CAMENA Early Modern Latin Texts

OPERAE HORARVM SVBCISIVARVM, SIVE MEDITATIONES HISTORICAE: Continentes accuratum delectum memorabilium historiarum, et rerum tam veterum, quam recentium, singulari studio inuicem collatarum, quae omnia lectoribus vberem admodum fructum, et liberalem pariter oblectationem afferre poterunt. CENTVRIA TERTIA. Vna cum Indice locupletißimo. PHILIPPO CAMERARIO, I. F. IVRISCONSVLTO, ET REIPVB. Noricae a Consiliis, auctore. Cum gratia et Privilegio Caesar. Maiest. ad decennium. FRANCOFVRTI, Typis Ioannis Saurij, impensis Petri Kopffii. Anno CIC IC IX.

VOTVM ET DEDICATIO AVCTORIS C. S. S.

COGITATIONES, CONATVS, LVCVBRATIONES, LABORES, OPERAE, ET RELIQVA, QVAE IN HAC TERTIA CENTVRIA HORARVM SVBCISIVARVM COACERVATA CVMVLA TAQVE SVNT, HAEC OMNIA, SICVT IN DVABVS PRAECEDENTIBVS SVPERIORIBVS ANNIS EDITIS, POTISSIMVM PVBLICIO BONO, DEINDE PACIS, QVIETIS ATQVE VERITATIS, BONARVMQVE ARTIVM ET PARTIVM, NEC NON HISTORIARVM STVDI OSIS INGENIIS DEDICATA CONSECRATAQVE SVNTO. QVAE VELVTI LIBAMINA, SI REIPVB. VSVI, ET EIVSMODI HOMINIBVS INSTAR PABVLI ANIMI GRATA ACCEPTAQVE FVERINT, ET EX IIS NON SOLVM DELEC TATIVNCVLAM PROPTER VARIETATEM RERVM ET SIMILTVDIN EM HISTORIARVM INVICEM COLLATARVM, SED ETIAM NONNVLLAM VTILITA TEM HAVSERINT PERCEPERINTVE: EX VOTO AVCTOR LITATVM CENSEBIT: SIN SECVS, EA OMNIA, QVAE IN HAC TERTIA CENTVRIA CONGESTA CVMVLATAQVE SVNT, PEREANT, DELEANTVR, IRRITA INFECTAQVE SVNTO. HAEC SVNT PRAECIPVA DESIDERIA ET VOTA AVCTORIS. QVAE SI RATA FVERINT, BENE ACTVM EST, ET IRE LICET AD SIMILES OPERAS QVARTAE CENTVRIAE DEXTRIS ET FELICIBVS AVSPICIIS ABSOLVENDVM: SIN IRRITA, INTERMITTVNTOR, ET COEPTA TINEIS PAS CENDIS SEPONVNTOR.

AD BENEVOLVM ET CANDIDVM LECTOREM, AVCTOR.

SAEpivs a magnis et praestantibus viris, qui meas duas priores Centurias operarum subcisiuarum, cum delectatione et vtilitate (vtipsi dicere solent) ob varietatem rerum, et historiarum non vulgarium, sed memorabilium, et selectarum, legerunt, coram internuntiis et literis compellatus, et adimonitus fui, vt tetiam quoque partem proribus adiungerem, et hac in reverbis, et promissis meis, starem, quae in voto et dedicatione secundae Centuriae annexa, et comprehensa sunt, meque sane ob longiusculam, intermedio tempore, moram interiectam si non palam, tamen tacite accusarunt, quod desi derio eorum et aliorum, veluti cunctabundus emansor, minus satisfacerem. Non ingrata mihi fuit haec compellatio, et exprobratio, quae ab animis candidis, et nostri nominis studiosis, proficiscebatur, ideoque ea talem vim apud me habuit, vt veluti laxato fraeno, mihi instar calcaris vlterius strenue progrediendi, et iampridem laborem inchoatum absoluendi, fuerit. Inter hos monitores et [gap: Greek word(s)] nominare, et quidem honoris et obseruantiae ergo libet, cl rissimum et praestantissimum virum D. D. Conradum Rittershusium, amicum meum veterem, qui peculiari Epistola ad filium meum eleganter scripta, non solum peculiares laudes meae personae et senectuti attribuit:

sed etiam interposito suo iudicio, quod sane magnifacio, de prioribus meis libris, Musam suam monitricem et minatricem instruit, vt fidem meam obligatam liberem et exsoluam, in pertexenda et edenda Tertia Centuria, quam non ita pridem conspectis aliquot capitibus, integram mirifice desiderare videtur. Caeterum quemadmodum is in nonnullis quodammodo nimius, et, si liceret dicere, prodigus in meas laudes (quod tamen nimio amori et propensioni eius candidae erga me tribuo) in illa sua Epistola esse videtur: ita tamen eas accipio, et meas esse cum hac cautione iudico, vt sinon in omnibus talis, qualem me describit, sim, ita tamen esse, et talem me gerere, et erga omnes praestare, debeam Hoc moderamine passus sum, et quidem volente auctore, illam Epistolam a Typographo post hanc praefationem inseri, et in lucem prodire, cum praesertim non tam constans beneuolentia erga me et meum filium, quam gratulatio de commoda mea senectute, quae beneficio diuino contgit, mihi non possit esse non grata. Experientia enim testatur, tam firmam in amicitia constantiam, atque talem commoditatem et felicitatem paucis senibus contingere. Superfluum igitur iudico plurib. me excusare, ob moram hactenus interpositam, amicisque molestam. In quibus sane senectutem ingrauescentem, licet nunc satis commodam, tamen (cum ea sola non veniat) plerumque comites seipsa peiores pedetentim secum adducentem, et molem negotiorum publicorum et priuatorum (cum praesertim gens et familia mea, alium nunc grandaeuiorem non habeat,) allegare possem. Sed prolixor in iis, quae ocularis inspectio, et res ipsa demonstrat, non ero, paucis saltem scire alios necessum exponam, quae nunc de meis laboribus esse duco. Dixi paulo ante de calcare ex stimulo externo, quem desiderium amicorum mihi admouit, sed aliud praeterea internum calcar et irritamentum accessit, cupiditas nimirum, et ardor, historias et res politioas memorabiles, tam veteres, quam recentes, cognoscendi, et ex iis selectiora excerpendi, atquein meam penariam cellam et clasem

inserendi. Hoc desiderium et cupiditas illa vna cum senoctute mea acerescit, ac veluti virescit, neque, sicut robur et vigor corporis, decrescit: ita vt sentiam rectedici, Senectutem laudabilem duobus scipionibus niti: Recordatione vitae honestae anteactae: et spe vitae melioris: Quorum alterum in propriis cogitationibus: alterum in meditatione futurarum rerum continetur. Quis enim negare poterit, historias simulacra quaedam eius esse Philosophiae, quae in actione confistir? Vt siue virturum ad imitandum, siue vitiorum ad declinandum, exempla cupiamus: siue morem maiorum ad cognoscendum, siue res gestas ad prouidendum quaeramus, non a Philisopho aliquo facilius, quam ab ergregio scriptore historiarum aliquo, petere nobis liceat, vt recte Sigonius monet. Ab historia enim [note: Orat. 7. de Latinae linguae vsu.] hauries (ita monet Imper. Basilius filium Leonem) [gap: Greek word(s)] , bonorum virtutes, improborum vitia, vitae humanae varias mutationes, et rerum in ea conuersiones. Idipsum non latuit Plinium ita dicentem: Et gaudium [note: In Epistol.] mihi et solatium ex literis. Nihilque tam laetum, quod non his non laetius: nihil tam triste, quod non per has minus triste, etc. Assentior itaque iis, qui censent, Nullam posse esse vitam iu cundiorem, aut certe commodiorem, quam legere semper, aut scribere: et praeclaras quidem res antiquitatis cognoscere: praesentes vero cum posteris loqui, atque ita omne tempus, quod et praeteritum est et futurum, nostrum facere. Quemadmodum autem haec diligentia, et assiduitas in legendis historiis, et bonis literis, tam iunioribus, quam senioribus, magnam recreationem et delectationem afferre solet: Etenim illi, iudicio et intelligentia, hisce adminiculis citius in bonos et praestantes viros euadere: hi vero repuerascere, non secus ac Cicero in [note: Lib. 2. de Orat.] suo fundo Formiano, inter doctissima et suauissima colloquia cum Scipione et Laelio, solent: Ita delectus historiarum et librorum cum maturo iudicio habendus est. Vt enim qui sapiunt non statim ex quouis fonte bibunt, propter ea quod alii salutem afferunt, alii perniciem; nonnulli surorem: ita non

est tutum, quosvis libros euoluere, quum ex aliis haurias affectum animi bonum, ex aliis libidinem, aut insaniam trahas, quae [note: Lib. 11. c. 6. et 7.] elegans similitudo est Roterodami. Huius generis est quoque Pliniana; Sicut apes non quiduis ex omnibus colligunt, inquit sed ex diuersis herbis et florib. primum fauos construint deinde ceram fingunt, hoc est, domos cellasque faciunt: Deinde sobolem, postea mella, ceram ex floribus, melliginem e lacrymis arborum: ita non omnia petenda ex eodem auctore, sed ex vnoquoque sumendum quod habet vtilissimum. Ex Poetis et oratoribus verborum splendor, e Dialecticis argutia disserendi, e Philosophis cognitio naturae, e Theologis praecepta vivendi. Vnde idem Plinius alibi hanc elegantem similitudinem introducit. Vt terrae variis mutatisque seminibus: ita ingenia nunchac, nunc illa meditatione, excoluntur. Quam suauis autem, adiuncta vtilitate, sit varietas illa cum delectu veterum et recentium in historiis, et veluti pabulum animi, antea quoque commemoraui: cum praesertim Christus Saluator [note: Matth. 3.] noster ipse eam commendet: Omnis Scriba, inquit, doctus in regno coelorum similis est homini patrifamilias, qui profert de thesauro suo NOVA ET VETERA. Haec enim efficit, vt mens mediocritatem (hoc est, intra constitutos terminos maneat, quos vltra non liceat hiscere) amplius non amet, sed progrediatur meditando, et quo longius, eo iucundius. Id placuit Ciceroni de Archimede. Eius, inquit, mens rationibus agitandis exquirendisque alebatur, cum oblectatione solertiae, qui est vnus suauissimus pastus. Recte itaque dicitur, nullam rem esse tam iucundam quae sua perpetuitate non pariat fastidium: solis literis animus virtute satiatur nunquam, sed vt flamma lignis quotidie magis ac magis accenditur. Natura enim hominum est [gap: Greek word(s)] , fastidit praesentia, et appetit noua, vt Thucydides obseruauit. Hoc mouit Petrarcham dicentem: [note: De remed vtriusque fort] Nihil tam delectabile, quod non idendtas inamaenum reddat. Nullum efficacius remedium contra vitae fastidia, quam temporum locorumque varietas. Et fouetur et pascitur mens humana,

vt ait B. Augustinus, qui qualitate rerum non potest, faltem varietate satiatur. Idipsum obstruauit Comicus quidam, cum ita dicit:

Haec cupiditas honesta quidem, me non solum veluti alterum calcar impulit, vt tertium hunc librum, subcisiuis horis superioribus annis collectum, publice prodire voluerim, ita tamen vt nondum ea satiata sit, quod in his terminis veluti limitatis sabsistere velit: sed ad quartum quoque non leues stimulos habeat, qui etiam suo tempore, si Deus voluerit, se conspiciendum et legendum praebebit. Ingenue enim fateor mihi cum Solone commune esse, qui de sedicere solebat, [gap: Greek word(s)] . Tum demum cessandum, et vela contrahenda atque in portu subsistendum erit, et forte erunt, sicut ille ait, [gap: Greek word(s)] , posteriores cogitationes sapientiores. Haec pauca, praefationis loco, praemittere et simul lectores monere volui, vt haec mea [gap: Greek word(s)] , animo candido, sicut priora accipere et interpretari velint, cum praesertim stylus meus et genus dictionis sit simplex, et minime affectatum, coloribusve ornatum, quippe spectans potius ad res memorabiles dilucide recensendas, quam copia et elegantia verborum splendide et pompose eas exornandas. Nam oratorem quidem facile, vt recte monet Angelus Politianus, vt omnia extollentem in maius, auerseris: historia si quid vel gratiae, vel offensae dederit, suum iam nomen non retinebit. Quamobrem vt certior veriorque in ore muliebri, ingenuus et natiuus color, quam vel cerussa, vel pupurisso illitae buccae: ita historiae sincerum testimonium fucosis oratorum praeconiis diuturnius. Eodem modo distinctio attendenda est, aliud esse historiam scribere, aliud esse ex historiis aliquid recensere Ad illud

enim assertio, et exquisitum iudicium, ne falsa veris immisceantur, requiritur. Hoc vero recensentem bonafide non ita arctat, cum auctoritati alterius nitatur. Habeat itaque quiuis suum iudicium, neque facile cuique succensebo, vbi in omnibus mihi non assentiat, sed meliora et vtiliora adferat, absint modo calumniae et obtrectationes, quae semper liuorem et inuidiam, comites habere solent. Quam detestandum autem monstrum Inuidia sit, non est obscurum. Vnde Poetae fabulantur, INVIDIAM apud inferos serpentibus vesci, et hydris recreari, vt ostendant inuidos venenum deglutire venenumque euomere. Aliena enim felicitas inuidis toxicum est, nec laetari vlla ex [note: In scholiis Paterculi] parte possunt, nisi suo veneno alios inficiant. Quare non solum Aldi Manutii candorem laudo, sed illi plane subscribo. Etenim, inquit, non is sum, qui si quis ame diffentiat, continuo ei, quod nonnulli solent, inimicitias indicem. Decet enim eos qui sese honestissimis liberalium artium studiis dediderunt, multo magis de literarum et historiarum vtilitate, communique commodo quam de sua laude laborare. Itaque meas opiniones, vt olim suas tabulas Apelles patere omnibus volo: reprehen dentibus et meliora ostendentibus, non modo assentiar, verum etiam gratiam habebo, eoque maiorem, quo magis id fieri non obtrectandi consilio sed studio excitandae virtutis intelligam, etc. Ob hancrem non suntaudiendi Zoili, Momi vel Censores illi, qui sibi soli sapere videntur, et generales monitiones de vitiis, ad personas odiose trahere solent. Etenim.

Illis autem regulam illam Hieronymianam, quam sequutus sum, oppono. Vbi generalis de vitiis disputatio est, ibi nullius personae est iniuria, neque carbone noratur quisquam, quasi malus sit, sed omnes, admonentur, ne sint mali. Adiungo itaque et sequor protestationem B. Augustini. Si quid, inpuit, in libris meis veri comprehenderis, existendo non est meum: at intelligendo, et amando, et tuum sit et meum: si quid autem falso

conuiceris, errando fueritmeum: Sed iam cauendo, nec tuum [note: De compos. phaimacor.] sit, nec meum. Quam prudenter monet Galenus: Difficile esseeum, qui homo sit, non in multis errare, quaedam vero male iudicando, quaedam etiam negligentius scribendo. Postremo nunc iterum, iterum atque iterum repeto, admonitiunculam prioribus duabus centuriis annexam ad Typographos, lucri sui cupidos, ne videlicet pensum alii concessum, inuito auctore cum iniuria et damno alterius, propria auctoritate et praesumtione, sibi et suis officinis vendicent, et attribuant: alioquin comminationem ibi additam, paulo post veram sentient, et mox Hesiodeam illam denuntiationem experientur,

EPISTOLA AD PRAESTANTEM GENERE, VIRTVTE, DIGNITATE AC FIDE VIRVM, PHILIPPVM PHIL. F. IOACH. N. CAMERARIVM, Serenissimi Electoris Pal. Praefectum Roggenhusanum, amicum veterem. DE MEDITATIONIBVS HISTORICIS PARENTIS IPSIVS.

QVANQVAM tibi, PHILIPPE CAMERARI, minime obscurum esse potest, qui meus sit erga patrem tuum, virum ampliss. et prudentissimum, affectus, quaeque mea in eundem obseruantia, cum ante viginti, et quod excurrit, annos, familiaris mihi fueris et postea quoque amicus esse nunquam desieris, quantumuis procul remotus: tamen eundem hunc animum literis quoque nunc expromere, et exprimere placet, vt et ipse intelligas, et siqui forte ista praeter te plures alii lecturi sunt (neque enim prohibro, quin alios queque horum facias coscios) animaduertant, pertantum hoc temporum interuallum, non modo nihil ci, quem olim in me fuissenosti, affectui decessisse, verum etiam magnam esse factam accessionem, etsi hoc ipsemet antea vixposse fieri arbitrabar. Summa enim quae sunt, cum non habeant, quo progrediantur, incrementum vix capiunt, Meus tamen affectus accepit. Multa sunt excellenita Dei dona, et vt Graeci significantius vocant [gap: Greek word(s)] , quae in parente tuo admiramur, ac suspicimus: quae nesingula prolixius recenseam, aut amplificem (neque enim panegyricum nunc institui scribere, sed

caussas breuiter attingam, quae et primum excitarunt in me amorem. atque obseruantiam erga ipsum, et deinde paulatim auxerunt) cum primis nos in admirationem eius rapit animus rectus, firmus et constans, atque (vt cum Horatio loquar) BENE PRAEPARATVM PECTVS, quod ei praeslat, vt aduersis minime frangatur, aut aerumnis succumbat, sed instar palmae ponderibus pressae, contra nitatur, et per Dei gratiam prope dixerim inuictus euadat, siue demesticis ac priualis calamitatibus prematur, siue pulicarum rerum curis, et difficultatibus, exerceatur. Itaque si quid mihi quoque obiectum fuerit aduersitatis, in ipsius intuens aequitatem animi, ac magnitudinem, etsi ad illam aspirare non potui, tamen aliquo modo me componere ad tranquillitatem, et moderationem animi exempolo ipsius studui: si qui etiam in amicorum, prasertim communium, rebus aduersis subiiciendume esset a me consolationis, non dubitaui aliquid etiam in hane sententiam admiscere, in philippum Camerarium nostrum intuerentur, et ad huius exemplum, sortem suam moderate ferrent. De memoria ipsius quid dicam? quae tam bonae fidei est ipsi, vt nec Senecae suam magis fuisse credam: Adeo firmiter fideliterque res plurimas, ac diursissimas, complexaretinet atque conseruat, et ad vsum reposcenti suggerit. Ea dos nullum in ipso labem sentit, sicut in aliis fere solet aetatis ingrauesceniis vitio vnde et Cicero [gap: Greek word(s)] esse ait, vacillare memoria: et Horatius conqueritur:

Sed pristinum suum retinet vigorem, vt multos etiam aeui integros, et iuuentute florentes, ipse septuagenario maior, bene firmis et corporis sensibus omnibus, et animo, viribus, antecellat. Iam cui est ignota ipsius indefessa, et nunquam satis laudata diligentia, in tot peruolutandis scriptorbus, et bonitate praestantissimis, et vbertate copiosissimis, et vtilitate omnimoda refertissimis, et numero varietateque plurimis, Cum alli alia habeant quasi diuerticula curarum, suasque remissiones et voluptates, quibus fessos occupationibus publicis animos relaxent, sese recreent, viresque reparent: Parens tuus in legendo atque excerpendo est totus: hoc est, laborem vnum labore commutat altero, quasi varietate et vicissitudine laborum prorequie ac remissione vteretur. Neque ve o quae legit, quaeque excer sit, et obseruanit, non missus iucunda,

quam vtilia, omneque proinde (vt ille ait,) ferentia punctum, sibi soliper inuidiam quandam resernat (vt multi) sed cum aliis liberaliter communicat: itaque praestat et efficit, vt ad aliorum commoda, nec magno ipsorum labore, et exiguo sumtu parabilia permanent, ac proferanturea, quae ipsi magno labore aesumtu, constiterunt, tot einim tamque praeclara volumina, nec absque ingenti sumtu comparari, nec absque aerumnoso labore (tametsi hic ei non tam labor quam voluptas est) legi possunt, sic praesertim vt inter legendum subinde excerpantur atque adsuum singula locum, et conueniens caput referanturea quae maxime vtilia, et idonea vita futura esse videantur. Vsque adeo vere iam olim dictus est [gap: Greek word(s)] . Suntiam anni, credo, viginti aut praeterpropter, cum ipsius MEDITATIONES HISTORICAE, subcisiuis horis elaboratae (quarum gratia haec ad te potissimum scribo) primum in lucem publicam, sine vt cum Lucretio loquar, in luminis oras, prodierunt, et manibus hominum teri coeperunt. Eae deinde resusae, alteram quoque pepererunt Centuriam. Nec obscurum est, quanto cum applansu et approbatione bonorum fuerintexceptae, quantum et oblectamenti, et vtilitatis, attulerint hominibus studiosis. Parum dixero, quod verissimum est, protulreo: Amultis allegari solere duas illas Centurias in scriptis publicis: ex quibus nunc sufficiat duos tanium nominare diligentissimos viros, Antonium Heringium IC. Oldenburgicum, et Gregorium Richterum. Gorlicium Theologum, amicos meos honorandos, quorum ille in tractatu locupletissimo, De Fideuissoribus, saepe laudat, hic intripartio illo nobili opere Axiomatum, etiam saepe parentis tui labores in vsus conuertit suos. Parum inquam hoc est, Germanum [note: Simon Goulartius Syluanect ensis.] a Germanis hominibus aestimari, ac citari testem. Exteris quoque hic labor tam commouit saliuam, vt repertus sit vir diligentissimus, qui et in illam delicatissimam Gallorum linguam transferret opus, cum quidem illa gens cultissima, domesticis scriptis abundet, quae copia fere fastidium ipsi parit, vt Germanorum scriptis aequo animo careant, adeoque parum curent, quid nostri homines aut scribant, aut non scribant. Sed parentis tui lucubrationibus, ille quem dixihonor a Gallis habitus est, nouo quidem, et rarissimo aeui nostri exemplo, felicitateque prope dixerim singulari, non tamen absque ipsarum

virtute, et merito: Ita vt nunc passim in historiis, et aliis libris Gallicis, memorabilia ex eius centuriis, allegentur. Nam siue quis consiliorum copiane quaerat, quod quaerit, hic inueniet: sine diuersissimorum euentuum varietatem defideret, habebit hic, quo desiderium lenet suum: siue praecepta quis rerum expetendarum et fugiendarum, normamque viuendi spectet, habebit hic, quod um sectetur, tum fugiat: siue Naturae quaedam admiranda opera, seu [gap: Greek word(s)] velut in suis tabellis scite depicta intueri gaudeat, hic reperiet, quo et oculos, et animum pascat: siue quis vetera, seu noua postulet, haec simul atque illa, in vno eodemque opere permixta, et alternatim collata videbit, vt haec PARALLELA HISTORICA, vel etiam NOVANTIQVA non immerito, nec, vt opinor, inuenuste appellare possimus. Quo circa hoc Nazianzeni eruditissimi distichon, vel ipsum de seopus paterum, [gap: Greek word(s)] , velipsius auctor, dese pariter, et de opere suo recte meo iudicio pronuntiauerit ad Lectorem:

Si noua delectant, damus, hem, Noua: Sin vetera autem, Iungo, Nouum, Antiquum quoddam vti iam obtineas.

Extiterunt, qui libros suos Biliothecam inscriberent, quasi opera sua vel sola bibliothecam repraesentare possent, vel quod conscii sibi essent suae diligentiae, qua ex integris bibliothecis excussis ac perlustratis, collecta invnum comportassent volumen, quae in multis aliorum volisminibus dispersa hinc inde maxime digna memoratu deprehendissent. Fuit etiam, qui [gap: Greek word(s)] diceretur, quasiqui obrerum pulcerrimarum et plurimarum memoriam, quam secum circumferret, quoquo iret. Bibliothecam semper in capite gestaret, ex qua vel sibi velaliis vsuifutura depromeret. Quid vetat, quo minus etiam patris tui, PHILIPPE CAMERARI, opus Bibliothecae titulo insigniamus? aut Bibliothecam quandam vocitemus ambulatoriam, vel certemanu portatilem? Magnifacimus (nec iniuria sane) Naturalem historiam plinii, quem recte vir doctissimus tam variumesse censet, quam ipsa est Natura, vere a Graecis [gap: Greek word(s)] . Lectiatur C. Iulii Solini polyhistor, quasi

quidam Plinii Epitomator. Iulii obsequentis liber de prodigiis et ostentis, quem Liuio et omni historia Romana collegit, nos delectat. In pretio habentur Valerit Maximi lib 9. Dictorum factorumque memorabilium, quae ex praestantissimis vtriusque linguae auctoribus admiranda industria collegit, et singula ad ceria capita cirtutum et vitiorum reuocauit, grauissimisque sententis illustrauit. Eo exemplo multis posterorum praeinit ad similem scribendi rationem, quam et Francis. Petrarcha et Baptista Fulgosius, et AEneas syluius, et Marcus Antonius Sabellicus, et nostra patrumque memoria C. Lycosthenes, eiusque successor Theodorus Zuingerus secuti sunt. AEstimantur a viris doctis A. Gellii Noctes Atticae, vt iucunda variae eruditionis copiarefertae et tanquam stellis quibusdam illuminatae, a distinctae. Amantur Marerohii V. C. scripta fere [gap: Greek word(s)] : et borum scribend formam ex philologorum familia mulit sunt aemulati, non sine baude sui nominis, et legeniium multiplici fructu. Teruntur manibus Alexandri ab Alexandro Iuriscons. Neapolitani Geniales dies, quibus et Varro ille. Gallicus Andreas Tyra quellus, non minus [gap: Greek word(s)] , quam [gap: Greek word(s)] , tantum impendit curae atque operea, vt quae ab Alexandro breuis, et sine auctorum mentione dicta essent, commentariis illustraret suis. Sunt denique in pretio (vt breue faciam.) consimilia aliorum scripta et erunt, quamdiu erit aliquod studiorum, vel pretium vel nomen. Qua vero dote quaeso illorum aliquo inferior est parens, PHILIPPE, tuus? Absit dicto inuidia? vel audiat hoc etiam liour. Res sane loquisuri sa, quanti aestimanda sint ipsius opera. Equidem ego NOCTES NORICAS non minus sciteindigitari posse autumo, quam a Gello suae sint inscriptae NOCTES ATTICAE, ad quas in medio sunt ab Henric. Stephano viro doctiss mo vig latae NOCTES PARISINAE.

inquit Poeta ingeniosissimus. Dum autem parentis tui, amici mei magni, easit felicitas, vt non obstante liuore ( [gap: Greek word(s)] , vt canit Lyricorum princeps) quod scripsit, ipso etiam viuo auctore.

(sicut de Virgiliano poemate quondam factum est.) In promtu videlicet est coniicere atque praesumere animis, quid de posteritate sit sperandum:

Patieris enim me sic apte poeticari. Tibi itaque PHILIPPE honoratissime de tali tantoque patre, mihi vero de tante amico, qui tot per annos tam constanter me, exiguo licet meo merito, ne dicam nullo, amat, Reipubl. denique de tantis ac tam pretiosis operum ipsius thesauris gratulor. Non dissimulo quoque apudte summuns desiderium Centuriae tertiae Meditationum Historicarum, quo non tantum ego teneor, sed et plurimi mecum ducuntur alii. Etsi enim satis ille iam pridem duabus prioribus Centuriis praestitisse videtur, vt iam rude donandus magis, quam antiquo ludo includendus sit, quemadmodum Horatius loquitur: etsi quoque nimis fortasse auara defideria nostra dicipossunt, dum plura quoque habitis expetimus: Tamen impudentes iudicati spes flagitationesque nostrae minime deabent, dum idrepraesentari nobis verecunde postulamus, quod ille etiam publice promisit. Quare praedico tibi, si diutius cessauerit, quasi ex syngrapha propria ipsum conueniemus, vel ex constituto in publicas tabulas relato, vt faciat promissa maturius apparere: de quo tu quoque (nam et tua hic res agitur, cui periculum impendet, ne ex mora obligatio augeatur) commonendo apud ipsum instabis. Quanquam ille, satscio, nullius etiam expectata commonitione, vel denuntiatione flagotatoneve, vltro boma, fidem agnouisset iam ante annum, si non interea temporis grauissima incidissent R. P. negocia, quorum causa nunc foris obire legationes arduas, nunc domi consiliis dandis inuigilare debuit, aliis studiis sequestratis. Itaque excusatas habere cogimur paruas illas, ex quib. existent commoda magna moras. Vidi enim iampridem apud parentem tuum, videre et alii, bonam partem, ac velut [gap: Greek word(s)] Tertii, quod excitatis spebus nostris desiderari dicebam, voluminis: de quo si ego rogeriusdicium, (tam etsi hoc in me sane exiguum esse agnosco; sed laetor tamen mecum et alios sentire, qui sint me longe praestantiores) nihil aliud dixerim, quam vetus illud: OMNE TRINVM PERFECTVM.

Non sonlum enim eundem hic ab ipsoseruatum tenorem, quo constans priores Centuriae, sed ipsum quoque asemei superatum auctorem, libens vidi. Erit mea opinione, haec noua Centuria, tum aliis nominibus pluribus, qua hoc loco nimis longum foret enumerare, pergrata multis lectoribus, tum quoque hoc, quod orationum plerarumque in hac pronuntiatarum Academia, cuius ille Cancellarii vices, a prima vsque fundatione, ad hunc diens praeclare gessit, Excerpta complectitur, [gap: Greek word(s)] variis refertissima. Quam multa enim ibi habentur minime vulgaria: De Legum dignitate ac necessitate: De sermone ac linguis tum ingenere tum quibusdam in specie (vt Hebraea, vt Germanica, etc.) earumque proprietate antiquitate et praestantia: De Eloquentia: De Gratitudine et Ingratitudine aliisque virtutibus: De Magistrorum dignitate et officio: De Bibliothecis: De bonarum literarum laudibus, et praestantia: Destudiis sapientiae, deque iis rebus, qua ad quarumlibet disciplinarum culium tractationemque sunt necessariae: De lege Salica, et si qua sunt similia, qua non temere alibi reperire liceat. Qanquam autem ipse modeste soleat haec pulcherrima argumenta dicendi extenuare, quasiparum elaborata oratione proferantur: Tamen cogitationes sapientes ac profundas hic proponi nemo negabit, quas siquis dicendi magister, et artifex, velit oratione explicare, et illustrare, habiturus est in quosuam exerceat facultatem, [gap: Greek word(s)] , vt ait Pindarus. Inuentori tamen debetur omnis gratia. Venit autem his mihi in mentem, quod alicubi scribit Cicero: Se a Philosopho eloquentiam non requirere, si eam non afferat. Sin afferat eam non spernere. Idem huc quoque modo quodam accommodari fertasse poterimus. Quare et Academia haec optimo praestantissimoque viro debebit non parum, quod non iis tantum, qui abore ipsius cum voluptate singulari pendentes ante hac, non ex libellis velseristis, sed memoria promtissima talia recitantem, atque vt Graco vtarverbo [gap: Greek word(s)] audiuerunt (quos inter a multis annis ego quoque nomenprofiteor meum, et fuisse glorior) copiam istorum relegendi facturus est, sed alios etiam, qui Altorfii fortasse nunquam fuerunt, eorundem participes faciet, atque Altorfii meliore suiparte, hoc est, animo, fistet, vt Panegyribus nostris anniuersariis sapientissmo saluberrimoque consilio Nolilissimorum et Amplissimorum Academiae Curatorum institutis, dum inibi pronuntiata

Habes, mi PHILIPPE, (familius enim iam mihite appelare liceat, vt ante annos XX. solebam.) habes inquam iudicia et affectus meos erga parentem tuum V. CL. et Ampliss. atque erga ipsius industriae laudatiss. monumenta, virtutesque singulares et eximias: quarum in te quoque, vt vnico eius filto, viuam atque expressam imaginem iam diu conspicimus gratulabundi, vt ille te nonminus virtutum, quam faculiatum suarum haeredem quand que relicturus esse videatur. Sed hoc quidem de facultalum cretionesero vt fiat, optamus, memores illius Ausoniani, de parentibus ac filiis:

Speramus quoque (itapromittentenibis vegeta acviriidiipsiu senectute) viuacem atque longaeuum fore hunc Nestorem, quo sinon tria totasecula, vt illo quondam Homerici principes, at diu tamen frui nobis concedatur. Equidem eius Senectutis commoda cum acoena nuper in hac viduitate mea, solus apud animum reputa; em, memoriaque repeterem, versiculos quosdam corscripsi: quos huic Epistolio subiiciam, quod tibi lectis non insuaues futuros sperem, velauctoris causa, quem abs te constanter non solum diligiscio, sed etiam amari (et hoc quoque patrium habes) vel Parentis tui nomine, quem prospecimine honoratissimae, felicissimae, commodissimaepue senectutis, nostro aeuo in his quidem regionibus possumus commonstrare. Suo autem tempo e eidem iam rude donato, acclamabimus. illia Enniana:

DE SENECTVTE COMMODA, AD CL. V. ET AMPLISSIMAE DIGNITATIS DN. Philippum Camerarium, etc. Hendecasyllabi Cuntadi Rittershusii, IC.

IN OPVS TESSELLATVM OPERARVM, HORARVM SVBCISIVARVM, SIVE MEDITAT. HISTORICAR. V. CL. DOMINI PH. CAMERAKI, IC. Consiliarii Landg. Hass. Reique pub. Norimb. Primarii, cum tertiam ederet centuriam.

Hanc sequentem Epistolam, postquam praecedentia praelo subiecta fuere, a nobili et piaestantissimo viro (cuius nomen adscriptum est) mihi meisque Operis dedicatam atque inscriptam, et sic serotinam ad me missam, accepi. Quae quidem non minus ac Rittershusiana, vna cum commendatione D. D. Georgii Remi nostri, in opus tessellatum Opetarum etc. mihi grata fuit, et eo gratior, puod in meas laudes tam liberales ex spontanea beneuolentia, atque candido animo, me ignorante, profectae sunt, ne forte videri possim, me veluti suspensa hedera, praecones allexisse, et emendicaris suffragiis, vt lCti loquuntur, vti velle, iisque delectari. Quare vtramque non pure, sed cum cautione et conditione in praefatione indicata, tauquam meas accipio, petoque vt Lectores similiter faciant, et quae candide et amice facta sunt, in optimam partem interpretari velint.

V. AMPLISSIMO PHILIPPO I. F. CAMERARIO, IC. HASORVM LANDGRAVIL ET REIPVB. NORIMbergiae Consiliario primario, et Cancellario Academiae Altorphinae, S. P. D. MELCHIOR HAIMINSFELDIVS GOLDASTVS.

PERLEGI tertiam Meditationum tuarum, Centuriam, quam mihi a Kopfio communicare voluisti. Quaris, quis sit meus super ea animus. Ego vero, V. Amplissime, iudicium meum quod sentio quam sit exiguum, infra tuam dignitatem modis omnibus suspiciendam, doctrinam pluriuariam et [gap: Greek word(s)] , prudentiam denique vsu diuturno longaeuoque paratam, longissime pono: quin mea potius scripta qualiacunque acaeuratissimo et absolutissimo tuo iudicio, et in hac senecta aetate ad inuidiam vsque constanti, lubens merito defero et subiicio. Illud tamen etiam atque etiam tibi confirmo, me, simulatque Operas tuas a Conr. Rittershusio, Doctore et hospite meo, summo commendat as opere, primum legendas accepi, te admirari ac diligere, nunc etiam ob singularem affectum, quem non semelmihiper nuntios declarasti, amare insuper occoepisse. Sane non meum solummodo, sed generis humani amorem meretur virtus tua, meretur fortuna, qui quanquam summa dignatione, summa graliaes, magnificentissinso munere Consiliarii, tamen [gap: Greek word(s)] splendore, et communium literarum omnisque humanitatis sciertia tum tua, tum paterna magis praepolles. Domitius Vlpianus Alexanri Seueri Consiliarius, et Aur. Symmachus vrbis Praefectus, duo nobilissimi Iuresconsulli, cluunt

fuisse in maxima apud suos admiratione propter variarum disciplinarum studia nam illi [gap: Greek word(s)] Athennaeus, huic scientiam omniiugam plurimarumque rerum notitiam Macrobius tribuerunt) non ille tam ornaemento fuisse suae aetatia videntur, praeut Camerarius nostrum exornat seculum. Quis enim est paulo humanior, cui tu non sis notus? Quis theologus, Iureconsultus Medicus, Philosophus, Orator, Polyphistor. Philologus, Cruicus, quae nomina a doctis frequentantur) non hebes, nec inexercitaius, neque humanarum disciplinarum et politioris doctrinae expers, qui nomen tuum non scriptis sermonibusque suis concelebret, operasque insuccum et sanguinem suum pudenter conuertat? Itaque Hercules contigit tibi, quod haut scio an cuiquam post renatas literas, et felicia Erasmi fata atque Lipsii, vt libri tui apud omnes Europae gentes summo in pretio habeamtur, nec a doctis tantum, sed ipsis adeo tyron bus ob solam bonitalis corum famam et nominis claritatem, expetantur. Est apud Hispanos incredibilis lectionis summaeque doctrinae Theologus excorum qui lesuitae appellantur: qui diffueri nec voluit, neque potuit, se in Ph. Camerario ad summam perfectamque scientiam, praeter Religionis opinionem, nildesiderare. Cui quidem elogio, absit tantum adiecta conditio, non Germani modo libenter subscribunt, sed Galli quoque et Belgae, Angli et Scoti, Poloni atque Hungari, Dani denique et Sueci, quos omnes aequissimos habes eorum studiorum, quae tibi communia cum illis sunt, aestimatores et iu dices, publice priuatimque suffragantur. Iam quid de illis memorent, qui in Aulis Principum et Consiliis versantur, aut negotia gerunt publica, quiue specioso nomine Politici audire hodie gestiunt? Nam tua opera, et comitate, et virtute, et sapientia fecisti, vt liceat habere promta cum in deliberationibus consilia, tum illustria in vita atque moribus exempla. Neque quenquam repertum iri vnquam confido, qui maturissimos hosce operarum tuarum fructus libare non aueat, nisi qui sinevlla arte, sine humanitate, sine ingenio, sine literis, tanquam Verres aliquis Ciceronianus, solus iudicaturus sit. Quanti (quaeso) putas Augustum Caesarem, si Naturate illius Imperio cum his dotibus donasset, haec tua mellificia emturum fuisse, quae Praefectis, Consiliariis atque Aulicis suis commendaret ac praeciperet? Qui in euoluendis vtriusque linguae auctoribus nihil aeque sectabatur, quam praecepta et exempla publice velpriuatim salubria; eaque ad verbum

excerpta, aut ad domesticos, aut exercituum prouinciarumque Rectores, aut ad vrbis magistratus plerumque mittebat, prout quique monitione indigerent, vt auctor est Suetonius. Nec scriptores legit tantum ipse, contulitque admonitiones et doctrinas vtibiles sedinter coenam quoque viros doctos et literatos adhibuit, qui hac et talia dissertarent, et de antiquitate exemplorum senientiarumque (vt nostri rure loquuntur) discurrerent. Nam et ad communionem sermonis tacentes vel submissim fabulantes prouocabat, et aut acroamata, etc. interponebat. Quo loci quid Suetonius vocet acroamata, diuidiae sunt inter explnateres, eosque inter se controuersari video. Einhardus, Caroli Magni Cancellarius, videtur accepisse profestiuis recitationibus et iucundis sermonibus, Philologicis siue historicopoliticis, quibus conuiuae oblectarentur pariter et instruerentur. Ad hunc enim modum de Imperatore suo scribit: Inter coenandum aut aliquod acroama, aur lectorem audiebat. legebantur ei historiae et antiquorum Regum gesta. Et Paderbornensis Monachus in Annalibus de vita et gestis eiusdem Imperatoris lb. V.

Quae acroamata cuiusmodi fuerint, docerenos Athenaeus debet in Dipnosophisticis, et Theodosius Macrobius in Saturnalibus, quorum ille Vlpiano nostro, hic Symmacho Praefecto, priores partes assignauit. Et quid vetat Vlpianum credere ipsam ab Alexandro Augusto inter conuinia fuisse pro acroamate auditum? Quum de pat e suo Vero tradat M. Antoninus, Philosophus et Imperator sapientissimus, libenter audiisse eos, qui aliquid Reip vtile poterrant adducere. Et de Carolo IV. Imp. narrat Ioannes Pragensis Episiopus. eum composuisse saepius cum Magistris, cum Doctoribus et aliis scientificis contulisse disputando. Quid Sigismundus Caesar eius filius? Annon

De Maximiliano Primores est notior, quam vt a mepluribus com memorari debeat. Qui cum doctis non modo de religione, verum etiam de leuioribus artibus commentabatur, de siderum motibus, de aliis naturalibus causis, de historiis. Nulla res erat, quae quidem digna esset hominis ingenui cognitione, in quam ille non intenderet animum. At fidem omnem superant, quae super Alphonso Arragonum, Francisco Primo Gallorum Regibus, Leone item X. Pontifice Maximo, literarum monumentis prodita sunt: qui acroamatis conuiuialibus in tantum feruntur fuisse dediti, vt ad ea non Iureconsultos tantum et Philosophos maiorum gentium, sed Grammaticos quoque, Rhetores atque Poetas arcesserent. Adeo

Numnam alio genere disciplinarum aditum tibi summos Principes patefecisti, quam hoc ipso?

Plura scriberem, si apud alium, quam apud te, V. amplissime, verba facerem. Ex his tamen, quae hucusque a me dicta sunt, probe intelligis, quam is minime fallatur, qui operas tuas, aut Acroamata Conuiuialia indigetet, aut tritanostris voce, licet minus latina, Discursus Historicopoliticos, aut Polyantheam Ciuilis sapientiae, aut alio quouis honestiore titulo. In quibus cum primis delectauerunt me Sermones tui, quos in panegyribus Altorphinis, quarum ego nonnulla olim pars fui, habuisti. Etenim reuocauerunt mihi aliquot annorum in illo celeberrimo vestro Lyceo suauiter iucundeque actorum otia, et dulcissima tyrocinii mei incunabula, quae partim sub Classicis magistris, VValdungo et Liechtenthalero, transiui; biennii operam in publico auditorio nobilissimis et clarissmis nostrae aetatis Doctoribus, P. VVesenbecio Scip. Gentili, Conr. Rittershusio Iurisconsultis, Ph. Scherbio, et Nic. Taurello Medicis ac Philosophis, Georgio Gleciano, Georg. Queccio, et Iohanni Frisio, Professoribus Ethicis et eratoriis, non indiligenter, nec vero etiam infeliciter nauaui. Neque id tantum habui, vt in ludos publicos quotidie commearem, sed bonos praeceptores etiam domi, quibus vterer, bona Fortuna conciliauit, G. S. F. aquo memini mefratri tuo p. m. Ioachimo, cum vna simul ad eum interuise emus, commendari, et C. C. F. quorum ille ade Comicorum rationes intelligendas et imitandas, hic ad Historicorum animos nostros, praeceptis sic satis idoncis et aetati tum nostrae conuenientibus informarunt; et ego in vtrumque, sanius tunc siue sapientes seu simulantes, nullis peperci sumtibus. Quorum omnium cum apud me aeterna auctoritas est, tum Orationes tuae panegyricae ita imagineis repraesentarunt, vt mihi sollemnib. interesse ipsis, singulosque, coram contemplari viderer, et gestire colloqui. At eheu! potissimam eorum partem nobis fatales Parcae abstulerunt. Sed eorum mors, quos existimamus beatos, quod sint nunc in bonis nullo admixto malo, ferri moderatius debet. Vnum Hungaria absorpsit, cuius lugubrem abitionem quotiens subit recordari, non possum quin summus dolor in praecordiis meis saeuiat, et plangat siguliibus pectus tristissimum. Quid ille alter autem, qui dirarum obnunciatione neglecta, furore inquietatus, in Deum bonosque omnes acerrimus parata tollit

cornus? Nonpossum non purare, eum qui haec tanta commisit, virgulam sentire diuinam, agitari et perterreri Furiaruntaedis ardentibus, aut asuis malis cogitationibus conscientiaque animidies noctesque terrefieri. Quod vtinam nunc saltim luxus seculique huius vanitatem expertus, resipiscat, et ad vitae religiorisque sanitatem redeat. Multo omnium tunc mefortunatissimum factum putaebo esse Camerari, quum illum intellexero resipuisse, tu male metuo nepoenas daturus sit Dirarum insectatione. At quo abripior? Constantia mei in magistros amoris, et grati in meam alumnam, Academiam vestram, animi quam simulgnarurem te voluiesse mecum, haec vt aduersus te autumarem, expressit. Vides cordolium; habe et votum, quod in templum Sophiae veniens feci. Peto nostris bonam valetudinem, alienis bonam mentem. O vero praeclarum diem, quo ad illud diuinum animorum concilium coetumque, quo VVesembecium, Scherbium et Taurellum praemisimus, proficiscemur et ex hacturba et colluuie excedemus: interim foelix Altorphium vestrum, verum illud Athenaeum, cuique adeo obpraesentes meos Doctores sempiternamemoria (vt interpretes nostri loquuntur) colendos, bene esse velim. Tibi vero V. Amplissime gratia, qui vernantes istas laborum tuorum primitias me ante alios degustare voluisti; e queis, tanquam Amaltheae cornibus, meram sapientiae ambrosiam merumque nectar philologicum stillas, vt nos saties scientia, quam auidissime sitimus, et simulinundes voluptate, quam more humani ingenii percupide flagramus. Deus te propterea in coelos sublatum, non quemadmodum in fabulis Amaltheam videmus sed inter vera sidera cum sanctis suis Coelitibus collocet, et in cana venerandaque grandaevitate, quam tibi eundem vegetare diurnareque volo, ad illud aeuiternum domicilium, quod Christus nobis apud patrem parauit, perducat. Vale, V. Amplissime, et me porro quoque ama. Prid. Eid. Februar. Francofordia.

CATALOGVS AVCTORVM ET LIBRORVM, QVI CITANTVR, ET QVIBVS IN HIS Meditationibus historicis auctor vtitur.

CAPITA OPERARVM SVBCISIVARVM, SIVE MEDITAtionum historicarum, huius tertiae centuriae. I.

DE persecutione Christianorum Neroniana, et periculo Christianorum, nostro tempore Constantinopoli sub seruitute Turcica degentium.

IV. De persecutoribus, nominetenus Christianis, ergaveros cultores Christi, eiusque solum nomen, nec aliud, admittentes.

V. De crudelitate Arrianorum, Nestorianorum, et Sectariorum, erga Orthodoxos, et horum consolatione.

VI. C. Causae praecipuae obquas persecutiones Christianorum fuerint excitatae.

VII. De fatalibus dissensionibus et rixis, nec non pacifico animo Christianorum.

X. De inanis superstitionis persuasoribus, de iudicio vniuersali, et postremo, Nec non de Turcarum Degnal, et Iudaeorum Benocosban: Auctarium cap. 41. cent. 1.

XII. De diuersitate religionum inter Persas et Turcas, eorumque internecino odio.

XIII. De ritu Ethnicorum in euocandis Diis tutelaribus. Auctarium cap. 61. cent. 1. etc. 10. et 11. cent. 2.

XIIII. De superstitione hominum, super libros, statuas, et monumenta fatalia. Auctarium cap. 11. cent. 2.

XV. De nonnullis mirandis rebus, quarum vera et explorata ratio reddinequit. Auctarium cap. 73. cent. 1.

XVI. Defacibus vel ignibus nocturnis, qui vulgo Fatui, germanice vero Irrwisch vocantur.

XVIII. De bubone inauspicata aue, et quid ea visa portenderit. Deque horrendo exitu eorum, qui humanae sortis immemores, cultum et honores diuinos ex quadam superbia et arrogantia adfectarunt. Auctarium cap. 67. cent. 1.

XXI. Auctarium cap. 56. cent. 1. Et quaratione Deo poenitentia in sacris literis attribuatur.

XXII. De crudelitate et tyrannide principum quorundam. Auctarium cap. 48. cent. 1. et cap. 34. cent. 2.

XXIII. De praecocibus et inconsultis actionibus atque consiliis. quamque infelix et tristis euentus ea sequi solet.

XXIV. Praecocia et temeraria confilia et actiones plerumque ex superbia, ira et elatione animi, accedente curiositate nimia, repudiatis salutaribus monitis, ortum suum habere.

XXV. Ex suspicionibus plerunque Reges et princepes, praesertim accedente senio, meticulosos et crudeles fieri.

XXVI. Omnium victoriarum praestantissimam esse, noscere et vincere semet ipsum.

XXVIII. De triplici missione itemque sanguinis missione militari, et peculiari cura veterum in conseruanda disciplina militari, deque memorabili praelio ad Agriam, Nec non de amuletis.

XXIX. Cupiditate praedae et opum victores saepius magna cum clade esse victos: nec non de inani et vana gloria.

XXXI. Quantum intersit inter consolationem Christianam et philosophicam, nec non patientiam, constantiam et tolerantiam in aerumnis ac suppliciis perferendis.

XXXIV. De imprecationibus et obtestationibus. quae ad demonstrandam innocem tiam et obuelanda delicta vsurpantur, deque poena quae mox praesto esse solet.

XXXV. De formula imprecationum olim Romanis gentilibus et nunc quoque Turcis vsitata.

XXXVI. De imprecationibus parentum aduersos liberos et alios tam veteribus quam recentioribus, et earum efficacia. Itemque de hypocritico ieiunio cuiusdam impostoris.

XXXVIII. Vtrum citatio et prouocatio ad tribunal Dei sit licita, et quam plerumque habuerit efficaciam.

XXXIX. De aduersariis Ciceronis, et ipsius inconstantia, miserabilique exitu. Auctarium cap 31. cent. 1.

XLI. De magnitudine animorum et pulchritudine corporum nonnullorum Heroum priscorum et recentium.

XLII. De peculiaribus donis Regum et Principum nonnullorum sanandt aegrotos, et peculiaribus eorum notis.

XLIII. Reges et Principes plerunque per Legatos sua negotia rectius et minori periculo, quam ipsi conueniant expedire posse.

XLV. Finem in omnibus actionibus esse spectandum, Oratio habita Aldorffii cum priuilegia publicarentur: cui addita est ad hortatiuncula ad iuuentutem nomine scholarcharum.

XLVI. Commendatio bonarum literarum et disciplinae, excerpta ex oratione habita Aldorfii, cum nouus Rector et professor introduceretur.

XLVII. De prastantia bonarum literarum, et eas tam ad res acquirendas, quam ad paries seruandas plurimum conducere.

XLVIII. Respublica bene constituta, quibus potissimum rebus consistat. Explicatio trium Gratiarum, ex oratione habita Aldorfii Anno 1579.

XLIX. Florente Republica etiam res priuatas florere, et visc versa corruente ea corruere solere: et de poenis eorum, quiturbata quiete publica suum lucrum captarunt.

L. Quaeres ad omnem disciplinarum cultum atque tractationem necessariae iudicentur, ex oratione habita in prima promotione Magistrorum Aldorfii Anno 1581.

LI. Non solum corporis sed etiam mentis, et huius quidem potissimum, sanitatem conseruandam esse: Et de recta iuuentutis institutione.

LII. De studiorum sapientiae necessitate et praestantia, excerpta exoratione habita Altorfii anno 1583.

LIII. Commendatio et tzpus amicitiae et concordiae, ac vice versa detestatio discordiae, excerpta ex oratione habita Aldorfii Postridie Petri et Pauli. An. 1587.

