opus quisque suum facit, laboris piget neminem, imperium architecti accipiunt omnes ultro, ut interdum absens adesse tamen et industriam probare, opus surgens collaudare videatur: quod tamen ipsius vicem praeteriens spectator admirabundus facit. Namque et hoc in principio et intelligebat et agebat, ut deligeret suae artis quemque peritissimum, et praealiis industrium, et in opere faciendo, labore obeundo omnes bonae fidei habitos. Talis architecti aemulus erit politicus, architectonicen omnium primam professus. Sed hic quoque cum gubernatore, haec cum gubernatoria recte comparatur. Sic enim apud Aeschylum in Septem ad Thebas Eteocles, statim initio[Note: (17) Thebani cives: qui rerum summam custodit, clavum dirigens, neque somnum oculis videns, eum dicere oportet, quae sint ex usu publico.]
*ka/dmou poli/tai, xrh\ le/gein ta\ kai/ria,
(/*ostis2 fula/s1zei pra=gos2 e)n pru/mnh|, po/lews2
*oi)/aka nwmw=n, ble/fara mh\ koimw=n u(/pnw
Atque hunc locum quasi interpretans apud [Note: (18) Euthydemo. )*egw\ fra/s1w. e)/doce ga\r dh\ h(mi=n h( politikh\ kai\ h( bas1ilikh\ te/xnh h( au)th\ ei)=nai. *kr. ti/ ou)=n dh/; *swkr. tau/th| th=| te/xnh| h(/te strathgi+kh\ kai\ ai a)/llai paradido/nai a)/rxein tw=n e)/rgwn, w(=n au)tai\ dhmiourgoi) ei)s1in, w(s2 mo/nh| e)pistame/nh| xrh=sqai. zafw=s2 ou)=n e)do/kei h(mi=n au(/th ei)=nai hn(\ zhtou=men, kai\ h( ai)ti/a tou= o)rqw=s2 pra/ ttein e)n th=| po/lei, kai\ a)texnw=s2 kata to\ )*ais1xu/lou i)ambei=on, mo/nh e)n th-| pru/mnh| kaqh=sqai th=s po/lews2, pa/nta kubernw=s1a, kai\ pa/ntwn a)/rxous1a, kai\ pa/nta xrh/s1ima poiei=n.] Platonem Socrates, a rege transfert ad
politicen. Hic igitur sic ad Critonem. Ego dicam. Etenim nobis civilis et regia ars eadem videbatur. Quid hoc igitur? quaerit Crito. Socrates respondet. Quoniam et imperatoria et aliae artes videntur ei imperium earum rerum tradere, quarum ipsae sunt opifices, ac si illa sola iis uti noverit. Itaque nobis prorsus visa fuit, quam quaerimus, et causa esse, ut recte omnia gerantur in civitate, et revera, ut est in iambis Aeschyli, sola sedere in puppi gubernatrix omnium, omniumque imperatrix, et efficere omnia, quibus opus est. Sic tragoedus ille gravissimus, sic divinus philosophus, uterque idem recte. Equidem gubernator in puppi sedet, haud otiosus, ut quis iudicet, omnia ipse animo curaque, sed primum, maximumque negotium oculis manuque gerens, dum alii malos scandunt, alii per transtra currunt, alii remos ducunt, alii sentinam exhauriunt, nec arbitratu tamen quisque suo, sed prout ille vel ante docuerit, vel ex re nata annuerit. Perfecte igitur ac scite admodum hac imagine pingitur, ille, sive regem nomines, sive politicum. Eadem pictura et Tullius saepe utitur: cuius maxime illustris est sententia, et huc plane pertinet: quam ad Atticum depromit ipse e sua rep. Tenesne, inquit, moderatorem reip. quô referre velimus omnia? Nam sic, ut opinor, quincto in libro loquitur Scipio. UT ENIM GUBERNATORI CURSUS SECUNDUS, MEDICO SALUS, IMPERATORI
VICTORIA: SIC HVIC MODERATORI REIP. BEATA CIVIUM VITA PROPOSITA EST, UT OPIBUS FIRMA, COPIIS LOCUPLES, GLORIA AMPLA, VIRTUTE HONESTA SIT. Huius enim operis, maximi inter homines atque optimi, illum esse effectorem volo. Nihil non hîc egregie dictum. Etenim id agit politicus, ut salva sit resp. Consistit autem hoc omnium maxime in bonis legibus et virtute. Leges virtutem sanciunt, et cum hac otium: intestinas calamitates prohibent: a corpore cuiusque vim, a fama calumniam, a fortunis periculum arcent. Alterum est, ut publice et privatim abunde necessaria suppetant, non solum adversus caeli iniurias, et in victum quottidianum, sed etiam ad cultum vitutis: hae sunt illae copiae. Nam in omnium aut potissimorum penuria, ne quidem commode quis vitam agat, nedum eleganter et humane: nec illa sit homini optabilis, quoniam neque hominis, non tam quod perpetuo cruciatur, quam quod functionem nullam obire dextre umquam potest. Quando vero bonis viris in privata vita invidi et sycophantae metuendi sunt, civitati etiam florenti et tranquillae externi saepe hostes ex insidiis et totis viribus imminent; et illum instructum prudentia esse et amicis decet, ac multo magis civitatem potentia et auxiliis, et consilio. Quae ab aliis populis cum admiratione famam ei civitati pariunt. Haec autem gloria appendicis vice accedit ad illa reliqua, et cives cum ad virtutem, tum ad statum eundem tuendum et amplificandum inflammat, et tam pulchro sanoque corpori vitam
in multa saecula prorogat. In qua enim rep. quae diximus, omni studio coluntur, ea longaeva est prae aliis, nec in se laborat umquam, nec facile hostili violentia convellitur: quae vivacitas et ipsa veterem gloriam nova accumulat, ut interdum redintegratis viribus, non tam veterem statum agnoscas, quam recusum constitutumque novum existimes: quo beneficio Athenas affecit sapientissimus Solon. Et alterum etiam verum est, quod et[Note: (19) Aristoteles pol. *a. o( de\ prw=tos2 s1usth/s1as2, megi/stwn a)gaqw=n ai)/tios.] philosophus dicit: qui primus civilem societatem in genere humano constituerit, exstitisse auctorem et causam maximorum inter homines bonorum: nec non qui huius exempla ubicumque gentium secuti sint, et sequantur: etiam tertii, qui inventa stabiliant et amplificent, vel prudenter fortiterque tueantur: nec nullus in iis, vel secundum eos, locus sit, qui ad hoc primae dignitatis, et maxime divinae opus, alios fideliter informent sedulo, alios cohortentur. Nam quis rege numini propior? At que politice regia ars est, qua, propter potentiam potest, propter legationem, qua ab imperatore omnium fungitur, debet, propter virtutem, qua is est, vult, neque potest non uti rex et quam maxime et perpetuo. Traditur autem in hac ipsa, disciplina regum: quae vero in monumentis sapientum de officio regis perscripta sunt, et ipsa omnia huc pertinent, ceteris item politicis cognoscenda, magnoque usui futura in republica.
HAbebam in memoria alia, et hinc inde mihi plura conquirere in proclivi erat, quibus ornarem hanc rerum dominam. Facessat enim fortuna, quae hoc nominis sibi ab insipientibus datum, et impudenter et falso usurpat, quae si a virtute, multo magis a summa virtute, compescitur, vel quamvis multum reluctata, in ordinem redigitur. Pauca saltem dicere de regina disciplinarum, eiusque dignitate, quam nec immerito maiestatem dixeris, aut praefari, mihi visum fuit: panegyricum pangere in animo non habui: nec tantae rei me parem esse existimem: non putabam a me alienum, eam a calumnia vindicare, et e contemptu eripere conari: in quo amplius etiam mihi laborandum intelligo. Multi enim, qui, etsi quantum valeat, vident, tamen animis vagantur, nec sibi satis persuadent, esse rationem certam administrandae reip. aut si sit, non esse eius disciplinae quasi scholam aliquam et magistros: pueros in ludo discere litteras, in palaestra exerceri ad luctam adolescentes, alios in museo discendi gratia canere fidibus: sordidas quidem etiam artes ad eundem modum parari: non eam rationem esse politices: quasi nemo sit eius expers, ut patrium sermonem omnes loquuntur, aut certis ingeneretur, ut aliis timiditas, aliis audacia. Ac videtur sane dici aliquid posse pro utraque sententia. Nam et unusquisque de iis rebus, quas a
pueris videmus, non nihil sentit et loquitur: et nemo res magnas inter mortales gessit absque indole heroica. Verum hanc nihilominus erudiri arte et usu perfici necesse fuerit, quod infra dicetur pluribus: nec omnes plus intelligent de negotiis, quam praestet quis in arte musica, etsi nemo natus est, quin quodam modo et ipse canat. Vix est, quod praeterea dici possit, nisi remp. temeritati fortunae tradendam censeamus, ut sapientia de solio deturbetur, et illa superba furia censura amentiae denuo domina rerum renuntietur, ut quemadmodum quis iure vindiciarum agellum, ita ipsa auctoritatem et imperium recuperasse videatur. Sed cum iniqua sit fortunae et rationis comparatio, illi largiri homines nihil debemus, ubi rationi locus est, nec assentiri verbo falso, quamvis veteri, quo dicitur, in vita fortunae omnes esse partes, nullas sapientiae. Notum est enim,
Vitam regit fortuna, non sapientia.
bene expressum de Graeca sententia non proba,
*gu/xh ta\ qnhtw=n pra/gmat) ou/k e)ubouli/a,
quam probasse Theophrastum, si verum est, ipse mirer, nisi aliud fortunae nomine intellectum voluerit. Deus enim determinat et perficit omnia, sed hic tamen rerum ordinem et rationem statuit, quae sequi mortales debemus, quoad possumus. Sed illi tamen, vel doctrinae rudes, vel imperiti rerum in contemptu politices confirmantur, quod alios atque alios sine ingenio, sine litteris, sine virtute, sine rerum usu, ob genus, ob divitias, ob potentiam, (neque me fugit esse
plures, et in iis aliquas deteriores causas, quas investigare piget, exponere omnes pudeat) ad honores in rep. saepe eos primos adscendere, vel etiam rapi vident: paterna regna teneri a regum filiis, qui magis de venatione, conviviis, alea, aliis, solliciti fuerint, quam de ratione sive arte imperandi, cuius elementa a nemine acceperint, et vel nullam esse, vel sibi inutilem, arbitrentur: ita etiam cogitant: eos, qui principem locum in rep. tenuissent, si artem civilem esse iudicarent, eam potius filios docerent, quam suis divitias relinquerent, quibus coaceruandis plaerique incubuissent. At vero, ut liberos quam ditissimos faciant, hoc agunt prae omnibus, parumque adeo abest, quin id unicum: de altero, ac ne fort equidem de honesta sobolis educatione, illis in mentem non venerit. Denique ex aliis, qui dicerentur educati ad imperium, reperias plures otii turbatores et civitatum eversores, quam custodes tranquillitatis, et iustos rerum administratores. Hinc igitur fit, ut aut non esse civilem facultatem vel artem, aut nulli usui esse opinentur, et clamitent. Verum videamus quid eorum quaeque ponderis habeant. Nam, quod ad proximum; ex bona educatione nemo, nisi perversissimi ingenii, male imperat: sin quis magni ingenii ad remp. educatus, ut videri poterat, rem male administret; vel umbra illa educationis, vel educatio perversa fuit, vel non nisi inchoata, vel si quid deinceps male gestum, id abiecta ratione regiae disciplinae evenerit. Namque et hoc fieri potest, ut animo bene informatus, cum intelligat,
quibus opus sit, tum iis uti constituerit, multis modis depravetur ante, quam se satis confirmaverit. Primum enim secundae res animos, praesertim iuvenum, facile transversos agunt in dementiam: praeterea ipsa potentia in lubrico est, quam semper a ratione sive sapientia fulciri oporterat: et se variae voluptates blanda facie quottidie insinuant: et ultro adventant cupiditates undique: accedunt foris cum aliae fraudes, tum adulatio. Haec miris artibus quasi telis subtilissimis aranearum, sed a)r)r(h/ktois2 [Note: (20) Quaenec disrumpi, nec dissolvi queant: ex Homero de vinculis vulcani] a)lu/tois2, incautos irretit facile, et interdum cautos capit. Quod si quid illorum fiat, eo disciplinae dignitatem minui non arbitrabimur: quae servare et regnum et regem possit: quin hinc eiusdem vis sive virtus magis perspicitur, quando ea repudiata, nec salvus esse rex potest, et huius vitio totis provinciis ingruit calamitas. Fieri quoque experimur, ut quae indoles institutione acuatur, nihilo evadat melior: sic ex una parte quis eruditus sit, neglectus ex altera, et ipsa meliore: quia quô quis evadat perspicacior, hoc fiat nequior et deterior, nisi cum cultu ingenii semper officii studium coniungat. Abit enim a prudentia ad astutiam, nec ullam virtutem respicit, ad fraudem converso animioculo. Qui eo modo factus educatusue sit; is numquam re ipsa rex erit, aut moderator aequus civitatis. Quocirca satius erat aliquando, non educari, quam perverse, aut solum ex altera parte educari, et tantum praeceptorum civilium
copia imbui, quae sunt instar ancipitis gladii: quo latronem recte confodias, eum scelerate stringas in sodalem. Sunt enim eiusmodi quaedam consilia, ita vel bona vel mala, quemadmodum iis utaris. Sic autem, sisit aliqua indolis bonitas, aboleatur, et convertatur in contrarium. Nec enim ita delectamur simplici integritate, ut acumine, et non a quivis animadversa perplexitate. Itaque versipelles apud animu, et nonnumquam intersuos triumphum agunt, si quem artibus istis supplantaverint. Verum depravatae educationis modos persequi non conabimur. In infinita namque re, ut sunt mala cuncta, frustra erimus. In uno autem omnium facillime aberratur et gravissime. Cum enim, quod ex iis quoque intelligi potest, quae multo ante diximus, falsus finis proponitur, tum mala consilia indagari et alia ex aliis eiusdem notae usurpari in omnibus ad illum finem spectantia, necesse est: ut si servulus in comoedia forte fallaciam in herum confin. xerit, dolos e dolis comminisci necesse habet, donec se in pistrinum praecipitet, aut si quis peregre profectus de via aberrarit in solitudine, ubi ex nemine possit quaerere semitam, et ille neque ventos consulere, neque astra decreverit, errare in perpetuum et perire, ipsum oportet, nisi desperatum iam casus aliquis in viam referat. Ita etiam qui sibi primum persuaserit, recte se omnia referre ad suam libidinem, numquam ille princeps tolerabilis, sed tyrannus futurus est, nec fortunis suorum, nec vitae parcet, cummodo quod sibi libitum fuerit, habeat et agat. Qui
divitias spectarit initio, et in hoc consilio perseveret, utut variis artibus ingenium excolat, expilator erit potius aerarii, vel depeculator, quam reip. gubernator: inveniet, quamvis iniustas, occultas et varias augendi patrimonii vias, nec ullum fraudis genus intentatum relinquet. Forte non opus sit de iis dicere, qui nomine educantur, nec deducuntur tamen ad ipsum negotium, sive studium disciplinae regiae. Dantur autem principum filiis magistri, quod laudo, sed maius deinceps requiro, e quibus latine discant intelligere, etiam scribere et fari, quod fortassis unus et alter adipiscitur: in quo tamen nihil est per se disciplinae regiae: nec etiam per se aliae artes huc faciunt, nec scientiae, quaecumque sint, et quamvis subtiles, quibus laus ingenii absque hac civili disciplina comparatur. Fateor tamen, non solum illas huic nihil obstare, nisi quis se in eas totum solas demerserit, sed prodesse plurimum: id quo pacto quibusque de causis, docuit nos Plato, et ante eum Pythagoras: quin hic ipse, eiusque familiares exemplo fuerunt aliis, et nobis sint, si animum advertamus. Non sustinet igitur culpam educatio regia, quae aut nulla fuerit, aut prava, aut repudiata, quam tenere et religiose persequi oportuerat. Qui regum filii disciplina regia a teneris imbuti non fuerint; non omnes male gessêre rem publicam. Si male, mirum non sit, cum aliud exspectari non potuerit: ut novum non sit submergi et perire, qui natandi nescius in rapidum et profundum flumen deciderit. Sin ille cum populis suis salvus sit, absque educatione et
civili sua scientia; aut seminii heroum esse putabitur, aut usus optato in vicibus regiis gerendis senatu, aut praeter rationem servatus non nisi divino beneficio. Manet igitur nihilominus politicae sua dignitas: cui, si quid est salutis inter mortales uspiam, omnem semper ipsi acceptam ferre secundum Deum cogimur, ubi rem recte perpenderimus. Nec vero id in regnis solum et amplis imperiis, sed etiam in civitatibus. Cum enim plures in senatum leguntur, et plaerique, nobiles, opulenti, potentes; nec omnes sunt sine ingenio et litteris, nec quis omnium ignavus, stolidus, totus in luxu, palam iniustus: boni omnes audire volunt: unde officium non deserunt, aut non semper deserunt: plaerique in iis non solum videri, sed esse quoque boni viri student, sive veritatis gratia, ut ille Amphiaraus, sive ut famam tueantur, et locum suum: quod omnibus in menrem venit, et plaerisque cordi est. Videas in curia, qui usum rerum habeant: sunt, qui tempore comparent, quod ibi tuto fit, ubi minores spectant, quid geratur, maiores suumae reip. praesunt. Neque vero non etiam adsciscuntur in ordinem amplissimum ex bonis viris et prudentibus unus atque alter, etiam plures, ut si quaeque civitas non abundet, vix tamen ulla careat in universum bonis moderatoribus et politicis, quibus auscultare ceteri possent, et par erat. Quaeruntur etiam et adhibentur, qui in rebus obscurioribus et difficilioribus, tum in foro, tum in curia praesto sint. Optabile erat, quod et fieri posse videatur, omnes esse uniusmodi, id est, bonos et
prudentes viros: verum hoc haud scio an umquam usquam evenerit: ea est humani ingenii imbecillitas, ea humanarum rerum inconstantia: aut futurum aliquando alicubi sit. Optemus secundo loco, quod forte aliquae resp. consecutae et aliae consecuturae videantur, ut bonorum, et satis bonorum maior sit aut par numerus: aut si sint pauciores, ut consilio, sic auctoritate, plus valeant, quod interdum contra fieri testantur historiae, rebus in discrimen adductis. Ubi vero imperiti et improbi dominantur, et praevalent, aut turbulentorum civium unus aliquis vel etiam alter, perfractis legum repagulis, perniciosa consilia, fabricantur; si non exitium, magna ei civitati impendet calamitas.
IAm quando ostendimus, mala aliunde esse, et oriti in societate mortalium, quicquid est boni, a politice; videamus qui de politicis, arte ista sua filios non erudierint, quod facturos fuisse credibile est, si artem esse aut doceri posse censuissent. Cogeret enim eos incredibilis erga liberos amor. Cum enim nemo non ex sese natos velit esse vel se ipso meliores, illine rerump. principes omnium scientiarum principem filiis invideant? Bonos autem viros fuisse credimus Themistoclem, Aristidem, Periclem, Thucydidem, et praeclare de patria
meritos: sed neque Themistocles filium Cleophantum, quem tamen tum in aliis, tum in equestri re, facile exerceret, virtute et sapientia imbuit: nec Aristides filium Lysimachum fecit quoquam meliorem: nec Pericles filios Paralum et Xantippum, qui iam praestabant arte equestri, arte musica, vario genere certaminum perfecti: neque Thucydides Atheniensibus et sociis carus, primo loco natus, praestans auctoritate, filios Milesiam et Stephanum, quos erudiendos dedit in arte luctandi, alterum Xantiae, alterum Eudoro, ipse erudiit virtute. Ita se principes in rep. viri, item alii gesserunt erga filios, ut et haec eximia virtus et civilis prudentia tradi non posse videantur, cum et rebus gestis et consiliis praestantes, liberis illa non tradiderint. Ponamus hoc extra controversiam, patres illos, viros magnos, et nihil maluisse, quam filios esse patrum similes, et omnia conatos, ut essent et monendo et docendo, et per se, et per alios. Cum enim ceterorum nihil negligerent, primi boni rationem in educandis liberis habuisse credibile omnino est: neque tamen si in aliis profecerunt filii, idcirco necessarium erat, et in hoc eos proficere: immo quô hoc maius, tanto erat difficilius. Quod autem difficillimum, id non nisi perpaucis obtigerit. Ut enim qui cursu valeat, non idem et lucta valebit: ita qui acri ingenio praestet, non erit perinde natus ad virtutem politicam: etiam virtutibus corporis praeditus, animi dotibus non aeque excellat, quicquid diligentiae, et machinarum adhibueris. Monstrum sit,
in quo nihil prorsus valeat educatio: nec vero tamen haec potest omnia. Natura enim educatione prior est: illa quod cui prorsus negavit, haec minime reponat: illa quod largita sit, haec, recte instituta, foveat, perficiat, augeat, neglecta deleat, depravata non solum si quid boni sit perdat, sed etiam plurimum substituat mali. Iam si indoles heroicum nihil spiret, ne quidem ex accuratissima educatione praestantiam eiusmodi cuiquam plliceri possimus. Nec vero parentum semper similes sunt liberi, sed mira saepe est dissimilitudo, non solum in vultu, sed etiam quod ad ingenia, et conditionem. Fit enim, ut ex humilibus oriantur illustres, ex malis interdum boni: sed multo pervulgatius, ut a praestantibus filii degenerent. Taceo, quod de hoc ipso poeta canit, et quod vulgus in ore habet: Demosthenes opinatus et usurpasse fertur, quasi fato fieri, ut ex probis viris nascantur viles liberi. Et Hippocratis filios, ut stolidos, nec sanis moribus, exagitavit vetus comoedia, quod patet ex Aristophane, et ex Eupolide adducitur: quos ille pater fecisset aureos, si per educationem stetisset. Est in eximio quoque divinum quiddam, sive genium dicas, quod naturavix propagari dixeris, et haec ipsa pro varietate suarum opum, alios aliis bonis beat, et, quos videtur, negligit. Quid igitur miremur, si ut neque Apelles aut Protogenes in pictoria filium praestantem seu mediocrem fecerit, sic neque Pericles, aut quis alius principum civitatis, filium cura atque opera sua politica disciplina perfecerit. Neque hîc solum,
sed in quacumque alia re, etiam mediocri, parum agit vel optima institutio, nisi natura fundamentum straverit, nisique ille cuiuscumque disciplinae alumnus nativus, eiusdem amore totus ardeat. Ipsa tamen naturae vis in quo vigeat, nec disciplina exsuscitetur; metuendum sit, ne tempore in universum deleatur. Hinc igitur apparet, ut et omnis disciplina natura nitatur, ut principio, et natura disciplinae egeat, ut corpus alimentorum, ne contabescat fame. Hinc illud est, quod adultiores interdum non negant, in se educandis neglectum nihil penitus, nec se tamen percepisse aliquid speratorum fructuum: scilicet, aut ingenium non erat, aut animus abhorruerat. Alii se neglectos queruntur, vel institutos perperam, cum ingenio abundarent, et virtutem scientiamue unice expeterent. Vix aliqui, invita Minerva, ut aiunt, accurata institutione, magno labore, longo tempore, ad praestantiam pervenerint: etsi forte proficiant, et fiant se ipsis meliores, atque omnino alii, quam initio fuerint, quod ipsi etiam gaudeant: ut si mercator rem non faciat mille talentorum, boni tamen consulat, quidquid congerat, aut sise saltem a turpi paupertate et aere alieno vindicet. Paucissimos autem unicam naturam secutos, quoquo illa duceret, id sine disciplina perfecisse existimem. Quo nomine se passim magnifice effert Pindarus: nec aliud est, quod se Musis dictantibus suum poema scripsisse iactat Hesiodus: quos tamen vel doctrinae aliquid accepisse ab aliis crediderim, vel nobilia priorum exempla intuitos.
COnstare iam nobis arbitror, quod agebam; nec semper in patribus esse, ut educatione sui similes faciant filios, nec quidquam disciplinae cuipiam vel arti derogari propterea. Reiectis igitur imperitorum rationibus, quae viderentur, nec verae tamen essent, etsi incautiorem specie aliquâ forte in fraudem inducerent, atque ita simul vindicatâ dignitate politices; sequitur ut ostendamus, et esse quasi artem aliquam et posse studio comparari. Argumento autem utar, non nisi uno atque altero. Redeundum enim erit ad eiusdem quaestionis enodationem, quando quomodo acquiratur primum bonum, sive beatitudo, docere conabimur. Illud autem, quod cum ratione repudiavimus, cum vulgo visum fuerit, hoc quoque videri plaerisque existimo: nec solum sapientibus, a quorum decreto exteris abire non liceat, sed et aliis, qui aliquid mentis et considerationis habent. Etenim a memoria hominum apud gentes paullo cultores, nec non apud plaerasque barbaras, (nam quae immanes sunt, eas in belluis relinquemus.) semper aliquam fuisse, tum ad mores tum ad remp. educandi viam, compertum habemus ex historiis. Alii quidem secuti fuêre aliam: sed a verâ plaerique aberrarunt: nec hi inter se discreparunt leviter: et hodie multa est, tum in aliis rebus tum in hac dissensio, cuiusmodi et in alimentis differentia: tamen et
privati ubique fere terrarum educauêre liberos atque etiamnum educant: et hoc servauêre reges, ut filios ad regna educarent, aut hoc velle viderentur: atque idem ipsis populis placuit, quemadmodum de Persis supra meminimus, neque ignotum est de Aegyptiis: etiam quibus hoc adeo non cordi est, ut omnem eam curam abiecisse videantur, interdum tamen suos docent, et cohortantur, naturâ excitante. Natura sane optima, dux et optabilis est, modo eam agnoscamus, agnitam sequamur, aut non penitus aversemur. Nec vero putabimus, caecos animi impetus, affectus turbidos, acres cupiditates, versutiam et inscitiam, magis esse natura, sive naturae, quam rationem et scientiam: quarum neutra exsistit absque alterâ: certe haec sine illâ cogitari non potest: et illa hanc semper aliquam parit. Hae igitur sunt propriae naturae, illa inimica naturae, quam hostiliter quottidie adoriuntur, saepe expugnant et evertunt. Ratio et scientiae fidae sunt nostrûm, sive naturae, et perpetuae conservatrices: his imperium debetur, illa cedere et seruire fas est. Itaque saepe nobis occinunt sapientes, hominem naturâ scire desiderare, hominem naturà factum ad civilem societatem, unumquodque animal conservationem sui moliri, alia, illis consentanea. Quare et cuncti, nisi quis naturae tam insane quam stulte reluctetur, ad ea quoque tendimus, quae ad salutem singulorum universorumqueve faciunt. Ut autem a naturâ ne desciscamus, sed in eius decretis perseveremus et confirmemur; ad hanc rem nihil aeque necessarium est,
adeoqueve omnium caput, prima educatio: quam et ipsi naturâ expetere videmur omnes. Etenim quotquot non in universum mente errant, educationi student et disciplinae, tum in quibuscumque rebus aliis, quantumvis pusillis, tum ad cultum vitae. Hinc est sapiens illa oratio Socratis, quam e Xenophonte referam. Cum enim comperisset Euthydemum multa poetarum et sophistarum memorabilia dicta collegisse, et arbitrari, se iccirco aequalibus longe anteire sapientiâ, et spes ingentes fovere, futurum, ut aliquando tum dicendi facultate, tum agendi, omnes superaret, primum animadvertens ipsum per adolescentiam nondum in forum venire, si vero quid gerere vellet, considêre in tabernaâ quadam frenariâ, foro vicinâ, in eandem et ipse secedebat, ducens secum aliquos familiarium: atque ibi sciscitante quopiam, utrum Themistocles consuetudine sapientum alicuius, an vero naturâ tantopere civibus antecelluerit, ut in ipsum civitas oculos coniceret, quoties egregio viro opus esset, Socrates, ut permoveret Euthydemum: [Note: (21) Tertio a)pomnhmonenma/twn. In iis hoc maxime memorabile: eu)/hqes2 e)/fh ei)=nai to\ o)i/esqai ta\s2 me\n o)li/gou a)ci/as2 te/xnas2 mh\ gi+/nesqai s1poudai/as2 a)/neu didas1ka/lwn i(kanw=n, to\ de\ proesta/nai po/lews2, pan/twn e)/rgwn me/ gi+ston o)\n, a)po\ tau)toma/tou paragi/gnesqai toi=s2 an)qrw/pois2.] Stultum est, inquit, arbitrari, nonposse quemquam praestare in artibus ninutissimis, nisi idoneos praeceptores habuerit: at vero gubernationem civitatis, rem omnium maximam, fortuito obvenire bominibus. Hoc divinitus omnino Socrates. Namque non
solum artes, quae aliquid momenti et difficultatis in se habent, usumqueve necessarium et peculiarem in vitâ praestant, sed etiam minima quaeque et vix digna, et ne digna quidem appellatione artis, quod vel adeo facilia, vel etiam ludicra, quorum usus, aut nullus sit, aut perexiguus, aut supervacaneus, quaequeve nihil parumve referat, sciasne, an nescias; eorum nec velimus, nec ausimus quidquam profiteri, nisi didicerimus, nisi exercuerimus. Verum artes sunt vitae utiles, quibus absque incommodo in vitâ non careamus, primum fabrorum non unius generis, ars rei rusticae, gubernatoria, textoria, fullonia, sutoria, sartoria, aliae: earum aliquam tractat nemo, nisi possit magistrum ostendere, vel nominare alterum, a quo quisque suam acceperit. Impudens sit, qui se poetam aut oratorem profiteatur, ille, nisi poetarum, hic, nisi dicendi artem, didicerint: itemqueve, ille, nisi se in pangendis versibus, hic nisi in copiâ orationis et multiplicibus ornamentis, diu multumque exercuerint. Discunt necessaria facillima, sulcum aratro ducere, adscendere equum, equo vehi: nec enim de nobilissima arte equestri dicam. Discunt minuta, alia pernecessaria, alia non nisi ludicra, litteras legere, saltare in choro, cantillare; etiam minutissima, crepidas aptare pedibus, pallium humeris inicere, seruire mensae. Denique nihil omnium est, quod dextre et utiliter, et cum laude, vel absque repre hensione facias, nisi ab alio acceperis, nisi in eà re operae curaequeve aliquid ante posueris. Quare sanus esse non videatur, qui dubitet, esse certam
administrationem rerum sive politicen; aut alterum, eam doceri et disci, et posse et oportere. nec est, quod quis quam dixi institutionem in minutissimis eludat. In aliquibus pauxillum aut non admodum referre dabimus. Nam etiamsi pes in choreâ lyrae non respondeat; iccirco nec amicus cum amico contendit, nec frater cum fratre dimicat, nec civitates inter se suscepris inimicitiis belligerantur. Nec ob tonum seditionem in rep. motam dixeris: nec inter coniuges nata odia ob subremen et stamen. Tamen nec lyram, nec dictionem, nec talem quis tractet, quin dicicerit. Utut autem damnifacturus nihil videatur; quis aliis ridiculo est, quam placere malit? quis reprehendi, quam laudari, in quantillâ etiam re? unde tamen alicui videas notam aspergi, quam totâ vitâ non elnat: quae si non vera infamia, non tamen nulla est vulgi opinione. At fere nemo non, sed imperitissimus quisque maxime, tantum sibi sumit, ut se rem familiarem bene administraturum, multoqueve adeo magis honores in partriâ praeclare gesturum speret. In illâ autem fatebuntur omnes magnum esse operae pretium, in hoc ex ipsâ re convincentur esse maximum. Quemadmodum enim [Note: (22) Sapientissimus solon hoc determinavit: publica, inquit, calamitas in cuiusque domum penetrat, nec eam clausa ianua arceat: quin ardua septa transilit, et si quis sugam paret, eum illa tamen omnino in angulo vel in cubili deprehendit. Versus memoria digni sunt,
*ou(/tw dhmo/s1ion kako\n e)/rxetai o)i/kad) e(ka/stw|,
*au)/leioi de/t) e)/xein ou)k e)qe/lous1i qu/rai.
(*uyhlo\n d) u(pe/r e(/rkos2 u(pe/rqoren, eu(=re de\ pa/ntws2,
*ei)/ge tis2 h)=| feu/gwn, e)n muxw=| h)\ qala/mw|
unumquemque; premit: ita salus publica cuique saluti est. Quo enim quis domi otio fruitur, id haurit e pace publicâ: quas vitae domesticae concinnas rationes habemus, legibus et aequitati civitatis iure acceptas ferimus. Illud igitur, quod toties dictum fuit, agamus, ut discamus officium et exerceamus, nec on omnem rationem recte vivendi et consulendi patriae, in quibus omnis prudentia vertitur. Quorum alterutrum qui vetat fieri, aut faciendum non arbitratur, qui illi rei, ut certae disciplinae, omni studio mature incumbendum negat, aut sive auctoritate, sive falsis rationibus, ab eâ animos iuventutis alienat, is quod potest, virrutis cursum in multis remoratur, et in aliquibus etiam sistit, et publicae salutip plurimum incommodat: si sciens faciat, se detestabili patriae parricidio obliget. Cum enim cuiusque artis disciplina artem ipsam tueatur et propaget, num dubites, quin idem abolitor artis sit, qui disciplinae? ut qui tenerae aetati in universum interdicat a litteris omnem liberalem doctrinam exterminet, et barbariem vitae rerumqueve dominam constituat. Velim, ut in hoc loco fui verbosior, ita quaestioni satisfecerim: quod factum putabo, silector, etiam in hoc morosior, mihi assentiatur. Namque et alii haec pridem intelligunt, alii obstinate persistunt in inscitiâ; quorum hos nemo forte permoverit, illi in re exploratâ, nec meâ, nec cuiusquam opellâ egebant. Forte tamen, in quibus nonnihil
occupatus fui, ea deinceps magis illustrabuntur. Haec enim ita cohaerent, ut superiora a sequentibus, et haec ab illis lucis aliquid accipiant. Non solum enim quae dicta sunt, et ad sequentia pertinent: sed quae dicentur, etiam ad illa nonnihil facient.
REliquum autem est, ut ostendamus, quae via, si una sit, aut, si plures, quibus viis, vir studiosus ad politicen perveniat. Qui cursu certant, iis e legitima semita evagari non licet, sed a carceribus rectâ semper ad metam evolant, ut cum praemio victoriam referant. In hoc genere, ubi recte facto, non properato opus est, alia atque alia ratione fieri posse existimem, ut veniamus, quô volumus: etsi unam esse praeter alias optimam, nec tamen uni cuilibet aeque commodam, ipse quoque facile concesserim. Ego quid velim, exemplo aperiam. Si enim hinc iter habeam Venetias, recta via eam per Boios: nec tamen non appellam, quô cogitem, sive ad dextram declinans, proficiscar per Helvetios, sive ad laevam per Austriam, si alterutrum horum animo magis lubeat, vel videatur rebus meis accommodatius. Ita forte nec una sit ratio adipiscendae politices, de quo praemissis aliis videbimus. Esse autem ei expediat, cui non sit integrum, illud, nec breve, nec facile, ad prudentiam, omnemque civilem virtutem, iter ingredi. Nec enim qui sit tenuioris valetudinis, aut non satis
instructus viatico, longinquum iter suscipiat. Initio altius mihi est principium ponendum, ut ad rei declarationem, paratiores accedamus. In hoc plaerisque convenit, ad cuiusque artis comparationem tria omnino necessaria: [Note: (23) Ita Plutarchus en tw=| peri\ pai/d. a)gwg.: o(\ kata tw=n texnw=n, kai\ tw=n e)pisthmw=n le/gein ei)w/qamen, tau)to\ kai\ kata th=s a)reth=s2 fate/on e)sti\n: w(s2 ei)s2 thn\ pantelh= dikaiopragi+/an dei= s1und ramiei=n: fu/s1in, kai\ lo/gon, kai\ e)/qos2. kalw= de\ lo/gon men thn\ ma/qhs1in, e)/qos2 de\ thn\ a)/s1khs1in. Libellus in omnium manibus est, ex quo cognoveris, cognoscasve cetera. Tradunt cum his consentanea, etiam cum ad excellentiam cuiusque artis, sive scientiae, sive virtutis, sive virtutum omnium, plurarequiri autumant. Sex enim numerant Hippocrates et Iamblichus: ille his verbis, et hoc ordine. *fu/s1in, didas1kali/hn, ???pon eu)fue/a, paidomaqi/hn, filoponi/hn, xro/non. hic fere eodem modo, fu/s1in, te/xnhn, e)piqumi/an kalw=n kai\ a)gaqw=n, to\ filo/ponon, paidoma qi/au, kai\ polun\ xro/non: naturam, disciplinam, morum integritatem, institutionem a teneris annis, laboris patientiam, denique multum temporis. Est omnino utriusque locus et consideratione dignissimus et memoria.] naturam, doctrinam, et consuetudinem. Nam quod ad primum, etsi in vilioribus ingenii pauxillum, tamen membrorum integritas, quorum in quaque usus est, requiritur: et ibi magistro opus, qui vel verbis, vel manu ducat, quid ille novitius sequatur: sed et hunc oportet operi manum admovere, et rei periculum facere, nec ullo labore defatigari. Nec nisi umbras artis sibi comparet, in quo illorum trium aliquid desideretur. Natura enim sistudio tuo adversetur, nihilo plus agas, quam aeger, qui
cum robusto luctetur. Natura porro tibi propitia, ni te exerceas, nec audias, ut agas, quod agis, frustra te aliquid acturum speres. Ducit autem naturam ratio, qua sine illa offendat, quasi capta oculis. Si tibi et natura nihil neget, et praeceptorum abunde sit, tu vero te non exerceas, an non quo potiri possis, id repudiare videaris? Qui se exercear veor., natura sive irata sive propitia, absque legitima disciplina, nihilo erit arte melior; quin se indies deterior, quem pueri quoque ludos faciant, dum ipse sibi stulte placet, quod in inepto fidicine et poetastro maxime appareat. Ingenio praestantem cum fundo fertili comparant, qui nec conseratur, nec colatur: feret hic forte vuas acidas et fructus agrestes, non idoneos esui, quos primo gustatu abicias, quod acerbi, quod alieni saporis. Quod cum ita se multo magis habeat in artibus exquisitioribus, architectura, statuaria, pictura, variis musicae generibus; indolem in unoquoque diligenter existimari oportere censuerunt. Sunt enim alii alia, vel militari, vel georgica, vel pictoria, vel musica, vel ad quamvis aliam artem proclivi. Sit quis indole a musicis aliena, animoqueve abhorrens a citharistica; quidquid aut ultro agat, aut agere iubeatur, quicquid etiam audiat, perdiscatqueve praeceptorum, numquam ille nobis praestabit, aut Phemium aliquem, aut Demodocum: quin si in fidibus aliquando oberrabit, et aliis molestus sit, et sibi ipse succenseat. Sit alter, ut sic loquar, indole musica, nec inveniat artis suavissimae ducem eruditum et fidelem, inveniat
autem citharam, quam ne de manibus quidem deponat, rude tamen et inconcinnum semper ille canet, nec unquam noverit, quod expetat, nec audiet, qui desideret. An non vero, quod in ceteris, hoc multo maxime valebit et in reconditioribus doctrinis et in primis virtutibus? Ad haec utriusque generis paranda, primo omnium, eximiam, atque adeo divinam indolem poscimus, quanto ipsa sunt maiora, admirabiliora, et difficiliora. Divina enim, et paucis mortalium concessa. Hoc est illud Moly, quod nemo nisi Ulysses effoderet; hic ramus ille aureus, quem solus Aeneas decerperet. Cui non sint tamen ingenii vires, incassum contendat in omnibus. Aut enim nihil penitus proficiet, aut vix tantillum, et in ipsa scientia, quam si adeptum somniet, referetur in profundum inscitiae pelagus:
Non aliter, quam qui adverso vix flumine lembum
Remigiis subigit, sibrachia forte remisit,
Atque illum in praeceps prono rapit alveus amni.
Hic ille pusillus est, qui ridetur in Graeco versu, [Note: (24) Versus est: *kai\ per e)w\n o)li/gos mna=tai eu)/phxun *aqh/nan.] Minervae procus. Hinc Galenus tam non rationali ingenio multos esse queritur, ut scientias, quas profiteantur, explicare non valeant, nec sane intelligant. Quorum enim quis confusam notitiam habet, ex iis se ipsum expedire nequit, nedum illa dextre proponat alteri. Nec propterea in hac parte sum longior, ut quem a doctrinae studio deterream, sed quemque ingenii sui naturam explorare, et vires experiri iubeam. Si quis
enim aliquid conetur, in quo valeat natura, quantillum etiam hoc sit, vel quô a natura alliciatur; habet, quod de consilio operaqueve sua bene speret. Imbecilliori tamen naturae subveniri posse non dubitabimus. Ceterum, praeter indolem ad virtutem civilem, tria videtur complecti [Note: (25) mnh/mh, eu)ma/qeia, a)gxinoia.] naturae praestantia, memoriam, docilitatem, sollertiam, sive acumen, sive perspicacitatem. Neque nos hic removemus intelligentiam et iudicium, quae si non semper sunt in memoir, tamen a docili et perspicace abesse nequeunt. Quod quis enim non intelligit, nec iudicat, id discere existimari non potest, si de rebus agas: verba quis forte ediscat, et versus in morem psittaci. Quod item quis et facile et intime perspicit, id nisi et intelligat, et iudicet, perspciere non existimetur. De iis vero nunc breviter, nec plus, quam hic locus postulat.
MEmoria igitur est, quasi arca penuaria, in quam quae meminisse velimus, recondamus paruo negotio, et minore depromamus eadem quaecumque lubeat, cum et quoties opus est: quod in ea, quae deprompserimus, non minus firmiter haerent, ac si marmori aerive incisa sint. Qui ad hunc modum et accipit et reddit visa, audita, lecta, eum bona memoria praeditum dicimus. Sunt enim etiam, qui non facile accipiant: sunt, qui sive facile sive difficulter accepta, statim vel brevi amittant, ut non
memoriae, sed quasi aquae inscripta fuisse videantur: quasi quae prora vestigia imprimit, a puppi statim pereunt. Illa vero alia verborum, alia rerum est: in illa exercentur pueri, ut si natura bona sit, eam augeant: sin exigua, me diocrem sibi comparent. Sic enim naturae labanti opem feras: bonam perficias. Sed ne mediocris quidem vel etiam minuta, contemnenda: nec eximia in universum negligenda: etsi qui memoria excellit, non item iudicio, solidos sui laboris fructus non percipit, nec verae et distinctae scientiae quidquam assequitur. Dubia enim et confusa rerum cognitio scientia neque esse potest, neque dici meretur. Iita comperîmus in quibusdam esse stupendam potius, quam utilem memoriam, ut Hippiae apud Platonem: qui se nomina quinquaginta semel tantum audita pronuntiare posse gloriatur. Nec de sua pueri adhuc memoria dissimulat Seneca, qua videlicet ita floruerit, ut non tantum ad usum sufficeret, sed in miraculum usque procederet, quod nimirum duo milia nominum recitata, quo ordine recitata fuissent, referre potuerit, et ab iis, qui ad audiendum praeceptorem convenissent, singulos versus a singulis datos, cum plures quam ducenti efficerentur, ab ultimo incipiens, ad primum recitare: eique ita memoria felix fuit, non ad complectanda tantum, quae vellet, sed etiam ad continenda, quae accepisset. In aliis fuisse prodigiosam nec optabilem accepimus, qui verborum multa milia ex omnibus linguis significantia, non significantia, neque quicquam
cohaerentia, semel audita, quo ordine accepissent, vel si quis iuberet, retrogrado, vel quocumque alio modo, redderent: cuiusmodi Corsus ille fuit Patavii nostra memoria, de quo hoc vix credibile scriptum reliquit Muretus, testimoniis tamen id plurium confirmans, quae refert: ac Corsus ille denique affirmârat, se triginta sex milia nominum eo modo recitare posse. Sed et de huius et de sophistae illius gloriosi memoria, nihil amplius. Senecae quin divina fuerit dubium non est, quando ille tantus vir tanta et doctrina et virtute fuit, quantam et historiae et viri monumenta praedicant. Talis fuit et saeculo ante hoc summi viri, Iulii Caesaris Scaligeri. Hic enim de se testatur eâ, quam filio dictavit ad amicum epistolâ, homo verus, et inanis gloriae contemptor, utpote verae, quoque te verteres, abundans, ut diurnis expeditis negotiis, vesperi ad sexaginta versus (de tot alteris asseverat filius) saepe commentatus fuerit, quos post cenam, alia negotia vespertina, somnum, alia negotia matutina, postridie et pransus, ut concepisset vesperi, ad verbum sine ulla haesitatione scribi iusserit; quod vero amplius est, decem et septem Aeschyli versus, semel tantum lectos, summa fide memoriter ilico reddiderit; cuius tot, vel pauciores, versus lectos subito intelligere, non imperito Graeci sermonis arduum est. Sed nos, ut ceteris mediocribus, sic mediocri memoria contenti erimus: qua qui destituatur, ei ad omne genus doctrinae aditus interclusus est: cui eiusdem aliquid vel minimum suppetit, eam colere necesse habet, ut
proficiat in litteris. Causam initio explicavimus, cui suffragantur poetae, qui matrem Musarum nominant, Mnemosynen: Memoriam interpretatus fuit Ennius. Ante vero quam tantum bonum, vel tanti boni semina exarescant, in tenera dum aetate exercenda est memoria: at in quibus? nec enim in quibuscumque. Spurca enimdetestabimur, inanes nugas et vulgaria quaeque relinquemus, quae ignorare, vel si noris, oblivisci, quam meminisse, satius sit. Nihil est poematis elegantius, et versus propter numeros facilius inhaerent; nihil iis, delectu habito, ad vitam utilius. Hoc innuit Aeschines, cum profert Hesiodi versus in Demosthenem. [Note: (26) Sic Aeschines: *dia\ tou=to ga\r ta\s2 tw= palaiw=n gnw/mas2 e)kman qa/nomen, i(/na a)/ndres2 geno/menoi au)tai=s2 xrw/meqa.] Eam ob causam, inquit, sententias veterum pueri ediscimus, ut viri iis utamur. Sed exiguus earum usus sit in recitatione: nec illae parum ad dicendi facultatem conferunt, sive sensa animi, sive dictionem spectes: tertius est uberior et verior, ut de recta vitae ratione quottidie nos moneant, et consiliis ad quascumque vitae partes instruant. Hunc potissimum usum plaerique hodie nesciunt. Hoc erat potissimum, cur olim Homerum ante omnes discerent: verum de hoc inferius iterum. Contulerit plurimum historias ediscere, sed et de his iterum. Quod si qui de arte memoriae quaerant, quod facient non tam natura obliviosi, quam consuetudine desides, non investigabo, cuiusmodi eam Simonides, ut aiunt, sive quis alius, primus invenerit: etiam dubito, audiendine sint,
qui nobis eius informationem pollicentur: vereor enim, ne inaniis nos expleant. Nec nego tamen esse: quod dicatur, quod in usus hosce depromatur. Ad rem facit, quod diximus esse exercendam in optimis: subicio et hoc necessarium, ordine primum paucula et facilia discat puer, nec accumulet alia aliis ante, quam superiora bene meminerit, repetat initio saepe, et tantisper, dum in mente radices egerint. Futurum est, ut memoria multis sapientiae praeceptis abundet, et multa plura capere quasi desideret, et retinere possit. Tertium, simul ad alias omnes dotes animi pertinet, ut corporis voluptatibus renunties, et totum te temperantiae imperio subicias. Ab hac enim quo quis longius declinabit, hoc animi bonorum adipiscetur minus. Vita autem luxu perdita, nec consilio, nec sapientiae, nec saluti relinquit locum. Sed dicam, ut hîc obsit: nam qui in amoribus sunt, unum meminerunt, ceterorum obliti omnium, solas quippe delicias habent suas in thesauris memoriae. Ita, qui in vino semper sunt, et eorum mens semper in vino natat. Sobrius sit et continens, qui in litteris esse velit. Minus studio sapientiae cum intemperante vita commercii est, quam fulloniae cum carbonaria. Cur enim hoc tam utile et necessarium decretum, quod veritasne pro virtute, an vir. tus pro veritate promulgarit, aliquis dubitet; (quin divina sapientia utrique hoc modo consultum voluit) cur id non occinam iuventuti saepius? Addendum et de rerum memoria aliquid. Qui sententiis, quas dixi, res contineri censeat,
non aberret omnino: nec eas res nunc intelligimus, de quarum etiam veritate saepe ambigitur: nec res intelligo oratorum, quae ipsorum argumenta sunt, quibus persuadent auditoribus quod volunt: sed doctrinas sive sententias, quae nos de conditione rerum humanarum erudiunt, nec non animos ad officia, et consilia magnopere informant. Talium memoria ut exercenda, et simul quo pacto in ipso studio sapientiae cum fructu versandum sit, suo loco docetur aptius. Haec enim rerum memoria, ipsa illarum paene cognitio, aut cum ea coniuncta, alia adminicula, novam exercitationem, ac suum legitimumqueve ordinem postulat.
IN docilitate autem quantum boni sit, nec id obscurum est. Magnum quidem, quae audias dextre tradita, mente quasi manu prehendere. Etenim qui sic discit, quid magis desideret, quam doctorem eximium, tradentem vera copiose et ordine et perspicue? Nec enim docet qui falsa docet: nec satis docet, qui necessaria praeterit: qui quae se docere profitetur, ea obscurat et involuit, nec docere videtur, nec docere credi potest. Ubi vero lux rebus a doctore allata fuerit, nec eam repente, aut paruo negotio accipit auditor, obtuso sit ingenio, nec satis ad liberales disciplinas idoneo. Sunt tamen qui omnem hanc difficultatem superent diligentia. Haec enim hebes ingenium acuit, non minus quam
negligentia acre obtundit. Hoc ipsum in docilibus perficitur, qui praeter quam quod quae audiunt et legunt, facile percipiunt, in omnibus monstratorem non requirunt, sed ipsimet progrediuntur, quasi iam certi de via, sive, ut qui per se facile ad scopum collineant. Sic enim philosophus definit [Note: (27) In extremo priorispriorum an)alutikw=n. h( d) a)gxi/noia e)stin eu)stoxi/a tis2 en a)s1ke/ptw| xro/nw| to=u me/s1ou: oi(=on, ei)/ tis2 i)dw\n, o(/ti h( s1elhn/h to\ lam pro\n a)ei\ e)/xei pro\s2 to\n h(/lion, taxu\ eneno/hs1e dia\ ti/ to=uto la/mpein a)po\ to=u h(li/ou: h)\ dialego/menon plous1i/w|, dio/ti danei/cetai: h)\ dio/ti fi/loi, o(/ti e)xqroi\ to=u a)utou=.] perspicacitatem, collineationem ad medium sive causam, quae tamen subito quasique momento fiat, nec opus sit, ut inter sagittandum multo oculorum cum aliqua mora nisu, ita hic diuturna meditatione. Eveniat enim, ut quae ab alio accipias etiam subtilia, haud ita difficulter animo comprehendas, sed ipse per te nihil simile invenias, nisi te forte diu multumque torqueas. Si quis videat lunae eam partem, quae ad solem vergit, semper lucere, cum reliqua obscura maneat, facile cogitando invenit sollers, cur hoc ita fiat; quod videlicet lucem suam a sole mutuetur, cuius in eam radii ex obliquo infundantur. Si obaeratus cum foeneratore sermonem saepe conferat, eius domum frequentet, argentum ab eo mutuum peti facile suspiceris, quod sagacitati simile est. Nec minus enim haec ratio in consiliis, quam in scientiis valet. Qui animadvertat Xerxem copias incredibiles conscribere, commeatum in tot annos parare,
classem inauditam adornare, dicat subito, eum exitium Graeciae moliri. Ex hac sollertia mirifice praedicatur a Thucydide [Note: (28) Thucydides lib. 1. de Themistocle: *tw=nte paraxrh=ma di) e)laxi/sths2 boulh=s2 kra/tistos2 gnw/mw=n, kai\ tw=n mello/ntwn e)piplei=sthn to=u genhs1ome/nou a)/ristos2 ei)kasth/s2.] Themistocles. Non solum hic vir memoria tantopere praestabat, ut artis memoriae, quae ipsi ab erudito homine aliquo offerretur, se non egere diceret, sed oblivionis, si extaret, expetere, qua deleret ex animo quae oblivisci quam meminisse mallet: idem vero etiam, si subitus aliquis casus se obtulisset, prospiciebat, quid omnino facto opus esset, et coniectura omnium facillime eventum asse quebatur. Etiam Xenophon [Note: (29) Deingenio Cyri *ku/rou paidei/as2. A. *kai\ pa/ntwn tw=n h(li/kw=n diafe/rein e)fai/neto, kai\ ei)s2 to\ taxu\ manqa/nein, a(\ de/oi, kai\ ei)s2 to\ kalw=s2 kai\ an)drei/ws2 e(/kasta toiei=n: item multo inferius: dia\ to\ a)gxi/nous2 ei)=nai, taxu\ a)pekri/neto.] refert, Cyrum puerum, quod adeo sollerti ingenio praeditus esset, ad quaesita et celeriter et commode respondisse. Euidens est utrumque exemplum. Verum natura sive naturae vis in puero magis quam in adulto elucescit: in hoc enim etiam usu quaesita et confirmata videatur. Ostendimus autem a docilitate intelligentiam non abesse, neque a sollertia iudicium, quod videlicet etiam acrius est, quam in mediocribus: sed cum eâdem vel in eâdem inest, vel inesse debet, mirificus amor veri, quippe qui veritatem sive scientiam, quod illius plenior scientia est, omnibus rebus mortalium anteponit, et habet in rebus diumis, sicut revera
est, etiamsi plaerisque mortalibus ubique terrarum omnibus saeculis ita minime videatur. Prima enim putant, quae sensibus grata sunt, et in quottidiano usu populi versantur: de sapientia auditione vix aliquid acceperunt: nomen virtutis vulgo usurpant, quam fere non nisi utilitate metiuntur, cuius spe sublata, de illa sibi amplius laborandum non existimant. Sollertia autem illa nativa quidem est, sed magis splendescit usu: usus enim non minus in ea valeat, quam consuevit in aliis omnibus. Neque etiam ille sollers negliget nobile veritatis et scientiae instrumentum, quo non nulla corrigat, confirmet omnia.
HActenus de illis animi dotibus, quas raras et admirabiles qui agnoscet, idem forte obiciet, eas non admodum aut non satis videri conferre ad virtutem et politicen: convertere enim ea posse, qui velit, in perniciem aliorum et exitium patriae, adeoque ita multos abusos fuisse praestantia ingenii, idque fieri quottidie, ut exemplis ex historia neque veteri neque nova prolatis opus sit. Eorum hoc ita profecto se habet: nec illud inficias ibimus. Nec enim illa naturae praestantia, quam hactenus descripsimus, ad solidum virtutis fundamentum sufficit: singulari ad virtutem indolo opus est. Neque tamen non plurimum ad virtutem faciunt, quae praelucent veritati non solum in scientiis, quod in confesso est, sed etiam
in actionibus et consiliis. Nec enim praeclari aliquid geras, nec sana consilia invenias absque prudentia, quam veritatis, sive recte gerendarum rerum investigatricem inventricemque censeas. Quod ad animum sive animi propositum, et mores et actiones, videmus alios natura vetgere ad vitia, ut tantum non a virtute abhorreant, et vix multo labore consequantur umbram prudentiae. Quid his faciamus? Quos natura inopes a consilio reliquerit, ut servos fecisse videatur, erunt pro instrumentis in republica, ut remiges, milites gregarii, aratores, plurium generum opifices, et ceteri, qui quae fabricantur et agunt, in iis mente minus, manu plurimum utuntur. Cunctos eô redigi oportet, nisi quos genus et maiorum divitiae e tam vili conditione exemisse videantur. Etenim his adminiculis fulti se voluptatibus dedunt, nec vitam multo aliter atque pecudes transigunt, nec sunt usui patriae, sed magis oneri. Plaerosque tamen natura ita finxit, ut disciplina virtutis compotes fieri valeant. Hinc recte dicitur [Note: (30) Aristoteles initio B. h) qikw=n. ou)/t) a)/ra fu/s1ei, ou)/te para\ fu/s1in e)ggi/non tai ai( a)retai\, a)lla\ pefuko/s1i me\n h(mi=n de/cas1qai, teleioume/nois2 de\ dia\ to=u e)/qous2.] neque natura, neque praeter naturam ingenerari nobis virtutes, sed nobis natis ad eas suscipiendas, sic ut consuetudine et studio perficiamur. Nec tamen hoc ita accipias, quasi natura consulat, opituleturve nemini: haec enim profecto, ut in corporis statu ad speciem et vires, sic in animi perfectione ad intelligendum agendumque aliis atque aliis plus
favet. Quos cogitatione honesti et gloriae inflammatos florente aetate videas, eos si ad maiora natos iudices, non erraris. Ex his igitur erunt, non solum qui artes vitae utiles, quae magis ingenio elaborantur, exercent, sed etiam rei rusticae cultores, negotiatores, tribuni militum, aliqui magistratus in civitate: dum enim virtutem amant, dum colunt, dum honeste factis et laudi student, ipsi indies meliores fiunt, nec raro emergunt, ut aliquando principem locum merito suo teneant. Ad primos venio, qui si pauciores sint, si paucissimi, quid mirum? Nam ita est, ut et ante diximus, rarum esse, quiquid in quocumque genere eximium sit. In his est indoles, olim dicta heroica; quae ut intelligatur, dicam valde cum superioribus consentanea, quasique eadem, quae vitia a tali indole remota sint, quae in ea bona haereant. Procul ab ea absunt, mendacium, fraus, levitas, sordes, avaritia, morositas, inhumanitas, invidia, contumelia, iniuria, animi angustia, somnolentia, laboris fuga et periculi, et horum similia. Qui clamet ab his omnibus immunem esse fere neminem, animum imbecillem animorum constantium mensuram inique facit, etsi verum est, in multis etiam milibus vix reperiri, in cuius pectore non haereat aliquid labis, vel nativae, vel contractae per consuetudinem: verum hae pauciores vel leviores elui posse videantur. Non leve est, si quis ab eiusmodi vitiis purgatum pectus habeat. Sic enim patefactus sit ad maximas virtutes aditus. Verum in tam generosa indole sunt praeterea hae virtutes nativae, sive
earum certa fecundaque semina, comitas, laudata simplicitas, beneficentia, animus bene merendi de aliis, vigiliae, labor, studium gloriae, et his affinia, quae cum virtutibus sunt, et ad virtutes ducunt. Videre est, haec esse natura in quorundam animis, nec dictum perperam, fortes creari a fortibus, nec non occulta vi naturae et mira vicissitudine e magnis viles, et humilibus oriri magnos, de quo et ante: sed utrumque rarius, quod ili nihilominus illustrantur rebus secundis, genere, opibus, potentia, hi, Deum immortalem, quantas difficultates amoliri, quantum devorare non solum laborum, sed etiam periculorum necesse habent. Bellum iis gerendum est perpetuum grave cum fortuna, ne eius inclementia et insultu animum despondeant: gravissimum cum invidia, quam sustinere, id est, calumniatores, genus mortalium bonis et societati publicae pessimum, id esse non minoris animi constantiae sciae, quam in acie cum hoste armis confligere, quod etiam maioris esse cum causa quis contenderit. Intervallum namque datur in altero: invidia nullo umquam tempore quiescit: infelice tamen sibi et bonis fausto exitu. Nam dum ipsa sese cruciat et conficit, praestantium virorum virtutem et exercet, et acuit, et illustrat. Sed ad naturam redeo, quemadmodum ipsa cuiusmodi mores promittat, in infantibus non raro indicat. Videas enim, qui statim arrideant, ad terriculamenta non expavescant, nihil postulent, porrigant, quae habeant, aliis, ploratu abstineant. Degeneres contra,
trepidant ad quiduis, plorant ad verbum durius, in quiduis inhiant, quod habent tenent mordicus, irascuntur, maledicunt. Hinc multa possis de futuris eorum moribus conicere, etiam dispicere, quae qualium educatio instituenda sit. Nam bona augeri, mala minui et corrigi posse, ut levium morborum initia, non dubitabimus: at quanto beatius est, ut morbis, sic illis vitiorum, quorum quaedam gravissima nascerentur, seminibus vacare? De indole satis: quae disertus uberius et luculentius explicet, doctus nostris rationibus subiciet alias et meliores: ipse non nisi unum addam, quod neque Plato reliquit. Cum enim animus ministerio corporis utatur, in huius ipsius membrorum perfectione multum etiam positum est, quod apparet evidenter, si quis sensuum graviter violatus sit. In his enim quousque aliquid desideratur, actione sua animus perfungi non potest: ut si in iis, quibus vox formatur, enorme vitium sit, quod arte corrigi nequeat, ille ad dicendum parum idoneus futurus videatur. Etiam credibile est, et rationi consentaneum, divinum animum in culto domicilio habitare, ut monstrosum in distorto corpore: exemplo est Thersites, etsi contra Aesopus sapiens: at hoc rarius, illud frequentius. Forma Graecos Achilles superasse memoratur, etiam Nirea, qui hoc nomine praedicatur a poeta supra omnes: sed neque Nirei anima Achilleae similis. Cyrum vero etiam Persae versu formosissimum praedicarunt, ut refert Xenophon, ad cuius formam Araspa se fatebatur obstupescere. Itaque et
in vulgi vocibus usurpatur forma regia et species digna imperio, quasi sic repraesentetur animus ipse, neque maius fere sit, aut populo appareat argumentum animi regii: verum haec varie se habent. Hoc certius et probatum a doctissimis hominibus, animam agere e temperamento, et mores nostros, qui videlicet ex anima sunt, ex temperamento corporis pendere aliquam partem: hinc fieri, ut proniores alii sint ad voluptates, alii ad iracundiam, alii ad ratiocinandum tardiores facile halucinentur. In quibus tres illae facultates animae minus temperatae sunt, nec efficitur quasi quaedam harmonia, plurimum illi habent negotii in animo suo ad virtutem informando, sive in domandis voluptatibus, sive in ira moderanda, ut hae animi partes sive facultates dicto audientes sint, ratio emergat, et naturâ debitum sibi imperium teneat. In quibus ita temperata sunt omnia, ut quod ratio videat, ceterisque quasi annuat, id ultro sequantur, hos paruo negotio et perpetuo virtutis usu summam virtutem, et, ni fallor, hanc, de qua agimus, sive heroicam, sive regiam appellare libeat, adepturos speremus, ut ubicumque sint, quodcumque agant, vigilent, dormiant, ipsi de officio cogitent, et de salute sive commodis mortalium, atque haec ipsa labore et periculo suo omni occasione procurent. Namque haec ipsis vita est: quae si praestare prohibeantur, aut amplius non possint, rebus humanis eximi, quam iis otiosi interesse malint. Non discrepat ab his, quod scripsit Zeno ad Antigonum in hanc sententiam.
[Note: (31) In vita Zenonis apud Dionem Laertium: *fu/s1is2 de\ eu)genh\s2, inquit, metri/an a)/s1khs1in pros1labou=s1a, e)pi/ te to\n a)fqo/nws2 di da/conta, r)a|di/ws2 e)/rxetai pro\s2 thn\ telei/an an)a/lhyin th=s2 a)reth=s2.] Natura nobilis, inquit, facile perveniet ad virtutis absolutam perfectionem, quae cum bene exerceatur tum abunde erudiatur. An vero nos egisse videmur aliud, quam ut hanc sententiam aperiremus et tueremur? Indolem autem eiusmodi negligentia corrumpi, et luxu perire, ad Dionis propinquos scripsit [Note: (32) *elqo/nta de/ me o( tau/th| lego/menos au)= bios eu)dai/mwn, *italiwtikw=n kai\ *surakous1i/wn trapezw=n plh/rhs2, ou)damh= ou)damw=s2 h)/res1e: di/s2 te th=s2 h(me/ras2 e)mpipla/menon ch=n, kai\ mhde/pote koimw/menon mo/non nu/ktwr: kai\ o(/s1a tou/tw| e)pithdeu/mata cune/petai tw=| biw: e)k ga\r tou/twn tw= e)qw=n ou)/t) an)\ fro/nimos ou)dei\s2 pote\ gene/sqai tw= u(po\ to\n ou)rano\n a)nqrw/pwn e)k ne/ou e)pithd eu/wn du/naito, ou)/sq) ou(=tos qaumasth= fo/s1ei kraqh/s1etai: s1w/frwn de\ ou)/t a)\n mellh/s1ai pote\ gene/sqai, kai\ dh\ kai\ peri\ th=s2 a)/llhs2 a)reth=s2 o( au) to\s2 lo/gos a)\n eih.] Plato, cuius auctoritatem, ut rationis interpretem, cum doctissimis libenter sequimur. Quo cum venissem, inquit, vita illa, quae ibi beata dicitur, plena Italicarum Syracusanarumque mensarum nullo modo mihi placuit, tum bis de die saturum fieri, tum numquam pernoctare solum, et quaecumque instituta huic vitae comitantur. Ex hac enim consuetudine nemo hominum, quotquot sub caelo sunt, quamvis a puero in id incumbat, prudens fieripossit: nec ita admir abili natur a quis temper abitur. Nec vero futurum est, ut fiat temperans et moderatus: ac sane de reliqua virtute eadem erit ratio. Docet nimirum, naturam optime temperatam, at que ita quasi natam factamque
ad virtutem, in eiusmodi luxu et deliciis integritatem nativam minime conservare: sed qua quantaque quis sit naturae bonitate sive excellentia, nec temperantem futurum; quî enim in ipso quasi gurgite intemperantiae? nec prudentem; quî enim sine temperantia, quae custos perhibeatur prudentiae? neque fortem, qui neque vigilias, neque laborem toleret, nedum periculum adeat: neque igitur iustum, qui ceterarum virtutum umbram non habeat, et tum se, tum patriam deserat. Qui enim se negligat, vel eat perditum, aliis opem ferre non poterit, nedum universae civitati. Quare naturae praestantiam magni facere, et fovere, et excolere oportet, et ita sentire, hanc esse quasi solum virtutum omnium, neque virtutes exstrui in altum posse absque hoc fundamento, veleo diruto: quin idem in eadem epistola diserte affirmat. [Note: (33) Et hunc locum ex eadem illustri epistola deprompsimus: *kakw=s2 de\ a)\n fuh=|, ws2 h( tw=n pollw=n e(/cis2 th=s2 yuxh=s2, ei)/s2 te to\ maqei=n, e)i/s2 te ta\ lego/mena h)/qh pe/fuke, ta\ de\ diefqartai ou)d) an)\ *lugkeu\s2 i)dei=n poih/s1eie tou\s2 toiou/tous2: e(ni\ de\ lo/gw| to\n mh\ cug genh= to=u pra/gmatos, ou)/t) an)\ eu)maqi/a poih/s1eie pote\, ou)/te mnh/mh. thn\ a)rxhn\ ga\r en a)llotri/ais2 e(/ces1in ou)k e)ggi/gnetai. w(/ste o( po/s1oi tw= dikai/wn te kai\ tw= a)/llwn o(/s1a kala\ mh\ pros1fuei=s2 ei)s1i, kai\ cug genei=s2, a)/lloi de\ a)/llwn eu)ma qei=s2 a(/ma kai\ mnh/mones2, ou)d) o(/s1oi cug genei=s2, dus1maqei=s2 te a(/ma kai\ a)mnh/mones2, ou)de/nes2 tou/twn mh/ pote ma/qws1in a)lh/qeian a)reth=s2 ei)s2 to\ dunato\n, ou)de\ kaki/as2. a(/ma ga\r au)ta\ an)a/gkh manqa/nein, kai\ to\ yeu=dos2 a(/ma kai\ a)lhqe\s2 th=s2 o(/lhs2 ou)s1i/as2 meta\ tribh=s2 pa/s1hs2 kai\ xro/nou pollou=.] Quod si quis, inquit, a natura male habitus sit, ut in multis indoles et ad
discendum et ad mores, ita doctos, a natura, facta sit, vel corrupta sint morum primordia, eos neque Lynceus videre fecerit, qui eiusinodi sint. Ut enim uno verbo dicam, neque docilitas, neque memoria, unquam fecerit eum videre, qui naturam negotio cognatam affinemque non habeat. Omnino enim in alienam indolem non inseritur. Igitur quicumque iustis et ceteris quae honesta sunt, non agnati sunt et cognati, etiamsi alii ad alia sint dociles, et aliorum bene memores, nec quicumque cognati, verum cum indociles, tum obliviosi, nulli horum unquam veritatem virtutis, quantum satis est, neque vitii didicerint. Necessarium est enim ea simul discere, simul et falsum et verum totius rei omnibus exercendi modis, beneque longo tempore. Hactenus Plato. Atque hoc est, quod supra diximus, utramque naturae praestantiam requiri in eo, qui aliquando virtute praestaret. Maxime igitur ex re erit, si quis et hanc et illam adeptus fuerit: neque tamen non ex re, si utraque non obtigerit, hac esse praeditum potius, quam illa sola absque hac. Etenim in quo acumen, nec ad virtutem impetus, ab hoc saepe multum que sibi metuat civitas, ab altero non solum nihil sibi metuat, sed etiam speret boni, quantum vel ipse intelligat, vel sibi ab aliis persuaderi patiatur. Quod si vero in uno duo illa coalescant, tum demum nascetur illud eximium, quod sive quaerimus, sive optamus. Optabilia enim haec esse, palam est: dubium, numquis compos eorum factus futurusne sit. Existimandum vero etiam, disceptationem verae sententiae non esse adeo facilem, tum propter opiniones hominum quae plaeraeque
falsae sunt: tum propter res humanas, in quibus nihil constantiae, varietas multiplex et perpetua: tum propter similitudinem frequentem veri et falsi, itemqueve boni et mali: ut aliquando ovum ab ovo facilius sit discernere, quam falsum a vero, non quidem in evidentibus, certe tamen in multis admodum. Iam igitur de sententia sapientum ostendimus, in natura fundamentum sive principium esse et doctrinae et virtutis, et prout cui naturae bona obtigerint, ita quemque, si a pueris, si recte, si ordine, si ab idoneis magistris educetur, si ipse operam et laborem impendat, nec umquam remittat nervos ingenii, in sapientiae virtutisqueve possessionem aliquando perventurum. Ostendimus item, si dotes animi nativae satis bonae sint, ut eas industria nostra augeamus, vel consuetudine et studio emendemus, quasiqueve alteram ipsi naturam paremus; si eximiae, ut integras conseruemus, quae tamen etiam magis magisqueve augeantur.
NAturam sequitur exercitatio, sive potius natura desiderat exercitationem. Nam quis ignorat absque hac in nullo genere habitum acquiri, ac ne quidem in arte quamvis facili et vili? Ab exercitatione et artis et virtutis initium est: in eâdem utramque semper verti cernimus. Exercet se in fidibus tiro, nec minus id agit artifex; ille, ut discat, hic, tum ne quid amittat artis, quod omissione fiat, tum ut sese ipse in arte
perficiat et superet. Ad hunc modum qui iustas actiones colit iustus evadit, ut ab iniuste factis abhorreat, iusta apud animum agitet, iusta cupide designet, et iusta denique faciat, non minus facile, quam, quô velit, pedibus eat. Ab hac insta faciendi consuetudine neque Aristides declinavit, quod prae omnibus summa animi contentione, ut quis iudicaret, se in hac exerceret: quod multi arduum putarent, hoc ipsi nihil erat facilius: difficillimum fuisset secus facere, quin potius mortem oppetivisset, quam iniuste ageret, quod alii item viri boni fecerunt et faciunt. Eadem ratio est in temperantia et ceteris virtutibus. Nec tamen vis exercitationis ullibi magis apparet, quam in prudentia. Rectis namque consiliis paratur, iisdem custoditur, iisdem augetur, perficitur, quanta in quemque potest cadere. Multiplex enim ingeniorum differentia est, quemadmodum et corporum. Namque et in puero vires, et in sene esse dicuntur, sed secus, quam in iuvene et in viro. Pueri prudentia non est, quae neque in adolescentem cadit; viros et senes prudentes dicimus: sed quorum est prudentia, in aliis obscurior est, in aliis illustrior, prout natura praestantior, vel usus maior, et hic in negotiis gravioribus. Fit exercitatio consuetudine agendi. Haec enim proprie in iis est, quae agimus: sed hîc nobis obstantia, et cum re pugnantia prius consideremus. Omittere enim oportet, quae rei adversantur, quod natis factisqueve ad virtutem facilius: quas natura alicubi neglexit, iis plus in hoc opereae ponendum et
transeundum potius ad contrarium extremum, ut ad medium, id est, ad ipsam virtutem, aut proxime ipsam veniamus. Magno erat animo, sed prorsus iracundo Achilles, quem Phoenix et Chiron de omnibus docuerint, ut de praestantia et fide utriusque sentire liceat. Praedicatur autem Achillis erga educatores pietas: dicto audiens esse voluerit: nec acres tamen irae impetus correxit: aut non potuerit, aut ad ingenium rediit. Sunt enim in natura interdum vitiorum fibrae, quae evelli nequeant: aliae non nisi perpetuo studio, longo tempore: in quo nonnihil boni: sin opera luditur, ipsa tamen, quae cuique adversus naturae pravitatem lucta est, et per se laudem meretur, nec omnis expers victoriae iudicabitur, siquidem palmae species est, non totum se hosti dedere, ut nec Achilles, quem sub persona Minervae a calido consilio retraxit aliquando ratio, ut eum educatio cum in ceteris multum, tum in hoc aliquid iuvisse videri potuerit. Hanc desuetudinem, ut sic loquar, praecedere omnino oportet: ex animo enim, quem sincera virtute imbuere velis, omnes maculae prius eluendae sunt, quoad fieri potest. Deinceps accedat sive succedat statim virtutis sive actionum honestarum exercitatio sive consuetudo. De hac vero videndum, primum, ut recta sit, ut perpetua: deinde, ut a teneris instituatur. Aristoteles hoc magistri sui decretum prae ceteris et nominatim praedicat. Plato vero etiam eam ob causam alimenti rationem habere iubet, quantillum hoc esse putetur, et cuicuimodi sit. Age, cum
viatore comparemus virtutem. Omnino ex illius re est, ut prima luce adeoque sub auroram se in viam det: veniet citius, et certius, et multa dum luce, quô constituerat. Auroram igitur hanc auream infantiae, sive primae pueritiae, nec in nostris, nec in aliis negligamus: quae musis favere dicitur, eadem mirifice virtuti favet: quae ad viam confert, eadem ad opus, ut ille [Note: (34) Hesiodus. h)w\s2 ga\r profe/rei men o(dou=, profe/rei de\ kai\ e)/rgou.] musarum sacerdos canit: est, ut dixi, prima aetas instar aurorae, actio virtutis opus nostrum. Ut autem viator, si in multam lucem aut a somno detentus fuerit, aut a comitibus relictus, non idcirco consilium itineris abicit, sed pergit, quô caeperat, ut vel antegressos assequatur, vel certe tamen, ad quem locum ibant, et ipse veniat: ita si quis incuria aut inscitia suorum, quod tenella aetas sibi non valens consulere tota pendet ab aliis, se neglectum animadvertat, sui deinceps quam potest rationem habeat, et bona spe certi profectus ducem officii quaerat, non ex nulla parte ipse sibi magister futurus. Meminisse hîc inprimis oportet, quae in media morum disciplina, de mediocritate, de recta ratione, traduntur: quae tamen huc non omnia transcribimus. Sed exemplo sit: qui fortis esse velit, nec ultro, nec temere caput periculis obiciet, nec manum cum amico conseret. Qui enim hoc faciat, quô non procedat audaciae et iniustitiae? alius est illius virtutis exercendae campus, aliae sunt rationes. Ita neque temperantiae studeat qui satis plus alimenti semper sumat, qui delicata expertat, qui neque famem experiatur,
nec sitim: sic propius itur ad intemperantiam. Qui contra se ipsum negligat, quicquid sit obvium ingerat, is valetudini et vitae iniuriam faciat. Et in his et in omnibus multiplex est aberratio, ac proinde facilis et frequens. Sed in viam redire et licet et oportet: etsi hîc plusculum negotii, ut et in aliis revera est, quae perperam didicerimus, maior dediscendi labor; novus alter, dicendi de integro. Verum iactura est superioris temporis: quod instat rectius ponamus, ac deinceps erit minus periculi. Hoc igitur minusmalum, sive bonum potius singulare, eiqueve optabile, qui quod voluerit, adeptus initio non fuerit: nec est quod alterius laboris nos pigeat, etsi prius sinistre susceptiforte quem pudeat. Quid enim hunc non toleret, ex quo sibi certos et uberos fructus possit polliceri? Agricolam messis frustrata fuit! ad opus rusticum redit ordine, etiam tum de proventu dubius: mercator navem frangit! navigat iteru!, nec minore cum periculo, cum quantilla spe sarciendi iacturae? Haec autem res, omnium maxima est: sed huius laboris omnium certissimus fructus et suavissimus, nec inferior salute nostra, vel, ut clarius dicam, sua unicuique salus. Ut autem satius est, velut e eunis, et recte exerceri in actionibus dignis homine: ita non minus ex re, in hocipso teneri et esse perpetuo: maturius enim veniemus ad opus nostrum, sive in possessionem virturis, et omni tempore agemus deinceps quae nostrae partes sunt. Homini enim nato nullum tempus vacuum esse ab officio debet, quin agat, quin consilium capiat, quin meditetur quae in
rem sint. Quod si tempus adversum, aut morbus, aut aliqua calamitas, aut quaecumque violentia ab hoc cursu nos averterit, fortasse dolebimus, sed minus, quando sic culpa vacabimus: sin incuria nostra hanc exercitationem interrupram sentiemus, expergiscendum est, et excutiendus gravis ille veternus ex animo. Turpe est non aggredi in tempore quod rectum sit, si per te stet; turpissimum quod bene ceperis, non statim pertexere; sed longe turpissimum, id in perpetuum abicere: hoc nimirum est, scientem et volentem perire. Perit enim, nisi periisse iam dicamus, qui virtutem et officium deserit, nec solum omnes fortunas lcutissimas, sed etiam hanc lucem, in cuius aspectu nobis vitam statuimus, deserere satius est. In re, ut videtur, ad intelligendum facili, sed ad agendum, incipientibus, aut nondum confirmatis, multo difficillima, aliquantulum mihi immorari visum fuit, iuventutis gratia. Nam que haec adolescentibus potissimum destinamus, si qui forte hoc qualicumque indicio virtutis spatium rectius alacriusque currant, et ad certam optatamque metam perneniant, palmaque parta, sibi commodam et quietam, patriae et civibus salutarem vitam agant.
SUperest de doctrina locus; ad quem consilio non nisi viam hactenus munivimus: id eo fecimus, ut magis constaret, ad virtutem comparandam, illam quamvis amplissimam, absque aliis,
ad rem minimum facere, et eos toto caelo errare, qui ex eius copia se praestantes et re ipsa politicos esse somniant. Sunt enim, qui in hoc mire sibi placeant, quod de omnibus, quae cumque in vitae hominum rationes incurrant, acute et copiose disserant et imperitis facile persuadeant, penes se fontes esse salutis publicae. Verum, si de luce subtiliter caecus disputet, et, ut fiat visio, penitissime intelligat, nihilo magis ipse videat: quod si fieri non possit, ex eo et aliis eius generis videre liceat, quemadmodum et hoc sese habeat. Si quis in arte musica non exercitatus de sonis, de fidibus, deque omni citharistica disputet, non eo fidibus sciet. Ita fit ut qui de officio acurissime differere putetur, interdum longissime absit ab officio etsi qui vir bonus non sit virtutis dignitatem nec intelligere nec oratione satis explicare possit. qui eam penitus intelligat et explicet pro dignitate, non vir bonus esse non posse videatur. Sane vitiis obsiti sermonem de virtute et mancum et frigidum esse oportet: tamen fit, quod diximus, ut de virtute multa aliquis cognoverit, cuius sit nihilominus expers, ut avarus interdum vel foenerator de munificentia et humanitate, de parcimonia prodigus, ignavus de factis fortis viri disserat. Prorsus enim non satis est, vel uberrima doctina de virtute instructum esse, sed huc animi nervos omnes intendere unumquemque oportet, ut virtutem possideamus et ea quottidie utamur. Nam si doctrinae vis tanta [Note: (35) Alludit ad Theognidis versus philosophus his verbis, h)qikw=n *k. ei) me\n ou)=n h)=san oi( lo/goi au)ta/rkeis2 pro\s2 to\ poih=s1ai e)pieikei=s2, pollou\s2 an)\ mis1qou\s2 kai\ mega/lous2 dikai/ws2 e)/feron, kata to\n *qe/ognin, kai\ e)/dei an)\ tou/tous2 pori/s1asqai. Versuspoetae hi sunt:
*ei)d) *ai)s1klhpia/dais2 tou=ta e)/dwke qeo\s2,
*ia=sqai kako/thta kai\ a)thra\s2 fre/nas2 an)drw=n,
*ipllou\s2 an)\ mis1qou\s2 kai\ mega/lous2 e)/feron.
cumularentur. Quod si (inquit Theognis) Aselepiadis hoc Deus concessisset, ut vitiis et perversis hominum animis medicinam facerent, mercedem multam magnamque non iniuria, et laudem insuper maximam reportarent. Plurimum sane tamen iis debetur, qui ingressos viam virtutis doctrina adiuvant, aut a vitutre non abhorrentes in viam initio ducunt, ut ne illi subsistant, hi ne alio se moveant. Contra immeritissimo accusantur, qui auditores perversi animi et contrarii studii bonis praeceptis et fidelibus monitis, et rectis exemplis nihilo faciunt meliores, quicquid in illis sit vitii, vel ut capere illa non possint, vel quae capiant, nequiter repudient. Socratem audiebat Alcibiades, ut alii, qui e consuetudine et moribus magistri meliores fiebant, sed ille non item: nec erat ea culpa Socratis, qui etsi neque hoc profitebatur, tamen nihil in se desiderari patiebatur. Nec erat ingenium Alcibiadis forte virtuti natum, quamvis acre, animus vero perversus, quiduis potius spectans, quam virtutem et sapientiam, qui ita quoque ad philosophum accessit, ut canis ad Nilum, prorsus ut mutli omnibus saeculis. Cum enim vident reconditiores
litteras nec honores polliceri, nec opes, ne quidem illis delibatis, ilico se in pedes, et in alia castra transeunt, non semper suo bono, saepe etiam malo publico. Sic Alcibiades cum stulte et superbe abie cisset disciplinam Socratis, se indies factus deterior, et ipse periit, et patriae exitio fuit. Doctrinam igitur in pretio habeamus, et magistros virtutis, nobisque persuadeamus, quamdiu recte agere velimus, quod velle semper et debemus, et prae nobis ferimus, debere unumquemque, et ipsas meditari animo rationes recte vivendi, et monumenta sapientum legere, et non solum audire sapientiores, in quos incidimus: sed nec amici monitus et verba aspernari. Venit enim aliuqid etiam servo in mentem, quod iuver et rectum sit, ut est in veteri versu [Note: (36) *polla/ki kai\ khpwro\s2 an)h\r ma/la kai/rion ei)=pen.] Graeco. Ita utrumque assequemur, ut in tanta cura vivendi rarius aberremus, et fiamus humaniores, quando neminem ex probis etiam hominibus despicimus. Initio autem virtutis cultori non tanta doctrinae copia, sed praeceptis opus est, nec ita multis, et brevibus, ad quae nos exerceamus: ea fere eiumodi sunt, ut omnes partes viniversae vitae regant. Quare et eorum sententiam late patere existimandum est, in qua investiganda, temporis et operae deinceps quod satis sit, recte ponitur. NOSCE TE IPSUM. divinitus proditum nec quid concisius. in eo explicando cum sapientes laboraverint, non nihil tamen relictum fuit minoribus, quod investigarent: sic de ceteris.