LIV. De Sycophantis calismniatoribus et hzpocritis qui sub specie amicitiae et familiaritatis insontes euertere conantur.

LV. De periculosa et parum diuturna reconiliatione hostium et fictorum amicorum.

LVII. De ingrati animi vitio, erga benemeritos, calumniis oppressos, exempla memorabilia.

LVIII. Versutos callidos et malitiosos homines, suis consiliis et aculeatis morsibus candidos et bonos viros impetere, euertere cupere, at non impune.

LX. Mythologia Sphyngis philosophica pariter et Theologica, ex oratione habita Aldorfii Anno. 1588.

LXI. Du Magistrorum tam in genere quam in specie nomine, dignitate et officio, ex oratione habita Aldorfii, An. 1589.

LXV. De linguis in genere, et in specie de Germanica, nostra vernacula lingua: ex oratione habita Aldorfii Anno 1594.

LXVI. Gratitudinis encomium et detestatio ingratitudinis, ex oratione habita Aldorfii, An. 1595.

LXVII. Commendatio bonarum literarum, et de dignitate atque vtilitate: nec non de contemtu earum, et barbarie paulatim ingruente: ex oratione habita. Aldorfii Anno 1602.

LXVIII. Vtrum arma bonis literis praeferenda sint: vel, vtra militia, togata an armata praestantior: ex oratione habita. Altorfii anno. 1604.

LXXIX. Voluptatem et dolorem sibi inuicem comitari: ex oratione habita. Aldorfii, anno. 1605.

LXXI. De sermone et loquela, quae hominis solius propria est: ex oratione habita Aldorfii, anno 1607. cum Appendice Epistolae Photii Patriarchae de Daemone ex ventre humano loquente.

LXXII. De bibliothecis, ex oratione habita. Aldorfii, cum epistola Bessarionis Cardinalis, Patriarchae Constantinopolitani, ad illustrissim. Principem Christophorum Morum et inclytum Senatum Venetum ex Italica in Latinam linguam couersa an. 1608.

LXXIV. Marquardi Freheri de eodem Numismate Const. Edita prius, anno M. D C. nunc leuiter recensita.

LXXV. Dissertatio Phil. Camerarii de eodem numismate Imperiali ad Clarissimum virum Georg. Remum. IC.

LXXVI. Vtrum vestuus virilis foemineo sexui indistincte prohibitus sit, nec ne?

LXXVII. Quae sint vera ornamenta mulierum, et quam detestabilis res sit fucus: cui adiuncta sunt nonnulla de foetore cadaueris humani. Auctarium cap. 38. cent. 2.

LXXVIII. De foeminis nonnullis, quae sibi ipsis mortem consiciscere maluerunt, quam pudicitiam suam violari permiserint.

LXXIX. De digladiatione et certamine foeminaru, pumilionum et nanorum, nec non de miserrima conditione gladiatorum.

LXXX. De mirabili supplemento defactuum corporis per sagacitatem ingenii atque solertiam: Auctarium cap. 37. cent. 1.

LXXXII. De pyrio puluere et machinis tormentariis. Auctarium cap. 28. cent. 2.

LXXXVI. De miserabili et inopina calamitate et caede multorum ex incendio pyrii pulueris Mechliniae orta.

LXXXVIII. Insigni et atroci facinore et scelere seditiosos et rebelles plerunque se ab omni reconciliatione cum suomet ipsorum interitu excludere.

XCI. Commendatio priuatae vitae, cum Tabella vitae Aulicae, a Luciano depicta.

XCII. Reges, principes, et alios heroes, nonnunquam priuatam vitam et quietam potius quam splendidam expetiisse.

XCIII. De felicitate vitaerusticae rhythmi Gallici, cum interpretatione Latina Nicolai de Clamengiis.

XCIV. De miseriis vitae tyrannorum rhythmi Gallici cum interpretatione Latina versibus heroicis Nicolai de Clamengiis.

XCVI. De Coma, capillis et barba, nec non et Caluitie. Quodque subiecti in exemplum Principis sui sequaces sint.

XCVII. De venenatis insectis et animalibus noxiiis: et de Symphoniacis Instrumentis, eorumque vi et efficacia in commouendis hominum animis.

OPERARVM SVBCISIVARVM. SIVE. MEDITATIONVM HISTORICARVM. STORICARVM. CAPVT I. De persecutione Christianorum Neroniana, et periculo Christianorum, nostro tempore Constantinopoli sub seruitute Turcica degentium.

DEPLORAVIMVS, recensuimus, monuimus denique [note: Cap. 39. Cent. 1.] multa antea, de crudelitate Ethnicorum, erga amabile Christianum nomen, adductis exemplis, ex vetustis et probatis authoribus, memoratu dignissimis; sed saeuitia et odium (quod nondum desiit) rancum fuit erga hoc salutiferum nomen, vt integra volumina de eo extent, neque quantumuis plura accederent, tamen explicari satis possit. Sacrae sane literae, et historiae probatae, nos docent, sub Neronis imperio, praeserrim posterioribus annis, Christianos, pie et pacate viuentes, quasi alia tormenta et caedes non sufficerent, tanquam maleficos homines, bestiis fuisse obiectos, vt cum iis in arena, et circo pugnarent, sicut Paulus Apostolus quoque de se ipso fatetur. Sed compertum est, Leones, Pardos, et alias truculentissimas feras, in circo, saepe pepercisse sanctis. Voluit enim Deus talibus spectaculis testari, illas belluas truculentissimas, mitiores tyrannis, et aliis hostibus non parcentibus Ecclesiae, fuisse. Ideoque, ad demonstrandam truculentiam tyrannorum, coacti sunt carnifices, eos gladio ferire. Quocirca etiam huius crudelitatis monumentum tale positum fuit in Hispania, Pisorae, (quae nunc Pisuerga dicitur in quo Christiana doctrina, pro tali noua superstitione, quae latrociniis aequiparatur, habita fuit. Inscriptio vetus haec est.

NERONI CLAVDIO CAESARI AVG. PONT. MAX. OB PROVINCIAM LATRONIBVS ET HIS QVI NOVAM GENERI HVMANO SVPERSTITIONEM INCVLCABANT PVRGATAM.

Obseruarunt autem historiae studiosi. ex veteribus auctoribus, non solum Neronem, Christianos tanquam maleficos. et genus hominum, superstitionis [note: In vita Neronis.] nouae, ac maleficae, vt Suetonius ait, puniuisse: sed etiam taeda et papyro, caeraque superuestiisse, et ad ignem admotos, combussisse, quo Iuuenalis respexisse videtur:

Non frustra itaque diximus antea in tantum hoc nomen capitale fuisse, [note: Lib. 3. Apolog.] vt indicta causa Christiani ad exquisitissi supplicia raperenrur. Quamobrem Terrullianus ita conqueritur; Bonus vir C. Seius, sed malus tantum, quia Christianus. NOMEN, NON CRIMEN IN NOBIS DAMNATVR, ET IGNOTAM SECTAM VOX SOLA PRAEDAMNAT, QVIA NOMINATVR, NON QVIA CONVINCITVR. ODIO EST IN HOMINIBVS INNOCVIS, NOMEN INNOCVVM. porro idem auctor: Quid de tabella recitatis illum Christianum? cur non et homicidam? Sed homicida Christianus? cur non et incestos, vel quodcunque aliud nos esse creditis? In nobis solis pudet aur piget ipsis nominibus scelerum pronuntiare? Christianus, si nullius criminis, nomine [note: Ad Scapulam.] reus est, valde infestum, si solius nominis crimen est. Et alibi: Pro ranta innocentia, pro tanta probitate, pro iustitia, pro pudicitia, pro fide, pro veritate, pro Deo viuo cremamur? Quod nec sacrilegi, nec hostes publici veri, nec tot maiestatis, pati solent. Caeterum notandum est, in hoc genere diro supplicii, ignem existimatum fuisse omnium grauissimum, apud Ethnicos, ideoque magicae artis conscii cre mabantur, aut bestiis obiiciebantur, aut cruci suffigebantur, quibus poenis omnibus Christiani subiiciebantur Persuadebantur enim iudicibus, eos magicis artibus imbutos esse, ideoque etiam extra ordinem de iis cognoscebatur. Erat autem iudici, extra ordinem cognoscenti, permissum, quam vellet sententiam ferre, vel grauiorem, vel leuiorem, ita tamen, vt, in vtroque modum non excederet, [note: Lib. 15. de poen,] secundum Vlpianum. Erga Chistianos vero, nullum periculum, in atrocitate poenae, obesse verebantur, ne modum excederent, quos omnium scelerum reos, immania exempla meritos, existimabant. Ideoque cremandi, quandoque ad augendos cruciatus clauis affigebantur, vt ex Eusebio

[note: Hist. Eccles. lib. 4. c. 14.] constar. Eodem modo Christiani, sicut antea diximus, Sarmentitii dicebantur, quod Sarmentorum ambitu paulatim vstulabantur: Galli vocant, le petit feu. Nam Sarmenta languidum ignem concipiunt, quo assabantur martyres, extracta morte diutius per durissimos cruciatus, quum validis flammis multo celerius praefocari et exstingui potuissent. [note: Lib. 8. cap. 13. et 21. In Apologet.] Quam saeuitiae speciem idem Eusebius notauit, quod etiam multis versibus fecit Prudentius. Vnde idem Tertullianus dicit: licet nunc nos Sarmentitios et semissios appelletis, quia, ad stipitem dimidii assis reuincti, ambitu exurimur; hic tamen est habitus victoriae nostrae, tali curru triumphamus. Ast haec atrocissima supplicia vicit martyrum constantia, et fides, ita vt, in perpetiendis tormentis, multo fortiores fuerint, quam tortores, in infligendis, indefessi. Quam pulchrum, inquit M. Minutius Felix in Octauiano, spectaculum Deo, cum Christianus cum dolore congreditur, cum aduersum minas, et supplicia et tormenta componitur? cum strepitum mortis et horrorem carnificis irridens insultat? cum libertatem suam aduersus reges et principes erigit? soli Deo, cuius est, cedit? cum triumphator et victor, ipsi quiaduersum se sententiam dixit, insulrat? Vicit enim qui, quod contendit, obtinuit. Et paulo post, At enim Dei miles, nec in dolore deseritur, nec morte finitur. Pueri et mulierculae nostrae cruces et tormenta, feras, et omnium suppliciorum terriculas inspirata patientia doloris illudunt. Et ea, quae sequuntur. Hoc quoque superioribus annis in Anglia, Scotia, Gallia, Hispania, Belgio, et aliis locis accidisse, libri hac de re editi abunde restantur. Mirum sane videtur, quod, tempore Neronis, et sequentium Imperatorum, tam crudelis persecutio (proposito tali Edicto Neroniano, Anno XIIII. sui Imperii: Quisquis Christianum se esse confitetur, is tanquam hostis generis humani conuictus, sine vlteriore sui defensione capite plectitor) institura fuerit, quum tamen, eodem imperante, in tanta persecutione, et immani crudelitate, dispersa Ecclesia, post lapidationem Stephani, impunis et libera videatur fuisse professio fidei Christianae, [note: Acto. c. 26.] sicut Lucas Euangelista testatur. Cum enim Paulus Apostolus tationem fidei suae exposuisset. vel vt ibi dicit: VERITATIS ET SOBRIETATIS VERBA ELOQVVTVS FVISSET, Agrippa Rex, praesente Portio Festo, praeside Romano, libere, et absque metu, confessus est; MODICVM ABESSE, QVIN CHRISTIANVS EFFICERETVR. Quare cum seorsim, praeses, et Agrippa, deliberassent, hanc sententiam tulerunt: Nihil morte aut vinculis dignum, sua doctrina et confessione, fecisse Apostolum affirmante praererea Rege Aggippa, et ad praesidem dicente: Dirnitti poterat homo hic, si non appellasset

Caesarem. Praeterea Sergio Paulo Proconsuli Cypri, nec non et Menehemo, familiari Herodis Tetrarchae, absque noxa et periculo [note: Ad. cap. 13.] fuit, quum a Paulo Apostolo ad fidem Christianam, tempote Claudii Imperatoris, conuetterentur. Eodem modo, cum circa id tempus Cornelius Centurio, inssu Angeli, a Petro Apostolo, ad Christianam fidem cum sua domo, amicis, et familiatibus, conuerteretur, acceptis donis et gratiis Spiritus Sancti visibilibus, baptizaretur, idque in publicum emanaret, non reperitur, quod illis Romanis gentilibus, a sua fide desciscentibus, id damno vel fraudi fuerit, sicut haec doctrina in [note: Cap. 10. et 11.] Actis Apostolorum a Luca Euangelista late describitur. Similia exempla, praedicante et signa edente adhuc in terris Christo Seruacoce, allegari possint, inter quae memorabile prae caeteris est Reguli, vel Regii illius, cuius ob fidem firmam Christus sanauit filium, febri lethaliter decumbentem, et quidem absentem, qui ob hoc miraculum Christianus, cum sua tota domo, factus est. Neque legitur, illi hoc fraudi vel noxae fuisse. Verum haec securitas non omnibus contigit, et tempora Neroniana fuere multo crudeliora, in persequendis Christianis, sicut frequentissima martyria testantur, et antea quoque multis exemplis [note: Cap. 39. centur. 1.] demonstrauimus, quam inuisum Christianorum nomen Neroni, et sequentibus aliquot Impp. quibusque suppliciis in eos atrociter saenirum fuit. Caeterum, teste Suida, Nero, cum adhuc iuuenis esset, Philosophis operam dabat, et de Christo quaedam dicebat. Adhucenim eum inter homines habitare putabat, sed cum a Iudaeis crucifixum esse intellexisset, indigne tulit, mandauitque, vt venirent Sacerdotes, Annas et Caiphas, et ipse Pilatus, qui tunc Praefectus erat, ferro vincti, et quum in Senatu consedisset, quae de illo acta essent, audiebat. Annas igitur et Caiphas dicebant, se legibus obtemperantes, illum tradidisse, nec laesae maiestatis esse reos, praetorem enim potestate praeditum, quae voluisset, egisse. Nero igitur indignatus, Pilatum in carcerem coniecit; Annam vero et Caipham dimisit. Tunc Simon quoque magus florebat, et quum Petrus et Simon, praesente Nerone, inter se disputarent, eductus est e carcere Pilatus. Hi tres cum adstarent, Nero Simonem interrogauit, Num tu es Christus? ille vero se esse ait: Deinde et Petrum, num ipse esset Christus? ille negar, me enim, inquit, astante, in coelum sublatus est. Tum Pilatum rogat, vter horum esset is, qui Christus diceretur? Is vero neuter, inquit. Nam Petrus quidem discipulus eius fuit, et apud me, pro discipulo eius, delatus, quum eum nescire se diceret, quis homo esset, dimissus. Simon vero iste nequaquam mihi notus est, neque vllam habet cum illo similitudinem. Nam hic quidem AEgyptius est, et corpulentus, et densis capillis,

et niger, atque ab illius forma alienus. Iratus itaque Imperator, Simoni quidem, quod mentitus esset, seque Christum esse dixisset? Petro autem qui negasset magistrum, eos e concilio eiecit; Pilato vero caput amputauit, qui tantum hominem, iniussu Imperatoris, interficere non dubitasset. Post Nero, Imperator Romanorum, principatu confirmato, ad impias actiones deuiauit; Et ea, quae sequuntur. Vtrum autem haec Suidae narrata pro veris accipienda sint, et cum aliis probatis scriptis conneniant nec ne, aliorum prudentiorum iudicium esto. Mihi sane fabulae Graecanicae quam historiae ista similiora videntur, et a Pseudo Clemente in Icinerario sancti Petri, vnde in Suidae Collectanea transmigrarunt, conficta. Atqui hic liber a Gelasio Papa in Apocryphis ponitur in cap. sancta, Rom. 3. dist. 15. Ceaterum, vt ad persecutionem Christianorum recentiorem reuertar, et hoc caput tandem concludam, parum ab fuit, quin ante plusculos annos Christiani, qui Constantinopoli sub Imperio Turcico, degunt, quorum est multitudo ingens, misere trucidati essent. Reguante [note: In Ottomanno.] enim Amurathe, qui proxime mortem obiit, factum est, sicut Lazarus Soranzius recenset, vt qui tunc Constantin opoli fuerant Christiani, vitae periculum adierint, accusati videlicet, quod in aliquas vrbis plateas ignem immisissent, quo flagitii genere falso quondam sub Nerone Christiani quoque incusati fuerunt. Iusserat igitur Amurathes, vt passim, nullo habito personatum respectu, in frusta eos dissecatent Ianizari Sed horum Aga Turcico Imperatori, quantum periculum sententiae huius executio allatura esset, demonstrauit: tum etiam quod tributa imminuerentur, et ius gentium violaretur. In Christianorum ergo vicem, mulieres quaedam Haebraeae, quae Amurathi hoc conilium dederant, occisae fuerunt.

CAPVT II. De Persecutione Christianorum Diocletiana memorabilia nonnulla.

PERSECVTIOTNEM Christianorum, eamque decimam, tempopore Diocletiani, omnium crudelissimam fuisse, antea, commemoratis [note: Cap. 39. cent. 1.] exemplis pluribus, demonstrauimus, quibus addemus, licet funestiorem, attamen pleniorem declarationem. Inter alia autem documenta eius saeuitiae et crudelitatis, admodum memorabile et tragicum [note: Hist. Eccles. lib. 7. cap. 6.] est, quod recenset Nicephorus. Cum enim magna multitudo Christianorum, vtriusque sexus, natalem CHRISTI Nicomediae celebraret,

iussu tyranni Diocletiani, vel, vt alii, Maximiani, templum clausum, et ligna circumcirca congesta sunt, post Praeco clamauit, vt, qui viuere vellet, ex templo exiret, et, in proxima Iouis ara, thura adoleret, alioqui, nisi hoc fecisset, vna cum domo ipsa conflagraturus. Tum vero quidam, pro tota multitudine, respondit: OMNES NOS CHRISTIANI SVMVS, VNVM EVMQVE SOLVM DEVM ET REGEM CREDIMVS ESSE CHRISTVM, ET IPSI, PATRIQVE EIVS, ET SPIRITVI SANCTO SACRIFICARE, ATQVE NOS OMNES VNA OFFERRE, FACILE PARATI SVMVS. Vix ille hoc dixerat, ignis est accensus, qui omnes, in tempote congregatos, circa viginti millia, in cinerem redegit. De tempore autem huius persecutionis atrocissimae, quando coeperit, aut desierit, licet diuersi diuersa sentiant, receptior tamen sententia, vt mihi videtur, est auctorum, Diocletianum imperare coepisse, Anno Christi 284. Ab vrbe condita 1036. XI. Calend Maii. Quam computationem [note: Infastis.] Panuinius, [note: De occid. Imperio.] Sigonius, [note: De emend. tempor.] Scaliger, et, inter recentiores, [note: In annalibus.] Baronius approbant. Cum autem Diocletianus Princeps superbus et arrogans, qui seipsum, vt Deum, adorari iussit, semper infensissimus Christianis fuerit, recte dici potent, eius imperium ab initio, vsque ad finem, continuam et perpetuam persecutionem fuisse, licet initio sub dole egerit, et, veluti per cuniculos, Christianorum nomen euertere conatus sit. Inter hos conatus, huius Christianorum acerrimi hostis, non postremus fuit, quod odio nominis eorum quo flagrabat, eluderet passionis Dominicae epochen, et simul suam execrandam ambitionem orbi terrarum notam faceret, principium regni sui, ab omnibus Imperio Romano subiectis gentibus obseruari voluit, et inde reliquos annos numerare praecepit. Vt autem in Diocletiana persecutione pergamus, ita [note: In sacra histor.] de ea scribit Sulpitius Seuerus. Hac tempestate omnis fere sacro Martyrum cruore orbis infectus est, quippe certatim gloriosa in certamina, ruebatur, multoque auidius tum Martyria gloriosis mortibus quaere bantur, quam nunc Episcopatus, prauis ambitionibus, appetuntur, Nullus vnquam bellis mundus magis exhaustus est, neque maiori vnquam triumpho vicimus, quam cum decem annorum stragibus vinci non potuimus, etc. Eueniebant autem circa ea tempora ista, de quibus [note: Epist. 3.] B. Augustinus scribit: Etsi, inquit, Ecclesia duriter premitur, tamen inter inimicos augetur, persecutinibus crescit, per afflictionum angustias, vsque in terrarum extrema, dilatatur. Inprimis videre licet [note: Lib. 7. cap. 8] apud Nicephorum de persecutione illa cruenta; Animaduertere vero, ait, erat, in hominibus nostris, alcritatem, et fidei, in Christum, ardorem viuidum. Cum enim vix, contra priores, sententia condemnationis

a Iudice prolata esset, alii, aliunde confluentes, Christianos se esse, confirebantur, pro tribunali ipso exultantes, neque tormentorum acerbitatem relpicientes: sed interrita prorsus libertate pro Christo decertantes, cum magna animorum laetitia, libentissime supremam excipiebant sententiam: vsque adeo vt cum gratiarum actione ad finem vsque, perquam decenter hymnos laudesque Deo canerent, etc. Fuit itaque, vt supra quoque attigimus, immanis ista decima persecutio tempore Diocletiani, in qua incredibilis martytum multitudo suppliciis, et quidem atrocissimis, affecta fuit. Et refert Ignatius patriarcha [note: De emend. temp. lib. 5.] Antiochenus, teste Iosepho Scaligero, ex Edicto decimo, noni Diocletiani anni, martyrio coronata esse fidelium, terrae AEgyptiacae, centum quadraginra quatuor millia, septingenta autem in exiliumacta. Hinc apparet, in violentissima et afflictissima tempora tunc Christianos incidisse, quae tamen, sua coustantia et patientia, superatunt, vt, licet numerus eorum martytus admodum diminutus, imo plane nomen eorum e terris eradicatum tyrannis videretur, tamen magis ac magis cumulus ad illum immensus accederet. Tanta vis est veritatis et pietatis. Quantumuis enim affligatur hominum iniuria, calumniis, et iniquitate: VICTRIX tamen virtute eius, qui ipsius auctor est, omnia hominum mendacia, subterfugia, difficultates, et pericula superabit VERITAS. Nec frustra, inquit Ludouicus Viues, cruor ille martyrum sacrosanctus fundebatur: Nulla in terram cadebat gutta, ex qua non pauci Christiani consurgetent, vt expressa in veritate videatur fabula, de serpentinis dentibus, a Cadmo, in Baeotia sparsis, vnde armatae acies nascerentur. O MAGNA [note: Pro M. Colio.] VIS VERITATIS; exclamat Cicero, licet gentilis, quae contra hominum ingenia, calliditatem, solertiam, contraque fictas omnes insidias, facile se per seipsam defendit. Ita Christiana Religio, quo acrius et rabiosius est oppugnata, hoc e praelio fortior, praestantior grarior excedit. planeque, quod ille pronunciauit, VERITAS ESTRERVM OMNIVM FORTISSIMA. Ita discesserunt nostri martyres, etsi mortui, victores tamen. Econtra IMPIETAS, ET MALITIA, sola violentia nititur, qua se tueatur. Nam non cognoscit verum, non discutit causas, sed insidias struit: quae si non procedunt, carcerem et carnificem appellat, certe vt terrore supplicii et cruciatus, multos ab Ecclesia Christi absterreat. [note: Sermone 39 In cantica:] Huc non absurde allegari potest egregia similitudo B. Bernardi: Malitia, inquit, currum suum habet rotis quatuor consistentem; saeuitia, impatientia, audacia, impudentia. Valde enim velox est currus iste ad effundendum sanguinem, qui nec innocentia sistitur, nec patientia retardatur, nec timore frenatur, nec pudore inhibetur. Trahitur autem a duobus

admodum pernicibus equis, et ad omnem perniciem paratissimis, terrena potentia, et seculi pompa. Praesides his duobus equis, aurigae duo; tumor et liuor; Tumor quidem pompam, liuor potentiam agit. Etsi autem, [note: Cap. 39. cent. 1.] vt antea recensuimus, verum Dei cultum Caesares Romani adeo euertere et abolere non potuerunt, vt nonnulli ex illis tandem Deo vnico, eius que filio, nomen ipsimer darent, seque a Deo coronatos [gap: Greek word(s)] , non inuiti agnoscerent, nec tantum nullum a templo dedicatum donarium auerterent, sed ipsi potius, sua eo promtissima et largissima conferrent, omnemque splendorem et maiestatem suam ei referrent, denique monetam etiam suam Christi potius imaginem ferre, in eaque hoc legi iuberent: [?] REX REGNANTIVM: sicut Credenus, Glyca, et alij retulerunt: eorum tamen pij conatus non raro a successoribus et aliis impiis hominibus impediti fuere, ita vt cessantibus persecutionibus violentis, varia sectarum genera a Sathana, osore veritatis, introducta in Ecclesiam fuerint, quae plus damni, verae et orthodoxae religioni attulere, quam prior crudelitas et saeuitia. Sicut id adhuc nostro rempore, magno cum luctu piorum, experimur, neque spes melioris starus apparet vsque ad consum mationem seculi, accedentibus etiam adhuc nunc plurimis in locis, frequentissimis effusionibus sanguinis, in martyribus, vt verum et mansutum sit illud:

[note: In orat de componenda Republ.] Conqueritur autem Barlaeus Carfenna de nostro tempore, intra quinquaginta annos, intra Belgicae (ne quid de aliis dicat) quamlibet angustos limites, ob solam professionem religionis, haud minorem (quibus tamen nonnulli dimidio plures addunt) centum millium trucidatorum numetum reperiti. O Saeuitiam, inquit, furoremque horrendum, atque in credibilem! Et paulo post: Quanquam, vt miserum hoc est in Belgis, ita mirum in Sathana non est, superasse saeuitiam omnium aetarum, furore et rabic nouissimi temporis. Nam licet idem sit hic, qui etiam omnibus post homines natos temporibus, irreconciliabili odio Ecclesiam persequutus est, immitissimus Draco ac serpens antiquus: tamen quia cogi nunc in angustias, saeuitiae ac tyrannidis suae terminos, seque indies magis magisque constringi, in exiguum temporis spacium, videt, in furorem ac rabiem iam vertit iram, odiumque Christi et Ecclesiae, et. quasi trucidandis singulis iam lassus leo, nil nisi compendia caedium requirit. Ideoque nos quoque Belgas, cum iniuria naturae, ingeniique Belgici, in extrema ista ryrannidis exempla prorumpere, inque propria viscera conuettere rabiem atque arma nostra, manusque furiosas compulit.

[note: In Psal. 9.] Haec Barlaeus ille. Recte itaque B. Augustinus ita distinguit; prima persecutio Ecclesiae violenta fuit, cum proscriptionibus, tormentis, caedibus, Christiani ad sacrificandum cogerentur; Altera persecutio fraudulenta est, quae per haereticos et fratres nunc agitur. Tertia superest, per Antichtistum ventura, qua nihil periculosius, quoniam et violenta, et fraudulenta erit. Vim enim habebit in Imperio: dolum in miraculis. Huc spectat monitio B. Hieronymi: Postquam Imperatores, inquit, ipsi Christianam fidem amplexi fuere; tum quidem praesules, externis bonis plurimum profecisse, spiritualibus vero defecisse. Hinc adagii loco dici consueuit: Religionem peperisse diuitias, sed filiam devotasse matrem. Quod Chalonerus Eques Anglus ita versibus expressit

CAPVI III. De horrendo exitu Chrisianicidarum, et Tyrannorum sacrilegorum.

MEMORABILE inprimis, et notandum est, plerosque omnes Imperarotes et tyrannos, qui Christianorum sanguine manus cruentarunt, furiis agitatos, et nonnullos sibiipsis mortem consciuisse: reliquos misere, aut occisos, aut tragicum exitum habuisse, sicut prolixe et [note: De prouidentia lib. 3. cap. 14.] pie id describitur ab Andrea Gorrutio, ad quem lectorem, plura scire desidetantem. remitro. Quod Pomp Laetus quoque obseruauit: Decii Imperatoris, ait, vita, quae et ciuilis et militaris fuit, multos habuisset laudatores, si a Christianorum cruciatibus sibi temperasset. Addo praeterea tragicum exitum Herodis, a vermibus corrosi. Hoc enim poenae genus eligere voluit Dominus, quo superbi hominis ferociam, extrema ignominia obueret. Si a valido aliquo exercitu superatus esset, non ita animaduersum fuisset iudicium Dei, et fuisset haec quasi regia castigatio. Sed cum illi infesti sunt pediculi et vermes, pro superbiae suae merito tractatur. Ita contra Pharaonem, locustae, bruchi, et ranae fuerunt Dei milites, ad gerendum cum tyranno bellum. Nam quo quisque fastuosius se extollit, eo dignior est, quem DEVS contumeliose, ad extrimos vsque

inferos, deiiciat. Discamus etiam hinc, Idololatrarum et tyrannorum [note: In viatico.] infelicissimum esse exitum, sicut locum hunc Nathan Chytraeus pie explicat. Eodem modo experientia testatur, hostibus veritatis neutiquam conatus, vt eam cuertant vi et dolo, sed successus, deesse. Nam quemadmodum bestiae, quae sunt hominibus inimicae, postquam caueis inclusae sunt, horribiliter fremunt (quo declarant quidem saeuitiam et feritatem naturae suae, non possunt autem rabiem suam explere) ita hostes veritatis, irrefatabilibus rationibus, et euidentibus Scripturae testimoniis conclusi, rugiuntquidem aduersus. veritatem, non possunt autem ei nocere, vel eam euertere. Non inficior tamen, haud raro euenire, vt fallamur, et pro vero falsum amplectamur; sed haec culpa nostrae inscititiae, non veritatis. Ea enim nonnunquam simplex, et nuda, ac tenui vestitu amicta, incedit: falsitas autem, vt apparatu vndique conquisito, et suis vniuersis se coloribus, ad decipiendum simpliciores, et rudiores, exornet, necesse est. Vnde Aristoteles, de rerum causarumque naturalium obscura et dubia tatione, sic scripsit: Quaedam falsa probabiliora sunt quibusdam veris, etc. Atque haec est miseranda hominum imperitorum conditiomeque enim aut ipsi se instituere, atque informare possunt, aut quae de suis magistris iudicent habent: siquidem nulla vnquam nata est tam tetra ac pestifera haeresis, quae non persuasa fuerit imperitis; nullum tam exitiosum venenum, quod non perpotarint ignari. Quare B. Hieronymus ait, nomine fidei infidelitas scripta est, etc. Non autem solum exempla memorabilia plura extant, tyrannos, Christianicidas, et persecutores, violentum et horribilem exitum vitaesuae habuisse (nam dum illis se vicisse, et rem suam confecisse, versarique in tuto, ferrea eorum obstinatio persuadet, tum maxime experiri solent, proximos esse excidio, ipsorumque capitibus imminere vindictam, praecipitem diuinam: Nec non [note: Matth. 21.] verum esse id, quod veritas ipsa de se dixit; Qui ceciderit super hunc lapidem, confringetur, super quem vero cociderit, conteret eum, etc.) Sed etiam in veteri Testamento plura extant documenta, iisdem non impune fuisse, si manus suas in piorum sanguine, persecutionibus suis, cruentarunt. Prae caeteris autem notabilis est in Rege Antiocho poena [note: Machab. lib. 1. cap. 6] diuina; qua tyrannus ille castigatus est, qui Epiphanes est appellatus; non secus ac AEgyptij tres Prolomaei, quorum alius fratrem, alius matrem, alius patrem necauerat, acerbissima, Philadelphi, Philometoros ac Philopatoros, ironia notati sunt. Caererum Antiochus suis, ceu viuis, coloribus depingitur, in sacris literis: Quod spoliato templo, et idolis, omnique spurcitiae specie contaminato, cunctos Iudaeos paterna, id, est, diuina instituta eiurare coegerit; reluctantes exquisitissimis cruciatibus occiderit;

non aetati, non sexui pepercerit: triduo, octuaginta hominum millia, omnis generis, sexus, et aetatis, gladio sustulerit: quadraginta millia compedibus vinxerit, et quid non? At hic tandem, vbi dies, dininitus destinatus, illuxit, victus non semel a Iudaeorum reliquiis, dum, in rabiem versus, copias ingentes parat, repente torus, ebulliente pediculorum multitudine, foris, et intus, scatens, tam foetus et foetidus euasit, vt non modo procul astantibus, sed etiam sibiipsi, fuerit intolerabilis. Et vt ex ipsius met oris confessione appareret, a qua teter hic morbus immissus, ipsum tam misere cruciaret, ecce palam, agente iusto Dei Israelis iudicio, scelera sua deprecatus, vouet sese, morbo leuatum, Iudaeos liberrati pristinae, templum, suo splendori, restitututum, plurimisque bonis exornaturum, ad peragenda sacrificia amplissimos redditus praebiturum, Iudaeum etiam futurum, ac in omni terrarum orbe, immensam Dei potestatem praedicaturum: et haec omnia, scripris ad Iudaeos humanissimis literis, testatur. Sed aduenerat diuinae vltioni teropus constitutum. Itaque misete periit. Hanc eandem tragicam historiam, et exitum impii regis, ita describit Hentricus Petreus, Iurisconsultus, in suo tractatu, de monasteriis, quam, in gratiam lectorts, qui ex varietate styli, et orationis genere. voluptatem capere solet, asscribam: Regem, inquit, prophanissimum pro contaminatione sacratissimi templi Hierosolymorum, sacrorumque vasorum apportatione, percussit Deus insanabili et inuisibili plaga. Apprehendit enim eum dirus dolor viscerum, et amara internorum tormenta. Isque, qui sibi etiam videbatur fluctibus maris imperare, super humanum modum superbia repletus, et montium altitudines in statera appendere, humiliatus ad terram, manifestam Dei virtutem, in se, contestarus est; ita vt de illius corpore vermes scaturirent, ac viuentis, in dolotibus, carnes eius effluerent, adeo, vt foetore eius exercitus grauaretur. Tandem, qui sidera coeli contingere se arbitrabatur, peregre, in montibus, miserabiliter functus est Menelaus autem sacrilegii illius hortator, saeuiter, ab illo, hortatore, Lysia, trucidat° est. Haec ille, etc. vbi quoque [note: Hist. illust. virorlem. c. 85] alia multa, veteta et recentia exempla, recenset, quomodo sacrilegi, etiam in hac vita, puniti sunt, addens versus hos Hexametros Hieronymi Cigleri:

Manet igitur et in omnem aeternitatem verum, et inuiolatum manebit, tyrannos, sacrilegos, et persecutores piorum homiaum, praesertim Christianorum, etiam in hac vita, poenas scelerum suorum dedisse, neque impune saeuitiam eorum fuisse; quod elegantissimis versibus, Nathan

[note: In viatico eteneris extremi.] Chytraeus, comprehendit, e quibus paucos recensebo, ad lectorem remittens:

CAPVT IV. De persecutoribus, nominetenus Christianis, erga veros cultores Christi, eiusque solum nomen, nec aliud, admittentes.

[note: Cap. cent.] MOnuimus antea, Ecclesiam Christianam semper in magno periculo fuisse, ob duas potissimum causas: ambitionem videlicet, et auaritiam; quae vitia, alia quoque, tanquam asseclae et pedissequae, comitari solent, inuidia videlicet, fastus, odium Cainicum, vindictae cupiditates; contentionis studium, calumnia, inimicitia, et plura deteriora, perinde vt a mala matre, deterior soboles, eaque copiosa, generari solet. Hoc enim [note: Eccles. hist. lib. 11. c. 12.] Nicephorum mouit, qui originem, seu fontem schismatum, et haerese[?]n aperiens, dicit: Priuatae clericorum inimicitiae, maximo detrimento afrecerunt Ecclesiam, et religionem in multas sectas disse cuerunt, etc. Inprimis autem iis haec euenire solent, qui, relicto salutifero nomine Christi, eoque neglecto, aliis nominibus, ex sectis ortis, magis delectantur, et iis ita superbiunt, vt contemtis iis qui solo Christi romine gaudent, tanquam ipsi soli, exclusis, quoad ipsorum conatus, aliis, capaces coeli sint, mirifice sese efferant. De his ita scribit Iustinus Martyr: Sunt, et fuerunt permulti, qui impia et blasphema, et dicere, et facere, docuerunt, in nomine [note: In Triphono.] lesu progressi, et sunta nobis, in nomine eorum virorum, vnde doctrina et sententia quaelibet extiti, denominati. Alii namque alio modo blasphemare, et maledictis incessere parentem vniuersitatis, et qui ab eo vent[?]rus, vaticiniis promulgatus est, Christum, et Deum Abraham et Isaac, et Iacob docent; cum quibus nihil est nobis communionis, quippe qui, nomine tantum, Christum profiteantur. Et sunt eorum quidam, qui vocantur Marcionitae: quidam vero Valentiniani, Basilidiani, Saturniani, et alii, alio praediti nomine, a principe sententiae quisque nomen

obtinens. Recte itaque et pie B. Augustinus: Tu es Deus, inquit, meus: Recedat Donatus, recedat Cecilianus; nec illi nec iste Deus meus. Non ad hominis nomen ambulo; CHRISTI NOMEN teneo. Perirem, si essem de parte Pauli: quomodo non perirem, si essem de parte Donati? [note: In soliloquiis.] RECFDANT HVMANA NOMINA. Ob tam salutiferum nomen idem B. Augustinus, explosis aliis, se consolatur, compellans, imer alia, ita Christum; Vocasti me nomine tuo, fignasti me sanguine tuo, vnxisti me oleo [note: In Oratione secunda contra Aretanoc.] tuo, de quo tu vnctus fuisti, vt a te CHRISTO, dicerer CHRISTIANVS. Apertius Athanasius, ex vero zelo pietatis, ita monet: Nunquam populus Episcoporum suorum, sed Domini, in quem creditum fuit, nomen vsurpauit. Certe, non a beatis Apostolis, praeceptoribus nostris, ministrisque Euangelii, Seruatoris nostri, nomenclationem adepti sumus, sed a Christo, Chastiani, et sumus, et perhibemur. Isti vero, qui aliunde fidei suae originem deducunt, merito auctorum suorum vocabula, puta eorum, quorum asseclae sunt, vsurpant. Quapropter, quum omnes a Christo Christiani et essemus, et diceremur, explosus est Marcion, haeresiarcha: reliqui autem, qui cum explosore Marcionis remansere, Christianorum ritum retinuerunt: qui vero Marcionem sectati fuere, non Christiani [note: Cap. 39. cent. 1. Infastio.] deinceps, sed Marcionistae sunt nuncupati. His assentitur Lactantius, sicut antea eius senrentiam integram citauimus, vbi dicit: Christiani esse desierunt, qui Christi nomine amisso, humana et externa vocabula induerunt. Recte itaque et pie Chytraeus ita monet:

Experti id sunt olim, in primitiua Ecclesia, Christiani, ita sese, et non aliter, vocantes, non tam ab Ethnicis, quam a sectariis, nominetenus, Christianis. De illis non ita pridem, immania exempla crudelitatis recensuimus, [note: Cap. 39. cent. 1.] ita vt saltem nomen Christianum, non crimen, ad mortem sufficeret. Quibus adiungenda est Polycarpi historia memorabilis. Quum enim is ob solum nomen Christianum damnatus staret pro iudicio, populus his vocibus incitauit proconsulem, ad caedem et intermecionem omnium, qui Euangelium profiterentur; [gap: Greek word(s)] hoc est, tolle de medio istos homines impios, qui Deum non habent. Hic est ille Polycarpus, qui, cum a proconsule iussus esset, conuiciis Christum afficere, respondit; octuaginta sex annis illi iam inseruio, et nullo me hactenus affecit

incommodo: quomodo igitur Regem meum, qui me, ad hoc vsque tempus, saluauit incolumem, contumeliosis verbis possum afficere? Alterum [note: In vita B. Cypriani.] responsum Cypriani non minus memorabile est. Interrogatus enim, â Patrono proconsule Carthaginensi, quare Deorum cultum pro nihilo duceret? is, teste Paulo Diacono, respondit: Christianus ego sum et nullos alios Deos noui, nisi vnum et verum Deum, qui creauit coelum et terram, mare, et omnia, quae in eis sunt. Huic Deo Christiani seruimus: hunc nocte dieque deprecamur, pro omnibus, etiam Imperatore. Hac ratione Tertullianus quoque, cum eleganti distinctione cultus [note: Ad Scapulam.] Dei, et hominum, Christianos defendit: Christianus, inquit, nullius est hostis, nedum Imperatoris, quem sciens, a Deo suo constitui, necesse est, vt et ipsum diligat, et reuereatur, et honoret, et saluum velit, cum toto Romano Imperio, quousque seculum stabit. Colimus ergo et Imperatorem sic, quomodo et nobis licet, et ipsi expedit, vt hominem, a Deo secundum, et quicquid est a Deo consecutum, et solo Deo minorem, etc. Illustratur hoc memorabili exemplo M. Antonini Imperatoris. Nam cum eius exercirus diebus quinque aquae penuria laborasset, et milites in angustiis montium, a Quadis circumolusi. siti propemodum enecti conficerentur, in hac extrema necessitate constat, precibus Christianotum pluuiam largissimam impetratam, et exercitum refectum esse. Ideoque legionem eam, in qua illi militabant, [gap: Greek word(s)] , id est, fulminatricem, appellatam fuisse. Extat hac de re Epistola imperatoris, ad senatum, ex qua constat, Christianos hoc vnicum nomen, constanter retinuisse, et suum seruatorem, praestiro debito honore Imperatori, nihilominus pure et sincere coluisse, illique seruiisse. Epistola autem est talis: Credib. le est Christianos, licet eos impios existimemus, Deum pro munimento habere, in pectore: Simul enim atque humi sese abiecerunt, et preces fuderunt, ad ignotum mihi Deum, statim, e coelo, pluuia delapsa est, in nos quidem frigidissima, in nostros vero hostes grando et fulmina, eorumque orationibus ac precibusstatim Deus praesto, fuit, qui neque vinci, neque expugnari potest. Quamobrem conce damus talibus, vt sint Christiani, ne qua tela, eius generis, contra nos petant, et impetrent. Haec insignis victoria, licet Romanis, precibus Christianorum militum, absque dubio, et teste Imperatore Antonino, contigerit; tamen non defuere gentiles, qui eam Mercurii diuinitati asseri pserunt, eumque exoratum ab Arnulpho, quondam AEgyptio plauiam demisisse commenti sunt. Quapropter, in periculo constituti, cum permulti (vt fieri lolet) superum auxilia, votis interpellarent, Iulianum Didium, qui, sub illo Imperatore Euocatorum ordines ducebat, huic Mercurio,

quem a vicinis Germanis colere didicisser, signum cum inscriptione, posuisse, quod ad huc, prope Heidelbergam, (si forte non illud ipsum vel fragmentum de eo est, quod in area Arcis columnae impositum conspicitur, et apud Freherum in Originib. Palatinis videre est) nonnulli extare, aurumant. Hinc apparet, Sathanam, eiusque membra omnibus modis, sicut olim, ita et nunc, confictis mendaciis, et fabulis veritatis ucem, in nomine Christianorum, si non plane extinguere, attame obfuscare, [note: Epist. aduersus luciferianos.] conata fuisse. Postremo, asscribenda est egregia nota ecclesiae veraem, ex B. Hieronymo. In illa Ecclesia, inquit, permanendum est, quae ab Apostolis fundata, vsque ad diem hunc durat. Sicubi audieris eos, qui dicuntur CHRISTI, non a Domino Iesu Christo, sed a quoquam alio nuncupari, vt puta Marcionitas etc. Scito non Ecclesiam Christi sed Antichristi, esse Synagogam. Ex hoc enim ipso, quod postea instituti sutit, eos se esse indicant, quos futuros Apostolus pronunciauit.

CAPVT V. De crudel tate Arrianorum, Nestorianorum, et Sectariorum, aduersus Orthodoxos, et horum consolatione.

DEsectariis, qui repudiato Christiano, at assumtis aliis nominibus, secundum lgnatium, Augustinum, Athanasium, et Lactantium, Christiani esse desierunt, non minus. multa documenta crudelitaris, extant, [note: In histor. Ectle. lib. 7 c. 5.] praesertim Arrianorum, quomodo in Ordodoxos, baibaro. et im mani odio, saeuierint, cum tamen id, sub praetexu verae et o thodoaereligionis fecerint. Orthodoxa vero Ecclesia homines persequi non solet, dicit Socrates. Sed audiamus hac de re B. Athanasium ad solitariam vitam agentes, ita scribentem. In summa, ita erant Atriani. feri, et acerbi, in omnes vt carnifices, homicidae, nefarii, delatores, malefici, et quiduis potius, quam Christiani, ab omnibus vocarentur: quippe. qui Scychas imitantes. rapuerint Eutychium, subdiaconum, virum probe Ecclesiae insetuientem; quem primum scuticis, vsque ad mortem, cutauerunt, verberari, deinde ita moribundum in metallum mitti, et non in quoduis metallum, sed in id, quod phaeno appellatur, in quod homicida cum condemnatur, non, nisi ad paucissimos dies. superesse potest: Et quod inimanius est, ne paucis quidem horis, ad curationem vulneris concessis, hominem statim in metallum deportarunt, praedicantes, nisi hoc fieret, omnes in metu futuros et secum consociatum iri. Caeterum ille non longe auectus, quum imbecillior esset quam vt ad metallum perduci posset,

ex dolore vulnerum, in itinere, decessit. Et ita ille, cum gaudio, mortius est possidens gloriam martyrii, etc. Praeterea notandum est, quum Arriani et Nestoriani, freti fauore, et potentia Imperatorum, eidem sectae addictorum, Episcopos, recte docentes, excoecarent, manus et aures truncarent, linguas praesecarent, in exiliumque eiicerent, Nestorium illum haeresiarcham, [note: Trip. hist. lib. 12. cap. 1.] cum Constantinopoli electus esset in praesulem, ad Theodosium, inter concionandum, ita dixisse: O Caesar, da mihi regionem, ab haereticis purgatam, et ego tibi coelum daturus sum: sis mihi auxilio, in oppugnandis haeteticis, et ego tibi, inPersis, hostibus tuis, oppugnandis, opem feram. Historia insuper, prae reliquis, memorabilis est Valentis Imperatoris, Arriani, qui, quum atrocissimus persecutor esset Orrhodoxorum, ex eorum numero octoginta presbyteros, diuersis ex locis, ad cum missos, vt supplices libellos offerrent, alligatos nauibus, in mare delatos, iussio cremari, iniecto igui, per nautas. Verum hanc saeuitiam et rabiem inultam non tulit. Etenim eam, non solum Deusfame et bellis, sed poena talionis, puniuit. Cumerim infeliciter dimicasset, contra Scythas et Alanos (vel vt alii, contra Gothos) et, in fuga, se abdidisset, in casam rusticam, ibi ipse quoque, ea iucensa, a sequentibus militibus, combustus fuit: Et sic poenam talionis eundem cruciatum quem octuaginta presbyreris intulerat, subiit. Eodem tempore Lucius Episcopus sectae Arrianae. inquit Suidas instar lupi, in Ecclesia impetum fecit. atque ita grassatus est, vt nec in gentdium persecutionibus, simile quidquam sit factum Nam tria millia hominum emisit, qui. e medio tollerent, et perderent, viros pios, in deserto, etc. Caeterum non minus atroxfuit, in Orthodoxos, crudelitas Vandalorum [note: Victor de persecunt Vandal lib. 3.] Arrianorum, in Africa, praesertim sub Hunerico Rege Vandalorum: Quo tempore Antonius Arrianus Episcopus, cum Theodatum, Orthodoxum Episcopum, nulla suppliciorum magnitudine, adducere posset, vt ad Arrianismum diuerteret. obstructo ore, ligarisque manibus ac. pedibus, in rebaptizanonis balneum, vi im mersisset, ac ei peisuadere conaretur, quod, bac lotione, suae haereseos consors essetfactus: Ille constanti confessione, hoc ipsum strenue pernegabat, inquiens: O Impie Antoni, non est hoc ad mortem damnatio, vbi volunratis non accedit assensus. Ego fidei meae tenacissimus, quae credidi, et credo, voce sum professos, et clamando defendi: Sed et, posteaquam catenis vinxisti, et, ore obstructo. loquendi facultatem ademisti, intrapectoris mei penetralia, arcanam fidei meae confessionem, et tuae istius, in me, violentiae gesta, SERVATORI MEO, legenda transmisi, anglis quoque mihi subscribentibus. His non contenti Arriani praeterea piis linguas praeciderunt, quibus lustinianus [note: La C. de off.] Imp. ipse testimonium praebet. Vidimus, inquit, vencrabiles viros

[note: praf. Afrios. Lib. 1 bel. Vandal.] qui, abscissis radicitus linguis, poenas suas miserabiliter loquebantur. Procopius quoque id affirmat, vbidicit: Multorum Hunencus linguas, ab imis faucibus, excidit, quorum nonnulli, mea aetate, Byzantii obuersantes, tam expressa voce vsi sunt, quam si nullam kanc poenam sensissent. Ex quibus duo, qui cum alienis se foeminis miscuerant, desierunt posse loqui. Constantes autem et tolerantes viri Christiani, in eiusmodi persecutionibus, non minus fuere, quam in superioribus, quos a gentilibus perpessi sunt. Interhos B. Ambrosius, quum illi mandaretur, nomine Imperatoris, vt discederet, et relinqueret templa, et sacella Christianorum Arrianis, ita respondit: Vultis in vincula eripere? vultis in mortem? voluptas est mihi. Non ego me vallabo circumfusione populorum, nec altaria tenebo, vitam obsecrans, sed pro altaribus [note: In orat in Auxent. de non trad. Basilicis 10 mo. 3.] gratis immolabor, etc. De saeuitia autem horum ita conqueritur B. Hieronymus: Haeretici, quos non possunt sermone decipere, eos pu tant gladio esse feriendos: cruentas leges ore dictant, manu scribunt; et putant, quod lex fidem hominibus possit imperare etc. Vnde apparet, haereticos, in Ecclesia, omni tempore, fuisse crudeles, quia in summa, vbi saeuitia, ibi et Sophistica: Et vbi Sophistica, ibi et saeuitia. Hae sunt duae coniunctae pestes, inter se, sed perniciosae Rebuspublicis, et Ecclesiasticum, sicut Georgius Richterus, vir doctissimus. Suum axiqma Ecclesiasticum, ex Peuceri Chronicis, composuit. Huc spectauit Lactantius, vbi dicit: [note: Axiom 206.] Vnaquaeque secta omnes alias euertit, vt se, suaque confirmet, nec vlla alteri sapere concedit, ne se decipere videatur. Vtraque autem genera, tam gentilium, quam sectariorum persecutionum, ita summatim, paulo [note: Euseb. lib. 5. cap. 1. Tertul. Apolop. 3. lib. cap. 1. 2. 3. et 7. 8. 9.] post principium, colligit Apologia Anglicana. Quis nescit, quae olim conuicia iacta in patres nostros, qui primi coeperunt agnoscere et profiteri nomen Christi, illos inter se conspirare, et occulta consilia inire contra Rempub. et ea causa, antelucanis horis, inter se in tenebris conuenire, occidere pueros infantes, explere se humanis carnibus, et ferali ritu bi bere humanum sanguinem: postremo, extinctis luminibus, adulterium inter se. et incestum promiscue perpetrare, et fratres cum sororibus, filios cum matribus, sine reuerentia sanguinis, sine pudore, sine discrimine, concumbere: homines impios, sine religione vlla, sine Deo, hostes humani generis, indignos luce, indignos vita. ista tum dicebantur in populum Dei, in Christum lesum, in Paulum, in Stephanum, in eos omnes, quicunque, primis tem poribus, amplexi sunt veritatem Euargelii, et se passi sunt odioso, tum in vulgus, nom ine, appellari Christianos Et quamuis ea non essent vera, id tamen Diabolus satis purabat sibi fore, si essecisset saltem, vt crederentur esse vera, vt Christiani publico omnium odio

laborarent, et ab omnibus ad exitium quaererentur. Itaque reges et principes, huiusimodi tunc persuasionibus inducti, occidere prophetas Dei, ad vnum omnes: Esaiam, ad setram: Ieremiam, ad lapides: Danielem, ad leones: Amos, ad vectem: Paulum, ad gladium: Christum, ad crucem: Christianos omnes, ad carceres, ad equuleos, ad furcas, et rupes, ad praecipitia ad bestias, ad ignes, commendare, et rogos ingentes, ex illorum viuis corporibus, tantum ad vsum nocturni luminis, et ad ludibrium, in flam mare: eosque non alio numerare loco, quam quo sordes vilissimas, et catharmata [note: Suetonius in Nerone, Tacitusm Sulpitius, Seuereus, O rorius.] ac ludibria totius mundi. Sic videlicet accepti sunt authotes, et professoris veritatis etc. Consolatio autem, contra haec mendacia, odia, et calumnias, in Christia nos, egregia ibi ponitur, vbi inter alia applicario fit ad sequentia, et praesentia tempora hoc modo; Breuiter Tertullianus ait. aduersus omnes Christianos hanc accusationem fuisse publicam: esse illos proditores, esse perduelles, esse hostes humani generis, causas bellotum, pestilentiae, famis, terraemotuum. Quare, si nunc quoque veritas male audiat et eadem quum sit iisdem nunc contumeliis afficiatur, quibus affecta est olim, et si id molestum, et ingratum est, nouum tamen, aut insolens, videri non potest, Et ea quae sequuntur. Porro nulla amplius difficultas restat, si forte ea incidit, quam non eximunt ipsa verba Christi, vbi inculcat suis discipulis, et asseclis, nominis sui: quod videlicet ab hominibus, odia, persecutionem, et mortem cogantur perferre, ob nomen suum, [note: Matth. 10. et. 24. Luc. 21. Ioh 10 Corinth. 4.] id est Christianum, Eodem pertinet monitio Christi, veniet tempus, vt, quisquis interficiet vos videatur cultum praestare Deo. Et Paulus ait: excrementa mundi facti sumus, omnium reiectamenta ad hunc vsque diem. Habentautem Christiani hanc consolationem, quod, sub vexillo Christi, extra periculum sint, cum sciant, eum esse Diabolo, et toto mundo, longe potentiorem, illisque daturus sit regnum non terrenum, aut caducum, [note: Luc. 12.] sed coeleste, et perpetuum, iuxta ipsius promissionem; Noli timere, pusille grex, quia complacitum est patri, dare vobis regnum. Audient autem [note: Marth. 25.] tandem dulcissimam vocem Regis, Pastoris et Seruatoris sui: Venite, benedicti patris mei, possidete regnum, patatum vobis a iactis mundi [note: In Vicatio isineris extremi. 1. Pet. 3.] fundamentis etc Postremo pie notar Chytraeus, hodie multos homines peruersos scrutari scripturas, vt eas corrumpant, aut, quasi obtorto collo, ad defendenda placita sua, detorqueant, quod proprium est sectariorum, magis opiniones suas palliare, quam veritatem agnoscere, et amplecti conantium: Quod genus Theomachos potius, quam Theologos dixeris.

CAPVT VI. Caussae praecipuae, ob quas persecutiones christianorum fuerint excitatae.

POtissimae causae posterioribus temporibus, tam diuturnae persecationis, fuere dissidia inter Episcopos, quum vnus alii, licet sub praetex tu pietatis, et zelo erga veriorem religionem, attamen ambitione, superbia, [note: Cap. 39. cent. 1.] et aemulatione praeferri cuperet, sicut antea quoque monuimus. Cui accessit insigne vitium, ADVLATIO, qua sese Imperatoribus. vt occasionem commodiorem heberent, aduersarios deptimendi, insinuarunt, sicut de Basilio Camatero scribunt, qui, vt Patriarchatum Constantinopolitanum facilius consequi posset, vt fertur, Syngrapha sua sane turpi et indigna Episcopo, se obltgarit, cuncta, quae Andronico placuissent, se executurum, et aduersatutum esse, quae displicuissent, vniuersis. Atque idem cum concorde coetu suorum petente Andronico, religione iurisiurandi, quod Manuelo dederat, se liberari, liberatum eum pronunciauit: vt, penes quem esset potestas summa soluendi, et alligandi, proarbitrio, omnia, quaecunque voluisset. Etenim (teste in Epist. Cassiodoro) Adulatio blande omnibus applaudit, omnibus salue dicit: prodigos vocat liberales; auaros, pareos et sapientes; lasciuos, curiales; obstinatos, constantes; pigros, maturos et graues. Haec sagitta leuiter volat, et cito infigitur. Et Petrus Rauennas in Epist. Bene cum magistratibus ageretur, si scirent inter adulationem et laudem distinguere. Sed coeca laudis ambitio plus credens alii de seipso quam sibi, vtrumque recipit indistincte, ampliat eos beneficiis quos torquere debuerunt, eta praesumptione adulandi suppliciis deterrere. Caeterum contra haec vitia Gregorius Nazianzenus [note: Orat. 1. de Theolo.] tale remedium, et hortatiunculam praescribit: Debebant, inquit, Christranorum contemtiones, vel ideo esse moderatiores, quia, inter tot Dei vittutes, ac nomina, [gap: Greek word(s)] quoque colimus. Quod si ergo inimicitias, atque odia extinguere non possumus, illud saltem inter nos conueniat, Vt mystica mystice, et sancta sancte proloquamur, nec in prophanas aures, quae in vulgus efferri nesas est, proiiciamus, nec in perni. ciem gladios hostibus porrigamus, qui quum in suis dogmatibus nihil sibi praesidii, roborisque constitutum cernant, hoc in nostrarum rerum imbecillitate venantur: ac proinde, quemad modum muscae vulneribus, ita nostris calamiratibus, aut, si mauis, erratis, imminent. Similes querelas admiscet auctor innominatus in suo libello, cui titulum fecit DoliumDiogenis, Et vero, inquit, irreligiosis nostris de Religione altercationibus,

infirmamus illam ipsam sauctissimam Christi religionem, ludificandos ad indignum modum, Turcis et Indaeis nos praebemus. Hi, Augustini adhuc tempore, Christianis imputarunt, Romani Imperii dilacerationem, eiusque breui secuturam ruinam. Quid nunc quaeso dictuti essent? Quid vero Symmachus Idolorum Pontitex? Is apud Ambrosium persuadere Arcadio, Honorio, Valentino Imppp. volens, vnicuique nationi, esse suam religionem relin quendam: Omnes, inquit, gentes, aspirant ad arcana nominis diuini, sed non iisdem modis, quum non omnes sint eiusdem ingenii, sed variis viis ad eundem tendunt Deum, etc. Symmachi sententiam, placete etiam Turcis, constat ex colloquio, Rustani Vefieris Bassae, cum Busbequio, legato Caesareo, sicut ex eius Epistola videre licet. Quomodo igitur, absque labe religionis Christianae, excusati possuntij, qui, aut iubent, aut permittunt, quum prohibere possent, vt Ethnico ritu sacrificia fiant? sicut de Demetrio Graeculo quodam Romae, mactante taurum, ad pestem sedandam, ex Iouio antea indicauimus. [note: In sylua lib. 8.] Quam, vel similem historiam, de Graeculo, integram describit, Gilbertus Cognatus, ad quem lectorem, plenius eam cognoscendi, cupidum remitio. Sed forte leuia ista delicta, ast manifeste pugnantia, cum sacris liliteris, censentur, sicut Osotius quoque, dum Iohannis Menesij, Regis Emanuelis, [note: lib. 9.] in India Orientali, praefecti, egregia facinora, et virtutes commendat, tandem fatetur; eum Auguriis deditum, et arra interdum bile laborasse, sed hanc tenuem vitiorum labem, virtutis magnitudine, tanto interuallo, superasse, vt maiora etiam vitia, in tanto viro, toleranda viderentur, etc. Quasi vero tenuis vitiorum labes esset, vel vllae virtutes politicae, licet eximiae, reperiti, in aliquo homine, possent? quae maioris faciendae essent, quam neglectus Christianae religionis, in qua, sicut etiam in veteri Testamento, Auguria, tanquam res Idololatricae, et execrabiles, [note: Leuit. 20. vers. 6. In vita Francisci. 1. Valesii Regis Galliarum.] morteque dignae, prohibitae sunt. Rectiori iudicio scribit Arnoldus Ferronus exprobians potius, quam excusans, de Iohanne Medice, qui militans Gallis in obsidione Ticinensi, ictus pila plumbea iuxta pedis talum, Placentiae obiit. Sane, inquit, habebatur is rei militaris non imperitus, multum in eo audaciae ad pericula subeunda; multum industriae inter ipsa pericula, ni tantas virtutes ingentia vitia foedassent; Quippe et in addito iureiurando varie Deum diuosque lacessebat, et foedis puerorum amoribus de ditus cum esset, flagrare vitia libidinis apud eum videbantur. Quin a diuinae maiestatis contemptore, auditas has voces ferunt, Florentinis se velle imperare, sed tamen inuitis diis: si vellent dii, nolle imperare: quae vanissime dissipata in vulgus ab iis quibus ei magnum odium, cum crudeli dissidio extitisset, multi inprimis authores prodidere: conferentes

Medicem, aut Themistocli, aut Iasoni Thessalo illi commendadato a Xenophonte, etc.

CAPVT VII. De fatalibus dissensionibus et rixis, nec non pacifico animo Christianorum.

FAtalium dissensionum, praesertim praesulum originem, tempore Germanorum [note: De erig. 80. non. lib. 6.] Imperatorum, Georgius Fabricius ita recenset. Ante Othonis I. Imperatoris tempora, inquit, de Ecclesiasticis dignitatibus, bello certatum esse, non legimus, quia praesules non eligebantur, respectu nobilitatis, aut factionum, sed integritatis, atque doctrinae; neque licebat praesuli, versari in aulis, aut castris, sed erat addictus suo quisque templo, arque collegio. Verum quum frater Othonis Imperatoris, Bruno, Antistes Coloniensis, non contentus sacerdotio, etiam regno vellet esse sublimis, quumque depositis sacris libris, gladio accingeretur, exemplum inualuit, vt vtramque sibi, et caeteri sumerent potestatem, tractandi sacra, et gubernandi Rempubl. Haec Fabricius et ea quae sequuntur. Docet autem nos Beda, quomodo probandi sint praesules, ex motibus externis, mitibus, et humanis, vtrum recte doceant, nec ne, ita vt saepenumero ex leui nota, fastus, et insolentiae, animi hominum abalienentur, et tota res corrumpatur. Episcopi, inquit, pii ituri ad concilium, venerunt primo, ad quendam virum sanctum, ac prudentem, qui apud eos Anachoriticam ducere vitam solebat, consulentes, an, ad praedicationem Augustini, suas deserere traditiones deberent? Qui respondebat, si homo Dei est, sequimini illum. Dixerunt, et vnde possumus probare? At ille, inquit, si Augustinus ille mitis est, humilis corde, credibile est, quia iugum Christi et ipse portet, et vobis portandum offerat: sin autem immitis, ac superbus est, constat, quia non est ex Deo, neque vobis eius ser mo curandus est. Qui rursus aiebant; Et vnde hoc dignoscere valemus? Procurate, inquit, vt ipse prior cum suis, ad locum Sypodi adueniat, vt si vobis apptopinquantibus adsurrexerit, scientes, quia famulus Christi est, obtemperanter illum audire: sin autem vos spreuerît, nec coram vobis assurgere voluerit, quum sitis numero plures, et ipse spernatur a vobis. Fecerunt, vt dixerat, factum que est, vt venientibus illis, sederet Augustinus, in sella. Quod illi videntes, mox in iram conuersi sunt, eumque notantes superbiae, cunctis, quae dicebat, contradicere laborabant. Post haec Rex Anglorum Edelfridus, collecto grandi exercitu, magnam Brytonum multitudinem trucidauit, et circiter mille ducentos monachos

sanctissimos, inter orandum. Haec Beda, Quis autem ille Augustinus fuerit, ex historiis certo non constat, nisi quod Pontificius legatus, et post magnam caedem Britannorum, Archiepiscopus constitutus fuerit. Caetetum veri Christiani, semper, omni studio, et diligentia, conati sunt, ne legitimo magistratui, licet is a vitiis et maculis non immunis esset, in rebus politicis, et puritatem fidei, ac conscientiam rectam non concernentibns, resisterent, vel mandatis refragarent, licet tanquam seditiosi et rebelles, at falso, proclamarentur. Sed omnia, quae vel dici, vel scribi atrocia possunt, summa patientia pertulerunt. Ideo nusquam legitur, Christianos se ab eo seducere solitos, cuius sit hoc piissimum dogma: VT MAGISTRATVI PAREANT. Extat hac de re, prae caeteris, exemplum memorabile, apud Eusebium et Nicephorum Calixtum. Cum enim Nicomediae praeponeretur edictum Diocletiani et Maximiani Impp. crudele, aduersus Christianos, nimirum vt templa solo aequatentur, diuinae Scripturae comburerentur, qui inter Chistianos magistratum, honoresque gereret, tanquam infamis remoueretur, serui, qui Christiansmum abiurarent, libertate donarentur, et aliamulta, in ignominiam, et perniciem illorum, statuerentur: Quidam ex iis primâs exstitit, qui, tantae seueritatis, et crudelitatis indignatione, motus, ausus est, cum vterque Imperator Nicomediae esset, edictum affixum refigere, discerpere, et in minutissimas partes conscindere. In quem, tanquam sacrilegum, et pessimum hominem, cum esset atroci supplicio animaduersum, reliqui Christiani iure caesum esse eum pronunciarunt; quod priuata cupiditate aduersus Imperatores, et publica decreta deliquisset. Non ignoro hoc factum Christiani illius, tanquam pio zelo ortum, adductis multis rationibus, a nonnullis defendi: a nonnullis vero tanquam illicitum et violentum improbari: sed de eo aliorum iudicium esto. Non raro enim permisit Deus malos principes regnare, propter peccata populi, quamuis eos non probet, permittitque Deus regnare hypocritam, vt ait Iobus, ad puniendam peruicaciam populi. [note: Cap. 34. Lib. 16. c. 7.] De hac autem re plura tractar Petrus Gregorius Tholos. in sua Republic. vbi inter alia ita concludit: Obtemperandum quidem non est principibus, si contra legem diuinam aliquid imperent; sed non ideo contra regiam potestatem, et regem, insurgere oportet. Et vt vere dicebat Liuius de subiectis, contra tyrannos, SCVTVM MAGIS QVAM GLADIVM IN EOS SVMENDVM ESSE. Vbi Scutum dicitur id omne quod potest esse pro defensione: gladius pro inuasione et offensione acipitur.

CAPVT VIII. De veteribus rixis et aemulationibus Iudaeorum ob genealogias.

NOn dissimiles illis de quibus paulo ante diximus, dissensiones, rixae et aemulationes, paulo ante aduentum Christi in carne, accidere, quum Iudaei inter sese rixarentur, an alius posset, ex officio ordinario, docere, quam de genealogia Leuirica, vnde mirificae sectae ortae sunt. Lenitae enim, vt Annius refert, dicebant, nullum posse esse scribam, et [note: In Philonis breuiario de temporibus.] doctorem legis, nisi ex genere Leuitico, dicete Moyse, ad populum: Leuitae docebunt iudicia tua, lacob, et legem tuam, ô Israel. E contra Ionathan Benoeziel dicebat, quod etiam Genealogia Iudacia poterat docere. Vnde in Targum Genesin traducit: Non auferetur sceptrum de Iuda, et scriba [note: Cap. 46.] de filiis filiorum eius, donec veniat Messias. Qui vero erant de tribu Issachar, diecbant, quod etiam de sua genealogia poterant esse doctores. Nam [note: Lib. 1.] Paralipomenon dicitur; de filiis Issachar erant viri eruditi, qui nouerant singula tempora, ad praecipiendum, quid deberet agere Israel. Plures alii volebant, quod ex omnibus tribubus, et genealogiis, etiam conuersorum ad Iudaismum, poterant esse doctores, quia interfectis legis Doctoribus, in Zanedri, Herodes posuit Zanedrum, ex neophytis, et proselythis, qui dicti sunt Pharisaei et Scribae. Vnde et Mayr, auctor totius doctinae Thalmuticae, fuit Iudaeus, conuersus ad Iudaismum, vt sparsim in Thalmut traditur, et Rabbi Moyses AEgyptius narrar, in prologo summae de auctoritate Thalmutica. Et ita haec quaestio, de genealogia doctoratus, nunquam fuit definita. Altera rixa et altercatio de sacerdocio fuit; quia solum eo fungebantur, qui erant de tribu Leui, et Leuitae probabant, ex traditis a Moyse: alii vero dicebant quod qui etiam ex gentilibus conuersi transiissent in tribum Leuiticam, poterant esse sacerdotes, quia Moyses dicit, [note: Exod. c. 21.] de comestione agni: Si quis peregrinoium voluerit in vestram transire coloniam, circumcidatur, et ita comedat Phase: Et mox subdens legem vuiuersam: Eadem, inquit, lex erit indigenae, et colono. Ergo eadem lex, et iuserit, colono, transeunti in coloniam, et genealogiam Leuiticam, sicut et Leuitis. Et confirmabant, quia omnes pagani, transeuntes in genealogiam Messiae, erunt etiam Sacerdores. Itaque hae et huiusmodi pugnae, et genealogiarum interminatarum rixae erant, et ita vocabantur, etc. Hae tandem in varias sectas eruperunt, quae, deprauato vero culto diuino, regno et populo Iudacio exitium pepererunt. Caeterum

ad genealogias quod attinet, Herodes, quem Magnum appellant, obtinendae et firmandae potentiae suae causa, eas sustulit. Is enim cum esset Idumaeus, alienus a stirpe, et sanguine Iudaerum, haberi tamen cuperet pro Iudaeo, quo magis regnum illorum, quod ab Augusto Caesare impetrauerat, sibi, postetisque suis, confirmaret, omnes genealogias, quae apud illos in Archiuis, ab Abrahamo vsque, diligenter fuerant assertiatae, et ex quibus facile, nullo errore, deprehendi posset, e quo quisque genere oriundus esset, iussit incendi, et aboieri, videlicet, ne quid superesset in posterum, quo ipse notari posset alieni sanguinis. Et, hanc ab causam, multorum opinio est, reliquias Iudaeorum, hinc inde per orbem terrarum hodie sparsorum, non posse certo indicare, e qua tribu quisque originem suam, vel genealogiam ducat, multo minus vtrum aliquis ex tribu Iuda (vnde adhuc eorum Messiam expectant) superstes sit, necne, licet glorientur se, in hac re, tam ignaros non esse, quin reliquias tribus Iudae, demonstrare possint. Et memini cum Ferrarie essem, vnum, velut: ex semine et tribu Iudae oriundum, ab iis magno comitatu prodeuntem, cultum et honoratum fuisse, quem faepius in aula principis vidi, et diligenter eius faciem, et mores liberaliores, plane diffeienres a reliquis Iudaeis, obseruaui, vt [gap: Greek word(s)] de eo posset praedicari, secundum Euripidem. Verum eorum opinionem, in hoc homine, regia stirpe orto, sicut in aliis quoque rebus, ia iam et confictam fuisse, cueatus declarauit.

CAPVT IX. De Thalmutistarum et Alcoranistarum somniis, Salomone, Moyse, et aliis.

IVdaei in Thalmuticis, et aliis libris suis, pro vera et memorabili historia recensent, quomodo Salomo Rex non solum sapientia eximia, supra caeterorum hominum captum, praeditus fuerit; sed etiam peculiate donum diuinitus habuerit colloquendi, cognoscendi, et discernendi genera bonorum et malorum spirituum, eorumque distincta officia. Vnde in hodiernum diem magi abutuntur sigillis, quae vocantur Salomonis, in suis coniurationibus, quasi cabalam haberent, a rege Salomone, tanquam peculiare mysterium relictam. Inter alia autem historiam, vel potius fabellam talem narrant: Regi huic diem natalem suum magno

apparatu conuiuiorum, et regio splendore, atque magnificentia, celebranti, astitisse ministrando pincernam, quem Rex vnice, ob fida seruitia, et industriam, diligeret. Quum autem is, officio suo, in praegustando et porrigendo cibo, et potu, diligenter fungeretur, forte vidisse regem, a tergo ipsius, procul tamen, stantem angelum mortis, illique veluti minantem. Hoc viso, cum perterrefactum, et timentem, ne angelus ille propius accederet, potestatemque suam in fidelem ministrum suum exerceret, animo conseruandi eum, et periculi imminentis auerruncandi causa, iussisse eum, monstrata claue, mox ire in hottum suum secretiorem, vbi plantas excellentiores plantarat, ibique decerpere, et sibi afferre herbam talem, qualem describeret, eamque peculiarem, quae vel vim differendi, vel propellendi mortem habere crederetur: Pincerna, iussui regis sui, promte satisfacturus in hortum, inscius, ob quam rem, hoc tempore conuiuii, mirteretur, properat, et dum herbam designatam repertam decerpere conatur, antequam eam attingere potuit, subito mortuus, concidit. Quod cum regi indicatum esset, maxime commotus fuit, tum quod catum et fidum Pincernam amisisset: tum quod illi maturiu non subuenisset. Interiecto vero aliquo temporis spatio, regem iterum eundem Angelum mortis conspexisse, qui Pincernam occiderat, cognitumque compellasse, et increpasse, quamobrem eum in loco tali, in quem ipsum misisset, et quidem, antequam plantam illam salutiferam decerpsisset, interfecerit: Quod si herbam illam, sicut iussus fuerat, sibiafferri contigisset, secus cum illo actum fuisse; Angelum autem illum respondil se: Regem ipsum anctorem mortis Pincernae sui fuisse. Nam si officio suo, sicut coeperat, fungi perrexisset, neque tunc vano metualio missus esset, se nihil iuris, tunc temporis, in illum habuisse: sed solummodo, eo momento, quo in hortum secretiorem, prope herbam illam designatam, antequam eam decerperet, venisset. Frustra igitur se, qui mandata diuina executus esset, incusari, quum Rex seipsum incusare deberet, quod suum ministrum, ad locum fatalem, quem alioquin non facile atrigisset, intempestiue ablegauerit. Iucunda lectu sunt illa, veluti cantilenae et aniles sabulae, quibus vel noctu inter pensa, tempus fallunt, vel nutrices infantibus somnum conciliare solent, quos lalli somniferi modos vocat Ausonius. Quemadmodum autem nullus liber tam fabulosus, futilis, et vanus est, quin aliquid saltem vtilitatis ex illo decerpi possit, ita existimo, hanc fabulam eo spectare, vt doceamur, morrem tam certam et improuisam esse, vt nulla tam efficax ars, nullaque herba, plantave, videatur tam salutaris esse, quae morti resistere sua efficacia queat, si hora

extrema adest, neve eius potestas, et vis, vitari possit, veltum maxime, quum remoti longe, et securi ab ea, censeamur, et parata remedia ante oculos cernamus. Vnde etiam vulgaris versus:

Definiti enim sunt dies hominis (ita alloquitur Iobus Deum) et numerus [note: Cap. 4.] mensium eius penes te est Terminos eius statuisti, quos non praeteribit. Pie quoque nos Cyprianus ita monet: Nostra nhiil interest, aut a quo, aut quando perimamur, mortis et sanguinis praemium a Domino recepturi. Eandem doctrinam, mortem videlicet certam, et neminem mortalium etiam sanctissimum, ab ea tutum, et immunem esse, alia quoque fabella Alcoranus Mahometicus, crassiore tamen, complecti voluit. Duo sunt, inquit Zuingerus, quorum sepulchra ignorantur, ABITABIL ET MOYSES, vti nugatur petfidus Mahometus, in colloquio cum Iudaeis. Abitabil quidem, quum mortem praesentiret, iniunxit, vt post obicum, camelus, superposito cadauere suo, impelleretur ad eundum quocunque sors duceret, eundemque sequerentur, quousque sponte procumberet: sic facto, vbi funus Abitabilis deferens camelus procubuit, fodiendo repertum est monumentum, quod Noe praeparauit Abitabil. Sepulto eo, amissus est locus, nec vnquam postea repertus. Moses vero, quum solus per desertum vagaretur, forte sepulchrum vacuum et apertum inuenit, recte ad quantitatem suam effossum: quod admirans, incepit ad proptiam stacuram metiri. Inrerea Angelus mortis aduenit, ad interficiendum Mosen: quem quum cognouisset Moses, quaesiuit dicens, ad quid venisti? Respondit ille, missus sum pro anima tua: cui Moses: Qua ergo putas eam eripere? per os enim non poteris, quo locutus sum Domino: neque per aures, quibus audiui vocem Domini: neque per oculos, quibus faciem Domini vidi: neque per manus, quibus donum Dei recepi: neque per pedes, quibus montem Synai conscendi. His auditis abiit Angelus, formaque mutata, attulit pomum de Paradiso. Quod, quum olfaciendum porrigeret, recepit Moses: quumque naribus apponeret, arripuit eum Angelus per nares, per quas, tanquam emungens, animam eius extorsit. Quo facto remansit corpus eius in sepulchro, a nemine vnquam reperto. Ridicula ista somnia essent, si non blasphemia, corruptis, per eiusmodi fabellarum figraenta, sacris literis, accederet. Quis enim aut Abitabil fuerit, aut vtrum vnquam aliquis, vel huius vel alterius nominis, cui Noe monumentum praeparauerat, extiterit, non est operaeprecium, vtpote in re vana, accuratiore inquisitione. Verum de obitu et sepultura Mosis [note: Deus. c. 35.] viri Dei habemus in veteri Testamento expressos texcus, cum vixisset

CXX. annis, eum, iubente Deo, in deserto, postquam exedito monte, terram promissam omnem iili demonstrasset, mortuum, et ibi ab eo miraculose sepultum esse, cuius sepulchrum nemini mortalium adhuc innotuerit: licet S. Iudas in epistola sua faciat mentionem contentionis, quam de ipsius cadauere susceperit Satanas cum Michaele archangelo, qui diuinam ei vindictam fuerit imprecatus: Increpet te Dominus Satana. Etsi autem hic vir Dei, in tanta senecta, adhuc firma valetudine, et integris sensibus fuit: tamen verosimile non est, tam sanctum virum et Prophetam eximium, migraturum in aeternam vitam, cuius tunc suauitatem coeperit anima sua beata gustare, iussa Dei detrectasse, et cum Angelo mortis eiusmodi colloquia, auersantia mortem, habuisse. Mera itaque et blasphema figmenta ista sunt, quae in Alcorano, sicut pleraequue aliae, eiusmodi farinae, nugae, continentur. Sanior autem ac salubrior, et quidem mystica doctrina, in morte Moysis potius indicanda, quam tam delira somnia inculcanda fuissent, Moysen videlicet legis latorem, populum Israeliticum ex deserto in terram promissam, et fluentem lacte et melle, ducere non potuisse, sed id munus Iosue proprium fuisse: Non secus ac lex diuina in Decalogo hominibus voluntatem Dei ostendit et significat, eosque reos facit. et sic magis terret naturam humanam, peccato deformatam, quam saluat et porificat: Ita ad aeternam vitam, alio duce, nempe Iesu Saluatore, opus fuisse, quinos diuina potentia ex deserto, id est, [note: In Protreptico.] ex hoc mundo in aeternam felicitatem perduceret. Hoc ita hexametris suis expressit Nathan Chytraeus:

[note: In vita Macharii.] Parum dissimilia sunt prioribus fabulis, quae Palladius, ex libro Apocrypho, qui appellatur Poenitentia Iamnis et Mambrae, refert: Iannem et Mambrem videlicet, fuisse fratres, propter magicae artis excellentiam maximam apud Pharaonem et AEgyptios tunc temporis habentes auctoritatem, atque potestatem: qui dum viui essent, intra quandam AEgyptisolitudinem, in hortis quibusdam sepulchrum sibi construxerunt, et lapidibus, quatuor pedum magitudine, multumque auri illic condiderunt,

et omnis generis abores plantauerunt, et maximum aquae pureum foderunt, sperantes fore, vt post suum obitum in illo paradiso deliciis fruerentur. Hic autem locus, vt communis illius regionis fama ferebatur, a Daemonibus tenebatur atque custodiebatur. Incessit Mancharium cupido visendilocum, profectusque cum iam prope accessisset, obuiam illa occurrerunt plures Daemones, variis formis, alii clamantes, alii exilientes, alii magno cum strepitu in eum stridentes dentibus, alii figura coruorum in eum inuolantium: quibus euane scentibus, ingredienti iam paradisum occurrit Diabolus, cum districta romphaea ei minitans: quem facto crucis signo repellens, ingressus est locum, omniaque contemplans, reperit cadum aeneum, catena ferrea pendentem ex puteo, iam rempore consumtum, et fructuum malorum punicorum, quae nihil intus habebant; fuerant enim arefacta sole, et plura aurea donaria, etc.

CAPVT X. De inanis superstitionis persuasoribus. De iudicio vniuersali, et postremo. Nec non de Turcarum Degnal, et Iudaeorum Bencosban. Auctarium Cap. 41. Centur. 1.

SEM PER magna, et quidem intoleranda, coniuncta cum impietate, fuit curiositas superstitiosorum hominum, qui non solum, nescio quae somnia, falsa commenta atque praedictiones, de certo tempore et die praefinita extremi iudicii, et futuris tebus, ipsi sibi imaginati sunt, sed etiam aliis, perfricta fronte, id persuadere voluerunt. Qui tamen seipsos et alios sua impostura deceperunt, et non impune tulerunt. Quemadmodum antea pluribus rationibus et argumentis demonstrauimus. Fuere certe hac in re prudentiores gentiles, quam isti impostores, nominetenus [note: Contra. Sophist.] Christiani, multoque circum spectiores et cautiores: Inter quos fuit Isocrates, qui allegat Homerum, Deos de futuris deliberantes, vt ostenderet futurarum rerum praenotionem non esse nostri ingenii, sed humanae sapientiae captum multo excedere. Ob hanc rem recte monent pii viti, non quidem sapientia philosophica et humana, sed sacris literis culti et edocti, auertendos esse, Danielis exemplo, ab ipsa curiositate, mentis oculos, et vni domino temporum et momentorum scientiam permittendum. Quam si filius Dei ab humanitate sua, vt eius non propriam, remouit, quis eam docuerit? Attendenda igitur grauissima eius admonitio, qui [note: Matth. 25.] discipulorum curiositatem compescens, de se ipso potius cogitare iubet:

ATTENDITE, inquit, VOBIS. Ferendi igitur non sunt ii, qui ambitiosa curiosirate, lucrive causa, terminos suae legitimae vocationis excedere, et de futuratum rerum scientia sibi nomen et auctoritatem conciliare student. Ex hoc genere hypocritarum fuit Thiota, de quo in Annalilbus. Francorum, incerti auctoris, cum aliis a P. Pithoeo primum editis, dein et a Marquardo Frehero sub Annalium Fuldensium nomine repetitis, ita legimus: Anno DCCCXLV II. tempore HLudouici Regis, et Hrabano Episcopo Moguntiense, mulier quaedam de Alamaniae partibus, nomine Thiota, Pseudoprophetissa, Moguntiacum venit, quae Salomonis Episcopi Parochiam suis vaticiniis non minima turbauerat. Nam certum consum mationis seculi diem, aliaque perplura, DEI solius notitiae cognita, quasi diuinitus sibi reuelata, scire se fatebatur, et eodem anno vltimum diem mundo imminere praedicabat. Vnde multi plebeii, vttiusque sexus, timore perculsi, ad eam venientes, munera iili ferebant, seque orationibus illius commendabant. Et quod grauius est, sacri ordinis viri, doctrinas Ecclesiasticas postponentes, illam quasi magistram, coelitus destinatam, sequebantur. Haec in praesentiam Episcoporum apud S. Albanum deducta, et diligenter de suis assertionibus requisita, Presbyterum quendam sibi ea suggessisse, et se talia quaestus causa narrasse, confessa est. Quapropter Synodali iudicio, publicis caesa flageliis, ministerium praedicationis, quod irrationabiliter arripuit, et sibi contra morem Ecclesiasticum vendicare praesumpsit, cum dedecote amisit, suisque vaticiniis tandem confusa finem imposuit. Huius Thiotae seductricis faciunt quoque mentionem Sigebertus, Hermannus Contractus, Marianus Scotus, Wernherus Rolewinck, et alii. Parochum illum curiosum vatem, cuius in allegato capite falsas praedictiones, vel ex ibi indicatis literis annum continentibus, vel exaliis, vtpote, les Vs nazaren Vs teX IVDeorVM; de tempore destinaro et certo postremi iudicii, recensui, imitari voluere [note: De tumult. Anabaptist.] eadem dementia fascinati, superiotibus annis Anabaptistae Holandi. Ita enim de iis scribit Lambertus Hortensius Montfortius: Mox exorti in ter ipsos vates, quos Prophetas ipsi dixêre, ficto enthusiasmo, vaticinari stulte credulis, quicquid veniit in mentem, coeperunt. Horum vaticinium illud fuit, extremum humanorum diem tridui spatio adfuturum. Multi mortales eo perrerrefacti, arbores in agris conscenderunt, ibi Christi aduentum exspectaturi. Ast vbi eorum exspectationem exitus fefellit, fame debilitati, domos quisque suas redierunt. Secuta iam tum est seuera animaduersio, sed nusquam saeuius quam Ambltelredami, etc. Multo plurima delirorum id genus et fascinatorum hominum exempla

relata leges a Martino Delrio Iesuita in Commentar. ad Senecae Tragoedias. Eodem modo Turcae, de suo Antichristo, quem Degnal voeant, fabulantur, eum ante diem iudicii venturum, quem nominantes, semper vocem Lain adiiciunt, vt improbum, maledictum, et sceleratum fore [note: Lib. 16. Vt in libro Schebhet Iehudah, legere est.] ostendant. Eius autem praecursorem faciunt. Mechdim, de quo plura in historia Musulmana, opera Leonclauii nostri edita. Iudaei quoque saepius sub specie falst. Messiae vel Antichristi decepti sunt, quem Thalmutistae Barcosban vel Bencosban nominant, id est, filium mendacii, quia decepit eos, de quo Annius ita scribit: Si volumus scire, quantum regnauerit [note: In Breuiario Philonis, de temporib.] falsus ille Messias, hoc pacto sciemus. A. trigesimo primo anno Herodis, vsque adivigesimum nonum Agrippini (ita nominat Philo Agrippam vltimum) numerantur a Philone atque Thalmuristis, anni centum et tres. Coepit autem legitimus principatus Herodis, eius regni anno XXXII, qui erat Octauiani Augusti Annus XLIL vt per Olympiades notatur, et Eusebius annotauit. Quare eo anno vere fuit ab latum sceptrum de tribu Iuda, quia natus fuit, qui mittendus erat, Messias. Si vero ab hoc anno 42. Octauiani, qui erat primus, legitimi principatus Herodis, numeremus, vsque ad vigesimum nonum Agrippini, supradictos centum et tres annos, vtique perueniemus ad quintum annum Traiani Imperatoris. Ergo sequente anno sexto Traiani, coeperunt simul regnare, Agrippinus et: Bencosban. Porro, vt ipsi Thalmutistae, atque Latina historia docet, et: Eusebius de temporibus diligenter annotat: Anno Hadriani decimo septimo, Bencosban ingentissima clade cum Hebraeis, a Legionibus Romanis accepta, deletus est. Quare Bencosban regnauit, falsi Messiae nomirre, annis XXX. vna cum Agrippino, quia toridem supputantur a sexto Traiani, qui imperauit annis XIX vsque ad successoris sui Hadriani annum XVII. Si quis vero curat inteiligere gesta huius Messiae, quaerat a Thalmutistis, et cum primis librum Schebhet lehudah, et legat Eusebium, cum Ecclesiastica historia, et Ioh. Buxdorfii Synagoga Iudaica, cap. 36. In qua et de Christianorum Antichristo, quem Atmillum Iudaei vocant, ex libro Abkas Rochel, haec leguntur, quae non praeter rem esse existimaui, vt in hoc caput transcriberentur, et Christianorum quorundam similia somnia, certo nihilo prudentiora vaticinia, confunderent. Aiunt, inquit, Romae marmor aliquod esse. imaginem virginis prae se ferens, quod manibus. humanis factum non sit, sed potentia diuina tale extiterit. Ad imaginem istam sese congregabunt homines impiissimi, quotquot in mundo sunt, amoreque illius flagrantes, cum illa inceste consuescent. Hinc Deus creaturam figuramue infantis in marmore eodem efformabit. E marmore isto. tandem dirupto infans iste prodibit. Hic Armillus

Harascha, id est, Armillus iste impius, nominabitur. Is eriti iste, quem Vmos siue Christiani Antichristum vocabunt. Longitudo latitudoque eius decem vlnarum erit. Inter oculos eius spatium palmae transuersalis patebit. Oculi eius profunde in capite iacentes rubei erunt: capillum habebit ad instar auri fuluum: plantae pedum eius virides erunt. Capitibus duobus diformis erit. Iste ad impium Regem Romanensem veniens, se Messiam illum et Deum Romanen sium esse dicet. Cui Romani mox fidem adhibentes; eum super se Regem constituent. Eum filii Esaui (ita Christianos vocant Iudaei, Esauitas sc. et Idumaeos) omnes amabunt, ei se prorsus agglutinantes: Is ditionem totam sibi subiugabit, et ad liberos Esaui siue Christianos: Afferte mihi, dicet, legem istam, quam vobis ego dedi. Quam isti ei tunc afferent; vna cum libro ipsorum Precatorio, quae ille pro confessis et veris acceptabit, se illis eam legem eumque librum dedisse dicens: Et ab illis, vt in eum credere velint, efflagirabit: et quae fequuntur. Caeterum, de certo tempore aduentus Christi Saluatoris, ad iudicium vniuersale; nulli homini, neque angelis, neque ipsius Christi humanitati constare, anrea dictum est; licet mundo, ex persuasione noonullorum, sex millia [note: De creat mundi.] annorum, in Thalmuticis libris, attributa sint; et citatur quoque ex Irenaeo martyre: Quot diebus hic factus est mundus, tot et millenis annis consumetur. Est enim vnus dies Domino quasi mille anni. In sex autem diebus consummata constar, quae facta sunt. Igitur consummatio ipsorum sextus millesimus annus censetur. Sic Terrullianus, nescio quibus rationibus, scribens contra Marcionem, post milie annos designat iudicium [note: Super Psal. 36.] aduencurum. Rectius certe B. Augustinus: Diem nouissimum, inquit, scimus venturum. vtiliter autem scimus venturum, et vtiliter ignoramus, quando venturus sit, vt semper paratum cothabeamus bene viuendo, et non solum timeamus venturum illum diem, sed amemus, etc. Non frustra [note: Actor. 3.] igitur hunc diem a Petro Apostolo, refrigerii tempus dictum fuisse, antea diximus, et recte quidem magnaque cum consolatione piorum, ai vitam aeternam aditus, refrigerium dicitur, quia refrigerabit lassos, et fessos, sicut quoque dicitur merces, quia compensabit labores et miserias, quas habuerunt aliquando pii in hac vita. Caeterum in computariombus annorum, si de nouissimo die locum haberent, facile errari, antea monuimus, quando in radice temporis dubium existit, cum etiam Olympiades non adeo certae sint, licet plerique certum temporis cursum inde colligant. Haec in certitudo in computationibus annorum, commouit Thucydidem grauissimum scriptorem, que negaret certum tempus de annuis magistratib. aut similibus notationibus, posse indicari cum aliis decausis, tum quod res talibus conuersionibus annuis, aliae ineipientibus, aliae mediis. aliae:

vertentibus gestae, fluctuentatque implicentur. Ideo ipse tempora in hyemes et aestates diuisit, quibus et compleneri annos, mnibus pecspicuum est. Caeterum diem illum vniuersalem iudicii, et aduentum Christi, non absque grauissimis rationibus tectum et occulrum esse diuina prouidentia voluit. Quamobrem non fruistra monendo suos: Nescitis, [note: Marth. 24. Marc. 13.] inquit apud Euangelistam Matthaeum, qua hora venturus sit Dominus vester. Imo seipsum horam illam supremam dicit nescire. Quod tamen ita intelligendum est, sicut Nazianzenus interpretatur. Eccui, ait, dubium esse potest, quin horam quidem iudicii, vt Deus, cognitam habeat; ignoret autem, vt homo? Quae incertitudo temporis aduentus eius sane eleganter consideranda et perpendenda est. Haec enim, quemadmodum plerisque fere Omnibus segnitiem et securitatem atque incuriam inducit, ita intentionis et vigilantiae stimulis, monentibus id nos piis viris, nobis esse debet. Nam consulto absconditum nobis esse voluit Deus, vt nullo momento securi, continuas has excubias agamus. Qualis enim fidei et patientiae esset probatio, si fideles tota vita otiose vagantes in suis deliciis, in Christi occursum triduo vel plusculos dies se ante accingerent? Nefas itaque pii purant, abscondita scrutari, et sua commenta cum Dei veritate permiscere. Censent autem potius, perpetuas ex cubias agendas, nenos dormientes opprimat, qui venturus est, sicut in diebus Noe, et sicut in nocte. Quare satis est nobis, intelligete incoroprehensibile gaudium, quod speramus: et infinitum cruciatum, qui omnes incredulos manet. Nihilominus nobis signa praecedentia attente obsetuanda, et quid illa portendant, piis cogitationibus consideranda sunt. Scriptura enim sacra diserte praemonet, ante diem vltimum, Deum in Luna, Sole, et aliis creaturis, non dubia signa sui aduentusediturum, ne nos incautos deprehendi contingat; sed mature nos ad illum excipiendum praeparantes, succinctis renibus et lampadibus accensis, eum praestolemur: nihil nos remoretur, quo minus sponsum, in thalamum intrantem, ad [note: De prouid. Dei, mihi fol. 41.] nuptias comitemur: sicut Spinaeus pluribus, et quidem pie, monet. Praecedentibus, et veluti praemissis nuntiis, hisce signis, tandem Iudex omnium, visibili forma, qualis ascendere in coelum visus est, post expletum Electorum numerum, et huius Mundi machinam, igne repurgatam, veniet e coelis in nubibus, ac apparebit omnibus, cum ineffabili regni sui maiestare, cum immortalitatis fulgore, cum immensa diuinitatis potentia, cum Angelorum latellitio innumerabili, et cotam eo apparebunt, quicunque a condito mundo homines extiterint. Inde igitur iubemur, illum exspectare redemptorem, ad diem illum, quo agnos segregabit ab hoedis, et electos a reprobis. Nec crit quisquam, aut viuorum

aut mortuorum, qui iudicium eius effugiat. Ab extremis enim orbis angulis exaudietur tubae clangor, quo ad ipsius tribunal accersentur omnes, tum quos ille superstites deprehendet, tum quos iam antea e viuorum consortio mors sustulerit. Non audiendi igirut sunt illusores illi siue [note: Epist. 2. c. 33.] [gap: Greek word(s)] quos cauere iubet B. Petrus. Ii enim venient, in nouissimis diebus, iuxta proptias conscientias ambulantes, et dicentes: Vbi est promissio, aut aduentus eius? Ex quo enim patres dormierunt, omnia sic perscuerant ab initio creaturae, etc. Quamobrem perniciosa est Sathanae impostura, dum hominibus persuadet, longe adhuc abesse iudicium, neque opus esse, vt singulis horis, imo momentis, illud expectent, cum tamen mandatum Chrsti, et Apostolorum doctrina, vigilantiam summam requirant. Huc pertiner tam diligens exhortatio ad vigilandum et custodiendum vestimenta, in sacris literis proposua. Ad quam ue aliquis in resurrectione [note: Homil. 5.] nudus reperiatur videtur respaexisse Macarius eremita AEgyptius, vbi dicit: Debet igitur quisque nostrum contendere, omni labore, ac virtutum studio, et cum fiducia postulare a Deo, vt interior homo gloriae illius, ab hoc vitae tempore, particeps fiat, et in sanctitate illa, de Spiritu sancto participet anima, vt putificatis vitiorum sordibus, habeamus in resurrectione quippiam, quod contegat nuda corpora nostra resurgentia, et deformitatem operiat, viuificet, et in regno coelorum perpetuo quiescere faciat. Christus enim, vt sacrae. scripturae perhibent, descensurus est de coelis, et susciraturus omnes filios Adae, quicunque ab initio seculi dormierunt. Quos omnes in duas pattes constituer, et hos qui peculiari signo notati fuerint, hoc est, sigillo sancti Spiritus, veluti peculiares accerset, et statuet a dextris. Idipsum praemonet Iustinus Martyr: Mortuum Filium Dei, inquit, tandem hac de causa, vt fide per sanguinem et mortem eius expiaremur, et resuscitatum Deus coelo intulit, tantisper cum DETENTVRVS, dum hostiliter aduersantes ei Daemones percuriat; et eorum numerus, qui boni atque probati esse DEO praecogniti sunt, expleatur. Tum enim e coelis, cum gloria et angelica militia sua adueniet, aderitque, sicut praedictum est, cum omnium etiam, qui vnquam extitere, mortalium corpora excirabit. Atque dignos quidem induet natura incorruptibilitatis vniuersae expette: Iniustos autem in perpetuo sensu, vna cum malis geniis, in ignem mirtet sempiternum, etc. Recte itaque et pie sentiunt, qui Mundum immundum, hoc nostro seculo, compatare solent cum ruinosa domo, ex qua, ob metum periculi, omnes habitatores ad tutiora [note: Lib. de moristal.] loca migrare, mature festinant, antequam improuiso casu obruantur. Quam silmilitudinem Cyprianus ita eleganter illustrauit: Si,

inquit, in habitaculo tuo patietes vetustate nutarent, tecta desupentremerent, domus iam lassa, aedificiisque labentibus ruinam proximam. minaretur, nonne omni celeritate ad migrationem festinates, et de rebus tuis cogitares? Mundus ecce nutat et labitur, et ruinam sui non tam senectute rerum quam fine cestatur. etc. Huc spectat pium distichon Chytraei:

Prolixiorem me fecit, in hoc capite, tecens luctus meus domesticus, sane acerrimus, ob pie defunctam coniugem meam, et veluti abscissam dimidiam partem corporis mei, cum qua vixi plus quam XXXVI. annos, vt veteres locuti sunt, absque bile et querela. Nullas autem consolationes in hoc moerore meo efficaciores reperi, quam in sacris literis, et praesenti meditatione nouissimi diei, qui, vt supra dixi, rectissime refrigerium dicitur. Remedium itaque efficacissimum in iis reperi, recte curans et sanans vulnera animi, cum in reliquis scriptis nihil tale salutiferum, sed solummodo cicatrices leniens, exstet. Hunc diem vel vniuersalem, vel patticularem, ratione senectutis meae (septuagenario enim maior haec scribo, quem terminum ordinarium Moyses, vir Dei, vitae hominum statuit) ante fores pulsate, cum sentiam, me mirifice recreat, cum cogito, exantlatis et superatis tot laboribus, aerumnis et molestiis, aegritudinibus et perturbationibus, nec non liuidorum morsibus et obtrectationibus, (quibus ab ineunte aetate hucusque vita mea saepenumero obnoxia fuit) mox in sorte beatotum, vna cum carissimis nostris, quos hactenus absentes magno cum desiderio deplorauimus, resurrecturos, et deinceps in sinu Abrahae, tanquam membra mystica, cum pastore et capite nostro Christo, in mansionibus, quas sanguine suo nobis peperitac parauit, in aeterna felicitate, expertes omnis luctus et miseriae, cum coetuelectorum, et Angelis sanctis, victuros et permansuros. Veni cito, imo veni Domine lesu, exclamo cum Euangelista et Apostolo Ioanne in fine Apocalypseos suae.

CAPVT XI. De Iudaeorum et Mahumetis, eiusque sectatorum pertinacia et impostura.