SEd quaerat aliquis, quid recte facienti doctrina conferat? an non ipsum facere sufficiat? quô enim verba, si res in promptu sit? Primum, qui vacet omni vitio nusquam esse creditur, et unusquisque in suis minuendis tota vita satis habet negotii, ut in hoc studio negligenti liceat esse nemini: naturâ enim alius iracundior, alius lentior, ignavior alius, alius audacior, alius ad rem attentior, alius rei suae negligentior, alius asperior, blandior alius: in alio denique est aliud quod abiciendum sit, aliud desideretur de quo erudiri quemque plurimum referat. Utrumque fere fit magno studio, tempore, aetate, et oratione, quae ex ipsa ratione petitur. Haec enim nos adiuvat, non solum in emendandis et delendis, sed etiam in dignoscendis nostris vitiis. Fit enim ut quaedam non agnoscamus, multoque minus nostra. Nemo enim non sibi indulget maxime: quod populare quidem, sed capitale malum est, quô plus in eo cavendo diligentiae adhibendum praecipiunt. At contra, ad parandam virturem non parum facit de unoquoque dicto factoque sollicirum esse, sibique omnium minimum ignoscere: quin studiose etiam ea perpendere, in quae alii inquirendum sibi non arbitrentur, vel quae etiam recte facta praedicent. Forte enim, aut perperam fecerimus, aut praeterierimus aliquid. Quare quo nos magis confirmemus, nobisque certius constemus, exemplis et rationibus nos
instruamus, ut recte faciamus officium, quod omnetum aliis, tum nobis probemus, Alii namque (nec enim multis curae sit) forte non animadvertant, quod nos deprehendamus, si ad Lydium lapidem rationis revocemus, et quod nos saepe fugiat, animadvertant iterum alii, nec amici, nec tantum curiosi, sed simul mali, ut vel animum pascant maledicentia, vel quos oderint, iis malum creent, ut sunt sycophantae qui optimo cuique insidias struunt. Sed hi inviti hoc in vita boni faciunt, ut pronos ad labendum a vitiis deterreant, quod alio consilio integerrimi quique amici faciunt. Unde sapienter pronuntiabat [Note: (37) Hoc refert Plutarchus in extremo libelli, in quo dissrit, quomodo adulator ab amico discernendus sit, his verbis: *diogen/hs2 e)/legen, o(/ti me/llonti s1w/zesqai de=i fi/lous2 a)gaqou\s2, h)\ diapu/rous2 e)xqrou\s2 u(pa/rxein.] Diogenes, quibus salus esset parata, iis obvenire aut amicos bonos, aut hostes acerrimos, sive qui vehementer urant. Verum illi rogando, monendo, docendo, etiam obtestando et obiurgando agunt: hi obtrectandi, et fortunis, honori, vitae, insidiandi, pessimis artibus. Omnibus igitur de causis statuemus, bona multaque doctrina opus esse tum viam vitae civilis ingredientibus, tum multum etiam progressis, et in ipsis fluctibus negotiorum versantibus, quod tironibus in quocu~que genere facilis est aberratio, quae gravior adhuc in veteranis, quando, quicquid sinistre agimus, ab omnibus animadvertitur, ab improbis carpitur, ab imperitis in exemplum trahitur. Cogitemus quaeso, quam multiplex sit usus,
quantaque doctrinae necessitas, in prudentia, quae quia est magistra et prima omnium virtutum moderatrix, eam esse longe eruditissimam oportet, et abundare igne illo Promethei. Huius namque primum munus est, quasi dato signo in latissimo officii campo indicare, ne quid committamus, nisi fortiter, nisi temperanter, nisi iuste. Hoc perfuncta, moderationem etiam omnium humanarum actionum ita suscipit, ut cum eximiis illis virtutibus sint consentaneae, tum et infelicitatem resque adversas, quoad in manu mortalium est, ratione propulset, et commoda ornamentaque et felicitatem privatim et publice comparet et tueatur. In hoc opere maximo multum facit usus: sed litterae usum cum erudiissent ante, promovent et perficiunt, quibus litteris exempla et rationes a sapientibus diligenter consignata sunt. Quod si eorum beneficio uti recusemus, insignis arrogantiae sit, nec minoris stultitiae. Non referam, quid in militia agant duces non temerarii, unde eruant consilia, tum in ceteris omnibus, tum in dictis strategematis, in quibus merito triumphant: nec de iis dicam qui clavum rei pub. recte quottidie gubernant; sed de privata vita. Qui scripta veterum et recentium negligunt, ii nec domesticae rei prospiciant, nec curam impendant educationi liberorum, quantam qualemque oporteat: quin etiamsi in hoc sint, aut nimia leitate aut asperitate nimia facile peccent, nisi et sedulo de singulis cogitent, et alia investigent ex aureis illis monumentis. Etiam qui ea neglexerint, aut negligant, quomodo
peccantes cum fructu reprehendant aut moneant, rudes de quapiam re doceant, luctu aut quavis miseria pressos consolentur, aut ullum gravis viri privatum munus recte obeant? Obstinate sit pertinax, qui neget plurimum ad prudentiam et virtutem conferre litteras: nos necessarias esse et evicisse videmur, et asseveramus, sed suo, quem ipsi tribuimus loco: neque solum iuventuti, quod negare nimis putetur barbarum, sed etiam prudentibus, quod, hoc nomine clari, ipsi iudicarint. Quod si qui vulgo prudentes audiunt negent, hoc ipso testatum faciunt, quam inania sint confiliorum et propriae impudentiae tintinnabula, et pestes rerump. nisi refrenentur legibus. Hinc illud in Equitibus, ubi cum [Note: (38) Aristophanes, i(ppens1i. *al. )*all) w)= ga)/q): ou)de mous1ikhn\ e)pi/stamai. *plh\n gramma/twn, kai\ tanta me/ntoi kaka\ kakw=s2. *dhm. *touti/ s1e mo/non e)/blayen, o(/ti kai\ kaka\ kakw=s2: (*h dhmarw gi+/a ga\r ou) pro\s2 mous1ikou= )/*et) e)sti\n an)dro\s2, ou)de\ xrhstou= tou\s2 rotapous2. )*all) ei)s2 a)maqh= kai\ bdeluro/n. Musicae autem nomine olim liberales artes indicabant. Sic loquebantur Pythagorei, cum philosophiam intelligerent, ut ex Timaeo Locro apparet. Quod enim VII. po l. Plato ait, thn\ mous1ikh\n ei)=nai an) ti/strofon gumnastikh=s2, hocest, musicam responderegymnasticae; quid eum aliud vel leputabimus, nisi hoc, quod in corpore agit gymnastice, id in animo musicam? philosophiam videlicet. Huius enim proprie illa vis est.] Allantopola inscitiam suam nulla re palliaret, respondet Demus: ac primum ille: Mi homo, inquit, neque
Musicam novi, nisi tantum litteras, et eas quidem malus male. Atque ibi Demus. Id solum tibi obstat, quod malas male: ac si imperium affectantineque malas, ac ne quidem eas malas male didicisse, magis expediat: Nec enim populires curare est Musici, hoc est, liberali doctrina eruditi viri, neque probis moribus expoliti: sed vacuus a doctrina et perversus adsciscendus est. Quid malint autem turbatores quietis publicae, quam nihil fieri reliquum bonae et elegantis doctrinae, ut ipsi optimum quemque opprimant, et ex libidine sua moderentur et gerant omnia? Tales furiae altero ab hinc saeculo imperium quoque commoverant, sed suo et miserae plebeculae, quam in fraudem nequiter induxerant, maximo malo et exitio denique. Ac nostra aetate in littore Baltico ad Varnum simile exemplum vidimus. Ei generi obviam eundum est, non solum exsortis, ne grassentur, sed omnino ne exoriantur. Non orientur autem, ubi nostra sententia, pro qua nunc loquimur, valebit. Audias tamen, qui nihilominus pro tam in epta absurdque opinione pugnent. Aiunt enim inter doctos homines reperiri, qui in vita communi nihil intelligant, nedum aliquid auxilii rebus communibus adferant. Facile autem deprehendi illorum error potest. Aut enim illud est aliud doctorum genus, qui nobiliorem disciplinam, caelestiqueve quam humanae vitae accommodatiorem, secuti sint, nostram iudicio non coluerint, cui se natos esse non senserint; aut sunt doctorum larvae, quas illi stulte admodum ob arrogantiam et impudentiam in pretio habent. Verum eos nihil
morati, quod unum superest, doctrinae vias indicabimus.
UBerrima quidem illa est, et uniusmodi, sed viae ad eam, ni fallor, plures. Ad eundem enim scopum perveniemus, vel per poetas, vel per historiam, vel per philologiam, vel per philosophiam, vel per aliquas earum, vel per eas omnes vias: licet enim ingenioso et patienti laboris etiam omnes ingredi, vel unam atque alteram. Nec solum eodem tendunt, si quis tamen hoc probe intelligat, sed earum omnium mira est affinitas, et tanta cognatio, ut qui quamvis omnium teneat, de omnibus, vel certe de plerisque, aliquid perceperit, saltem ut, si non ipsarum sciens, non ineruditus tamen censeri debeat. Potest, qui amplius non ausit, possitue sibi sumere, unam earum, rectâ progressus, venire quô velit, sive quô nos ipsum ire iubemus. Non quidem aliqua earum devia est, sed prae ceteris regia et princeps philosophia. Sed cum videam, quod ego sequor, id facile ab iis oppugnari posse, qui haec ipsa non ab omni parte subtilia subtilius persequenda arbitrentur, in quo ipse nihil nimium fieri debere sentio, quod pro materia instituenda est omnis tractatio; lector ita existimet, me nec ideam politices quaesivisse, nec in hac absolutam perfectionem affectandam iudicare, et haec initio ad
adolescentiae captum accommodato stylo conscripsisse, etsi nunc paullo prodeunt limatiora. Mihi quoque philosophia est Oceanus ille: e)c ou(=per pan/tes2 potamoi\, ut poeta ait, sive fons ille perennis, e quo promanant hi quoque limpidi et salubres rivuli politices; id quod porro declarabimus. Primi enim poetae, an non philosopabantur? vel, ut verius nec improprie dicam, prisci sapientes condebant versibus praecepta sapientiae, et orationem pingebant gratissimis coloribus. Sic quaecumque prodidissent, ea et omnes oblectarent maxime, et in animos influerent facillime, et in animis haererent tenacissime. Nec obstat, quod plaeraque obscura vulgo, utpote involuta fabulis, sive demus meras esse fabulas. Etenim inde tame adepti intelliguntur, quod in. veniant et fingant poetae. In poematis enim sunt; non quae ita gesta sint, sed quae forte gesta sint, vel geri potuerint. Omnino tamen omnes vitae humanae rationes et verae et falsae ex poetis peti possunt. Itaque rectae vitae ratio non ex omnibus petitur: etsi eam non ex poetis videamur interdum promittere. Nec omnes quasi ex hoc aurifero fluvio ramenta sive arenas auri colligant: non omnis fluit lympidus, sed et coenosus alicubi, et algam inutilem eicit. Neque tamen non aurum et gemmas maximi pretii ex poetis nobis licet legere. Primum tamen eos removeamus, qui nihil praeter amores et convivia canunt: nec enim sint magistri temperantiae, qui libidinem irritent, et ad comessationes pelliciant: alios item,
qui impure scurrantur, et quibuslibet, etiam optimis, quibus gratia satis a nemine referri poterat, convicium faciunt, qui erat veteris comoediae morbus, ut quasi libellis famosis scaterent. Nam qui insectantur et improbos et vitia etiam erudiunt cives et adiuvant remp: nec enim eos aliena docere arbitrabimur, qui poeticen aiunt esse aliquod instrumentum politicae, quoniam in comoediis et tragoediis et in satyris deteguntur vitia, eorumqueve detestabilis deformitas ante oculos ponitur, atque ita emendari mores civitatis credibile est, quando flagitia et scelera detestari incipit. Quod enim quis in alio detestatur, id non solum sibi maxime fugiendum existimat, sed ab eo quoque suos omni studio arcet longissime. Neque tamen non intelligo, haec in contrarium posse disputari, et Solonem, qui primus Athenis, confectus iam senio, vidit comoedias, scio hanc rationem graviter et tum quoque vere reprehendisse: erat enim prima comoedia petulantior, nec arte et legibus correcta, quae nihil foedum tegeret, scurrilitate risus captaret, optimo cuique malediceret. Nos autem etiam poeticen quodammodo politicae magistram facimus: iis enim poetis locum in civitate damus, qui vitae humanae rationes aperiunt et vitam vel aliquas eius partes bonis praeceptis et idoneis exem;is erudiunt: Politicum enim, nec rerum quae geruntur ignarum, et rectae vitae studiosum esse oportere, pridem demonstravimus. Dicam disertius de uno atque altero, ut appareat plus esse in poetis, quam vulgus existimat, nec nugas
sive fabellas, aut sales meros. Rem rusticam docet Hesiodus, et prae se fert, et liquet, sed idem docet iustitiam atque laborem. Opus fac, inquit, et sic existima, patrimonii partem, quae tibi debetur, profore plurimum: ita videlicet dimidium plus toto est: sin mihi meam eripies, aut non restitues, utramque luxu perdes et ipse una peribis. Nec unius iustitiae, sed omnis magister est, id est virtutum quoque ceterarum, siquidem has illa in sese virtutes omnes continet. Omnia ibi aurea, sed in ceteris hoc: sudore zurcumseptas virtutes decreto quasiqueve manu superûm, nec eas nostrum aliquem adepturum, nisi conetur, nisi laboret, nisi desudet. Notissima enim sunt haec: *th=s2 d) a)reth=s2 i(drw=ta. Sed idem [Note: (39) *kai\ do/men, o(/s1ken dw=, kai\ mh\ do/men o(/s1ken mh\ dw=: *dw/th| me/ntis2 e)/dwken, a)dw/th| ou)/tis2 e)/dwken..] quo loco iubet benefacere relaturo gratiam, aliquid conferre vetat in alterum, qui nihil contra largiatur; non iubet divitem esse sordidum, sed tenui praecipit parsimoniam: inter tenues enim sic vivitur, nec potest aliter, quam ut mutua sint ipsorum haec in amicitia. In malos autem et ingratos ne reges quidem recte beneficia conferant. Exemplum protuli, ut intelligatur, laborantibus poetis idonea interpretatione subveniendum esse. Interpres, de cuius officio paullo post iterum agemus, non solum qui poetam intelligat, sed saepe ipso poeta doctior aliquis adhibendus est, qui bonam illus mentem, sed obscuram videat, sive eruat, et illustret aliis: sin mala sive absurda sit, quod alicubi, nec raro fit, refutet et repudiet, proferat meliora, vel ex
eodem ipso, vel ex alio, vel e thesauris sapientiae. Usi aliquamdiu eiusmodi divino interprete denique ipsi nobis pro magistris erimus, degustata plusculum caelesti poetices ambrosia. Idem de Horatio affirmem, hunc esse virtutis prae conem, et minime popularem informatorem animi. Nullam ille partem relinquit, plaerasque egregie illustrat, et ubi a se discedit, et prope transit ad castra Epicuri, civius disciplinam initio amplexus fuerat: sed et haec et eiusmodi alia, partim commode interpretari possumus, partim reicere debemus. Relinquo ceteros: de principe poetarum paucis dicere necesse est. Nec vero nunc utemur consilio Platonis, qui quem ob artis divinitatem mirifice celebrasset, tamen ne quid ex eius lectione veneni per inscitiam haurirent cives, unguentis delibutum coronatumqueve e civitate sua dimittendum censuit, sed quae eum causae moverunt, eas sedulo amoliri conabimur. An enim non permittat nobis, ut sic utamur Homero, quem admodum ipse passim usus fuit, non solum ad orationem mirifice expoliendam, sed etiam ad docendum? Nec vero ex eo ieiuna passim docet, aut vulgaria, sed de maximis virtutibus et de regiis officiis. Monstrat multis in locis, ut ea omnia ex illo ipso hauriamus quae ad bene dicendum rectequeve vivendum pertinetn: nec sine causa veteres ita sentiebant, Homerum esse magistrum virtutis, nec falso ominabat Alexander Iliada viaticum imperatoriae. Sentiebat enim, se non magis carere posse consiliis, quae etsi ille nusquam pollicetur, tamen praestat eorum ubique copiam,
quantam quis haurire valeat, quam commeatu careat exercitus: nos vero ex eodem omnem rectae vitae rationem quoque petemus, quod nisi tecte fieri sapientissimi homines Graeci et Romani exre ipsa vidissent, non profecto tot saeculis fiios suos Homerum discere iussissent et ediscere. Primum autem non omnia ingenia sunt capacia ubtilium doctrinaru, cuiusmodi plaerasque policetur philosophia, ut inferiores quoque docendi viae nullis saeculis fuerint repudiatae. immo excogitatae plures, ut qui una alterave no possent, saltem aliqua erudirentur: dein de no nisi multis sae. culis perfecta fuit philosophia apud Graecos homines, ac ne forte quidem apud plaerasque alias gentes: quin exstitere, qui quae cognita ipsi habedent cum quibusuis communicanda no censuemunt. Cum enim aliquae doctrinae forte non magno negotio discerentur, eas in profanos, quibus nihil profuturas sed ab iis contemptum iri sciebant, divulgandas no putarunt. Hinc litteris hieroglyphicis, hinc symbolis inter suos utebantur, hinc numeris secretiora obscurabant, hinc multa fabulis involuebant. In fabulis autem no omnem operam ponere quemquam iubemus, quod forte super vacaneum foret, aut fructus la???ori temporiqueve non satis responderet, quae im??endi oportere quis rectius et utilius posse dice??t, sed aliquam tamen, eamque ad vitae rationes nagnopere profuturam. Atque, ne poetam reliiquamus, eius interpretem nudum grammatium esse non velimus: nec enim ad Homerun, aut quemuis poetarum explicandum
sufficere arbitrabimur, ut vel fabellae referantur, ad quas alluditur, vel ostendatur, quae prisca, quae peregrina, quae translata sint, et eorum vis declaretur: maius aliquid praeterea in opt. interprete requirimus. Etenim et res ipsas enucleabit, quarum scientia grammatici nulla est, si proprie loquamur, sed permagna boni educatoris pueritiae, quem non habere nihil politici necesse est. Nec leviter igitur tinctum litteris talem magistrum oportet, sed in bonis disciplinis saltem mediocriter, vel aliquanto amplius esse versatum, nec longe abesse ab ipsa philosophia, quam qui ad hoc munus adferat, hic demum dextre omni hoc non vilis hominis officio fungi possit: quod nemo dubitabit, qui eius legendi discendive hanc solam sive potissimam rationem rectam et ex usu esse intelliget. Homerum igitur commode alius non interpretabitur: id quod omnium optime, et quidem hoc modo, praestitisse Aristotelem credibile est. Nec enim ex eo nugas aut gerras Siculas docebat magnum disciplinae suae alumnum. Hoc fuit causae, quod in eodem multum operae posuerunt homines quique doctissimi, praeter Aristotelem ipse Plato, Plutarchus, Dion Chrysostomus, Athenaeus, Strabo, etsi aliquando aliud alii spectarunt. Sed in ceteris omnibus, quae ad munus interpretis pertinent, hoc potissimum est, ut cum apud poetas sint qua turpiter et iniuste gerantur, monstret et ab iis auditorem deterreat: quae recte et laudabiliter, ostendat et inculcet sedulo. Multa enim videntur invitare ad ea quae in proclivi sunt et ad
hominum libidinem facta. Hoc illustri uno exemplo clarum faciam: heroum erat laudatissimus Achilles omnium in plaerisque, si minus in omnibus, si poetae credimus, qui in hoc uno exornando insumpsit quicquid habuit artis et ingenii. Itaque est in ore et admiratione omnium: etiam suis factis ad simillima optimam quamque indolem invitat. Forte iracundus aliquis se Achilleum hoc habere arbitretur: canit enim poeta iram Pelidae: et ipse Achilles profitetur hunc animum suum,
[Note:
(40) Itareddidit Cicero ex *l. I. hos versus:
)*alla/moi oi)dan/etai kradi/h xo/lw|, o(ppo/t) e)kei/nou
*mnh/s1omai, o(/s2 m) a)s1u/fhlon en *argei/ois1in e)/recen
*atrei/dhs2, w(s1ei/tin) a)ti/mhton metana/sthn.
Corque mihi, inquit, penitus turgescit tristibus iris,
Cum decore atque omni me orbatum laude recordor.
Quae male tristifico luctu cruciarit Achivos,
Heroumque anim as multas demiserit Orco,
Eximias.
In senatu autem regis quid Nestor? [Note: (42) *afrh/twr, a)qe/mistos2, an)e/sti+os: *l. I. e quo libro quoque petet lector reliqua, quae inepte omnia adscriberem, cum multa sint? et in promptuomnibus.] Ordinum, inquit, legum, rei familiaris conturbator est, quisquis seditionem movet. Ulysses item in legatione, qua ab Agamemnone et senatu Graecorum unâ cum Aiace ad Achillem fungebatur, hoc sibi non sumit ipse, ut obiurget aut doceat Achillem, sed Pelei ei orationem refert, qua filium discedentem a se de re necessaria, de moderatione animi videlicet, paterne admonet, docens, res magnas non geri in gravi perturbatione animi, sed in vita humanitate opus esse et benevolentia, atque hisce praeditos maxime coli et praedicari ab hominibus. Mi fili, inquit, Minerva et Iuno tibi vires suppeditabunt, si videatur: at tu aniani magnitudinem coerce. Etenim nihil praestantius est benevolentia: contentiones missas facere oportet, quibus videlicet nihil non inest mali: sic futurum est, ut non solum populus, sed etiam principes Graecorum te in oculis gerant. Dehinc Ulysses monet, ne praecepti paterni obliviscatur, ut facere visus fuerit, sed etiam nuc irasci desinat, et compescat iram, qua suum quoque ipsius animum cruciet. Ad Nestorem, Pelea, Ulyssem, accedit et Phoenix, qui ad eandem animi moderationem etiam ipse alumnum cohortatur, asserens ipsos etiam Deos precibus flecti et victimis: et ut plenius demonstret,
quantum sit in ira mali, nova et erudita fabula de Ate et Litis orationem condit, quam hîc explicare non alienum, sed longius foret. Exemplo indicare volui, ut ex incommodis, quae in poetis crebriora passim occurrunt, singulares etiam fructus capiamus. Rationem autem exponere poetas cum potissimo fructu legendi alterius est et maioris operae. Eam sapientissimi scriptores passim obiter ostenderunt: sed Plutarchus, quo libor id solum profitetur, praeclare: nec notae sunt ad poetas pulchriores et meliores, quam quae nobis huius generis sapientiam eruant, et diligenter declarent. Atque haec de poetica, sive haec philosophia est, quod videri possit, sive pro philosophia, quod facile damus ut verum.
HIstoria vero philosophiae partes magnifice gerit, nec accommodatior via est regum liberis, adeoque ipsis regibus ad omnem virtutem regia sive disciplinam civilem percipiedam, hodie praesertim, quando illi non attingunt Graecas litteras, contenti Latinis, quas certe plaerique degustant: nec ego principum alicui auctor sim, nisi id cupide velit ingeniosissimus aliquis, ut in alienis linguis tempus terat sive amittat, non facturus magnum operae pretium, ad arcem politicae properato opus esse intelliges, ad res domi et militiae gerendas: sed hominibus eruditis no minus una, quam altera opus est. Non cumulabo hîc, quae ad historiae commendationem faciunt, quibus
auditores ad illius lectionem accendi putem. Proinde neque dicam de voluptate, quam varietas et inexspectati rerum eventus in animis lectorum generant, sed quod ad nostrum negotium pertinet persequar, quemadmodum et quantopere nos historia civili prudentia erudiat. Relinquam et hoc, poetaene hîc plus, an rerum gestarum scriptores valeant: unum dicam, nihil esse in rebus humanis, quin idem sit in historia, etsi plaeraque habent et poetae. Ex historia cognoscimus de pace, de bello, de otio, de seditione, de induciis, de foederibus, de pactorum violatione, de odio et benevolentia, de amicitiis et inimicitiis, de dolis et simplicitate, de calumniis et convitiis, de rectis senteniis et bene dictis, de barbarie et humantiate, de crudelitate et aequitate, denique de omnis generis bonis et malis, et iis rebus omnibus, bonorum scriptorum mirifica opera non solum vere et diserte, sed etiam eo iudicio et tali censura explicatis, ut qui non supine illa legat statim animadvertat, quae iniusta, turpia, et detestanda, quae iusta, honesta, et aemulanda sint: immo illa lecta et relecta et bona cura considerata relinquunt in animis aculeum, ut sceleratos et facinorosos exsecrati virtute praestantes et bene de aliis meritos admirati, cum detestemur scelera, tum ad virtutem accedamur, Hinc enim odium et fuga turipium, aemulatio acris maximarum virtutum nascitur, et iam ea animi aequitas, ut vicissitudine perpetua rerum humanarum deprehensa, praesentia mediocria non aspernemur, sed aequi boniqueve
faciamus, ad divitiarum et potentiae immensitatem minus aspiremus, duris casibus non penitus frangamur, optima consilia, vel recta certe, capiamus, eeentum etiam in alteram partem intrepide exspectemus. Idcirco hostoria, quemadmodum, quod paene omnium saeculorum, et omnium gentium res gestas nostris oculis subicit, lux temporis, ita et magistra vitae dicta fuit: equidem et animi informatrix et mater consiliorum dici meretur. Minus hîc metuendum est, ne nos historia pravis exemplis in errorem inducat, quoniam optimus quisque historiarum scriptor, vel dicto, vel verbo notat, quid probum, quid improbum sit, quaedam etiam per se elucescunt absque indicis opera, quam divina vel taetra sint. Quis enim non videt immanitatem Astyagis patri filium epulandum apponentis? Quis non intelligit Cambysis, Neronis, similium tyrannorum crudelitatem? quis non item perpetuam Cyri et Traiani in omnibus bonitatem? Quaedam nemini non obvia sunt: sed acriores quique et rerum peritiores plura cernunt et usibus suis felicius accomodant. Rectum etiam est, ut eos prae aliis cognoscamus, e quibus plus utilitatis accepturi videamur: ac ne quis dubitet, qui in primis habendi sint, ita bellum Peloponesiacum condidit Thucydides, ut potius politicum informare videatur, nec falso quis dixerit, minus in iis libris historiae esse, quam doctrinae; doctrinae vero, quantum ad civilem prudentiam, certe quod conducat plurimum. Qui Thucydidem legit, habet, cur pergat: habet, cur subsistat. Quis
enim in uno forte alterove orationis ambitu non moram faciat, ut in tabulae angulo quam ingenio et penicillo apelles absolverit? quis item eiusmodi tabulam non perlustret omnem? Polybius autem, ut si medicus te in mensa doceat, quid e quoque cibo boni succi accipias, ita sedulo quid ex quaque historiae parte tibi fructuum decerpas docet, et interdum ostendit, quae ingeniosissimo lectori in mentem vix veniant: non dicam de iis, quae de rep. disputat, singulari cura deprompta e scriniis sapientiae. Eius igitur potissimae partis historiae amissione, magnam iacturam fecit historia, nec minorem ipsa politice. Plutarchus vitas scripsit principum Graeciae et populi Romani inter se comparatas, quae sunt plures diversorum temporum et gentium historiae, etsi ad singulorum res gestas ipsi respiciendum fuit. Hîc vero scriptor gravissimus, tum in aliis libris hoc agit sedulc, ut lectorem neutiquam a consiliis inanem, sed semper meliorem etiam dimittat, tum in his ipsis in id potissimum, ni fallor, incubuit, ut cuiusque mores et animum informaret et prudentiae civilis opes in nos transfunderet. Discendus igitur videtur cum omnibus aliis, et prae multis aliis. Xenophontem porro considerabimus, nec uno modo. De eius enim historiis, et Cyri paedia dicemus, sed de Cyro Xenophontis prius, non solum quid mihi, sed etiam quid eximiis censoribus videatur. Eum ego cum altera Polycleti regula conferam, statua videlicet absoluta, in qua ad unguem praecepta a se de arte tradita expresserat. Dionysius igitur Halicarnasseus non
abs re Cyri institutionem imaginem boni et beati regis nominat. Fere idem ante scripserat M. Tullius ad Quinctum fratrem. Cyrus ille, inquit, a Xenophonte non ad historiae fidem scriptus, sed ad effigiem iusti imperii, cuius summa gravitas ab illo philosopho cum singulari comitate coniuncta est: quos equidem libros non sine causa noster ille Africanus demanibus numquam deponere solebat. Nullum enim est praetermissum in iis officium diligentis et moder ati imperii: eaque si sic coluit ille, qui privatus futurus numquam fuit, quo nam modo retinenda sunt iis, quibus imperium datum est, ut redderent, et ab iis datum est legibus, ad quas revertendum est? Hactenus Cicero. Sed idem ille Xenophon cum res Graecas scripserit et expeditionem Graecorum in Asiam, magno nostro fructu utrosque commentarios legemus, quod diserte affirmat et multis verbis Dion Chrysostomus in libello de exercitatione dicendi, affirmans eos perutiles esse non solum oratori gregario, sed principi in rep. qui ut civili dignitate ornatus, seu ut loquitur, vit regius ad dicendum sit accessurus. De his nominatim dixisse satis sit, quorum similes sunt aliqui Latinorum, et in ceteris Livius, salustius, Tacitus. Qui in illis versatus sit, facile videbit, quid speret aut petat ex aliis, quid in aliis desideretur. Sunt enim, qui non satis digna relatu et memoria infarciant; qui praetereant, quibus explicatis maxime opus sit; qui non satis bona fide omnia explicent, vel propter inscitiam, vel propter imperitiam, vel propter aftectum; qui inquinate loquantur, qui perplexe scribant, qui nimis nude narrent omnia: ex quibus tamen succi aliquid
accipiet non novitius, sed prudens lector. Non enim ob horridulam dictionem a legendo prorsus abstinebit, supervacanea removebit, omissa aliunde petet, perperam narrata aliunde corriget, quae nudis verbis exposita sunt, quibus consiliis agitata, et quae causae eventuum fuerint, non semper ille falso divinabit, scriptoris censurae pravitatem interdum corriget. Magni hoc esse ingenii fateor; sed regum filii magno ingenio sunt utplurimum a natura. Fieri quoque non nego, ut quantum ad hoc studium temporis requiritur, per occupationes publicas regibus non supersit. Hic alius auctor sit, ut qui dies aleae, et comessationibus, et alienis venationibus tribuuntur, conferantur in historiam, aut aliam utilem lectionem. Est aliud quod regum filios et reges ipsos hac in readiuvet: consuetudo unius et alterius docti hominis, nec obiter in hostiria versati, et vitae humanae bene itidem periti. In viris enim doctis habebimus, non qui quae legerit, meminerit solum, sed eorum quoque omnium usum cum intelligat, tum explicare discerte possit. Sic futurum etiam est, quod Graeco versu dicitur, ut reges sapiant e sapientum consuetudine. Id erat olim non rarum, et putabatur esse necessarium: neque nulli homines doctos in castris habebant secum, Alexander Macedo, etiam Pyrrhus, Scipio Africanus. Monebo, etsi neminem fere fugit, sed brevibus: ad lectionem historiae et locorum descriptione, et temporum distinctione, opus esse, ac propterea in illo studio non parum operae, in hoc aliquid ponendum: utroque
hodie nihil facilius, quando et in hoc et in illo laborarunt ingenia. In tempore, die, aut mense, aut anno falli, iactura nihili est: qui, quidquid est hîc scrupuli conetur id omne exprimere, forte in novum errorem inducat et interdum demergat profundius. Orbis autem terrae sic hodie pervestigatus et declatratus est, ut adolescens labore paruo, periculo nullo, domi desidens, regna populosque omnes facile peragret: nec vero, qui longo tempore, magno etiam sumptu et labore, et periculo, longinqua loc terra mariqueve adierit, tantum profecerit, quantum, qui annum unum alterumue geographiae impenderit. Largiar vero et affirmem, qui ingenio praeditus, ad hoc, nec iniucundum, studium, diligentiam adferat, paucis mensibus praestiturum plurimum.
DE poetia et historia diximus, quod ad institutum satis sit: ingrediatur mihi et tertiam viam quis, nec falso, ut spero, nec infeliciter, quam philologiam nominamus. Intelligimus autem non exquisitas litteras, sed eruditionem multiplicem mediocrem: eximiam enim pauci sane sibi polliceri forte possint, tum ob rei difficultatem, tum ob raritatem huic praestantiae studentium. Si enim plures in id incumberent, quod plurimi alii alia de causa relinquunt, plures emergerent: quin mediocritatem, de qua nunc agimus, pauci assequuntur. Sive enim abeunt
de cursu ad voluptates, aut ad quaestum, aut ad honores; sive importunitate perverse iudicantium avertuntur. Pro voluptate verba non facio ea quae vulgo intelligitur: litterae non obstant, non dico avaritiae et ambitioni, quas duas graves pestes vitae etiam notant, sed non impediunt cogitationem de vitae necessariis et vera dignitate. Ab hac enim non aberrat, qui in litteris est, hoc est in studio doctrinae, non segregantis aut repudiantis virtutem: alteri studio litterae quoque modum et quia consilio nos instruunt, quod pollicentur et praestant, illius etiam rationem ostendunt. Nec omnino fieri potest, ut temperans, moderatus, laboris patiens, modicis contentus, necessariarum rerum egeat. Falso autem hodie mortales, quae ad voluptates, adluxum, ad splendorem perrinent, in necessariis numerant, quae abutentium nequitita potius sunt in noxiis: sed quando non cum Argonautis, sed quasi in cariosa huius vitae navi omnes unâ vehimur, pauci id possunt animadvertere, vix aliquis mutare in animum inducat. Philologos, qui cum litteris plus quam mediocriter eruditi sint, et doctrina animum oblectent, tum libenter de rebus bonis disserant et disserentes cupide audiant, cognoverint et ex poetis et ex historiis non pauca, et plura interdum desiderent cognoscere. Hos equidem non cum inanibus vasis comparem, etiamsi non sint imbuti universa sapientia, quemadmodum non arbitror esse pauperem, qui ut in diem vivere videatur, tamen non egeat, aut certe non
multum requirat praeterea. Huic suaserim, ut eam virtutem non aspernetur, etiamsi perficere omnem nequeat, sive etiam gratuler, cui tantum suppetat, ut cum aliis de suo largiri possit, tum interdum sua mirifice augere. Proxime enim accesserit, sive accedet ad illum sapientem, quem Graeci studiosum sapientiae nominant. Ut autem olim ab aliis sapientes nominantur, nec ipse tamen quisquam id nominis sibi sumebat, quod nemo nisi arrogans facturus videretur, unde Samius Doctor se primum sapientiae amatorem professus fuit: ita hodie, quando philosophi nomen plus significat, quam verbi natura prodit, nemo se philosophum appellet absque arrogantiae nota: quod etiam censuit Themistius, eum qui id faciat, a sapientia longe digredi arbittatus. Accedit, quod quoquo te vertas, paucos admodum invenias, quibus divinum illud philosophi nomen competat. Tum autem videtur imminui, quando rerum naturalium indagatoribus tantum tribuitur, non, quia hae non sint partes philosophi, sed quia etiam aliae, ipsaequeve, partim subtiliores, partim ad vitae cultum graviores. Philosophus enim et naturam transcendit, et secreta rerum a sensibus remotissimarum penetrat, nec etiam relinquit hanc partem, quae ad vitam bene beatequeve degendam pertinet, politici propriam. Fieri autem non potest, ut hanc viam ingrediamur infeliciter. Etiamsi enim, quod perfectionis suive primum est non assequamur: tamen in secundis etiam consistere quis cum laude et cum fructu potest, tam suo, quam publico.
Qui enim ipsam arcem sapientiae tenere nequeat, eum ex illius thesauris multa, vel quantum opus est, in usus quottidianos et sibi et aliis accipere, magnum videtur esse et beatum. Forte etiam quis nec absque causa contendat, si hic non sit in ipso illius fastigio constitutus, quod aut nemini aut paucis admodum contigerit, exclusum tamen ex augustissimo illius templo non videri. Dixi de Stagirita, ut alumnum fuum docuerit Iliada, non malorum, ut est in proverbio, sed bonorum. Nec vero non nisi poetam sive solos poetas in manibus habuisse sententiam: haud dubie et ex hominum memoria, tum recenti, et ex antiquitate deprompsit item multa, qui omnem historiam admirabili sua memoria comprehenderat et in numerato habebat singula. Solebat etiam cum hoc auditore suo in utramque partem de variis magnisque rebus disserere, et eum ad hoc studium prorsus assuefecerat. Contentione enim causarum sive rationum, quae in medium adferuntur, sive ipsum verum, sivevero consentaneum inveniat facile veritatis amans, idem modo toto animo ad recte agendum propendeat. Quid attinet recensere boni nominis politicos, quos paene ad unum omnes sic ad remp. eruditos fuisse dixerim? de plaerisque dubium non est. Neque vero haec iis adversantur, quae ante tradidimus: quin indicatum fuit, pluribus viis hoc iter ingenii, nec tamen contrariis, nec multum diversis, recte posse confici. Quare noseodem exemplo, ex poetis si non omnia, multa discemus: si item non omnes historias, multa ex
historiis: legemus alios bonos scriptores, oratores non minus: de multis et necessariis rebus quottidie conferemus cum eruditis et peritis hominibus: nec parum nos adiuvabunt, quae meminerimus dicta sapientum, et a praestantibus enuntiata, quae nominantur apophthegmata: huc quoque sententias refero de vita et moribus, sive a poetis, sive ab aliis nobis relictas: neque raro neque negligenter legemus libros Plutarchi, Senecae, et similes, per quos manant aurei rivi sapientiae; nec adversabor, si quis hanc esse ipsam sapientiam asserat. Sapientium enim virorum sunt illa monumenta, sive philosophorum, quod idem esse censeam.
ULtimum est, quod primum, philosophia scilicet, ipsa via regia ad salutem privatam et publicam, magistra, et rectrix, et correctrix omnium de quibus ante diximus: absque hac si fit, reliqua nos facile in errorem et exitium ducant, ut huius etiam auspiciis et monitis sine negotio ducant, quo tendimus. Sed nomen philosophiae semper invisum fuit multitudini, et multis item aliis, quos de populo esse non existimes, sive propter genus, sive propter potentiam, sive propter fortunam, sive propter opinionem sapientiae. Plebs autem ab his pendet, et eorum iudicia habet pro oraculis, praesertim si iidem quibuscumque aliis litteris praediti sint, aut in hominibus doctis habeantur. Nec mirum, cum
artificum sit de artibus iudicare: et licet de quibusdam, ut de pictura, de statua, de aedificio, de musica, populus interdum non falso iudicet, tamen aliter et rectius iudicarit pictor, statuarius, architectus, musicus. Aiunt philosophos esse homines solitarios, pallidos, famelicos, abiecti animi, nullius consilii, etiam infantes, contemptores omnium, contemptos ab omnibus, expositos quorumque iniuriis, nec sibi nec suis usui, qui nec in aciem prodire ausint nec in forum, imperitos rerum humanarum, expertes vivendi elegantiae, egenos omnium, nec intelligentes honorum nec studiosos, scientes minutarum nihilique artium, curiosos rerum inanium neque quis plaustro eiusmodi contumeliarum in unum acervum convexerit. In promptu enim est malevolis nova subinde convitia comminisci. Partim autem eximia et valde expetenda calumniantur: deinde affingunt iis alia, quae vel in hominum inertissimos vel in sophistas quadrent. Nihil aliud agunt inanes illae nubes Aritstophanis, quas ille ab Anyto et Melito hostib???s Socratis pretio conductus fecerat, ad explorandum animum populi Atheniensis, quomodo ???biturus esset illorum adversus hominem innocentissimum accusationem, quam ut calumnientur philosophiam. Hinc in Gorgia Callicles in ducitur a Platone, acerrime invectus in philosophos: egit idem Hortensius in Hortensio Marci Tullii. Longum erat eos confutare, quod fecerunt Plato et ipse Tullius: longum item laudes
amplissimas et divinas philosophiae complecti, quod nec brevi oratione fieri possit: longum etiam recensere philosophos, qui civitates condiderint. conditisqueve leges tulerint, qui resp. rexerint, qui magistratus gesserint, qui ad principatum aut remp. quos educarint, qui nobis reliquerint praecepta de civitate, qui invenerint, qui auxerint, qui perfecisse videantur: nec plane nihil tamen de plaerisque supra dictum fuit, etsino~ explicata omnia: conabor aliquando et uberius et luculentius dicere de philosophiae laudibus; nec tamen non ipsae ingeniosis et probe in eius initiis versatis clariores sunt: nec cuiusquam oratione satis illustrari possunt, nedum mea: et expedit coli potius, quod nobis sedulo faciendum censeo, quam verbis commendari studium sapientiae. Cum ex hoc libello permulta correxissem, non pauca etiam retexuissem; in hac clausula, quae est de philosophia, nihil mutavi. Malui enim coepto labori finem imponere, quam novum opus ordiri. Sic enim forte videar. Cum enim perse ardunm sit, hunc locum illustrare, tum hoc tempore plus negotii esset mihi suscipiendum. Interea enim magis se commovit, quod ipsa, ut meritum ipsius erat, commoveretur, adulterina quaedam disciplina, philosophiae nomen ementita, de qua paucis verbis dici non potest: moneri tamen iuventutem expedit, ut aliquos saltem ex illis commentitiis nugis ad studia sapientiae revocemus. Accessit alterum, quod in philosophiam praeterea hîc quoque iacta fuêre
indigna convitia, adeoqueve ipsa contumeliose blasphemiae in Deum rea acta, quae tamen non solum vitae hominum praestet quidquid est in ea boni, quando absque hac omnia perire, turbari, vacillare necesse sit, sed etiam conditoris et custodis universi laudibus seruire, et possit, qua nihil sit in rebus humanis sublimius, et debeat, cum eo omnia referri oporteat et velit, quando qui in eius interpretationem quottidie incumbimus, omnia plena divinae maiestatis ostendimus, sincero animi cultu Deum perpetuo venerantes. Quae enim sicentia omnium Dei operum cognitionem comprehenderit, an non ea, si mens ipsa sit, tota se in eorum operum laudes et opificis omnium admirationem in aeternum effundat, aut si illa in mentibus sit, quae earum hoc non affectet? Sive igitur hoc vult philosophia, sive hoc volunt qui reipsa philosophantur, quod de Christianis, hoc pernobile vitae genus colentibus, aliter suspicari bonus vir nemo potest. Nihil igitur malevolos moramur, qui nobis absurdas et impias opinio nes affingunt. Nec enim ullam sapientiae virtutisqueve humanae perfectionem, si qua sit, ad Dei gratiam et aeternam salutem consequendam facere, quisquam nostrum cogitavit, nedum doceamus. Non alienum duxi, huius quoque nuper exortae disceptationis verbo mentionem facere. Pro philosophia autem, itemqueve pro existimatione nostra, et aliâs diximus, et dicemus quoties opus erit. Nec enim nos in infamia iacere aequum est, erigere caput calumniam: veritatem autem, sive illa philosophiae
anima, sive illa ipsa est, prodere silentio minus nos oportet, quam huius lucis iacturam ultro temere facere. Illud enim qui faciat, omnino salutem publicam deserere, seque nefario patriae parricidio obstringere non iniuria existimetur.
*p*lous1i/ous2 d) au)= s1fo/dra kai\ a)gaqou\s2, a)dun/aton: ou(/s2 ge dh\ plous1i/ous2 oi( polloi\ katale/gous1i. *le/gous1i de\ tou\s2 kekthme/nous2 en o)li/gois2 tw=n au)qrw/pwn nomi/s1matos2 a)/cia kth/mata, a(\ kai\ kako/s2 tis2 ke/ktht) au)\. ei) d) e)/sti to=uto ou(/tws2 e)/xon, ou)k a)\n e)/gwge au) toi=s2 pote\ s1ugxwroi/hn to\n plou/s1ion e)udai/mona th=| a)lhqei/a| gi/gnesqai, mh\ kai\ a)gaqo\n o)/nta. a)gaqo\n de\ o)/nta diafero/ntws2, kai\ plou/s1ion ei)=nai diafero/ntws2, a)dun/aton. *ti/ dh/; fai/h tis2 a)\n i)/s1ws2. o(/ti (fai=men au)\) h(/ te e)k dikai/ou, kai\ a)di/kou kth=s1is2 ple/on h)\ diplas1ia e)sti\ th=s e)k to=u dikai/ou mo/non: ta/ te au)alw/mata mh/te kalw=s2 mh/te ai)s1xrw=s2 e)qe/lonta au)ali/s1kesqai, tw=n kalw=n kai\ ei)s2 kala\ e)qelo/ntwn dapana=sqai, diplas1i/ws2 e)la/tgona. ou)/koun pote\ au)\ tw=n e)k diplas1i/wn me\n xrhma/twn, h(mi/s1ewn de\ au)alwma/twn, o(ta\ enauti/a tou/twn pra/ttwn, gen/oit) au)\ plous1iw/teros2. e)/sti de\ o( me\n a)gaqo\s2, tou/twn, o( de\ ouk a)gaqo\s2, o(/tau h)=| feidwlo\s2 to/te de/ pote kai\ pa/gkakos2. a)gaqo\s2 de\ (o(/per ei)/rhtai tavun=) ou)de/pote: o( me\n ga\r dikai/ws2 kai\ a)di/kws2 lambau/wn, kai\ mh/te dikai/ws2, mh/te a)di/kws2 an/ali/s1kwn, plou/s1ios, o(/tan kai\ feidwlo\s2 h)=|: o( de\ pa/gkakos2 w(s2 ta\ polla/w)\n a)s1wtos2, ma/la pe/nhs2: o( de\ an)ali/s1kwn te ei)s2 ta\kala\, kai\ ktw/menos2 a)po\ tw\n dikai/wn mo/non, ou)/t) a)n\ diafe/rwn plou/tw| r(adi/ws2 au)/ pote gen/oito, ou)d) au)= s1fo/dra pe/nhs2: w(/ste o( logo\s2 h(mi=n o)rqo\s2, w(s2 ouk
ei)s1in oi( pamplou/s1ioi a)gaqoi\: ei) de\ mh\ a)gaqo\i, ou)de\ eu)dai/mones2.