[note: Cap. 24. cent. 1.] DIXIMVS in proximo antecedente capite, et antea quoque in 1. cent. de Iudaeorum euerso templo; de eorum regno autem florentissimo, obstinacia et seditione contra Romanos, et quam cruenta bella, cum sua

ipsorum tamen clade, et internecione, excitarint, hoc loco nonnulla attexemus. Prae caeteris autem ad modum cruentum fuit, quod, post natum Christum anno 138. regnante Adriano Imperatore gestum est. Cuius in [note: In lib. Cithin.] ipsorum Thalmuticis mentio hisce verbis fit: Adrianus Caesar haragbe Alechsandtia schelMizraim Ichischim ribboal schischim ribbo kifaliimke ioze mizraim. Espasianus Caesa hâtach bichrach Biter arbameos ribbo, id est, Adrianus Caesar occidit Alexandriae, vrbe AEgypti, sexagies decem millia Iudaeorum, et iterum totidem, hoc est duplo plures, quam ex AEgypto exierunt. Vespasianus Caesar occidit quater centum decies millia Iudaeorum, in vrbe Bitera. Etsi autem haec multitudo immensa, non secus acalia multa, in illis libris Thalmudicis, id est, doctrinalibus, fabulosa videtur: tamen non est dubium, multa millia seditiosorum, vtriusque sexus intertecta tunc temporis fuisse: inprimis cum Adrianus, non absque labore, et sanguine ipsorum, PseudoMessiam, sicut paulo ante recensuimus, Bencochab, id est, filium stellae, quem postea Bencosba, et Barcazabh, id est, filium mendacii, vel Bencuzibha, id est, filium notthum, vt in libro Schebhet Iehudah legere est, nominatunt, oppressisset. Fracta autem et concisa tunc temporis eorum potentia, et vites bellicae videbantur, vt deinceps nullam vspiam, in orbe terrarum, certam sedem, nullum proprium domicilium, non liberratis, aut iuris speciem, habuerint: Et nunc quoque dispersa fere per vniuersum orbem terrarum, exul et seruilis natio, neque Dei religionem tueatur, et in omnium pene mortalium odium, qui eos propter vitia, et sordes, fugiunt, ineurrerit. Id Turcis, in quorum regno ingens multitudo Iudaeorum degit, et conductis teloniis negotiatores, ad decipiendum, et impostores egregii sunt, non ignotum est; ita vt licet, hoc nostro tempore, solummodo, in vrbe Thessalonice; vlrra 70. millia Iudaeorum, vtriusque sexus esse, peregrinatores qui ibi fuerunt, affirment: tamen illos admodum exosos habent, et contumelioso nomine SCHIBOVT appellant, neque cum illis commercium vel coniugium, sicut cum Christianis, habent. Sordes autem et foetor, non solum ex allio, et coepis, quibus frequenter in cibo vtuntur, illis familiaris, sed etiam in opprobrium Deo reicctae et inuisae gentis, tanquam macula perpetua, videtur innatus esse, eoque respexisse [note: Lib. 22.] Ammianum Marcellinum, cum eos foetentes tumultuantes vocat. Iudaeos autem olidos credi, et virulentum ex se odorem emitrere, notar [note: In epist. suis volum. 2. lib. 2.] Philelphus, siue id ex mala victus ratione accidat, siue ex eo, quod mensarii fere sint, nullaque exercitatione vtantur, alimentum probe non concoquunt: Vnde foeridae fuligines per corpus vniuersum expellantur. Alludit huc fortassis Martialis vbi dicit:

Causam referunt in id; quod ieiuni malum habent anhelitum, sicut [note: Vol. 2. lib. 2.] Zuingerus de Iudaeis, et viris, atque mulieribus, plura retulit, in suo theatro humanae vitae. Puto enim fabulosa esse, quae de poenis Iudaeorum iuxta tribus suas distinctis refert M. Franciscus ex Iudaeo Christianus factus, in singulari ea de re instituto libello: quum supta demonstrauetim eos tribuum ignorare distinctiones. Quomodocunque autem sese res habeat, saepius obseruaui hunc foetoremvel ex sordido victu, vel a naturae graueolentia, alioque vitio ortum in Iudaeis, tam in Italia, quam in Germania, vbi natio ista adhuc sordide viuit, et stabulatur: Praesertim autem cum iussu Ducis Ferrariae Alfonsi, in eius nuptiis, cum Barbara Austriaca, Imperatoris Ferdinandi filia, Com oediam, de origine vita, et obitu Tureorum, Turcicis, et quidem sumtuosis vestibus, nocturno tempore (sicut Italis mos est, vt accensis innumeris cereis diuersicoloribus, oculos spectatorum rectius personae fictae fallere possint) Italico sermone, splendide agetent. Actotes enim illi omnes erant ex Asia, et parte Eutopae, Turcorum tributarii. Facile autem concessero, hircosum illum odorem huic genti familiarem ex otio et sedentaria vita, atque vitiosis humoribus augeri, cum experientia testetur cos, qui vsque ad sudorem laborant, melius olere. Et ob eam rem legimus [note: In commentariu Aristoxens.] Alexandri Magni ex bona constitutione corporis, et perpetuo exercitio militari odorem ex cute gratissimum afflasse; os eius totum que corpus reddidisse fragantiam, quam interiotes tunicae retinebant. In causa fortassis etiam fuit feruidum et igneum corpotis eius temperamentum. Gignitur enim odoris suauitas, vt Theophrasti est opinio, concoctis a calore humoribus. Vnde aridi et feruidi tractus, plurima et [note: In Alex. et lib. 1. conniu. q. 6.] optima aromata edunt. Exhaurit enim sol humorem in summis corporisbus existentem vt putredinis materiam, sicut Plutarchus obseruauit. Hucreferri potest; quod Plinius de Parthorum oris graueolentia scribit. [note: Lib. 11. c. 53.] propter indiscietos cibos, et quod grano ex Assyrii malo in esculentis sibi medentur.

[note: In Apologin Iudaic. antiguit.] Caeterum iudicium Etasmi Roderodami de Iudaeis est tale: Est, in quit, ei genti quaedam pertinacia, nec vlla fuit vnquam suae religionis tenacior, vt eleganter docet Iosephus. Ad haec, vt Iudaeorum natio tum omnibus orbis nationibus peculiariter inuisa; ita vicissim omnes execrabantur [note: In Apologia Iudaic. antiquit.] illi, ceu impuros, prophanos, acimpios, adeo, vt nec congressii dignatentur, et tempsum suum pollui crederent, si quis forte incircumcisus esset ingressus. Tantum erat praecisae pelliculae supercilium, etc. Inter caeteros autem impostores fuit admodum famosus, qui, post

natum Christum, Anno 4. 3. 4. Iudaeos, ex Creta, per mare, in continentem, et promissam terram, sicut Moises per mare rubrum fecit, saluos et incolumes ducturum, promiserat. Cum autem, ex quodam [note: Cap. 42. cent. 1.] praecipitio, ciusasseclaeSepraecipitassent, et in mari misere periissent, sicut ante retulimus, et illum Cretensem Moisem, sicut deinceps appellatus est, comprehendere vellent, confessim disparuisse ferunt; hinc suspicati sunt, perniciosum quendam daemonem, sub humana specie, gentem hanc [note: Lib. 14. Hist. Eccles. c. 40.] in exitium perducere voluisse, vt Nicephorus Calistus autor est Quomodo autem olim, et hodierno die, adhuc natio illa pertinax, erga Christum, et Christianos, affecta sit, experientia testatur. Omnibus enim attibus, et viribus, occultis, et si possunt, apertis, odium atrox, erga Christianicolas, ostendunt, et arcana illorum ex propriis ipsorum libris summa [note: In Synagoga Iudaor.] diligentia et accuratione collegit Iohan. Buxsdorffius, Professor Basiliensis. Hoc testantur misera mancipia, quae ideo magno. pretio saepenumero a Turcis emunt, vt crudelius in ea saeuire et odia sua explere possint. De [note: In Chron. Hispanin.] mira quoque Iudaeorum et impia astutia meminit Ioannes Vasaeus, quae cum rara et admodum malitiosa sit, huic inserere volui. Scribit enim, se, in schedis quibusdam Nicolai Clenardi, viri vndecunque doctissimi, legisse, quas ille in Africa conscripserat (dum illic Arabicarum literarum peritiam, ad bellum Antimahumeticum, quod parabat, indefatigabili studio consectabatur.) totum Mahumetismum, decem Iudaeorum commentum fuisse: Hoc Iudaeos excogitasse, vt Christianis insignem aliquem excitarent hostem, ac de ea re extare librum, apud Iudaeos. Idem (pergit Vasaeus) olim mihi retulit Germanus quidam, vir probus, et eruditus, qui multos annos in Africa suorum negocia gesserat, et dum reditum pararet in Hispaniam, sinistris auspiciis captus, duram apud Mauros seruitutem seruiuerat. Is mihi affirmauit, audisse se, a viris grauibus, in Africa, Iudaeum quendam astutum, angelum se mentientem, Mahometi nocturnis illusionibus persuasisse, vt ridicula multa, et a rerum natura ab horrentia Alcorano fuo inferciret, vti Iudaeos tam stultae legis ludibrio a secta Mahumetica auerteret. Caeterum ad Mahometem quod attiner, quemadmodum is in vita impostor et planus fuit: ita eius Secta, et imitatores, post mortem ipsius eodem modo peregrinatores, ad eius monimentum, vel potius cenotaphium, quotannis cateruatim, religionis ergo, accedentes, decipiunt. Qualis autem pereginatio haec sit, sicut ex plurimorum historicorum prolixis scriptis constat, ita singularia et haud vulgaria [note: De plantis AEgypti. c. 14.] recensendo eam paucis comprehendit Prosper Alpinus. Ita enim Guilandino suo collocutori refert. In Arabia felici, ciuitase est primaria, Mecha dicta, quae est ad mare rubrum sita, ab ipaque altera Medina vocata, distat

itinere octo dierum, in qua est sepulchrum Mahometis, ipsotum Pseudoprophetae. Ad quod singulis annis, ex AEgypto, duodecim vel quindecim millia peregrinorum se conferunt, sacrificaturi, et holocaustum oblaturi. His praeficitur Dux quidam, qui trecentorum militum praesidio illos omnes peregrinos, Mecham, Medinamque conducat, et mox Cayrum reducat, in columes ab iniuriis Arabum, qui non raro. in his desertis, eos inuadunt et occidunt, ac depraedantur. Viuunt enim Arabes hi rapina victum quaeritantes, suntque ferocissimi, atque audacissimi, habentque equos velocissimos, quibus vtuntur, legeque sancitum etiam habent, vt nusquam consistere queant, sed continuo equitent; degentes sub tentoriis. Peregrini itaque duce illo, quem Hamirag appellant, recta Mecham pergunt; deinde redeuntes, proficiscuntur ad sepulchrum Medinae, quod iter perficiunt diebus quadraginta: Medinae, et Mechae, peralios viginti, morantur. Turcarum Rex Medinam mittit duos praefectos, quorum alter sacris praeest; et alter prophanis, et militibus. Mechae vero, quae Turcarum Impetio non omnino obedit, praeest, quidam Arabum princeps quem Seriph appellant. hoc nomine vocant omnes, qui a Mahomet oriundi sunt, et se illius cognatos scripto ostendunt. Habet hic princeps, equitum armatotum decem millia, et viginti quinque millia peditum, quibus timens a Turca sibi hac itineris occasione insidias fieri, statim, cum audit peregrinos ad sua loca appropin quare, recedit a Mecha, et in montes se recipit, vbi, vsque dum abierint peregrini, moratur, quibus; quotidie minatur, nisi discedant, post viginti dies, se aquas interceptutu, quando aquae omnes defluunt ex montibus. Mittit Rex Turcarum huic Seriph munera haec: quippe chlamydem auratam, eiusque filiis et fratribus centum et quinquaginta millia aureorum, singulis annis; pro quibuss: muneribus ipse Regi Tureatum dono mittit quadraginta petias lineas Indicas subtilissimas, cuiusmodi esse byslum, de quo sacrae literae meminere, existimari potest. Amplius, cum eo bysso, mittit etiam Regi opobalsami: tres quatuorve libras, et praefecto Cayrilibram, atque Hamirag peregriinorum semilibram, etc. Haec cum sint memorabilia et rara, (quoniam Mahometis deceptoris, quo pacto mortuus etiam in supetstitione sua impia, nunc quoque Musulmanos peregrinatores dementat. mentio incidit) ex Alpino, qui diu fuit in Egypto, describere volui. Vt autem ad Iudaeorum pertinaciam, et crudelitatem adhuc durantem, redeam, notum est, quomodo suae religioni, quae tamen cum veteri Mosaica non conuenit, ita vt plane nesciant, quemadmodum dixi, ex qua tribu orti, et superstites sint, insulsis et sordidis ceremoniis, pertinaciter inhaereant. Id sane non semelantea perfunctorie quidem et obiter, sed superiori anno;

in Conuentu, liberarum Ciuitatum Imperii, in vrbe Vangionum, (quam hodie Wormatiam nominant) diligentius obseruaui. Non enim decalogum, sicut Moyses ex mandato peculiari diuino, illis praescripsit, ordine recitare possunt, sed tantum confuse aliquot praecepta, non quidem integra, sed mutilata proferunt. Notabile autem in illa vrbe est, quod ahuc bouem, in quodam aedificio peculiari, prope ipsorum caemiterium, et sepulchra, (inter quaesane sunt antiquissima, ita vt lapidem, cum. incisis literis Hebraicis; monstrent, quem ante natum Christum positum esse, numerus annorum designat) giluo colore, sicut tunc vidimus, pabulo exquisito diligenter curent. Qui si, vel pinguedine, vel alio morbo, moritur, eum, pretiosis linteamentis, inuoluunt, et tanquam hominem bene meritum, magno luctu, et certis ceremoniis, sepeliunt: Deiude alium similem quaerunt, et eodem modo nutriunt. Sciscitantibus autem nobis caussam, nihil aliud responderunt, praeterquam hunc ritum, ante multa secula, inde sinenter obseruatum, se a maioribus accepisse. Praebuit id occasionem, de hoc boue, et eius sepultura exquisita, mihi, et aliis Legatis; rationes exquirendi, quas Iudaei illi; vel nesciebant, vel se scire dissimulabant. Nonnulli, ex amicis, erant in illa opinione, Iudaeos expulsos patris, et hinc inde dispersos, atque in exilio, absque publicis sacrificiis, et mactationibus pecorum, quae solum modo in templo Hierosolymitano permiflaacUcitaerantegentesotentiaMessiae sui (cuius aduentum, magno desiderio, praesertim in tonittuis, et sulgetris adhuc expectant) se restituto regno Israelitico (in qua opinione intempestiua etiam Apostoli, antequam e [gap: Greek word(s)] et dona sancti Spiritus acceperant, fuerunt) in patriam, ad sacra Mosaica et pristinam mactationem boum, et pecorum, veluri postliminio reductum iri. Alii putarunt, hunc bouem in memoriam AEgypriacibouis, quem tanquam Deum coluere, et Apim, interdum Serapim appellauere, adhuc nutriri. Erat enim hoc idolum, bos, copore niger, candida fronte, in tergo alba nota insignis, duplicibus pilis, in cauda, et lingua, cantharo notatus, quem certos vitae annos excedere non licebat. Hunc, vbi consenuisset, in lacum demergebant, ac fuffocabant, et iusticio indicto, ruptis vestibus, tonso capillitio, tuso pectore pugnis, faede laceratis corporibus, ingentique planctu edito, lugebant. Deinde cum alium inuenissent; gestiebant rursum, et gratulabantur: Sicut Herodotus, Diodorus Siculus, et alii, plura de hoc idolo scribunt: In sacris lireris quoque legimus, Iudaeos huius bouis; sub specie aurei vituli, culturam in deserto, et deinceps pertinacirer retinuisse. Fieri igitur potuit vt haec superstitio adhuc apud illos vigeat; et bouem illum, de quo paulo ante dixi, ideo tanta industria, in memoriam AEgyptii, nutriant.

Vtrum antem ista vel prior opinio verior sit, aliis prudentioribus excutiendum relinquo. Et retulit mihi Melchior Haiminsfeldius Goldastus, Francofurti ad Moenum similiter bouem taurum in coemiterio ali; inquisitosque a se loci illius Rabbinos respondisse, esse primogenitum Deo iuxta legem oblatum, quem adolere cum Christianorum legibus prohibeantur, mactare autem et vesci nefas sit, permittere vt ad mortem naturalem cutetur. Accepisse autem eum a Wormatiensibus sociis, qui vaccas alunt, et ne synagoga illa in pluribus bobus nutriendis nimium grauetur, prorimogenita sua apud diuersos offerre et dispertiri solent. Idem fieri in caprarum et ouium primogenitis ab iisdem sibi confirmatum.

CAPVT XII. De diuersitate religionum, inter Persas et Turcos, eorumque internecino odio.

MIrantur plerique et scire cupiunt, cum Persae et Turcae pariter Mahumetani sint, et Alcoranum, in quem librum Mahometanae leges et instituta, ab ipso Mahomete Pseudopropheta, congesta sunt, summo in honore, tanquam sacrosanctum et diuinum, habeant, adeo vt capitale sit, de contentis in illo disputare, vel in dubium aliquid reuocare: quamobrem tam inconciliabili tamen et hostili odio inter se dissideant. Inprimis autem est memorabile, licet ridicula sit superstitio, quod Georgius [note: De intinere uoConstaninopolit.] Dousa scribit: Cum aliquando ad Tachtelcaela (ita nominatur area. Baiazetis, templo vicina) me conferrem, Camelum quendam, frequenti stipatum populo, lento vestigio gradientem, animaduerto. Ego insolenti hoc spectaculo attonitus, meum comitem Polonum, qui religionem Turcicam profitebatur, quid sibi hoc vellet, interrogo. Tum ille Camelum istum, quoniam Mecha venit, et Alcoranum (qui diuinae legis habetur liber) dorso gestauit, honorem illum promeren: alios proinde pilos eius, tanquam sacros, euellere, alios cum osculari: nonnullos sudorem axillarum eius extergere, eoque sudore oculos et faciem perfricare: tandem que Cameli mactati carnes, in minutissimas partes concisas, inter fideles, ad manducandum, distributum iri. Tantum honoris Turcae Camelo deferunt, quem, ex solo Alcorani contactu, sanctificari putaut. Iam quanta reuerentia ipsum Alcoranum prosequantur, ex hoc cognosce, quod hominem Christianum, si imprudens Alcorano insideret, capitis supplicio afficerent. Eiusmodi superstitione laborant Tureae, etc.

[note: Epist. lib. 1. ad Latomum. fol. (mihi) 41] Alcoranum autem Nicolaus Clenardus ita describit, eum esse librum Mahumetanis veluri Iudaeotum Pentateuchus, aut Christianorum

Euangelium. Suscipiunt, inquit, illi vetus ac nouum Testameutum, iubente Alcorano: at innumeris scatent haeresibus. Christum Deum negant, nec eum occisum a Iudaeis, et multa alia sunt dogmata, quae pugnant cum Euangelio. Vt Euangelio prodito, abrogata est lex Ceremoniarum Moysi: sic aiunt Mahometum successisse CHRISTO. Et pergit ibi Clenardus recensere ridicula, et inania figmenta, in Alcotano, et alio quodam Legislatoris Suna libro, continente mulra volumina, de dictis et factis Mahumeti, Arabica lingua comprehensa: ita vt nemo tam a communi sensu remotus sit, qui non protinus illam superstitionem detestaretur, adeo pleraque sunt fabulosa, etc. In his Mahumetem tanquam verum Prophetam, qui legem diuinam suis asseclis promulgauit, sequuntur, et obseruant, tam Persae, qui Sophi vocantur, quam Turcae. Dissensio autem inter eos orta est inde. Hales, vt multi referunt, frater patruelis, atque gener Mahumetis exiterat. Filiam namque illiu, nemine Fatimam, vxorem duxerat: Is post Mahumeti mortem, cum in principatu defuncto successisset, eius legem, multis in locis, immurauit. Quaedam enim sustulit, non pauca etiam adiecit, alia nouis interpretationibus ita correxit, vt noua quaedam lex gentibus illis videretur. Sic factum est, vt dum quidam Mahumetis, quidam vero Halis disciplinam et interpretationem sequerentur, Mahumetis secta in duas diuisa pattes, gentes religione dissidentes, odiis etiam, quod consequens erat, discinderet. Peisae namque, qui Halim secuti fuerant, reliquos Mahumetis disciplinis intectos, vt homines impuros, et diuinae legis ignaros, a consortio repellebant. Arabes contra Persas, vt desertores atque legis diuinae corrup tores, detestabantur. Caeterum cum Halis nomen, apud multas nationes, in obscuritate lateret; Homaris vera disciplina, qui vtpote discipulus Mahumtis, religionem fummo studio conseruauit, inuiolata permansit, donce tandem Sophus Muza Caimi stirpe propagatus, cum primum, sapientiae et religionis ostentatione, multos ad sui studium allexisset, tum armis eam sectam, quam seque batur, esse veram Dei legem, demonstrare, omnibus artibus ac rationibus, concupiuit. Cum igitur illi, nationes multae nomina darent, euenit, vt Halis decus e tenebris emersum videretur, et illius nomen extinctum reuiuisceret Is pro linteis spiris, quibus Mahumetani caput intexerant, pileos e lana constipata, rubro colore infectos, et senis vtrinque gradibus distinctos, eo artificio, vt vel protendi vel contrahi possint, ad tegendum caput, instituit, quibus ii, qui Halis disciplinis adhaerent, ab. iliis Mahumetanis, qui eius memoriam odio prosequuntur, internosci facillime possent. Turcae itaque vocant Persas Pharsic vel Quezelbach, id est, capita

rubra. Nonnulli etiam eosdem appellant. Etnazarios, quod pileum in duodecim partes distinctum gestare consueuerunt. Quandoquidem Etnazarii vox apud Arabes, prout illam plerique interpretantur, duodecim sonat. Praefatum pileum, qui est rubri coloris, suo idiomate Kuselbas [note: Lib. 14. hist.] nuncupant, quod significat caput rubrum. Haec ex Jouio, et Petto [note: Lib. 10. de reb. Persicis.] Bizarro collecta, huc referre visum fuit. Differentia ista religionis Mahumeticae, solummodo ex diuersis interpretibus Alcorani orca, tantum odium, inter illas duas nationes, excitauit, vt ad arma deuenerint, et saepenumero atrocissima et cruenta praelia, inter ipsos, commissa fuerint, modo his, modo illis victoribus, sicut adhuc in hodiernum diem ea odia, plus quam Cainica, durant. Etsi autem potissima religionis diuersitas, inter Persas et Turcas, praetexebatur: tamen cum vtraque gens sit regnandi cupidissima, etiam regionis et imperii acquisitio odia magnopere auxit. Regnum autem et Imperium Persicum, sua felicitate, et prudentia, auxit Ismael Sophus, maximis auctus victoriis, contra Turcas, et alios Mahumetanos; ita vt militibus ipsius persuasum fuerit, eum potissimum, ob suae legis incrementum, et propagationem, arma sumsisse, et proprerea neminem eorum dubitasse, mori, ac strenue pugnando mortem oppetete cum certam animi spem conciperent, sese recta via, in coelestes beatorum sedes, ituros. Econtra pro certo credebant, neminem ex his post mortem, coelestia regna petiturum, qui Mahumetem colerent, nisi eos legis ritus sequerentur, quos Halis, scribendo ac docendo, posteris tradidisser.

Turcis sane contraria opinio de Sophianis Persis firmiter mentibus inhaeret, Homarique discipuli Mahumetis interpretationem Alcorani, pro salutifera, alteram vero pestiferam tenent: ideoque neque cum Sophianis matrimonia contrahunt, neque commercio eorum gaudent, et sicut inter illos pax nulla certa et constans, ita induciae infidae et parum durabiles. Quod si contigir nonnunquam vt vnus vel alter a sua opinione deficiat, et ad aliam se conferat, non tamen recipitur, nisi prius de nouo circumcidatur, et prior quasi deleatur. Quare Turcis nullus hostis, quos praepotentes alioquin habent, tam formidabilis est, quam Persae Sophiani, non solum propter potentiam, sed multo magis, ob metum religionis, ne vltetius propagetur, in Turcio Imperio. Ob hanc causam, circa annum Christi 1514. Baiazetes, suo imperio haud parum metuens, Constantinopoli supra ducentas domos, cum ipsis habitatoribus, qui de Ismaele, ceu propheta, bene sentiebant, et loquebantur igne perimi iussit, et publico edicto, sub capitis poena vetuit, ne quis de eo publice loqueretur, aut scriberet: et eius iussu Iunusbassa exacto Techelle Cusalbala, ex Eremita Imperatore

militum facto et acerrimo propugnatore nouae Persicae religionis, et atrocissimo hoste Turcarum, ex Asia per omnes minotis Asiae vrbes, intentissima inquisitione habita, quos Persicae religionis cultores inuenit, omnibus tormentis excruciatos interfecit: his vero qui bello minime interfuissent. neque arma tractassent, inussit frontem, vt stig nate defectionis titulum praeferrent, quos protinus cum affinibus arque propinquis eorum, qui Techellem secuti fuerant, in Europam traduxit, sparsitque per Macedoniam, Epitum et Peloponnensem oram, ne Techelles, auxiliis Persicis, nouis copiis comparatis, bellum renouaret; coirent rursus, et nouas res, noua defectione, molirentur. Eodem modo odium et contemtus, erga Turcas, ex hocapparet, quod nonnulli retulerunt, propter odium, in Ottomanicam familiam, ab Ismaele in aula suem educatum, ac probe saginatum fuisse, vtque aulici Turcorum Regi illuderent, per scomma atque ludibrium, ipsius Baiazetis nomen impositum fuisse.

[note: Epist. c.] Ex illa secta nouae religionis Persicaefuit is, de quo Busbekius scribit. Non me, inquit, pigebit adscribere, quod magno argumento sit, quam populi illi Asiatici Religionem imperiumque Ottomanorum grauate ferant, sicut, dum adhuc essem Constantinopoli, quidam e castris Turcicis reuersus narrauit; Redeuntem Suleimamim Amasia, vsum fuisse hospitio hominis cuiusdam Asiatici, inque illius domo pernoctasse: At illum. vbi princeps migrasset, lustralib. aquis, multoque sussitu, et certo ceremoniarum ritu, domum suam, vt pollutam et contaminatam, contagione talis hospitis, expiasse. Quod vbi Suleimanno innotuisset, iussisse hominem interfici, domumque solo aequari, sic ille magnas, auersi a Turcis, propensiorisque in Persas studii, poenas dedit. Hinc manifesto apparer, verum esse quod vulgo dicitur: Nihil magis coniungere animos homtnum, nihil quoque magis eos disiungere, quam religio vel eius falsa imitatrix superstitio: licet nonnunquam, vt paulo ante dixi, sub praetextu religionis, etiam Regiones ambiantur, et acquirantur.

CAPVT XIII. De Ritu Ethnicorum in euocandis Diis tutelaribus. Auctarium Cap. 60. Centur. 1 et cap. 10. et 11. cent. 2.

[note: Cent. 1. c. 60. et Cent. 2. c. 10. et 11.] IN duabus prioribus centuriis meis multa disserui, et exempla memorabilia allegaui de ritibus Ethnicorum, quibus vsi sunt, in euocatio ne Deorum, et Dearum suarum tutelarium. Persuasi enim mita superstitione fuere, numinum horum ope, auxilio, et potentia, loca, et homines,

quibus praeessent, in hoc facerent, turos ab omni vi, et iniuria esse, neque vllo pacto posse expugnari. Fuerunt autem, tam publice, quam priuatim, culti, et hi quidem genii, et Lares, et Praestites [note: 9. Fastorum] vocabantur; vnde Ouidius:

[note: De praestig. damon. lib. 1. cap. 6. Psalm. 65. et alibi in sacris literis.] id est, vt Wierus explicat, quod res omnes conseruent, et tueantur in aedibus: pacato enim et quieto numine, domum possidere putabantur. Haec autem vana numina recte, a Regio Propheta, daemonia, et Dii gentium, atque Dii populorum terrae, Idola nationum, nec non Dii alieni nuncupantur. Inprimis autem de Palladio Troianorum idolo eiuique forma et caltu, plura congessimus, quibus auctarii loco nonnulla hic ad dere visum fuit. Constat igitur Palladium fuisse signum fatale, vel potius numen tutelare Troianis, quasi illa vrbs capi non posset, nisi id auferretur. Quare cum Vlyssis et Diomedis astutia illud ablatum esset, Troia paulo post a Graecis dolo occupara et destructa perhibetur. Illud AEneae, oraculi iussu, in Italiam venienti, restitutum, et dein ceps a Constantino Roma Constantino polim allatum, arque ibi in foro defossum esse, scribunt historici. Fuit is forte in illa opinione (nam hoc eius factum suspicione singularis supetstitionis non caruit: sicut Graeci ea non caruerunt, et staruis suis fatalib. nimis multum tribuerunt, sicut antea diximus, et paulo post plura dicemus) ibi fore im perium orbis terratum, vbi simulachrum illud custodiretur. De euocationibus autem tute larium numinum, et angelorum, [note: In syntagm. mihi. f. 349.] Pet. Gregorii Tholosani haec est opinio, quam adscribere operae precium duxi: Vocarunt, inquit, antiqui, hominum et locorum custodes, Deos tutelares, quos prius expugnabant euocatione, qui locis potiri desiderabant, et ita alliciebant, vt loco decederent, arbitrantes non posse aliter subigi loca, nisi euocatis et absentibus turelaribus. Vocant Rabini hos tutelares angelos, In telligentias. Et sic Talmutici et Cabalistae dicunt, Mosen vicisse, et collisisse Amonino Intelligentiam AEgypti, antequam AEgyptios prosterneret. Et Dauidem, antequam Goliam vinceret, amouisse intelligentiam ipsius, in virtute nominis Domini, dicens: EGO VENIO IN NOMINE DOMINI. Sic et Dominus noster Iesus Christus mundum subiugans, prius foras principem mundi ciecit. Et Iacob triumphum acturus super Esau, cui benedictionem sutripuerat, prius. angelum eius, cum quo conflictatus est, vicit et coegit se benedicere. Et certe facilior est Sathanae victoria de nobis, vbi virtutem suam, et administros [note: Psal. 70.] aeternae vitae, angelos tutelares, Deus subtraxerit. Quod graphice expressit Dauid, dicens: Cum defecerit virtus mea, ne derelinquas me. Quia dixerunt inimicimei mihi, et qui custodiebant animam meam,

consilium fecerunt in vnum, dicentes: Deus dereliquiteum, persequimini, et comprehendite eum, quia non est, qui eripiat. Hactenus Tholosanus. Caeterum quod allegatus autor scribit: Luctatotem illum Angelum proprium Esau fratris lacobi fuisse, commentum ludaeorum est, qui se. arcere vellet lacobum a terra Chenaan, fauendo partibus Esau, quoad liceret, et quamdiu Deus permitteret. Sic in Propheta Daniele [note: Cap. 1] legimus, de Persarum principe, qui absque dubio fuit angelus, quomodo restiterit 21. diebus ne veniret is, qui loquebatur eum Daniele, ad satisfaciendum eius precibus. Quod si tam diu iste angelus alium impedire potuit, quid modo obstat, inquiunt, angelum Esau opponere se lacobo ne consequatur haereditatem et terram patribus repromissam? etc. Siquidem non obstinate refragatus est Angelus, verum Dei voluntate praecognita, non modo victori lacobo cessit, sed iam impetratas benedictiones illi confirmauit. Afferunt preterea Rabini alias rationes, vt [note: Genes. c. 33.] confirment haec sua commenta, quas, ne extra propositum prolixior sim, de industria, omirto. Sanior autem et receptior piorum interpretum est consideratio huius luctae, illa curasse, vt lacobianimus confirmaretur, ac disceret, sibi diuinitus addendum tantum roboris, vt, neque coelesti, neque humana virtute, vnquam sit impediendus, a consequendis promissionibus, a Deo exhibitis: Verum conuulsionem vel luxationem ideo esse adiectam, quo intelligeret se ista non habiturum, sine graui carnis molestia et dolore, siquidem plura experiri coactus est, dum viueret, admodum tristia et calamitosa. Tentationes enim Deus immittit, quibus [note: De ciuit. Dei. 18.] vult nos exerceri. Nonnulli autem patres, (inter quos est B. Augustinus) sunt autores, vt Angelum in hac lucta Christum adumbrare intelligamus, qui pro dispensatione et oeconomia nostrae redemtionis, visus est ab Israele, qui eum crucifixerunt, superati, qui tamen occumbens benedixit hostibus suis, pro eis efficacissime orando. Inde tamen [note: In Epist. ad Ephes. cap. 12.] claudi sint redditi. Nam pars eorum Christum sequuta est, alii vero credere noluerunt, siue, quod eorum regnum tempotale, iam tum coepit aegre procedere. Beatus Hieronymus spititualem fecit hanc luctam: Quod sumsuisse videtur ex Osea Propheta, vbi scribit, lacobum ita vicisse, luctando cum Angelo. vt fleuerit, et orauerit eum. Ex quo [note: Inlib. Genos. tap. 32.] apparet, luctam hanc fuisse precum vehementium, praeter illud corporale certamen. Verum qui plura de hac lucta scire cupit, is Perrum Martyrem prolixe ex sacris literis et patribus interpretantem legat: Meum [note: Lib. 5. hist. Animaduers. in Euseb. Chron. mihi fol. 171.] propositum non est, in hac materia diutius inhaerere. Postremo addere volui, quid Cornelius Tacitus Ethnicus, de excessu Deorum senserit: Expansae, inquit, repente delubri fores, et audita maior humana vox, Excedere

Deos, simul ingens motus excedentium, de qua re plura memorabilia congessit Scaliger.

CAPVT. XIV. De superstitione hominum super libros, statuas, et monumen tafatalia. Auctarium Cap. II. operarum subcisiuarum, Cent. 2.

PRoxime antecedenti capite non vulgaria, vt puto, auctarii loco, ad caput x. centur. 2. congessimus, de euocatione tutelarium numinum et angelotum: Nunc vero, veluti in simili materia pertexenda, capiti XI. de superstitione hominum, libris, statuis, et monumentis, figuris fatalibus, auctarium, peculiari capite, annectere volui, ex quibus apparet, quam studiosissime eiusmodi nugis, olim, et superioribus annis, plurimi dediti fuerint. Incipiam autem a Graecis, quae gens eiusmodi superstitionibus admodum dedita fuit, vt mirificis artibus et imposturis futura cognoscere posset. Inprimis constat, tempore Caesaris Leonis Armeni, Bardae filii, cupiditatem hanc praeposteram, inuestigandi successionem in imperio, et aliis tebus, admodum vsitatam fuisse, a qua tamen doli et fallaciae non abfuerunt. Fuere autem tunc celebratae quoque Sybillinae vaticinationes. Et ex libris notarum quidem coniecturae multos exercuerunt. Has notas Graeci [gap: Greek word(s)] nominarunt. De quorum librorum vnius significatione, Leonem Imperatorem cognouisse diem et genus mortis suae, accepimus, quod notasset inter duas literas x et [?] expressam figuram Leonis, qui iugularetur. Nam et in iugulum Leonis, ab interfectore, ensis defixus est, feriis natalitiis Christi lesu, in templo, fraude insidiosa crudeliter obtruncari. cum autores caedis ornati sacerdotali ingressu fuissent, noctu luminibus accensis, atque fulgentibus, vt ad Christi nascentis lumina caedem illam factum iti, demonstraretur, id est, [gap: Greek word(s)] , sicut notauit parens meus, piae memoriae, in Chronologia Nicephori. Id confirmat Luidprandus, Cremonensis Episcopus, Legatus Ottonis Imperatoris, quae legatio Constantinopolitana suscepta est, circa annum Christi 968. Habent. inquit, [note: In sua historia fol. 103.] Graeci et Saraceni libros, quos [gap: Greek word(s)] , siue visiones Danielis, vocant: Ego autem Sibyllinos, in quibus scriptum reperitur, quot annis Imperator quisque viuat, quae sint futura eo imperitante tempora, pax, an simultas? secundae Saracenorum res an aduersae? Gaeterum de Graecorum superstitione, veteri et recentiori, in futuris cognoscendis, antea

in modo dicto capite plura congessimus. Venio itaque nunc ad alia similia. [note: De rebus gest. Caresi Magni c. 4.] Mirum fuit sane idolum, vel statua fatalis, ante et circa tempora Caroli Magni, in Hispania (si vera sunt, quae sub Turpini nomine circumferuntur) Id Pseudoprophetam Mahumetem, suo nomine attributo, fabricasse, et daemoniacam legionem quandam, sua atte Magica, in ea sibrillasse dicitur, tanto robore, vt a nullo frangi potuerit. Caeterum Christianos, ad illud, absque periculo, accedere non potuisse. Verum si Satacenus adorandi causa accederet, tuto hoc potuit praestare. Si etiam auis forte super eam sedit, illico mortuam cadere. Fuit autem lapis Saracenicis literis antiquis insculptis fastigiatus, mirae altitudinis, super quo Idolum hoc Mahumetis, effigie humana, aureum collocatum fuit, manu dextra clauam tenens ingentem; quae secundum Saracenorum vaticinia, si e manu lapsa fuerit, illo anno Rex Galliarum, expulsis Saracenis, totam Hispaniam Christianis legibus subiugaturus sit. Igitur adueniente Carolo, cum exercitu, et Saraceni viderent, illam clauam delapsam, conuasatis suis rebus; aufugerunt. Qualis autem, obsecro, liber iste fatalis, qui Anno 1523. in Hipania, a ludaeo quodam, dum pro vinea sua amplianda rupem perfoderet, inuenisse fuit? patefacta enim rupe caua, eum librum, ligneis foliis, inuenisse scribunt, Hebraicis, Graecis et Latinis literis scriptum, in quo continebatur, de triplici mundo, ab Adamo, vsque ad Antichristum. In quo principium tale fuisse: In tertio mundo, filius Deus nascetur, ex Maria virgine, et, pro salute hominum, crucis patibulo patietur. Additum etiam fuit, hunc librum inuentum iri, sub Rege Hispaniae Ferrando, sicut in Chronico Augustensi, et alibi, hoc notatum est. Porro de statua fatali equestri Papiense vel Rauennate (cuius quoque [note: In Ticinensi hist. lib. 10. cap. 6.] Platina mentionem facit) ita scribit Bernardus Saccus. Mirasolem, nonnulli vero Regisolem appellabant, quoniam Orientem versus faciem conuersam habebat, contra Papienses, faciem equitis vertentes in septentrionem, et terga, in meridiem, statuam Regisolium, id est, solium vel sedem Regis appellatunt, dixeruntque, regium potius esse, cauere a septentrione, vnde Hunni, Gothi, Heruli, Alani, aliique erupere in Italiam, quam in Meridiem, vel orientem respicere, vbi Italia mari cingitur, et nisi magno classis apparatu petatur, suo situ tutissima est. De statua Crocodili [note: De Damon. lib. 1. cap. 3.] fatali, vel incantatiombus praeparata ita scribit Bodinus. Nuper in quodam, AEgypti oppido, vbi non erant Crocodili, vt in aliis opidis, secundum Nilum, inuentum est plumbeum Crocodili signum, sub aedis limine conditum, quam Mehemet ben Thaulon cremari iussit, quo nomine expostularunt Incolae, dicontes, se ex eo tempore a Crocodilis granissime infestari. Recensuimus quoque antea obseruationes fatales, in marmotibus,

tam scriptas, quam mutas, mysterium tamen in se continentes, inuentas fuisse; ad quas pertinent picturae, ex opere tesselato, in templo Marci Veneti confectae. Inter quas nonnullae dicuntur esse Ioachimi Abbatis Sanstorii inuentae, vaticiniis olim, ante aliquot secula, clari, quibus rerum Italicarum mutationes quasdam praenuntiatas fuisse, multorum opinio est. Quemadmodum interpretantur duos cristatos gallos, vulpem delineantes, significasse duorum Regum Galliae victorias, de Ludouico Sfortia, Mediolanensi principe. Praeterea per Leones opimos et pingues, ex aquis prodeuntes, rursum per alios macilentos, in terra procumbentes, ipsum significasse tradunt Reip. Venetae (cuius nsigne Leo Euangelistae est) fatum atque conditionem, maritimis scilic. commerciis opulentam, bellisque naualibus potentem, ac felicem, econtra relicto mari, ad continentis dominatum, terrestresque expeditiones conuersam, infelicem ac imbellicem mox futuram. Eodem modo antea recensuimus, quas fatales premonitiones, Rex Alphonsus, Ferdinandi filius, habuerit, quibus addere praeterea libet. Huius patris spectrum, ter diuersis noctibus, lacobo regiae domus chiturgo, apparuisse scribunt. Et primo leniotibus veribis, post ad modum minacibus, mandasse; diceret haec, suo nomine, Alphonso, Ne speraret. se Regi Galliae posse resistere, quod in satis esset, eius progeniem in finitis casibus vexatam, ac demum tam praeclato regno spoliatam, extinctum iri. Eius rei causam esse, cum multa ab ipsis patrata scelera, rum vero illud maxime, quod ipsius suasu, Puteolis redeuntis, in D. Leonardi fano, in via Glarea, prope Neapolim, commissium non exptessisset, existimarunt homines, Alfonsum eo loci, Ferdinando persuasisse, vt non paucos regulos, quos diu in carcere detinuisset, clam necati iuberet, sicut Guicciardinus, Sabellicus, et Iouius, memotiae tradiderunt. Constat sane, Imperatores, Reges et heroes, saepenumero vatias indices et monitiones, ex statuis, et monumentis, veluti miraculose habuisse. Refert enim Turpinus, inter alia signa praecedentia mortem Caroli Magni, [note: In histor. de Carolo Magno in fine et Einhardus ipsius Imperatcris Cancellarius in Gestis Caroli Mag.] Nomen, id est, Carolvs Princeps, quod erat scriptum in beatae Mariae basilica rotsida, Aquisgrani, cuius fundator ipse erat paulo ante mortem eius, omnino persemetisum deletum fuisse: Porticum, quae inter Basilicam et regiam erat dieascensionis funditus euersam fuisse. Eodem modo pontem ligneum, quem Moguntiae super Rhenum, sex annorum spacio, ingenti studio, aedificari curauit, incendio funditus consumptum. Insuper mita sunt, quae Procopius, de Theodorici, Gothorum Regis, statua, scribit: Bellisario, inquit, contra eosdem Gothos, bellum gerente, [note: Do bello Goth. lib. 1.] sub Iustiniani imperio, Neapoli admitanda res contigit. Nam Theodorici Regis, in foro ipso, imago erat, lapillis sectilibus, quadratisque, et

vario colore infectis, composita. Huius imaginis caput, adhuc Theodorico superstite, nescio quo defluxu, casu derepente, et sua sponte depulsa, lapillorum compago, vnde mox subsequutum, vt Theodoricus vitam finiret. Post annos deinde octo, lapilli, qui imaginis eius ventrem essigiabant, quoniam eundem in modum excidissent, Athalaricus Theodorici ex filia nepos, fato defungitur: paulo post, labentibus circa pudenda lapillis, Amalasuntha, filla Theodorici, ex humanis decessit. Gothis autem obsidentib. vrbem, a femoribus ipsis, ad imos eiusdem imaginis pedes, lapillorum compages omnis dilabitur, et imago tota ex pariete penitus abolita fuit. Gentiles quoque olim non dissimiles obseruationes habuerunt; sicut notatum fuit in Caesaris Augusti, tanquam praenuntias mortis, quod sub extremum tempus eius vitae, tabula in qua nomen eius inseulptum fuerat, de coelo tacta, et prima nominis litera deiecta est. Hins responsum, centum eum dies, non amplius victurum, quod per conuulsam significaretur literam, ipsum vero inter deos referendum, quod reliquum percussi nominis indicaret. Quoniam AEsar, deus dicitur, Tuscorum lingua, sicut Petrarcha id, et aliis notis obseruauit. Huc referendum est, quod nostro tempore accidit. Nam Matitius, Elector Saxoniae, fortissimus et praestantissimus beros multa, paulo ante funestum praelium, in Luneburgicis saltibus, signa commonefactoria, denotantia mortem eius, habuit, inter quae non postremum est, quod in tempestate quadam, et procella ventorum ex eius starua lapidea, quae inter alias Electorum, in loco conspicuo Berlini, affabre facta, posita erat; capite truneata, non absque admiratione omnium, conspecta fuit, reliquis statuis incolumibus. Id quoque eximius vir D. Thuanus historiae suae inseruit, et verum esse ocularis demonstratio testatur.

CAPVT XV. De nonnullis rebus admirandis, quarum vera et explorata ratio reddi nequit. Auctarium Cap. 37. Cent 1.

EA, quae in priore capite, de fatalibus statuis, monitionibus, et nunciis, praecedentibus mortem Regum, principum, et heroum, obseruauimus, et recensuimus, mihi praebuere occasionem, vlterius cogitandi et meditandi nec non auctarii loco adiiciendi iis, quae antea, peculiari capite, de nonnullis mitandis rebus, de quibus vera ratio reddi nequit, congessimus.

[note: Cent. 1. c. 73.] Vt igitur de praenunciis sata libus et notis, mutationem principum et regnorum significarnibus, vetera cum cecentioribus, et econtra, coniungentes, pergamus, habuerunt veteres AEgyptii peculiare indiciumin Nilo flumine. Id enim, quando non exundabat, se quebatur sterilitas, vt ante mortem Antonii, et Cleopatrae, toto bicnnio non exundauit Nilus, quo simul significabatur regni mutatio. Sic tempore famis sub Claudio. non exundauit Nilus, et iterum sunt secutae mutationes. Quod si nimium ascendisset Nilus, tum etiam sterilitas sequebatur, quia non poterant iusto [note: In exolic. Euangel. feria 2. Naral. Christi, par. I.] tempore conseri agri. Erat igitur singulare beneficium, quoties iusta mensura Nilus exundabat, vt, post alios, Melanchthon obseruauit. Et si autem in Nilo, vel deficiente, vel nimium crescente, tationes natutales non desunt: tamen non raro etiam naturales causae, tam in fluminibus, quam interra, et aere, futura porten dere solent, vt in Cometis, et aliis meteo ris, fieri solet. Saepeuumero autem eueniunt portenta, de quibus ratio reddi nequit, vt antea demonstrauimus, et ex sequentibus apparebit. [note: Giardino di fiori curiosi mihi fol. 199.] Memorabile inprimis quod Antonius Torquada, in suo libro Italico, Hispanico idiomate translato, recenset, quod ita in Latinum transtuli: In Noruegiae finibus est arx munitissima, Castrum nouum appellata. Haec est sita in praecipitio rupis, ad quam solummodo ex vna parte aditus patet. In radice huius rupis, flumen immensae profunditatis transit, cuius vndae nigrae apparent; ob eam causam pisces quoque nigrescunt. Oritur autem in montibus aquilonaribus, et ex summis praecipitiis labitur, ita vt eius scaturigo explorari nequeat. In hoc rapidissimo flumine magna est copia Salmonum, et aliorum piscium, suauissimi saporis, et esu gratissimorum. Affirmatur autem pro re certissima, conspici interdum in hoc flumine spectrum, pubetenus instar hominis, hinc inde natantis, et dulcissime instrumento Musico sonantis. Quando vero accolae ab hoc suauisimo concentu attoniti, attentius id audire cupiunt, tunc mox sub aqua se abscondit, et nihilominus audiuntur varia insttumenta musica, cum tamen nemo conspiciatur. Quod si contingit, habetur id pro sinistro omine, et portento malo. Paulo post enim euenire solet infortunium, et calamitas, alicui expraefectis vel praesidiariis praecipuis, huius arcis, et verum id esse saepenumero experientia demonstrauit, etc. Simile portentum apparere scribitur in loco, quo olim Traianus Imperator, debellaturus Decebalum Regem, pontem super Danubium construxit, cuius fragmenta hodie adhuc extant, cum inscriptione, TRAIANI NERVAE FILII CAESARIS VERE PONTIFICIS. Ibi haud longe fons scaturit, qui S. Crucis vulgo dicitur, et magnis miraculis claret. Quoties enim Rexaliquis Hungariae, vel moritur, vel periculum aliquod subire cogitur,

aqua fontis in cruorem vertitur, ad multos hominum languores, quibus medetur, haud inutilis. Quod accolis longe lateque pater, et longa experientia comprobatum est, sicut Cuspinianus obseruauit. Tale praesagium [note: In Orat. de bello Turcico.] vel omen fuit, cum Rex Matthias, potentissimus et forrissimus heros, Viennae apoplexia correptus, diem suum obiret. Eodem enim die omnes Leones, qui Budae inclaustris detinebantur, interiere. Cui simile est illud, quod lohanni Casimiro, Comiti Palatino Rheni et Administratori Electoratus, heroi pariter foritissimo, contigit. Nam paulo ante obitam eius, Leo quem diligentissima cura alebat, obiit, ipseque Casimirus id pro omine sibi duxit et interpretatus est. In ditione Archiepiscopi et Electoris Treuirensis, non in obscuro loco notus est lacus vel piscina, in qua quoties piscis immanis emergit, et se conspiciendum praebet, toties certo id portendere mortem huius principis, idque longa experientia, tanquam certissimum omen, obseruatum fuisse affirmant Recensuimus [note: Cent. I. c. 73.] praeterea ante, non absque causa habere nonnullos Principes, Comites, et nobiles Germaniae, praesagia, et veluti notas quasdam peculiares, quaeante, vel circa obitum ipsorum apparent et audiuntur. Ita in Baronatu Hohensaxio apud Heluetios, quoties vni exilla familia mors imminet, solet ex altissimis illis montibus, qui Baronatum ab Abbatis cellana ditione intersecant, lapis tantae molis tantoque cum fragore decidere, vt labentis sonirus in tota ditione longe lateque exaudiatur, donec in agro arcis Forsteggiae considat. Inter notas istas etiam intempestiui sonitus in horologiis numerati sunt. Hoc confirmatur exemplo memorabili et quidem recente, quod ex relatione vera habeo. Arx est Comitum ad Rhenum, Comitum a Westerburg, in edito monte sita, ex qua cum superioribus annis Comites vna cum suis, ob contagia ibi coepta, paulisper ad tutiora loca secessissent, atcamen intempestiue reuersi essent. dumque montem, in quo haec arx sita est, ascenderent, et ad portam venirent, mox tintinnabulum horologii in turri vnde cimam horam, cum terriam vel quartam sonare deberet, sonuit. Ob hanc rem insolitam interrogatus portitor vel ianitor, qui solus custodiae causa in arcerelictus erat, affirmauit, se eam nescire, nam per aliquot dies horologium plane neglectum, neque ab aliquo tactum fuisse. Mox contagia in arce recru duerunt, et tot personae, vna cum comitibus, infectae et morruae, quot simul arcem ingressae sunt, quorum vndecim fucre. Eodem modo antea indicauimus, ex equis varia omina et praesagia, vel bona vel mala, sumi. Equos enim hinnitu alacriore, et ferociore fremitu, victoriam ominari, praelia inituris, etiam nunc militibus persuasum est. Inprimis autem sinistrum omen et indiciun est, quando equi praestantiores absque rationabili

causa subito turbantur vel omnino exanimantur, et ii quidem quibus Principes peculiariter equitando, vsi delectatique fuerunt, et qui nostra vernacula lingua Leibhengst vocantur. Obseruauit hoc tanquam [note: Lib. 15.] malum omen Tacitus in equo Petî consulis in Annalibus. In transgressu, inquit, Euphratis, quem ponte transmittebat, nulla palam causa turbatus equus, qui consularia insignia gestabat, retro euasit. Praeterea recens exemplum habemus praecaeteris memorabile in Rege Hungariae, Ludouico, quum ex praelio Varnensi fugiens, in palustri loco, paulo ante equo suo ex improuiso mortuo, praecipitato casu alterius periit, sicut Bonsinius et alii notarunt. Alterum exstat in generosissimi equi subito obitu Stephani Batorii, Regis Poloniae, cum frater eius, Transiluaniae princeps, [note: Cent. 1. c. 21.] diem obiisset, cuius Epitaphium antea retulimus.

CAPVT XVI. De facibus vel ignibus nocturnis, qui vulgo FATVI, germanice vero Irzwisch vocantur.