Fieri autem nullo modo potest, ut iidem sint, et supra modum divites, et viri boni: quos quidem homines vulgo numerant in divitibus. Nominant autem eos divites, qui inter paucos mortales bona, magna pecunia aestimata possident, quae etiam vir malus sibi comparaverit. Hoc vero siquidem ita se habet, non ipse equidem iis concedam, divitem revera beatum fueri, nisi idem et bonus vir sit. Fieri enim non potest, ut idem et eximie vir bonus, et eximie dives sit. Quis ita? dicat forte aliquis. Quia (respondeamus) primum comparatio bonorum, et iniuste et iuste facta, duplo amplior est altera, qua non nisi iuste fit: deinde sumptus, qui neque in res honestas, neque in turpes fiunt, honestis sumptibus et in res honestas factis, duplo minores sunt. Nnmquam igitur is, qui contra facit, quam illi, quos duplo plus coaceruant et duplo minus impendunt, ditior fieri possit. Eorum autem alter vir bonus est, alter non est vir bonus, eo saltem quod parcus est: atque hic interdum est omnibus modis malus, bonus autem, quod modo dictum fuit, numquam. Qui enim iuste et iniuste opes corradit, et neque iuste nque iniuste impendit, dives fit, quando parcus est: at alter omnibus modis malus, cum ut plurimum luxu perditus sit, prorsus pauper est. Qui vero sumptum facit inres honestas, et tantum iustis modis rem facit, ille haud facile divitiis possit excellere, neque ad extremam paupertatem redigi. Quare recta est haec nostra sententia: non esse bonos viros, qui immensas opes possident: cumque boni viri non sint, neque beati sunt.
Cum his consentiunt hi versus euripidis:
*mh\ plou=ton ei)/phs2: ou)xi\ qauma/zw qeo\n,
(/*on x) w(=| ka/kistos2 r(a|di/ws2 e)k th/s1ato.
Nec non locus M. Tullii e secunda corneliana. Nam neque me divititae movent, quibus omnes Africanos, et Laelios multi venalitiarii, mercatoresque super arunt, neque vestis, auc caelatum aurum, et argentum, quo nostros veteres Marcellos, Maximosque multi eunuchie Syria, Aegyptoque vicerunt, neque vero movent me ornamenta ista villarum, quibus L. Paullum, et Mummium, qui rebus his urbem, Italiamque omnem referserunt, ab aliquo video perfacile Deliaco, aut Syropotuisse super ari.
*b*paxei=s2 ga\r dh\ pa/nu kairoi\, pa/ntas2 men an)qrw/pous2 w(s2 e)pi/pan u(you=s1i kai\ pa/lin tapeinou=s1i, ma/lista de\ ??? en toi=s2 bas1ilei/ois2. o)/ntws2 ga/r ei)s1in ou)=toi paraplh/s1ioi tai=s2 e)pi\ tw=n a)baki/wn yh/fois2. e)kei=nai/ te ga\r kata thn\ tou= yhfi/zontos bou/lhs1in, a)/rti xalkou=n kai\ parauti/ka ta/lan ton i)/s1xous1in, o(/i te peri\ ta\s2 au)la\s2 kata to\ nenma to=u bas1ile/ws2 maka/rioi, kai\ parapo/das2 e)leeinoi\ gi/nontai.
OCcasiones enim omnino leves, in universum quidem omnes homines extollunt, et vicissim deprimunt: sed eos tamen maxime, qui in regiis vitam degunt. Sunt enim ipsi revera similes calculorum in tabulis. Hi enim ex eorum, qui rationes subducunt arbitrio, modo teruntio, modo talento, valent: et illi, qui aulas colunt, ad nutum regis, beati, et evestigio miser abiles fiunt.
VIrtutum praestantiae, asseverante etiam Platone, eiusmodi homines compotes fieri possunt, qui ab ineunte aetate in illis ipsis et educati fuerint et versati. Quod si vero primisi illis annis eas virtutes neglexerint, nulla eis spes earum adipiscendarum relicta est. Quare etiam neque obiurgatio nequepoena, in aetate iam provectos, qui olim non magno studio hona disciplina educati fuerint, aliquid momenti habehit. Neque tamen fieri non potest, ut sane etiam, quorum flos aetatis effluxerit, virtutem aliquam consequantur, si bona indole nati sint: etiamsi ab initio non fuerint ea disciplina educati, quae ad virtutem recta ducit. Quod si ne hoc quidem illis contingat, tum alterum horum iis evenire necesse est: ut videlicet aut misere pereant, aut seruitutem serviant, sintque in repub. propemodum pro iumentis.
SPem tibi plenioris epistolae, et quidem de meis verbis fecerat, quam ipse ferret, Christianus Bellinus, frater tuus. Nec vero ille rectâ ad vos profectus fuit: et mihi ab eo tempore alia ex aliis obiecta fuerunt, ut fasciculum Lipsiam non miserim, ut inter nos convenerat, quô cum nec ipse tum veniret, a me minus erratum iudico. Praecipue autem cum quaedam de nobilitate, ab hoc saeculo, et nostris
moribus non aliena, meditatus fuissem, mensem et amplius contrivi in lucubratiuncula, cum interea tamen aliae atque aliae curae me interpellarent, modo valetudinis, modo rei familiaris, modo controversiae, in quam aliena aetate detrusus sum, donec pensum illud absolvi, partim quemadmodum faciendum mihi visum fuit, partim ut potui. Nec enim habui in animo perfectum aliquod opus, sed eiusmodi, quo de re pervulgata, nec aequis tamen omnium iudiciis expensa, lectoris a veritate non aberrantis, iudicium informarem: in quo non mirabor, si plusculum desiderabunt doctiores, cum nec satis ipse mihi faciam. Vides morae meae causas: quin iam omnem illam removeo, ne inter eos referar, qui, ugi creditores inani spe diu deluserint, tandem infelices bonis cedere necesse habent. Neque tamen admodum solvendo sum: verum quia in promittendo facilis fui, in praestando non esse nullus debeo. Quod si minus praestitero, quam velis aut debeam, facilius mihi ignosces, quod iacturae nihil feceris. Quibus enim ipse abundas, quid ea ab alio admodum exspectes? Nam et eadem didicisti a puero, et in iis quae ad vitam pertinent, et quidem in gravissimis negotiis cum laude versatus es, et, si quorum egere te intelligas, ex iis fontibus, ex quibus non hauserimus, tuapte opera haurire cum voluptate possis. Habuisti enim, et habere te quottidie in manibus audio, tum recentiorum monumenta, qui aliquid de institutione et officio principis et de universa republica scripserunt, tum sacras litteras, tum poetarum
principem, qui omnibus saeculis magister virtutum et informator heroum habitus fuit, tum divinum Platonem, disertissimum Isocratem, acutissimum Aristotelem, mellitissimum Xenophontem, redundantem consilio Senecam, sapientissimum Themistium, philosophum vita et imperio Antoninum, gravissimum Plutarchum, aurei oris Dionem et horum similes, tum historiam universi orbis omnium saeculorum, denique matrem sapientiae, quae divinae mentis decreta in iis omnibus sui studiosis recludit. Ea cuncta cum tibi in promptu sint, necessarium super hac re scribendi argumentum nullum mihi relictum iudico, nisi vel Ducem tuum mihi ad te praedicare libeat, qui de filii educatione curam ita prudenter susceperit, aut tibi gratuler, cui haec provincia delata sit, aut Principi, cuius educatio a tuo potissimum nutu pendeat, aut isti populo, qui aliquando istis bonis, quae nunc vestro studio publicae potissimum utilitati comparantur, aliquando perfruetur. Sed potissimum de Duce loquar, cuius in virtutibus primis hanc ponendam censeo, quae nec ipsa tamen una est. Etenim eodem studio et de praestantia filiii cogitat, et felicitatem suae proinciae sancit, et stabilit, simul optimi patris et optimi principis officium faciens. Cum autem liberis parentes secundum Deum et vitam donent, et alimenta proaebeant, cumque his patrimonium qui fortunatiores; nihil tamen tertio beneficio reperiemus maius et nobilius, quae est recta ad vitam educatio, in pietate consistens et virtute, et si quae sunt
praeterea dotes animi. Magnum enim putatur hunc aerem haurire, solem et caelum, quaeque in eo continentur, oculis intueri: quantilla tamen hac et quam caduca sunt omnia, destituta suis adminiculis? Aut enim occidunt repente, quasi orta numquam fuerint, aut contabescunt in mediis calamitatibus. Iam si cui praeter nutritionem commodam et necessariam obveniant cetera cuncta fortunae bona incredibili cum copia, quô ea plura, quô maiora erunt, cum non minus ad extremam calamitatem, quam ad summam felicitatem valeant, hoc ille magis tota vita periclitabitur, nisi mature ipsi subveniatur, hoc est ad vitae hominum cultum educetur. Sane vero plaerisque parentibus hac de re non nulla opinio quasi quoddam somnium in mente oberrat, et adeo incerta, ut pauci id ipsum cogitare videantur etiam cum cogitant: sed pauci admodum hoc negotium recte intelligunt, paucissimi hoc potissimo parentum officio dextre perfunguntur, nec nisi, qui vel ipsi a pueris recte educati fuerunt, vel quantopere in se educandis aberratum sit, aliquando animadverterunt: atque haud scio, utri in educatione liberorum diligentiores et acriores futuri sint, de quo quis in otio rectius dispiciat. Priscos heroas huic studio maxime semper incubuisse, non solum ex poetis, sed ex varia quoque historia accepimus: et inter ipsos exstiterunt, qui hoc profiterentur, et egregie praestiterint: nec ignotum est super hac re celebratum studium, fides et industria chironis in monte Pelio: de quo ad tescribere pluribus non
attinet, nec alioquin opus esse censeam, quod ab eo tempore non solum principes Graeciae, sed fortunatissimi quique deinceps in regionibus non barbaris, et cumprimis reges, filios ad humanitatem et imperium educaverunt. Nec vero aut maiorum saeculo aut nostro hanc eximiam laudem derogabimus: quin hodie Christiani orbis principes de filiorum educatione maiore cura agunt, quam unquam ab hominum memoria factum fuisse existimem: nec etiam vulgarem in modum instituiter, sed ut plurimum simul in litteris et liberalibus disciplinis, quae eaedem sunt regiae, aut certe hae illas consequuntur. Utinam qui divinum illud spatium aliquando ingrediuntur, in eo tamdiu perseverent, donec cursus sui rationem intelligant, et metam ante oculos videant! Quod autem Dux vester cum ceteris prin cipibus de filii educatione idem consilium capit, regium profecto factum: nec minimam ille laudem meretur, qui quam omnes et ipse assequitur; maiorem etiam ceteris, qui et negotii cuiusque rectam rationem tenet, et in rebus utitur praestantissimo quoque et integerrimo, in quorum neutro istic aberrari animadvertimus. De te ad te loquar parcius, nec ullo modo incurram in pudorem tuum: qui nisi et moribus optimis, et doctrina eximia, et tanto usu rerum esses praeditus, non te procul investigatum, accersivisset de filii suorumqueve populorum salute diligenter cogitans princeps. Optimam autem educationis formam partim designabit ipse pater, cum et ipse isto imperio res dignas gerat et summa cum
laude praesit reip, partim utatur doctissimorum peritissimorumque hominum consilio, quos in academia et in aula multos habere perhibetur. Neque tamen quicquam omnium te fugit, quae ad istud officium per quam in honoratissimis primarium pertinent, dumque eo sedulo fungêris, in singulis animadvertes, et quodque administrabis, ad quem modum omnium facto opus erit: ipsa etiam cura Phoenice non inferior eris, prudentia et dexteritate multo superior. Quo nomine, tempus erit, quando aliquis pluribus gratulabitur disciplinae tuae alumno, et ipse modo faciam, si velim esse longior, cum nobis familiares indolem Principis tui heroicam mirifice praedicent. Tibi autem gratulabor, nec longa oratione, nec de iis, quae vulgus admiratur et in primis numerat et prae cunctis in ore habet. Neque temen non fateor, magna quodam modo haec esse, gratiam Principis, utilitates privatas, honorem primarium, splendorem vitae, et quae sunt horum similia: quae ut vulgus amplificat, mihi sane extenuare facile sit, quae tamen relinquo: certo etiam scio, te, quaecumque eiusmodi sunt, non ponere nisi in caducis, quae si non e manibus dimittas ob vitae cultum necessarium, tamen nequaquam iis quae extra te sunt, neque a te proficiscuntur, nitendum viro sapienti censeas. Eo igitur nomine tibi gratulor, quod cum ad publicam utilitatem, ex quo in arenam ex umbra negotiorum prodieras, te totum pridem contuleris, iam nactus es summam commoditatem non solum de isto Principe, sed de quamplurimis in
futurum quoque bene merendi: hoc enim est, quo maxime nos homines esse aut virtute praeditos ostendimus. Ab hac enim nisi fructus redundet in alios, non res ipsa, sed quasi quaedam umbra sive potius simulatio fuisse videatur, nec multum absit a ioculatorum artificiis, qui oculis nostris species quasdam mirificas obiciunt, cum rerum prorsus nihil videas. Hoc igitur tuum quidem decus est, sed aliorum commodum: etsi natura efficit, ut qui talia designet, fortunae quoque bona maximam partem in manu habeat, aut iis potiri, quum velit, et quoad velit possit: volet autem quousque ex dignitate sua erit et cum mortalium nullius incommodo. Nec enim aliud permittunt decreta sapientiae quibus se obstrinxit virtus. Sed cum, quae eius generis sunt, me missurum dixerim, de uno tuo commodo non possum non tibi quoque gratulari, ex quo te plurimum solidae voluptatis capere non debitem. In ista enim conversione rerum, quid tibi evenerit optatius hoc ad quas velis litteras reditu, et summa occasione te demergendi profundius in ipsa studia sapientiae? E medio enim cursu iuvenis admodum ex academiis et peregrinationibus in aulam abreptus, et actus per negotiorum multitudinem et perpetuos regiarum strepitus, ad lectiones respicere et ad disputationes redire numquam potueris, aut non quoties et quemadmodum desideraveris. Etsi enim a neutro studio in universum cessat, qui negotia gerit, quod et ad multa respicere et em multis quaerere quottidie necesse habet: tamen per
occupationes neque lectioni, quantum velit temporis, neque meditationi, impendere potest, nedum omnes ingenii nervos illô intendere. Laetari video viros politicos, si pauculas horas, interdum unum diem surripiant, quo se vel oblectent, quod iis tales deliciae cumprimis sapiunt, quarum usum in vita praecipuum experiuntur, vel confirment, quod et ex praeceptis et similibus multa rectius diiudicent et eruant, quod in tanta multitudine et varietate rerum aliis atque aliis consiliis et subinde novis sibi opus esse intelligant. Te vero, quod cum desiderio ad musas revertaris, qua diligentia in omni genere optimarum disciplinarum iam verseris, videre mihi videor, ut dies noctesque sis in studiis sapientiae, ac prae illis ceterarum rerum omnium, quae imperitae multitudinis oculos et animos felicium perstringunt, adeoque tuimet ipsius obliviscaris, quamquam de se maxime cogitat, qui quod potissimum est, sibi curae habet, idqueve perficit, et animum sive se ipsum, quoad homo potest, beat. Cum enim partes istius muneris explevisti, immo dum hoc ipsum agis; simul urges, quod dixi maxime. Nam haec optime convenire mihi videntur. Quando enim istud agis, hoc simul praestas, qua gratia cetera cognoscis: et una parte studio doctrinae occupatus, primum omnium illo respicis, ubi primus tibi eius et praesentissimus usus sit. Idem vero cogitas, ut aliquando ad negotia reversus, non paullo instructior, non solum illa cum laude feliciter, ut ante abs te factum fuit, expedias, sed salutem communi patriae, ubi maxime opus est,
feras. Si enim nemo futuras tempestates praevideat, quae obversantur hodie etiam non imperitissimorum hominum oculis; ea certe est rerum humanarum conditio, ut summa etiam felicitate, nec ullo publico metu, ad omnem fortunam parare nos et munire debeamus. Hinc illud decantatum ab omnibus: summa pace meditanda et invenienda, quibus bello aut quovis metu opus sit. Quod si enim tuti simus, et in perpetuum futuri videamur ab omni externa hostium iniuria, quis ab intestini mali metu ullum imperium aut remp. liberet? Recte igitur, qui ab adolescentia sibi primum perne cessarias litteras, nonnullam virtutem, aliquid consilii et disertam orationem comparant: recte adultiores, qui non solum haec retinent et usurpant, sed confirmant absolvuntque singula, quousque cuilibet liceat assequi per ingenium, et multis sive cunctis partibus ita augent, ut si qua desiderentur, in ipsis tamen nec voluntas desideretur, nec studium: rectissime senes, qui in acie civili stationem non deserunt, et negotia prima gerunt et difficillima, etiamsi plurima et faciliora concedunt validioribus. Etenim et ratione et rebus longa aetate probe eruditi et abunde instructi, vel consiliis praesto sunt patriae, ut vel inter arma Nestor, vel praeceptis salutaribus, ut senio iam confectus et civium suorum vicem dolens, Solon. Non autem ego te recenseo in paucis, qui quasi civili consuetudine renuntiata, vitae contemplatrici, hoc est investigationi rerum et causarum se totos deuoverunt: sed in alteris, qui cum hoc ipsum haudquaquam
negligunt, sed vitae et cultui privatim et publicc principeloco serviunt. Sic enim natus es, sic educatus, ita aetatis florem egisti, ut abesse nec velis â rep., neque forte possis: quod in quibus plurimi fuimus ab adolescentia, ea ne velimus quidem relinquere, et vel renitentes in eadem relabamur: nec debeas te subducere utilitati publicae. Namque et ordo equester destinatus est reip., et patriae tui te magis, quam tibi educarunt, et non imparatus in vitae theatro apparuisti iuvenis, et omnia conquiris, quae in id genus strenuo athletha requiruntur. Non igitur neque a dignitate tua discedes, neque frustra longi temporis labores posueris, ut de sumptu nihil dicam, cum in hoc genere pecuniae iactura in minimis ponenda videatur, nec dabis locum tali loco indignis, quem tueri nec velint nec cogitent. Nec enim nova est, sed vetus a memoria hominum querela, plaerosque contendere ad remp. rebus turbandis, quam stabilien dis aptiores, non ob proprias, sed alienas causas, quod honores ipsi et divitias sibi quaerunt, quia fugerent remp. et quicquid in ea est molestiarum, nisi ambitione stimularentur et avaritia.
IAm si hic sim longior, cohortationem scribere, aut praecepta dictare videar, quorum ad te neque his neque illa opus. Nec enim te fugit quae tuae partes sint, et ultro facis omnia, quae
ex usu Principis et ex re tua sint maxime, quibus nominibus tibi gratulatum veni. In hoc autem verbosior fui, vel hanc ob causam, quod breves litteras non exspectabas: sed in aliam sententiam, inquies. Namque ita etiam me fidem tibi obstrinxisse putes, ut scriberem de educatione principis aliquid, in quo non sine causa tergiversor. Quid enim mihi in mentem veniat, quin vel ipse pernoris, vel aliunde possis petere, cum in medio sint monumenta veterum et recentium scriptorum optimae notae? Tamen ne tibi nihil facere, nec prorsus asymbolos videar, dicam de uno atque altero, quae quidem non a nemine animadversa sint, nec, quod meminerim, reprehensa tamen, credo, quod qui conetur, laterem, ut dicitur, lavet, et se deridendum propinet aulis et splendidae vitae sectatoribus, Nam quae inveterata sunt omnium fere saeculorum consuetudine, quae praesertim in sensus incurrant, et cupiditatibus tam principum, quam populi, respondeant, non pro lege valeant? cum leges optimae et santctissimae saepe violentur: saepe plus quam legis vim habent: quin si altas radices egerunt, nec ulla vi evelli, nec arte aliquando labefactari possint. Nec vero intelligere quae in vita et regiis gerantur aliquis in otio existimetur, ne dum censura hominis docti locum habeat: habeat autem? cum qui e scholis quottidie prodeunt plaerique aularum opiniones et vitam sequantur, saepe etiam magis, quam qui in illo splendore nati educatiqueve sint. Quid de academicis iudicent rationum academicarum
ignari, nihil nunc ad nos: neque iis persuaseris, ut vel de nobis, vel de rebus recte sentiant. Non est unum academicorum genus: et verum hic est, quod a Graecis celebratur: polloi\ men narqhkofo/roi, pau=roi de/te ba/kxoi. Numeremus tamen in academicis, quos vulgus: primum quotquot quoquo ingenio litteris quocumque modo tincti sunt, Hin nihilo magis, quae sensibus subiecta sunt, quam quae ratione pervestigantur, intelligunt, et vix eum locum inter nos tuentur, quem in castris calones. Tamen ex iis, si qui a pueritia in primis elementis fideliter erudiuntur, et de se modeste sentiunt, iniquus sit, qui aliquid illis bonae gratiae deberi neget: sin qui, ut passim oriuntur multi, sibi censoriam auctoritatem in sapientiam et virtutem sumant, eodem erunt in academiis, quo loco sunt in vita civili Thersites sive Spartacus. Veniunt vero ad nos alii, quemadmodum ad Socratem se conferebat Alcibiades. Hic enim adolescens viro sapienti operam dare constituerat, ut in rep. primum locum teneret, et in patria quamplurimum valeret: sed ab eo se statim avellit, postquam ex eius consuetudine, quod ipse potissimum sectaretur, se consecuturum desperavit. Socrates enim adolescentes ab otio et voluptatibus, cives ab avaritia et ambitione deterrebat, invitabat omnes ad humanitatem et modestiam. Ad eundem modum et academias nonnulli frequentant, non ut scientia et virtute abundantiores, hoc est, meliores ad suos redeant, quod nec ipsis neque ipsorum parentibus in mentem venit, aut saltem hoc serio non cogitarunt, sed ut eas
quamprimum sibi artes comparent, quibus honores et opes parari existimantur. Hi si praeterea nihil consequuntur, quam ea, quorum gratia accesserant, nihil mirum. Nec igitur mirum, si et ipsi de rebus, quarum vim et naturam cognoscere non laborarint, perperam indicent: minus mirum, si talium iudicia apud neminem aliquid ponderis habeant, quae nos etiam ne flocci quidem aestimanda censeamus. Res autem ipsa docet, eorum nonnullos aliquo usu rerum tandem erudiri et in plaerisque corrigi, ut deinceps et ipsi recte sentiant, et cum sapientiae magistros in pretio, tum sapientum monumenta in manibus habeant. Cum his non numero, nec nostri ordinis dici velint, qui spatiis academicis egressi, opinionibus, animo, moribus, cunctisque vitae institutis populo se in universum ita accommodant, ut quas sani quoque reges in deliciis et honore habent, musas in rebus contemptissimis recenseant. Iam igitur perveni ad sinceros merosque disciplinarum liberalium cultores, quos faciam trium generum, ut quod volo, paulo plenius exponam. Et enim olim exstitere et sunt hodie alicubi, vel quos fortunae conditio vel leges a civilibus negotiis segregant, vel qui se totos abdunt in contemplationem naturae rerum, ut sibi non aliis vivere videantur: a quibus non nihil boni in communem hominum consuetudinem redundare existimem. In hos debacchari impune possit Callicles ille in Gorgia Platonis. Nec enim eorum alicui curae sit, cur quis in foro litiget, nec in cuiusquam rationes in quirat, nec
sciscitetur, quae qui ubi quantaque bella per orbem gerant, sed indaget naturae abdita, et in sola veritate, omnium ,ceterorum, quae in oculos et opiniones hominum incurrunt, bonorum expers, quem omnes omnium regum opes et potentiae non magis afficiant, quam praeteruolitantium culicum susurri, toto animo acquiescat. Hos facile derideant, qui se non procul a vulgo removerint. An enim eorum rationes audiant, qui neque ipsi nedum considerent ea, de quibus in vita mortalium disceptatur maxime? Reliqua sunt duo genera in umbra litteraria versantium, qui de vita humana et eius omnibus sive plaerisque rationibus recte sentiant, ac multo etiam rectius plaerisque omnibus, qui in negotiorum fluctibus, nec vecti tamen illa Argo sapientiae, iactentur, iudicent. Quidni enim? cum hoc ipsum studuerint, et in perpetuum studeant, etiamsi remp. non gerant, nec ad eam rapiantur: declinent enim quantum et quamdiu possint. Quos dicam, intelligis, et hos videlicet, qui ab altera, et illos, qui ab utraque parte philosophantur. Sunt enim, et qui nec adspernentur, nec prorsus negligant occultissimarum causarum investigationes, quae proprie sapientia dicitur, sed fuerint, perseverentque potissimum in iis, quae ad cultum humanae vitae pertinent, eaque sedulo conquirant, non solum ex poetis, qui tamen primi vitae magistri exstitisse creduntur, sed etiam ex historicis et priscis philosophis, ut qui cum illud agunt, quod solum eos dixi agere, de quibus ante memini, tum hoc, quod proximo generi
attribui. Deinde qui acie ingenii in intimos universi recessus, et proxime ad naturae auctorem (si hoc per calumniam dicere liceat) penetrarunt: hos ea non perspexisse, quod praesertim anniterentur, quae oculis videre sit, et tantum non prehendere manibus? Platonem dico et Aristotelem, et eiusdem ingenii et studii ceteros: quos politicorum quis saepe carpat sine causa, aliquando quid addat corrigatue praeterea: quod in genere tam ambiguo nihil mirum. Iudicia autem talium virorum, qui in rep. et negotiis, pace belloque vixerunt, qua fronte quis elevet? qui ausit, simul animi sui vaesaniam prodat. Quae igitur tradidit hoc in genere Pythagoras, quae Socrates, quae perscripsere Xenophon, Polybius, M. Tullius; ea non minus veritatis habere, putandum est, quam Minois, Lycurgi, Solonis, leges. Si illorum sententiae ridiculae videri nemini debent; nos quoque temere eludirmur, qui ut non iam consuetudinem, sed ex ea imbibitas falsas opiniones refutemus, ab illis accepta nostrae aetati occinimus, sive nullo, ut vulgus ait, sive aliquo, ut ego arbitror, profectu et bono, interdum privato, neque nun quam publico.
HOc secundo prooemio ad te minime omnium opus erat: sed quoniam neque ab aliis haec legi nolumus, propterea eo usus sum: iamque venio ad id, quod qui praecipitis iudicii sint, criminari
possint, qui malitiosi animi, etiam velint, ante quam omne legerint, et rationum momenta secum perpenderint. Quid enim, dicet quis absurdius, quam fortunatorum et principum reip. denique regum filios a deliciis et copia ad tenuem victum reicere, et a spelendore ad humilitatem quandam plebeiam redigere? Hoc enim a te contendam, et bonis rationibus obtinebo, ex re esse et rectum omnino, ut qui primi inter mortales a Deo sint, et Dei vices in his terris aliquando gerant, w(s2 s1wfrone/stata supra omnes educentur. Utar enim eo vocabulo, quo indicari intelligis, tum corporis alimenta, tum cetera vitae ornamenta, quorum utriusque generis nonnulla non solum non necessaria et supervacanea, sed interdum etiam oneri nobis et fraudi sunt. Videamus de priore prius: in quo mihi non propositum est leges ferre caenis principum, quae philosophia a maiore auctoritate proficisci debet. Ago enim de prima enutritione parvulorum et impuberum adhuc, nec non epheborum principum. Forte dicenda quaedam vidantur in consuetudinem et opiniones vulgi, quod, ut et satis et multis adeo cognitum omittam sive perstringam breviter. Nam nec perpetua consuetudo, ut sunt quaedam perpetuae quarundam gentium, quibuscum natae sint, cum iisdem occasurae, multum valere potest, multo minus opinio, tam im becillae matris, nempe inveteratae consuetudinis, nihili filia. Nec enim oinio nasceretur, nisi foret consuetudo prava: neque haec, nisi cupiditas nos exstimularet: et cupiditas quiesceret, nisi eam
falsa voluptas accenderet. Quid igitur hic iubet ratio? et unde eam eruemus? Forte alius aliunde commodius initium faciat: ego hinc, ut opinor, non incommode ordiar, ut statuam quae in sensus incurrunt maxime, non proinde prima esse et maxima, nec tanti omnino facienda, quanta sunt in oculis, in manibus, ut apud Spartanos, quibus non licebat alia moneta uti, quam ferrea, non tanti pretii tamen erant ingentia ferri frusta, ferme omnem domus aream occupantia, quanti arcula pusilla vel loculi auro pleni. Sed et a proximo exemplum petam. Insolens regiae attonitus contempletur aureum aulae vestibulum, turres eductas caelo, pavimentum vermiculatum, parictes marmore incrustatos, columnas porphyreticas, statuas marmoreas et aeneas, psittacos loquentes, pavones passis alis superbientes, coruos atrum colorem abiuratos, ursos, leones, tigres, aliquando elephantum, Pygmaeos, Aethiopas: audiat item ille tubas, tympana, tormenta de muris fulminantia, cetera, quorum cogitandi nec tempus mihi est, nec lubido, nec exponendi facultas: quis haec ex omni populo neget esse maxima? accedit, quod in his ponitur studium quantum maximum, in haec sumptus fiunt incredibiles, sive ita faciendum reges ipsi sentiunt, sive certa eos imperiisque accommodata id velle et moliri cogit ratio. Illa autem omnia foris: idem si in penetralia intromittatur et istic itidem spectet reliqua, si denique regem cum gynaeceo et purpuratis prodeuntem videat, si circa ipsum satellites, alios pedites, alios in equis
Thraciis, obstupescet. Hoc igitur est esse regemlimmo aliud, quod hospes non videat nec animadvertat, ipsi ignorent saepe cives. Est enim perpetua de populis cura, ut patris de liberis et familia, ut Dei de universo genere mortalium, et sollicita omnium rerum administratio, ne quid impie, ne quid iniuste, ne quid malo privato aut publico fiat, quae non proveniunt nisi a summa prudentia et animo magno, tolerante molestiarum, adspernante voluptates, salutem populorum rebus omnibus et vitae denique anteponente. Loquimur enim de legitimo principe, qui illa, quae ante recensui, ut ego sentio, non solum in minimis ponat, sed saepe ne quidem animadvertat in cura regia: neque exstitere nulli, qui non solum eiusmodi contempserint, sed maximam partem neglexerint, nec nisi quod horum omnibus modis necessarium fuerit, interdum aliud agentes coluerint, vel aliis eam curam, quam infra se esse iudicarent, demandarint. Talem principem qui educare in animo habeat, non ad ea, quae in sensus potissimum incurrunt, sed quae maxime ratio dictet, deducendum esse sentio, quantumvis consuetudo repugnet, et vulgus, non illud humile et sordidum, sed primarium, si de perperam opinantibus ita loqui licet, et splendidum, aliô trahat.
QUid igitur sibi vult ratio aliud, nisi, ut quoniam quottidie de mortali corpore defluit,
quod tuendae vitae gratia reparare oporteat, alimentis necessariis et commodis fruamur, sive quod paullo horridius dictu, in omnium ore est, edamus et bibamus, ut vivamus. Beluae enimi sit vox altera, non hominis, quae vivere iubeat, ut edamus et bibamus: immo bruta pleraque naturae leges, et haec in parte, et nonnullis aliis minus violant quam qui eas servare debebamus religiosissime. Neque vero haec lex minus obligat summam potentiam, quam mortalium abiectissimum; quin si humilibus ob vilitatem liceat, regibus et sapientiam profitentibus non liceat; si feratur in mancipiis, in liberis locum non habeat; in iis, quos modo dixi, omnium liberrimis nequaquam ferri debet. Fieri enim non posse, aut, si cui hoc verbum durum videatur, recte fieri non posse existimandum est, quod homine indignum sit, ut paene ipsum se ipse exuat: quod cum de mente et actionibus humanis statim intelligatur, ad vitam quoque ipsam, sive ad ipsum corpus pertinet. Nam alimentorum lautitiae varietas et copia, cum paullatim vires corporum eneruent, tum morborum inducunt alios atque alios temperanti numquam fere metuendos, febres, podagram, arthritin, hydropem, et graves et frequentes capitis dolores, vertiginem, ipsius mentis aberrationem, et tot tantaque, quae nec ipse noverim, nec nosse adm odum laborem. Medici hac in parte monent, deterrent poetae, ut de praeceptis sapientum nihil dicam. Refertur Antiphanis, medici Delii, verbum, qui non minimam esse morborum causam, sive primus
dixit, sive quottidie in ore habuit, in varietate ciborum. Noti sunt Latini poetae versus per quam nobiles, ac proinde digni memoria, non psittaci, sed pueri et principis, qui ita prorsus sentiat, ita vivere adsuescat, nec umquam aliter cenet, quam ratio ipsa et natura iubet, cum gravi interminatione, ni dicto audiens sis, ut poenam deprecari frustra inducas in animum.
Accipe nunc, in quit, victus tenuis quae quantaque secum
Affer at, in primis valeas bene. Nam variaeres
Ut noceant homini, credas, memor illius escae,
Quae simplexolim tibi sederit: at simul assis
Miscueris elixa, simul conchylia turdis,
Dulcia se in bilem vertent, stomachoque tumultum
Lenta feret pituita: vides, ut palidus omnis
Cena desurgat dubia! quin corpus onustum
Hesternis vitiis animum quoque praegravat una,
Atque adfligit humo divinae particulam aurae.
Demus, ingluvie et luxu nec corpus graviter affici, nec conturbari animi facultates; at vitam, rem universo auro et omnibus gemmis pretiosiorem perdere, indignum est unoquoque nostrum: tempus intelligo, cui parcere identidem iubebat Thales. Quod si cui temporis quoque iactura vilis sit, eum pudeat, ex homine bovem, utrem et gurgitem denique fieri. Dixi impediri actiones, non tam eas, quae sunt operarum, vix ita proprie dictae, cum pro instrumentis plaerique sint, sed nobilissimas et subtilissimas mentis, et virtutes quae in vita valens. Hinc illa non unius rustici adolescentis, sed multorum querela impudens atque eadem turpis confessio:
neque pes, neque mens satis suum officium facit. Nec enim tantum de intemperantia, quae cibi, sed et de altera, quae potus est, loquor: sed vini mentionem fecisse satis sit. Constat enim omnibus, quantum in vino sive ebrietate mali sit: utinam eam mortales ita fugiant, ut detestantur, ac fugiant in primis, quos sanctissimam vitam agere, et virtute ceteris mortalibus praestare oportebat. Verum ipse mihi latius evagari videor: qui non nisi de diaeta adolescentum principum aliquid verborum facere instituerim. Non solum habentur delicatius filii a matribus, quas minus reprehendo, quod mulierum fere unius modi ingenium est omnium, tam paupercularum, quam felicium, ut tenerius ament filios et iis fere in omnibus magis quam patres indulgeant, et existiment, se singularia materni amoris argumenta declarasle, si quae filiorum corpori suavia sint, praestiterint et procurarint. Sed et aulae leges ita iubere videntur, ut in omni varietate et copia delicatissima quaeque, nec sine splendore et pompa, quo magis adhuc sensus occupentur, apponantur tenellis et per aetatem vitae mollioris ignaris principum filiis. Hoc si fiat ex intervallo longiusculo, aut a plusculis saltem diebus, verbum non fecero: fit autem quottidie, nec solum in prandio et in cena, sed producto in lucem somno ientaculum corrumpi nefas est, principem perire, pietas: neque non aliis horis, quoties libeat, quasi animam agat, fertur, quod edat, quod bibat, sine fame, sine siti, quasi hae ipsae non bona naturae sint, sed morbi graves: cumque illae officio
suo fungi vetentur, subrogantur irritamenta quaedam gulae, a quibus ut pestibus quemque sibi cavere iubebat sapiens Sophronisci filius: iube bat illas monitrices exspectare, aut si liberet, ar cessere non insuavi ambulatiuncula. Interea autem verba fieri de pietate, de virtute, de litteris, nullo, aut paruo, aut lento profectu, querimur et miramur. Sed haec ut conveniant. immo quantopere discrepent, modo videro; referam prius diaetam multorum academicam, quo non nisi doctrinae causa omnes se venire profitentur: nec id profecto, ut acerbe aliquid carpam, utr calumnia hanc libertatem interpretari solet, sed ut in dicium faciam erroris, quem ipse graviorem existimem, quam vulgo existimetur. Certe vero qui in academias veniunt, quaesitum apud nos lautitias et voluptates, in hoc suo genere non leviter alucinantur, mea quidem sententia. Nonnullae enim Germanicae sunt locis inamoenis, in obscuris oppidis, ubi magno vivitur et gravi pretio vix mediocria vaeneunt. Nihilo tamen tem perantius ibi vivunt fortunatorum hominum filii: putatur etiam decere is triclinii splendor adolescentes principes: et videtur ipsa ratio pro splendore contra sordes loqui. Luxum enim magnificentiam, victum tenuem sordes interpretantur. Magnificum autem satis sit, si vocetur interdum hospes, qui bonis praeceptis, recondita historia, lectis salibus mensam erudiat, aut, ut ceteri, symbolam a musis conferat: sobrius idem abeat: ut postridie iis, qui caenae pridie interfue rant ita tum sapiat, ut nobilitata illa Platonis
Atheniensium duci Timotheo. Non est, quod nobis blandiamur ciborum deliciis, suavitate vini, ut voluptatem magis, quam necessitatem secuti videamur. Copia autem vitanda et aversanda cum primis erat, quam singulari studio affectamus, praesertim in conviviis, non solum ferculorum, sed in singulis fere lancibus, ut paene assos boves, qui et olim a barbaris in proverbium abierant, apponamus. Talia principum tenellorum prandia, tales esse cenas non oportet, quos et a voluptuariis coniviis semper abesse expediat, in quibus praesertim liberius bibitur, aut etiam amplius. Ea vita relinquatur sponsis Penelopes, qui eo nomine tot saeculis infames passim proponuntur, ut exempla perditae adolescentiae, aut Phaeacibus, vitam in perpetuo convivio agentibus, qui etsi in escis et vino vitam ponebant, tamen non leguntur, statim ab ineunte aetate ita corrupisle filios, aut Sybaritis, qui cum vitam in incredibili luxu et perpetuos dies festos agerent, in una voluptate determinatis omnibus, in certo exitio suum, suorum omnium et suae civitatis finem facile unoque die invenerunt. Frustra vero quis dixerit, praesto esse, qui pueros in medio luxu, verbo et auctoritate coerceat. Infausta sane sit correctio, qua quis ad id quod facere verbo prohibetur, exemplo magis incenditur: quae deinceps cupiditas custode remoto vel repente, vel aliquando erumpit. Quod enim magistro praesente, et ea aetate, non licuit, id sibi illo absente, vel non multo post, sumunt eo cumulatius, quo maiore desiderio: quod cum fit,
praecepta subito evanescunt ex animo, abiciuntur lkitterae, si quas forte metu tractaverimus. Exemplo sint principum pueri, in eodem ludo educati: eorum enim quotusquisque ad frugem alicuius saltem eruditionis pervenit? quae adeo causa est, ut qui litteris filios imbui velint, alibi eos potius, quam cum principum filiis educari iubant: iidem tamen in principum contubernio maxime proficiant, tum in litteris, tum in primis virtutibus, cum amplissima et certa spe honorum et fortunarum, si eleganter absque odiosa pompa in victu tenui educentur. Namque probi magistri libenter pueris gratificantur, cum pueri illustribus suae disciplinae alumnis exemplo sint et invitamento. Quid ni etiam, cum et benevolentiam demereantur procerum, et eorum, quos docent, amorein? Ultimo loco numero, quod sunt qui primo, reportaturos eosdem non nihil praemii, nec unius generis. Non solum enim aurum sit pro praemio, sed et commendatio. Nec nuda enim saepe est, sed beneficia iis comparat, quos laudamus. Namque et multa laudatio commendationis vim habet, nec absque laudatione fit diserta commendatio. Alterum ipse interdum miratus fui, in tam supina sive negligente educatione principes profecisle in litteris, et nihilominus dein ceps fuisse dediros temperantiae, nec fere quicquam magis exosos, quam impruos eiusmodi et in man cipiis animandvertendos mores: an hoc facit naturae bonitas? an aliquando doctrinae ea vis est, praesertim quae saepe occinitur? an saepe tantum vitii
odium nos capit, (videor enim mihi et hoc accepisse a vitae humanae non imperitis cultoribus) quod detestari pueri caeperimus? an principes usus docet, in cunctis virtutis actionibus et omnibus negotiis nihil esse magis noxium, quam ante omnia seruire corpori? Profecto enim qui hoc faciat, is et animi curam negligat et negotia, aut, si qua aggrediatur supine tractet, neque satis consideret, quae neque recte considerare caeperit neque etiam possit, quamdiu appetitus animo imperat. Etsi autem eae causae vel earum una atque altera movere aliquam potest: tamen omnes aeque lubricae sunt, ut earum nulla niti debeamus.
EA igitur via in grediendum dixerim, quae cum tutissima, tum rectissima fit, quam videlicet ratio monstrat, ut qualem olim hominem nec velimus nec esse expediat, talia neque facere neque oculis adspicere sinamus, qualem esse virum optemus et ex re sit, in iis religiose ducamus et perpetua cura custodiamus puerum, donec et custos et dux ipse sibi essepossit. Dicat quis, non decere tam humiliter et duriter habere principum tenellos filios, inauditum denique. Frequentatum fuisse, et frequentari, nec umquam secus fieri, satius sit. Sunt tamen exempla belli ducum praestantium, et est Cyri maioris, qui ob magnitudinem rerum gestarum esse potest unus pro omnibus. Non fuit autem ille,
quamvis regis filius, educatus aliter, quam illius fortissimi saeculi Persae, nec illi de plaebe, sed primo loco nati, primique futuri et in rep. et in militia, ut primum adolevislent. Ita minimum indulgebatur et impuberibus et adultioribus, ut aeque omnibus vitio verteretur, si sudarent, si exspuerent: unde enim hoc fieret, animadvertebant. Non minus Cyro nasturtium cum pane pro cibo, aqua pro potu erat, quam ceteris ipsius aequalibus: nec dubitatur, illos iucunde et bene et edisse et bibisse, multoque et iucundius et melius, quam quibus struices lautitiarum ante oculos stant, et funduntur tam calices capacissimi exuberantes, quam minuta pocula rorantia. Erat ille Persarum liberis ludus laboris, vigiliarum, temperantiae, fortitudinis, iustitiae: ex quo denique viros bonos et prudentes et servatores patriae et ipsi exspectabant et prodire necesse erat. Proferam aliud exemplum, nec omnibus obvium. Themistius scriptor sapiens et disertus educationem Valentiniani Valentis F. laudibus in caelum evehit, qui puellus admodum ad Istrum idque in nivibus Scythicis, eodem cibo, eodem potu nutriretur, quo et pater imperator et milites uterentur, minime vero deliciis Persicis (tum enim Persia multum a vetere illa degenerarat) nec vino Cretico, sed quibus cum aleretur et corroboraretur corpus, nec animus effeminaretur. Et illud autem et hoc cum nemo non qui audiat, cum plausu probet, quis tamen aemulatur? quis aemulandum diserte proponat aliis? quis audiatur quidem, nisi molliter incedat et
negotium obsoletum, sive, ut hodie sentiunt, novum novis gratisqueve coloribus pingat? tanta vis est inveteratae consuetudinis et opinionis a populo constabilitae. Neque tamen vulgus rationis penuria laborare videri velit. Habent enim quod obiciant, hoc in aliis, quod et ad sequentem locum non minus quam ad hunc pertinet; oportere quaeque fieri ex dignitate principis, tenuia tenuibus, humilia convenire humilibus, non laute solum et eleganter, sed et copiose, splendide, magnifice accipiendos regum filios. Praeter dignitatem illa aetate principis nihil omnino fieri oportet, sed quae aliorum omnium cuiuscumque conditionis hominum sunt, ea ipso genere non minus principum esse, quam nasci et mori, ostendere in promptu est. Nam si opus facere servuli sit, excubias agere militis; nihilo minus labores tolerare cum primis, et totas noctes insomnes agere et regis et imperatoris esse primus magister virtutis nos docet: ait enim neque regem neque senatorum aliquem decere totam somno traducere noctem,
Cui populi commissi et tanta negotia curae.
De frugalitate vero in victu iam exempla dedimus et probata ornataqueve suis laudibus ostendimus, quae et in hunc diem reprehendit nemo, nec reprehendet qui sanae mentis erit. Iis, si libet, annumera priscos heroas, qui postea Argonautae dictifuerunt: sic enim eos ille optimus educandi artifex Chiron educavit in monte Pelio: sic educati fuêre in Phiditiis Spartani ex legibus Lycurgi: sic educatus fuit populus
Romanus victor gentium et triumphator orbis. Hoc ex vetere historia Romana passim licet cognoscere: mihi libet ea de re ex Posidonio interpretari, quae memoratu digna retulit Athenaeus. In patriis institutis, inquit, Romanis erat laborum tolerantia et victus tenuitas, et ceterorum, quae in bonis habebant, usus simplex, nec supervacaneus: admirabilis praeterea in deos pietas, et iustitia, et magna cautio, ne quid peccarent in quemquam mortalium, cum simul etiam agriculturam exercerent. Coniunxit ambo philosophus, de quibus hic agimus, nec obscure indicat, absque iis, nec pietatem, nec iustitiam coli in coetibus hominum. Idem primos Italiae incolas, paucis necessariisque contentos, non adeo multa desiderasse scripsit, quod quibus ad victum omnia suppeterent, ita filios educarint, ut aquam plaerumque biberent, et vescerentur praesente cibo, ac saepe, inquit, pater sive mater quaerebat ex filio, pirane an nuces ad cenam mallet, et hic, sumpto alterutro contentus, ibat cubitum. Haec Posidonius. Erat ergo, ut dixi, populus Romanus victor gentium et triumphator orbis, quamdiu in illo victu et moribus perseueravit, nihil declinans ad hodie receptum a multis saeculis in plaerisque gentibus modum. Sed victu, etsi hoc, si temporis ordinem sequamur, ante dictum oportuit, nec tamen vel hoc loco positum minus ad sententiam nostram facere existimetur: victu igitur quanto fieri potuit tenuissimo usus fuit Pythagoras et eius disciplinae sectatores, quos non solum restituisse remp. Crotoniatarum, sed et res magnae Graeciae iustissime
administrasse, e quibus ipsi privati emolumenti nihil neque peterent neque caperent, accepimus, quamdiu coniurati ab iis vim abstinuerunt. Cum autem omnes temperantissime vivere iubebat Pythagoras, tum eos potissimum, qui magistratum gererent, qui consiliis civitati praesto essent, qui civibus ius dicerent, quin et eam ob causam ipsis interdicebat esu carnium.
NEc putet quis, tenui victu excludi filios principum per disciplinam magnificentiae: namque sic eam intelligere, ut et ceteras virtutes, discent rectius, et eius exercendae neque tum nullae sunt rationes, et una est minime negligenda. Ipsaemet musae et docent et exspectant beneficentiam: habet enim nulla non academiarum alumnos ingenio bono divites, paucos in relauta: et sunt in iis ipsis, qui patrimonii angustia non laborent, quibus tamen domo sumptus necessarius nimis quam parce praebeatur. Hoc est ex dignitate regio orti loco, et decet adolescentem principem, qui ipse vivat in litteris, de quo potissimum sermo est. Sunt vero ex eiusdem dignitate non minus, quae ut explicentur, in animos populares non penetrant. Regium est primum, si audiat, quod verbum in se multa complectitur, sed praecipue tum discendi cupiditatem, tum obaediendi voluntatem; si capita pietatis nostrae noverit, et pietatem non in ore, sed in
mente habitare et eam in actionibus elucere oportere sibi persuadeat; si bonos scriptores legat quottidie et ex iis multa meminerit, quibus semper in vita privata, aliquando in consiliis et gerenda rep. utatur; si et historiam legat, tamquam alteram vitae et civilis administrationis informatricem; si sciat, ubi terrarum ipse sit, et quaeque gentes quas regiones incolant, peregrinetur mensae assidens per orbem ipsum eiusque partes in tabulis illis; si caelum aspiciat, etiam norit quaedam illorum luminum caelestium, in qua contemplatione non potest non quoque sursum ferri mens nostra ad tantae arcis regem et imperatorem universi, minimum, quod absque caelo ne haec ima quidem licet cognoscere. Sunt his paria multa, quae indigna illa aetate principum nemo dixerit. Namque omnium studiorum indicem hic non facio: neque excludo liberales ludos, ut sunt scacchiorum et pilae; minus illa corporis, quod exerceri quottidie liberaliter oportere et ipse contenderim. Verum nec illa omnia, sive nihil illorum omnium in aliqua parte luxus coli recte posle in confesso est: de quo tamen si quis aliter existimet, ad artes minimi momenti et vilissimas quasque operas respiciens, se omnibus exemplis refutatum intelliget. Infame genus hominum et bonis invisum, iuventutis pestes et reip. dedecora, parasiti, omnis virtutis, omnis officii et minimarum artium ignari, in luxu sua fraude, aliena pecunia vitam agunt, quorum similem nemo nisi ipse perditus, filium suum esse velit, neciis, quia tam perdite vivunt, ad officium et
ullam functionem virtutis unquam datur aditus. Quid autem non est in licentia victus mali? imo quid in ea esse potest boni? Namque ex ea mendosa admodum voluptate declinant paullatim et tandem ruunt in alias, foedas, detestabiles, exitiales, irascuntur impotenter et temere, vel levi vel nulla de causa, temere de rebus constituunt, non inito ante consilio, aut inter deliberandum rerum momenta non ponderant, nec rationes cum rationibus componunt. Non igitur moderate se in vita gerunt, nec in adversis fortiter, nec in commer ciis et negotiis iuste, utnihil dicam de prudentia. Quod si virtutum primae lineae ducantur, aut ductae fuerint in animis adolescentum, ut quodammodo intelligant quae turpia sint, quae honesta, illa aversentur et fugiant, haec probent et faciant; in tanta corporis pascendi licentia sive indulgentia, quae a luxu abest proxime, et levissima occasione rupto disciplinae retinaculo in luxum transit, facile obliterari videre est, ut ne quidem vestigia appareant. Potest unus adulator vel parasitus uno die evertere omnia, in quibus constituendis tot annos ante laboratum desudatumque fuerit. Quî non enim? fluctuante adhuc animo ob perpetuam in victu remissionem. Confirmari ille in rebus bonis non potest, in ipsa luxuria, in deliciis, in mollitie: at potest in parsimonia, continentia, severitate et sobrietate. Cum his sunt verecundia, pudor, reverentia, modestia, et quidem ipsa non simulata. Ex hisce virtutum signis, sive principiis, sive primis gradibus, ad ipsas virtutes adscenditur.
QUid multis? Omnia huc redeunt, ut victu commodo, simplice et modico omnes homines educari oportere videatur, nec minus principum filios, immo vero hoc magis, quo eos et in praesentia plura gravioraque addiscere, et deinceps plura difficilioraque gerere oporteat. Nam quae ante strictim attigi, et multô plura, non delibare tantum, sed plenius cognoscere oportet, et in quibusdam eorum perseverare, si iidem esse ipsi aliquando, qui audire volunt, benignissimi, clementissimi, illustrissimi, serenissimi, optimi, maximi, pastores potius et custodes, quam domini gentium, patres patriae. Ad percipiendam tam multiplicem et augustam disciplinam regiam ab initio et animum flecti et mores oportet, ut in omnibus ceteris, e quibus sibi quis parare laudem, aut aliis praestare desideret. Hoc divinitus viderunt sapientes, idque perquam pulchre ad artem medicam accommodavit Hippocrates. Prima est indoles, quae heroicum quiddam spiret: ad eam si ab ineunte aetate longo tempore artem adicias et nihil non laboris exhaurias, tamen nihil proficias, si mores studio adversentur, si in quo sit petulantia, impudentia, fastus, sordes, linguae incontinentia, gula, vinositas, somnus, alea, et quae praeterea huius generis sunt, quae singula si non sunt notae viri mali, argumenta non boni esse fatendum est. Quise vel eorum aliquibus vel uni manciparit, rei seriae et
arti honestae numquam ita simul incumbat, ut ex ea solidam sibi aliquando laudem paret. Primum enim, qui illis studiis vel eorum alicui deditus sit, ne plebi quidem carus, nedum bonis et praestantibus viris admirationi esle et totus placere possit. Quod autem idem talibus impendit temporis et cogitationum, id si dematur studio quod se quis colere prae se ferat, numquam praestantiam eius artis, quam ex aliqua parte negligat, assequetur, ac proinde sperata quoque laude culpa sua excidet. Cum igitur absque honestate morum et animi probitate nihil laudabile et perfectum comparetur, quid de sapientia et virtute dicemus? an in earum poslessionem perveniant qui in luxu educentur? nam quilautitiis et copiae hoc nominis non tribuet, rem ille relinquet tamen: quod hinc facile appâret, quando ita enutritus nec usitato alimento nec exiguo contentus sit, sed et alia atque plura semper expetet: an non potius alius et multum ab illo diversus, quem intra metas temperantiae semper coercueris, quique ita adsuefactus, alia nec petat, nec desideret, sed si inferantur, etiam fastidiat, ne mancipiis quidem quidquam eorum invidens? Hic enim intelligat animi curam esse potissimam, et in re ipsa experiatur, qui animi curam potiorem habeat, et vix aliquam, neque nisi necessariam corporis, hunc corporis curam potius habere, quam illum, qui in ea totus occupetur et omnia agat, ut ipsum solum foveat et molliter delicate que habeat, et quod in ipso est, beet. Hic enim et animum negligit
humanum, immo omnem exuit, et corpus enervat, morbis dedicat, et morti dedit; alter ille in incuria corporis, (legitimam enim curam ita mihi modo nominare liceat) curat ipsum corpus feliciter, ab eo morbos abigit, valetudinem tuetur et confirmat, vitam producit, nec mortem extimescit, ut qui non tam corpore et sensibus, quam animo menteque vivat, et maiorem certioremque spem penes se ipsum in omnibus fovet, metu omnium eventuum remoto sive domito. Ide brevis somni cum sit et multarum vigiliarum, laborum nec fugiens necinsolens, molestiarum absque molestia tolerans, animi tranquilitate et mentis puritate praeditus, nec animi perturbationibus transversus agitur, nec capitur levium voluptatum illecebris, nec divitiarum, honorum, imperii cupiditate incenditur, de omnibus melius dispicit, quae sunt omnia temperantiae, fortitudinis, iustitiae, et non solum privatae vitae et rerum, sed etiam salutis publicae moderatricis et custodis prudentiae. Earum virtutum omnium et huius cumprimis, principi summe necessariae, (quid enim absque copia consilii princeps aut civitas?) cum nemo mortalium particeps fieri possit in studio et consuetudine rerum, quas gula corpori expetat et palatum probet; certe contrariam rationem sequi nos oportet, nec tum demum, cum sensus sive calamitas necessitatem indicat, quando hoc nimis serum foret, fierique non posset, inveterato iam malo altero; sed in principio in prima educatione eorum a quibus salus populorum dependet, quique
eam nobis et pollicentur et debent. Quod non solum ad privatos, qui de capessenda aliquando rep. cogitant, sed multo maxime ad principum filios pertinet, tum ne ipsi consilii penuria laborent, tum ut in eius etiam copia, quam vel in promptu habeant ipsi, vel ab aliis petant, quod rectissimum et optimum sit deligant; quod ipsum haud paullo difficilius est, quam adulterinas gemmas a sinceris discernere: ac si in hoc genere non falli referre creditur, quod qui aberret, grandis pecuniae iacturam facile faciat, multô profecto magis intersit in altero non alucinari, ubi semper fere de gravissimis negotiis, saepe agitur de summa rei publicae. Quanto autem difficilius est, virtutum omnium arcem occupare, prudentiam dico civilem sive regiam, quam neque falso divinam dixeris, hoc accuratius et prius matureque omnia paranda censeamus, quae ad illam parandam requiri posse videantur, neque quidquam praetermittendum, nedum intromittenda ea, quae virtutibus obstent, et ceterarum magistram et reginam excludant in perpetuum. In utramque autem partem valere plurimum primae nutritionis et deinceps victus rationem, neque tu dubitas, et quoniam hunc sermonem ingressi fuimus, satis ostendimus: etsi me non fugit, de his non solum uberius et luculentius dici, sed etiam subtilius disputari posle. Multa etiam super hac re apud Platonem legisti, cuius illustris est hic locus, nec a primis scriptoribus neglectus, in epistola ad Dionis propinquos, quos etiam ipsos ibidem de administratione reip.
fideliter erudit: sublato enim Dionysio, turbatis supra modum rebus, maximo opus erat consilio. Advenienti autem, in quit, vita illa, quae ibi beata praedicatur, Italicis et Syracusanis mensis abundans, minime omnium mihi placuit, et vivere bis satur atum in dies singulos, et noctem nullam cubantem seorsim; quaeque instituta huic vitae simul comitantur. Ex illis enim moribus neque ullus umquam, quisub caelo sunt, mortalium, quamvis in id incumbat a puero, prudens fieri possit, neque itae admirabili natura temperabitur: nec vero futurum ect, ut fiat temperans et moderatus: et vero etiam de aliis virtutibus eadem sit ratio. Forte et Iamblichum super hac re recte audiamus, sive ipsos Pythagoreos, quos ille de cupiditatibus ad hunc modum sensisse testatur, quem locum simplici genere orationis expositum, interpretari alio conari non debeo, plaerasque humanarum cupiditatum esse adscititias et compar atas ab ipsis hominibus; in hoc igitur affectu piurima cura opus esse, et cautione et exercitatione corporis singulari: exinanito enim corpore alimentum appetere naturale esse, ac vicissim eo repleto appetere inanitionem naturale item esse; sed appetere nimis exquisitos cibos, nimis exquisitam, sive quamcumque aliam, sive stragulam vestem, aut nimis exquisitam et sumptuosam et variam domum, adscititium esse; eandem esse rationem de quacumque supellectile et poculis et famulis et pecudibus mensae destinatis: in universum autem, quod ad affectus humanos, eorum hanc fere esse utplurimum rationem, ut nuspiam consistant, sed progrediantur in infinitum; quare statim a prima aetate curam agere oportere adolescentium, ut appetant quae fas ect appetere, fugiast vanas affectatasque cupiditates, nec tali genere
appetitionum turbentur aut inquinentur, immo despiciant, et eas, ut iure contemnendas, et homines obstrictos cupiditatibus; maxime vero animadvertendas vanas illas ac noxias et affectatas et contumeliosas cupiditates, quibus obnoxios videmus, qui potentia plurimum et auctoritate valent. Hace et alia de Samio sapiente profecta cum ad quae diximus, tum ad ea, de quibus agemus, non nihil pertinent, ac videtur mihi utraque aberratio hisce verbis notari. Vides Abr. Belline, ut ante multa dixerim, et forte verbose nimis, cum his sapientiae decretis consentanea, quae tamen ipsa uberius hic explicare et enucleare, quaequeve ad rem faciant, mihi in promptu sit; sed ut modum seruem, iubebo lectorem ea confiderare accuratius: ad te enim nec nova oratione nec monitis opus est. Cum autem ea ad omnem aetatem pertineant, et iis animadvertenda sint, qui clavum reip. tenent; tum ad hoc quodagimus, cumprimis facere, facile abs quivis intelligitur. Nisi enim statim a principio et quidem a puero bene formentur eius mores, et animus rectissime fingatur, qui moderator rerum futurus est, numquam eum habebimus, quem exoptaverimus, quemque ut praesentem Deum, certe ab universitatis imperatore legatum, populi venerentur et longe lateque cunctae gentes praedicent. Aut enim sequitur quod in vulgi moribus et in conspectu omnium positum est, aut, quod aeque fraudi est huic negotio, quisque quid in hac re maxime ex usu sit, se acutissime ipsum perspicere nec sibi cuiusquam consilio opus esse somniat.
TRanseo ad alterum, quod fortasse plaerisque minus pervaserimus. Cum igitur ita sentiam, quemadmodum ostendi, filios principum esse renui victu alendos, et in ea ratione diu omni studio retinendos, donec ipsi nihil aliud expetendum intelligant, et in hac, quid fieri oporteat, quod rectum sit, ipsi constituant; etiam omnem pompam regiam non solum ex eorum triclinio relegandam, sed, si fieri possit, ab omni eorum educatione removendam existimem: pompa enim eiusmodi cum praesenti instituto officit, quando oculos et animum a multo meliore cura considerationeque doctrinae et virtutis identidem avocat, et nescio qua specie illectos facile diu oculos et animos detinet, tum eo allicit et sensim traducit, quô ire eum nolimus, nec ex usu sit, penes quem summa rerum aliquando futura sit, quod deinceps explicabimus. In ore omnium est, quod idem omnibus innotuit, in vita quae praeter rem sint magis ab hominibus frequentari, quam quae ad rem pertineant: neque hoc tamen ab omni parte reprehendi posse videatur: multa enim, quae in re ipsa non sint, et ad eam foris accedant, si omiseris, minus profeceris. An non plaeraque succinctis verbis exponamus, quod sapientes Spartani in moribus habebant, unde et Laconice loqui dicebantur, qui brevissime et optime? Verum nos his moribus
et eo pacto raro finem propositum assequamur, quem ne sic quidem queamus assequi. Nam, ut dicam de iis, quae modo scribo, nequaquam ad te tam multis opus erat, quibus tamen apud quosdam alios parum obtinuero, ac forte ne quidem pluribus. Ut autem et cetera in utramque partem sunt evidentia in regiis, ita et ea ipsa, quae praeter rem sive supervacanea non abs re dixeris, quod ad munus regium per se nihil conferant. Non dicam de aulis, qualem poeta Menelai pingit, quam ingressi Telemachus Ulyssis et Pisistratus Nestoris filii attoniti admirabantur,
*xalkou= testerophn\ kai\ dw/mata h)xh/enta
*xrus1ou= t), h)le/ktrou, kai\ a)r gu/rou, h)d) e)le/fantos,
et cum intima Iovis aula comparabant: sint enim illa regum palatia. Nec de satellitio. Habeant enim custodes corporis, qui cum ius aequum dicunt, iniquos, capitales et perpetuos hostes habent. Est diadema, sceptrum, purpura, aurum, vestis, praelibationes, praegustationes, adorationes, e)ksta/s1eis2: est verborum sollemnitas, in quibus si impingas, de imperita vilique plebecula unus, aut iniurius et in principem impius habearis: nam et alius sermo aulae est, quam vulgi, ut alius deûm apud poetam, quam hominum. Haud scio, an haec omnia quis recte et citra gravem reprehensionem in supervacaneis recenseat, in quibus quaedam aut sunt, aut putantur necessaria: immo vulgus in his vim regni et imperii maiestatem sitam esle sentiat: nec ego hoc nunc disputo, quando ad institutum
non proxime pertinet. Talium caerimoniarum (liceat enim mihi et hoc verbo hacinre uti) aut minimum aut modus fuit apud optimos reges et imperatores maximos: et quamquam in aulis observantur, tamen apud principes prudentiores in primo pretio non sunt: et habeo, quos nominem, nisi alios reticendo haclaude privare aut subaccusare videar. Et autem rationes sunt et exempla aliquot saeculorum et gentium persuadent, non ea esle de nihilo omnia, et quaedam necessaria, saltem in certis populis. Sunt enim toti populi, et in ceteris quidam hominum, qui, ut umbram aspicere, ipsum autem iubar solis non possumus, sic cum rationes et leges videre et intelligere nequeant, mormolukei/ois2 quibusdam sive externo splendore ad oboedientiam et officium permoventur. Per universum autem orbem ceremoniae sacrorum sunt et ornatus singularis pontificum, unde forte primum ad principes haec demanavit ratio; quod eô magis factum suspicor, quoniam priscis saeculis iidem et ius dicebant et sacris praeerant. Quid ni etiam, cum maiestas sit in magistratu, et in summo maxima, sint quaedam eius notae, quae incurrant in oculos hommum? quibus qui penuria iudicii laborant, excitentur, et interdum erudiantur. Sed haec mihi attigisse sufficiat, de quibus docere proprii loci esse existimem. Utut autem hae pompae sese habeant, eaeque sive omnes sive aliquae in aulis sint necessariae, in iis, quae ad educationem regiam conferant, nihil fere, quod eam adiuvet; quod eidem, primae
praesertim, obsit, video plurimum. In aliis autem, splendor putatur esse in amplitudine familiae, nec ego negarim. Nam, cum honestum, tum necessarium est locupletibus, plures domi alere: idque maxime decet principes, et qui cum in aliqua dignitate sint sumptus tolerare possunt: namque viles homines, qui greges ducunt, ridiculo sunt; et hoc magis, quod simul Thrasonicum quiddam spirant, quod fieri aliter non potest. Parum enim aut non satis instructi a pecunia in amplum comitatum, et comitatus eiusmodi comitem luxum, brevi profundunt quicquid vel in lauto patrimonio fuerit. Video etiam prudentes principes hac in re modum servare, cumque in aulas multi undique quottidie cum involent, tum irrepant, tum accersantur, minuere familiam ex intervallis: curae enim sibi habent, ne necessariorum penuria laborent, et non bonos, qui censentur vulgo maxime utiles, retineant. Est enim ita, quod celebratur, nec in multitudine, nec in magnitudine esse bonitatem, sed satis multum magnumque esse, quod rei vel homini bonum sit.
POrro quae adulto principi in hac parte sic conveniunt, utpraeteriri nullo modo debeant aut posle videantur, nisi citra utilitatis vel dignitatis ipsius iacturam, ea nulla fere ex parte in educatione filii principis aemulanda censeam,
sed singulari cura videndum, ut in ipsius sodalitium et paucissimi et lectissimi pueri adsciscantur. Non esse quoscumque aequales ferendos cum liberis nec ii videntur ignorare qui gustum saltem aliquem honesti acceperunt: nam patresfamilias mediocres, nec prorsus profligatae ipsi vitae, in liberorum consuetudine non solum non ferunt mancipia furacia, libidinosa et enormibus vitiis dedita, sed neque bibula, gulosa, garrula, levicula, fraudulenta, somnolenta, blandula, morosula, ac nequidem vultu turpia, sordida, balba, sed cum iis esse sinunt, si quis servulus est probus, simplex, honestus, elegans. Monet hoc sedulo Plutarchus in gravi libello de liberorum educatione, qui in omnium manibus est et meretur esse: etsi pauci admodum ea praecepta considerant aut intelligunt, paucissimi tam in hoc, quam in aliis sequuntur. Fateor, non minus videre principes et intelligere prae aliis, cum haec, tum pleraque praeterea: quis enim principum non antecellit ingenio omni fere multitudini, aut non didicit e diuturna vitae consuetudine quid expediat? Verum nescio, qui fiat, ut gratiosorum interdum maior, quam filiorum, qui praesidio sint aliquando futuri suis populisv niversae que Germaniae ratio habeatur. Regium quidem est, non facile quid negare, quibus velis, sed paterni nihil habet, largiri quod saluti filiorum adversetur. Itaque in aliis beneficiis gratiam profundere aliquando laudi detur, hic eam contrahere regibus liceat, et ni fallor, oporteat. Namque etiam hac in re cautissimum
falli interdum evenit: sunt enim quaedam naturae simulatrices probitatis et malitiae occultatrices mirificae, quae tandem tamen se malo sodalium, quibus noxiae fuerint, produnt. Novi vero principes, qui non solum in hac parte nihil, sed neque in ceteris quidquam negligant, nec solum pauculos lectissimaeque indolis pueros adiungant filiis, sed et ab hoc sacro sodalitio arceant, quotquot inferre aliquid malae contagionis vel moribus vel verbo videantur. Illa vero ipsa paucitas non solum est disciplinae regiae accommodatior, sed prae se fert etiam aliquid dignitati et splendori consentaneum: nam quae in oculis omnium sunt minus admiramur, facilius contemnimus, denique fastidimus, quamvis per se magna et fidem superantia, ni forent ita familiaria, ut in hoc ipso fieri videmus omnium vivificatore et illustratore, quem quottidie intuemur solem. Hoc igitur minime repre hendam, quod forte minus probet, qui se in animos tenellos insinuare sua causa cupiat, cuius generis sunt non solum otiosi et assentatores, sedneque nulli, qui res suas suorumqueve amplificatas aliquando velint. Iidem vero Principes et de loco viderint, conveniatne primae educationi aulae strepitus, an feruor academicus, an ille a frequentia remotior. Sane et solitudo in aliorum animis admirationem ciet: neque tamen loci tranquillitas, ut nec hominum raritas, corrumpit animos e turbis secedentium; immo qui se humanarum divinarumque litterarum meditationi prae aliis addixerint, et toti subtilium
grauiumqueve rerum investigationi incumbant, longius et diutius a coetibus reliquorum mortalium saepe abeunt, interdum etiam solitariam vitam in perpetuum colunt, Sed revertar unde digressus videar. Non possum autem facere; quin una in re adolescentes principes, et qui iis in illa re consulunt, valde praedicem: plaerique enim, quod satis est, eleganter vestiuntur, cum contra non pauci ex humilioribus, quos fortuna respexit benignius, tam panno, quam sumptu vestem regiam aemulentur, quam tamen saepe forma ita dedecorant, ut magnificae, ut ita dicam, sordes appareant, testati animorum vilitatem, qui pecuniam praeter conditionem profuderint. Nihil dico hic de unionibus et gemmis et auro, quae vel Persas vel Sybaritas, magis etiam, quam honestas mulieres decent: hae enim ipsae sibi in mundo modum statuunt, quae praesertim de virtute sui sexus et cura rei familiaris cogitant.
SEd ad pompas sive caerimonias redeo, quas ego deberi regum filiis ita non nego, ut idem ante tempus persolvi non oportere censeam, prorsus ut puellulae amator non conveniat, cui etiam iusta aetate procus honestus optandus et sponsus idoneus inveniendus sit: nam tenellae et pudicae virginis aures amore et amoris bonis, quae falso putantur, personare non debent, ne animus talibus imbutus, eo praecipitet, quô impurus
amator velit. Quae similitudo si cui dura multumqueve dissimilis videatur, is cogitet velim, mulierem sibi et paucis perire, principem et sibi et populis et populos cum ipso unâ. Certe enim praemature maiestatem discit et cum periculo, eamque nihilo magis manu tenet, quam ore offtam carnis canis in notissima fabula. Signa enim illa maiestatis sunt, si quidem haec praesto est, alioquin signorum potius umbra, quam maiestatis. Utinam non sint illa spectrorum similia, quae noctu iter ingressos abducunt in avia, et nisi fraude animadversa viator vel pedem referat, velsubsistat, aut de rupe ipsum aut in aquas praecipitem dent: certe enim absque certa disciplina, sive ea petatur ex litteris, sive ponatur in sola adsuefactione, merae tenebrae sunt unicuique mortalium. Disciplina est fere sola vel potissima, quae homines a brutis, barbaros a cultis gentibus, homines ab hominibus, iterum ab hominibus reges, atque iterum reges a regibus discernit. Disciplina vitae aurora est, philosophia sol; a quo autem et aurora et sol, ab eodem sunt et educatio et eius magistra, ne quis illud mihi sublegat sycophanta et malitiose in vulgus et ad imperitos calumnietur: sic enim iam didicimus loqui, ut tali quasi flabello ligurrientes et omnia defoedantes muscas ab hac ambrosia sapientiae abigamus. Ceterum quas nomine caerimoniarum complectimur, eae non solum temporis et cogitationum, quae impendendae erant cultui regii animi nimium auferunt, sed furtim a disciplina proba in contrarium abducunt: qui
enim puer illis tenetur et illa magni facit, is quae alterius generis sunt facile contemnit, aut negligit, aut obliviscitur. Animus enim dum occupatur illis quae in oculos incurrunt, quae in aures suaviter influunt, quae ceteros sensus deliniunt, altera quae propria mentis sunt, non admittit, nec eius sese radiis illustrari patitur, denique si quid, non nisi somnia veri cernit, quae vel subito, vel aliquanto post, ut fumus, in auras dissipentur. Quî enim fieri potest, ut qui audiat, veritati, fidei, officio, virtuti, saluti publicae esse postponenda omnia, et simul videat, omnibus momentis omnia splendide geri, grata dici, non potius in haec animum defigat, quam in illa: praesertim cum altera remotiora sint, et voluptate, quam prima aetas capiat, omni vacent. Minus hoc fieri arbitror, quam ut quis navi fracta in littus proiectus, totus madidus, imbre praecipitante vestimenta ad solem se siccaturum speret eodem illo tempore, aut in popina inque medio vino potus ipse inter potos praecepta temperantiae ex ore ipsius sobrietatis accipiat. Opiniones quidem quamvis absurdas vi eripere aliis non possumus, praesertim inveteratas et confirmatas tot saeculorum calculis: neque tamen nulli (cur enim desperemus omnia?) rationes audient, easque non solum cum consuetudine, quod unum est ex levissimis argumentis, sed cum rationibus, si quae se forte ostendant, comparabunt.
PErge vero, Belline, mecum considerare incommoda quaedam, sive mala potius: nec enim omnia innotuerint, nedum ego ea dicendo persequi, aut cogitando divinare valeam. An vero qui utroque genere, quae ego declinanda sive frangenda, si fieri possit, cehseam, educati sunt principum filii, educationis litterariae compedes a pubertate ferent? an non potius vel statim, vel paullo post, si vi non poterunt, at quacumque arte, et per quoscumque, iugum disciplinae abicient? et se in ea libertatem, quam ita falso nominant, vindicabunt? an non in ipsa disciplina, re abolita, nomine relicto, non audient quae audient? non legent quae legent? non discent quae discent? non facient quae facient? Quae enim quis ingratiis faciat, non facere, quando facit, a quo totus abhorreat, existimandus est. Itaque quae disciplina dicatur, re ipsa sit licentia. Ibi tum nec magistri rationes, nec praefecti auctoritas, nec patris imperium amplius valet: illa enim quae sensibus serviunt et adulantur non solum sensus in suam potestatem redigunt, sed mentem etiam saniorem auferunt et subdititiam animo perverso inserunt: iamque fieri hoc necesse est, quod dicitur, ut sit mala mens, malus animus. Non tollam hic clamores, ut in re magna oratores solent, quemadmodum perruptis repagulis, et quae eius generis sunt: loquar
omnino blandius. Ut e cavea, fenestellâ reclusâ, avicula in liberum aethera quocumque avolat, nec a visco, nec ab aucupis reticulo, nec ab unguibus accipitris tuta; sic illi, sui, ut rentur, iuris facti, nec imperium, nec monita, nec praecepta, si qua meminerint, audiant: obliviscuntur enim omnia illa, nec iam sese ipsi noverunt, quod principium est unicuique ad salutem. Qui enim se hominem esse non meminit, is neo fugit, quae non sunt hominis, ut omnia quae interdicit ratio, nec cogitat, quae sunt hominis, nec facit, quae iubet ratio sive sana mens: mens enim, ut sapientes docent, homo est, nec sensus, nec si qua in nobis cum mente bellum gerunt. Ut autem difficillimum est, se ipsum nosse; ita prorsus in proclivi, quam tui notitiam magno studio, multo labore, acceperis, eam abicere sive oblivisci: res enim leviculae eam quottidie vel conturbant vel labefactant; ubi nisi te accurate obserues, tum te servare nequeas, ac ne prorsus tui meminisse, si qua magna tibi obiciantur, sive ea re ipsa, sive opinione vel omnium, vel vulgi, vel tua in magnis habeantur. In primis recenseamus, divitias Midae vel Croesi, potentiam Xerxis, maiestatem regum, imperatorum victorias, et triumphos, quaequeve horum vel sunt aliquid, vel similitudinem prae se ferunt. Qui in illis sui notitiam servant, eum divinum hominem, et principis, cuiusmodi optamus et educatione parare conamur, animo praeditum dixeris. Qui se nôrit, is quae animi bona sunt, habet in primis, cetera ab imperitis magni fieri, facile patitur, esse tamen
et habet in vilibus, et quantiquanti ponderis habeantur, accepta fert Deo. Quid autem adolescenti aetati fieri non existimemus, cum et reges magna cura educati, nec omnino in ipso splendore negligentes a se descivisse acceperimus?
ACcepimus Philippum veritum, ne sui oblivisceretur, aluisse apud se ingenuum puerum, cui hasce solas partes dederat, ut diebus singulis mane expergefacto et prodeunti e cubili obviam iret, et hoc unum verbum occineret: Philippe, homo es. Nec tamen illum tot victoriae, nec perperua felicitas sinebat meminisse conditionis, qua natus erat, ut fato vocante vel ipso momento e vita excederet: hoc enim si cogitasset, suo regno facile contentus, aliena non appetivisset, nec Graeciam sub iugum mittere in animo habuisset, nec tot milia hominum trucidasset, nec tot urbes in cinerem vertisset. Nec enim hominis est immensa concupiscere imperandi libidine, nec triumphos parare ex internecione plurimarum urbium et totarum gentium, nedum regis, quem simulacrum quoddam Dei esse iubent sapientes et optant ceteri mortales. Regis erat opibus et bellica virtute instructi, barbaras gentes ad humanitatem vocare, oppreslos seruitute populos in libertatem asserere,
urbes condere, aequas leges ferre, et ea constituere quae his sunt consentanea omnia. Sed inveniat forte quis quod dicat pro Amyntae filio; quis causam dicet pro Philippi filio? Illum enim in armis et non nisi ad arma educatum, non nisi in armis et caedibus et ruinis urbium, et populationibus regionum, potuisse et voluisse vivere, mirum videri nemini debeat. Hic a summo sapientiae magistro ad humanitatem et munus regium in litteris peradolescens summa cura eruditus, quem nihil ignorasse omnium, quae hominem praestantem et regem novisse oportuit, credibile est, quo tandem evasit, obiecta falsa maiestatis umbra, potitus universa A siâ, ut dominus orbis haberetur, et non prorfus illud inane nomen gereret? dabimus enim hoc iam de vulgi iudicio. Norat autem ille, hunc orbem terrarum ratione universi vix vim aliquam puncti habere; norat, hominum rationem nationi foliorum esse simillimam, quorum alia primo vere proventiant et virescant, alia vi ventorum statim decutiantur, autumno flaccescant omnia, et occidant ante brumam; norat, homine nihil esse calamitosius omnium quaecumque in terra spirant et repunt, ut poeta loquitur, ex quo ea, optimo interprete, didicerat. Hic tamen elarus rebus secundis, depravatus Persicis adorationibus, non solum divinis honoribus coli, exemplo plurium stultorum regum, sed etiam se Deum ab omnibus haberi voluit, sequeve Deum esse vigilans forte somniavit Ea cum esset extrema impietas, tum maior vesania
excogitari nulla potuit. Qui quod mortalium nemini contigit, continget nemini, omnes terrarum tractus, quotquot sol radiis illustrat, teneat, et nutu suo non aliquot saeculis, sed magno illo anno, celebrato a sapientibus, administret, Deum se profiteri ausit; hunc ipse Alexander furere olim dixerit; atque ille, qui unum pedem non teneret, cuius se non centum annos perpetuum, sed unum diem certum possessorem speraret, furorem insanivit longe maximum: atque hoc malum multo gravius fuit illa ardentissima febri qua periit. Nempe obiecta maiestatis tartarea species omnem ei mentem ademerat, ad quam inanitatem nec animmum, nec oculos adicere sapientem regem decet; non oculos, inquam, ne animus inescetur, et dementatus, denique sui oblitus, et pereat ipse, et exitio sit totis gentibus. Tale quiddam fieri in amoribus perditis videmus, quos nobis comici ostendunt: an non ille Phaedria, vivus vidensque, inquit, pereo? Verum hoc negotium privatum et puerile est prae illo, quo plaerumque gubernator cum universa classe in mare calamitatum demergitur. Nec malus sed magnanimus Pyrrhuserat: nec, credo, nulla disciplina, nullis litteris excultus fuerit, a quibus ipsum nequaquam abhorruisse argumento est, quod philosophi consuetudine etiam in castris uteretur, neque numquam disserentem audiret. Verum ille, non tam imperandi cupiditate, quod mihi de eo rege, cuius animi integritas praedicatur, existimare liceat, quam victoriae dulcedine vincendique cupiditate incensus, vera
quidem et ex ipsa ratione nata audivit ex illo suo Cinea, ei tamen, quam quam quod diceret contra, quodque inveniret, non habebat, assentiri noluit, nec potuisse sane existimem: tantum enim valuit non solum perpetua belligerandi consuetudo, sed multo magis ille splendor, qui a perpetua victoria triumphisque Pyrrhi animum perstrinxerat, ac forte praeterea illae falsae sive adulantium, sive rem non satis intelligentium laudationes. Sed qui velit, exempla ex omni historia et quottidiana vita petat licet. Cum igitur nec emale educati, et in maximis semper laboribus summisque periculis versati, ubi nec voluptatibus, nec luxui esset locus, eo prolapsi sint, ut et misere perirent ipsi, et urbes populosque secum in exitium raperent, quanto accuratius cavendum est filiis regum, ne iis duabus pestibus, luxu et pompa, statim initio tenera aetate depraventur; sed haec, quantum fieri potest, nec oculis videant, et ignorent, ut in animis incorruptis et modestis et sobriis semina virtutis et beneficentiae iaci recte possint, e quibus amplissima seges saluti mortalium mature proveniat.
Ceterum e pompa sive eaerimoniis regiis non solum alio transeunt, quam expediret, sed etiam et eos, qui saluti esse possent, a sese alienant et abigunt, et alteros, qui malorum auctores
sint, alliciunt: namque ad principes qui nihil praeter fastum spirant moderatus nemo accdat, cuiusmodi sunt, et esse oportet prudentes viros: quod si quis se ostendat; vel statim despiciatur, vel arceatur ab iis, quorum iam fiet mentio: nihil enim ipsis pollicetur in vultu pudor, nihil vestis plebeia, nihil orationis simplicitas. Itaque eorum similes, cuiusmodi sibi decem optabat Agamemnon, raro in consuetudine et senatu principum apparent, quos domuerit longa dies, quos usus rerum docuerit, quos ratio confirmarit: aut enim discedunt ultro, non tam quod se contemni, quam quod ubi vel maxime opus sit sana consilia non audiri intelligunt, autrude donentur, vel benevolentiae nomine, vel quod quottidianis laboribus tolerandis tam gravi aetate non esse censeantur. Nec enim intelligitur, senum, de quibus nos agimus, praesentiam passim esse pro bonis consiliis, consilia pro oraculis: quae si raro petuntur, at petuntur interdum, et tum quidem quando maxime opus est. Nec solum maxime opus est, periculo imminente, sed etiam, si penes alium consilii copia non sit. Ut autem optimi quique publicae salutis amantes et a bono consilio satis instructi ab eiusmodi principum aulis exulant: ita illorum dissimillimi vel illuc alliciuntur, vel sese ultrô applicant. Utrumque natura fit, ut et simile ad sese adsciscat simile, et simile se ad simile facile aggreget. Sunt autem ii qui corpori vivunt et sensibus, et in curand acuticula explendisqueve cupiditatibus summum
bonum ponunt, exsecrabiles vitae pestes aliae aliis magis noxiae. Initio autem plurimum, quae etiam non omnino temere negotium suum gerit, nocet adulatio: adulatores enim et quae admiratione digna sunt praedicant, quo modo sibi fidem primum inveniunt; sed multo magis, quae apud imperitos in pretio sunt, ut plures, quam locupletiores fidei suae testes habeant. His praesidiis freti ea quae cum reprehendere non audeas detestari certe debeas, praeclarorum facinorum coloribus pingunt: nec quid aut facit aut dicit herus, quin adsit ille et arte vincat omnes parasitos comicos: luxum nominant magnificentiam, pompam maiestatem, amores suavitatem, saevitiam aequitatem: nec quidquam est, quin mirificentius sive monstrosius transforment quaelibet, quam factum in ullis poetarum fabulis cognoscatur quoties id ex usu sit: esse autem numquam non existimant, ut gratiam ex gratia ineant et beneficia ex beneficiis lucrifaciant. Cum autem nihil turpius sit adulatione de omnium sententia, sollertissimus quisque eius architectus amici personam induit, atque hoc tamen turpius, quam Irus gerat habitum Agamemnonis: longissime enim inter se distant adulator et amicus, et potissimis maxme, animo enim et fine: ipsa etiam suavitate consuetudinis, vultu, et verbis raro conveniunt. Alter enim quamvis vafer et perpetuus simulator, non potest universo astu prae se ferre omnia, ut non aliquando deprehendatur: ut enim regem suum fallat semper in omnibus, at
spectator saepe nequitiam et fraudem hominis animadvertit. Hoc igitur suae artis morumque praemium reportat, ut quo maiora pluraque quibus inhiat consecutus fuerit, hoc peius a bonis audiat. Hoc autem genus suam rem agit, malo quidem, sed non tam nocendi aliis, quam sibi commodandi animo: etsi aliis saepe non leviter, sed iis maxime, quorum beneficiis vivit, et vacuam molestiis vitam agit, nocet. Eorum enim et virtuti obstat, quos inanis gloriae opinione complet, et fortunas minuit, nisi regiae omnino sint.