COntigit superioribus annis, vt cum noctu mihi in comitatu plurium iter faciendum esset, tam in dissitis quam propioribus locis, praesertim in conuallibus, sparsim et coniunctim faces et ignes hinc inde conspiceremus; qua occasione cum ex meis comitibus nonnulli metu trepidarent, praesertim cum propius ad nos accedere, et modo in sublimi, modo humi, veluti saltantes, appatere viderentur, ideoque precibus piis se consolarentur; nonnulli cordatiores, eos, tanquam res in nocuas et naturales contem nerent, imo affirmarent, si spectra essent, quae nostra vernacula lingua Irzwisch /ab Heluetiis breñenterñ fewrige Männer /vocantur, ea potius execrationibus abigen da esse. Praebuit id paulo post, iis non amplius apparentibus, sed veluti vno momento disparentibus, materiam cogitandi et disserendi, vnde illi ignes ortum et occasum baberent, atque vtrum res naturales vel illusiones diabolicae essent? Venit autem mihi im [note: In theatro lib. 2. fol. mihi 179.] mentem, Bodinum hac de requaestionem mouere, Curignes, quos Fatuos vocant, flamma in aere pensili, viatores terreant, fugientes sequantur, sequentes in aquas aut praecipitia deducant, ac sibilo euocati repente aduolent: Ad hanc quaestionem soluendam cum dubius haesisset, tandem ita respondet: Mihi quidem magis ingenuum videtur, de ignorantia confirerimea, quam ridiculam causam promere: vt si quaeratur, quamobrem praestrem ardentem e nubibus violentet disiectum, extinguit acetum superfusum, aut cur typhones leuissimus imber coercet? Probabile est, aceti frigiditatem eximiam in causa esse, cum ardentem naphtam, aut feces olei, lariciui, sulphuris, eamphorae, aqua inflammari, aceto vel vrina vel cineribus restingui videamus

Sed quoniam me piget ineptiatum malo ego de ignorantia confiteri, et vniuersa, quae de fulgure, tonitru, procella, praeter natutam fieri videmus, ad geniorum potestacem referre: quae vera sint an falsa, nolim asseuerare: veco tamen similiora sunt, quam quae leuissimis expirationibus tribuuntur, [note: Fol. 201.] etc. Etsi autem hoc in loco hanc quaestionem quasi in medio relinquit, Bodinus tamen eodem libro postea suam sententiam apertius indicat, vbi ita quaerit Theorus: An verum est, eos ignes, qui a nostris FATVI vocantur, et qut circa sepulchra, plaudes, ac patibula vagantur, daemones esse, vt plerique putant? Cui respondet eius collocutot Mystagogus: Ludibria daemonum esse, vel hoc argumento conuinci potest, que sibilo prorul etiam euocati, celerrime aduolant, et vocantem necant, aut crudelissime torquent, nisi fenestranqua venientem viderit, repent e concludat. Viatores etiam in flumina, aut periculosa praecipitia sequentes deducunt, quos arcere si voles, clara voce Deum appellare, aut pronum, facic terram contingente, adorare oportet. Hoc amuletum maioribus nostris acceptum ferre debemus. Idem fere iudicium est de ignibus, quos antiqui Castorem et Pollucem vocabant, qui procella iactatos comitantur, ac nauium adyta penetrant. Helenam vero noxiam esse opinantur, cum vnica [note: Psalm IC.] flamma in prora consedit. Hucn referenda sunt illa: Qui facit Angelos suos spititus, et ministros suos flammam ignis. Sunt enim ab illis literis naturae, arcana petenda. Certe Plinius Castores, et eorum causas, in maiestate naturae [note: Lib. 2.] abditas, latere scribit, haec ibi Bodinus. Sed nos in nostra materia coepta pergamus Exstat de re, siue vera siue conficta nartatio, et quidem [note: In Satyrian.] faceta Euphorm ionis Lusinini, de eius nocturno initinere cum suo, comite Perca. Exaudiebatur, inquit, apertius decurrentium vndarum fremitus: Quoniam rebus allis nox quietem indixerat, et liber alueus non mitius, quam si vbique obices morarentur, sese spumanti impetu effundebat, cum improuiso amnis tanquam et ipse nocti cederet, obmutuit, facesque aliquet ex stratis fluctibus emerserunt, et voces, tanque viarum indices, nos ad se non obscuro clamore vocabant. Tot miracula, an vero metus prudentiam meam interceperit, haud facile iudicarim; certe iam a via deflectebam, iterque ad ignem illum destinaueram: Cum Percas lacertum meum tenuit, et a mortis limine reuocauit ad vitam. Quo te, inquit, agis Euphormio? quid te miserabili letho inuoluis fructibus, tanquam in terra mori non possis? Irascebar primo haerenti mihi fortissime, et amentiam meam suo pondere continenti. Sed candem cum hae faces non vno loco fulgerent, et nunc secundo, nunc aduerso amne decurrerent, hic extinctae, alibi nascerentur, modo numeroso lumine, modo infrequenti igne, et maligne luecrent, coepi ipse damnare impetum meum, et Percam

interrogare, quis illius flammae auctor, quae alimenta igni in tanto vndarum cursu, quis ille denique, qui nos ad se tanquam errantes benignius euocasset? Tum ille, spectra, inquit, et infelices Spiritus, quibus nihil est hominum ruina potius, non in hoc modo gurgite, sed in omnibus prope fluminibus, nocturna haec incendia excirant. Incauti viatores, dum his vtuntur duaibus, se plerunque vel nodosis vorticibus implicant, vel si meliori genio iducuntur, coenosis paludibus impediti, longissimam noctem interpreces et vota consumunt. Adhuc loquebatur Percas, cum ingentis viri species exeruit ex fluctibus primum caput, comis vndique ac barba contectum latissimum, deinde pectus, lacertoique toris, vt ad lunam iudicari poterat, viriliter nodatos. Cumque paulo infra vmbilicum aperuisset corpus, statim clunibus ad nostrum latus versis, eas vtraque manu diu ac fortiter increpuit, risuique barbarum inconditum clamorem admiscens, sese iterum in flumen immisit. Haec illie Satyricus: quorum fides penes auctorem esto, etc. Disputant sane Philosophi, faces et ignes hos (quos Fatuos vel erraticos, aut etiam ambulones, a circumuagatione vocant) natutali modo fieti, cum exhalationes ab aere frigido et nimis condensato prope nos detineantur, per vehementem quarundam exhalationum inuicem succedentium compulsationem, calefieri et inflammari, diuersos quoque colores et figuras recipere, prout vapor crassior et subtilior fuerit, et prout diuersimode fuerit configuratus, rubram apparere, vel nigram flammam, in materia crassiore; candidiorem et clariorem in subtiliore, et caereram figurae varietatem, ex lucis reflexione repraesentare. [note: In Syntaxs artis mirabilis, lib. 3. 5. cap. I.] Hanc sententiam cum aliquot exempla recensuisset, sequitur Petrus Gregorius Tholosanus Iurisconsultus, vbi dicit: Quod eiusmodi ignes vel faces prodigij instar sint causam ignorantibus, quae tamen naturalis est Id enim procedit ex continua fumida exhalatione, quae in castris vel nanibus a militibus et hominibus eleuatur, quae incenditur impressione facta [note: 2. Meteor. lib. 2. de arte nauig. c. 8.] in aere, vt explicat latius P. Castrabolus et P. de Medimna. Hinc causa quoque, curappateant ignes ambulones, quos vocant Fatuos, potissimum circa cadauerosa patibula, coemiteria, coquiuas, aedes sacras, vbi sepulturae, [note: Mizald. lib. 1. Cometogr. cap. 4.] et alia loca vliginosa ac viscida, in quibus foeculentus, putris, igneus, crassus et oleagineus transpirat halitus, qui facile ignescit. Apparent autem noctu potissimum, quod exhalatio sit calida, et sicca, aera autem frigidus et crassus, quae duo tantisper occurrunt et ventilantur, donec ab [note: Lib. I. de praest. dam. c. 18.] agitatione flamma excitetur, etc Hanc opinionem confirmat Wierus, vbi ita dicit: Pleraque oculis nostris subinde obuersantur, quae praeter legem daemonum ludibria et actiones censentur, licer ea certis de causis et racionibus haud obscuris, ipsa rerum parens sproduxerit natura, Huiusmod

est ignis ille faruus, quem Candelam ardentem etiam vocant, qui exhalatio est ad infimam aeris regionem eleuata, et ibi, per antiperistasin, incensa. Dum enim ascendit, a frigore regionis mediae repellitur, et quasi Saliens apparet, loca decliuiora petens: vnde etiam ad aquas noctu ducere sequentem videntur. Imo quandoque, non sine horrore, vel ambulantes, vel equitantes, siue nauigantes, aut praecedere, aut intequi apparet, diutius in aere perdurans; tale meteoron Plinius Castorem et Pollucem [note: In lib. diuin. de meteorologia.] vocat, etc. De qua re etiam Caspar Peucerus docte disputat, vbi dicit, ignes quos antiquitas Castori consecratos et Polluci, si solitarii illucerent, inque malis nauium iuhaerescerent, aut deciderent in ima Carinae, vt graues noxiosque metu ac terrore: Si gemini ferrentur, vt salutares prosperique cursus praenuncios laetitia excepit. Plura scite de iis cupiens legat Roterodamum in suis colloquiis: Etsi autem non inficior, naturales causas [note: In naufragio.] in eiusmodi ignibus fatuis adesse: tamen negari non potest, diaboli technas et artes tales esse, vt se naturalibus nonnunquam immisceat, quo per eorum abusum rectius et commodius hominibus nocere, et in perniciem ducere possit. Exemplum habemus (vt de aliis taceam) in iis, qui atra bile abundant, cuius ope, sensus, et mentes aegrotorum ita immutat, vt dicant et faciant talia, quae atrocia et nefaria esse solent. Inprimis autem moestitia; veluti organo idoneo; vt aegre faciat hominibus, praesertim mulieribus, ob infirmum sexum, alioqui debilibus, ad nocendum vti, vel potius abuti consueuit: quod Chrysostomus recte obseruauit, vbi dicit: Omni diabolica actione potentior ad nocendum est moeroris magnitudo: Quia Daemon, quoscunque superat, per moerorem superat. Et alibi: Sexus mulierum incautus et mollis est: incautus, quia non omnia, quae videt aut audit, cum sapientia et ratione considerat: mollis autem, quia facile flectitur, vel de malo ad bonum, vel de bono ad malum. Nec absurde huc accommodabimus, quod Itali vulgari suo idiomate hominem facinoris aut flagitii quippiam vel meditantem vel designantem appellare TRISTEM consueuerunt.

CAPVT. XVII. De Heclamonte, et Islandiae Insulae miraculis.

MVLTA prodigiosa et miraculosa de hoc monte narrantur, praesertim [note: Cap. 73, cent. 1,] ab Olao Magno, et aliis, sicut nonnulla ex eo antea retuli. Cum autem inter amicos hac de re conferremus, aliis alia, inter quae fabulosa inspersa erant, narrantibus, praebuit id mihi occasionem, vlteriora et quidem certiora cogitandi et indagandi. Ortelius sane de Islandia ita eius

[note: In Theatro mundi, cart. 98.] mentionem: Hecla inprimis est mons perpetuis ignibus, instar AErnae, aestuans, de quo monte Georgius Bruno, vir editis orbis terrarum omnibus vrbibus notissimus, scribit ad me, eum anno 1580. tanto fragore et tonitru ignes eructasse, vt inde ad octuaginta milliaria grandiores machinae bellicae explodi putarentur. Apud hunc vorago quaedam, vbi spectra se offerunt, congressibus notorum tam manifesta, vt tanquam viuentes accipiantur, ab ignaris mortis illorum, nec deprehenditur error, prius [note: De diuinat. vbi tractat de Magia.] quam disparuerint vmbrae Peucerus de hoc monte ita scribit: Hecla immanis barathri vel inferni potius profunditate terribilis, eiulantium miserabili et lamentabili ploratu personat, vt voces plorantium circumqua que ad interuallum magni milliaris exaudiantur. Circumuolitant, (pergit ille) hunc coruorum et vulturum nigerrima agmina, quae nidulari ibidem ab incolis existimantur. Erumpunt ex eodem monte fonres duo, quorum alter aquarum frigiditate, alter feruore intolerabilis, excedit omnem elementorum vim. Vulgus incolarum, descensum esse per voraginem illam ad inferos, persuasum habet; inde quod fere, quum praelia commirtuntur alibi, in quacunque parte orbis terrarum, aut caedes fiunt cruentae, commoueri horrendos circumcirca tumultus, et excitari clamores atque eiulatus ingentes, longa experientia [note: Annal. libr. 14.] didicerint. Tacitus praeterea de Oceani cruento aspectu, et humanorum corporum effigie relicta mentionem facit. Idque tanquam portentum in bello Britannico commemorat. Sed his nunc omissis, audiamus non dissimilia et magis certiora ab nomine oculato teste, qui non solum illam Insulam asperam, montosam, et niuosam, quam duplo esse maiorem Sicilia, et in longitudinem centum milliaria continere existimat, diligenter perlustrauit, et accurate descripsit: Is est Dithmarus Blefkenius. Vixit enim ibi per aliquot annos in familia praefecti Regis Daniae, cui illa Insula [note: De Islandicorum vita et moribus.] subdita est, quare etiam maiorem commoditatem habuit, omnia memorabilia explorandi. Is in genere de Islandis ita scribit: Natio omnis Islandicorum admodum dedita est superstitionibus, spiritusque familiariter ipsis seruientes habent. Ii enim in piscatione tantum sunt felices, qui noctu a Daemone ad piscationem excitantur. Quamuis vero Euangelii ministri in dehortando ab ista impietate omnem diligentiam adhibent, ram alte tamen haec impietas in mentibus illorum haeret, et radices egit, itaque sunt a Sathana fascinati, vt nullam sanam doctrinam et dehortationem admittant: Imo Diaboli opera, oblato precio, ventum secundum pollicentur et praestant. quod mihi compertum est. Simile quippiam [note: Lib. 3. De montib. mirabilibus in Islandia.] Olaus Magnus de Finlandis scribit. etc. Idem Dithmarus de montibus praecipuis Islandiae, praesertim de Hecla, ita pergit: Sunt in Islandia tres montes valde mirabiles, vnus mons Crucis; alter Sueuelstockel.

Hi duo nubes altitudine penetrant, quorum capita siue summitates nemo vnquam vidit, neque vnquam glacie et niue vacui visi sunt; In his quotidie fulgura et tonitrua horrenda audiuntur, cum tnn in propinquis conuallibus aer aestiuo tempore sit sudus et serenus. Tertius mons ad Septentrionem Insulae est, neque adeo excelsus; annos vero complures arsit, quo igne quave materia ignoratur: cum vero per totam Insulam sulphur effodiatur, videtur sulphurea materia aliquando ibi incensa esse. Mons hic hand procul a mari est, mareque ex parte illum alluit: HECLA dicitur. Interdum flammam, aliquando ignitam aquam, post nigrum cinerem et pumices, tanta quidem copia eiicit, vt solem obscuret. Nemo quoque in propinquo, ad milliaria sex, habitare potest: neque pascua illa circum sunt. Aliquando homines audaces et vitam nihili facienres, lapides per cauernas iniiciunt. Nam interdum mira est in monte tranquillitas, praesertim vbi Zephyrus spirat: immissos lapides statim, horribili fragore ac sonitu reiicit. Damnatorum animas hic torqueri vulgus credit: varia et horrenda in hoc monte et circum, spectra obseruari, certum est. Nam si alicubi sit praelium commissum, Islandici, praesertim ii, qui in mari vicino Heclae nauigant et piscantur, praelii commissi diem sciunt, etiamsi ignorent, vbi sit factum: vident enim (vt ipsi referunt) Cacodaemones exeuntes et reuertentes, vmbrasque adducentes. Et circumfertur historia talis in Islandia. Piscator iuxta Heclam nauigans, aliam nauem obuiam habuit, vterque secundo vento vtebatur, cumque more nautarum, ecquis esset, et vnde, quasitus, Bremensem Episcopum se in naui habere respondit, quem ad Heclam deducere vellet, et compertum est, et ipso die Episcopum e vita discessisse. Quod tamen ego pro vero ponere nolim. Si qui fluctibus, aut alioquin perierint aut mortui fuerint, interdum suis amicis et notis tristes apparent, quaesiti quo et vnde? ad Heclam sub inclementi paedagogo Daemone deducise, respondent, euanescuntque: sicque a Satana fascinati sunt, vt animas demortuorum esse credant. Sed quia infernum in hoc monte esse, nemo fanae mentis facile credet, quaeri tamen posset, vnde mons istam materiam habeat, quae tot annorum flammas, tot cineres, tantamque pumicum copiam producat. Et cum suas rationes naturales recensuisset. pergit idem auctor. Eodem anno (nempe 1563.) quo in Islandia essem, die 19. Nouembris, circa medium noctis, in mari, iuxta Heclam flamma apparuit, quae totam Insulam illustrabat, vt omnes attoniti miraremut, atque exitum anxie exspectaremus: seniores et huius rei periti ex Hecla hoc lumen venire dicebant, post horam tota Insula contremuit, quasi suis sedibus moueretur; terraemotum secutus est horribilis fragor, vt si omnia bellica tormenta exploderentur, nihil ad hunc terrorem esset.

Non potest cogitatione, ne dum verbis comprehendi, quam horribile fuerit. Totam mundi fabricam corruituram, postremumque adesse diem credidimus: at compertum est postmodo, mare ad duo milliaria retrocessisse in illo loco, atque exsiccatum esse. Sub initium Iulii, tempore anniuersario, glacies magna copia noctu ex improuiso insulam circa Heclam alluit, ac vagatur rumor, per totam Insulam, imo creditur, damnatas animas in hac glacie torqueri, alternis vicibus in flamma, in monte, ac deinde in glacie. Haec glacies menses tres continuos solum circa Heclam natat. Huius glaciei si partem aliquam mari exemeris, linteoque inuolueris, atque in cista reposueris, tam diu illaesa manet, quoad illa in mari natat, si vero in mari glacies euanuerit, (quod repente in vna nocte fieri solet) haec nusquam apparet, neque vllum humiditatis signum in linteo relinquit, quod Satanae haud difficille est, glaciem sine humiditate tollere, vt illorum credulitatem augeat. Meminit huius glaciei etiam Olaus Magnus. Sed [note: Lib. 2.] quia (pergit Bleskenius) ego omnia diligenter perquirere statueram, non sine horrore ad hanc glaciem nauigaui, et animaduerti, vi ventorum eam ad scopulos torqueri, et ita lugubrius quid sonare a longinquo, quasi exaudirentur ibi miserandi eiulatus. Hinc Islandici damnatorum animas in ista glacie torqueri putant, etc. Prope finem huius libri idem auctor ita pergit recensere, quid ipse in monte Hecla, ex commendatione regii praefecti, magno cum periculo vitae viderit. Ego, inquit, comitatus duobus Islandicis et Dano quodam, qui commeatum et tentoriolum equo vehebat, totum quatriduum consumpsi, dum per loca aspera, montosa et auia, ad hunc montem contendimus. Ad aliquot miliaria, circum Heclam, omnia nigro cinere et pumicibus erant repleta. Monebant me Islandici, ne propius accederem, abducto et equo, quem ipsi mihi concesserant. Ego, quia omnia diligenter inuestigare decreueram, Dano homine comitatus, propius quasi montem ascensurus, accessi, et quamuis primo aspectu horror nos inuaserat, ab instituto tamen discedere nolui, et per aetatem periculum non intelligens, per cineres et pumices solus, relicto Dano, ad Heclam contendebam. Erat tunc mira ibidem tranquillitas, vt nec ignem, nec fumum quidem viderem. Ecce subito in terrae visceribus magnus auditur fragor, hunc secutae sunt flammae caerulei coloris, quae sulphureo suo et teterrimo foetore me pene extinxerunt, vixque ad relictos comites et equos euasi. Ex subita illa consternatione in morbum incidi, et vehementem cogitationem, cum horrendae istae flammae semper mihi ob oculos versarentur, ita quidem, vt Islandici mei comites ad suam habitationem me abducere cogerentur, apud quos integros menses duos decubui, etc.

Haec et alia miraculosa et prodigiosa, ab illo auctore oculato, recensentur. Inter ea, quae de nonnullis lacubus et thermis obseruauit, memorabilia et rara sunt. In istis, inquit, calidissimis aquis, quibus digitum sine periculo inserere non potui, mergi rubei a longe quidem conspiciuntur, si proprius accedas, euanescunt, si rursus abieris, emergunt, ita per totos dies, si cui libido est, cum hominibus ludont. An reuera mergi sint, [note: De mirabili bus stagnis et fontib. Islanddia.] aliis iudicandum relinquo. Ad occasum eius Insulae (pergit auctor) ingens est lacus, fumosus et frigidus valde, qui omnia, quae quidem immerguntur, in lapides conuertit, idque paucis diebus, et quod summa admiratione dignum est, si lignum recta in fundum posueris, ima pars, quae in terram figitur, ferri speciem et duritiem, post biduum, habet: superna pars, quae supra aquam mansit, pristinam formam retinet: Atque huius rei veritatem bis fui expertus, sed eum imam partem, quae ferrum repraesentabat, igni, vt liquesceret, admouissem, vt carbo arsit, etc. Desimili lacu scribit Hector Boethus, qui sit in Hybernia, in quem si pertica vado defigatur, et exactis aliquot mensibus reuellatur, partem quaeluto inhaeserat, in ferrum conuersam esse: qua in aqua remanserat, in cotem: reliqua manente lignea. Ista et alia rara, quae paulo ante dixi, et vix credenda, recenset Blefkenius, cum hac cautione: Neque mihi quisquam persuasurus erat, vera haec esse, etiamsi decem Aristoteles mihi affirmassent, nisi meis oculis pleraque conspexissem. Ne quis igitur protinus clamet, fabulosum esse, sibi non compertum.

Prolixior fui in referendo, vel potius exscribendo, ex saepe allegato libello, quam forte par fuit: sed meae cupiditati veluti calcar adiecit, cognoscendi, cum admiratione, raras et peculiares res, in illis remotioribus Septentionalibus locis: Quarum licet alii quoque historici, videlicet Saxo Grammaticus, Olaus Magnus, Crantzius, Munsterus, Surius, Maiolus etc. mentionem faciunt, tamen eorum narratio non est tam exquisita, et accurata (quia solum modo ex auditu et aliorum relatu suas historias contexerunt) quam Blefkeniana, quem [gap: Greek word(s)] fuisse coenouimus: ideoque autorem magis esse iudico fide dignum, quam caeteros qui [note: In descriptione Islandiae.] in illa Insula non fuerunt, et notatu digna praesentes, sicut ipse, non obseruarunt. Postremo operae pretium duxi rhytmos Gallicos, Erasmi Michaelis, de hac Insula et monte Hecla, adscribere:

CAPVT XVIII. Debubone, inauspicata aue, et quid ea visa portenderit. Deque honrendo exitu eorum, qui humanae sortis immemores, culium et honores diuinos, ex quadam superbia et arrogantia, affectarunt. Auctarium Cap. 67. Cent. 1.

REcensuimus, qua de causa Tartari cristas et pennas bubonis auis, ob seruatum Cingi Han (ita enim rectius legitur) suum Imperatorem tam magnifaciant, vt ornamenti causa, in galeis, et pileis, eas gestare soliti sint; quos deinceps etiam imitati sunt Torcae, qui etiam aliis alitum pennis se ornant, inter quas magno prerio potissimum pennas erodii, tam viri, quam foeminae illustriores, et nobiliores comparare, et iis capita ornare nare student. Ob eamque rem cum Sultanae, lucrum ex eiuscemodi cristis superioribus annis capere consuessent, petierunt a Venetis, per internuntios, et familiares, vt fictae illae pennae vitreae, quae Murani conficiuntur, et Constantinopoli vili pretio venderentur, prohiberentur, siccut Sorantius notauit. Nunc vero, de inauspicata et ferali illa aue plura [note: In Ottomano.] enarrabimus. Mira certe sunt, quae Flauius Iofephus de bubone, quae auis Agrippae Iudaeo, pattim fausta, parrim infausta fuit, scribit. Cum enim, [note: Antiquit. Iudaeorum lib. 18. c. 8.] propter nonnullos sermones, et blanditias, de successione in Impetio, cum Caio Tiberii Nepote habitos, ex indicio Eutychis, ab eodem Tiberio, in vincula coniectus esset, et prae moerore inter alios quosdam vinctos, in quandam arborem, cui insedisser bubo, incubuisset, vnus e vinctis Germanis alitem conspicatus, Agrippae liberationem et amplissimam dignitatem, quam postea, regnante Caio, qui Caligula dictus fuit, consecutus est, praedixit, sed adiecit: Memento autem, quando huncalitem iterum videris, quintum ex eo diem fatalem tibi futurum, quod etiam [note: Lib. 19. c. 7.] cuenit. Nam cum diu post, referente eodem Iosepho, Caesaraea (quae prius Stratonis turris dicta fuit) solennes ludos, pro falute Caesaris,

celebraret, ad quam festiuitatem magna multitudo nobilium ac procerum ex tota prouincia conuenerat: Eius celebritatis die secunda, processit Agrippa mane in theatrum, amictus veste, tota ex argento mirabili opere contexta, quae radiis exorientis solis percussa, et diuinum quendam fulgorem emittens venerationem cum horrore incutiebat spectantibus, moxque adulatores perniciosi, alius aliunde acclamantes, Deum consalutabant, rogantes, vt faueret propitius. Hactenus enim vt hominem reueritos, nunc agnoscere, et fateri in eo quiddam, mortali natura excellentius. Hanc impiam adulationem ille nec castigauit, nec repulit, pauloque post suspiciens, vidit supra caput suum bubonem fu ni extento iusidentem, moxque vt sensit hunc esse calamitatis nuntium, qui olim felicitatis fuerat, ex intimis praecordiis indoluit. Secuta sunt venttist tormina, statim a principio vehementia, per continuos quinque dies nihil se remittente, confectus vitam finiit, annum natus quartum supra quinquagesimum, postquam regnasset per septennium, Atque hic fuit exitus Agrippae Regis. Hactenus Iosephus. Lucas vero in Actis [note: Cap. 13.] Apostolorum, succincte mentionem huius Agrippae, sub nomine Herodis, facit, cui certa fides adhibenda est. Nempe cum is Iacobum fratrem Ioannis occidisset, et Petrum in vinculis morti adiudicasset: Is autem ab Angelo Domini ex vinculis liberatus esset, eumque, postquam custodes carceris excruciatos interfecisset, indignatum Caesaream profectum, eo animo vt bellum Tyriis et Sidoniis (forte quod B. Petrum apud illos delitescentem fouissent, sicut nonnulli causam illam huius indignationis et belli praetendunt) inferret. Sedata aurem, intercessione consiliariorum, eius ira, cum regia veste, et ornatu, populo in tribunali se ostentasset, eique a multitu dine diuini honores attributi essent, ab Angelo, quod cultum Deo non tribuisset suum, sed sibi vindicasset, percussum, et a vetmibus corrosum fuisse. Non igitur frustra indu citur a Iosepho moribundus ita amicos compellans: En ego ille, vestra appellatione, Deus, viram relinquere iubeor, fatali necessitate coarguente vestrum mendacium, et quem immortalem salutastis, ad mortem rapior, etc. Hanc autem totam [note: In Fastis mense Iulio mihi fol. 355.] historiam vel potius tragoediam, eleganti heroico carmine, ita expressit Chytraeus, quod certe dignum est, vt asscribatur:

Vt autem rectius cognoscatur, quis ille Agrippa fuerit, sciendum est, cum Herodem Agrippam appellatum, nepotem fuisse Magni Herodis, filium Aristobuli, qui patruum habuit Herodem Antippam, sicut differentiam horum nominum, hisce versibus, D. parens meus, complexus est, tam Graecis quam Latinis, quos ex homiliis eius domesticis adscribam. Exstant autem in festo die S. Iacobi:

Caeterum aliis quoque historiis demonstrari poterit, quando homines immemores sortis suae caducae, et singulis momentis aerumnis, et morti obiectae, sese diuinis honoribus, et titulis, veluti titillarunt, et despectis aliis, arrogantia quadam sese mox ex alto ita nimium extulerunt, tunc subito atque improuiso eos ita praecipitatos et ad humilitatem redactos esse, vt sibiipsis et aliis exemplum praeberent manifestum, ne vltra, quam decet, sese efferrent; sed cum suo damno et dedecore, in sua conditione fragili manerent. Hoc docet nos Chosroes II. huius nominis, Rex Persarum potentissimus, qui dum eo insolentiae et arrogantiae peruenit; vt diuinos sibi honores arrogaret, confestim coelestis [gap: Greek word(s)] in ipsum exarsit, vt contemptus morte crudeli occumberet, de [note: De Regibus Persicis in eius Vita.] quo late Reineccius.

Eodem modo Philippo, Regi Macedoniae patri Alexandri magui, ista affectata apotheosis, infeliciter accidit. Cum enim, vt refert Diodorus Siculus, in pompa quadam celeberrima, supra alium maximum apparatum, [note: Lib. 16.] XII. deorum (qui a veteribus Magni Dii vocabantur) simulachra essent inuecta, artificio et ingentibus structuris, mirifice exornata, et post illa, tertium et decimum ipsius Philippi signum, diuino habitu, repraesentatum esset, (qua in re dignitate parem XII. deis rex ostendere se voluit) mox pleno theatro, cum ipse coronatus prodiisset, spiculatoribus [note: Lib. 50.] a se amotis, a Pausania interfectus est. Sed vt de aue illa prodigiosa et inauspicata hoc caput absoluam, Dio de ea ita scribit: Bubo in templum concordiae, deinde in reliqua fere omnia, quae habebantur, delubra deuolauit, ac cum vndique exigeretur, in aede Genii populi consedit, ac neque captus est, et tarde omnino auolauit. Sane superstitio ista de bubone fatali aue, multorum animos, et olim, et nunc quoque, [note: De vemediis vtriusque fort dialog. 90.] plus aequo occupauit, quam tamen Petrarcha lepide deridet, vbi introducit Rarionem ita loquentem: Moestior te forsitan strix offendit, neque tam proprio, quam poetarum carminibus infamis bubo, qui quibusdam

tamen, quam laeti fuerit augurii, apud Iosephum legis: quamuis vtrumque ridiculum, hinc spem scilicet metumue concipere. Huius enim et multorum tristis aspectus, et lugubris cantus; at vterque naturalis. Non sic canunt, vt nobis aliquid nuntient, sed quia canere aliter non norunt, etc.

Quomodocunque autem sese res habeat, semper auis huius aspectus, vlulatus, et gemitus pro malo omine habitus fuit, sicut Cliuis etiam, non ita pridem, accidit. Eo enim tempore, quo Carolus Fridericus, Dux Iuliacensis, et Cliuensis, summae spei iuuenis, Romae, cum lethali morbo conflictaretur, ex quo paulo post VI. Id Februar. Anno M. D. LXXV. obiit, Bubo per plures dies in palatio visus, et auditus media luce, vixque iaculis, a turribus, ac tectis, arceri tum potuit, sicut [note: In Hercule Prodicio.] Stephanus Pighius testatur. Vtrum autem bonum vel malum Moguntinae vrbi portentum fuerit Bubo vel noctua, (quantitate enim tantum differunt) incertum est. Rem vero ipsam Trithemius ita describit: Anno [note: De rebus gestus Fride. Palatini.] millesimo quadringentesimo sexagesimo secundo, cum Adolphus Nassouius, quem Pius II. abrogato Dithero Isenbergio, Archiepiscopum Moguntinensem constinuerat, in mense Octobri, Moguntiam vrbem, quae partes Ditheri ad huc sequebatur, noctu clam conscensis moenibus capere vellet, dum in superata fossa, in loco commodo, et minus custodito, scalas apponerent muris, vidit quispiam muro insidentem eminentem que noctuam, quae sedens vno fixo in loco, super murum, alas iam extendit, iam depressit. Cumque hoc in longam faceret horam, territi fuere cernentes, propterea quod latere fortem inibi arbitrarentur custodiam. Nam propter tenebrarum hotrorem, clare, quid esset, discernere non poterant. Prope iam erat, si paulo diutius durauisset spectaculum, vt scalis a muro depositis, infecto negocio recessissent, meru perculsi, cum ecce bestia subito deuolans metu leuauit semidesperatos. Facti itaque alacriores, muros ibi conscendunt, et vrbem occupant, etc. Caeterum noctua (auis licet minor bubone, sed tamen eiusdem generis, vt paulo ante diximus,) apud AEgvptios, et AEthiopas, mortis erat signum. Cum enim, siue viua, siue simulachrum eius, reis et damnatis, in carcere, a lictore afferretur, ii hoc signo lethali conspecto, mox sibi sponte mortem consciscebant, magno et sibi et patriae dedecori futuri, nisi fecissent. Atqui ferunt quendam, oblato hoc signo, morti destinatum, cum de fuga cepisset consilia agitare, priusquam se periculo abstraheret, zona a matre strangularum. adeo persuasum fuit, non licere mortem, [note: Lib. 3.] magistratuum pronuntiatione decretam, exilie, vel subterfugio quopiam [note: Lib. 2.] alio commutare, sicut Diodorus Siculus et Pierius, in Hiereglyphicis,

notauit. Augurium autem noctuae apud gentiles tale fuit, si ea volasset, victoriam nuntiare videbatur, si sereno cecinisset, turbare aerem, si tempestate occineret, serenare. Et cum haec in hasta Pyrrhi regis, contra Argos euntis, consedisset, fatum illi et discrimen extremum porrendere credita fuit. Hoc quoque Maro, in duello AEneae et Turni, obseruauit hisce versibus, vbi fingit, vnam ex diris Megaerae natis missam, ad perterrefaciendum Turnum, quae in bubonis vel noctuae specie, clypeum eius alis euerberans:

[note: Metamorphos. lib. 6.] Huc quoque Ouidius respexit, vbi ita, de hac ferali aue, canit:

[note: Dereipubl. Angl in. stau. lib. 6.] Postremo, Thomas Chalonerus, eques et Legatus Reginae Angliae ad Hispaniae Regem, ingeniose fingit bubonem, ex turrito culmine vitia, illecebras et voluptates, atque inde ebullientes prauos mores decantantem, quos elegantissimos versus heroicos, antea integros recensui. [note: Cent. 2. c. 35.]

CAPVT XIX. De iactantia, quam exosa res sit.

DIo in sua Romana historia vere scribit: Laudes magnae, honoresque immodici, nulli, aut exiguae certe rei gestae tributi, traducere eam modo, ac sugillare existimantur, etc. Quamobrem si ea, quae ab alio, vel adulatione, vel spe alicuius lucri, vel commodi fiunt, culpantur: Multo magis ij reprehenduntur, qui praecones intempestiui propriae laudis esse solent. Experientia enim testatur, eos qui ob aliquam rem, egregie praestitam, aliove modo, ob felicitatem, diuitias, ingenii dotes, vires corporis, et alia sua facta memorabilia, propriis laudibus ea exaggerant, et praedicant, sua iactatione omnibus nauseam, et molestiam parere, suisque rebus gestis potius maculam inurere, quam ex iis gloriam acquirere: Imo, quod grauius est, eiusmodi gloriationibus intempestiuis, et iactatoriis, inculcandis,

et exprobrandis, apud potentiores, sibi ipsis damnum nonnunquam etiam exitium proprium arcessere. Hoc vitium etiam Catullus Poeta notat, vbi dicit:

[note: Lib. 19. c. 7.] Huius rei extat exemplum apud Flauium Iosephum; Sila, inquit, magister militiae, Regis Agrippae, cum propter fidelia officia, fretus amicitia regialicentius ageret, et ei in colloquiis molestus esset, atque nunquam non labores, in eius gratiam exhaustos, memorans, sine fine repeteret, ideoque opprobrare videretur: Rex tandem immodica libertate offensus est. Iniucunda enim est temporis inglorie acti memoria, et stultum esse indesinenter exprobrare debitum. Postremo in tantum est exasperatus Regis animus, vt irae plus quam rationi tribuens, non contentus fuerit, illi ademisse praefecturam; verum etiam vinctum, in ipsius patriam adseruandum, miserit, etc. Hinc confirmantur nostrae cogitationes, quae me, ad scribendum hoc caput, impulere: Cum constet nihil magis diminuere laudis praeconium, quam suos assidue iactare successus, et singulis diebus anni vendere [note: In suis comment ad Annal. Taciti, lib. 5.] vnum diem, vt etiam Hanibal Scotus Placentinus obseruauit, allegans Marium, qui cum plurima fecisset egregie, vna sui iactatione gloriam famae perdidisse, et quia sibi praesum sit adscribere, quod ex ore alieno captare debuerat, publicae commendationis vota demeruisse. Iactantia enim est inanis et stulta de se praedicatio, qua quidem qui vtitur, semper vilem se cordatis hominibus reddit. Idipsum Cicero quoque obseruauit, dicens: Deforme est de seipso praedicare, falsa praesertim, et cum irrisione audientium imitari militem gloriosum. Vnde Hannibal Scotus [note: In comment. ad Tacit. lib. 4. hist.] alibi monet, Abstinendum ei esse a nimia iactantia, qui ingens aliquod beneficium in alterum contulit. Nam semper hac ex probratione totam vim beneficii in illius animo deleri: si quidem semper inuisi sunt exprobrantes. Ideoque qui dedit beneficium, tacere debet; qui autem accepit, narrate. Vnde Martialis scitum est epigramma:

[note: De vnione Portugal. fol. mihi. 185.] Huc spectat obseruatio Conestagii; Reges non tanto amore prosequuntur eos, qui de ipsis bene meriti sunt, quanto eos, quos ipsi beneficiis affecerunt.

Iactantia sane tam exosum est vitium, vt semper ex fastu quodam despicientiam aliorum asseclam, et veluti pedissequam habeat: sicut multa exempla recenseri possent, ex quibus constat, eam fere ex superbia et [note: Lib. moral. 34. c. 18. et 23.] aestimatione nimia elationeque suimetipsius ortum habere, quod etiam Grogorius Magnus obseruauit: Qui, inquit, semper aliena opera despicit, semper miratur, quae ipse facit, quia et quicquid egerit, egisse se singulariter credit, atque in eo quod exhibet, per gloriae cupiditatem, sibimetipsi fauet per cognitionem, et cum se in cunctis transcendere caeteros aestimat, per lata conitationum spatia secum deambulans, laudes suas tacitus clamat. Huc spectat iactantia ex superbia orta, adiuncta despicientia, Hugonis [note: In Sax. lib. 3. c. 23.] Capeti, qui teste Cranzio, Ludouicum Franciae Regem, qui Ottonis I. sororem, in vxorem habebat, eumque captum sub custodia publica Lugdunum miserat. Dum autem Otto, ad liberandum sororium, exercitum in Francos validum conscriberet, Hugo per contemtum missis Legatis, vt domisederet, monuit, adiuncto iuramento, per animam patris sui, plura sibi esse arma, quam vnquam Otto vidisset. Quid enim possent Saxones, quorum tria tela vna potione hausturus esset? Otto vicissim eosdem Regi suo renuntiare iussit, plures sibi esse stramineos pileos, quam vnquam vidisset Hugo. Eos Hugoni praesentari oportere, vt pileatus fiat pro Capeto. Habebat autem tunc Saxonicus ritus, vt omnes per aestatem stramineis vterentur pileis. Praeterea, quoniam Hugo Saxones nominasset effoeminatos, Otho iussit vt singuli milites, in suis stramineis pileis, gestarent, colos foemineos, subtiliter tornatos, cum fusis, vt irrisioni Gallorum, ipsa specie, responderent. Hugo metu adductus Ludouicum custodia liberauit, et quum nusquam Hugo contra exercitum Ottonis prodiret, hic multis locis in deditionem receptis, in Germaniam rediit. Hugo non multo post suo Regi conciliatus est.

Ex his apparet, semper iactantiam virium suarum, et contemtum aliorum, infelicem exitum habuisse: sicut quoque Ludouico duci Aurelianensi, qui ob iactationem admodum intempestiuam, de amoribus suis, quae coniugem Iohannem, Ducem Burgundiae etiam attigit, ab eo occisus est, quum antea quoque inter hos duos principes non leues simultates [note: Mihi. fol. 976. et 992. lib. 9. Rer. Scot.] essent: sicut Girardus in suis Gallicis historiis id late inseruit.

Huc pertinet historia a Buchanano relata, de comite Martiali Scoto, Roberti Regis Scoriae vicario, quem verbis, quam armis ferociorem fuisse scribit, qui cum Scotorum in pugna illa memorabili Otterburnensi virtutem eleuaret, et Anglorum ignauiam grauiter increparet, vtriusque gentis odium, ob nimiam iactantiam aduersum se concitauit.

CAPVT XX. Depraesagiis ruinae et cladium regnorum et Rerumpublicarum.

[note: Lib. 14.] IN historiis Ammiani Marcellinini ita legimus; Solent, manum iniectantibus faris, hebetari sensus hominum, et obtundi. Quo respexerunt veteres gentiles, qui senserunt, Veiouis fulmine mox tangendos, adeo hebetari, vt nec tonitru, nec maiores aliquos possint audire fragores. Cui sententiae similia sunt etiam apud Velleium Paterculum. Non [note: Cap. 56. cent. 1.] frustra igitur antea disseruimus et multa exempla congessimus, ex quibus apparet, plerunque euenire, vt homines, appropinquantibus suis malis, prudentiam inprimis, et salubriora consilia, quorum opo imminentes calamitates euitare potuissent, amittere et negligere soleant, efficereque (quod miserrimum est) vt quod accidit, etiam merito accidisse videatur, et casus in culpam transeat, vt Paterculi verbis vtar. Operae pretium igitur duxi, hanc materiam cum latissime sese extendat, et admodum frequens, in vita, et actionibus humanis sit, prolixius retractare, et priora, pluribus rationibus, et historiarum exemplis illustrare. Memorabilia enim passim documenta humanae miserae occurrunt, quae nos tristes admodum euentus docent, quando Reges et Principes, vel superbia, et potentia elati, vel contumacia, et obstinatione ex coecati, salutaria consilia, prorsus intempestiuis, et immaturis, aut ab aliis suppeditatis, aut a seipsis ex cogitatis opinionibus, praepostere postposuere. Iis enim idem accidit, quod aegroto, cui gustandi sensus morbo infectus est, qui dulce iudicat amarum, et amarum dulce: sic, praeeunte aliquo immodico affectu, patitur diuina prouidentia; principes etiam summos, non tantum in dignoscenda aliqua veritate, caligare, et hallucinari: sed ettiam veritatem ipsam quodammodo abhorrere. Quemadmodum palato non sano, poena est panis, qui sano suauis est, et oculis aegris odiosa lux, quae puris est amabilis: Hoc B. Augustinus, et ipsa potius experientia docet: Quo detiam Paleotus obseruauit. Id quoque non ignorauit olim [note: De sacri consist. consult. fol. 86.] Antisthenes, qui inimicis omnia optauit, praeter sanam mentem, quam si haberent; confecturi essent, quae vellent. Non raro enim sano, et prudenti confilio et tempori seruiendo, impendens periculum vitatur. Recte [note: Lib. 2. de Legib.] itaque Cicero Quintum fratrem ita monet: Nos plerunque non recte existimamus, quae poena diuina sit, et opinionibus vulgi, rapimur in errorem, nec vera cernimus, cum doloribus corporis, morte, luctu, hominum miserias ponderamus, quae sunt humana, et multis bonis viris accicidunt, etc. Indicium autem et praesagium manifestae ruinae, et infelicitatis

Regnorum et Rerumpubl. est, non solum, sicut antea monuimus, quando Deus mentem principibus ita imminuit, vt, sapientum consiliis repudiatis, prouehant homines nouos, stolidos, et vecordes assentatores: sed etiam, quando optimorum, et prudentissimorum virorum, qui ratione Reipublicae, (cuius potissimum respectum habent) inter cogitandum, et deliberandum, timidi, et circumspecti sunt, colligentes omnia mala, quae euenire posse videantur, in agendo vero alacres, et confidentes sese praebent, consilia fidelia et matura negliguntur: audaculorum vero, qui in lacessendo fortes, et in agendo segnes ac timidi esse solent, opiniones, [note: Lib. 9.] et consilia, laudantur, et approbantur. Caeterum Comminaeus prudenter obseruauit, quid euenire soleat, quando princeps potissimum priuatis, et iis consiliis, quae sibi arrident, posthabita matura consultatione, inhaeret: ideoque ita ratiocinatur: Insolenter nimium faciunt principes, et inconsulte, quando suam priuatam sententiam multorum iudiciis anteferunt. Dici enim non potest, quantum saepe malorum ex eo proueniat, etc. Exemplum habemus in Lautrechio, qui, teste Guicciardino, procul dubio omnium Gallorum ducum princeps, diu in bellis exercitatus, et maximae apud exercitum autoritatis, sed natura elatus, et imperiosus; dum sibi vni credens, reliquorum omnium consilia contemnit, dum neminem audire vult, dum, non omnia solius iudicio geri, homines animaduertere, sibi turpe ducit, ea, quae adhibita fortasse ipsi victoriam peperissent, neglecta vero bellum Neopolitanum tanta spe coeptum, funditus euerterunt, praetermisit. Recte itaque hoc eleganti disticho ingeniosus Poeta Naso monet:

Idipsum Appianus in quodam suae Syriacae historiae loco, de Rege Antiocho loquens, ob seruauit: [gap: Greek word(s)] , inquit, [gap: Greek word(s)] , id est, Deo iam mentem eius laedente quod omnib. accidere solet, quum calamitates imminent. Sed vt ad sacra diuertamus: Quid obsecro magis nocuit Roboamo filio Regis Salomonis. quam quod mortuo patre sapientissimo, obstinatione, et persuasione quadam impia, salutares monitiones seniorum consiliariorum patris, in subleuandis oneribus populi, repudiaret, et suggestiones, et opiniones adulescentulorum, andaculorum, et imperitorum, maturioribus, sanioribus, moderatioribus et mitioribus consiliis, anteponeret? dum enim magis propriis affectibus deprauatis, postposita pietate in Deum, et clementia in subditos, inseruit, nonne maior populi pars ab eo defecit, et sese [note: Lib. cap. 12.] Ieroboamo adiunxit? sicut in libb. Reg. legimus. Omitto prolixiorem

narrationem de Pharaone Rege, qui neglectis mandatis diuinis, in sua obstinatione, peruerso, et obdurato corde, in affligendis Israelitis, persistens, effecit, vt, in illo puniendo, Deus gloriam suam, pro liberatione populi sui, cum proprio ipsius, et suorum exitio, in mari rubro suffocatus, insigni [note: De prouidem. Dei. lib. 9. cap. 2.] miraculo ostenderet et manifestaret. Hoc mouit Andream Gorrutium, vt ita dissereret; Quemadmodum sua misericordia Dominus intellectum poscentibus concedit: ita peccantes, iustitiae iudex, amentia, coecicate, atque adeo furore mentis, percellit. Ideoque Israelem obtestans Moyses, [note: Deuter. cap. 28.] Percutiet te Dominus, dicit, amentia, et coecitate ac furore mentis, et palpabis in meridie, sicut palpare solet coecus in tenebris, et non diriges [note: 2. Thess. 2.] vitas tuas. Et Apostolus: Ideo mittit illis Deus operationem erroris, vt credant mendacio, et iudicentur omnes, qui non crediderunt veritati, sed [note: In explan. Psalm. vers. Et dimisi. etc.] consenserunt iniquitati. Idipsum diligenter et pie obseruauit Flaminius; Nullo vero, inquit, maiore supplicio potest afficere Deus illos, qui parere nolunt salutaribus monitis ipsius, quam si eos patiatur indulgere, atque obsequi cupiditatibus suis, et sua consilia sequi, quibus sibi pestem ac perniciem machinantur, et comparant: Idque tum maxime, quum sibi sapere ac rebus suis optime consulere videntur. Itaque semper orandus Deus est, vt nos ipse Spiritu suo sancto regat, et gubernet. Quicumque enim Spiritu Dei ducuntur, vt ait D. Paulus, ij sunt filii Dei; caeteri Deum non propitium, sed iratum habent. Huc accommodari potest doctrina Eliu, postremi [note: Iob. cap. 32.] amici Iobi, dicentis, Spiritum Dei, qui est in homine, et inspirationem omnipotentis dare intelligentiam, etc. Ex quo a contrario sensu colligimus, vnde inspiratio illa diuina abfuerit, inde necessario intelligentiam omnem exulare; succedere autem in eius locum vecordiam, quae [gap: Greek word(s)] atque exitium accersat et acceleret.

CAPVT XXI. Auctarium cap. 56. cent. 1. Et qua ratione Deo poenitentia in sacris literis attribuatur.

ALlegauimus antea, ex lib. Samuelis, quomodo ob peccata Israelitarum, furore Domini, Dauid concitatus sit, vt, contra praeceptum diuinum, numerari iusserit populum, et Cedreni explicationem. Quoniam autem haec res prolixiore interpretatione digna nobis visa est, plura [note: Cap. 21.] hic de ea disseremus. In lib. Paralipomenorum legimus, consurrexisse Sathanam, contra Israelem, et concitasse Dauid, etc. Ex quibus verbis novandum est, ab ipsius populi sceleribus variis profectum esse hoc Dei decretum, quo et Dauid ipse securitatis, et negligentia alicuius, in castigando

populo, et ipse populus multiplicium peccatorum poenas, huius numerationis occasione, pependit, sicut erudite, adductis multis egregiis [note: De prouidentia diuina, lib. 6. c. 7.] exemplis, dispurat Andreas Gortutius, in curia Aruernorum, Regius consiliatius, in suo eleganti libro, vbi in fine memorabilem locum citat, ex Gregorii Moralibus, dicentis: Secundum merita subditorum tribuuntur personae regentium, vt saepe; qui videntur boni, accepto mox regimine, permutentur, sicut Scriptura sacra de eodem Saule intulit, quia corcum dignitate mutauit. Vnde scriptum est; quum esses paruulus in oculis tuis, caput te constitui, in tribubus Israel. Sie pro qualitatibus subditorum, disponuntur acta regentium, vt saepe, pro malo gregis, etiam vere boni delinquat vita Pastoris. Ille enim, Deo attestante, laudatus; ille supernorum mysteriorum conscius Dauid Propheta, tumore repentinae elationis inflatus, populum numerando, peccauit. Cur hoc? quia videlicet secundum meritum plebium disponuntur corda Rectorum. Iustus vero Iudex peccantis vitium, ex ipsorum animaduersione, corripuit, ex quorum causa peccauit. Sed quia ipse, scilicet sua voluntate superbus, a culpa alienus non fuit, vindictam culpae etiam ipse suscepit. Nam ira saeuiens, quae populum quoque corporaliter perculit, Rectorem quoque populi, intimo cordis dolore, prostrauit. Certum vero est quod ita sibi inuicem, et Rectorum merita connectantur, et plebium, vt saepe; ex culpa pastorum, deterior fiat vita plebium, et saepe, [note: Sentent. de summo bono lib. 3. c. 48.] ex metito plebium, mutetur vita pastorum, etc. Quibus congruenter Isidorus Hispalensis Episcopus: Reges quando boni sunt, muneris est Dei; quando vero mali, sceleris est populi. Secundum enim meritum plebium disponitur vita Rectorum, testante lob: Qui regnare facit hypocritam propter peccata populi. Irascente enim Deo talem rectorem populi suscipiunt, qualem pro peccato merentur. Nonnunquam pro malitia plebis etiam Reges mutantur, et qui ante videbantur esse boni, accepto [note: Homil. 4.] regno fiunt mali. Et Origines Adam antius in lib. Iuditum: Si mali sunt actus nostri, et operantur maligna in conspectu Dei, datur nobis Princeps [note: Epist. 2. ad Aegypt.] secundum cor nostrum. Euaristus quoque Papa in eadem verba: Pro meritis subditorum disponitur a Deo vita Rectorum, etc. Caeterum, non solum in numerando populo, et ostendendis viribus, haec superbiae et insolentiae plena curiositas, Dauidi, alioquin Regi Pio, et Prophetae Dei, fraudi et noxae suit: sed etiam aliis, qui eodem modo cupiditatibus suis ambitiosis indulserunt. Exemplum habernus in Guilielmo, Rege Angliae. Is enim, vt antiquus histoticus Florentius Wigorniensis scribit, circa annum M. C. IX. [note: In Chronico] (quo tempore ipse vixit) fecit describi omnem Angliam, quantum terrae quisque Baronum suorum possidebat, quot feudatos milites, quot carrucas,

quot villanos, quot animalia: imo quantum viuae pecuniae quisque possidebat, in omni regno suo, a maximo vsque ad minimum, et quantum reditus quaeque possessio reddere poterat. Et vexata est terra multis cladibus, inde procedentibus, etc. Praebuere autem tales loquendi modi, in sacra Scriptum, verbi gratia, Deum commotum esse ira, et furore, item poenitere, atque similes, piis viris occasionem cogitandi, et interpretandi, vt recte, et pie, illae accipiantur, et intelligantur. Cum enim audimus Deum iratum, imaginari non debemus, aliquam in ipso animi commotionem; sed reputare potius locutionem hanc esse a sensu nostro desumptam: quam graeco vocabulo, [gap: Greek word(s)] appellant. Quia faciem excandescentis, iratique praese ferat Deus, quoties iudicium exercet. Ita nec aliud debemus concipere sub poenitentiae vocabulo, quam factorum mutationem, quoniam solent homines, facta sua mutando, testari, sibi priora displicere. Cum igitur mutatio quaelibet inter homines correctio eius sit, quod displicet: correctio autem ex poenitentia proueniat, ideo per poenitentiae nomen significatur, quod deus, in suis operibus, mutat: interim, nec consilium illi, nec voluntas, inuertitur, nec affectus commutatur, sed, quod ab aeterno prouiderat, probauerat, decreuerat, perpetuo tenore prosequitur, vtcunque appareat subita hominum oculis varietas. Hoc innuit [note: Lib. 26. contra Faust.] B. Augustinus, vbi Manichaeis ita respondet; Dei omnipotentiam quidem omnia posse facere, supra captum nostrum: nolle tamen ea, quae ipsius veritati contraria sunt, ne seipsum euertat. Et huiusmodi quaedam Deum non posse, non est in Deo impotentia, sed constantia. In eandem sententiam [note: In Prophet. Amos. Cap. 18.] scribit B. Hieronymus: Si agimus poenitentiam, Deum quoque suae poenitebit sententiae. Et Ieremias Propheta: Si conuersa gens illa, a malo suo, contra quam locutus fuero, poenitentiam egerit, agam et ego poenitentiam, super eo malo, quod cogitaueram facere ei. Vnde quaerit idem Augustinus: Nunquid quomodo hominem, sic poenitet Deum? Minime certe. Nam in illum, nec error, nec mutatio vlla, cadit: sed poenitere dicitur, cum iuxta aeternum suum, iustissimumque decretum, aliquid mutat quod mutari voluit; et cum certa conditione denuntiauerat. Sic poenitet eum mali, quod nobis minatus erat, quando illud a nobis mutatis auertit. Id enim fert Dei decretum, vt, si poenitentiam agamus, a nobis mala [note: Cap. 56. centur. 1.] auertantur. Reo mutato, mutat iudex sententiam. Porro non absque singulari ratione allegauimus antea ex Theodoreto, memorabilem doctrinam. Quod benignus Dominus, quasi mensura quadam, et trutina misericordiae, et iustitiae vtens, vbi intellexerit, magnitudinem scelerum superare mensuram benignitatis, tum iusta animaduersione, vlteriores progressiones coerceat. Etenim eo spectant sana interpretatione monitiones

sacrae Scripturae: Peruenerunt peccara vsque ad coelum, id est, ad conspectum [note: Apocal. c. 18. Genes. 18 et 20.] Domini, vt puniat. Et clamor Sodomorum et Gomorrhaeotum, et peccatum eorum graue. Et peruenit vsque ad coelos. Documento merito [note: Hierem. cap. 51.] nobis deberent esse Iudaei, qui licet peculiaris, et, ex omnibus gentibus, electus populus essent, recepti in sacro foedere, ad modum gratus Deo: 51. attamen, cum legem Dei, suis delictis, data opera, et malitiose, violarent, et sese sanguine inocentum inquinarent, atque repudiatis legitimis, et ordinatiis ducibus, inprimis autem ante obsidionem Hierosolymitanam, eademque durante, impios et sceleratos Duces, Ioannem, Eleazarum, Simonem et Zelotas, tyrannidem exercere, non tantum permit erent, sed maior pars, adiutores, et ministri scelerum essent, tunc appatuit, mensuram iniquitatum ipsorum, completam esse, ita vt tandem vrbs, vna [note: De bello Iudaico lib. 5. cap. 2.] cum templo, atque sacrificiis, funditus destrueretur. Vnde deplorat Flauius Iosephus suae gentis calamitatem, et internecionem, addita origine, vnde ea fluxerit, hisce verbis: Cum Zelote omnia sursum deorsum miscerent; atque cadaueribus occisorum vrbem implerent, sepelientibus autem suorum corpora, idem, quod transfugis, imminebat supplicium mortis: statimque sepultura indigebat, qui hanc alteri praestitisset, et vt breuiter dicam, nulla tam, quam misericordia perierat, in illis cladibus, mentis affectio, hisque irrita bantur noxii, quae miseranda vidissent, a viuis in mortuos, a mortuis in viuos iracundiam transferentes. Modum autem excedente metu superstitibus, mortui, adepti requiem, beatiores videbantur, et qui erant in custodiis, comparatione sui cruciatus, insepultos quoque fortunatissimos demonstrabant. Omne quidem ab illis ius hominum calcabatur; ridebatur etiam diuinitas, prophetarumque responsis, tanquam vulgaribus responsis, illudebant. Quum vero multa contemsissent de virtute et vitiis statuta maiorum, etiam quae de patria olim praedicta fuerant, vera esse exitu probauere. Vetus enim sermo ferebatur, tunc demum ciuitatem captum iri, sancta quoque flammis exurenda esse, legebelli, quum seditio fuisser exorta, fanumque Dei propriae manus ante violassent. Quibus Zelotae, nihil de eorum fide dubitantes, ministros se praebuerunt. Et se quenti libro. Non equidem recusabo dicere, [note: De bello Iud. lib. 6. cap. 16.] quae dolor iubet, puto, si Romani contra noxios venire tardassent, aut hiatu terrae deuorandam fuisse ciuitatem, aut diluuio perituram, aut sulmina, ac Sodomae incendia, passuram. Multo enim magis implam progeniem tulit, quam quae illa protulerat. Denique cum eorum pertinacia desperata, totus populus interiit. Deinde quoque in excidio Massadae [note: De bello Iud. lib. 7. cap. 28.] Castelli munitissimi, ita pergit idem auctor; Fuit quodammodo illud tempus, apud Iudaeos, omnium generum malitiae foecundissimum, vt

nullum opus intermitteretur infectum: nec si quis excogitando fingere voluisset, haberet, quo magis nouum aliquid inueniret. Ita, et priuatim, et communiter, omnes vnum erant, et exsuperare alium alius, iam impietate, quam iniquitate in proximos, certabant. Potentes multitudinem male tractando: multitudo vero ad interitum potentium properando. Illis autem dominandi cupiditas: his autem vim faciendi bonaque locupletum diripiendi. Similis fuit malitia et peruersitas hominum in Palaestina, et terra sancta, postquam, Duce Godefredo Bullionaeo, Christiani eam occupassent, et annos LXXX. tetinuissent, rursus amissa fuit. Accedentibus enim dissidiis, et intestinis bellis, inter Christianos, et completa iniquitate, atque peccatis vsque in coelum ascendentibus, non minore facilitate, ad Saracenos, Duce Saladino, rediit, quam a [note: Rer. Angl. lib. 3. c. 14.] Christianis antea recuperata fuerat, sicut prolixe, post alios, a Gulielmo Neubrigensi describitur. Caeterum Hierosolymitanam regionem, caeteris sanctiorem, quo ad mores hominum, etiam tempore Gregorii Nysseni, fratris Basilii Magni, post natum Christum, CCCXXX, neutiquam fuisse, patet ex eius scriptis, in quib. damnat peregrinationes versus Hierosolymam, vbi inter alia dicit, Deum non magis Hierosolymis, quam in aliis regionibus esse; sed ibi eum maxime habitate, vbi maxime eius Religio viget, et colitur. Quin potius dicit, magis videri, Cacodaemones circa Hierosolymam habitare, quia nulli vsquam sceleratiores homines viuant. Et alibi suam sententiam ita concludit: Vnde vos, qui timetis dominum, in quibus locis estis, eum laudate. Localis enim mutatio, vt Deus propiorsit, non efficit; sed vbi fueris, ad te Deus veniet; si quidem animae tuae diuersorium tale inueniatur, vt in te Dominus inhabitet, inambuletque. Sin hominem interiorem, peruersis cogirationibus plenum, habeas, etiam si in Golgatha fueris, etiam si in monte Oliuarum, etiam si sub monumento resurrectionis: tantundem abest, vt Christum in te ipso suscipias, quantum, qui ne initio quidem religionem professi sunt. Consule ergo, dilecte, fratribus, vt a corpore peregrinentur ad Dominum, non e Cappadocia in Palaestinam.

CAPVT XXII. De crudelitate et tyrannide quorundam Principum. Auctarium Cap. 48. Cent. 1. et cap. 34. Cent. 2.

SAEpenumero miratus fui, legens historias Romanas, crudelitatem et tyrannidem nonnullorum Consulum, et Praetorum, qui licet Leges

et rescripta, optima et salutaria ad imitationem Legum XII tabularum, obstantia eiusmodi crudelibus actionibus, in optime constituta aristocratia, habuerint, nihil ominus impune libidinibus et caedibus innoxiorum indulserint. Etsi autem a Suetonio, Tranquillo, Cornelio Tacito, Plutarcho et aliis historicis, nonnullorum etiam Caesarum atrocia et crudelia facta, qui propria libidine et cupiditate nocendi et Reipu. et suis atque amicis perniciosissimi fuere, recensentur: tamen non adeo mirum fuit, in illis, qui absolutam potestatem sibi arrogarunt, eamque freti legionibus et militaribus copiis sub praetextu Monarchiae libere exercuerunt. De qua re prolixior fui in allegandis memorabilibus exemplis et historiis in prima centuria subcisiuarum operarum. Inter quos insignis et crudelis tyrannus fuit, (sicut ibidem ex Sueronio retuli) Caius Caligula, qui sibi omnia et in omnes licere putauit, cumque caedibus satiari non posset, optauit vt populus Romanus vna ceruice sustentaretur, quae sua manu detruncanda foret. Non caret autem admiratione, Tiberium eius auum tam male feriatum et profligatae mentis monstrum hominis fuisse aduersus Senatum et Remp. vt eo consilio suum nepotem ad Imperium euexerit, quod sciret, pessime ipsum victurum, sicque sua facinora Caii grauioribus flagitiis occultari posse. Simul etiam vindictae cupiditate ductus operam dedit, vt reliqua pars Senatus, in quam ipse saeuire nequiuisset, post mortem suam e medio tolleretur. Tantus autem sub Tiberio Senatorum numerus periit, vt sorte ducti prouinciatum Praefecti, Praetorii quidem per triennium, Consulares per sexennium praefuerint, quum non suppeterent successores. Neque falsus fuit in hac sua perniciosiss. opinione ac spe immanissima Tiberius. absque dubio enim sciuit, actiones prauas et sceleratas Neronis praedecessoris sui, ex naturae, non aetatis vitio, emanare, idque confirmatur ex praeconio tali, quod illia Suetonio perhibetur. Ex nonnullis comperi, persuasissimum habuisse eum, neminem hominum pudicum aut vlla corporis parte purum esse; verum plerosque dissimulare vitium et calliditate abtegere, ideoque professis apud se obscenitatem, caetera quoque concessisse delicta. Idipsum vitium ex zelotypiae morbo Turcis ob foeminas natura impressum est, quas ideo in publicum ire non permittunt, nisi pannis obuolutae sint, vt merae lamiae et spectra occurrentibus videantur, dum ipsis quidem viros per linteum aut sericum videndi copia est, viris nulla earum corporis pars ad conspectum patet. Est enim apud eos recepta opinio, non posse mulierem, quam vel minimum forma aut aetas commendat, a viro, sine potiundi libidine, ac proinde sine mentis labe conspici, ob id omnes habent absconditas: sicut id pluribus exemplis memorabilibus antea demonstraui.

Sed vt ad materiam coeptam, a qua paulisper digressus sum, reuertar, Pisonis plus nimium iracundi factum insolens et crudele, recensere [note: Lib. de ira, cap. 16.] placuit, de quo scribit Seneca: Cneus Piso, inquit, fuit memoria nostra vir a multis vitiis integer, sed prauus, et cui placebat, pro constantia, rigor. Is cum iratus duci iussisset eum, qui ex commeatu sine commilitone redierat, quasi interfecisset, quem non exhibebat, roganti aliquod tempus ad conquirendum non dedit: damnatus extra vallum deductus est, et iam ceruicem porrigebat, cum subito apparuit ille commilito, qui occisus videbatur. Tunc centurio supplicio praepositus condere gladium spiculatorem iubet: damnatum ad Pisonem reducit, redditurus Pisoni innocentiam. Nam militi fortuna reddiderat. Ingenti concursu deducuntur, complexi alter alterum cum magno gaudio castrorum commilitones. Conscendit tribunal furens Piso, ac iubet duci vtrumque, et eum militem, qui non occidit, et eum, qui non perierat. Quid hoc indignius? quia vnus innocens adparuetat, duo peribant; Piso adiecit et tertium. [note: Seneca. Philemon. Variar. lib. 4. Epist. 10.] Nam illum centurionem, qui damnatum reduxit, duci iussit. Recte itaque dicitur: Homo cum irascitur, extra corpus suum est. Et, Insanimus omnes, cum irascimur. Huc respexit Cassiodorus: Furentes, inquit, iusta non sentiunt, quia dum commoti animo in vindictam saeuiunt, rerum temperantiam non requirunt. Non solum autem in viuos, praesertim insontes, crudelitas et saeuitia reprehendenda est: sed etiam in mortuos, ex quibus [note: Cent. 1. cap. 48.] voluptas quaedam abominanda quaeritur. Vnde funesta vox habita fuit Caroli IX: in laniena Lutetiana, cum spectaret caesos, Hostis mortui bonum esse odorem. Quam delectationem sanguinolentam forte didicit ab A. Virellio, qui cum Othone interfecto campos, in quibus pugnatum fuerat; adiisset, tabemque cadauerum conspexisset, dixisse fertur: OPTIME OLERE OCCISVMHOSTEM, SED MELIVS CIVEM. Recte itaque [note: Lib. 2. hist. et ibi Annibal Scotus in suis commentariis.] et merito is ita a P. Cornelio Tacito reprehenditur: Non solum foedum et atrox spectaculum, sed etiam duce et principe indignum est, lustrare oculis vestigia recentis victoriae ciuilis partae, visendo lacera corpora, truncos artus, putres virotum equorumque formas, infestam tabo humum, et protritis arboribus et frugibus diram vastitatem. Et quo fuit Vitellii curiositas magis detestanda, eo laudabilior fuit illa Germanici [note: Hist. lib. 3.] ad sepelienda et humanda corpora, de quo fusius idem Tacitus. Non iniuria igitur in reprehendendo Vitellio pergit idem auctor, quum Iunium Bloesum nulla alia de causa, quam quod intempestiue, aegro Principe, conuiuium celebraret, et laetos dies ageret, occidi iussisset. Quin, inquit, et audita est saeuissima Vitellii vox, qua (ipsa enim verba referam) se pauisse oculos, spectara inimici morte iactauit. Recte itaque et optimo

jure Antoninum Pium laudat Capitolinus, quodis semper in ore habuerit Scipionis dictum: MALLE SE VNVM CIVEM SERVARE, QVAM MILLE HOSTES OCCIDERE. Nam optimi Imperatores et Reges olim leges natutae, non violentiam sequebantur. Vnde Romae in Capitolio scriptum fuisse tradunt: PARCE VICTIS: FRANGE SVPERBOS: Hoc sensit Ouidius lib. 1. de Ponto:

Et Seneca tragoedus encomia optimi Regis vel Imperatoris paucis comprehendit versiculis:

Idipsum Fulgentius Ruspensis Episcopus monere voluit, vbi instruit [note: De veritate et praedestin et gratia.] suum Principem: Clementissimus Imperator, inquit, non ideo est vas misericordiae, praeparatum in gloria, quia apicem terreni principatus (accepit; sed si in Imperiali culmine recta fide viuat, et vera cordis humilitate praeditus, culmen Regiae dignitatis sanctae religioni subiiciat: si magis in timore Deo setuire, quam in terrore dominari populo delectetur, si in eo lenitas iracundiam mitiget, ornet benignitas potestatem; si se magis diligendum quam metuendum cunctis exhibeat; si subiectis salubriter consulat; si iustitiam sic teneat, vt misericordiam non derelinquat, [note: Lib. 20. part. 4. cap. 6. Cap. 75.] etc. Gregotius Magnus in moralib. Circa subditos inesse debet rectoribus et iuste consulens misericordia, et pie saeuiens disciplina. Augustinus Hipponens. in Enchirid. Omnis, qui iuste iudicat, stateram in manu gestat. In vtroque penso iustitiam et misericordiam portat, sed per iustitiam reddit peccati sententiam, per misericordiam peccati temperat poenam, vt iusto libramine quaedam peraequitatem corrigat, quaedam [note: Moral. lib. 19. part. 4. cap. 23.] vero per miserationem indulgeat. Idem Gregorius: Sunt nonnulli ita districti, vt etiam omnem mansuetudinem benignitatis amittant: et sunt nonnulli ita mansueti, vt perdant districti iura regiminis. Vnde cunctis Rectoribus vtraque summopere sunt tenenda, vt nec in disciplinae vigore benignitatem mansuetudinis, nec tursus in mansuetudine districtionem deserant disciplinae: quatenus nec a compassione pietatis obdurescant, cum contumacem corrigunt, nec disciplinae vigorem molliant, cum infirmorum animos consolantur. Regat ergo vigor disciplinae mansuetudinem, et mansuetudo ornet vigorem, et sic alterum commendetur [note: Cap. penult.] ex altero, vt nec vigor sit rigidus, nec mansuetudo dissoluta. Isidorus in

[note: Cap. penult.] Synonymis: Custodi discretionem iustitiae. Non sis plus iustus, quam iustus est. Omne enim, quod nimis est, vitium est, impia iustitia, fragilitati humanae non ignoscere. Tene ergo rigorem in discussione iustitiae, misericordiam in diffinitione sententiae. Iustitiae examen sequatur pietas, districtionis [note: Epist. 82. c. 1.] censuram temperet indulgentia. Leo Magnus ad Anastasium Imp. Plus tamen ergo corrigendos agat beneuolentia, quam seueritas: [note: De Republ. lib. 4. c. 6.] plus exhortatio, quam comminatio; plus caritas, quam potestas. Haec ipsa sunt, quae Bodinus admonere voluit, vbi instruit Principem, quo pacto sese gerere debeat. Nam, inquit, quum Principi multa ad imperium retinendum vtilissima praecepta tradi possunt, tum vero nihil tam necessarium est, quam vt omnes illum (quantum fieri poterit) amore ac beneuolentia, nullus odio prosequatur. Illud autem omnium optime consequetur, si poenae ac praemia pro meritis cuiusque decreta sint. Et quoniam gratiosissima sunt praemia, poenae vero odiosissimae, Principem oportet, vt ametur et colatur, omnia praemia tribuere, magistratus, inquam, imperia, sacerdotia, curationes, munera, beneficia, restitutiones: poenam vero irrogare nemini, sed magistratibus integerrimis ac prudentissimis permittere poenarum irrogationem, etc.

Merito itaque commendatur Anastasii Imperatoris pietas et clementia. Is enim cum quidam praefectus Asiaticus ei significasset, mandatum ipsius de coercenda quorundam Ecclesiasticorum licentia sine sanguine se exsequi non posse, rescripsit Imperator: [gap: Greek word(s)] , id est, Non velle se quidquam procedere omnium, quamuis res magna et memorabilis sit, siquidem sanguinis vna gutta effundi debeat. Verum enim est, quod dicitur, non minus turpia esse Principi multa supplicia, quam Medico multa funera.

CAPVT XXIII. De praecocibus et inconsultis actionibus atque consiliis: quamque infelix et tristis euentus easequi soleat.

[note: Cap. 55. centur. 1.] IN nostris operis subcisiuis multas non vulgates historias et exempla recensuimus, quam calamitosae et perniciosae fuerint nonnullorum hominum festinatae actiones et consilia, quae propterea praecocia recte appellari possunt. Cum autem saepissime hac in re impingant ii, quibus administratio rerum commissa est, idque cum publico pariter et priuato damno; operaepretium duxi, prolixius hanc materiam tractare, eamque pluribus memorabilibus exemplis illustrare.

Praecocia autem, tam in animalibus, quam in plantis, aliisque rebus tanquam minus diuturna, et veluti carentia radice, deprehenduntur: Ex quibus etiam similitudo ad imperia et regna sumitur. Quemadmodum enim animantibus contingere videmus, quod ea, quae celerius excrescunt, et ad perfectionem suam properant, citius labantur et intereant, quam quae lento passu, et gradatim quodammodo, ad suam perfectionem tendunt, ideoque perfectiorem et pulchriorem maturitatem acquirunt: (Exemplum, vt alia omittam; inter bruta animalia praebet equus; ex arboribus salix, quae non durant: Ceruus autem et olea per gradus lente et tarde tendentes ad maturitatem longioris aeui sunt. Sic Leonis catuli informes nascuntur, vix ingrediuntur se mestres, non mouentur. nisi bimestres) ita quae egregia futura sunt, sero proueniunt, et lentis ductibus absoluuntur. Vnde etiam ad homines euismodi ratiocinationes traductae sunt. Quid autem sibi aliud vult prouerbium? ODEPVERVLOS PRAECOCI SAPIENTIA. Nam vulgi inualuit opinio, vt credat, puerulos mature sapientes, aut non fore vitales, aut dementes futuros, [note: Lib. 7.] simulatque ad aetatem maturam peruenerint. Quam obrem Plinius refert, Catonem Censorium velut ex oraculo prodidisse, SENILEM. IVVENTAM [note: Epid. lib. 2. 2.] PRAEMATVRAE MORTIS ESSE SIGNVM. Quo respexit Iulius Scaliger suis hisce elegantibus versibus:

Praeterea apud Senecam, Cestius de ingenio Alsii Flauii praedicare consueuit, tam mature magnum ingenium non esse vitale. Talem puerum [note: In Adagiis. Psalm. 1.] Sophocles [gap: Greek word(s)] vocat, qua de re Roterodamus plura tradit. Sacrae quoque literae praecoces impiorum conatus, tanquam non diu duraturos derident: sicut Regius Propheta, sumpta simili audine ab arboribus,

nos docet: Arbotem videlicet plantatam super riuos aquarum, fructum suum dare suo tempore: Quibus verbis iustam maturitatem piorum exprimit: Contra impii, licet praecoces fructus ostentent, nihil tamen producunt, nisi abortiuum. Ideoque ibi porro dicitur, eos esse [note: Deuts. c. 32.] tanquam quisquilias, quas proiicit ventus. Eadem praecocia et infausta facta et actiones notauit Moyses, vir Dei, in suo cantico: Genus, inquit, absque consilio est, et sine prudentia, vtinam saperent, et intelligerent, ac nouissima prouiderent. Ex hoc genere hominum fuerunt impii, ante diluuium vniuersale. Ii enim praecoci obstinatione quadam non solum monitiones et increpationes Patriarcharum piorum contemnebant, sed etiam aliorum praedictiones et vaticinia, de quibus Berosus ita scribit: Tum multi praedicabant et vaticinabantur, et lapidibus indicebant, de ea, quae ventura erat, orbis perditione. Sed enim illi assueti deridebant omnia, coelestium ira atque vltione peragente pro impietate et sceleribus.

[note: Cap. 55. centur. 1.] Vt autem ad historica veniamus, in modo allegato capite non absque caussa praecocem natiuitatem et euentus tragicos ex malis consiliis ottos, Ludouici IX. huius nominis, Regis Hungariae, introduximus. Is enim matre Anna Candalense, Regiae Nauarrenae stirpis, apud Vascones, in Gallia, mortua in puerperio, natus immature quidem absque pelle, quae arte vnguentis fuit inducta, coronatus anno secundo, eique desponsa coniunx nono, coepitque regnare anno decimo aetatis suae: praeterea; sicut antea retulimus, quod cito adoleuerit, ante tempus barbam emiserit, et vix annum decimum octauum egressus, canos ostenderit, denique occisus vel suffocatus in palustri loco, post praelium fuerit, cum vigesimum annum attigisset, quod accidit die Ioannis Baptistae decollationis memoriae dicato (pro quo natalem huius sancti nonnulli non recte, 24. videlicet mensis Iunii, ponunt) ita vt omnia in illo Rege, ab ineunte aetate et regno praecocia et insolita fuerint; adeoque vix exemplum simile, in quo haec omnia infausta, in perniciem vnius Regis, ita cumulata sint, ac veluti conspirarint, inueniatur. Postremo autem calamitas maxime deploranda est, quae contigit ex praecoci consilio et culpa Ducum exercitus Hungarici, quibus vel experientia, vel animi fortitudo defuit: E contrario inconsulta temeritas, et contemtus hostilis potentiae, adfuit, cum is iuuenis Rex, instigatore Tolmariense Episcopo, (cuius hortatu et suasu manus cum hoste conseruerat) ad Mohatiam, in extremum praecipitium adductus sit: Quod nimirum in re bellica minus expertus, nimiumque rudis, quantae vites hostiles essent, nunquam probe explorasset, [note: De increment. Imper. lib. 1. cap. 8.] sicut Renatus Lusignius hanc cladem aliis memorabilibus historiis, et qua in re a nostris peccatum sit, declarat.

Quare recte praecipitur, et omnino, si salui esse velint Reges et Principes, necessarium esset, vt antequam res magnae et ardua negotia suscipiuntur, animus, repudiatis praecocibus et turbidis actionibus, consilio maturo et prudenti in omnem euentum diligenter sit muniendus: Nec si praeter opinionem aliquid accidit, is plane deiiciatur, et metu anxietateque oppressus, in desperationem redigatur. Quae enim hominibus praeter exspectationem, ac quam maxime inopinato accidunt, ea et animos dominum denciunt, et rationem conturbant, vt ad ferendam, de eo [note: Dio Rom. hist. lib. 42.] quod agendum sit, sententiam, minime omnium valeant. Neque enim consiliis iuxta metum locus est, sed vbi animum consilia anteceperunt, strenue admodum timores ea exturbant; sin anteueniantur, ab his succumbunt. Hoc Ludouico Regi accidit nam victus praecoci et audaci ingenio Tolmariensis, praelium, imparatus et destitutus auxiliaribus copiis, quae non procul aberant, cum instructissimo hoste, numero militum et omnium aliarum rerum necessariarum, perturbato et meticuloso animo iuuenis quodam modo imbellis, committere coactus fuit, in quo oppressus multitudine hostium, et dissipatis suis praetorianis et custodibus corporis, pugnantibus aliis diuersis in locis quodam modo solus, in fuga, vt paulo ante dixi, periit. Non dissimile aliquid Pompeio, occupato metu, post pugnam Pharsalicam, teste Dione, accidit. Neque enim suae virtutis, neque multitudimis eorum, qui pugnae supererant, militum, memor, neque eo secum expenso, quod saepe leuissimo momento fortuna eos, quorum ressunt afflictae, in integrum restituit, omnem de rebus suis spem proiecit, quum prioribus temporibus summo animi robore constanter vsus fuisset, ac bene semper in rebus aduersis sperare consuesset. Recte itaque [note: Lib. 2. hist.] Tacitus ita monet: Omnes, qui magnarum rerum consilia suscipiunt, aestimare debent, an quod inchoatur, Reip. vtile, ipsis gloriosum, aut promtum effectu, aut certe non arduum sit, simul ipse, qui suadet, considerandus, adiiciat ne consilio periculum suum, et si fortuna coeptis adfuerit, cui summum decus acquiratur. Caeterum contra praecocia consilia tale fraenum adhibet Liuius: Consiliis, inquit, nulla res tam inimica quam celeritas: celer enim poenitentia, sed eadem sera atque inutilis sequitur, cum praecipitata raptim consilia neque reuocari, neque in integrum restitui possint. Huc spectat [note: Georg. Sabinus in eius vita.] memorabilis et tragica historia Theodorici Marchionis Brandeburgici, quamirifice ea, quae diximus, illustrantur. Hic Princeps potentia et studio rei militaris nimium insolens factus et efferatus, cum etiam Consiliarios arrogantia et elatione insignes circum se haberet, eorumque impulsu nihil non temere et iniuriose faceret, tandem sic deprauatus est, vt induceret animum, sibi licere quod vellet. Accidit autem, vt erga Mistouium,

Obotritorum Regulum, nuper ad Christianismum conuersum (cui Dux Saxoniae Bernhardus sororem desponderat) et reliquam Vandalicam gentem valde iniquus et saeuus esset, vt non solum in eius contumeliam effecerit, quod duo Lusatiorum Principes, iussu Henrici II. capti, laqueo suspenderentur, sed etiam suasor Bernardo Duci fuerit, vt suam sororem alteri desponderet, nec veritus est dicere: Vandalos esse indignos, quib. cum Germanicus sanguis misceatur. Quin etiam Ducem Saxonicum admissurum dedecus, si se cum isto cane (sic enim Mistouium appellare solebat) affinitate deuin ciretur. Hae vero contumeliosae et insolentes voces et actiones non solum. Theo dorico, sed vniuersae ipsius ditioni, et Saxoniae, reique Christianae multum calamitatis attulerunt. Mistouius. n. hac contumelia ita irritatus fuit, vt abnegata fide Christiana totam Vandalicam gentem ad arma excitarit, et misso feciali ad Theodoricum, illi nuntiare iusserit: Mistouium, canem istum Vandalicum, iamiam editurum latratus, effecturumque morsus, quos tota Marchia et Saxonia perhorrescat. Quum autem Theodoricus non minus ferociter respondisset, se curaturum canicidas, qui latratum et rabiem ipsius compescant, et non exspectato auxilio, cum Vandalis temere conflixisset, mox victus et profligatus, tota sua ditione exutus est, et quoad vixit, nulla vnquam aut reconciliatione potiri, aut suam ditionem a Vandalis recuperare potuit, neque amicorum quemquam habuit, per quem restitueretur, omnib. adeo inuisus, vt nemo eum respiceret, et nemo eius mentionem faceret, quin eum execraretur. In perpetuo igitur exilio vitam traduxit miseram, Magdeburgi eleemosyna Canonicorum sustentatus. Hic fuit exitus praecocium consiliorum et fortuna Principis, nobilitate generis et potentia clari, qui cum in hanc miseriam incidisset, tum demum demisit animum, quo nihil antea fuerat elatius, agnouitque se vindice et vltore Deo e diuitiis in paupertatem, ex alto atque illustri loco, in infima deiectum esse propter iniustitiam et insolentiam, quod nimium onerasset suos ciues, quia fiducia potentiae et assentationibus inflatus, vix se hominem esse meminisset. Quoties enim calamitatem suam lamentabatur, fassus est palam, se dare poenas eorum, quae superbe et intemperanter egisset, idque hisverbis: EXCITAVI ego itam Dei aduersus me, quum imposui nimium oneris populo meo, cuius me curatorem, non afflictorem Deus constituerat, cum opibus armisque fretus, nihil moderate feci. Sustineo ergo poenas iustas ac debitas, ac rerum humanarum infelix spectaculum praebeo. Has lamentabiles voces non semel edidisse fertur, ac quanquam erat redactus ad summam egestatem, tnn eum non tam eruciabat afflicta fortuna, quam conscientia magnorum delictorum. Etenim quoties ei in mentem venit, quantarum calamitatum fuisset caussa, solitus est

illachrymare, ac miserandum in modum deplorare, Templorum, Vrbium, Agrorum inflammationem, direptionem, vastationem ac infinitam hominum caedem: Ac inprimis deplorauit tot populorum defectionem a Religione Christiana, saepe conquestus est etiam de CONSILIARIIS, quos habuerat adiutores et ministros iniustarum actionum, et quorum assentatio ei attulerat tantos spiritus, vt non dubitarit concitare offensiones, vnde teterrimum bellum nasceretur; incusauit denique, et seipsum, qui recte monentes auersatus, et ad voluntatem loquentes plurimum apud se valere passus esset. ITA fit, vt Principes, apud quos improbi consiliarii meliori conditione, et maiori in gratia sunt, quam boni, non nisi tristissimo casu et stultorum illo magistro euentu edocti errata sua agnoscant.

CAPVT XXIV. Praecocia et temeraria consilia, et actiones, plerunque ex superbia, ira, et elatione animi, accedente curiositate nimia, repudiatis salutaribus monitis, ortumsuum habere.

RECTE monet Liuius, audacia et temeratia consilia prima specie laeta, [note: Lib. Iudith. cap. 6.] tractatu dura, et exitu difficilia esse solere. Confirmatur hoc exemplo men orabili, in sacris literis, Holofernis ducis exercitus, potentissimi et superbissimi Regis Assytiorum, missi, vt omnes gentes, qui illum Regem pro Deo et absoluto Domino non agnoscerent, vi, et armis debellaret, et suo imperio subiiceret; Quum enim multos populos vel deuicisset, vel deditione acquisiuisset, ad Iudaeos tandem deuentum est, qui in locis montanis et munitis, se, ad deflensionem, pararant: Ob eam rem ira et superbia excandescens, quaesiuit, qualis populus, et quibus viribus praeditus, qualibus Diis, vel quo tandem auxilio fretus, esset, vt tam potentissimo et instructissimo exercitui resistere auderet. Despicientibus autem suis Consiliariis Iudaeos, et vires eorum annihilantibus, vt Holoferni gratificarentur, tandem vnus Achior, princeps Ammonitarum, vera dicere et consulere, Holofernemque monere ausus fuit, ne temere hunc populum, propugnante et adiutore Deo, contra quem nulla potentia, nullae vires humanae valerent, bello lacesseret. Verum is talem gratiam, qualem superbi, et arrogantes homines, bene meritis, et recte suadentibus rependere solent, consecutus est. Non solum enim cum ignominia ex castris repulsus, sed etiam a militibus captus, et vinctus, arbori alligatus fuit, vt ibi vitam suam finiret. Quod etiam factum esset, si non, adiuuante Deo, a velitibus

Israelitis, a suspendio liberatus, in Bethuliam munitionem montanam saluus perductus esset, ibique praesi diariis tyrannidem et fast si Holofernis, et suam innocentiam, enarrasset. Haec narratio Iudaeos obsessos ita mouit, vt suas preces lamentabiles ita, coram DOMINO, effunderent: DOMINE DEVS COELI ET TERRAE, intuere superbiam eorum, et respice ad nostram humilitatem, et faciem Sanctorum tuorum attende, et ostende, quoniam non derelinquis praesumentes de te, et praesumentes de se, et de sua virtute gloriantes, humilias, etc. Hae preces mox tam efficaces fuere apud Deum, vt fictitiis blanditiis Iudithae matronae formosissimae, attamen castae, et piae, vitam suam patriae saluti postponenti, Holofernes ille ferox et minax tyrannus, emollitus atque ebrius dementatus, tandem ab ea noctu caesus, eiusque exercitus in fuga profligatus et deletus, populus Israeliticus, ab illis insolentibus, et superbia tumidis hostibus, miraculose liberatus sit.

[note: Cap. 55. centur. 1.] Alterum exemplum recensquidem, sed non minus huic nostro proposito conueniens est, a quo Platonis dictum, a me allegatum, declaratur, videlicet, qui superbia elatus est, quod honoribus ante cellat, vel corpus forma polleat, qua cum iuuenilis animus dementia simul ardeat, et petulantia, quasi nec principe, nec duce vllo indigeat, sed aliorum ipse sufficiens ductor sit, is penitus a Deo deseritur. Desertus autem et alios huiusmodi nactus exultat, omnia simul perturbans, multisque videtur minime contemnendus, breui tamen postea, inculpabili Dei iudicio, punitus, seipsum, domum suam, ciuitatemque vniuersam simul euertit. Hoc [note: Lib. 4. hist. Ital.] ita refertur a Guicciardino, vbi tragicum euentum, et exitum Ludouici Sforriae, qui nimia arrogantia et fastu, se arbitrum totius Italiae, sicut ex symbolo eius, quod Iouius depinxit, et explicauit, fore putauerat, et tamen inter Heluetios milites, domum discedentes, amictu gregarii militis, latitans, a Gallis agnitus, et ignomiose captus esset, ita concludit: Lugdunum, vbi tunc erat Rex, perductus fuit, et in eam vrbem meridie introductus, infinita multitudine, ad tantae, paulo ante, amplitudinis et maiestatis principem, cui multi inuiderent: quique nunc in tantam miseriam corruisset, visendum accurrente: vnde vt ad Regis conspectum, quemadmodum summopere cupiebat, admitteretur, minime consequutus, post biduum in Loccensem rurtim ductus est, in qua circiter decem annos, quibus vitam terminauit, illius cogitationibus et ambitione, quae antea vix totius Italiae terminis continebantur, angusto carcere, inclusis, captiuus fuit. Princeps profecto, eloquentia, ingenio, multisque animi et naturae ornamentis excellentissimus, ac nisi nepotis necis infamia hanc laudem maculasset, mansueti et clementis nomine dignus: Sed vicissim

ingenio vanus, ac inquietis ambitiosisque consiliis plenus, et promissorum fideique contemptor, quique tantum suae ipsius sapientiae tribueret, vt aliorum prudentiam et consilia celebrari molestissime ferens, sua industria [note: In elogiu illust. virorum.] et artibus cuiusvis mentem, quo vellet, impellere posse, sibi per suaderet. sub huius principis effigie, Iouius tale elogium scribi curauit. Ludoui cum S fortiam, Mediolanensium principem, cui Moro cognomen fuit, nequaquam a fuscedine oris, quod esset aequo pallidior, ita vocatum ferunt, verum ab argumento, quod pro insigni gestabat, Mori arboris, quae iccirco sapientissima arborum censeatur, quoniam tarde, et non prius germinet et florescat, quam hyemis iniuriam effugerit: statimque tuto partu ocyssime fruticet, quasi hoc ingenio suo esset insitum, indicare vellet, in omni actione nunquam propere, sed grauiter consilia inire, atque ea, sicut oporteat, mature et celeriter explicare. Verum id postea gestamen comprobante euentu longe vanissimum extitisse videmus, quandoquidem ab tanta opinione prudentiae, nihil demum sibi sapere sit visus, quum exutus principatu, miserrimus omnium mortalium clatrato in carcere perierit: et ea quae sequuntur, lectu et ad rectius intelligendam historiam praecedentem vtilissima. Quibus addere licet, ex eodem Iouio, [note: Lib. 4. de Elogiis.] sub effigie Ludouici XII. Galliae Regis, vbi ita dicit. Tum autem inepte et parum generose sese inexorabilem et immitem ostendit, cum Ludoui cum Sfortiam, pulsum dominatu, infamique proditione captum, et coniectum in carcere, erepto scribendi solatio, miserum mori coegisset, tantique modo nominis principem conspectu suo indignum arbitraretur. Ex versiculis autem Iouii Iunioris, in fine huius Elogii, asscriptis, paucos, epilogi loco, hic insere volui:

CAPVT XXV. Exsuspicionibus plerunque Reges et principes, praesertim accedente senio, meticulosos et crudeles fieri.

DIsseruimus antea, plerunque eos, qui ambitione quadam, sese a suis [note: Cap. 87. cent. 1.] contemni suspicati sunt, mirum in modum, ob timiditatem et libidinem imperandi, crudeles fuisse, idque multis memorabilibus exemplis ex variis historiis illustrauimus. Cum autem haec materia sit digna, quae pluribus exornetur, operae pretium me facturum existimaui, si hoc peculiare caput prioribus adiungerem. Suspicaces, inquam, plerunque crudeles euasisse, torquente semper illos, tum diuini numinis, quod contemserunt, tum suorum, quos offenderunt, metu, saeuissimo mentium carnifice, licet, vt ille dicit, vultum laetum simulent. Nam, vt ait Poeta:

Hoc, prae caeteris, accidit Herodi Regi. Ita enim de eo scribit Flauius Iosephus. [note: Antiq. Iudais. lib. 17.] Desperata salute, quod iam ad 70. aetatis annum accederet, mitum in modum efferatus est: itae impatiens, et amarulentus in reb. omnibus. In casu erat opinio contemtus, quod existimaret, gentem Iudaicam laetari suis infortuniis. Hic est morbus occultus, quando videlicet calumniis et [note: Lib. 5. bell. Neapol.] suspicionibus nimis indulgetur (inquit Cominaeus) qui in familiis principum regnat, et pluribus incommodis materiam subministrat: in Gallia quidem adeo frequens, vt a Carolo Magno, vix pauci Reges annum sexagesimum excesserint, collecta saepe aegritudine ex suspicionibus, et ex iis, quae clanculum ac falso essent delata. Ludouicus XI. paulo antequam decederet, quum suspicionibus nimium indulgeret, nulli prorsus homini fidebat, et omnes sibi insi diari putabat. Eius pater, cum decumberet aegrotus, persuasum habebat, paratum sibi esse venenum, ideoque ab omni cibo abstinuit. Caroli VI. conditio eo fuit detetior, quia deliraret, ac mente captus esset, quum iis, quae deferebantur prius quam oporteret, crederet. Prudenter igitur (concludit Cominaeus) facturi sun. Principes, quum aliquid occulti ad illos defertur, si delatorem sistant, et fidem sibi fieri iu beant eius, quia sit delatum. Hac enim ratione multo viuent tranquillius, quando nullus eo sit progressus amentiae, vt quod probare non possit, de eo sit alicui facturus calumniam. Alterum exemplum, et memorabile quidem, habemus

in Iugurtha. Quum enim, ob crudelitatem, omnium animos a se [note: De bello Iugurthino.] abalienasset, et inuisus suis et alienis esset, accedente meticulositate, ita, de eo scribit Salustius: Neque post id locorum lugurthae dies aut nox vlla quieta fuit, neque loco, neque mortali cuiquam, aut tempori satis credere: ciues hostesque iuxta metuere; circum spectare omnia, et omni strepitu pauescere, alio atque alio loco, saepe contra decus regium, noctu requiescere, interdum somno excitus, arreptis armis, tumultum facere: ita formidine, quasi vecordia, exagitari: Et paulo post: lugurtha, amissis amicis, quorum plerosque ipse necauerat, caeteri perculsi formidine, pars ad Romanos, alii ad Regem Bochum, perfugerant: cumque neque bellum sine administris gerere posset: et nouorum fidem, in tanta perfidia veterum, experiri, periculosum duceret, vagus incertusque agitabatur, neque illi res vlla, neque consilium, aut quisquam hominum satis placebat: itinera praefectosque indies mutare, modo aduersum hostes, interdum in solitudines pergere, saepe in fuga, ac paulo post in armis spem habere, dubitare, virtuti an fidei popularium minus crederet: ita quocumque intenderat, res aduersae erant. Hae sunt furiae conscientiae, quae timidos et erudeles perpetuo cruciant, et miserrime absque quiete exagitant, vt neque sibi, neque aliis fidant, sed omnia suspicionibus, et metu plena sibi imaginentur: de quibus furiis veteres plura scripserunt. Quid, obsecro, miserius et calam itosius in homine esse potest? Ob hanc causam nonnulli tyranni, metu et suspicionib. pleni, vt subleuationem et recreationem et securitatem aliquam, ipso malo et periculo molestiorem et peiorem, ab eiusmodi furiis habere possint, non solum conuentus, sed etiam colloquia et nutus quoque subditis interdixerunt: Inter quos fuit quidam [note: Variar. hist. lib. 14. c. 121.] Trizus nomine. Is enim, sicut AElianus refert, volens omnes coniurationum, et insidiarum, contra se, vias intercludere, legem suae regionis incolis posuit, vt nemo cum altero, neque priuatim, neque publice, sermones misceret, quod fuit grauissimum, minimeque ferendum. Itaque dolo tyranni mandatum eluserunt, et oculorum manuumque gestibus et nutu, animi sensa mutuo significabant, et accipiebant. Alias igitur acerbo vultu sese inuicem intuebantur, alias placato, facieque laeta, atque ex vniuscuiusque superciliorum contractione, perspicuum erat, eum tristem et intolerandum rerum statum in digne ferre, animi affectione per vultum ei, cum quo erat, declarata et ostensa Sed haec etiam tyrannum commouebant, quod existimaret silentium quoque, propter varietatem gestuum, et concinnationem vultus, prorsus mali quid sibi moliturum esse. Proinde etiam illud legesustulit. Quidam igitur desolationem illam aegre molesteque patiens, et cupiditate dissoluendae tyrannidis permotus, in forum progressus

est. Ibi stans multum et feruide lachrymatus est, quem circumstitit confluens omnis multitudo, quib. etiam ipsis in fletum ac luctum erumpentibus nuncius ad tyrannum allatus est, neminem quidem nutibus vti; at lachrymas frequenter emitti. Qui festinans, vt et illud prohiberet, neque solum linguam, nutusque seruitute constringeret, sed etiam oculis a natura tributam libertatem eriperet, quanta potuit celeritate, pedes cum stipatoribus, et satellitibus adcurrit, vt lachrymas sedaret. At illi cum e longo vix eum vidissent, eripientes arma satellitibus, tyrannum interfecerunt. [note: Lib. 1. historiarum.] Recte itaque et viuis coloribus depingit Tacitus faciem ciuitatis, sub tyranni iugo gementis: non alias magis, inquit, anxia et pauens ciuitas, etiam aduersum proximos. Congressus, colloquia, notae, ignotae que aures vitari: etiam muta et inanima, tectum et parietes, circumspectabantur. Et alibi. Vnde plena omnia suspicionum, et vix secreta domuum, [note: Lib. 6. Annalium.] sine formidine. Recte itaque ab eodem Tacito Platonis imitatione dicitur, si tyrannorum mentes recludantur, possent aspici laniatus et ictus, quando vt corpora verberibus, ita saeuitia, libidine, malis consultis, [note: Rerum Scot. lib. 7. fol. mihi 197.] animus dilaceretur. Quod etiam mouit Buchananum, vt ita de tyranno sentiat: Tyrannus est veluti scopus ad vniuersorum mori alium propositus odium, qui nec diu stare potest, et vbi cecidit, omnium suorum, vna secum ruinam trahit. Idipsum indicare vult Seneca Tragoedus [note: In Octauia.] de Nerone, hisce versiculis:

Memorabile autem exemplum habemus in Phalaride, tyrannorum saeuissimo, suspicacissimo, et meticulosissimo. Ita enim scribens ad Polium amicum, tortores et furias latentes animi sui explicat. Cognoui ex iis literis quas ad me dedisti, mirari te mirum in modum, quod a pristinis vitae moribus omnino desciuerim. Quum enim familiarius quam, tyranni pateretur dignitas, omnibus me praeberem, nunc vix parentibus, amicisque sanctioribus, conspiciendum ipse me exhibeo, atque adeo conspectum hominum quoquo modo refugio. Sed mirari desine. Etenim nullam fidei sinceritatem, non modo in ignotis, verum etiam in iis, quibus ipse me arctioris amicitiae vinculo deuinxeram, vsquam deprehendi. Singula

igitur, magna cum diligentia et solertia, expertus, in Africae Numidiaeque siluis ac solitudinibus, inter medias feras, quam inter homines vitam degere, longe tutius esse, apud me statuo. Securius enim certe Leonibus serpentibusque obsessus, quam hominibus circumseptus, quieti me traderem. Haec scribo, mutabilis inconstantisque fortunae vafritiem malitiamque expertus, etc. Hos terrores et metus perpetuos, qui tyrannos [note: Cap. 15.] lancinant et excruciant, lobus, diuino repletus Spiritu, sic nobis depingit eo in libro, cuius autorem Moysen fuisse tradunt Hebraei. Cunctis diebus suis impius superbit, et numerus annorum tyrannidis eius incertus est. Sonitus terroris semper in auribus illius, et cum pax sit, ille semper insidias suspicatur. Non credit, quod reverti possit e tenebris ad lucem, circum spectans vndique gladium. Quum se mouerit ad quaerendam pacem, nouit quod paratus sit ad manum eius tenebrarum dies: Terrebit eum tribulatio, et angustia circumuallabit eum, sicut Regem, qui praeparatur ad praelium. Huc spectat elegans similitudo AEliani, qui suibus similes esse tyrannos dicit, quos si quis tetigerit, protinus clamare incipiunt, mortem scilicet somniantes: quum nec vellera habeant, nec lac, nec aliud quiddam, praeter carnes: Sic tyranni omnia suspicantur ac metuunt, scientes nimirum, quod sicut sues; ita et ipsi, vitam omnibus debeant. Definitio itaque tyranni, omnibus numeris constans talis tradi potest: Tyrannus proprie dicitur, qui libidine ardens, furore praeceps, legum potestatem, sanctitatem iudiciorum, senatus auctoritatem, diuini cultus religionem, innocentiam subditorum, morem maiorum, denique nefarie diuina et humana iura proculcar, dummodo per vim, perque nefas illum, quem ambitione occoecatus sibi finxit, inuadat, teneatque principatum. Vt autem ad meticulosos et suspicaces et quidem recentiores veniamus, hoc vitio Ferdinandus Gonzaga, suas egregias virtutes, si non deformauit, attamen admodum obscuras reddidit. Ita enim de eo [note: In vita Philippi II. lib. 15. f. (mihi) 703.] scribit Delfius. Mense Nouembr. Anno 1557. moritur Bruxellae Ferdinandus Gonzaga, vir belli pacisque artibus multisque victoriis illustris ac clarus, posteaquam ingentia inuidiae tela forti animo superasset, arcanasque Pauli III. Pontificis, ob caesum filium, Petrum Ludouicum Farnesium, insidias, implacabilemque iram feliciter vitasset: sed in tantam animi formidinem, perpetuumque pauorem miser senex (omnia enim tuta vbique locorum timens) inciderat, vt nemini fideret, semperque instantem vim verens etiam solus inuitusque caput ignarus obuerteret, oculos nunquam quietos nec stabiles, in omnem partem, magna aspicientium cum admiratione, coniiceret, ac quoscunque ignotos vidisset, vt percussores clam submissos, suspectos haberet, etc. Hi motus et cruciatus

conscientiae meticulosae, quando euigilant et excitantur, neque consolationes firmas, quibus recte sedari queant, inueniunt, grauissimi esse solent. Etenim conscientia, incum bente peccatorum mole, oppressa, nunc secum querulatur, ac gemit, nunc se arguit, nunc tacite fremit, nunc aperte tumultuatur.

Quod autem antea de Caroli V. Caesaris, et Francisci I. Regis diffidentia et suspicionibus, vel feris vel falsis, recensuimis, id minus mirum erit, si diuersitas vtriusque natutae accuratius perpendatur: Ita enim de his duobus heroibus scribit Arnoldus Ferronus. Franciscus plane Rex, et Carolus Caesar, cum aequali haberentur potentia, diuersis ferebantur consiliis. Caesar callidior et occultior: Franciscus apertior et elatior. In Rege clemens et mitis natura, in Caesare durior et minus remissior. Caesar valde acutus et prouidens: Rex strenuus et magnanimus habebatur. Caesar quo astu insidiisque falleret: Rex vt pugna aperta vinceret, laborabat. Caesar militares homines et callidos complectebatur: Rex mirifice ingeniis excellentibus delectabatur. In Caesare maiorem fidem; in Rege interdum maiorem cautionem desiderares. In Caesare orationis breuitatem: in Rege copiam efferebant. Erant apud Caesarem industriae quidam stimuli ac laboris: flagrabant ornamenta fortitudinis, comitatis, humanitatis apud Regem. Caesarem parcum nec illiberabilem tamen diceres: Rege in largiriones nemo effusior habebatur. Caesar seruite temporibus, tegere ad tempus suam naturam, huc atque illuc torquere et flectere didicerat: Rex constantiam sermonum re exequebatur, eaque palam sentiebat, quae inuictum eius animum facile ostenderent. Caesar cum callidis acute, cum suis grauiter versabatur: Rex cum aulicis iucunde, cum proceribus humaniter viuebat. Conferres Regem Carolo Burgundioni Caesaris auo, nisi quod et fide, et comitate, ditione, eruditione fuit maiore Rex: Caesar Ludouico vndecimo Gallorum Regi simillimus. In Rege variam eruditionem memoriamque prope diuinam: in Gaesare varium et ad omnia versatile ingenium non desiderares. Caesar repraesentabat vmbram humanitatis et clementiae: in Rege non adumbrata simulachra, sed totam effigiem harum virtutum agnosceres. Rex manu fortior. Caesar cautior ferebatur: Caesarem nisi se ambitu commaculasset, vere piinomen relaturum: Regem, nisi delitiis aulicis implicitus fuisset, omnium Regum triumphos superaturum, detrectatores tantarum virtutum, et quasi Momi Veneris Sandalium carpentes aiebant. Sed Regum est, cum benefecerint, male interdum audire.