COmparavit olim nescio quis vitia hominum cum feris et serpentibus: ut enim ferarum alizae aliis sunt truculentiores, serpentum alii venenati prae aliis; sic vitia enormia alia aliis tetriora esse et pestilentiora: lsunt enim quaedam humana et familiaria omnibus mortalibus, quae cum quadam venia necessaria nobis inter nos condonanda tolerandave sunt, tum praesertim, cum elui amplius non queant. Non est autem levis vitae pestis adulatio, nec levis error sese adulanti dedere: sed multo gravius malum calumnia, et error gravissimus calumniam serenti quasi in animo fundum concedere, in quo illa serpat et radices agat, et dominetur. Apud quos autem adulatoribus locus est et sibi tribui locum oportere calumniator existimat, eumque ibidem nullo negotio occupat. Cum enim plaerumque
idem adulator sit, ita aures et animos regum demulcet, ut in gratiosis primus fidem inveniat in omnibus, neque unquam mentiri aut confingere aliquid existimetur, ne dicam alterum, nescio unde natum, quod plerique iis quae ad commendandos alios faciunt aegre assentiamur, quae ad dehonestandos, facilime. Quare si quibus ipsi succenseant, si quos oderint, si quos suis cupiditatibus adversari vel intelligant vel suspicentur, si quos metuant, qui sunt quotquot est virorum integritate vitae virtuteque praestantium, eorum existimationem arte minuunt, facta, dicta, consilia identidem vellicant, in eos crimina confingunt, clandestinarum molitionum vel proditionum absentes, nec talia in se tela cudi suspicantes, reos agunt, nec finem faciunt, donec alios gratia, alios loco moverint, alios opibus nudarint, alios in exilium, alios in crucem egerint: pro sua enim libidine abutuntur principum potentia: quos ego principes semper malos non dixerim, quandoque bonos, sed nimis simplices in magna consilii penuria, abductos initio in luxum et pompam, non deductos ad modestiam et rationem. Hisce et ipsi salui forent et servarent rem publicam. Miram et absurdam iudicii formam in vitam invehunt calumniatores, ubi nec reus respondeat, nec audiat, nec ad tribunal compareat, de causa nihil comperiat praeter sententiam qua sibi pereundum intelligit. Hoc agit, hoc perficit ille idem criminis inventor, accusator, testis, iudex, carnifex: nam et ipse sibi principis personam sumit.
Nec animadvertentem enim, ac nec opinantem et mente et omni dignitate spoliat. Hinc igitur intelligi facile potest, quantum sit in felici calumniatore mali, quodque et bonis et rei publicae et ipsi principi exitium meditetur et inferat. Eiusmodi familiae et contubernii sunt, adulator, calumniator, et sycop0hanta. Illi igitur non penetrent quo libeat? sycophanta, de quo praesertim dubites, maiorene sit fraude, an impudentior, qui in populo priscis etiam sae culis primas tenuerit, a regia se excludi patiatur, nactus occasionem tam optabilem? Ut enim interdum quielcat adfulator a vita et sanguine, tamen idem saepe calumniatori operam locat, et plerum que sfit, ut qui sit insignis calumniator, idem adulatorum nemini cedat. Calumniator vero cum omnes vias et aditus teneat, sycophanta quamvis arcem nullo negotio occupat, in qua mens non vigilat, pro suis, hoc est animi negotiis, sed pridem procurat quae sensus probarint, quae aures demulceant, quae oblectent oculos, quae palato iucunda sint, et hisce finitima, persona servae sumpta domina quae iure et natura foret. Non absunt igitur illae inter se longius, stimulati auri fame, siti honorum, rabie dominandi: pecuniam enim volunt illo omnes, et plaerique dignitatem simul, neque nulli imperium, sive violentam auctoritatem nomines: nam quae vera est auctoritas officio, fide, meritis tandem aliquando, non vi, nec arte, nec subito paratur. Ne talibus autem excidant, aciem instruunt adversus integerrimum quemque
et innocentissimum, sive is de aliis, praesertim de patria meritus iam sit, sive mereri possit: namque ubi bonis locus est, ibi sycophanta miser est, cumque in eoloco contabescat invidia, aliudi sibi caelum quaerit. Igitur quos dixi hostes adoriuntur, iure quodammodo suo: at quibus armis? confictis criminibus, nec uno calumniarum genere, tanto autem astu, ut in suo foro numquam fere deprehendantur: namque, quod item dixi, non audent in quamvis campum descendere, nec facile ad iusti iudicis tribunal veniant aut pertrahantur. Ubicumque tamen accusant, qui pro viro bono et causa aequa verbum numquam faciant, et quocumque pertrahantur; nec manus dant, nec rationi cedunt, sed ut victoria potiantur, distorquent et primas leges, quas e caelo hausimus, et alteras civitatis, quas prudentes tulerunt, et versute eludunt prae cepta sapientum, denique oraculis divinis abuti non verentur: namque et hoc summo scelere et periurio se obligant, ut non solum tardum et parui ingenii, sed intelligentissimum sanctissimumque iudicem circumscribant: impii enim sunt, cumque sciant, plaerosque mortalium Deum timere, pietatem mentiuntur, ut neminem non facile in fraudem inducant. Quanto autem et peior et nocentior bellua est sycophanta, hoc magis quemque et ab eiusmodi artibus abhorrere et sibi cavere principem, ne ab iis circumveniatur, oportere censebimus.
IIs igitur, de quibus satis verborum fecimus, nihil esse pestilentius omnes intelligunt: sed advolant eodem, ut ad lautas epulas muscae, qui cum illis conspirasse videantur, singuli non admodum metuendi, ioculatores, parasiti, scurrae, mimi, saltatores, ganeones, ventres et utres, administri voluptatum, magistri intemperantiae; alii item honesti, si non nisi munus suum faciant: quis enim homo elegans pictores et musicos? quis intelligens pugiles et venatores, et horum similes non accersat potius, quam ab aulis arceat? cum et culinae et cellae ministris opus sit. Sed ut nemo velit ex aula aut popinam fieri, aut tabernam potantium: sic neque eam palaestram, neque orchestram ex ea facere oportebit: neque in saltus regiam et mentes transferre, ubi plus cum feris quam cum hominibus negotii sit. Musae autem ipsae modum sibi ponunt, Marsyias vero nequaquam. Talium autem exercitus et regigraves sint, nec parum calamitatis etiam populis inferant: quorum, quos modo dixi, etiam iuvent et ornent regiam, ipsi aliquousque ferri posse videantur, metis modestiae coerciti. Sed et capitales se ad ceteros aggregant, vel ex illo genere, ut certo exitii semine nascuntur: cum enim in perpetuo luxu et splendore neque aurum Midae neque thesauri Croesi suppeditent; alii expilationes
excogitant, alii bella fabricantur, utrique et regum et urbium et gentium calamitas et exitium. Quae incendia interdum ex minutula scintillula una atque altera, quas indicavi, si negligantur initio, oriri solent, saepe non unius urbis, sed plurium regnorum, non unius aetatis, sed saeculorum aliquot felicitatem depascantur. Sit autem etiam inter mortales perpetuum hoc malum, nisi principum aliqui sic educentur, aut in viam retrahantur in tempore, aut consilia moderentu prudentiores, aut calamitas furores mortalium compescat. Fecit autem plurium dierum super hac re meditatio non paullo uberiorem hanc scriptionem: accessit enim et lectio, etsi non eo nomine instituta, quae tamen ultro aliquid subministraret; ad lectionem sermones cum familiaribus, qui non etiam nihil conferunt. Quod si de sententia aliqua recepta dicere instituissem, coarctandam mihi orationem putavissem: at quia non tam nova, quam abhorrentia a communi consuetudine et sensu multitudinis prodo et tueor, longiorem sive verbosiorem me esse oportuit: sic enim, si qui cum attentione haec legerent, mihi assentirentur. Nec enim statim quis subscribit non intellectae sententiae. Quis enim Zenoni astipuletur, virum bonum solum ditem et regem asserenti, nisi cuiusmodi ille divitias, cuiusmodi regnum velit, intelligat. Cum multum dixerit, qui choenici insidere, aut hirundinem recto accipere vetet, nihil dixisse videatur, nisi haec auditori ante explicet et persuadeat. Ita non habuisse nihil causae mihi
videor, cur huic commemorationi immorarer, de qua praesertim re et uberius et luculentius absque reprehensione dici posse existimem. Tamen si cui haec non satisfacant, nec pluribus persuasum iri existimem.
NEc igitur ipse progrediar ulterius, nec nisi unum hoc addam. Iubebo enim, si quis adhuc de veritate huius sententiae haesitet, eum iubebo, cogitare apud animum, quid boni praevideat aut speret, si discedatur a consuetudine inveterata nonnihil, et quo longius, eo, ut mea fuit opinio, melius. Sic enim regia familia natus, idem que heroica indole praeditus, audita statim arripiat, ac cepta meminerit, comparata inter se non solum contraria, sed similima facile discernat, si a puero nec videat, neque audiat neque luxum neque nimium illum splendorem, eleganter et modeste cum elegantibus et modestis vinat, modico et tenui victu utatur cum universo suo contubernio, de notitia Dei semper audiat, deque cultu numinis, semper audiat de virtute, et quando hoc agitur, et quando hoc agi non videtur, sit quottidie in litteris, non futurus disputator, sed actionum regiarum gestor, et sit citra fastidium, quod multae rationes abigunt aut attenuant, audiat sales e schola Mercurii candidos, nonex altera Momi, tabulam Ceberis
spectet identidem, nec non si quid est picturarum elegantium, audidat musicam pudicam, sive voce canant, sive fidibus, an non interdum et tubam? Paridis enim similem esse nolimus. Et voce canebat autem et cithara ipse Pelei filius: exser citationes corporis habeat non gladiatorias, sed modicas et tempestivas: prodeat in ambulatiunculam, ludat pila, contendat cursu, contempletur solem, lunam, stellas, universam regis aeterni domum, mira arte factam testudinem, ad dominum universi animi oculis et inibi et ubicumque suspiciat, in litteris sit aetati suae et profectui conventientibus et debitis: nec poetas neglexerit, nec oratorem: in historia ne hospes sit, nec ignoret, ubi gentium ipse vivat, ubi terrarum et gentes et reges alii. Nec videantur autem haec multa, nec difficilia, quae plurima et difficilima sunt; nec sunt tamen multa nec difficilia, nempe tali animae, quae semper agitur, nec unquam defatigetur, cum certo modo et recto ordine ducatur: in tali adolescentulo ne signum quidem exorietur non dixerim petulantiae, nec furenter irascetur, quem nulla re offendi credibile est in educatione humanissima, nihil insane concupiscet, cui nihil omnium negabitur, quod liceat, cum omnino omnia semota sint, quibus tener animus depravetur, singuli videant et agant quibus erudiatur, omnibusque suis partibus melior fiat et, quoad eius fieri potest, perficiatur. Huc nimirum conferunt et illae litterae, quarum iam meminimus, et iis pares ceterae, sive graviores et ad regiam disciplinam primae
omnium, quae iam quoque capit adolescentia. Quod si id se ita habet, que~admodum arbitror, quod sapientes prodiderunt, ut princeps sit anima legum atque etiam fons aliquis legum; leges scire principem par est, primum scriptas illas, a quibus latum unguem discedere nemini licet, nec ipse etiam velit, velle certe libêre numquam debeat, haud ignorare eum oportet, quibus quottidie magis, quam alimentis utetur, aut in promptu habere, tum in monumentis, tum in iurisconsultis. Deinde vero etiam alteras, quae suapte natura primae sunt, quod illae ex his tum derivantur, tum auctoritatem habent. Hae naturae sunt, immo auctoris naturae: hae docent et quemque recte vivere, et principem omnemque magistratum suis atque patriae recte consulere: etsi huius vulgo invisum, sceleratis exsecrabile nomen est, vix ut liceat hodie philosophiae nomen usurpare, e)ch(=s2 ta\ kedna\ blasta/nei bouleu/mata, ut utar versu Aeschili. Neque vero haec tantum recta admiran daque consilia, sed etiam tam publice, quam privatim salutem parit, ita constituente universitatis arbitro. Hic enim ut per agri culturam frumentum, sic per philosophiam salutem donat et gentibus et singulis. Quas dixi disciplinas et huius praecepta si in adolescentia princeps delibarit, et quae prima sunt imbiberit: oculis animoque ab omni luxu et pompa neque dum optabili multumque noxia (saepe enim usurpanda sunt, de quibus agimus) averso: qualem fore eundem matura aetate et in ipsa iuventa suspicemur? Primum, quae in eum diem contempsit, neque
deinceps pluris faciet, nec in media copia rebus abutetur, nec in splendore, quem feret, ad aurum universum, ac ne quidem ad suam purpuram respiciet. Nec enim animus eius errabit in iis, quae sensus suaviter afficiunt, quae populus et pueri, et quotquot animis in populo, ingenio in pueris sunt, sola suspiciunt: quae barbari, quos nec ipsi nos in hominibus habere profitemur, omni virtuti omnique sapientiae praeferunt: in tenui etiam cena cum elegantia, et pallio sine sordibus se non minus principem esse intelligat, quam quisquam Persarum in universo utriusque generis luxu fuerit. Aget idem, omnia, quae volet. Volet autem nihil saevum nihil libidinosum, volet, aequa, iusta, pia, populis et patriae in praesenti et in futurum salutaria: haec volet, haec meditabitur, haec procurabit, haec stabiliet. Nec ab instituto talem principem quis averterit, nec audebit, nec in animum inducet. Quis eum adeat adsentator? et si ausit, cum infamia pedem referet: quis calumniator? quis sycophanta? Sciunt enim innocentiae, et in universum adversae parti aurem integram releruari: seque apud talem principem, qui et iustus sit, et ipse rem intelligat, et prudentum consiliis utatur, in maiore certioreque periculo versari, quam quisquam omnium, quibus illi periculum et exitium crearent. Minutis autem aularum pestibus nulla regiarum magis purgari potest, quam ampla horrea muribus: sed tamen eius generis musculi a cavernulis longius non exurrunt: si faciant, non minus atque illi perierint. Illa autem duûm generum
monstra dico et eos, qui expilationes inveniunt, et qui bella conflant, conspectum talis principis detestentur et fugiant, sin se ostendant, fatum eos Oti et Ephialtae manebit, quos bellum superis molitos ante pubertatem Iovis fulmine ictos ferunt doctrinae non inanes fabulae. Nam quod ad illudattinet, neutrum ignorat princeps: neque hoc, magis esse regium, imperare fortunatissimis. quam egentibus, omni gaza comportata in aerarium, quod nec latebat senatorem Romanum. Samnites enim magnum quri pondus ferentes Curius repudiabat, quod diceret, aurum habere, sibi praeclarum non videri, sed qui aurum haberent, iis imperare. Nec ignorat alterum, opes populi suas esse, si necessitas impendeat, non minus, quam filiorum, patris. Nec potest dubitare, qui cura et indulgentia et beneficiis patrem aequet, quin habiturus sit in omni re obsequentissimos non minus, quam indulgentissimi parentes exsese natos liberos. Neque non idem intelligat, in bello nihil non esse calamitatum, universum denique exitium cum singulorum, tum familiarum et gentis et imperii, atque iccirco exsecrandum et fugtendum: quod idem inter heroas bellatorum princeps Achilles diserte profitebatur: nec tamen ignavia hostem meruet: sed tum bellum defendet et dimicabit fortiter, acriusqueve adeo, quam leaena pro catulis lactentibus proeliari scribitur. Neque tum primum eum animum induet, quem semper magnum gesserit, qui se in armis exercuerit atque etiam suos, qui ad tale tempus necessaria pararit, non
minus quam ad victum diligens paterfamilias ad hiemem. Felicem principem, cuius aulam istiusmodi pestes, aut non premunt in universum, aut non nisi suspenso gradu, maximo metu periculi, cumqueve exitio suo, si deprehendantur, terunt. Accersit autem ille sapientes, hoc est, viros bonos et prudentes, exercitatos, usu confirmatos senes, sive pace alia atque alia gerenda constituenda que sint, sive de bello, deque iis, quae ad bellum pertinent, deliberetur: et quamvis intelligens, non tamen sibi fidit, sed illos consulit, illos audit, illos sequitur, et unumquemque tamen, in quo praestat maxime, ne cui fenestram curiositatis aperiat: sententias ipse intelligit et meminit, et inter se optimas comparat, rectissimam deligit. Tales idem et colit et ornat: quorum illud ex animo facit, nihil homini, sed virtuti honorem tribuens: hoc ipsi quoque in proclivi est. Nam quibus virtus bonorum primum est et cordi salus patriae, nec honores se maiores ambiunt, nec inhiant divitiis, sed modicis contenti sunt: quae si eorum dignitati non respondeant, praesentibus aequo animo uti frui adsueverunt, nec sine spe serenioris tempestatis: sic etiam paterfamilias, fundi calamitatem lenit, sibique persuadet, aut altero anno aut tertio proventum rerum uberiorem fore. Ut autem neque hic fallitur, ita neque ille. Non claudit enim in suos, nedum in benemeritos benignitatem suam princeps, qui petentibus etiam aliis haud facile aliquid negat. Etsi autem tam praestantium virorum, et animi bonis sui
similium ob virtutem et utilitatem, quae ab illa numquam segregatur, consuetudine totus dies cum primis utitur: tamen neque a se arcet, quos legit in familiam, propter artem et industriam, honestos et probos viros, utsunt oeconomi, quaestores, equum domitores, architecti, musici, pictores, venatores et his inferiores, sed domi necessarii: quibus etsi mandat, ut herus, quid fieri velit, tamen ex unoquoque multa ipse quaetrit et discit, et audit eorum unumquem que in sua arte: quod si quis quid alienum dicat agatve, eius curam auctoritate compescit in negotiis arduis, ut nec de canibus, nec de equis, nec de plagis aut venatione, nec de aratione, quaeque ad rem rusticam praeterea pertinent, consulat quemquam de senatoribus: quin rideat, si quis suum iudicium in iis rebus interponat, quarum alios habeat scientissimos. Nec enim solum odit curiositatem, familiare mortalium crimen, inde, ut putatur, ortum, quod quisque se et ante alios, et in omnibus sapere falso existimat; sed etiam intelligit, nihil esse cum in ceteris, tum in rebus ad publicam salutem pertinentibus curiositate perniciosius. Cum enim quae recte feliciterque fieri velimus, ordine omnia fieri oporteat, et hoc pacto ordine nihil fiat, sed perturbate omnia; salus excluditur a negotiis, damno et exitio porta patefit: ut si sentinarius aut remex excusso gubernatore clavum arripiat, navis illa vel in summa tranquillitate in scopulos illisa pereat. Vides curam, vides consilium, vides providentiam sive pruden iam perpetuo sobrii principis et in vulgi
oculos incurrentium negligentis. Eum florere laude apud bonos, et gloria sempiterna necesse est, qui cum recte faciatsemper, tum populos suos et aliis bonis et virtute beet. Quin utriusque si neutrum sit: at mens nulla sceleris, saevitiae, impietatis macula adspersa, conscia sibi optimorum consiliorum et meritorum in genus humanum voluptate sua perfruatur longe iucundius, quam perpetuis Alcinous cum suis Phaeacius. Nec vero illam popularem, eque caetu caelestium praecipitem datam in haec universi infima voluptatem optet, qui animi voluptate abundet, nec neceslaria corporis careat: in quo utraque saepe honestissime conspiret, sive sermonibus vel de rebus arduis, vel de disciplinis subtilibus, sive in musica, sive in ludis equestribus sive in venationibus, in quibusque denique iocis et seriis: sive audiat alios, sive loquatur ipse, sive meditetur, aut sacra, aut quae sunt scientiae aut quae actionum, sive legat aut oracula caelestia, aut monumenta sapientum, aut historias, aut scripta iucunda quqaecumque et simul utilia. Namque hoc meminerit, quod iubebat reges facere Phalereus ille: iubebat eos legere indies de officio regio et omnibus eius partibus: hoc qui faciat, plurima animadversurum per se, de quibus alius, quantumvis prudens et disertus, quovis tempore non moneret. Difficile est enim loqui cum potentibus in tempore, ut proficias: in quo etiam ipsum Nestorem saepe desudasse, et haud raro frustra omnes ingenii nervos intendisse cognovimus. Rei magnitudine et veritate
provectus fui longius. Quid enim maius tali principe, quem direxerit ad virtutem veritas? quid tali eius vita sanctius? Plato scriptum reliquit in eiusmodi potentiae et sapientiae conspiratione, beatas fore resp. nec prius genus humanum miseriis levatum iri, quam illa coniungerentur, nec alibi, nisi quo loco id fieret, quod quodam tempore alicubi evenisse, itaque dein ceps fieri posse, negari non potest. Ad tantum bonum quod viam sternendam hac ratione arbitror et probo, forte non parum emolumenti ad publicam felicitatem adferre videar: non omnem profecto operam lusero. Nam etiamsi hoc consilio hodiê utatur nemo, tamen falsas opiniones et noxias consuetudines taxari et sententias super unaquaque re bonas tradi confirmariqueve ex re est, ut si non prorsus recte faciamus, in plaerisque tamen rectius sentiamus, et in vita minus a scopo aberremus. Habes a me, Abr. Belline, non epistolam, ut me monebat frater tuus, sed ingenii mei sive laboris monumentum, ut si in materia, in quam sciens incidi, tibi non satisfecerim, exspectationem tuam ubertate orationis superarim. Omnia vero omnes haud probaturos scio: nec a te postulo, ut quidquam probes, quod rectius fieri, vel ratione vel usu videas: plaeraque tamen et potissima recta veraque esse, nec ego dubito, nec te dubitare, supicor. Si quid melius et sanctius hoc consilio in utraque re prodi possit, eo potius uti optem et iubeam, quorum interest. Vale.
Helmaestadio ex acad. Iul. Kal. Febr.
M. D. C.
REcordaris, Tobia Paurmeistere, qua de re me ad te scripturum pridem ostenderim, unde nascerentur mihi uberiores litterae, nisi iustam lucubrationem appelare malis. Fieri enim solet in eo genere, ut exorsi quasi epistolam, volumen conficiamus, quod mihi aliquoties contigit non cogitanti: hic iam certo futurum praevideo. Necesse namque habeo, et altius ordiri, et instituti argumenti capita non solum recensere, quae mihi in mentem veniant, sed etiam, quoad possim, explicare diligentius. Sive igitur natura, sive curiositas me in huius cogitationis initium perpulit. Prima enim pueritia cum degustassem Latinas litteras, coepi admirari et discere, quae pueris proponerentur, sed respexi simul ad Graecas. Spontemea pulchrum putabam,
neutrius linguque esse expertem, etsi non intelligebam, quamobrem hoc tanti esset: ac fieri potest, ut hoc singulare esse alicunde audierim: et omnino audieram, si non ex aliis, certe ex patre, qui pro saeculo, quod se puero fuerat, profecerat: me autem, ut sunt patres, ex ipsa doctrina, scribendique facultatis praestantia clarissimorum similem evadere cupiebat. Erant in recenti memoria Erasm us, Budaeus, Morus, quem ipse in Anglia noverat. Quottidie in ore habebat Melanchthonem, Camerarium, Sturmium, quorum ego scripta videbam: intelligebam in iis pauca. Fama eorum nominis afficiebar, quos esse viros magnos audiebam: quam obrem magni haberentur et essent, nec intelligebam, neque per aetatem et puerilem profectum intelligere poteram. Quae praeceptores interpretabantur, in iis tum ab ephebo proximus, multa desiderabam, quae tamen per verecundiam poscere non auderem: plura etiam eiusmodi mihi apponi optabam. Eram enim ingenii epularum avidior. Plaerique autem tenebant nos in pauculis versibus men ses etiam plures: quae mense uno pueri paruo negotio cognoscerent, in iis annum occupabamur: ne dicam de aliis, quae non necessaria, nec ullius momenti, aliquot annis inculcarentur. Ita evenit, ut ingeniosis adolescentibus anni ex annis perirent: ille autem feliciter in ludo litterario educari crederetur, qui latine garriret, modo in pervulgatas regulas non impingeret. Neque vero non adolescentuli in magistris nulla desiderabamus, qae nobis esse notiora et certiora, nec falso putaremus. Magnum
erat illa aetate bonum, quod neque dum erant invectae in ludos pueriles corruptelae, neque auditae adhuc novae cuiusdam et inanis sapientiae stratioticae promissiones coniunctae cum veterum sapientum et ipsius veritatis contumeliis. Fui forte ipse infelicior, qui in probos quidem, nec tamen satis doctos, sollertesque magistros inciderim. Nec enim nego alicubi aliquanto rectius litteris eruditam pueritiam. Ae quales tamen, qui ingenio me superarent, vel aequarent, querbantur idem, et eandem querelam postea adultiores saepe repetivimus. Neque tamen non, postquam veni in academiam, cognovi eruditiores et meliores primae aetatis duces, unum saltem atque alterum. verum illa relinquo, quae ad meum institutum non pertinent, sed ducunt. Quae enim ad puerilem institutionem facere intelligam, attigi sane alibi et singulari diligentia in loco explicanda sentio. Nec n. negligenter tractanda sunt prima, a quibus ad secunda, ac deinceps ad altiora ascenditur: sicut fabricandi scalam, et fundamenti ratio ante omnia habenda est, et primus quamquam imus gradus firmandus quam valide fieri potest. Denique quod in puerili ad virtutem educatione peccatum fuerit, id sequenti tempore sarciri vix aliquando potest: et si forte fiat, non fiet hoc, nisi lente admodum, magnoque negotio. Cum audivissem potius nomina artium dicendi, quam quid quam de iis didicissem: (degustasle enim me nonnihil non negarim) utraque lingua ita cognita, ut ad Graeca aspirarem, Latina intelligerem, non nisi
quae vulgo et dicerentur et scriberentur; veni adolescens ad scholas illas regias sive primarias. Erant qui mihi vellent, non item, qui mihi consulerent, sive quod pauci rem intelligerent, sive quod ego neminem consulerem, ferens mecum pudorem eum, qui nulli usui est. Audivi attente plures, profeci, quantum per doctores proficeret aliquis aequalium. Ea omnia et magni faciebam, et ut bona, sicut omnino erant, pleraque accipiebam. Quoties considerabam non nisi eos, quos videram, quibus cum eram, abunde mihi satisfieri ipse statu ebam: si quae ego praeterea desiderarem, non erat, ex quo ea peterem: aut, ut dicam absque cuiusque contumelia, ego eum non videbam, qui meum desiderium expleret, meque duceret, quo me natura forte duceret, aut invitaret. Non nego, me quaedam passim tum lectitasse, cum omne genus lucubrationum in manus nullo iudicio sumerem, quae mihi quasdam educatonis atque eruditionis partes magnae cuiusdam egestatis, sive imperfectionis suspectas redderent. Plaeraque autem, quae audirem sive legerem, videbantur mihi non meliora iis, quae homines rerum non mmis imperiti, et a solida doctrna vacui, vel certe semidocti, modo non nullius ingenii, aut aeque bene, aut multo etiam melius dicerent et scriberent. In scientiis, nihil ipse existimans, audie bam alios, quibus in prima disciplina credendum, audieram et credebam: quaeque eius generis essent, iis assentiebar, confirmatus rationibus. In vita hominum requiri eloquentiam et plurium
rerum cognitionem, audieram, et desiderabam cultius loqui, et rectius quaedam intelligere: quorum illud frustra affectabam, cum qua hoc adipisc erer, rationem nec ipse viderem, nec acciperem ex aliis. Meam autem dus1wpi/an alebant mores sodalium. Quod n. aequalium nemo faceret, id ego auderem solus? Facle quoque animadvertebam, neutrum praestare disciplinam iuris, quae non hoc ipsum, sed certum quiddam aliud polliceretur. Leges enim tuentur ab iniuriis innocentiam, et compescunt malos. Me vero ne que illa aetate hoc movebat, quod iurisconsulti ad dicendum fere accederent soli, nec alii adhiberentur ad quasvis deliberationes: neque hic mos, neque haec opinio, in hunc diem desiit: neque laborandum cuiquam censeo, ut quod inveteratum sit, ex usu populi eximatur. Na~que nec ignorabam artem dicendi toto genere diversam, ut quque nihil ulla de re statueret, sed omnis consisteret in vi persuadendi. Neque alterum esse eius personae proprium, me tum fugiebat, quod, qui in iure aliis caveret, saepe in aliis negotiis consilium peterent, proprio, absque periculo non uterentur: quorum non paucos periisse audiveram, ex eo tempore periisse plures memini. Aberrabam igitur, neque tamen, quod aiunt, toto caelo. Etsi enim, quo animo contendebam, recta non ibam, neque absque monstratore poteram: tamen iniis perseverabam, quae si non eo tenderent, certo me adiuvarent: quod absque illis nemo eiusmmodi metam, ad quam ego respicerem, attigisset unquam. Sponte mea Latinos scriptores legebam, non tam uti inde eos fructus caperem, qui perciperentur, quod ipse non satis intelligebam,
sed ut intelligerem, et illius linguque paullo mihi plus pararem, atque vulgo fieret: in sermone Graeco desudabam, uti qui cortiem considerant, forte cum cogitatione, sed exigua spe nuclei: legebam tamen non solum poetam, et qui ab hoc dependent, alios, et oratores, et historicos: sed, ut dixi, legebam, ut qui adspiciunt et admirantur fructus in excelsa arbore, nec iis fruuntur, quibus tamen spes aliquando frundi non adempta est: uti neque erat tum prorsus mihi. Duo referam, quae ad rem facerent: alterum ex eventu, sed pr se alterum. Transibam solus in libros philoso phi de vita et moribus, diligentia puerili, fructu perexiguo, nisi cum quae ibi sunt de amicitia, legens, videbar magis mihi assequi, quam plaeraque alia. Non faciebat hoc nihil ad cultum animi mei. Neque enim non aliter afficiebar, quam ante affectus fueram. Bona enim sententia ex animo cogitantis falsam eruit, atque eundem animum et emendat et erudit. In altero fallebar, nec tamen hoc mihi fraudi erat, quod ad rem bonam duceret. Cum enim in oratoribus forte observarem, nihil dici a quoquam omnium, quin ad virtutem et ad decus referretur, coepi suspicari, qui ita scripturus esset, eum oportere eo etiam modo animo moribusque esse conformatum. Nesciebam enim sive talis esset, sive non esset, haec ex arte depromi ab oratoribus: certe qui ille sit, quem se oratione reprquesentat, ita orabit sive scribet facilius. Quid n. est expeditius, quam depromere e pectore, quae intus habeas recondita? No~ igitur paenitet me erroris, ut e pectore coepto no~nihil expoliri proferrem sine arte. quae sentirem. Et hac et reliqua cura sive
diligentia profeci plusculum, non ut multo melior fierem, sed ut aliquanto doctior: profeci, inquam, opinione aliorum potius, quam reipsa. Etenim inter aequales habebar aliquis: nec tamen ego vel aequalium vel adultiorum etiam calculis acquiescens, segnius urgebam institutum: sed calcar mihi ad ditum ratus, memet ipsum in hoc cursu magis incitabam: ac fui in uno felicior, quod divinum bene ficium agnosco, ut orbis terrae regionum cultissimam adirem iuvenis. Ibi neutiquam ea studia neglexi, quae populares non iam ab uno saeculo colerent, praesertim Bononiae, quo in loco maxime viguit legum~ disciplina etiam ante, quam ibidem, multis saecu~lis consopitae, humaniores litterae renascerentur: sed nec genius meus, sive cogitatio iam inveterata, me deseruit. De quibus cognoveram doctrina et dicendi facultate praestantibus, eos adibam, (nec enim tam ratio, quam aetas me iam fecerat audaciorem) de aliis investigabam. Ibi me sive anni sive exempla nonnihil erudierunt, sive haec simul omnia. Singula n. plurimum posse, nemini, credo, in dubium veniat. Ea sunt humanitate doctissimi quique viri, ut discendi cupidorum aditum negent nemini: qui neget, hoc ipso se a Musis alienum testatus videatur: sed in universum nihil est gente Italica cum gravitate humanius, nihil hospitum amantius. In ceteris autem Germanos comlectebatur magnus ille Petrus Victorius, Hetruscorum Chiron, ex qua re ante eum in Hetruria singularem laudem Volaterranus, in Gallia Cisalpina Lazarus Bonamicus sibi comparaverant. Iam fuer ant apud eum alii, iam erant alii apud Victorium, per quos seni
iuvenis innotescebam, nec ipsi me quid magis commendabat, quam aliqua Graecae linguae notitia. Ipse cum paucis Graecas litteras superiore saeculo nostro orbi reclusas, iuventuti proposuit et declaravit, et multa in iis obscura, praesertim in arte dicendi, et altera philosophiae parte, quae vitam humanam erudit, et privatim et publice optima ratione magno labore declaravit. Verum de eius viri erga rem litterariam meritis ad te pluribus agere nihil attinet, qui, quic quid talium scriptorum est, ipse quoque sedulo legeris, equeve iis, quantum quis alius fructuum perceperis. Dixi initio, quaedam mihi esse altius repetenda. Sic enim videres non solum de multis sententias meas, sed quo pacto discedens a vulgi opinionibus progressus ad recte de pluribus sentiendum, propius accesserim. In Germaniam reversus, salutavi iterum magnum Ioachimum Camerarium, ex quo viro, quae eodem pertinerent, poene solo quis accipere poterat. Hoc ante mihi inexploratum, ex viri sermone familiari cognovi, cum ille ex me quaereret, cum de studiis doctrinae Italicis, tum de Petro Victorio. Fuerat enim ab annis iam pluribus inter eos aequales, e similitudine vitae et studiorum, nata altaque missione litterarum amicitia, et constans animorum coniunctio, cum praeclare, recteque alter de alterius etiam virtute sentiret et praedicaret, quod ego utrinque audivi ipse fieri. In neutro erat vel gloriae vel divitiarum cupiditas, tam in hoc, quam in illo perpetuum doctrinae studium: summa utriusque cura in educandis liberis: summa in
utroque gravitas et constantia: in neutro cogitatio, quin vel ad ipsos proprie pertineret, vel ad officium boni viri, qui toti semper abhorrent a curiositate: neuter se ingerebat in diversa et aliena: exsecrabantur aeque ambo otiosorum et male feriatorum lucubrationes, refertas convitiis et calumniis: cumqueve ipsi a nonnullis peterentur, silentio et vitae integritate propulsabant hostiles eiusmodi et barbaros insultus. Denique Camerarii verbis, exemploque valde confirmatus, perrexi ad e)uerge/thn meum, communem Musarum boream versus patronum, principem Ioannem Albertum, ducem Megapolitanum. Ab eo iussus edere specimen artis sive doctrinae meae, coepi docere in academiâ Rostochianâ, in quibus potissimam operam, diligentiamque posuissem: ac docendi iam munere fungens, nihil de discendi labore remittebam, arbitratus non minus hoc mihi, quam illud oportere esse perpetuum, quando nun quam deforet in longissima etiam aetate, quod discendi cupidus porro cognosceret. Diligentia et fide mea invitati auditorum aliqui mecum coeperunt vivere familiarius, ut interdum a me consilium peterent, et domesticam operam requirerent. Iis ego paucis et ingeniosis morem gessi, in quibus cum essent, qui referrent aliis, ini cuiusmodi monumentis ipsos ego tenerem, et quid spectarem, ut nempe animu excolerent, et linguam; ibi, uti fit in re nova, sive non satis intellecta, alii aliud reprehendere, alii aliud desiderare coeperunt. Ipse cum simul omnibus placere, et meum insticutum persequi non possem, sed omnino tamen
vellem, quod ipsum rectum esset; monui familiares, ne me turbarent aliorum iudiciis sive cavillis. Populus enim in censura, non tam quaerit et disputat, quid recte fiat, quid perperam, quam novationum reos agit, si qui quae vulgo inaudita produnt, quamvis ipsa meliora et deprompta ex veteribus. Ita ne auditis quidem contumeliis, si quae effutirentur vel a malitia vel ab inscitia, nihil mihi obstabat, quo minus et ipse pergerem, et familiares, tam intelligendo, quam loquendo, proficerent. Qui palam mihi contradiceret, vel me moneret, erat nemo: forte unus et alter, qui familiariter sciscitarentur: quaerentibus satisfeci facile. Satis enim iis fieri putandum est, qui vel nobis iam adstipulantur, vel non habent, quo pugnent ulterius. Fiebat, et fieri necesse erat, ut qui in his studiis essent, ea indies magis amarent, et temporis plusculum iisdem tribuerent. Nam quis eloquentiam et virtutem praetereundo umquam adipisci potuit: quae duae res in rebus mortalium facile principem locum obtinent:o sive privatam vitam agas, sive aliquod munus in civitate geras. Neutrius autem quis expertem sese agnoscit at profiteri velit, etiamsi in iis nihil operae, nec unum diem posuerit. Tamen si rudes et eruditos videas, facile agnoscas discrimen. Namque hi et aiquas partes doctrinae explent, et quae in rem sint, dicunt aliqua: illos et quiescere et tacere oportet, nisi omnes impudentiae frenos laxarint: quos tamen ipsos denique cedere, aut poenas non leves dare necesle est.
NEgari igitur non potest, quin tali disciplina cum aliis, tum iis potissim um opus sit, qui de capessenda republ. cogitant; omitti autem cum pernitie et singulorum, et civitatis, nemo sanus diffitebitur. Nam qui boni et diserti sunt, ii et cives boni sunt, et in maximis, minimis rebus usui patriae esle possunt. Nec potest negari alterum, et labore et annis ad eas res parandas opus esse. Ignavos, qui nec vigilare, nec quidquam facere volunt, relinquam us, ad quod se cumque studiorum genus adplicent. Tempus autem cum simul pluribus neque negotiis, neque disciplinis impendi queat, quod unaquaeque res suam horam, sive diem, sive etiam annos postulat; hinc eveniebat, ut qui dulcissima illa, eademque prima omnium, maximeque necessaria recte loquendi atque vivendi studia delibassent, in iis immorandum sibi, saltem tamdiu, statuerent, non donec ea funditus exhaurirent, quod fieri non poterat, sed donec absque duce tuto possent progredi. Non nego aliquos non consilio meo, sed arbitratu suo, captos utroque illo studio, in iis perseverasse, vel quod nihil sublimius iudicarent, falsone an vero, neque nunc determinarim, vel quod fortunati, quae ad augendam rem privatam facerent, sibi sequenda non arbitrati, ea tenuioribus aequo animo relinquerent, vel quod se ad
controversias sentirent parum idoneos, bona ratione, ingenii animique viribus exploratis: alios accessisse, non tarde quidem, sed lentius ad discendum iuris civilis scientiae disciplinam, quam aut vulgo fieret, aut plaerique fieri probarent: quibus tamen ea mora infeliciter cedere non potuit, cum paratiores ad id studium accederent, paratiores autem non aetate slum, sed rebustam neceslariis, ut longinquum iter ingredienti opus est viatico. Primum autem hoc aio, uti bonae indolis multos ad illas artes primarias allexi potius, quam perpuli, (quis enim invitum servare in animum inducat?) ita me neminem omnium avertisse a studiis, quae vel colere coepisset, vel colere fuislet iussus a suis. Nobiliores autem et opulentiores saepe dixi natos rei publ. quibus exercenda virtus esset maxime, et colenda facultas dicendi. Quibus autem animus magnus non esset, quid iis profore quis dicat mera studia fori, quae non magis strenue esset tractaturus, quam ignavus arma, quae multa egregia parasset cura etiam magna? Non enim paucos vidimus, longe sane progressos, et ad disputandum promptos, qui nec causas feliciter tuerentur, nec augerent ista arte patrimonium: quae ipsis initio proposita fuerant. Cum igitur non hodie primum, sed tum quoque aliqui me reprehenderent, non prorsus litteris carentes, sed docti, uti habebantur, et fieri poterat, ut essent, qui haberentur, nec tamen omnem rem audivissent a principio. Ibi igitur statim, quae obicerentur, dislolui, alios erudire studui: denique in quocumque
me reprehendi intellexissem, id, uti erat occasio, vel epistola, vel etiam uberiore scrtipto declaravi, ut mea qui legeret, a me recte doceri, et recta iuventutem duci, fateretur. Sparsim, et alia alibi, aperui, sed quia hisce annis non una manus calumniarum in me magno impetu rruit, cogitavi saepius, de plaerisque uno loco disserere, et auctoritate, ingenio, doctrina, aetate, usu ererum praestantis viri fulcire bonas rationes. Hae, mea quidem sententia, per se semper constant atque immotae manent. Sed cum pauci de populo argumenta, quamvis vera et firma intelligant, cur praestantium virorum suffragia non etiam proferamus? vel iis nostrarum opinionum censuram non deferamus ultro? Pauci sane sunt, qui iudicium de his rebus facere possint, aut quibus id deferre velimus. Nam qui iudicare velint, accurrunt multi ultro. Quotusquisque nim se haec minus intelligere opinetur? Cum nemo fere non sibi sapiat, et regnum sapientiae plaerique sibi vendicent, qui vel genere, vel aetate, vel opibus, vel auctoritate, vel doctrinae, virtutisqueve opinione multis in populo praeferantur. At ego pictorem de pictura, gubernatorem de arte navigandi: denique quemlibet artificem de sua arte rectissime iudicare existimem: neque, qui sapiat, a me credo dissentiet. Itaque dispexi, in quibus minimum desiderarem, quibus plus in omni parte tribuerem, quam mihi tribui postularem nec vidi nullos, qui prquestante ingenio, a primis annis eruditi liberalibus disciplinis, vetustatem haberent cognitam,
et ius civile, et, quae ad civitatem pertinent, omnia didicislent, atque ita armati accessissent ad rem publ. et usu rerum longe praestarent ceteris. Neque novi nullos, quibus hanc censurae provinciam deferre ausim: obtrudere debeo nemini. Te vero quaeso, ut hoc in te suscipias, et hancce causam cognoscas, cuius ego a prima nostra notitia integritatem, doctrinam eximiam cognovi, cum non solum ea, quae in vita versantur, et ad rerum tractationem faciunt, acceperis; sed et subtilissimas scientias, quibus mentem acueres, pervestigâris. Sed hic locus non est decantandi tuas laudes, ne incurram in pudorem tuum, nec mei rationem habuisse videar. Nimis enim impudentem esse oportet eum, qui, quamvis eximium hominem in os laudare non vereatur. Hoc uno et ipse satis ostendo, ex quo et alii coniecturam facient, quantum tibi tribuam, quem tot tantarumqueve rerum iudicem sive arbitrum esse iubeam. Nec enim eiusmodi censura cuivis deferri debeat, nec alii, nisi earum rerum omnium intelligenti. Miror autem eos, qui non haec omnia, sed minimum de singulis intelligunt, sibi eam vendicare, et ex tempore determinare, non quid ipsorum cuique videatur, sed quid in universum ab omnibus statui velint, quasi in huiusmodi controversia tyrannidi locus sit, non autem rationibus. quae praestantissimorum virorum auctoritatibus confirmantur: quae auctoritas, quid est aliud, quam consensus rationum in praestantissimis? Patere vero, Tobia Paurmeistere, hoc
munus tibi imponi, nec, quia aliqua ex parte invidiosum est, declina, nec laborem cognoscendi subterfuge, tum rogants gratia, tum in gratiam iuventutis, quam a pravis opinionibus averti, et ad bonas sententias traduci operae pretium est, ut plures exoriantur, qui coniunctis viribus fulciant rem publicam. Cum autem tuas hac in re vires pridem cognitas haberem et exploratas, confirmatus sum in hoc meo de te iudicio novis commentariis, quos scripsisti, et ini iis elaborandis iam totus es, non solum, ut nomen tuum consecres futuris saeculis, sed multo magis, ut accessuros ad rerum gubernacula instruas pluribus et maioribus doctrinis, quam plaerumque fieri consuevisse animadvertim us. At vero neque ego, neque alii accipient hîc excusationem tuam, cui quo minus loci sit, facio tibi potestatem, ut quoscumque tui et ingenio et animo et multiplici doctrina similes adsciscas, et quos velis cumque alios. Non enim in doctos et imperitos, nec mediocres in haec subsellia collocabis, quae tua fides est:o nec obliviscere vetus sapientae praeceptum: *myde\ di/khn dika/s1ai a)dah/monas2 an)/dras2 e)a/s1h|s2. Nec est in omni genere quid perniciosius hominum generi, quam si quos de rebus ignotis statuere permittamus, etsi hoc ipso nihil est pervulgatius: cui proximum et multo deterius atque iniquius, mandare sententiae dictionem iisdem, de rebus pluribus, inter se maxime dissitis, quarum quaedam reconditiores sunt, quam ut censeantur a me diocribus ingeniis, nec nisi aliquo optimarum disciplinarum colore tinctis. Utinam supersit unus, cui
ego in hoc genere secundas facile tribuerim, quiqueve praeterea ad illustrandum nomen tuum plus, quam quisquam alius faceret. Etsi enim quisquis sibi gloriam ipse parit, et tu salutaribus consiliis et ingenii monumentis inclaruisti iam et inclaresces magis: tamen ex re est, et, ni fallor, ad nominis sempiterni, sive pluribus saeculis duraturi memoriam necessarium, extare aliorum non magnificas fucatasve de viris, tantoga, quam militia praestantibus, praedicationes, sed honesta et vera testimonia, oratione simplice et disertâ perscripta. In hoc genere nec in his locis, nec in vicinis, quod citra invidiam dictum et acceptum velim, tantum quemquam valuisse existimem et contenderim, quantum praestitit Albertus Clampius, quem ego virum viventem magni feci, vita functum admiror, et praedico. Cum enim ad summa factus esset a natura, quam sive eu)gen/eian, sive eu)fui/an appellare malimus; a puero ea didicerat et assecutus erat omnia; quae egoin primario cive, aut alius in eximio etiam senatore postulet. Non iterabo, quod dixi, quodqueve a viro quacumque in re praestanti futuro abesse non debet, de naturae bonis. Namque et in iis, quae manibus pedibusque gerantur, si qua desiderentur, non est, quod ulla in re quidquam operae a talibus exspectes. Proximum est, ut recte quis educetur a teneris, quod cum ipsi eveniret, initio sibi paravit viatici quod satis esset, si non ad ipsam arcem sapientiae occupandam, certe ad civilem scientiam, quo nomine complector ea, quae ad degendam vitam et ad administrandam
rem publ. pertinent. Instructus enim iuvenis Clampius et linguis et bonis optimarum artium principiis, ad alia paranda summe neceslariis, non praecipitavit se in disciplinam legum, ut plures faciunt, relictis et interdum superbe spretis ceteris. Et illam percoluit tamen, simul incumbens lectioni veterum: quam neque deinceps omisit in mediis negotiis. Nec igitur mirum, si et ipse evaderet prudens, et cultissima ipsius oratio. Cum autem omnium liberalium artium, praeter morem pervulgatum, satis haberet, in ea perseueravit, quae vitae hominum privatim et publice seruit maxime, neque puidquam aliud pollicetur. Mature igitur et docere haec poterat, et gerere. In academia nostra, qua cum laude docuerit, in recente memoria bonorum est: Augiae primus stabulum coepit expurgare, cum nugas quasdam et pueriles et pravas eiceret, docens ipse, quae a principe philosophorum erant constituta, et a tot saeculis non solum non temere approbata, sed etiam magis magisque confirmata. Neque non deinceps hoestum locum tuebatur in explicatione legum: ex quo spatio avocatus, et in senatum principis adscitus fuit: ubi cum multa prudenter, dextre, cum summa fide et feliciter gereret, ut fortis in acie miles, ita ille in mediis negotiis cecidit: plura maioraque meditatus, et omnino gesturus, si vita ipsi obtigisset longior. Tales ego iudices, et doctos et peritos rerum, non feram solum, sed etiam optem, nec vereor, ne in meas illi sententias sententiam severiorem ferant: quin, si quid melius definient, et me et
iuventutem erudierint, quod immortale beneficium censeam.