Natura enim cum esset comis, facilis, benignus, disertus, conciliaret sibi omnium principum regni amorem, etc.

CAPVT XXVI. Omnium victoriarum praestantissimam esse noscere et vincere semetipsum.

ALlegauimus antea Platonis egregium dictum, omnium victoriarum [note: Cent. 1. Cap. 79.] optimam esse, [gap: Greek word(s)] . Hoc verum esse, multis historiis, et salutaribus doctrinis, demonstrari potest. Inprimis autem extat elegans admonitio, vel epistola gratulatoria, cuiusdam familiaris Alphonsi, Arragonis Regis, ad eundem, qua cum dictum Platonicum ea dextre explicet, integram hic volui inserere. Est autem talis: Quod vincis merito omnes gaudent. Ego vero, quod vincis, gaudeo, et quod victoria clementer et moderate vteris, recte quidem virtus tibi victoriam peperit; verum hoc ipsum tibi commune cum multis. Nam et sunt, qui vicerunt, trium pharunt, imperarunt, hique innumetabiles et interdum etiam iniusti ac penitus indigni: qui vero victis pepercerint, nihil intemperanter, nihil amare, nihil crudeliter agentes, ii nostro atque omni tempore perpauci: sed et diis similes habiti sunt, et habebuntur. Cato tuus aiebat, potissimum Imperatorem esse, qui sibi ipsi imperare posset. Ideo, vt arbitror, quoniam absurdum videretur, eum plures vincere, qui vnum non vinceret. Macedo ille Magnus, vt armis inuictus laudatur, ita vino et vitiis victus vituperatur. Hannibalis gloriae multum crudelitas detraxit. Equidem malo tibi victoria laudem inueniat, quam fortuna victoriam. Quicquid in bello accidît, fortunae laus est: verum si vincendo benigne, leniter, caste, mansuete, constanter te gesseris, fortunam sua laude fraudabis, tuamque prorsus efficies victoriae laudem. Cum ergo hostes deuiceris, ac temetipsum, iure optimo tibi gratulor, mihi gaudeo. Tibi, quia perpetuam ex virtute laudem tibi comparabis, erisque posteritati, clementiae et humanitatis exemplum, mihi, quia tali Rege ac domino fortunatus sum, vbi possim ac viuendo meliot fieri, et scribendo clarior. Vale et triumpha, etc.

Ad hanc victoriam, videlicet magno animo, non solum hostes vincere, et victoria moderate vti, sed etiam aduersam fortunam, cupiditates, et seipsum vincere, respexit quoque Seneca, vbi Stilponum introducit. Hic enim, inquit, capta patria, amissis liberis, amissa [note: Epist. 9.] vxore, cum, ex incendio publico, solus et tamen beatus exiret, interroganti Demetrio (cui cognomen ab excidio vrbium Poliorcetes fuit) numquid perdidisset? OMNIA, dixit, BONAMEA MECVM SVNT. Ecce vir fortis et strenuus. IPSE HOSTIS SVI VICTORIAM VICIT. Nihil

dicit, perdidi: dubitare illum coegit, an vicisset. Omnia mea mecum sunt. Iustitia, virtus, temperantia, prudentia, hoc ipsum nihil bonum putare, quod eripi possit. Miramur animalia quaedam, quae per medios ignes, sine noxa corporum, transeunt: Quanto hic mitabilior vir, qui per ferrum, et ruinas, et ignes, illaesus et indemnis euasit? Vides quanto facilius sit totam gentem, quam vnum virum, vincere? Huc spectat quoque elegantissimum distichon, nescio cuius autoris.

Hoc ipsum Cicero in Paradoxis monere voluit, de illis, qui aliis praeesse volunt. Refrener, inquit, primum libidines, spernat voluptates, iracundiam teneat, auaritiam coerceat, caeteras animi labes repellat; et tunc incipiat aliis imperare, cum ipse improbissimis dominis, dedecori, [note: Lib. 3.] et turpitudini, parere desierit. Quod considerauit Apollonius, sicut Philostratus in eius vita refert, cum interrogaret larcham, an illi sapientes Brachmanes seipsos noscerent, quoniam apud Graecos difficilimum omnium [note: In Pseudolo.] erat, seipsos nocere. Et Plautus:

[note: De tranquillit. animi. Lib. 10. confess.] Vnde et, Iuuenale iudice, de coelo descendit: [gap: Greek word(s)] . Et Seneca: Poto multos ad sapientiam peruenire potuisse, nisi putassent, se peruenisse. Non frustra itaque B. Augustinus admirabundus ita scribit: Eunt homines mirari alta montium, vrgentes fluctus maris, altissimos lapsus fluminum, et gyros siderum; et relinquunt seipsos, nec mirantur! Et alibi: Quomodo dictum est, vt cognoscam meipsum: sustinere non possum, vt [note: In Prologo libelli, Vade mecum.] me habeam incognitum. Pie itaque monet eximius vir Otto Casmannus: multum huic seculo scientiae, conscientiae parum. Ne igitur scientia nostra sit sola, quia inflat, adsit ei CARITAS cum prudentia Christiana. Sciamus Deum et nos ipsi. At hodie multi multa sciunt, se autem vix vllus bene. Etenim noscere seipsum omnium difficillimum, et non est cuiusuis. Diuinum igitur hoc et primum discamus praeceptum, vt noscat quisque seipsum. Seipsum quippe qui nouit, Deum noscet: qui Deum nouit, Deo fier similis. Sed Deo fit similis, qui Deo dignus fuerit. Fit autem dignus Deo, qui nihil committit indignum Deo. Sed et cogitat res diuinas: et quae cogitat, loquitur: et quae loquitur, pie facit. Ergo

[note: In iracundiam lib. 3.] De Ludouico XII. huius nominis Galliae Rege, ita scribit Spinaeus: Memoratur Ludouicus nunciata ipsi repentina Caroli VIII. morte, qua, vt stirpi regiae proximus, ad successionem vocabatur, continuo procumbens in genua, Deo gratias egisse, et duo quaedam ab eo precatus esse: quorum fuit Vnum, ne vnquam iniuriatum, quas ab inimicis acceperat, meminisset. Vnde tum hic, tum illi, maiorem merentur laudem, quam velex ipsis victoriis, quas de hostibus reportarunt gloriosissimas. Nullus enim generosior animus eo, qui perturbationes suas vincit, nec insiguiora trophaea, hac vnica victoria suimetipsius, statuere potest. Hoc non ignotum est Hispanis, qui, in suis rythmis paucis, multa comprehendunt:

Hos allegat Giauara ex Marchionis di Santigliana Centiloquio. Caeterum compellatio Claudiani, ad Honorium Imperatorem, de victoria erga seipsum, est memorabilis:

Porro omittenda non est commendatio, et laus Henrici IIII. Galliarum et Nauarrae Regis, non tam quod contra hostes saepius victoriam consecutus sit, quam quod victor semetipsum vicerit: quae ab Henrico Stephano conscripta est, hisce versibus:

Hoc ipsum Iulius Caesar victoriosus, cui symbolum fuit, Veni, Vidi, [note: Roman. histor. lib. 41.] Vici, in oratione sua graui, apud Dionem, aduersus seditiosos milites, monere voluit, vbi ita illos compellat: Vera me loqui ita cognoscetis, si non id, quod in praesentia iucundum est, sed id, quod in perpetuum prodest, vtile iudicaueritis, neque implere suas cupiditates potius, quam moderari iisdem, egregium censeruitis. Turpe est enim modo ea voluptate duci, cuius post poeniteat, indignumque est eos, qui hostibus suis superiores, euaserint, voluptatibus succumbere.

Postremo admodum memorabilis et prudens est oratio Electoris Marchionis Brandeburgici ad Carolum V. in obsidione Wittebergensi, [note: In descript. obsidionis Magdeburg.] cum captiuus princeps Ioh. Frider. criminis laesae maiestatis a Duce Albano, et aliis consiliariis Hispanicis, condemnatus esset, quam ita refert Henricus Merckelius, eamque cum ad hoc caput pertineat, colophonis loco, integram asscribere volui. Vide, inquit, Caesar, si secus feceris, vt factum ab Imperii ordinibus accipietur? Quantam odii immortalis materiam tibi, tuis omnibus, ac posteritati conflabit? si me consultore (nam quid alii consulant, gentis suae more, nihil ad me) vti velis, moderare victoriam, eaque vtere, vt te dignum est. Parum est quod hostes tuos bello superauetis, nisi TEIPSVM VINCAS. Quare nihil fortius, nihil praeclarius, aut Maiestate Imperii dignius. Alterius victoriae laus, bona ex parte, ad milites, quorum opera in bello vsus es, pertinet: huius vero summa gloria. IRAM VINCERE, HOSTEMQVE CLEMENTIA SVPERARE, proprie tua est. Quod si Germaniam in fide continere velis, lenitate haud quaquam crudelitate opus est. Cogita Caesar, huius maiores paternum tuum regnum olim cum summa laude gubernasse, magna bella gessisse, patrui huius beneficio, ad summum Imperium, te ex Hispaniis euocatum, cum ipse suffragiis omnium designatus, illud suscipere recusasset, etc. Facile autem Elector Brandeburgius, hac sua commone factione ex quisita, animum heroicum Caroli victoris mitigare potuit, cum ipsius generosa natura alioquin ad clementiam, quam rigorem propensior esset, et antea quoque statuisset, actiones mitiores et consilia tutiora esse, quam crudelia, et sanguinem tam illustrissimum sitientia, et spirantia. Haec victoria suimetipsius etiam a Iacob. Aug. Thuano egregio illo praeside, in histor. sui remporis lib. 3 part. 3. commendatur in captiuo principe Ioh. Friderico, quem ita colloquentem cum Ernesto Brunouicensi eodem modo

captiuo, introducit: Si te bello inferiotem doles, vt superior sis, constantiam indue, et te calamitatem tuam contemnere ostende: sic victoriam hosti eripies, et victus victorem vinces. Hec expedita ratio est, vltionis de hoste vel in hac captiuirate sumendae. Encomium ita non immerito laud abile ibi adiungitur. Magnus vtique ille vir, et qui, vel inimicorum testimonio, comitate, liberalitate, prudentia, et animi inuicti fortitudine ex cellentissimos principes aequans, in eo multis praeponi meruit, quod aduersam fortunam constantia sua omnium iudicio superauit.

CAPVT XXVII. Defructu conseruatae, et damno amissae disciplinae militaris.

DIsciplina militari merito dixit Alexander Seuerus Rempublicam contineri, quae si dilabatur, et nomen, et imperium Romanum amissum iri. Quippe quae ex ignauo ciue, fortem, ex intemperante, moderatum, ex desidioso, stenuum, ex luxurioso, frugalem, ex libidinoso, continentem efficiebat. Hanc ipse tam seuere seruauit, vt, cum exercitum in Parthos duceret, non milites, sed Senatores, transire dicerentur. Quacunque igitur legiones iter faciebant, tribuni accincti, centuriones verecundi, milites amabiles erant. Si quis, de via; in alicuius possessionem deflexisset, pro qualitate loci, aut fustibus subiiciebatur, aut virgis aut condemnationi: aut si haec omnia transiret dignitas hominis, grauissimis contumeliis afficiebatur, quum diceret: VISNE HOC IN AGRO TVO [note: In principe, cap. 15.] FIERI, QVOD ALTERI FACIS? Haec diligenter obseruauit Hippolytus a Collibus. Similem obseruantiam disciplinae militaris, antea recensuimus. Qualem fructum autem ferret disciplina militaris, Alexander Magnus etiam non ignorauit, cum, referente id Quinto Curtio, si quis principia castrorum eius videret, se senatum conspicere arbitraretur, cum praesertim nemo, nisi sexagenarius, ordines duceret. Historiae sane testantur, quamdiu durauerit custodia disciplinae miliraris, tamdiu floruisse, et durabilia fuisse imperia, et regna. Idque prae caeteris apparet in Impetio Romano. Vice versa vero, collapsa disciplina militari, etiam imperia corruerunt. Causas autem corruptae disciplinae militaris Appianus [note: Lib. 4. de bello ciuili.] ita recenset: Haec sunt quae militarem disciplinam pessum dederunt: Dum quisque, oblitus se esse militem, priuatis gratiis mauult seruire atque cupidiratibus: dumque principes opera subditorum abutuntur; ad priuata commoda. Compertum praetetea est non solum certam perniciem disciplinae militari, sed etiam Rebuspubl. et ciuitatibus attulisse,

[note: De bello Peloponesiaco, lib. 3. Antiquit. Rom. lib. 5.] si vera et consueta vocabula rerum, in excusationem mutarentur, sicut Thucydides prolixe tradit. Idipsum conqueritur Appius Claudius, in sua oratione apud Dionysium Halicarnassi. contra Lucium AEmilium, vbi dicit; in hominum nostrorum moribus, non amplius habitant prisci animi, sed a nonnullis grauitas superbiae, iustitia stultitiae, fortitudo insaniae, prudentia facilitatis nomine appellatur. Contra vero, quae, apud illos priscos, odiosa erant, haec nunc extolluntur et hominibus corruptis admiranda bona videntur, et ignauia, scurrilitas, malignitas, et versutia, pro sapientia habetur: et qui omnibus in reb. sunt impudentes, et qui in nullo proposito sunt constantes, dociles, ac tractabiles censentur. Quae vitia iam multas potentes ciuitates funditus euerterunt. Quae fusius recensentur a Iacobo Magni [note: Lib. 8. dec 1.] in Sopholog. lib. 3. cap. 10. Ceterum ordinem obtemperandi, et imperandi, in militia corruptum, et inueisum, Liuius ita refert: Quum polluta fuit semel militaris disciplina, non miles, Centurionis, non centurio, tribuni, non tribunus, legati, non legatus, eonsulis, non consul, magistri equitum, non magister equitum, dictatoris, parebat imperio, etc. Huc spectant [note: Annal. lib. 13.] querelae Taciti, vbi de Carbulone, expeditionem, iussu Neronis, contra Parthos parante, ira scribit: sed Carbuloni plus molis, aduersus ignauiam militum, quam contra perfidiam hostium erat. Quippe Syria tiansmotae legiones pace longa segnes, munia Romanorum aegerrime tolerabant. Satis constitit, fuisse in eo exercitu veteranos, qui non stationem, non vigilias inissent: vallum, fossamque, quasi noua et mira, viserent, sine galeis, sine loricis, nitidi et quaestuosi, militia per oppida expleta, etc. Ad disciplinam autem militarem conseruandam, C. Iulius Caesar potiss. intentus [note: De bello Gallico lib 7.] fuit, sicut apparet, ex eius oratione, ad milites suos, quum ab expugnatione Gergouiae, non absque clade, repulsi essent. Postquam enim ipsorum temeritatem cupiditatemque reprehendisset, quod sibi ipsi iudicauissent, quo procedendum, aut quid agendum videretur, neque signo recipiendi daro constitissent, neque a tribunis militum, legatisque retineri potuissent, ita illos alloquitur: Quantopere eorum animi magnitudinem admiraretur, quos non castrorum munitiones, non altitudo montis, non murus oppidi, tardare potuisset: tantopere licentiam, arrogantiamque reprehendere, quod plus se, quam Imperatorem, de victoria atque exitu rerum, sentire existimarent: nec minus se in milite modestiam et continentiam, quam virtutem atque animi magnitudinem desiderare, etc. Quam frugalis autem et seuerus fuerit Caesar, in compescenda militum luxuria, et conseruanda disciplinae militaris simplicitate, apparet ex ignominiosa [note: De bello Afrisco. lib. 5.] missione tribunorum militum, sicut ipse in suos commentarios id retulit. Maxime vellem, inquit, homines suae petulantiae nimiaeque libertati,

aliquando finem fecissent, meaeque lenitatis, modestiae, patientiaeque rationem habuissent. Sed quoniam ipsi sibi, neque modum, neque terminum, constituunt, quo ceteri dissimiliter se gerunt, egometipse documentum more militari constituam: C. AVIENE, QVOD IN ITALIA MILITES POPVLI ROMANI CONTRA REMPVBL. INSTIGASTI, RAPINASQVE PER MVNICIPIA FECISTI, QVOD MIHI REIQVE PVBLICAE INVTILIS FVISTI, ET PRO MILITIBVS FAMILIAM IVMENTAQVE IN NAVES IMPOSVISTI, TVAQVE OPERA MILITIBVSQVE TEMPORE NECESSARIO RESPVBL. CARET: OB EAS RES IGNOMINIAE CAVSA AB EXERCITV MEO TE REMO VEO HODIEQVE EX AFRICA ABESSE, ET QVANTVM POTES PROFICISCI IVBEO. ITEMQVE TE A. FONTEI, QVOD TRIBVNVS MILITVM SEDITIOSVS, MALVSQVE CIVIS FVISTI, TE AB EXERCITV DIMITTO. T. ALLIENE, M. TYRO, C. CLVSIANE, CVM ORDINES IN MEO EXERCITV, BENEFICIO NON VIRTVTE CONSECVTI, ITA VOS GESSERITIS, VT NEQVE BELLO FORTES, NEQVE PACE BONI AVT VTILES FVERITIS, ET MAGIS IN SEDITIONE CONCITANDISQVE MILITIBVS ADVERSARIORVM NOSTRORVM IMPERATORIS QVAM PVDORIS MODESTIAEQVE FVERITIS STVDIOSIORES, INDIGNOS VOS ESSE ARBITROR, QVI IN MEO EXERCITV ORDINES DVCATIS, MISSOSQVE FACIO, ET QVANTYM POTESTIS ABESSE EX AFRICA IVBEO.

CAPVT XXVIII. Detriplici missione, itemque sanguinis missione militari, et peculiari cura veterum, in conseruanda disciplina militari, deque memorabilipraelio ad Agriam: Nec nonde amuletis.

CAEterum quoniam in missionis militaris mentionem capite praecedente [note: L. miles. [?]. 3. dere milit et l. quod ait praetor de his qui not. infam.] incidimus, ea fuit triplex: Honesta, Causaria, et Ignominiosa. Fuit etiam poena militaris, missio sanguinis, quod qui sanguine abundarent, animorum impetus et cupiditates, rationi minus obsequentes, haberent, de qua re Gellius plura suppeditabit. Caeterum quaerelae non leues olim

quoque, contra corruptam disciplinam, exauditae sunt, praesertim ob [note: De paediae Cyri, lib. 8.] mollitiem et crapulam, vtpore infestissimos hostes militum omnisque adeo virtutis. Ita enim Xenophon scribit: Cauerant prisci illi Persae, calices in conuiuia ne portarentur, quippe qui existimabant, moderata potione adhibita, minus tum corpus, tum mentem commoueri, ac perturbari; at recentiores, retenta duntaxat consuetudine, non importandi calices, tantum certe bibunt, vt pro eo, quod importent, ipsi exportentur, cum nequeantiam, onusti cibo et vino, per se ipsi stantes, egredi. Ille quoque mos eis patrius erat, vt inter eundum, nec cibum potumve capere, nec vllam earum rerum, quae propterea sunt necessariae, facere conspicerentur. Nuncitinera faciunt adeo breuia, vt nihil iam mirandum sit, si interim sibi, a rebus necessariis, temperent. Venatui porro antea tantum temporis impertiebant, vt satis, et ipsis, et ipsorum equis esset huiusmodi exercitatio: sed postquam, vino superati, se totos dediderunt ignauiae, et luxui, non ita frequentes, nec ipsi exibant ad venationem, nec alios educebant. Quinimo, si quos vidissent, labores libenter suscipere, et venationis studium, cum suis ipsorum equis, colere, aperte eos, tanquam meliores se, inuidia odioque persequebantur. Mollitiem arguit, quod non satis habent lectos mollissime sternere, nisi etiam tapetas ipsorum pedibus supponant, vt ne pauimentum contra nitatur, sed cedant tapetes. In mensa, nec vllum panis genus, quod antea repertum fuisset, omittunt, et alia praeterea indies excogitant, atque idem faciunt de obsoniis. Habent enim nouos harum rerum paratos artifices. Hyeme, non satis est eis caput, corpus, pedesque contegere, sed densis vtuntur manuum, ad extremos vsque digitos, tegumentis. AEstate, nec arborum, nec saxorum vmbra contenti, alia etiam sibi, vel ipsis in locis, vmbracula per homines facienda curant. Poculorum magnam sane habent copiam, de eoque valde gloriantur: accrescente magis magisque potandi insania. Plurimis ferme in equis, quam in lectis, stragulis vtuntur, neque enim tam id eis curae est, vt equitandi artem addiscant, quam vt vel in equis molliter sedeant. Iam vero militarem disciplinam, praeclarissime a maioribus constitutam, quis neget, hoc tempore, dilapsam esse? Haec ibi Xenophon. Vtrum vero non similes querelae, vel potius maiores, de corrupta disciplina militari, nostro tempore, institui possent, experientiam ipsam licet consulere. Et extant hac de re plures libri, in variis idiomatibus linguisque scripti, ad [note: In Ottomanno sub fin. partis 2.] quos studiosum lectorem remitto. Inter alios autem Lazarus Soranzius ita scribit, de praelio illo memorabili, eoque recenti, cum Mahomete, Turcico Imperatore, ad Agriam: In primo statim congressu,

Mahometes propriis suis oculis vidit, exercitum suum dissipatum, et in fugam coniectum, ipse de sua salute solicitus, in montem quendam, in ipso Agriae conspectu, confugit, faciem, parte vestis Mahumetis, quam religionis causa secum circumferebat, abstersit. Quanta vero nostrorum militum virtus, et in debellando hoste audacia fuerit, non est obscurum quod minus quinquaginta millibus militum (quos Franciscus Maria Vrbini Dux, ad exstirpandamTurcicam tyrannidem sibi deposcere solebat) instructi, hosti obuiam procedere, et manus cum eo conserere, et exercitum, qui trecentis millibus hominum, atque adeo totius Imperii Ottomanici robore constabat, in ipsius Imperatoris conspectu, in fugam coniicere valuerint. Vnde nemo temere dubitare debet, quin, si nostri minus auari, melius vniti, magisque prouidi, inprimis vero, erga ducem belli fideliores exstitissent, victoriam splendidissimam reportaturi fuissent, qualem forsitan, ante ipsos, nunquam Christiani, de Turca, tulerunt, ipso Mahumete capto, quemadmodum Baiazetem a magno Tamurhan, id est, domino ferri, captum esse scimus, etc. Quis autem, (humano more loquendo (iuste negabit, dissolutae disciplinae militari, hanc culpam potissimum asscribendam esse? Ceterum quod de frusto vestis Mahumeti Pseudoprophetae Turcici dictum est, quo Mahometes Turcicus Imperator, veluti amuleto, in praelio faciem abstersit, nihil nouum esse videtur. Sylla enim, in illa cruenta pugna, cum Archelao, in Baeotia, cum periculum ob oculos videret, habuit in collo pendentem imagunculam Apollinis, quam osculatus est, et clamauit: O Apollo, ne deseras me: quia si me deserueris, abiiciam te, et nullo honore post hac te afficiam. Recta itaque monet Heresbachius, Amuleta et Characteres [note: In Epitome Christianae Iurisprud.] penes se deferre, atque fiduciam in his constituere, vanam esse idololatriam. Huc pertinet Euangelii Iohannis, ad collum suspensi, gestatio, quasi verba, chartis inscripta, [gap: Greek word(s)] sint, et aduersus noxia praestent auxilium; et non potius Dei verbum in corde, cum vera inuo catione, et fiducia in Deum, repositum atque conseruatum.

CAPVT XXIX. Cupiditate praedae, et opum, victores saepius, magna cum clade, esse victos: nec non de inani et vana gloria.

NOn frustra Soranzius (sicut eum in proxime antecedenti capite allegauimus) et post cum Thuanus inter causas, quo minus praeclarissimam victoriam, contra Mahometem, ad Agriam, numerosissimo exercitu instructum Christiani, respectu hostium, pauci, non obtinuerint, recenset,

praedae et opum cupiditatem, ob quam, laxatis ordinibus maximam cladem propemodum victores acceperint, Quod sane nouum non est, sicut plura exempla, tam vetera; quam recentia, allegari possent. Ex quibus [note: Lib. 1. Annal.] tantum selectiora inducam. Inprimis autem Tacitus de Germanis ita scribit, (libenter enim eius verba, ob elegantiam et succinctam, licet neruosam, narrationem, retineo) Romanos ab Herminio prope victos, iuuit hostium auiditas, omissa caede, praedam sectantium; Vbi Commentator Annibal Scotus Placentinus, ita dicit: Saepe auiditate praedae, exercitus victoriam amiserunt, etc. Vnde pulcherrimum illud Ioannis Triuultii, Carolo VIII. Gallorum Regi datum consilium, in conflictu apud Tarum, cum [note: Guicciard. lib. 2. hist. Ital. Lib. 4. hist.] Italiae confoederatis, relinquendi scilicet impedimenta incustodita, et praedae hostium exposita, vt illi in hac re occupati faciliorem illis transitum, quod summopere optabant, redderent. Quod, prout ipse cogitauerat, euenit. In hanc sententiam idemTacitus scribit: Sed obstitit vincentibus [note: Lib. 5. hist. De reb. Dania.] prauum, inter ipsos, certamen, hoste omisso. spolia consectandi. Et alibi dicit: Suam illic victoriam Germanis obstitisse, dum, omissis telis, praeda manus impediunt Salutarem itaque doctrinam tradit Saxo Giammaticus: Ne facigetis, inquit, milites, opum onere, manus praelio destinatas, ac scitote, triumphum ante carpendum, quam censum. Proinde auro spreto, auri dominos inse quimini, nec aeris, sed victoriae fulgorem miremini, meminisseque vos decet, satius trophaeum prensare, quam quaestum, potioremque esse metallo victoriam. Nec absque ratione Salustius monet; [note: Inorat, ad C. Caesarem de rep ordinanda.] Studium pecuniae aut tollendum, aut, quoad res feret, minuendum: aliter, neque priuatam rem, neque publicam, neque domi, neque militiae regi posse. Nam vbi cupido diuitiarum inuasit, neque disciplina, neque artes bonae, neque ingenium vllum satis pollet, quin animus magis aut minus mature, postremo tamen succumbat. Saepe, (pergit is) iam audiui, qui Reges, quae cinitates; et nationes, per opulentiam magna imperia amiserint, quae per virtutem inopes ceperant, id eo haud mirandum est. Nam vbi bonus deteriorem diuitiis magis clarum magisque acceptum videt, primo aestuat, multa que in pectore voluit. Sed vbi gloria honorem magis indies, virtutem opulentia vincit, animus a vero deficit: quippe gloria industria alitur. Vbi eam dempseris, ipsa per se virtus amara atque aspera est. Postremo, vbi diuitiae clarae babentur, ibi omnia bona vilia sunt, fides, probitas, pudor, pudicitia. Nam ad virtutem vna et ardua via est. Ad pecuniam, qua cuique lubet, nititur, et malis et bonis rebus ea creatur, etc. Caeterum, vt in materia coepta pergam, victorias egregias, spe et auiditate intempestiuae praedae amissas, et militari stratagemate victores, victos esse, constat ex superioribus bellis

Gallicis, praesertim praelio illo memorabili Drocenfi, anno M. D. LXII. in quo Francisci Guisii industria militaris, cum aduersa pars victoriam consecutam, spe praedae, ex manibus amitteret, caprata occasione, in dissolutos irruit, et victores vicit, fugatoque Collinio Amirallio, Condaeum captiuum duxit, etc. Refert quoque Collenucius, nobilissimum principem [note: Rerum Neapol. lib. 4.] Conradinum, vltimum Ducem Sueuiae, a Carolo Andiouino, Ludouici Regis Galliae fratre, ex eadem negligentia, in Marsorum planitie, ad Facinum Collaminiue lacum, felici stratagemare militari, consilio Alardi Galli, qui forte, a sacri sepulchri visitatione, redierat, victum et captum esse. Cum enim Philippus Monfortius, vestibusarque insignibus regiis, vt per omnia Carolo similis videretur, ornatus, et in praelio interfectus, et agmen, quod ducebat, in fugam coniectum esset, Conradini milites, se certa victoria potitos, existimantes, praedae inhiarunt, et non sine magna laetitia, victoriae fructu, cum magna securitate fruerentur, et tantum praedae et spoliis hostium intenti, ita vt ipsi quoque aulici, et ij, quibus Conradini, atque Austriae Ducis, custodia damandata esset, in diuersas illius planitici partes excurrerent, relictis, apud binos principes, tantum vilissimis quibusque seruis: Mox Alardus, qui haec omnia, in summo colle, diligenter animaduertebat, tempus, quaesitamque rei feliciter gerendae occasionem, iam adesse cognouit, Carolum, ex ea valle, qua, cum suo agmine, latebat, moneri iussit, vt, instructa acie de colle cautissime descendens, in hostes, hinc inde dispersos, praeda onustos, et plerosque inermes, quam fieri posset, maxima violentia impetum faceret. Quod consilium secutus ille, magno animo hostes, absque vlla difficultate, fregit, et vniuersos interemit, cepit, aut in fugam coniecit, victoriaque potitus, in planitie illa permansit; et extat etiamnum eo loco, in monumentum illius rei, templum tunc temporis conditum, quod S. Mariae victoriae vocatur, etc. Accidit hoc anno Christi M. CC. LXVIII. etc. Quid etiam anno 1596. in pugna apud Erlam in Hungaria Germanis obtigerit, et quomodo clarissimam nobilissi mamque victoriam praedae cupiditate solutis ordinib. amiserint, et a Turcis iam ter victis et stratis victores victi fuerint, desiderato. Ernesto Holsatiae Principe, Popello, Peskio, et 40. Nobilibus, in recenti adhuc omnium memoria est. Merito itaque laudantur a Paulo Iouio Heluetii, [note: Hist. lib. 11.] inter quos inprimis commendatur Iordini Vnter Waldii immanis et prope effera virtus, qui consensu multorum supra viginti hostes halabarda confecit, et certae laudis praemia tulit, in memorabili illa pugna et victoria, contra Gallos, prope Nouariam, propugnantes Maximilianum Sfortiam, quod a victoribus, in tanta hostium strage edita, ad praedam discursum non sit: Quanquam pretiosa supellex Ducum, et cuncta opulenti

exercitus impedimenta, multorum animos allicerent. Viri enim, inquit, patriae disciplinae memores, quod neminem armatum in acie viuum capere, nec vertentem terga insequi liceret, medio in campo, confertis ordinibus, in multam diem immoti constiterunt, ne Galli equites aut Ducum astu, aut suo pudore concitati, regrederentur, et spoliandis cadaueribus occupatos opprimerent.

CAPVT. XXX. Contra amuleta, et remedia praeternatur alia, memorabilia.

MVltis praestantibus heroibus et viris, superstitione et falsa impressione, persuasum fuisse, amuleta et alias vanas res circumligata, et vel circa praecordia de collo suspensa, adhibitis eorum rationibus et characteribus insolitis, curare morbos, vulnera et sanguinem sistere, antea recensuimus. [note: Cap. 76. cent. 1.] Cum autem haec stolida imaginatio, et malorum curatio adhuc passim, apud Christianos, et rudem plebem, inprimis aniculas, magno cum scandalo bonorum, in vsu sit, pluribus has ineptias confutare visum fuit, cum praesertim olim apud Imperatores id, tanquam capitale delictum, prohibirum, et punitum sit. Constat hoc ex Ammiano Marcellino: Si qui, [note: Lib. 19.] inquit, remedia quartanae, vel alterius doloris, collo gestaret, vt veneficus reus capitis interibat. Et alibi: Anum quandam simplicem, interuallatis [note: Lib. 29.] febribus mederi leni carmine consuetam, occidit vt noxiam. Et visus adolescens in balneis admouere marmori manus vtriusque digitos alternatim, et pectori, septemque vocales literas numerasse, ad stomachi remedium prodesse arbitratus, percussus gladio est. Aliis quoque persuasum fuit, verba certa, plerunque tamen incognita, posse lenire affectus animi, et [note: Lib. 15.] incantationibus morbos posse sopiri. Vnde tradit Strabo, Esse in India incantatores, qui medicari crederentur, et solam hanc apud eos esse medicinam. Theophrastus censet, Ischiaticos carmine sanari. Cato prodidit, luxatis membris carmen auxiliari. M. Varro podagris. Eodem modo Plinius sentit, vbi disputat, an sit medendo verbis aliqua vis. Ex recentioribus [note: Lib. 28. c. 2. De sacra Philosophia lib. 3.] autem prolixior est Franciscus Valesius, vbi multa memoria digna congessit, et randem. characteres nihil conferre morbo vel sanitati concludit. Narrat Bodinus, nuper in suburbio Laodunensi, quandam maleficam [note: De daemoni. lib. 1. c. 6.] mulierem miseram grauissime decumbentem sortibus liberasse, cum procidens in genua, demisso in terram vultu, diabolum magna voce saepius inuocasset, vt curaret mulierem, et verbis aliquot enuntiatis, bucellam panis dedisset ei comedendam. Vbi recte addit; Quod quidem plane tantidem est, ac si aegrotans ipsa diabolum de valetudine orauisset. Itaque

praestaret, vel crudelissima omnium, quae vnquam cogitari possent, petire morte, quam eo pacto curari. Quamobrem alibi hanc sententiam plurib. [note: Lib. 2. c. 2.] argumentis et rationibus declarat: Chartam, inquit, aut characteres subnecti collo, quicquid inscribatur, cum Ioanne Chrysostomo, et Augustino, statuimus meram esse idololattiam, si ignorantes fecerint: sortilegium vero, si istud illi commiserint, qui nouerunt interdictum, nec eo minus fidem superstitionibus adhibent. Etenim haec quoque est idololatria, si vis curandi herbis, plantis, animalibus, metallis tribuitur, nisi eadem opera laus ad Deum tota referatur. Ideoque Hebraei tradunt, Salomonis librum de vi et proprietate animantium, plantarum, lapidum, herbarum, metallorumque omnium, ex mandato Regis Ezechiae, crematum esse, ne ad idololatriam, ratione ista, homines adducerentur, vt serpentem quoque aeneum, e deserto allatum, Ezechias igni praecepit tradi, quod eum imperitus populus adoraret. Eiusmodi amuleta etiam olim Longobardi detestati sunt. Habuerunt enim peculiarem legem de duello, sicut Bernardus Saccus eam suae historiae Ticinensi inseruit, et adhuc extat in Lombardia [note: Lib. 9. c. 10.] (quo libro Leges Longobardorum continentur, et cum aliis Germanorum Legibus studio atque opera Iohan. Basilii Heroldi editae sunt) in haec verba: NVLIVS campio, aduersus alterum pugnaturus, audear super se habere herbas; nec res ad maleficia pertinentes, nisi tantum Corona sua, quae conueniunt. Etsi suspicio fuerit, quod eas occulte habeat, inquiratur per iudicem, et si inuentae fuerint, reiiciantur. Post quam inquisirionem extendet manum suam ipse in manu Parrini aut colliberti sui, ante iudicem, dicens: se nullam rem talem super se habere, deinde ad certamen prodeat.

Non possum supersedere quin historiam, eam que recentem, de eiusmodi amuletis, recenseam. Cum anno 1568. Princeps Auriacus, numeroso exercitu, in Brabantiam irrumpere rentaret, in agro Iuliacensi prope Traiectum, ad Mosam fluuim, quendam Hispanum captiuum milites arbori alligatum; sclopetis vel bombardis manuariis occidere conabantur. Verum frustra suos in illum tormentorum globulos emiserunt. Tantum enim abfuit, vt illum sic arbori alligatum possent transuerberare, vt nec creberrimis ictibus laedere potuerint. Quo viso obstupefacti, eum suis vestibus spoliarunt, arbitrantes hominem occultis quibusdam armaturis, contra vim tormentorum, communitum. Verum nihil tale ab ipsis apud nudum inuentum fuit, praeter dependens ex collo amuletum agni, quo sublato, primo ictu bombardae extinctus, occubuit. Haec recitantur a Molano, teste Petro Matthaeo in VII. decretalium. Cum autem hanc virtutem cereae imagini Agni attribuant, sit fides penes autores. Ego sententiae

Ioan. Georgii Gôdelmanni, Consiliarii Electoris Saxoniae praestantissimi, ad stipulor, qui postquam naturales et rationales curationes admittit, ita dicit: Quando res naturales, vt herbae, in certa coeli constitutione [note: Lib. 1. c. 8. de curat. morb. prastig.] collectae, characteres, verba, sigilla, carmina, Euangelium S. Ioannis, quae nec qualitate elementari nec occultis viribus agere possunt, collo aut certis corporis patribus appendantur, vt cum Hypericon, aut arthymisiae, ad fugandos daemones, in domo suspendantur, aut Euangelium S. Ioannis, ad auertendos globos bombardae, collo appendatur, tum illa amuleta fiunt sacra menta diaboli, et si morbi, per rales appensiones curentur, aut aliae actiones perficiantur, non viribus earum rerum fiunt, sed diabolus ipse, ex pacto, vel tacito, vel manifesto, per illas curat et agit, etc. Quis igitur dubitat, Hispanum illum diabolico amuleto se aliquantisper, contra globulos sclopetorum, ex pacto, tutatum esse, donec reipsa inane, vmbratile, et ficulneum subsidium, sua interneoione, expertus est. Recte itaque et erudite ibi idem auctor ita distinguit, Amuleta aur esse naturalia, aut superstitiosa. Naturalia, inquit, sunt licita, et sunt res, quae sua forma substantiali, siue occulta proprietate, diuinitus, in prima fui creatione indita, semper eodem modo agunt in corpora, quibus applicantur, siue sua sympathia, siue antipathia, qualia esse creduatur radix et semen Poeoniae, collo appensa, item viscus quercinus collo appensus, in praeseruandis et curandis puerulis ab Epilepsia. Item corallium rubeum, orificio ventriculi appensum, corroborat ventriculum. Item annulus ex vngula Alces, digitis vel manuum vel pedum gestatus, medetur conuulsioni, non sua qualitate, sed occulta virtute, vt medici scribunt. Sic etiam gemmis quibusdam occultas vires inesse, non negatur, etc. SVPERSTITIOSA amuleta illa sunt omnia, quaepaulo ante de verbis carminibus, herbis, lapidibus, metallis, cereis imaginibus, characteribus etc. colliguntur, finguntur, scribuntur, appenduntur et gestantur. Quae omnia, ad morbos profligandos, a natura nullas habent vires, nec acquirunt a stellis, sed diabolus per ea, tanquam per sacramenta sua, operatur, etc. Est autem dictus auctor in allegato capite admodum prolixus, de superstitiosis amuletis, et sigiliis, eorum vanitatem, validis rationibus et argumentis, confutat. Quare lectorem, plura de hac re cognoscere cupientem, eo remitto; inueniet enim singularia, memorabilia, et vtilia. Nec praetereundum silentio est, quomodo nonnunquam Diabolus soleat ad decipiendos homines in eiusmodi amuletis ludere ambiguis decipulis. Narrat enim Salustius Pharamundus in Carolo Allobroge siue historia de superuentu Allobrogum in vrbem Geueuam, Anno 1502. Militum audaciam initio auxisse quaedam incantamenta carminum, quae ab Iesuitis Thononianis

accepisse aiebant, quibus se munirent contra hostium virtutem et vires. Visebantur, inquit, in illis cruces, principium Euangelii Ioannis, nomina Mariae, Iesus, Trinitatis, et haud scio qui ignoti Characteres, sub signatis verbis istis lingua Franca: Quicumque hanc scedulam portauerit, eo die non peribit neque terra, neque aqua, neque gladio. Nec mendax fuit, licet solemnia sua frausus sit, Satan. Nam, sceda noctu sublata, strangulati [note: In narrat. Sylu. lib. 8.] in aere perierunt pomeridiano. Haec ille. Refert quoque Gilbertus Cognatus mira, de charta magica, puero quindecim annorum, a quodam ignoto adolescente, tradita, quem Cacodaemonem fuisse existimat. Ex qua aurei, quot optasset, exciderint. Quae traditio chartae complicatae hac conditione facta est, vt puer sancte promitteret, se ex animo crediturum, quae in ea scripta essent, quaeque significata. Cum id promisisset se credere; Caue, inquit, ne quando chartam aperias, inspiciendi gratia. Verum cum puer aliquoties exoptatos aureos ex charta accepisset, curiositate non sibi temperat, quin chartulam aperiat; statim vt vidit obscenas imagines, oculi nigrescere coeperunt, vertigine rapi caput. Neque soli sibi iam credebat, quocunque iret, subinde respectans, tanquam a tergo quempiam insequentem videret. Tandem chartam illam in ignem coniicit. Ea semihora mediis in flammis durauit inusta, quum nulla magis materia ignem rapiat, adeo vt puer ipse admirans exhorresceret. Pergit deinde Gilbertus referre, quid sibi acciderit, cum ex relatu, et indicatione pueri conficere vellet chartam, similibus imaginibus et characteribus. Recte itaque illi curiositati impiae et superstitiosae poenas dederunt, non quidem meritas, sed vt deinceps illas magicas artes vel potius diabolica ludibria vitarent. Non absque ratione [note: Lib. 10. de Reg. Portug.] igitur Conestagius reprehendit Sancium Auilam, supremum Castrorum Regis Hispaniae praefectum, et post Ducem Albanum, inter omnes Hispanos, rei militaris peritissimum, qui ex equi recalcitrantis ictu, grauiter laesus, relictis chirurgis, curandum sese commiserat militi cuidam, certis carminibus vtenti: Ideoque mortuus est tam exiguo et non lethali vulnere. Pia itaque et salutaris est doctrina B. Augustini, quae est talis: [note: In Psal. 34.] Multi in inopia, in angustiis, in morbis constituti, quaerunt auxilium a dae monibus, per arreptitios daemones consulunt, sortilegos quaerunt. Quid hoc aliud, quam inuisibiles hostes nostros adire, qui animam nostram expugnant, et nobis persuadent, non esse nobis in. Deo salutem? Obsurduerunt illi ad Dei vocem, dicentis: SALVS TVA EGO SVM. Hunc nos audiamus, nec aliam salûtem requiramus, praeter Dominum Deum nostrum; si de aliqua creatura, vt ex aliquo medicamento, aut medico, illisque mediis ordinariis, mihi liberatio suggaeritur, a DEO est: a DEO est, si per hominem

subuenit; ab IPSO est, si per angelos suos, et illud est a Domino Illum tu quaere, qui deesse nunquam potest. Si tibi subtrahit valetudinem, vel opes, non ideo se tibi subtrahet, iuxta Psalmum 23. Etiamsi ambulauero in medio vmbrae mortis, etc.

CAPVT XXXI. Quantum intersit inter consolationem Christianam et Philosophicam, nec non patientiam, constantiam; et tolerantiam in aerumnis ac suppliciis perferendis.

ETsi antea de differentia constantiae et patientiae in afflictionibus, persecutionibus, exquisitis tormentis, et atrocissimis suppliciis Christianorum et gentilium, non contemnenda nec inutilia disseruimus, et indicauimus: [note: Cap. 58. Cent. 2.] tamen, cum hoc argumentum tale sit, vt vlteriore indagatione, et declaratione, dignum habeatur, ad priora nonnulla praeterea addere volui, cum praesertim, non vulgarem, Christianis afflictis, in sua cruce, consolationem complectantur. Quod discrimen quidem Melanchthon etiam notauit, vbi dicit: Ex consolationibus, oritur discrimen patientiae [note: In Dom. 16. post. Trin. mihifol. 76. part. 4.] Philosophicae, et Christianae: Socrates iturus ad supplicium imperat locomotiuae, ne aliquid faciat, contra decorum: Matius, cum ei secatur varix, helt er frey/ wil sich nich binden lassen/ imperat locomotiuae, vt gestus vel motus non sint turbidi, sed moderati. Dolori non potest imperare, neque habet in corde consolationem, quam sentiunt martyres. Sed qui habet patientiam Christianam, praestat obedientiam Dei; quia in corde est consolatio, quae inde existit, quod cor intueatur Deum, scit eius voluntatem, qui immitit calamitates, statuit Deum sibi propitium esse, petit, et expectat liberationem, et Deus sustentat intus cor, et viuificat. Haec non sunt in patientia [note: Contra Pe[?] ag. lib. 4.] philosophica. Hoc monuit, et obseruauit quoque, Beatus Augustinus: Absit, inquit, vt in aliquo sit vera virtus, nisi fuerit iustus. Ab sit autem, vt sit iustus vere, nisi viuat ex fide. Sit licet ille Fabricius, sit licet Fabius, sit licet Scipio, sit licet Regulus, quorum nominibus, tanquam in antiqua Romana curia, loqueremur, putasti me esse terrendum. Dicuntur sine lege, naturaliter, quae legis sunt; facere, vt in die iudicii tolerabilius puniantur, quia naturaliter, quae legis sunt, vtcunque fecerunt, scriptum habentes in cordibus opus legis hactenus, vt aliis non facerent, quod perpeti nollent. Hoc tamen peccantes, quod homines sine fide, non ad eum finem, ista opera retulerunt, ad quem referre debuerunt. Minus enim Fabricius, quam Catilina, punietur, non, quia iste bonus, sed quia ille magis malus, et minus impius, quam Catilina, Fabricius: non veras virtutes

habendo, sed a veris virtutibus non plurimum deuiando. Sine fide Deo placere impossibile est, quam, nec in operibus, nec in corde, habuerunt, etc. Quare longe alia ratio et confidentia est, in Philosophia Christiana (vt ita dicam) quam in gentilium persuasione, licet illis admodum ea firma et gloriosa visa fuerit. Gentiles enim illi, licet nonnunquam, in perpetiendis tormentis et suppliciis, fortes, et imperterriti fuerint; attamen [note: In die Parasceues.] vera consolatione, quam spes futurae vitae accendit, caruere. Vnde sicut idem Melanchthon scribit: Multi generosi Ethnici fuerunt tolerantes, etiam ancillulae se obiecerunt pro Dominabus, vt est in historia Syracusana, et praebuerunt ceruicem feriendam, ne proderent dominas: potest esse contemtus doloris, vel certe magnitudine animi potest reprimi aliquo modo dolor lacerationis corporum, quando conscientia integra est. Illud gaudium conscientiae, et decus virtutis, reprimit dolorem corporis: sed quando cor dolet, quando sentit iram Dei, quando Deus ipse percutit, quando luctatur cor cum sensu irae Dei, id vero atrox et horribile est, etc. Et hanc conflictationem cum Deo veluti irato, docet nos Regius Propheta in suo Psalmo 88. in quo vir Dei fere nullam consolationem, sicut in reliquis psalmis, admittit, sed tanquam derelictus. et desperabundi [note: In lib. de Macahbais.] instar, concludit. Disputat sane, late et subtiliter, Flauius Iosephus, de vi et constantia rationis, omnia tormenta, et cruciatus, fortiter perferente: sed maius aliquid requiritur, quod humanas vires, et perseuerantiam, patienter et constanter ferendo exquisitos cruciatus corporis, auxilium diuinum praesens corroborat, et inuictos praebeat, sicut idem losephus ibidem ita affirmat: Parunli vero, coelesti quodam sensu, et diuinae maiestatis accensu, contemnentes immanissimarum tot poenarum genera, parui faciunt, irascentis tyranni minas, hortantisquo blanditias, etc. Hac confidentia et constantia fretus, et munitus Philo, imperterritus, contra persecutores, ita dicit: corpora de loco in locum transferes; animos non coges, quae nolint facere: Aut citius lapides aut ligna vocem emittere; Non est Rex aut Imperator, qui adigat nos facere ea, quae non decreuimus, etc. Hoc mouit D. parentem meum, beatae memoriae, vt hoc modo quodam in loco scriberet: Nunquam fuit, aut erit tanta potentia atque vis, non calliditas atque versutia persequentium veritatem, maxima etiam acerbitate, et suppliciorum infestissima crudelitate, vt funditus eradicentur pietatis et verae religionis studia, et exercitationes, et omnes illam profitentes, colentesque penitus extinguantur. Omnia carnificinae instrumenta expediantur. Omnia atrocissimorum suppliciorum, per summos cruciatus, ad mortem adferendam genera adhibeantur: accedant minarum quoque atrocitas et horror:

prudentiae etiam acumen excogitet, inueniatque in auditae aggressionis machinas: consistet tamen, neque destruetur religionis sanctae et sincerae aedificium, supra firmissimum fundamentum extructum, et defendetur eritque reliqua, ad falsitatis et superstitionum demonstrationem, contra dictionemque aliquorum inuicta manus, diuinae clementiae alis protecta, et conseruata, etc. Confirmatur hoc exemplo licet trito; actamen memorabili, in martyrio Laurentii, ex quo apparet, bonam conscientiam, et spem vitae aeternae, ita per fidem viuam, in ipsius animo, radices firmas egisse, vt, contemtis opibus omnibus, et honoribus, huius vitae obruisse videretur, sensus externorum cruciatuum, laetitia interiore, vnde versus Petri Bembi:

Hoc sancti viri martyrium diligenter descripsit Prudentius, et nuper [note: Infastis Mense Augissto.] eleganti heroico carmine illustrauit, insignis Poeta Nathan Chytreus, ex quo insigniores versus adscribendos duxi, inprimis, cum martyr ille Xistum, tractum ad supplicium, ita alloquitur.