Ceterum, ne ab instituto longius abeam; ita statuo, fieri nullo modo posse, ut, quem rerum natura neglexit, is rebus reconditis intelligendis, et magnis inter mortales gerendis, idoneus sit. Faciam enim ab eo initium, quod omnes quidem sapientes ponunt, nec minus alii, qui in populo non prorsus nihil sapiunt. Hic locus a pluribus, praesertim Graecis, eximie illustratus est, et si quis hoc agat, rem planam facile faciat etiam pluribus: quando et rationes adferri bonae, et exempla quamplurima, in medium possunt. Nisi generosi seminii sit, aut equus, aut canis, ex neutro aliquid eximium speres. Ad eundem modum utplurimum ortie vili genere, etiam animo humili et interdum pravo sunt, maiorum similes, nec facti ad cogitandum sublimia, aut ad gerendum res memorabiles. Sed ne hoc scrutemur profundius, id est, quod dico, in quo non sit acumen, nec indoles egregia, de eo frustra quicquam tibi singulare pollicearis. Itaque obtusi ingenii qui essent, aut parui, paruive animi, eorum ego nemini consului, ut ad illa regia studia animum adiceret, quem primordia etiam percepturum diffiderem. Hinc co~iecturam feceris, quam omnino paucos praeceptis eiusmodi imbuere in animum induxerim. Neque tamen si qui me consulerent, iis defui:
et mores animumque; ad recte vivendum perpolire iussi; neque non ostendi, quid cuique experiundum arbitrarer: neque maiora molientes, quam assecuturos suspicarer, deterrui ab instituto. Nec enim me fugit, studio et labore, et utriusque denique pertinacia, obtineri in omni fere negotio, quae plaerisque nullo modo fieri posse videantur. Praeterea ita mediocris ingenii adolescentes consolari atque animare soleo: magnum etiam hoc esse, et optabile, aliquô usque progredi, si nequeas ulterius. Et boni consulendum aliquô progressis dixerim, et ponendum in magno bono, si quis inscitiae nonnihil abstergat, et vitii, quantum possit, ex animo et moribus eluat. Gregarium enim militem, utfortem laudamus in exercitu: nullam laudem merentur, qui in impedimentis haerent cum calonibus et caculis. Sed ut ex quolibet ligno, ut dicitur, Mercurius non fingitur; ita non e quolibet, ut e vulgo multi suspicantur, tw=|o)/nti politiko/s2 tis2 educari potest: quod qui non animadvertunt, non solum non usibus patriae, sed ne privatis quidem utilitatibus nati videantur: ac necesse est, eos et paenitere infelicium conatuum, et praeterea multis in populo esse deridiculo, qui invita, quod aiunt, Minerva maiora viribus attentarint. Ut virium corporis, ita animi differentias universis, et singulis terminos constituit Deus. Hoc igitur primum sive principium, sive a Deo, sive a natura esse dixeris, non aberraris, quod ille huius conditor et sospitator. Neque non sunt plura, quae a nobis non dependent, utplurimum ipsa
quoque necessaria: non tamen sunt in iis nulla, quae vel animi magnitudine invenias, vel divinitus nobis obveniant. Quoniam generis ratio habetur in plaerisque rebus publ. imagines maiorum nemo sibi pepererit, nec tamen non aliqui sum sibi sua virtute et invenerunt et constituerunt. Maiores tamen ad hance rem non parum faciunt, qui et exemplo sunt, et animum addunt minoribus: ut contra parentum obscuritas plurium animos minuit, ut affirmat Euripides: sed divina ingenia huiusmodi veluti cancellis non includuntur, sed suapte vi in altum evolantia, superant etiam reliquas difficultates. Opus item est, si non divitiis, certe sumptu, ad omnem liberalem educationem, quanto magis ad hoc institutum? hic tamen modicus ex mediocribus quoque facultatibus suppeditatur. Neque nulli probitate, morum elegantia, et honestis obsequiis, patronos invenerunt. Reperias enim plures in viris fortunatis, qui se erga virtutem et litteras munifice gerant, quam in tenuioribus, qui se praestent dignos beneficiis. Videmus enim horum plaerosque inhiare commodis, ut otiosam vitam agant potius, quam ut otium liberale colant, qua in re quottidiano labore et vigiliis opus est.
SIne magistris porro in unaquaque disciplina nemo profecerit. Namque fabulae sunt de iis,
qui suo Marte praestantes evaserint, inde natae, quod pauci admodum divinitate ingenii, minore negotio, atque plaerique, assecuti sunt, ad quae natura se ferri intelligerent. Magistrorum autem nulla inopia esse videatur, quod sese passim ofterunt, aut etiam offeruntur ab aliis, quoquô te vertas. Nam quae huius saeculi impudentia est, quis hodie non quiduis profitetur? non etiam nulli omnia, quibus ne prima quidem elementa sunt domi. Verûm in uberrimo isto docentium proventu, recte docentium magna est calamitas, cum ex iis, qui hoc agunt, aut agere gestiunt, pauci doceri se antea passi fuerint. Utinam ne bona ingenia in tales magistros incurrant. Optabimus bonae exspectationis pueris praeceptores sedulos, industrios, et doctos. Quicquid enim horum desideretur in magistro, munus ille suum non expleat. In quo enim sint industria et doctrina, neque cum iis coniuncta se dulitas, sive diligentiae perpetuitas, non ille valde iuverit discipulum, quem nec doceat, nec exerceat, quantum oporteat, vel quantum doceri ipse expetat, vel capere possit absque negotio. Facessat ab omni actione negligentia: ab hoc munere non minus, quam ab eo, quod est militiae principis, ubi aiunt, imperatorem a cura vacare et vigiliis, nullo momento fas esse. Nec vero prima tantum, in quibus statim deprehenditur incommodum, sed et minima quaeque adspiciamus. Qui iter faciat, etiamsi pedibus valeat, si ad singulas horas et in obviis diverticulis subsistat, mense iter vix emetiatur, quod strenuus viator biduo confecerit: atque
illi adeo socordi eveniet, ut, quod est in proverbio, vel tardus assequatur celerem. Sedulum tamen etiam invenias, nec eu~em industrium, nec satis doctum. Quis onim nescit, neque malitia quidquam solere esse diligentius? neque negligens omnis imperitia est: quae omnia sibi arrogans, nihil non experiendum putat: denique inscitia saepe agit et conatur omnia, ut sapientiae locum atque opinionem tueatur. Neque reperitur nemo industrius, in re non bona, sive etiam vili. Quod autem primum est, itemqueve ultimum: doctum esse magistrum oportete omnes intelligunt. Cuius enim rei magister ille sit, qui doctus non sit? hoc est, eius rei doctrina singulari et alique usu praeditus, qua erudiat atque imbuat discipulum. Non enim ita hîc loquimur, ut virum doctum nominamus, qui omnibus bonis disciplinis liberaliter excultus sit, aut etiam studiis sapientiae perfectus, iisque in universum deditus. Ne aberremus autem a docto magistro; et qua aetate, quoque profectu, quem doceat, et quem finem isto munere docendi spectet, et quid doceat, diligenter inquiram et diserte exponam. Primum autem sive primae pueritiae magistrum relinquam, quod munusforte paedagogus una gesserit. Namque tales inveniendi sunt paedagogi, qui cum praesto sint tenellis heris, tum deos ab infantia ad morum probitatem et elegantiam (ut uno verbo complectar plurima) ducant: in pronuntiatione iisdem praeeant: in qua re minuta, ut habetur, solet errari plurimum, et quando hic error acceptus est, non facile dediscitur: imbibitus autem
orationem deformat in perpetuum, non solum, si balbutias, aut asperiore, mollio reve voce utaris, sed etian: si vel litteras non suo, proprioque sono exprimas, vel littera pro littera abutaris: quae cum fiunt, non solum oftenditur et alienatur auditor, sed negotio in observationem talium abducitur. Recte igitur paedagogus non solum loquentem observabit, sed et quottidie legentem audiet alumnum, errantem reprehendens leviter, in bona pronuntiatione collaudans, donec hic suavitatem nativam pronuntiandi sive elegantiam adipiscatur. Idem non minorem operam ponat in altero, ut pulchre saltem, non turpiter scribat puer, ut scripta sine fastidio aspici, et cum facilitate legi possint. Eodem pertinet distinctionis perpetua religio, quam et divus Basilius flagitat. Utrumque vel cum ratione, vel quia pluris semper feci, pluris esse existimo, et velim neutrum negligi: quae ita paratu facilia sunt, et iis praeditum ornant in perpetuum. relinquam et secundum magistrum, quamquam paedagogus ille primus idem forte praestiterit: nec dicam, quemadmodum a pronuntiatione et scriptione, sive una cum iis, inflexiones dictionum ille doceat, et cetera omnia, quae in puerilibus grammaticis comprehenduntur, minime quidem negligenda, quoniam absque hisce minutissimis infeliciter itur ulterius, sed eiusinodi tamen, quae pluribus capere liceat, qui numquam aspecturi sint doctrinarum vestibulum, nedum introeant in aedem scientiae. Ad magistrum venio, sive ad magistros: potest enim fieri, ut unus,
idemque eodem tempore, praesertim in diversis, commodo suo utatur uno atque altero. De magistro cogitare iubeo, qui suscipiat docendum, adolescentem iam, ingeniosum, discendi cupidum, perceptis iam elementis puerilibus: eo autem fine, ut quam brevi possit, non tantum disciplinae legum imperii, sed ipsi politica se trad dat perficiendum. Hic autem, ne cum certo genere hominum contentionem suscipere videar, de ipsa doctrina loquar. Huius enim vi, sive ratione cognita, cognoscemus illum doctum hominem, quem volumus et probamus, reliquos sibi sapere sinemus, nec iis invidebimus, quibus opinio veritate potior est. Verum doctrinae plures sunt, sed tamen congeneres, et naturae mutua quadam connexione cohaerentes: et sibi inter se praesidio venientes, ut una alterius praesenti opera absque gravi incommode carere nequeat. Quae sint ornamento, quae utiles, quae summopere necessariae, patebit ex iis, quae dicemus: nequaquam autem committere oportet, ut sint, vel mutilae, vel falsae. Utriusque enim generis in omni genere circumferuntur multae, vitandae utraeque, hae etiam detestandae cum suis inventoribus et propagatoribus. Imperfectae illae methodi falso acceptantur pro compendiis, cum sint dispendia ingeniorum, et corruptelae mentium. Somniabunt namque percepisse se, quorum prima initia nondum viderint, eaque opinione fascinati, solidi nihil expetent, ac denique aut in universum spe sua excident, aut impudentia locum obtinebunt, nullo cum honore suo, malo publico. Nec ego
tamen rudimentorum quidquid ab eruditioribus traditur improbem; sed ab illis tirociniis sine mora altius adrem adscendendum suaserim. A falsis autem non iniuria iuventutem deterremus, sophistis adversati, qui incredibili studio falsissima quaeque pertinacissime tuentur, nulla bona ratione, sed maledictis in optimos quosque et ipsam veritatem, et edictis tyrannicis. Tyranni enim est, sua iussa velle fieri, non persuadere rationibus. Multae autem sunt et certae notae, quae falsitatem prodant: de pluribus subiciam hoc loco duas. Primum, qui auctoritatem veterum, simulue plurimum saeculorum elevant, fieri non potest, quin a veritate longissime, vel potius in universum digrediantur, et in castra falsitatis, sive mendacii transeant. Primi enim mortalium quod non viderint, id nos videamus? aut si mentis simplicitate nonnihil aberrarint, id totsaeculis ab acutissimis ingeniis, et curiosis non fuerit animadversum? Docti autem viria tot saeculis per omnes orbis plagas cum rationis statera appendissent maxima, minima, singula, calculis suis comprobarunt veritatem disciplinarum: adversus rationis autem imperium temere sese et stulte commovent mancipia ignorantiae. Adde, quod illi contemptores antiquitatis, non nisi apud pueros, et in vulgo, cui sese venditant, et in suo grege magni sunt, eorumque fama angustis finibus circumscripta ad cultissimas nationes non pervenit: ipsi detestati veritatem, quam ne quidem ut cognoscerent, in animo habuerunt, nedum cognoverint,
non solum sibi interse, sed suis etiam pueris sapientiae palmam deferunt, Quod si hi se sapere sibi persuadebunt, illi regnum sapientiae obtinebunt in perpetuum: nisi forte praeteriens hospes aliquis Arcadico pecori leoninam detrahat. Altera notarum est, ut meminerimus, qui finem ignorant, iis, quae ad finem tendunt, curae numquam fuisse, neque ab iis investigari, nedum prodi potuisse. Non est illis logica, invenire verum, nec rhetorica persuadere: sed huius bene dicere, illius disserere: qui tamen male dicunt modis omnibus, et ingenia nugacissimis opinionibus conserunt, unde iuventus pereat: ipsi inane sibi nomen metunt, quod tamen magis magisque maledictis in veteres et verarum sententiarum safertores iactis amplificant. Dicto tantum opus est, de qua re nemo dubitat, nisi qui sapere eiurarit: doctrinas esse amplectendas, non nisi veras, easque perfectas, quoad quid et percipere valeamus, et ex usu nostro, sive etiam necessitate esse intelligamus. Nec enim omnes capaces sumus omnium: et consilio nonnulla praeterimus, quae nostro instituto minus serviunt, aut etiam idipsum nimium retardant.
VIdeamus quae doctrinae, quo ordine politices alumno, aliae degustandae, aliae plenius cognoscendae sint. Neminem ita insanire existimem, qui musicam, qui arithmeticam, qui
geometriam prorsus omittere iubeat: nec proferam Platonis auctoritatem, qui nullam legem sne evidente ratione sibi ferendam existimavit: dicam, quod res est, prorsus expertem illarum artium, in brutis censeri statim posse, nisi vultus repugnet. Hic enim hominem prae se fert. Etiam qui nihil prorsus habent litterarum; ii et sonorum dulcedine capiuntur, et numerationes affectant, et dimensiones considerant, et talium rerum scientes amant et suspiciunt. Quae igitur studio sunt omnibus, et omnium ingenia exercent et acuunt; mirum si ea negligi posse videantur ad summa contendentibus. Summum enim est, et reipsa principatus, praeesse aliis, avertere a multis miserias, beare bonis quamplurimos. Nec talium studiorum modus definiri facile potest: modum, ni fallor, ut flagitat quottidianus usus, ita determinent res aliae, quae magis nos ad sese rapiunt. Porro magnum aliquod incommodum, sive remora quaedam doctrinarum, incidit in plura superiorum temporum saecula, cum qua nos etiam et minores item luctari oportet. Cum enim variae, optimae, amplissimaeque doctrinae, in quibus discendis opera ponenda est sciendi cupidis, vernaculo sermone comprehensae non sint, utamur et nos secunda navigatione quibus prima non conceditur, et linguas ex usu totarum gentium sublatas, nobis non abolitas, sed maximam partem divinitus bono mortalium conservatas, aliquo studio, mediocri labore, nec ita longo tempore, in usus nostros paremus, sive parare iubeamus adolescentes magni ingenii, et
primae exspectationis. Nam quae eximia sunt, non sunt omnium: nec quis ita me desipere arbitretur, ut omnes uno eodemque ordine censeam, cum ne quidem minuta mandemus cuilibet, sed servulorum etiam delectu habito, idoneo in unoquoque negotiolo utamur, praeteritis aliis. Non habet igitur locum in hac deliberatione eorum sententia, qui ipsi Graecarum litterarum rudes, contendunt in eo sermone nihil operae ponendum: supervacaneum esse, si qua ponatur. Sane, qui vel per ingenii tarditatem nequeunt, vel per animi desidiam nolint, neutris ego aliquid oneris imponendum censeo. Audiamus plurium linguarum peritos, quid inte rsit, ex originene an e translatione aliquid accipias. Non tantum dulcius, ut est in vetere versu, sed etiam certius, ex ipso fonte bibuntur aquae: quod e lacunis vel aliunde multa affluunt, non aliena solum, sed et interdum sordida. Frustra quoque de difficultate queruntur, cum pluribus exemplis constet, eum sermonem, et quem non alium? disci paucis mensibus. De adolescentulis nihil mirum, quorum vidi, qui ludibundi proficerent, ut exorsi a poeta nihil non cum fructu legerent: ipse ingenio tenui, studio pervicaci intra hiemis spatium, asperioribus superatis, in ceteris nonnihil diligentiae sine negotio posui. Celebratur Iul. Caesar Scaliger, qui functus ante muneribus militiae, et in arduis disciplinis versatus, virili aetate perrupit, ut ipsum nihil lateret in Graecis scriptoribus, quotquot in manibus sunt, et cum omnibus scribendo certaret. Hoc ipsum asse
quuntur pauci: nec nobis propositum est: etsi ultro subrepit accurate legentibus scripta veterum, scribendi promptitudo et facilitas, ut neque proprietatem, neque elegantiam desideres. Recordor alibi ime recensuisse exempla aliquot familiafium, qui degustatis studlis sapientiae, Graecum sermonem sibi necessarium recte statuerent, et ita, neque id multis mensibus, discerent, ut et alios, sed cumprimis principem philosophorum legerent et intelligerent. Hoc loco duo sive reprehendam, sive deplorabo. Non novi nullos, qui Graecum sermonem sic possideant, ut nucem, cuius nucleum non edant. Qui si agnoscant, qua mentis egestate laborent, sciscitandum sibi ab aliis putent, quid sit illic boni. Non enim sermo ille sapientia est, sed eam, sive eius multa continet, ut forte arca pecuniam: illam nisi recludas, huius non magis eris dominus, atque Plautinus senex ollulae, quam ubi cum auro defodisset, oblitus erat miser. Alterum est, cui, si velimus et vigilemus, facilius medicina fieri possit. Nec enim nulli ad gymnasia regia veniunt e scholis puerilibus, aliquid secum Graecae linguae ferentes, qui postea de exemplo plurium, non adspernandis principiis relictis, conferunt se ad quaestum pollicentia: utinam non ad ignaviam recta pergerent nulli, sive ad inscitiam. Nec culpae in nobis nihil residet, dum aut ingenia non incitamus, aut ad utilia, quae ita merito censentur, non excitamus. Latini autem sermonis necessitatem, quod est quasi pro vinculo universi orbis Christiani, nemo omnium negat: sed plaerique
satis esse putant, si quaedam, et quidem vulgaria, intelligas: ita loquaris et scribas, ut ne in indignationem grammatici incurras. Quis autem hoc pusilli boni (nam uti guttula est de rivulo aqua, ita illud boni esse aliquid cur diffitear?) ieiunis ingeniis invideat? Pigros autem ne illo quidem dignos existimem.
IVuentus illa, de qua nos loquimur, et per quam summae rei publ. subveniri iudicamus, si ea inscitia contenta erit, nemo se eo pacto e vulgo exemerit, nec forte admodum supra vulgus sapiet, quod magis patebit, ubi dixero, quid boni adferat lectio accurata veterum. Huius enim non unus est finis, ac, ni fallor, secundus priore potior. Ille omnium oculis expositus est, ut puritatem sermonis inde haurias (neque enim latine dum balbutient negligentes lectionis veterum) et ad Romanam eloquentiam accedas propius. Trium omnino generum sunt homines, in quibus valde postulandum censeam, ut sincere loquantur. Primos dixerim, qui aliquando in academiis docere ex editiore loco alios, in animo habeant. Turpe enim est in suo quenque genere prodere suam infantiam, cum qua inscitia fere coniuncta est, vel coniuncta esse non sine causa existimatur. Nec quia pauci proprie
loquuntur, iccircô, quod assero, quis negaverit: quin deploremus potius fatum academiarum, quod non hoc solum, sed multa praeterea praeter dignitatem fieri animadvertimus. Magis vero opus est secundis, qui se ad scribendum convertunt, et ingenii monumenta, quibus suum saeculum et posteritatem erudiant, in publicum edere cogitant, quamquam hoc arduum opus hodie adolescentuli, et alii vix litteris tincti sibi arrogant, ut multitudo scribentium, legentium numerum superare hac aetate videatur: quod fieri necesse est, quando hoc agunt, qui neque rerum quidquam didicêre, et elocutionis curae nihil habent. Quibus verbis et ipse audaciam scripturientium reprehendo; si quis me non minus obiurgandum censeat, mihi iniuriam fieri non querar: etsi mea nec multa sunt, et directa tamen omnia ad finem horum. Denique hoc studio opus est, obituris aliquando legationes ad reges et res publicas, et quidem tantopere, ut si id negligant, illius amplissimi muneris dignitatem nec intelligere, et ipsius muneris curam abiecisse videantur. Aut enim obmutescent, ubi maxime oratione opus erit, aut se in dicendo turpiter dabunt omnibus modis. Maxime enim illustri loco, utcumque animi sensa expressisse, nemo satis esse iudicet: nemo non ex legatione laudem reportare desiderat, etiam alioquin gesta re ex animi sententia. Apparent cum pretiosa veste, annulis, torquibus aureis, magnifico comitatu; an non haec omnia superat oratio culta, consilio exuberans? Quin cetera sunt phalerae, haec sola
legationis tota vis et anima. Orare quidem patrio sermone in eadem natione, nec falsum profecto, et satis esse, concesserim: ac proinde laudo eos, qui diserti in sua quisque lingua esse laborant, et huic rei incumbere ipse quoque iubeam, quotquot de capessenda republ., aut aliqua eius parte cogitant: quod tamen non consequuntur illi, nisi qui ad linguae suae studium artem ipsam dicendi adiecerint. Ad alias autem nationes orbis Christiani oratores cum mandatis et Latina oratione proficiscuntur: quam in promptu mihi nemo habebit, nisi qui principes Latinae linguae viderit. Viderit autem, qui et legerit, et intellexerit, et familiares sibi fecerit. Non vero est nihil hac de re dicendum, etsi omnium explicatio huius loci non est. Ut adolescens, quos dixi, legat; id nec subito, nec privato tantum studio assequetur: praeeunte et facem praeferente cuique opus est, etiam ingenioso et sedulo, saltem ad annum unum forte et alterum, vel ad menses aliquot, donce inter legendum commentariis ipse uti queat. Oportet enim, ut, quod bene coeptum fuerit, constanter ipse continuet, nec hoc studium fere unquam abiciat, etiamsi certo tempore aliud, et forte maius, sibive magis necessarium colat. Cum autem introducta sit a novatoribus quaedam obscurandi potius, quam interpretandi ratio in ludos pueriles, qua occinuntur ea, et inculcantur, quarum aut scientia prorsus nulla est, aut si qua esse a sciolis existimetur, eius cognitio ne quidem infimum de plebe, aut aratorem fugit: ea in universum, ut inepta et frivola, et super-???
???re, quae tamen non prorsus negligunt quidam interpretum, quos philosophari etiam, nec meros grammaticos agere, in Homero praesertim, dixeris. Quod etsi ita se habet, non idcirco cum opinatoribus sentio, qui philosophiam accipere iubent ex poetis et oratoribus, cum neutris hoc propositum fuerit, qui neque illam ipsam, neque eius indagationem profiterentur. Quae autem plaerique intelligunt, ad cultum vitae humanae pertinent: quae cognoscere refert plurimum, et iuvat interdum recognoscere, ut nec ipsi in vita impingamus saepius, nec in fraudem facile inducamur ab aliis. De utroque in legibus monuit divinitus Plato: dei= dh\ pan/ta an)/dra e(\n pro\s2 e(\n to=uto s1peu/dein en pa/s1ais2 po/les1i+n, o(/pws2 mh/te au)to\s2 ki/bdhlo/s2 pote fainei=tai o(tw|ou=n, a(plou=s2 de\ kai\ a)lhqh\s2 a)ei\, mh/te a)/llos toiou=tos2 w)\n au)to\n diapath/s1ei. Quae ita interpretari nobis visum fuit: Oportet sane, inquit, unumquemque utrumque aeque simul omni studio, matureque agere in quacumque republ., tum quemadmodum nec ipse quis unquam cuiquam adulterinus videatur, sed simplex et verax in omnibus: tum quemadmodum neque alius, qui eiusmodi sit, ipsum in fraudem inducat. Locum hunc in loco produxi lubens, quod ad utramque rem toties mihi praedicata veterum lectio: plurimum confert: atque ita vitam hominum sine nostro periculo in tempore, nec longo tempore cognoscimus: quam qui non perspexit, et alios ille, praesertim a genere et fortunis commendatus, in errorem conicit, et ipse a malitiosa improbitate facile inducitur. Vita inscitiam compararim cum profundo???
???maximis, minimis deuovi. In maximis autem una est disciplina legum. Ad innocentiae meae fidem pertinet, quod neque in academia Rostochiana, neque in hac Iulia, quis ostendat mihi illius, aliorumve ordinum quemquam, quem ego non prosecutus omni benevolentia insuper coluerim: nedum de uno omnium male, sive re sive verbo sciens meritus sim. Nec unum omnium video hodie, qui se palam atque in os mihi hostem profiteatur: et quamquam libere loqui soleo, idqueve semper absque contumelia, nemo tamen se petulante verbo a me laesum queri potest: qui faciat et probet, ei satis ipse vel deprecando fecero, ut omnibus confirmem, me volentem esse iniurium in neminem. Aliorum autem animi in mea potestate non sunt: et vetus est, a nolente nemine benevolentiam extorqueri, quod dicas tamen interdum fieri integritate perpetua et inexpectatis meritis. Est vero animus meus ita in potestate mea, ut leves iniurias tolerem silentio, insignes depulsa saltem contumelia ulcisci non desiderem, et hoc agere homine moderato indignum putem: in quibus ipse et esse et haberi semperstuduerim. Quod ad hanc rem, numquam cuiquam auctor exstiti ullius liberalium disciplinarum flocci faciendae, aut negligendae: consului autem in medium, quod faciendum erat, pro differentia ingeniorum et finium, quos sibi quisque proponeret: et ne ad alia digrediar, in hac ipsa disciplina legum non segniter pluribus versandum esse censui, quod munia fori plurima, nec ullum patiatur negligenter haberi resp., et
???ipsius epistolae, quarum una est ad Pylaemenem, qua disciplinarum, de quibus egimus cognationem et differentiam explicat, leviter reprehendens, et pulchre erudiens familiarem. Pylaemenes enim cum se patriae devinctum intelligeret, et hanc pietatem profiteretur, omnia forensibus negotiis se praestarurum censuit, sive ita scripserat. In hoc lusit liberius, ut amici solent, Synesius: eum iocum, cum de studio erga patriam accipere visus esset Pylaemenes, Synesius, et se purgat, et illum docet, quae qui studia colat, quibus de patria longe optime mereri, eiusqueve summaesaluti, si detur occasio, consulere valear. Bene quoque de patria meretur: qui ius dicit, et lites dirimit: quae est iurisconsulti sive praetoris provincia: et eius qui causas agit, quod agebant oratores, qui nec iniuria causidici dicerentur. Humilius autem hoc munus multo illo altero: neque dum vero hic oratorium munus explet: quod amplius esse contendit Plato, et longissime semovet a vulgari facultate dicendi: quando orator, non causae serviens, ut advocatus quispiam, sed cum de aliis, tum de summa reip. et huius potissimis partibus recte sentiens in contionem prodit, uti solebant Romae in rostra. Philosophia autem est, quae primo loco rebus privatis verissime subvenit: quae res pub. ab aerumnis vindicat; quae felicitatem populis omnium princeps stabilit. Loquitur autem de ipsa politica: quae est philosophia ex altera parte. Beabo lectorem ampliore doctrina. Cum enim praeter hoc, quod volui, proposito accommodatum,
protulerim, plura autem doceat, memoratu digna, Synesius, iccirco hanc epistolam Latine, ut potero, reddam, atque ita efficiam, ne lectorem consideratae etiam huius partis paeniteat. Minime vero, inquit; per Iovem, mutuae inter nos amicitiae auctorem et praesidem, minime, mi Pylaemenes, risi tuam in patriampietatem: non adeo sum aliquis a civili hominum societate alienus, aut a cultu vitae domesticae: verum tu epistolae meae mentem sinistre accepisti, et me accusas omnino praeter meritum. Ego enim, quod Heracleam amas, et hoc toto animo agis, ut de eabene merearis, idipsum laudo. Me is autem verbis eo spectabam, philosophiam anteferendam esse icti forensi operae. At vero tu mihi causas agendo potius, quam in philosophia perseverando, opinari videris, te plus profuturum patriae. Quî vero istuc? Quod ab instituto tuo non abis, eius rei causam in animi tui erga patriam pietatem confers. Hoc igitur est, quod derisi: nequaquam autem illam benevolentiam: videlicet, quod perperam existimas, ad hunc egregium amorem plus tibi profuturum, si in actionibus causarum perpetuus sis. Etenim, nisi profitear, philosophiam hoc posse praestare, ut civitates in meliorem locum restituat, refutabit me Cyrene, cuius omnium in Ponto urbium status est exquisitissimus. Ego vero asseverem, philosophiam potius, quam rhetoricam, et quamcumque dicas artem et scientiam, ut quae omnibus sit superior, perficere ea ipsa instructum, ut et privato, et domui, et civitati maiori usui sit. Neque tamen in ipsa ea vis est, ut per se beneficio homines afficiat. Ita enim se res habet, optime Pylaemenes: eximiae illae disciplinae facultates quaedam sunt, et animi praeparationes, neque aliud, quam quod usum sui praebent. Sed tempora, et utraque fortuna, civitatum
negotia mir is modis iactant: atque ita fit, ut modo haec sit rerum conditio, modo alia, pro necessitate naturae, cui res humanae obnoxiae sunt. Tu igitur amans patriae es: neque vero ego minus sum, tu in rhetorica totus es: quin concedo tibi, ut exerceas non hanc vulgarem, sed rectam et generosam, quam ne Plato quidem, opinor, conatur perstringere. At ego cum philosophiam in honore habeam, tum omnibus, quae humana bona sunt, antepono. Quid igitur hac ipsa per nos commodetur civitatibus, nisi vitae genus substratum fuerit, accommodatum et sufsiciens animi nostriproposito? Opus est enim materia commoda: opus vero etiam est illi instrumentis, qui ipsis uti novit. Haec autem non parantur, nisi a fortuna. Quod si igitur tantum ista ratione, videlicet per rhetoricam, arbitraris te qliquando inventurum fortunam, quae tibi summum magistratum, vel in universum, vel vicarium, tribuat: quid philosophiam propterea infelicitatis insimulas? Sin par est utriusque conditio, neque ad secundam vel sinistram fortunam, haec plus facit, atque illa, cur non potius interea deligis, quod apparet optimum? Prorsus enim per se philosophiam tu quoque dignitate praestare rhetoricae, sed, ut usibus patriae subvenias, esse tibi magis necessarium, in eo verfari, quod vilius sit, existimas. Itaque a rhetorica meliora licet sperare: contra omnes dii irati sunt philosophiae cultoribus, et ab iis felicitatem penitus avertunt, ut ne quidem illius aliquid spei relinquatur. Ego vero hanc sententiam neque in hunc diem a quoquam me accepisse scio, eam sortem divinitus obtigisse philosophiae, disciplinarum gravissimae, ut ipsa esset infelicior. Verum in communi mortali natura vix conveniant, potentia et prudentia: etsi aliquando ipsa in unum coegit Deus. Fieri igitur porest, adstipulante ratione, immo omnino necesse est, ut
idem qui quod erat, quod alii reprehenderent, nec ipse probaret, sive a natura, sive a consuetudine, arte corrigeret, et ita minueret, ut non ab omnibus adverteretur, a ceteris minus improbaretur. Haec ego non ab aliis accepta refero vidi, audivi saepius. Testes quoque si opus sit, adducam omni exceptione maiores, qui nihil horum negent, etiam ipsi illo saeculo infensi. Erant enim, ut in omnibus poene vicis fieri videmus, sed in ampliss. civitatibus et in regiis maxime: erant, qui Husani dignitati et felicitati inviderent, sed cum invidia erumperet, graves per infamiam poenas dedit. Hoc autem vitae mortalium a summo censore destinatum est praemium calumniae. E pluribus, quae tanti viri sunt, et in hoc omnino fuerunt, unum proferam. Non dieam de consiliis, quae referebat ad iustitiam, ad publicam salutem, non neglecta dignitate principum: nec quemadmodum ingratas sententias persuaderet principi absque offensa: cuius rei artem et honestam, et utilem rei publicae, aeque noverant Mylius et Husanus: de qua rarione, non cuivis obvia, sapientes etiam olim monuerant. Fuit autem et in dicendo et in scribendo prudentia et facundia admirabili, ut de memoria paullum dicam, qua erat felice, et ita prompta, ut conceptis verbis pronuntiaret omnia: et aiebat, hoc saepe opus esse, ut quemadmodum quaeque deliberata et decreta fuissent, ita ipsa fideliter certoqueve referrentur. Modestius Husano nemo orabat, ut virginali ipsum oratione uti diceres, qui neque sordidum verbum,
neque horridum usurparet: nedum durius quippiam in sententiam intromitteret: quod vehementia orationis plurium deliberationum nervos incisos pro sua prudentia iudicabat. In scribendo cavebat, ne verbosior esset, quam res ipsae sinerent: neque quidquam adfectabat: ut reperiuntur, qui absque commoda ratione student novationibus, et alia ad alia nimis audacter transferunt. In utroque vel in alterutro, a bonis litteris vacui, sibi admodum placent, cum utrumque in omnibus linguis fugere iubeant, qui erudita dicendi praecepta nobis reliquerunt, Sin gulari enim studio nos deterrent a monstrosa orationis forma, et a loquacitate, ad quarum illam obstupescas, ex hac nihil discas penitus, saepe fit, ut ne quidem quid velint, intelligas. Excidere enim priora, extrema audientibus, si forte finis orationi imponatur, aiunt. Uni autem in scribendo impensissime studebat Husanus, regiis admodum congruum. Etenim in decretis etiam et diplomatis, et epistolis principum perscribendis utebatur, novo sive raro, imo vero modo; regio videlicet. Reges enim, uti bona meditantur, et benefaciunt populis suis, ita et vultum et sermonem isum paterne componunt: metui nolunt, amari desiderant. Tragoediae nos illud discrimen inter reges et tyrannos docent. Tyrannis enim servam et herilem; regibus humanam et paternam orationem tribuunt. Qui pro principibus sive loquuntur, sive scribunt, ad parentes populos, neque eos contumaces, quo genere orationis utantur, ipsi intelligunt: etsi usus diversum
stilum alicubi obtinuit, quem nec hic vir probabat, nec ille rei ipsi accommodatus censeripotest: quin hostium mutuae epistolae aliquid sapere humanitatis debent, siquidem barbariem detestamur, neque forte lanienam ad omnium internecionem exercere decrevimus. Negligentiae autem et inscitiae tanta aliquando impudentia est, ut et ipsae irrepant in regias. Quemadmodum autem illic humillimi, et novissimi quique, et vultus toruitate et sermonis asperitate, in eos, qui foris sunt, imperium sibi inveniunt, sive sumunt, si quis accipiat, ita illi neque aliorum censurae, neque artium praeceptionibus se subiciunt, quorum tamen non neminem ab auctoritate praestantium in viam reductos vidimus. Nam neque principes litteris eruditi, et regiis praeceptis imbuti, neque proceres, in quibus aliquid bonae doctrinae et multus usus rerum, eos in aula ferunt, cum que ipsi omnibus rebus cultissimi sint, prae ceteris et probant, et amant, hos potissimum familiares, qui se et animis, et moribus, et dicendo et scribendo ad optimorum imitationem conferunt, et ad ipsos accedunt proxime. Quod modo exposui, hoc erat eius viri proprium, sive in eo eximium: etsi in unoquoque genere eximia, sunt primarii senatoris, non tantum boni civis: quae cum multa sint, nibil attinet recensere omnia: neque invenias in uno omnia: neque omnia aeque necessaria sunt, sed singularia ornamenta, quae tamen publice suos itidem fructus ferunt. Sunt, qui non dubitent, opus esse non solum iis linguis, quae sunt doctorum
hominum propriae, neque hodie in usu certis populis, sed passim optimarum disciplinarum cultoribus, in qua re sanioribus statim convenit: sed praeterea etiam exteris aliis, praecipue Gallorum, Italorum, et Hispanorum, quod in perpetuo usu sint tam regiarum, quam negotiantium. Laboraverat autem Husanus, ut eas intelligeret: illarum gentium libros cultiores legerat et legebat, quod a viris doctissimis disquisitiones de rebus civilibus fierent. Recordor cum Bellonii libri primum adferrentur, ac deinceps de rep. Bodini (Ambo autem multa nova et digna cognitu pollicebantur et ferebant) quam avide caenatus quottidie fere legeret, et una nobiscum de multis in omnes partes diligenter et acute conferret. Eramus enim fere quottidie unâ, cum in aula Suerinensi mihi fuisset demandata educatio principum. Noverat igitur linguas exteras, et earum usum noverat, non solum ut cum hospitibus sermonem, si legati advenissent, institueret, sed ex iis alia disceret, in aliis se confirmaret. Ita sensisse me de Husano, quare mihi minus credatur, nihil causae esse existimem. Neque enim praeter nudam amicitiam, quidquam internos fuit commercii. Neque enim supra familiarium leges quidquam potuimus, cum aeque ambo apud eundem principem essemus gratiosi. Ita me de tanto viro sensisse, et cum in vivis esset, et cum media adhuc aetate e vivis decessisset, testimonio sunt versus, quos tum virtutis viri memoriae consulens edidi: eos erudito lectori, rem non ingratam facturum ratus, adscribendos censui.
Praefectoque suis rebus, (nec segniter ille
Primum obiit munus) praemî persolvit abunde,
Dehinc tibi opes non Fors, tibi non invidit honores:
At neque fraude mala, neque vi convellere livor
Te valuit. Nam te rex Cimbrorum inclutus, et te
Dux Henetûm: coluere urbes magnae: astu Selenae
Inprimis adeo subito te maeret ademptum:
Et musaelacrymasfundunt, et musicus ordo
Ipse gravem fracta testatur voce dolorem,
Quod sibi parte sui tam clara exinde carendum est.
Sed nec eris semper nihil, aut ignobile funus.
Nam si non Sophie, si non facundia, si non
Candida lethaeo virtus demergitur amne;
Fama nec Husani longo delebitur aevo.
Haud aliter vobis pulchro e certamine laurum,
E musis certam, et populo sperate salutem.
Diem suum obiit Lunaeburgae VI. Id. Decembr.
ANNO M. DC. XIIIC.
Hanc ego veram narrationem, quam velim quis cum fructu legerit, amgnae virtuti et singulari sapientiae Henrici Husani libenter tribui. Iam si mihi libeat, ex hac Hercinia, et asb ipso Bructero, exempla item proferam. Neque enim in omnibus benignissima natura rerum ingenii acumen, et mites animos locis asperis in universum negavit: quin vix in orbe nationem videas, ubi non reperias multum boni, ut plurimum aliquid, quod alibi magis desideretur. Sed hic de animis hominum loquor. Bene autem audit nostra natio ob animi integritatem: nec abs re esse censeam, hoc nos meminisse, ut et ipsi tanti decoris, ipsiusqueve adeo virtutis simus observantiores, neque obliviscantur minores boni huius nativi, quod vel hereditarium dicere posse videamur. Facilius autem et accuratius propagatur virtus in familiis. Itaque haec constantia magis etiam elucet in ordine equestri. Familia est generosa Hoimiorum, e qua sumpsi mihi, Othonem, Ioannis filium, ex huius viciniae arce Esbecana: cuius ab annis plus, quam quadraginta mihi studia, mores et intimi sensus fuêre cognitissimi, ut noverim, quid de viro praedicem: cumque eius recentissima sit memoria, bonox et huius rei intelligentes mecum facturos non dubito. Nam si quos vel imperitia, vel invidia, a veri
consideratione, et confessione aufert, hoc susque dequeve faciam, uti debeo. Faciam autem, uti solemus, ut a prima Othonis educatione ordiar. Imbutus igitur illae divinae indolis puer, domi a teneris morum elegantia, et primis literarum elementis eruditus, in Belgio postea, et in Gallia hausit, quae sunt disciplinae adolescentium: simul propemodum solo usu exteras linguas, perinde uti maternam didicit: quod etsi praecipuum videri non debet, non tamen esse abs re existimatur. Venit et Friburgum Brisgoiae, ubi porissimum operam Henrico Glareano dedit. Glareani autem nomen clarum erat nobis pueris, tum ob artem poetarum, tum quia priscam musicam fere primus in lucem revocare studebat, qua in re in Italia et alii desudavere toto saeculo: quid profectum sit, etsi eam artem semper in pretio habui, mei iudicii non est: non autem profectum nihil, credibile est. Plures enim, qui idem studiis coniunctis agunt, non inanem operam ponere, auguramur, praefertim in aliqua ingeniorum contentione, laudis nonnihil ex instituto aucupantium. Narrabat autem olim nobis Otho, quam in Musicis Glareanus nihil negligeret, ut in bibliotheca artis instrumentorum nullum genus desiderari pateretur, ut est eorum proprium, qui certae rei studio se prorsus mancipant. Plurimum sane valuit et praestitit in explicandis Latinis scriptoribus: neque nihil ad intelligendos Caesaris commentarios attulit, quod historiae Romanae et linguae amantem iuvet. Audivit adolescens senem interpretantem Horatium, qua de
re sibi gratulabatur. Tum enim intelligebat, quos ex illo Venusino fructus percepisset insperatos. Qui enim poetas discunt, scientes fabulas cum iucunditate, inscientes aliquid sapientiae sine molestia hauriunt. Sed aliquanto sublimior est, et ad dandum promptior Horatius. Etenim non solum philosophia, sed usu rerum maximarum eruditus, (quis enim Augusti domum et omnem statum Romani imperii spectavit, et introspexit interius?) sapientiae praecepta et odis et libris ceteris, non tam adspersit quam insculpsit. Itaque aliquando et ipse ratus Horatium non tam poetae, quam philosophi officio fungi, non abs re, ut puto, veni in meam quandam suspicionem: Horatium, secundum philosophos ad virtutem et prudentiam civilem apud ingeniosum plurimum posse, si quis lecto diligenter et bene intellecto auscultet: etiam inveni, qui mecum non dissentiret. In hoc enim conuênit statim inter nos: passim ab hoc poeta quemque de privato officio moneri, et boni consilii copiam suppeditari, si quis haec bona investiget, non quasi in quodam oberrantium ferarum dubio saltu, sed in ratione obsepto horto sapientiae. Minus tamen haec praecepta eos commovent, quibus curae minus fuerit, fugere noxia, et sequi salutaria, prorsus uti qui avari animi non sit, neque unquam ipse rem faciet: sed hunc in minuta aera dies noctesque esse intentum oportet, et illos semper artium, quas nosse velint, studiosos, uti et appellantur. Neque tamen non Otho, et erat in quibus aliis poterat, et alios colebat: in
ore autem habemus, et quae potissimum tractamus, et quos praeferimus aliis. Nec enim omnium semper meminimus, neque necesse est. Non inanis igitur perrexit in Italiam, at que initio Patavii substitit, gymnasio omnium orbis frequentissimo, nisi quis contendat de collegiis Lutetianis. Inclaruit illic maxime medicorum schola, frequentatur maxime iurisconsultorum: neque ibi locus est, nisi excellentissimo cuique: praedicabantur et observabantur illo saeculo a iuventute Menochius et Guidus Pancirolus. De huius festivitate, qua nulli cederet, et multiplici doctrina, qua sui ordinis ceteros superaret, multa etiam ex aliis audivimus. Haec moverunt Othonem, inititatum iam et studio legum et multis disciplinis liberalibus, ut se in disciplinam, consuetudinem, contubernium Panciroli potissimum referret, quo monstratore in quocumque genere, quantum vellet, quantumque posset, pergeret, strenuus ipse ad omnia. Quis quantusqueve Pancirolus in disciplina iuris fuerit, ipsius consilia testantur: cuiusmodi in aliis, loquuntur ipsius alii libri: quorum sunt, quibus olim res deperditas et novissime inventas investigavit et perscripsit: sed maxime notitia utraque dignitatum orientis et occidentis. Ex iis accuratissimis commentariis apparet, quis in historia fuerit, quam in dicendo disertus, quam perpetuus in studio sapientiae, quantum valuerit iudicio in omni genere. De his enim ex cuiusque moribus et ingenii monumentis statuimus. Audivit etiam docentem annis abhinc quatuordecim (hic autem
tum iam admodum consenuerat) gener meus Theodorus Adamius, atque hinc nobis retulit, ut erudite, ut diserte, ut ad auditorum captum accommodate prae aliis doctoribus leges explicarit, quam vim, cum non solo usu rerum, sed cognitione variarum etiam disciplinarum sibi comparasset, inter politicos et ipse locum facile rectequeve tueretur. Capiebant ex intervallo nostri iuvenes consilium de adeunda Bononia, quo cum aliqui venissent, nescio qui motus exoriebantur, pont. max. Paulo IV. in quibus turbis hospites Germani sibi haerendum non arbitrati, sese recipiebant Florentiam, unde, vel eôdem pacata academia regrederentur, vel Pisas irent, vel Senas: ambae parebant Cosmo Medici. Huic autem etiam curae erat, ne quid in alterutra desideraretur: et habebant, atque etiam hodie habent utrobique, nescio quid privilegiorum Germani. Dum illi consilium quaerunt, inveniunt statim in ipso loco optimum, ut iuvenes illi nobiles iudicabant, et res erat. Cum enim cognoscerent, a Petro Victorio, primae et priscae nobilitatis viro, quottidie tradi ex Aristotele modo libros de ratione dicendi, modo alios de vita et moribus, neque non praeterea reliquos de republica, hanc sibi cum primis optabilem occasionem negligendam non putabant, ipsi virtutis studiosi et amantes patriae. Patriae enim se natos, et recte didicerant, et penitus sibi persuaserant, et se patriae usui honoriqueve aliquando futuros sperabant. Erant nâ, neque prorsus tamen aequales, inter quos de iisdem apud cultissimas quasque
gentes semper habitis primis studiis convenerat, Gotislobus Rotermundius, Rugius ad Pomeraniam, Daniel Schulenburgius, Marchius ad Salisquellam, Otho Hoimius, ex Esbecano in hac vicinia. Etsi simul de tribus dicere non cogitaram, quod alibi fecissem, tamen in hoc praedicando, sodales ipsius praeterire, neque satis commodum putavi, neque praeteriri lector voluerit, qui praeter hoc nobile institutum, quod quidem necessarium, sed multo inferius studium, feliciter una item coluissent. Iuvenes enim Graeco sermone sibi opus esse rati, sive persuasi ab ipso Victorio, paucos menses hoc potissimum agebant, et ex annorum aliquot intervallo regustatum sermonem ita recuperabant, ut paruo negotio Graecos intelligerent: eum praesertim, quem in manibus tum totos dies sine interpellatione habebant: neque non tamen paulatim et eos adibant, qui eôdem facerent. Quod ego mihi propterea credi fide mea postulo, quod me alterone an tertio anno post, illac transiturum Schuleburgius unum de vetere sodalitio tenuit, et ipsi me in suum contubernium in alterum etiam annum receperunt, quod ego tempus bono rei litterariae item me bene posuisse etiamnum iudico. Illi autem viri nobiles illinc, quo cuique commodum videbatur, peregrinati, denique reversi domum bonam quisque et utilem operam patriae navarunt. Praeter necessarias serio in litteris versanti linguas, quasi aliud agendo, Otho ingenii felicitate didicerat exteras, quae hoc saeculo maxime celebrantur. Hetrusca
utebatur promptissime omnium, Gallice loquebatur suaviter, et Hispanice satis commode: neque legebat nihil in primis cultissimarum gentium scriptoribus: et habebat in promptu scite dicta, quae studio observarat, atque iis cum in familiari sermone, tum in deliberatione, in loco uti noverat. Quae si non sunt prima omnium, contemmenda non sunt, quorum suo tempore usus est. Fuit autem, ubicumque esset, non solum ea humanitate, ut gratus esset, sed prorsus ea suavitate morum, ut a viris elegantibus, quoquo veniret, ipsius consuetudo expeteretur. Ab omnibus autem vitiis adolescentiae et iuventutis adeo remotus, ut aequalium et sodalium nemo de ipso sinistre suspicari potuerit, nedum aliquis enormis naevus in eo deprehensus fuerit, cuiusmodi latere non posiunt, et, si lateant, ostendantur ab invidia. Itaque vir integerrimus, pollens item consilio, disertus, officii plenus, benesicus, a consiliis fuit tribus praestantissimis ducibus patriae, Henrico fortissimo, Iulio pacifico, Henrico Iulio, qui hodie iustitia et clementia his nationibus imperat. Fuit apud illos Otho noster gratiosus, non iniuria, quod tantus vir erat, et in senatu erat frequens, et exsequebatur, si quid, sive domi sive foris, mandaretur, in dicenda sententia, et tuebatur dignitatem principis, nec usquam declinabat a iustitia: ita omnino offendere nullibi poterat, praesertim is, qui quid, ubi, ad quem, quomodo verba facienda a puero didicerat, intelligebat quousque pergendum observantem officii: et ubi nihil obtineas,
ibi sustinendum. Namque cum potentiam ratio non coercet, nun quam id faciet, orationis impetus: imo plaeraque exasperat importunitas. Non sunt ad magnificas legationes obeundas idonei multi in regiis: et alius aliorum usus est in minoribus negotiis, alius aliorum in magnis et necessariis: longinquis et ad exteros reges qui fungeretur, commodior non erat: et, si legati ab exteris regibus longinqui adventiunt, in iis accipiendis valebat, ut vel alius quisquam. Audivi qui a consuetudiene aulicorum in legatione, censuram de ingeniis moribusqueve principum facerent, rectequeve fieri contenderent. Namque etiam prudens villicus, aratore, vinitore, piscatore, omnibus commodis et industriis, utitur: ni faciat, munus suum neque satis intelligere, neque recte obire existimetur. Legatione functum magnifice in Borussiam, cum bono publico in Frisiam, scio. Nam, quae ante duodeviginti annos fuêre, eiusmodi mihi minus explorata sunt, praeter pauca, quae primum huc profectus e Megapoli audivi, et cetera quae vidi. De viro hoc rectissime iudicare poterant doctissimi quique et rerum peritissimi. Erat in eo lepos Atticus, in magna verborum paucitate loquaces forte ipse audiebat patientius: qua de re quis cum illo conferret, ille nihil adferebat, quin pondus haberet: quod est universum prudentis, non minus in repub. quam in rebus privatis: nec ipse ab illo unquam abiit doctiorne dicam, an melior! qui e scriniis sapientiae semper aliquod dictum, uti gemmam pretiosam, ante, vel paucis, vel visam nemini,
depromeret. Id quod mihi evenisse non inficior, non prorsus rudi veterum sapientiae: scio evenisse et aliis, qui cum admiratione, non absque fructu, ab eius latere discederent, paucioribus fateor. Non est enim haec intelligentia multitudinis: nec omnes discernant inter Marsyiae musicam et Apollinis. Forte hac re non offendit neminem, quod opibus minus incumbebat, nec societatem faciebat cum iis, qui non sibi finem hunc esse potissimum ducerent, sed tamen sine eius respectu rem gravem attingendam vix aliquando existimabant. Ille decus maiorum tueri, et non admodum egere, humanae felicitatis esse didicerat, et statuebat. Itaque neque litigabat ipse, et praesse litibus, quamvis praeses iudicii provincialis, non desiderabat: quiqueve in illis rebus, sive solis, sive potissimum omnem vitam egissent, iis nihil talium invidebat: quae ad compositionem qua de re cumque contendentium facerent, neque ignorabat, neque negligebat. Ceterum, qui nullius fortunae aut dignitati officeret, sed multos in utroque nullo suo commodo, iuvaret, quod ipsum primae cuiusdam bonitatis esse nemo negat, ei parcendum non putavit malitiosa inscitia. Referam non insusurratum ab aliis, sed quae primum hospes ipse olim forte audivi, cum de rebus aulicis nescio quis sermo haberetur: in quo viro nihil reprehenderes, eximia diceres omnia, in eo desiderabant, qui de se cognoscendis incogitantiores viderentur. Facile enim invenias quod desideres in quolibet alio. Desiderabant igitur legum cognitionem
ampliorem: etsi tamen ubertatem nemo exhausisse recte, opinor, credetur: nec legum plenissimam cognitionem in quovis senatore flagitari primus ipse contenderim. Namque et aliis alii etiam in hac re praestant, et alii alias causas in manibus habent: et sunt, qui de iure consulatur, et consuluntur, in arduis quibusque negotiis. Adde, quod qui totos dies litibus discernendis non occupatur, idcirco otiosus non est, aut minus inseruit principi, et usibus patriae. Incidimus autem in unam felicitatem harum nationum, cuius inventor et largitor fuit dux Iulius, adiutor et gratulator inprimis Otho. Cum enim in imperio successisset patri Henrico Iulius, recordatus calamitatum, quae non unum iam saeculum duraverant, detestatus bella, et quae sunt in bellis mala, de pace et felicitate suorum populorum omnem cogitationem suscepit, nec minorem sibi laudem peperit pacis studio, quam reges victoriis invenerint. Etenim triumphi non laboribus solum, sed sanguine praeterea constant multorum millium, interdum totorum exercituum, ut hoc modo omnis gloria facile obscuretur, nisi forte populos suos princeps e manibus barbarorum vindicarit: hoc enim unicum est, quo ex animo gaudeat, et cum servatis, iterumqueve beatis triumphet victor, Iulius in pietate et modestia, et litteris ad illas ducentibus a puero educatus, a maioribus non solum partas victorias, sed etiam regia beneficia in privatos ob facta fortia, in populos ob servatam fidem, in urbes ob obaedientiam et quaedam merita contulisse
recordatus, unum fuisse hactenus omissum vidit, quo et omnes suos nec minus exteros etiam longinquos novo verequeve regio beneficio afficeret. Viderat ipse academias plures, earumque dignitatem intelligebat: academiam esse officinam piettis, virtutis, veritatis, omnium ingenuarum artium penuarium. In academia recte eucari, qui patriae in sacris et omnibus ceteris serviant: absque eiusmodi educatione si sit, iacere DEI cultum, maximam partem officii, omnem denique humanitatem. Illi erant tum in aula Guelphica quottidiani sermones: haec sancta consilia capiebantur: videbat princeps hanc regiam munificentiam aeque se decere, ut quemquam principum, quorum exemplis excitari videretur, praesertim cum inferioris conditionis alii et civitates academias condidissent. Neutrum etiam dubitabat, quin et ordinibus provinciae facile probaret hoc institutum, et si requirerentur, ipsi consilio ac re accurrerent, tum quod omnia in publicam salutem tenderent, tum quod non esset angusti animi natio universa Brunsuigensium. Et haec alii praedicabant, et cum primis harum rerum, ut quisquam, intelligens Otho: nec privatim solum, sed etiam provinciae persuadebat hoc et publice expedire et decere maxime. Vir enim iam tum erat, et, quid suaderet, noverat, et qua oratione uteretur, eam habebat in promptu: providebat etiam, quae ad publicum bonum et veram dignitatem sine simulatione referrentur, facile valitura.
HOc initum erat academiae Iuliae, de cuius praestantia et bonitate cum a me non sine causa pluribus locis non minus vere, quam diligenter, dictum sit, hoc loco minus mihi verborum faciendum putarem, nisi, quae ante ad hanc quasi defensionem me impulerat, quorundam iudicii perversitas et animi malitia, eadem earundem calumniarum iteratione me resuscitaret, non ad acuendum calamum, cum in omnibus detester scribendi acerbitatem, sed ad vindicandam innocentiam et ipsum nomen academiae. Nam qui nostrûm aliquos accusant passim clanculum (quod enim neque in os cuiquam ipsi dicunt, neque litteris produnt, id non aperte geri palam est) non nostram solum existimationem graviter laedunt, sed quem statum huius florentissimi gymnasii praedicare et publice et privatim poterant et debebant, vel ob solam rei veritatem, quae in omnibus rebus sacrosancta est, quod in ipsis est, aliquot iam annos minuunt: quod si non nisi per inscitiam facerent, ipsis magis ignoscendum putarem: etsi haec, si ab ea absit etiam malitia, retundenda tamen, et obiurganda, vel quoquo modo compescenda videatur, etiam ab auctoritate prima, cum rationi dicto audiens esse nolit, aut etiam nequeat. Nam si qui prorsus peregrina lingua utatur, eius sententiam nemo nostrum intelligat, ut barbarorum
nemo graece: ita profecto inveterata et obstinata inscitia, quae ratio dictat et promulgat veritas, in animum non recipiet, nedum pensi aliquid habere sinat apud se. Quibus plurimum gratiae debetur, in crimen vocantur. Namque per eos stetisse, sive prorsus factum, ut dilaberetur frequentia iuventutis, et tot annos haec sit apud nos auditorum raritas. Primum falso bonitas ex multitudine aestimatur. Frequentabatur autem haec academia initio, sive ob novitatem, sive ob conditoris beneficentiam, sive ob decantata passim privilegia. Namque haec sequuntur, qui liberiorem vitam aut plus licentiae expetunt, quod est iuvenum fortunatiorum. Tenuiores, qui passim plures sunt, alliciuntur spe commodorum. Ad recentia accurrit undique, nempe spectatum nemo non: quod in unoquoque magnifico aedificio fieri videmus. Quid igitur mirum, sistatim e longinquis etiam locis quanta celebratur frequentia ad Elmum confluxerit? Nec contra mirum, si ut in inundationibus, saepe paruo temporis spatio aquae defluunt, saepe ut exsiccentur etiam valles, sive ex aliis causis, sive ventorum vehementia et perpetuitate fiat: sic vel una quapiam causa, maior etiam, quam hîc fuerit, multitudo dissipetur, nec iidem statim, nec brevi permulti, se eôdem referant. Fuêre autem illae plures ab annis plus minus decem. Aliquoties enim aliae atque aliae morborum species ingruêre, ut quibus vita cara eslet, quae cui animanti non est carissima? eoum alii aufugerent, alii cederent: semper tamen, ut ex vicinia sese ad nos
reciperent aliqui, neque nulli e locis longin quioribus. An non ex aliquot intervallis pestilens contagium? secutum sanguinis profluvium: id visum non aequê terribile, plures abstulit: nulli prorsus familiae pepercit in oppido. A Reno porro tantus belli motus: ut nemo aliunde huc pedem inferret, avocarentur domum alii atque alii. Non nego in ipsa academia orta dissidia, de quibus, quia sublata sunt auctoritate et legitima sententia, scribere mihi nec libet, nec licet: etsi per me ea velim esse orbi notissima, quae tamen etiam absque nostro incommodo cumque bono publico innotuêre pridem in cultissimis orbis Christiani partibus. Dolorem autem animi mei ingentem dissimulare nequeo, quod qui in ipso feruore negotii obmutuerant, si queant, novi aliquid moveant mali: neque quid magis optem, quam ut si bonis partibus studeant, aperiant ipsi sese benevolentia et bonis rationibus: iuro, habituros adversum neminem: me vero sibi obsequentissimum: quanto ego omnibus modestia antestare ab adolescentia studui: neque quid praeter amicitiae leges unquam in quemquam cogitavi, nedum aliquem petulanter aggressus sim. Ad recensionem exterarum calamitatum redeo. Cum per tumultum quinto abhinc anno, vici, arces, oppida, contra leges publicas et iura humanae societatis ab iis vastarentur, qui legitime parere debebant, non inferre magis cuiquam iniuriam, quam nobilis matrona modeste praetereuntem feminam verbo lacessere. Nam libenter urbes, quamvis grandes et potentes, cum
matronis comparo: quas tam illustri nomine de officio et modestia recte commonefieri sentio. Cum, inquam, illa nullo bono consilio magno impetu gererentur, redundatura videbatur in academiam Iuliam calamitas, et parum aberat a nobis exitium Eum metum si quis tum sine causa susceptum aiat, sciat inermes esle Musas, et idicrco formidulosas. De me quid negem? omnia mea qui praeter has aediculas, et aliquot non vulgaris notae libros nihil possideo: hos igitur asportandos alio curavi: neque rei familiaris parvam iacturam feci. Non quaero, quô alii atque alii ierint: qui quam diu domi suae substiterint. Sed vide mihi hic quoque fortunam nostram. Servati sumus divinitus, et qui repente de studiosa iuventute in vicina loca confugerant, una nobiscum plerique se huc receperunt: non item pauciores, qui longius secesserant. Hae videlicet non erant satis magnae causae minuti apud nos adolescentum numeri: sed illi, qui non docerent, quae exterminanda sint, ex quavis academia, quam non nisi veritati ac saluti publicae constitutam velimus. Nam qui sive privatim sive publice aliud. spectant, alienum negotium agunt, nec proprium academiae. Mirentur ipsi etiam illi, si proximam calamitatem silentio praeteream. Erit biennium autumno, quando rebus denuo commotis, tam aegre caepit se hinc movere iuventus: aegre domum revocati a suis parebant: sed quid facerent? copiae in nonnullis amplis urbibus conscriptae terrorem incutiebant omnibus: sub ver, alii vel domum
migrabant, vel quo videretur, neque iam ut redituri, sicut antea. Nobis erat manendum necessario magis, quam deliberato. Quo enim eant columbae, quibus per omnes silvas imminere viderentur accipitres. Tam nobis, quam civibus huius oppidi, denuntiabatur quottidie periculum: et fuisse decretum factum de oppido funditus delendo, et tollendis ad unum omnibus, et statim creditum fuit, et asleveratur hodie. Satis apparet etiamsi solitudo hic sit, in neminem nostri ordinis culpam propterea conferri posse. Videamus porro, quod argumentum praestantiae academiatum certius sit, sive perpetuum, et a quibus hoc convelli atque labefactari credi possit. Namque multitudo adeo non facit ad rem, ut strepitu potius res turbari, quam stabiliri videantur. Immanes enim illae copiae, quae vix etiam apud homines fidem ivenerunt, potius Xerxem everterunt, quam quidquam aliud. Neque tamen me fugit tam levi, futili et falso argumento effecisle plurimum calumniam apud viros non de vulgo, qui eius vim, si adverterent, intelligereprae aliis poterant, nec ipsi aures et animum dare debebant. Neque enim tum deerant, qui et mihi et aliis ex calumniantium ore tale quiddam obicerent, cum negligentiam praeterea docentium affinxissent, qui neque diligentiam suam, neque singularem scientiam probassent. Utar autem in explicando certissimo praestantiae signo, bonitatis nomine, neque hoc nomen nunc ad cetera referam, quae persequeretur, qui certam perfectamqueve academiae constitutionem, mente
conceptam perscriberet. Multa enim sunt, quae unam eandemqueve rem bonam efficiant, unde non est uniusmodi bonitas. Namque et de patronis, et docentium vita, doctrina, moribus, de disciplina ille quaereret et de eorum singulis accurate diceret. Hic igitur bonitatem academiae statuo in hoc, quod omnes inde petunt, aut petere iubentur. Eruditionem dico, cuique in sua disciplina, quin etiam in quibusque artibus liberalibus. An quid a me in hac parte meisqueve familiaribus peccatum est? an non raro ego, et qui mecum faciunt, praestitimus plurimum boni, quantumqueve in unoquoque nostrum fuit? Non querat, ut alii hoc neglexerint, aut nobis adversati fuerint. Necesse est, ut vel inscitiae quis nos insimulet, vel in docendo socordiae. Quod ad scientiam, nemo prodiit, neque quis ausit, qui quae a nobis traduntur, in universum reprehendat. Nam si quis, qua in re allucinetur, nemo illorum quemquam nostrûm monuit: monemus vel quisque sese, vel nos mutuo, vel consilium emendationemqueve a sriptoribus petimus: quod alii si sequerentur, nobiscum sentirent, neque a novitiis penderent, neque suis opinionibus inhaererent: sed hi neque alios audire, neque legere velint, neque ad veri investigationem animum applicent, et sint, qui ne quidem hoc opus esle arbitrentur. Sed forte quos hoc male habeat, quod bene meritos, et bene merentes nominatim praedico. Hic igitur nominabo neminem, referam quae litterae, quo modo apud nos tradantur: unde bonitas academiae Iuliae magis elucescat, et, quae
praedicavi scriptis, ita sese habere, neque me cum aliqua causa reprehendi, appareat. Initio qui docerent, advenere ex illustri ludo, qui ibi erant: accersiti et alii, ut reperiebantur, tum praestantes, tum mediocres. Sic enim sunt initia omnium rerum, etiam imperiorum. Quare in illo forte nihil, aut non admodum erratum fuerit: sicutneque in aliis pluribus, quae cuiusmodi essent, dies docuit: prout nos in omnibus rebus, in omni vita docet dies. Hoc agebatur, quod minime erat negligendum, ut nemo in docendo videretur negligens: cui rei poene satisfacere videretur sola assiduitas. Hoc autem secus se habet. Namque si hac opus est, muto profecto magis antegressa meditatio: multo maxime vel ipsa scientia, vel huius ex aliis dextra comparatio. Cum ita ferverent publica auditoria, etiam privatim coeptum est doceri: non ita insanio, ut hoc falsum fuisse dixerim. Rectissime fieret, si vel pares essent publicis doctoribus, vel satis ipsi eruditi ad erudiendos minores vel aequales. Credo neque fuisle nonnullas: neque hoc in dubium voco, cum e pluribus locis alii aliunde advenirent. Cum quae publice docerentur, esset praescriptum legibus, quidam privatim docentium diversa introducebant. Accurrerant enim e ludis puerilibus adolescentuli, persuasione qua dam novae sapientiae a suis magistris fascinati. Hoc ita se habere, aiunt illi quoque, qui neque in hoc genere probant sectatores veterum, et nourarum opinionum satores in manibus gerunt, quando gloriantur, tum temporis, et illa ratione, floruisle
Iuliam. Eam autem infantiae suisse proximam, paulo adolescentior nemo negat hodie. Hoc autem vero verbo neque improbantur prima omnia: neque vero etiam extenuantur, sed vel laudantur, vel censentur in mediocribus, nedum, ut calumnia dicit, viros doctos oratione contumelia afficiamus. Forsan in proclivi sit, pro illis, extraordinariis et voluntariis magistris loqui: mihi autem difficile non est, diluere bonis rationibus, quod vix aliqua veri similitudine dicatur. Fuisse illud silentio probatum, a publicis doctoribus, quod potuerit inhiberi, debuisse etiam, largiar: neque tamen id mihi sumam, ut in omissa declamitem: quin habeo, quod loquar pro hac incuria. Erat initio in studio sapientiae non nisi uni demandata principis peripateticrum interpretatio. Hic autem qui tamen officium suum faceret, ad contendendum se non paraverat, cum quod non minus quietis amans, atque ipse sum, tum quod in certamine acri solus desertusqueve videretur. Etenim haec animadversio non set tradentium mathemata, nec docentium linguas, nec interpretantium poetas aut historias. Quod egerat a principio academiae conditor, ut plures accerseret, quo in omnibus rectius erudiretur iuventus, id postquam ille inter mortales vivere desiit, tanti beneficii conservato minime reliquit. Nec aliud ominari quisquam de Henrico Iulio poterat, cui iam clavum huius Argus pater nomine tradiderat, ipse dum spirabat, manu dirigebat, filio omni genere litterarum excultissimo.
Advenimus accintu hius herois plures, nec aetate, nec, opinor, doctrina inferiores, qui una cum aliis academicum negotium gereremus. Tum vero tantus error amplius neque latere, et, si non latebat, neque dissimulari potuit, neque debuit: et qui tum inscitiam ultro compescerent, recte incidisse nervos sapientiae dicerentur, sive barbariae. Haec enim illa est. Etenim quin inscitia barbariae radix sit nemo negat. Illud autem uti recte dici potuit, ita nec illo verbo quemquam laesum bonorum, dixerit intelligens. Calumnia autem est, arrepta occasione, etiam optima quaeque pessime interpretari, idqueve ex ipsa arte inscitiae, ubi neque quidquam causis connectas, neque ratione aliquid concludas. Malitia autem imperitiae non minus, etsi hanc malitiae non arguimus, facile quiduis persuadet. Auctoritate vero etiam decretum fuit publica, ut nihil hic quisquam novaret, aut verteribus legibus adversarium docere auderet: tamen etiam data copia in arenam publice descendendi, sive, si quis se singulare quippiam et visu dignum in academicum mercatum advehere crederet, aut gloriaretur, merces suas exponendi. Praesto erat tum ipse princeps, et designati ephori, inque his primus Otho Homius, et harum rerum constituendarum intelligentissimus omnium, unde ego primum dico, ante quem sederet hac in re nemo praestantior alius. Consideret mihi lector calumniae malitiam, atque ipse aestimet, vilior ne in ulla disciplina facta sit ex illo tempore academia. Ego emendatam, et plerisque pluribus perfectam aio ex quo
Henricus Iulius imperavit: cui quam curae semper fuerit publica salus et conservatio studiorum sapientiae, hoc magis a nobis praedicabitur, quô pluribus calumniis a malitia tantus etiam princeps proscinditur, tum hac ipsa de causa magni momenti, ut iudicant, qui hoc negotium de recta educatione ad vitae cultum intelligunt, tum ob aliam longe gravissimam, iamque orbi notam, in qua praeter dignitatem, quam in imperio obtinet, et salutem suorum nihil quaesivisse, nemo dubitat omnium, qui ipsi non mulos etiam dies familiaris fuerit. Ita namque princeps ille bonus, et integer, et illorum, qui alia prae se ferunt, et alia moliuntur, dissimilimus. Verum non digrediar ab instituto longius. Non solum, quod erat hîc boni constitutum, conservatum a nobis fuit, sed auctiora florere coeperunt omnia, ut hoc incrementum academiae atque maturitas recte dicatur. Ab hoc autem, quod dixi, incremento primum in linguarum explictatione nihil desiderari potuit: cum multa quoque eruditiora scripta hic interea publicata sint: nec mirum, cum iuventutem ad veterum lectionem perduxerimus, qui hîc in tanta frequentia in paucorum erant manibus: nihil item in mathematicis, quin et astronomica, et geographica adolescentuli, quando volunt, accipiunt, vel privatim, si proponantur graviora publice: fuit ars dicendi tradita ex Tullio, et recte sane: sed erant novitii alterius familiae, qui passim in angulis artem dicendi nobilissimam corrumperent, et mutilarent, loquacitatem quandam anilem venditantes pro
eloquentia: neque nunc alii praetermittuntur, et explicatur ille, cuius praeceptis se confirmavit ipse Tullius. Poetae autem non minus ipsi Graeci, quam Latini sunt in manibus adolescentum. Iam si quis mihi irascatur, qui academiae gratuler de ratiocinandi scientia, an non ostendit ille malitiam suam, et animi invidentiam? Namque hoc adolescentuli non negant, se in tempore ea discere, et in iis exerceri mature, quae ante non intellecta, nedum a quîquam explicata, aliquando ne quidem verbo tacta fuerunt. Quis primas et secundas intentiones definierat, syllogismum insinitum protulerat, demonstrationem eruerat? Ego eum auream rationis regulam semper praedicem, et unicuique in quocumque genere veritatis studioso neceslariam censeam: cum filo, quamvis fabuloso, Ariadnes, qui ratiocinandi artem comparant, ad rem ipsam commode alludere puto: quod qui temere labyrinthum ingrederentur, absque dubio perirent. Qui hanc fabulam primus excogitavit, forte sapientiae regulam nobis proposuit, quam qui nesciret, aut non usurparet, erraturus in perpetuum videretur, nedum perventurus ad umbram veritatis. Porro natura rerum, etsi, ut insinita, ita inperuestigabilis est, nisi, cui huius auctor ipsius adyta resignarit, qui eam solus pernovit, eiusdem conditor, tamen quae ipsius ratione penetrantur, inter homines doctos et quaeruntur et explicantur, et nova investigantur quottidie: unde nata est et confirmatur scientia, et porro ab ingeniis augetur: eaqueve confirmatur
cum ipsis rationibus, tum effectu. Nam qua medici mirifica agunt, cuius tamen se scrutatores et discipulos et ministros profitentur, ea a re ipsa dicta physica, hîc coepta explicari ex Aristotele et in hunc diem vere, plane disertequeve iuventuti traditur, tum ob mentis expolitionem, tum ob artem illam salutarem generi mortalium, cuius fundamenta iacit. Primae autem philosophiae quis antehac meminerat? cuius etiam, neque dum visae, nomen erant qui aversarentur: sine qua tamen confusa manent omnia, determinatur nihil: prima videlicet ac certissima lux infusa humanis mentibus a conditore, inscitiae abolitrix. Inscitia autem praesertim illa affectata nihil detestabilius, a priscis passim proditum est: neque neget, qui se hominem natum gaudeat. Illustratam praeterea magis alteram philosophiae partem, quae vitae humanae rationes omnes investigat, relata ad actiones humanas, et dicta politikh\, non minus apalam est: neque a me multis praedicari debet, in quo ipse potissimum et plurimum laboravi. Haec autem ita se habere omnia, tum auditores grati, tum nostrae lucubrationes testantur, de quarum veritate multo etiam magis, quam, quod ad sermonem, puritate gloriari nobis absque iactantia licere arbitror. Vera enim investigamus, et perscribimus: quae tentare forte, evertere calumniantium nemo potest. Vilitatem autem, imo pravitatem illius personatae sapientiae suspicari licet, quod ubi nata est, inde prorsus exulat: quod Hispania et Italia procul aspectam exclusere in
perpetuum: quod in academia tum nulla locum certum invenit, ac ne quidem in ludis puerilibus non negligenter institutis: quod recte in prima aetate educati in litteris, eius etiam umbram fugiunt: quod e faucibus illius erepti, sibi primae, idqueve nobilissimum aetatis tempus periisse et saepe deplorant, et simul graviter indignantur: cumqueve gerras plus quam Siculas, cum ipsitoto animo detestentur, tum refutant ceteris quoque et acrius et luculentius. Nam ut quaeque illius membra rationibus confixa iaceant, accipere in auditoriis, legere in doctorum scriptis licet, qui hanc molestiam propter iuventutem in se susceperunt. Plaerique enim derident, uti fatuam: quae tamen ut furia, abigit et deterret saepe ingeniosos, ne vel ipsi emergant, vel magno usui esse queant patriae. Non solum enim non ascedunt, quô poterant, sed falsis opinionibus imbuti, falsam vitae rationem veriori anteferunt. Ita enim fieri solet, ut ubi veritas laborat, ibi actiones ad opiniones accommodentur, quas veris sententiis atque disciplinis informari oportebat. Non est necesse, ut de facultatibus, ut in scholis nominari, longi temporis usus obtinuit, ordinum pragmatikwte/rwn sigillatim dicam, cum res clara sit: nec etiam earum Cl. doctores meo silentio se contumelia affectos querentur. Mihi causa fuit, ut in reliquis uberior, sive totus fuerim, quod doctrinarum, de quibus dixi, interpretes aliqui vapulamus a calumnia, etsi ceteris disciplinis praesidio venimus, earum fundamenta iacimus, excepta prima caelitus revelata, cui multis
modis litterae, quarum genera recensui, inserviunt, sicut et cetera humana, ut suspicor, omnia. In quo cum sedulo omni vita laboraverim, inii apud bonos gratiam, offendi apud alios. Contra illos semper sensi, qui neque ordine, neque solide ferunt erudiri ingeniosam adolescentiam, sed vel ad sacras litteras, vel ad legum studium, rapiunt admodum rudes iuvenes, ut illi sacris praesint, hi in foro litigent, non solum ante doctrinam aliquam, sed aetatis etiam maturitatem, neque ecclesiae neque rei pub. bono. An odio vero propterea videmur digni, qui sumus huius sententiae? contra honorandi videantur, qui secus palam suadent? alii quaecumque probando et bonis consiliis obsistendo rem litterariam, si diis placet, pulchre stabiliunt: nos minuemus academiam fungendo officio praeclare, et recta consulendo. Ob haec studia erga iuventutem, et merita erga patriam, ex quo tempore adveni, displiceo aliis, qui non meritis, sed violentia primi esse volunt. Dignitatis autem, si qui illud est, sibi hinc inde nescio quid corrogant calumniis: neque non praeterea mihi et aliis bonis viris ab annis aliquot sine vera causa affingunt partium studia, ipsi factiosi: denique familiares meos contumeliose de nomine meo appellant, qui mecum summa diligentia in studium veritatis et bonum academiae incumbunt. Re autem ipsa diluitur altera calumnia. Nam negligentiae rei agi non possunt, ex quorum auditoriis alii atque alii doctissimi viri prodeant. Satis ostensum arbitror hoc primum, et academiam Iuliam bonitate
vicinarum nulli cedere, sive nos disciplinarum praestantiae auctores dicas, sive conservatores, immerito clanculum exagitari calumniantium contumeliis. Non quidem magno mihi solatio est, sed frangit tamen nonnihil iustam indignationem meam: fortem militem non esse eum, qui ab hostibus ictus ipse nullos senserit, ut est apud Thebanum poetam. Velim nobis iniquos deterreat, quod iisdem poene verbis, variante plurimum sententia, ait Aeschylus: qui quod mali fecerit alteri, par ipsi ab alio relatum iri. Male enim audiet, quisquis innocentiae maledixerit. Ceterum, ut petita longioris digressionis venia, ad superiora redeam, dux Iulius conditor, imo pater est academiae Iuliae: Henricus Iulius nutritor et defensor eiusdem. Hoc patrocinio eo magis nobis opus est, quo miseriae plus illa pertulit, et superavit hactenus: quando vero manet in nonnuliis se dulitas, et in omni genere disciplinarum studium, florebit academia Iulia: quod ut perpetuum sit, Deum precor: nec futurum dubito. Veritatis enim cultores respiciet iustitia: nec maiorem esse barbariae vim, aequum est, quam sit sapientiae. Qui boni aliquid in eam, quisque pro viribus, conferunt, et ipsi participes erunt boni. Fecit hic Otho Hoimius, quod equitem nobilem, quod virum consiliis praestantem, et amantem patriae decebat. Sciebat idem, quibus potissimum niteretur academia, quid cuique deberetur. Sensit enim ab initio, ubi philosophia frigeret, aut ulla eius pargium, aut negligerentur alia necessaria omnibus
disciplinis adminicula; cetera quamvis splendida et summe in vita necessaria academiae dignitatem non tueri, neque sustmere posse, ipsaque paullatim deficere et collabi, illis quasi fundamentis subrutis. Querebamur, obvios quosque ad illa rapi, neque praestantibus satis propositum praemii. Utrumque concessimus: neutrum facile emendatum\ iri vidimus. Neque tamen non apud nos ab initio inventi, atque acciti postea alii atque alii, qui in quoque genere scientiae, docendi ratione et diligentia ita erudierint auditores, ut in quibusque academiis cum laude doceant, et erudite refellant sciolorum greges. Satis dictum puto, quid, sive legationem obiret, sive in senatu sententiam diceret, praestiterit viro dignum, quem principe loco civitatem gubernare posle arbitramut, et quis in consuetudine hominum fuerit. Nemo puto requiret, ut rem familiarem rexerit. Neque enim hanc artem nesciat, qui civitati prae esse valeat, sed ad hanc rem otii vix aliquid est, neque rei publicae gubernatoribus, neque serio studia doctrinae colentibus. Sincerus enim scientiae aut patriae amor alias occupationes profunde in animum non intromittit. Sic ego de utroque statuo, et statuendum censeo. Ille igitur rem familiarem, etiam quam ruri habebat, uxoris prudentiae et industriae committebat omnem: in unam tot liberorum educationem simul intentus maxime, quae ipsa quoque spectat salutem publicam. Filiam educabat mater: cum suscepisset filios plures, omnes litteris erudiri volebat pater, idqueve sumptu suo, ut paedagogos
ipsis daret, quos vellet. Cur eorum neminem a)paidagw/ghton in aulam mitteret, multis principibus notus et carus, hoc habebat causae, ne contraria consuetudine contrarios mores imbiberent. Ubi, inquit, in pietate et modestia se confirmarint, et mihi videbitur, faciam eorum cuique potestatem, ut, quae velint, studia colant, et quô velint sese conferant: neque eos sinam abire longius ante, quam Latine eorum quisque noverit. In hoc et sinondum est, inquit, vis sapientiae: tamen Latinae linguae non rudis in veritatis \et virtutis vestibulo firmius constitutus videatur: quoquô sese qui referant, sive perseverent in litteris, sive eant militatum, sive frequentent regias, sive rem familiarem colant. Haec ille familiariter multo plenius explicabat, suaviter ridens super consiliis parciorum, qui compendiis studendum, gratias in tempore aucupandas contenderent: non autem cogitarent, quanto cum valetudinis, morum, interdum non minus vitae, quam fortunarum periculo eiusimodi rationes ineantur. Felicitas (fateor) non pendet ab arbitrio cuiusque: quae ad felicitatem ducunt, sunt quodammodo in potestate hominum. Quod de filiis statuit, obtinuit. Namque et Latine sciunt, et quidem ulterius progressi, sex eorum modo aulas principum colunt, cum laude modestiae, sobrietatis, animi moderationis, officii, industriae: minimus natu etiamnum apud nos in litteris vivit, et iubetur a nobis fratrum vestigiis insistere, nec ipse praeceptorum patris est immemor. Ita praeclare de Othone Hoimio
multos iam annos sensi, ut hîc praedico: neque me vel imperitiae, vel inscitiae, vel invidiae iudicia movent: utinam regiarum principes, et ipsi reges, de talibus, tantisqueve viris recte sentiant, et hos ipsos potius audiant, qui patriam amant, et civium salutem quaerunt, quam qui nec honoribus, nec opibus unquam satiantur., Hanc alteram politeus1ome/nou partem, sive potius appendicem perscripsi autumno, 1607.
FINIS.