Quo respexit Nazianzenus: Nihil ita, inquit, exhilarat hominem, vt bona conscientia et bona spes. Huc pertinet historia de illa sancta matrona Christiana, cum in carcere parturiens, magnis duloribus cruciaretur,

et propterea eiulatum continere non posset: Ea custodi carceris exprobtanti, quod tam impatiens in partu esset, quid crasfactura sit, cum ad supplicium duceretur? respondit: Hodie patior tanquam misera mulier in dolore, pertinente ad soxum meum, propter peccatum: cras vero patiar vt Christiana, proprer fidem in Christum. In eodem proposito, Simeon Persa martyrium constanter subiit, et pertulit. Cum enim Sapores, Rex Persarum, eum ad torturam adduci iussisset, ille nec veritus est quicquam, neque regem adorauit. Quam ob rem grauiter commotus rex, sciscitatur, quid sic causae, cur iam neutiquam ipsum adoret, cum antea id fecisset? cui Simeon: Non antea, inquit, deductus eram, ad verum Deum prodendum, et propterea non recusabam debitos honores Regi praestare; Ad iam idem ipsum facere, fas non est. Nam nunc, pro nostra pietate, et religione, decertaturus venio. Quae cum dixisset, iubet Rex vt solem adoret; quod ille constanter recusans, post diuturnos carceres, gladio feritur: Confirmatis, paulo ante obitum, centum aliis martyribus, qui cum eo martyrii palmam sunt assecuti, sicut Sozomenus scriptum reliquit. Adiiciam [note: Fccles. hist. lib. 1. c. 9. Lib. 52. c. 1.] adhuc vnum, ex Eusebio, de sancto Diacono quodam Ecclesiae Viennensis, qui tanta animi celsitudine, et constantia, carnificibus eum, horrendis tormentis, a Christiana fide auertere conantibus, restitit, vt ne nomen quidem, vel suum, vel gentis, vel ciuitatis, vnde fuit, neque vtrum seruus, an liber, illis vellet dicere: sed ad omnia rogata ita latino sermone responderet: CHRISTIANVS SVM, istudque pro nomine, pro ciuitate, pro genere et denique pro re quaque, iterum, et saepius eloqueretur: aliam autem vocem gentiles ab eo dicere, audireque non poterant. Ex his constat, quanta sit differentia inter constantiam, parientiam et alias virtutes Christianorum, et Paganorum. Quemadmodum enim illi, omnem suam felicitatem, pietatem, et totam vitam, in vero Dei cultu, fundatam habent: et ab honore, et laude debita, omnes suas actiones incipiendas, et firmandas esse, certo statuunt; quae duo, in precibus, et gratiarum actione, potiss. consistunt, vnde verus cultus Dei emanat: Ita, licet hi omni abstineant maleficio, si nemini vi vel fraude noceant, si nemo eos crudelitatis, libidinis, ebrietatis, aut aliorum, quoad homines, insignium vitiorum nomine, iure accusare possit: si denique omnia aduersa animose et constanter ferant, imo etiam mortem crudelem, pro patria, et gloria consequenda, fortiter et gloriose oppetant, inque illa nihil, quod famam et existimationem eorum, etiam in exquisitis tormentis laedere posset, commitant. Ad summam si coram hominibus iusti, boni, fortes et beati videantur: Interim tamen,

cum in corde suo destituti sint omni vera religione, cultu, et fide, erga Dcum; purandum ne est, cos propter priores virtutes illas, Deo placere, et acceptos esse posse? Nequaquam. Sunt enim sine his, in oculisDei, [note: In viatico itineris extremi.] nihil, nisi vanitas, et foetor. De quare plura pie et prolixe scribit Chytraeus.

CAPVT XXXII. Ethnicos nulla solidas et veras in aduersis habuisse consolationes.

IN capite 37. multa, vt puto, non inutilia congessimus et exemplis ac rationibus demonstrauimus, bona intrinseca aeterna potius, quam extrinseca fluxa et vana curanda esse, (quod et Columbanus Abbas his piis verbis [note: Cent. 2.] monuit: quamuis sint laeta, quamuis blanda, quamuis sint speciosa aliena terrena, deuitemus, vt propria aeterna non perdamus) et quod pii homines hac in re Ethuicis maxime praecellant, veramque viam habeant in sacris lireris, qua illa potius, tam in cruce et tribulatione, quam in rebus prosperis, quam haec consequi possunt. Quam materiam puto esse dignam vt latius tractetur. Exordiar igitur a suauissima compellatione ad Deum, Beati Augustini, sumta ex sacris literis: Cum blandiris, pater es: cum caedis, pater es. Blandiris ne deficiam; caedis ne peream. Et alibi ita monet: Intellige [note: In Meditatonib.] Deum esse medicum, tribulationem vero esse medicamentum: Scit medicus quod dare debet aegroto; non autem ipse aegrotus. Item alibi: Cum coeperit homo Christianus cogitare proficere, incipit pati linguas aduersantium: quicunque illas nondum passus est, nondum profecit: quicunque illas non paritur, nec conatur proficere. Quod etiam Lactantius nos docet, vbi dicit: Deus homines pro liberis habet: sed corruptos et vitiosos luxuriose et delicate patitur viuere, quia non purat emendatione dignos. Bonos autem, quos diligit, castigat saepius, et assiduis laboribus, ad vsum virtutis, exercet, nec eos caducis et mortalibus bonis corrumpi ac deprauari sinit. Quae luculentum illum scriptorem e sacris fontibus hausisse, nemini potest obscurum esse, recordanti similium apud Salomonem in Prouerbiis et Paulum in Epistola ad Hebraeos sententiarum. Et Basilius Episcopus in Admonitionibus pie monet: Patientia grandis medela est animae: impatientia autem pernicies cordis. Per patientiam autem exspectatur spes futurorum, et quod non videtur, quasi quod videatur, amplectitur. Quaesiuerunt sane (sicut antea quoque monuimus) consolationes gentiles, in suis calamitatibus, sed profecto fragiles et nullius efficaciae, ita vt recte dicatur, Philosophorum praecepta non idonea esse ad [note: Valer. Maxim. lib. 7. cap. 2.] sananda vulnera, sicut sacrae literae, sed tantum ad cicatrices nonnulla afferre remedia. Similis curatio cicatricum Solonis afflicti animi, sumpta ex

communi fragilitate et sorte rerum humanarum, cum ex amicis quendam grauiter moerentem videret. Eum enim in arcem regiam perduxit, hortatus que est, vt per omnes subiectotum aedificiorum partes oculos circum ferret. Quod vt factum animaduertit, cogita nunc tecum, inquit, quam multi luctus, sub his tectis olim fuerint, hodieque versentur, et inse quentibus seculis sint habitaturi, et mitte mortalium incommoda, tanquam propria, deflere. Qua consolatione demonstrauit, vrbes nihil aliud esse, quam humanarum cladium consepta miseranda. Ex eodem defectu verae et solidae consolationis, Titi, alioquin praeclari Imperatoris, querelae vanae exriterunt. Cum enim in itinere ad Sabinos febre correptus, lectica transferretur, suspexisse dicitur dimotis plagulis coelum, multumque conquestus eripi sibi vitam immerenti. Neque enim extare vllum suum factum poenitendum, excepto duntaxat vno, sicut Suetonius notauit. Huc spectat exclamatio ista veluti desperabundi, cum tonsor quidam splendide tumulatus esset, contra vero magni et praestantes heroes, vel prorsus sepulchro et monumento carerent, vel obscure interfecti iacerent:

Non desunt sane querelae monitiones, et praecepta salutaria Ethnicorum quam [note: In fragmentis mihi fol. 136.] plurima, sed vt diximus inania, auxilia ficulnea et vera consolatione destituta, quale est Polybianum: Humanum genus, inquit, quod omnium videtur animantium esse vaferrimum, multum rationis habet, vt sit virtuosissimum. Etenim reliqua quidem animantia corporalibus concupiscentiis seruientia per eas solas seducuntur: Humanum vero genus, quoniam gloriae studiosum est, non minus per inconsiderantiam, quam per naturam peccat. Alterum est Panaetii, Praeceptoris Sciponis Africani, tale: Vita humana ex improuiso assidua et prope quotidiana fert pericula, ad quae cauenda animo semper oportet esse intento, canto, prouido, et circum specto, athletarum more atque ritu. Nam quemadmodum illi in certamine caput manibus appositis, quasi vallo quodam, moniunt: Sic animus sapientis aduersus iniuriarum petulantiam, forrunaeque tela, atque ictus septus esse debet, semper et munitus, id est, cautus et prouidus, ne qua repentina incursione obruatur subito et opprimatur: Tertium est Simonidis senis; cum enim in conuiuio videret insolentiam iuuenis, Pausaniae, ita eum mouit: [gap: Greek word(s)] : Memento quod sis homo. Et recte quidem considerarunt Ethnici prudentiores miseram et: caducam conditionem hominum; sed remedia et confolationem certam ex humana sapientia reperire nequiuerunt, ignorantes nimirum originem

huius miseriae, vniuersos et singulos spectantes, neque modum vel remedium, quo inde emergere possent. Pia itaque est admonitio Beati Bernhardi pulchre describens et veluti depingens hominis conditionem et statum: Quid, inquit, est homo? totus sane ex humo natus. Quid aliud in eo vertex capitis, nisi testa fictilis? Quid cerebrum, nisi lutum coagulatum? Quid oculus, nisi humor diffluens? Quid nares, nisi saccus stercorum? Quid ergo superbis terra et cinis? impurum sterquilinium: imo stercus ipsum. quid superbis? Haec salutaris monitio, mihi sequens distichon inter insomnia expressit:

Quemadmodum dormientes dum somniant, delectantur iis, que per somnium imaginantur rebus: experrecti autem vana spe delusos se vident: ita ij, quib. humana contigit felicitas, delectatione se aliqua affici sibi videntur. Interim vero e fortunae sinu, tanquam a mollissimo eiecti lectulo, sentiunt miseri illum honorum honorumque splendorem, nil aliud fuisse, quam vanam imaginem ac rei simulachtum potius, quam rem ipsam. Prudenter itaque et pie fecerunt ij, qui non solum in vita memores mortis fuere, sed etiam posteritati monumenta ad cogitandum de ea statuere voluerunt, eique in memoriam reuocare: Incertum esse quo te [note: Senaca epist. 26. Idem epist. 24.] loco mors expecter; vt illam omni loco expecta. Quotidie enim morimur, quotidie demitur aliqua pars vitae, et tunc quoque cum crescimus, vita decrescit. Hac de re habemus duo eximia exempla duorum heroum. Primum est Principis Friderici Electoris Palatini cognomento Victoriosi, cuius monumentum Heidelbergae tale extat. Licet enim is in habitu Electorali, imperiale pomum dextra tenens, leonem suppedaneum habens superne in saxo eleuato, et quatuor columellis sustentata conspiciatur; tamen inferiore parte, quae pauimento incumbit, sceleton hominis osseum faberrime seulptum, mortalitatis etiam maximorum Principum nos admonet. Inscriptio aurem talis est in saxi superioris circuitu:

FRIDERICVS BAVARIAE DVX, COMES RHENI PALATINVS, SACRI ROMANI IMPERII ELECTOR, SALVS PATRIAE, PRAEDONVM FVLMEN: TRES ILLVSTRES HOSTES VICIT: PRINCIPA TVM AVXIT, ET PIE VIVIS EXCESSIT, ANNO CHRISTI MCCCCLXXVI PRIDIE IDVS DECEMBRIS. FVIT EIVS VITAE SOCIA VIRTVS, GLORIA MORTIS COMES.

morte, et quomodo eam sibi peculiari arce semper ante oculos praeposuerit, quod factum cum sit admodum memorabile in tam egregio heroe, huc quoque pauloa liter, ex oratione a Ioanne Fabro in eius funere habita, (quae inserta est in historia Marquardi Freheri nostri) inserere [note: Tomo 2.] volui, anno quinto, inquit, priusquam diem obiit vltimum, quantumuis in magnis versaretur, imperî et regnorum negotiis, Sarcophagum cum omniea supellectile, que mortuo ad sepeliendum esset necessaria, per se quam diligentissime ordinauit, dicens se sibi domum construere, quae sibi placeret. Et clanclulo quidem ne ad hominum ostentationem id fecisse videretur. Arbirrabantur quidem homines. etiam quibus magnarum rerum cura demandata esset, thesaurum aliquem illic detineti ac conseruari: alii nonnihil librorum, quib. historiae veteres conrinerentur; alii aliud magni quidpiam eo deferri. Caesar vero sibi conscius in quem deferret vsum, vt semper hilaris erat, subridendo, in rei cuiusdam sibi omnium carissime vsum id secum deferri dicebat. Vnde quaeso huic tam magno et praestanti heroi, hilaritas et laetitia in cogitatione praesentis mortis? Certe quia non Ethnicas consolationes, sed spem futurae [note: Quintil. in declamat. Ad Heliodor.] et beatas vitae semper in animo habuit. Nullum enim maius solatium mortis quam voluntas vltra mortem: vel vt rectius et piis conuentius monet Hyeronymus: Nihil aequae proficit ad tempetantiam, in omnibus rebus, et ad aequanimitatem quam frequens cogitatio breuis aeui.

Hanc certitudinem motris etiam Leges nostrae in Legatis hoc modo [note: L. hares 79. de cond. et demonst.] staruunt: Mors omnibus est certissima, ideoque Legatum tale, Haeres meus cum morietur Titius, centum ei dato, putum est, quia non conditione, sed mora suspenditur. Non potest enim conditio non existere. Concludam hoc caput, quod fuit veluti auctarium capitis in principio allegati, [note: Cap. 37. centur. 2.] suauissima monitione B Augustini, quae continet veram consolationem, piorum hominum, reiectis Ethnicorum prae ceptis, et solaminib. inanibus. Illuc, inquit, festinandum est, vbi semper viuendum. Si. n. sic amatis istam miseram fluidamque vitam, vbi cum tanto labore viuiris, et vbi currendo, satagendo, sudando, suspirando, necessatiis corporis satis facitis: Quanto magis amare debetis vitam aerernam, vbi nullum laborem sustinebitis: vbi semper summa securitas, summa felicitas, felix libtras, felix bearitudo, vbi implebitur illud, quod Dominus dicit in Erangelio: Erunt homines similes Angelis, et illud, Fulgebunt insti etc Et alibi idem Augustinus detestans praesentia caduca et mundana bona, et commedans aeterna, ita dicit: Mundus, quanto est blandior tanto est periculosior. Nam cumarridet, fallit, et periculose decipit. O munde immunde quantos seduxisti, quam multos decipisti? quot certi iam per te sunt in infernopositi?

Quicquid est boni in mando, aut est praesens, aut prereritum, aut futurum. Si praesens est, instabile: si praeteritum, iam nihil est: si futurum, incertum: sola ergo perpetuo bona, in coelo vera bona sunt, quae sunt semper stabilia, [note: Sermon. 49. de miseria carnis et fal. sitate praesentis vitae.] certissima, felicissima Idem ad Fratres in Eremo: O tu vita quantos decepisti, quantos ex coecasti, quantos seduxisti? Quae, dum fugis, nihiles; dum videris, vmbra es; dum stas, fumuses. Quae quotidie fugis, et quotidie venis; quae veniendo fugis, et fugiendo venis: dissimilis euentu, similis. ortu; dissimilis luxu, similis fluxu; dulcis stultis, amara sapientibus. Qui te amant, non te sciunt; et qui te contemnunt, ipsi te intelligunt. Ergo non es vera, sed fallax. Teostendis quasi veram; te reducis quasi fallacem. Quid ergo es humana vita? via es mortalium, et non vita, a peccato incipiens vsque ad mortem. Vera enim esses, si te peccatum primae transgressionis humanae non interrupisset, et tunc casabunda et mortalis deuemsti, cum omnes tuos viatores morti assignasti: via ergo es ad vitam, non vita. vera enim es via, sed non plena; aliis longa, aliis breuis; aliis lata, aliis angusta; aliis laeta, aliis tristis; omnibus similiter festinans, et irreuocabilis: via es, inquam, via es, sed non omnibus manifesta es. Multi enim te vident, et pauci te viam esse intelligunt. Sic enim subtilis es, et sic seductrix, vt paucorum [note: Paranticer. veter parte 1.] sit te scire viam. Quam Augustini consolatoriam sententiam praescriptis verbis reperiit Columbanus Abbas, vetus et pius scriptor, quem Melchiori Haiminsfeldio Goldasto debemus, in epist. 1. vbi continue ista subsequuntur: Interroganda ergo es et non credenda vita, nec vindicanda: transeunda, non habitanda misera humana vita. Nullus enim in via habitat, sed ambulat, vt qui ambulant in via, habitent in patria. Quare ergo tu mortalis vita habitaris, diligeris, vindicaris? Asscita es a perditis, contemneris a sensatis, cauetis a saluandis. Timenda itaque es humana vita, et multum cauenda: quae sic fugitiua es, et sic lubrica, sic periculosa, sic breuis, sic incerta, quasi vmbra, aut imago, aut nubes, aut nihil, aut inane, dissolueris. Dum ergo nihil es, ô mortalis vita, nisi via, imago fugitiua, aut inanis, aut nubes incerta, et fragilis, et vmbra, et somnium, sic per te iter agendum est, tam solicite, tam caute, tam expedite, vt viatotum more ad veram Patriam omnibus intelligentibus festinandum sit, de transactis securus, de eo quod restat solicitus. Nihil enim tibi prodest ascendere, quod ascenderis, nisi, quod restat, euaseris. Via enim et ascensus quidam putanda est vita haec. Non quaeramus in via, quod in patria futurum est. Labor enim et fatigatio in itinere versantur, in patria requiescit, vbi securitas paratur. Cauendum est itaque nobis, ne forte per viam securi simos, et ad veram nostram patriam non perueniamus, etc.

CAPVT XXXIII. De imprecationibus licitis et illicitis. Auctarium cap. 86. centuriae primae.

[note: Cap. 86.] IN prima Centuria, operarum subcisiuarum mearum, de imprecationibus vitandis, monitiones vtiles, et non vulgares historias, adduxi quib. homines, huic vitio dediti, ab eo absterrerentur, dum commonefierent, quam atroces, poenae inde sequerentur. Verum, cum non obscurum sit, imprecationes, et execrationes (quae plerunque maledicentiam et blasphemias quoque in se continent, vel non procul inde sunt) tanquam leuia peccata, et veluti quotidianas noxas vulgo haberi, priora enarrata et deducta, aliis commonefactionibus, et exemplis, illustrare volui, si forte (vt spero) hi mei conatus, maiorem efficaciam, a deterrendis hisce corruptis moribus, qui, vel a praua educatione vel leuitate quadam, plerunque proficisci solent, sortiantur. Dolendum sane est, eiusmodi imprecationes, a nonnullis, ex consuetudine mala, veluti res licitas, et consueras, haberi, et [note: In sermone de malis et improbis.] rem turpem, honesto nomine velari, dum scilicet vocatur, Ein Haußfluch: de quo abusu Basilius quoque Magnus conqueritur: Complures sunt, inquit, qui malas actiones approbant, scurram nominantes, gratiosum: et eum, qui obscaenis verbis vtitur, ciuilem; acerbum, et iracundum, minime contemnendum vocant: parcum, et alienum a liberalitate, quasi rei familiaris administrandae peritum, laudant prodigum, quasi liberalem: scortarorem, et libidinosum, delicatum, et remissiorem. Istiusmodi laudatores illis ore quidem bene precantur; at corde execrantur. Nam in illa verborum pulchra commemoratione, omnem execrationem, in illorum vitam inducunt, imo eos aeternae damnationi obnoxios efficiunt, ipsa vitia approbantes. Etsi autem passim, in sacris literis, praesertim in Psalmis Dauidicis, imprecationes, et execrationes inueniuntur, et nonnulli, tanquam permissae, et vsu receptae sint, iis, absque discrimine, et iudicio, abutuntur: tamen non promiscue, et sine exquisita diligentia, vel differentia, eae sunt considerandae, et imitandae, aut vitandae. Sunt enim praecepta, [note: Heresb. in comment. super Psal. 34. vers 5.] vel monitiones, in execrationibus, aut generales omnibus, videlicet non maledicendum, sicut nec occidendum: Aut sunt personales, veluti quae fiunt per Propheras, et magistratus, qui Dei spiritu et mandadato reguntur, vt Noe maledixit, et imprecatus est filio Cham. Elisaeus deuouit imprecando pueros, qui eum ludibrio habebant, vt ab vrsis dilaniarentur. CHRISTVS, generali vocatione, et obedientia patris, pro inimicis orauit: at personali tanquam DEVS et Iudex

iustus, cui DEVS pater omne iudicium dedit, sceleratos et impoenitentes insanabiles, et perditos, execratur, quo omnis illis excusationis praetextus adimatur, et sanabiles, ab eorum sceleribus, deterreantur. Vt autem maledictiones et execrationes licitas, quae in nouo quoque Testamento recensentur, omittam: quod de Onia primi nominis [note: De bello Iudaico, lib. 4. cap. 3.] Sacerdote, in historiis; apud Plauium Iosephum, et alios, legimus commemorabo. Is innocentia et pietate venerabilis, quod aliquando pluuiam, tempore difficili, precibus impetrauerat, gratiosus apud populum, vir minime popularis, erat. Obsidentibus templum Ierosolymiracum Hircano II. et Rege Areta, populari violentia producitur, vt factionem Aristobuli, templum tenentem, diris deuoueat. Id vir integerrimus facere detrectauit. Plebe instante, (quae in seditionibus audit neminem) prouolutus in genua, sublatisque in coelum oculis, atque manibus, Deum obsecrat, vt parti neutri tradat victoriam, quoniam inde pugnaret populus: inde obsiderentur sacerdotes: victoriam autem sic moderaretur, quantum prodesset saluti communi. Quae verba vix elocutus, a circumstante multitudine, vt Zonaras scribit; lapidibus obruitur. [note: Georg. Fabr. lib. 10. deregib. Asmenaeorum et Idumaeorum] Eius mors perhibetur fuisse irritamentum et acceleratio poenae, vt, paulo post, a Pompeio, vrbs caperetur, Deo ipso hominis innocui interitum vindicante et puniente plebem seditiosam. Hunc Oniam, (quem vt puto, Iosephus alibi Ananum vocat) ita commendat: Et quidem non errauerim, si Anani mortem dixero excidii ciuitatis fuisse principium, et ex illo die, muros euersos, remque publicam Iudaeorum periisse, quo pontificem, rectoremque salutis suae [?]ugulatum, in media ciuitate, viderunt. Erat autem et alias virlaudabilis, atque iustissimus, et praeter nobilitatis, ac dignitatis, et honoris, quo erat praeditus, amplitudinem, infimis amabat aequari. Libertatis maxime fautor erat, et is qui populi affectaret imperium. Commodis autem propriis, communes semper vtilitates anteponebat, super omnia pari studens. Peraitae quoque Nigri viri summi et fortis imprecatio, cum a Zelotis crudeliter, cum aliis primoribus, interficeretur, est memorabilis; quam idem Iosephus ita describit: Ductus extra portas, desperata iam salute, ne sepultura [note: De bello Indaico, lib. 5. cap. 1.] careret, supplicabat. Illi autem prius interminati, quod humum ei, quam desideraret, conceffuri non essent, mox etiam mortem intulere. Qui tamen, cum occideretur, Romanos eis vltores imprecatus est: famemque, praeter bellum, ac pestilentiam, et ad haec omnia, ipsorum mutuas manus: eaque vniuersa confirmauir; apud impios, Deus, et quod iustissimum esset, effecit, vt audaciam suam quamprimum experirentur, inter sese dissidentes, etc. Columbani praeterea Abbaris, viri

[note: De vita S. Galli, lib. 1. c. 3. in Alamannicorum a Goldasto editorum, tom. 1. par. 1.] sanctissimi et pientissimi imprecationem refert Walafridus Strabus. Cum enim is permissu atque licentia Theodorici Regis Francorum cum Gallo socio in Alamanniam concessit, vt Tugis et Tigurinis Euangelium praedicaret, Gallusque fana et idola igne cremasset: Ea causa, inquit Walafridus, permoti ira et inuidia sanctos insectabantur, et communi consilio Gallum perimere voluerunt: Columbanum vero flagellis caesum et contumeliis affectum de suis finib. perturbare. Beatus Pater cognito consilio eorum zelo iustitiae imprecatus est eis talia dicens: Deus, cuius prouidentia mundus subsistit et cuncta reguntur, fac super caput generationis huius reuerti contumelias, quas famulis tuis parauerunt: nati eorum facile pereant, et antequam senescant prae subitaneo stupore delirare cogantur, ipsique cum terra quam incolunt, dura potentium dominatione premantur, vt cunctis ignominia eorum pateat in aeternum, et sicut scriptum [note: In vita S. Galli. lib. 1.] est: Conuertatur dolor eorum in caput ipsorum, et in verticem illorum iniquitas ab ipsis patrata descendat. Wettinus S. Galli Monachus hanc imprecationem ita refert: Cum ad mediam aetatem perueniunt, stupot ac dementia eos apprehendant, ita vt alieno aere oppressi ignominiam suam agnoscant conuersi, etc. Qua indubie voluit, vt per hanc ignominiam delicta sua agnoscentes tandem ad agnitionem fidei Christianae conuerterentur. Quid autem euenerit, paucis his verbis, minime tamen obscuris, [note: De Origiu. et Casib. Monasterii, S. Galli, c. 1.] tradit Racpertus Turegiensis: Non sine multo et ignominioso damno sui generisque futuri, Sanctos exinde pepulerunt. Veniamus nunc ad vetitas, et perniciosas, et maledicas execrationes. De iis extat exemplum insigne, accurate descriptum, et quomodo, expresso mandato Dei, punitum sit, in veteri Testamento, vbi ita legimus: Et egressus est filius mulieris [note: Leuit. 24.] Israelitidis, qui erat filius viri AEgyptii, in media filiorum Israel, et iurgati sunt in castris ipsis, filius Israelitidis, et vir Israelita; et expressit filius mulieris Israelitidis nomen et maledixit (vel vt vulgata lectio habet) cumque blasphemasset nomen Domini, et maledixisset ei. Adduxeruntque eum ad Moysen. Nomen autem matris eius erat Solomith, filius Dibri, de tribu Dan, et posuerunt eum, in custodiam, vt exponeret eis, iuxta sermonem Iehouae. Loquutus est autem Iehouah ad Moysen, dicendo: Educ blasphemum, extra castra, et ponant omnes, qui audierunt, manus, super caput eius, et lapidet eum omnis coetus. Vbi licet interpretes varient, quale illud nomen fuerit, quod blasphemando expressit Israelitidis ille filius, nonnullique existiment, illum, non iuxta vulgarem consuetudinem, Adonai, sed iuxta literas suas, Iehouah, enunciasse, quod est apud Iudaeos, nefandum: tamen simplicior magis videtur quorundam doctissimorum virorum interpretatio, qui sentiunt, quod filius viri

AEgyptii male precatus sit alteri in iurgio, vt fieri solet, in contentionibus, et iurgiis, exoptando, et imprecando ei exitium, aut calamitatem, idque non simpliciter, sed per nomen Dei, eumque non dixisse tantum: Imprecor, vel exoptotibi. maIum: Sedaddidisse, ac diserte nominasse Deum; aut nomen Iehouae. Iehouah, inquiens, det tibi malum, et perdat te perpetuo. Sic autem, per nomen Dei, male precari, est nomine Dei abuti, et ipsum profanare, est quoque blasphemia aduersus priorem tabulam.

CAPVT. XXXIV. De imprecationibus et obtestationibus, quae ad demonstrandam innocentiam, et obuelanda delicta vsurpantur, deque poena quae mox praesto esto solet.

REcensuimus, in supra allegato capite, primae centuriae, memorabiles nonnullas historias, et tristes euentus illorum, qui dum sua delicta, vel tegere, vel extenuare conarentur, diris obtestationibus, et imprecationibus, ad demonstrandam suam innocentiam, deficientibus aliis effugiis, erga seipsos vsi, sunt: quibus alia praeterea, memoratu digna, addere, operae pretium visum fuit. Insignis itaque historia, et doctrina; extat, apud [note: Antiquit. Iud. lib. 18. cap. 8.] Flauium Iosephum quum Antipater, coram Quintilio Varo, Syriae praefecto, innocentiam suam, ob structas insidias, contra patrem Herodem Regem, ficta pietate, excusare et probare conaretur. At Antipater, inquit, pronus in faciem, et supplicabundus humi iacens, Deum conscientiae suae inspectorem, obtestabatur, vt euidenti aliquo signo probaret, alienum se ab omni culpa, neque vnquam quicquam molitum, in eius perniciem. Is enim (pergit Iosephus) est mos malorum omnium, vt quoties nefarium aliquod facinus aggrediuntur, nihil non sibi permittant, nullo respectu diuini numinis. Cum autem, suis sceleribus, inciderunt in periculum, tum demum illis in mentem venit, per cuius inuecationem et testimonium volunt eripi, fingentes, se cuncta illius arbitrio permittere. Id quod tunc quoque Antipatro vsu venit, qui, cum ante omnia sic gessisset, quasi nullum numen interesset rebus mortalium, imminente vltione, destitutis iuris praesidiis, ad diuinam confugiebat potentiam, se in hoc diuinitus seruatum asseuerans, vt pro incolumitate patris excubias ageret. Haec ex Iosepho exscribere, et huc transferre volui; quo rectius cognoscatur, in periuros, qui, ficta pietate, Dei nomen falso vsurpant, et sua scelera obuelare eo conantur, sicut Antipater mira hypocrisi, fecit, et propterea poenas

metitas dedit, diuinitus saepissime fuisse animaduersum, neque vnquam periuria, vel Ethnicis, vel Christianis, impune fuisse. Hoc et aliis multis exemplis, demonstrari posset. De quare, apud Alex. de Alex. et [note: Lib. 5. c. 10.] Andream Gorrucium, lector cupidus discendi, memorabilia inueniet, et [note: Lib. 3. c. 11.] sequentibus quoque exemplis clarius elucescet. Caeterum a me et aliis, obseruatum saepenumero est, delinquentes, qui in tortura, vel alia inquisitione saeuiore, ad veritatem inuestigandam, iussu magistratus, de commissis, interrogantur, quando suam innocentiam, teste Deo, vel perceptione Sacramentorum, aliisque imprecationibus, demonstrare conantur, plerunque deierare, et maxime sontes esse. Quid Borbonio, id quod antea sibiipsi imprecatus fuerat, paulo post, in oppugnatione vrbis Romanae [note: De Gallor. imper. lib. 3.] euenerit, in supra allegato capite, primae Centuriae, recensuimus, de cuius morte, Stephanus Forcatulus, ita scribit: Dum Borbonius, ad motis scalis, muros audacter conscendit, ictu glandis plumbeae candentis, incerto autore, de tormento aereo, in crus sinistrum disploso, occubuit, dignus hisce versiculis:

Eodem modo, in Annalibus Polonicis, memoriae traditum est (sicut in [note: Cap. 2.] centuria secunda nostra integram historiam allegauimus) Popelum, l. huius nominis, principem Polonorum, saepissime in ore execrationem hanc habuisse: O vtinam a muribus corroderer. Etsi autem autores obseruarunt hanc imprecationem non ipsi, sed filio eius, Popelo II. accidisse: tamen haec aliquo modo, in ipso impleta fuit, cum, secundum ICtos, [note: L. 8 ff. quod met. cans.] filius dicatur pars corporis paterni, et parentes in liberis magis etiam quam in seipsis terreantur. Memorabile admodum, et posteritati merito considerandum traditum est exemplum, quod, teste Pirckmario, in castello [note: Lib. de arte apodemica fol. 13.] Heiden, arce munitissima, non pocul a Beutelstein distante, in Noricis alpibus, ipse videtit, et obseruarit: Sex videlicet corpora, post hominum memoriam, in paruo quodam sacello, reseruata. Mihi, inquit, cur non sepelirentur, ex incolis, quaerenti, responsum fuit, terram illa absumere non posse: ita enim a maioribus suis accepisse, homines illos, quibus cum in controuersia quadam, inter Archiduces Austriae, et Venetos, iusiutandum delatum fuisset, ita quoque inter caetera iurasse: Si falsum iuro, statim moriar, sepulturaque indignus efficiat: et quia hac ratione, et imprecatione, aduersus veritatem, iurauerint, hoc ita postea contigisse Stupendum est (pergit ille) vt eiusmodi poenae, a parentibus, ad liberos, plerunque etiam deriuentur. Est enim hic quoque infans, eandem poenam sustinens, cuius brachia, manus digiti, os, nares, et caeteras corporis partes,

adhuc quidem integrae, carni tamen siccatae similimae sunt, maxime vero dentes, vt vix credam pulchriores, et magis albos, in homine viuo posse existere. Huc pertinet historia Goduini, qui, cum a Rege Angliae, Eduardo, criminis accusaretur, innocentiam suam praetexere [note: Polydor. lib. 8.] volens, precatus est, vt, si quidquam in necem fratris Alfredi molitus esset, panis frustum ipsum strangularet; Quae vbi dixerat, sumpto pane, subito praeclusis faucibus, suffocatus est. Recentior est historia illa, admodum tragica, quae a Iohanne Georgio Gôdelmanno, Iurisconsulto eximio, et Principis Electoris Saxoniae consiliario praecipuo, ita [note: De malitia Diaboli lib. 1. cap. 1.] recensetur: In Saxonia virgo opulenta, formoso iuueni, attenuioris fortunae, matrimonium promisit. Hic, quid futurum esset, praeuidens, illam praediuitem, et sexus ratione mutabilem, fidem vix seruaturam esse, puellae respondit: Illa contra, diris se execrari, his verbis coepit: Si alteri, quam tibi nupsero, tunc diabolus, in nuptiis illis, me abripiat. Quid fit? post intervallum aliquod, mutat animum, nubit alteri, priore sponso spreto, qui eam semel atque iterum promissi, diraeque imprecationis admonuit. Sed illa, posthabitis his omnibus, nuptias, cum altero sponso, relicto priore, celebrat. Ipso die nuptiali, cognatis, amicis, et conuiuis hilaribus, sponsa, euigilante conscientia, redditur tristior solito. Tandem diaboli duo, sub specie duorum equitum, in aedes nuptiales adueniunt, excipiuntur, adducuntur ad mensas, hisce remotis ducuntur choreae: vni ex his, sponsa, honoris causa, tanquam peregrino, adiungitur, cum qua bis saltauit, et tandem eam, e conspectu parentum, et amicorum, summo cum gemitu, et lamentatione, per ostium, in altum sustulit. Altero die, parentes, et amici moesti, sponsam quaerunt, vt delapsam forte sepelirent, sed ecce iidem socii occurrunt, vestes et aurum referentes, additis his verbis: non in has, sed in sponsam, a Deo nobis potestas concessa. Hanc potestatem Sathanae in homines Deus quandoque permittit, vt reliqui, exemplo eorum admoniti, a diris istis imprecationibus abstineant. Nam vt Beatus Cyprianus de talibus casibus grauiter pronunciauit sermone V. de lapsis; Plectuntur interim (scilicet, dum poenae dies veniat) quidam, quo caeteri corrigantur. Exempla sunt omnium, tormenta paucorum.

CAPVT XXXV. De formula imprecationum olim Romanis gentilibus, et nunc quoque Turcis vsitata.

IN proxime praecedenti capite partim de licitis imprecationibus, partim de illicitis, praesertim si fiunt contra ipsum execrantem, indicauimus. Nunc eandem materiam pertexemus, quomodo olim, apud Romanos, non tamen sine noxa, hoc vitium dirarum imprecationum erga alios, vel ira, vel vindictae studio, vel etiam odio, illicito zelo vsitatum fuerit. Romani sane aliorum gentilium more, peculiarem religionem, in dirarum imprecationibus, habuere, illisque persuasum fuit, eas haud incassas sed cupiditatib. suis, tam iis, qui eas vsurparunt, vtiles, quam, contra quos fierent, nocituras: idque patet ex Appiano. Cum enim M. Crassus [note: In Parthico:] Parthicum bellum; inuitis multis, et infausta ominantibus, nimia ambitione, et auaritia, suscipere vellet; Ateius, inquit, occurrens, primum voce cohibebat, denuncians, ne procederet: deinde apparitorem iussit, detineret ipsum iniectis manibus, verum id collegis Tribunis non permittentibus, adparitor Crassum missum fecit. Ateius vero, ad portam accurrens posuit ibi ardentem foculum, et Crasso praetereunte suffitum faciens, libansque, insuperdiris eum deuouebat imprecationibus; noua et horrenda nomina Deorum inuocans. Similibus execrationibus, coniunctis imprecationibus, contra Crassum proficiscentem in Syriam, diris cum ominibus, vsi sunt tribuni plebis, cum frustra eum retinere conati essent: quorum execrationes, si in ipsum tantummodo valuissent, vtile Imperatoris damnum, saluo exercitu, fuisset Reipublicae. Transgressum enim Euphratem, Crassum, petentemque Seleuciam, circumfusis immanibus copiis equitum, Rex Orodes, vna cum parte maiore exercitus [note: Hist. lib. 2.] Romani, interemit, sicut Paterculus scribit, Sic ante eum, vt idem autor tradit, L. Cornelius Merula; et postea consul, cum sub aduentum Cinnae, consulatu se abdicanerat, incisis venis, superfusoque altaribus sanguine, quos saepe, pro salute Reipublicae, flamen Dialis, precatus erat Deos, eos, in execrationem Cinnae, partiumque eius, tum precatus, optime de Repub. meritum spiritum reddidit. Eas execrationes secretas et priscas, Romani, talem vim habere putarunt, vt nemo sic deuotus posset euadere, imo nec illi, qui deuouet, bene cedere: quam obrem [note: Mihi fol. 55.] non temere his vtuntur. Sic quoque apud Florum, sacrarae leges, fuerunt execrationes peculiares, sicut Ioan. Stadius, Commentator in illum, obseruauit. Postea vsus est eiuscemodi imprecationibus, Seuerianus (quem

[note: In vita Adriani.] Spartianus Seruianum appellat) contra Adrianum Imperatorem, sicut idem Dio scribit. Seuerianus, inquit, priusquam iugularetur, ignem poposcit, atque incenso thure, Vos, ait, ô Dei, testor, me nihil mali commisisse: de Adriano, hoc tantum imprecor, vt, cum mori cupiet, non posset. Et hic quidem mortuus est. Adrianus vero post morbum, saepius, frustra inuocara morte saepe etiam seipsum occidere voluit. Extat eius epistola, quae hoc ipsum significat. Deplorat enim in ea miseram suam sortem. Quam miserum sit mortem optate, et mori non posse? Caeterum imprecationes parentum vehementes, et vel iratorum, vel laesorum, in liberos efficaciores, et poenae contumaciae, vel obedientiae, non absque noxa, plerunque celeres esse solent.

Praeterea extat formula vetus imprecationis, et exhaere dationis paternae, in testamento nuncupatiuo, si filii haeredes instituti, voluntati et mandato testatoris, forte non satisfacerent, in monumento quodam Arbotii Lusitaniae, cum hac inscriptione, quam propter dispositionem, et modum testandi, nec non et peculiarem curam, ossa in patriam transferendi, apud Romanos, tanquam singulatem, et minus vulgarem, integram asscribere volui:

EGO GALLVS FAVONIVS, IOCVNDVS L. F. QVI BELLO CONT. VIRIATVM OCCVB. IOCVNDVM ET PVDENTEM FILIOS EX TEST. HAERED. RELINQVO, ET BONORVM IOCVNDI PATR. MEI ET EOR. QVAE MIHI IPSE ACQVISIVI: HAC TAMEN CONDITIONE, VT AB VRBE ROMA HVC VENIANT, ET OSSA HINC MEA, INTRA QVINQVENNIVM, EXPORTENTE LVSITANIA, ET VIA LATINA CONDANT, IN SEPVICHRO MARMOREO IVSSV MEO CONDIT. ET MBA VOLVNTATE. SI SECVS FECERINT, NISI LEGITIMAE ORIANTVR CAVSAE, VELIM EA OMNIA, QVAE FILIIS RELINQVO, PRO TEMPLO DEI SILVANI REPARANDO, QVOD SVB VIMINALI IN VRBE MONTE EST, ADTRIBVI, MANESQVE MEI OPEM PONT. MAX. ET FLAMINVM DIAL. QUI IN CAPITOLIO SVNT IMPLORENT, AD IMPIET. CONTRA FILIOS MEOS VLCISCENDAM, TENEANTVR QVE SACERDOTES DEI SILVANI ME IN VRBEM REFERRE ET, SEPVLCHRO ME CONDERE. VOLO QVOQVE QVOTQVOT DOMI MEAE VERNAE SVNT, LIBEROS APRAETORE CVM MATRIBVS DIMITTI, SINGVLISQVE LIBRAM ARG. ET VESTEM DARI. ACTVM VI. K. QUINTILIS SERV. GALBA L. AVRELIO COSS.

DECVRIONES TRANSCVDANI HOC TESTAMENTVM ORE EIVSDEM CALLI EMISSVM IMLAPIDE IVSSERE ADSCVLPI.

Constat itaque ex historiis, quoties grauia, et acerba, ac misera, et intoleranda quispiam pateretur indigne, apud Romanos, voti, et imprecationis genus maximum fuisse, vt, positis humi genibus, ambas palmas, crebris ictibus, solo incuteret, aut torrem ignitum ianuae apponeret, illique obuianti, delibatis sacris, madente lachrymis sinu, deos superos, atque inferos, coelum noctemque contestans, necem, exilium, dirasque calamitates, furiali carmine, imprecaretur, et saeua quaedam numina aduocans, illum, cum omni stirpe, et gente, caput, domum, fortunas, deuoueret, [note: Lib. 3. c. 22.] et praetereuntem execraretur. De qua re Alexander ab Alexandro plura. Non absimili imprecatione (vt ad recentiora stylum paulisper deflectamus) teste Cuspiniano, vsus est Baiazetes, Turcorum imperator, regno blande exutus, a Selimo F. experiri volens, quo nam pacto regimen filius ordiretur, gazophylacium (vbi thesauri reconditi erant) ingressus, omnes diuitias reperit breui dissipatas tempore. Dehinc armamentarium, vbi spolia, hostibus adempta, et praedae reseruabantur, recensuit, et pariter vacuum reperit: Omnia enim suis iam donauerat: Lustrauit deinceps cameram argentariam, vbi vasa, ac pocula aurea, atque argentea, a principibus, et regibus finitimis, dono missa custodiebantur: quae pariter, iam distributa, euanuerant: Postremo stabulum regiorum equorum, ingressus inuisit, vbi delectos ac insigniores equos nullos inueniens, alte ingemuit, et dolore exacerbatus, coepit pessima quaeque suspicari, de filio, male in imperium intruso. Cogitabat itaque vindictam, quaerens cum reliquo, qui supererat, thesauro, abire in Natoliam ad maiorem filium. Priusquam autem necessaria ad iter praepararentur, sub amoenissima piro considens, arreptis duobus lapidibus, ad austrum conuersus, coepit filio omnia aduersa imprecari, eumque diris deuouere, vti eius coepta, vt hi lapides quos cum dicto manibus concussit, ab aduersariis contunderentur, vti lethalia vulnera, et discrimina periculosissima, sentiret, vt lapides, illi quatiebantur: vti vxor, aut infoecunda, aut filios parturiret debiles, nec diu superstites, quod se patrem despexisset, ac Mahometi legem praeuaricatus esset. Inde vrbe excedens, in medio itinere, vi veneni, a filio clam propinati, periit. Similes diras Corcuthus, frater Selimi, cum fidibus gutturi admotis, a carnifice strangularetur, impetrata hora, cuius spacio amarulenta in Selimum carmina, intrepido, constantique animo, conscripsit, exprobrata saeuitia, eius capiti imprecatus est, autore Iouio.

CAPVT XXXVI. De imprecationibus parentum, aduersus liberos, et alios, tam veteribus, quam recentioribus, et earum efficacia: Itemque de hypocritico ieiunio cuiusdam impostoris.

Eodem modo, parentum in liberos deuotiones esse formidandas, Homerus testatur, cum Phoenix natrat, se paternis execrationibus obnoxium fuisse:

Cum igitur id verum esse, experientia testetur prioribus exemplis et historiis, licet tragicis, commonefactionis loco, vt, quantum fieri possit, ab eiusmodi diris et imprecationibus, omnes, et singuli, praesertim [note: Cap. 22.] parentes, erga liberos immorigeros, abstineant, plura, eaque memorabilia, adiicere volui. Non frustra enim Dominus, per Ezechielem, inter reliqua scelera, quae exilio, igni, et ferro vlturum sese Israelitis comminatur, parentibus illatam contumeliam enumerat; Patrem, inquit, et matrem contumelia affecerunt, pudenda patris discooperuerunt. Nunquid sustinebit cor tuum, aut praeualebunt manus tuae, in diebus, quos ego faciam tibi? Ego Dominus locutus sum, si faciam et dispergam te in nationes, et ventilabo te in terris, et deficere faciam immunditiam tuam, a te, et possidebo te, in conspectu gentium, et scies, quia ego Dominus. Recensuimus, in prima centuria nostra, [note: Cap. 86.] historiam integram, de contumace filio, cum iussus esset, finita concione matutina, in magno frigore, ante fornacem sese calefaciens, cereuisiam ad prandium afferre, isque iussa parentis contemneret, ideoque [note: Part. 1. fol. 98.] excandescens illi imprecatus fuisset, vt perpetuo in illo loco staret. Quod et factum est, sicut eandem historiam recenset Melanchthon quoque, in expositione Euangelii, Dominicae, quae inscribitur, Reminiscere, et ego, locum, et mortui vestigia pedum, in pauimento ligneo, impressa, vbiis, ni fallor, per sexennium steterat, et pulpitum, in quo se brachiis inclinare potuit, stando nihilominus, Friburgi vidi, in aediculis parentis imprecatoris, qui, ob illas diras efficaces,

vulgo, Der Himlische Vater, appellabatur. Ob quam rem, breuiter iterum, huius tragicae rei, tanquam oculatus testis, mentionem facere volui. Animaduerti autem illum alioquin bonum, et simplicem hominem plebeium, admodum perturbari, si quis locum illum, ex sua imprecatione inconsulta, filio fatalem, videndi causa, cubiculum ingrederetur. Quare eum vestigia illa pedum, et pulpitum, libenter et cupide amouisse, si non illi, a magistratu, vt testimonium perpetuum, huius memorabilis, licet tragici facti, extaret, hoc interdictum esset. Ad vetera pertinent, quae Plato ita scribit: Oedipus contemptus a filiis, [note: Lib. 11. de legib.] ea illis imprecatus est, quae exaudita effectaque a Deo, apud omnes feruntur. Amyntora quoque, Phoenici filio iratum, illi maledixisse, ferunt; et Hippolyto Thesea, plurimosque alii alios: quibus apertissimum factum est, a Deo preces parentum, aduersus filios, exaudiri. Namque imprecatione parentis, nihil perniciosius filio, nec iniuria. Nemo enim cum mater et pater contemnitur, tunc solum a Deo putet orationes exaudiri, sed cum etiam honorantur: ac ideo, cum laetiores bona liberis a Deo petunt, exaudire eum, similiter existimare debemus: Atque nobis aequa inde distribui. Nam aliter, in bonis distribuendis, aequi non essent. Quod longe a Deo abesse necesse est, etc. Si igitur gentilis hic Philosophus, solum modo ex naturali cognitione sapiens (licet verosimile sit, eum sacras literas, vt vetus Testamentum legisse, et plura quam alii Philosophi ethnici, cognouisse) tam pie et recte scripsit: Quid obsecro Christiani Doctores, quibus Lux veritatis plane manifestata et detecta est, facere debent? Sed in historicis exemplis pergamus. Refert Caspat. Henneberger admodum tragicum exemplum, de poena [note: In Cronico Prutenico fol. 345.] diuina ingrati contumacis filii, qui verberibus in parentes saeuierit, et propterea ex imprecatione eorum a serpentibus, et quidem in tali loco, vbi antea nulli conspecti essent, corrosus et occisus sit. Praesertim autem serpens caeteris grandior et immanior ipsius dextram, qua parentibus plagas inflixerat, plane corroserat: qui, vt et reliqui, illo misere mortuo, non amplius comparuerunt. idque accidisse Passenheimii omnium cum horrore, poenam diuinam animaduertentium scribit. Praeterea narratur historia de muliere, Florentina illustri, atque opulenta, quae mortuo marito, superstites duos habebat filios, quos delicate et indulgenter educauerat donec adulti essent. Quodam vero die in iram versi, matrem pluribus verberibus male mulctarunt. Quod scelus ipsa impatienter ferens, horrendis imprecationibus, aduersus illos, vsa est, genibus procumbens, et terram manibus pulsans, Erinnyes, caeterasque iufernales pestes, in rabiem filiorum, magno cum gemitu, inuocauit. Exaudiunt

daemones, iuuenes aggrediuntur, illos in furias exagitant, qui statim, vt rabidi canes, mordaciter, ad inuicem sua membra corrodunt, Concurrunt famuli, fit clamor ingens, alii funes, alii catenas ferunt: ligantur iuuenes, nec rabie contineri valent.

[note: Lib. 2. de ciuitat. Dei cap. 2.] Eodem modo Beatus Augustinus, de decem fratribus, et sororibus, in vrbe Cappadociae, Caesaraea, quorum septem erant mares, tres foeminae, insignem historiam commemorat. Ait enim illos, quod matri iniuriam intulissent, ipsius maledicto, confestim hac poena diuinitus, omnes coercitos, vt horribiliter membrorum tremore quaterentur, ac toto pene orbe, quo caeteris forent spectaculo, vagarentur. Hae dirae imprecationes, non solum parentum erga liberos (dolendum sane eos ex ira et excandescentia nonnunquam modum talem excedere, vt paulo post poenitentia admodum grauis consequatur) sed etiam in consanguineos, a latere, vt dicitur, in seipsos, et alios, efficaces esse solent. Hanc [note: Cosmocrit. lib. 1. c. 7.] efficaciam imprecationum Cornelius Gemma, paucis verbis ita indicat: Sunt quos parentum oppressorum, pauperum, sacerdotum, atque piorum hominum imprecatio longe lateque persequitur. Quo respexerunt maiores nostri, sapientissimi viri, suo illo prouerbio: Das gemeine Gebet vnd der Gemeine Fluch vermag viel/ etc.

Hoc confirmare multis exemplis possumus, sed tantum pauca, eaque memorabilia referemus. Monstratur in hodiernum diem Lugduni Batauorum panis, in saxum induratus, qui capsulae, ferreis cancellis praemunitae, inclusus, ad testandam posteris prodigii memoriam, [note: In Batania.] adseruatur. Id ita (referente hoc Adriano Iunio) habet: Anno supra millesimum CCCXVI. in summa annonae difficultate, sororem opulentam, altera egentissima, in sobole numerosa, flagitarat panis subsidium, ne fame interirent liberi: Illa inficiatur, se habere sancteque deierans, Deum obtestatur: vt, si quid panis domi habeat, id omne lapidescat. Quid multa? preces secuta dicitur certa ostenti fides, miraculo confirmara. Alteram [note: In Chronic.] historiam huic similem ex Sigeberto recensebimus. Cum pauper quidam, circiter annum domini DCVI, a nautis eleemosynam petiisset, illi vero respondissent, se nihil, praeter lapides, habere, mendicus inquit: Omnia ergo, quaecunque manducabilia sunt, in naui, vertantur in lapides. Itaque lapidum duritiem omnia sortita sunt, licet, et color, et forma, illis rebus mansisset pristina, sicut olim Regi Midae omnia, quae atrigisset in aurum conuersa fabulantur. Retulimus praeterea, in allegato antea capite historiam Austriacae puellae, cui esurienti et perenti panem, mater, ipsa quoque fame, tempore magnae charistiae, macerata, et ad iram commota (verum enim est, quod ait Plautus, famem, et moram, bilem in natibus

excitare) famem decennem imprecata, tanto tempore, absque omni cibo vixisse, quae imprecatio, miraculi loco, habita fuit, cum natura hominis inediam, nequidem tot dies, multo minus tot annos, sustinere, et perferre possit. Idpsum superioribus annis patrum nostrorum memoria, (vt paulisper a proposita materia deflectamus) imitari voluit hypocrita, quidam insignis, ingeniosa impostura, affectans miraculosum ieiunium Moisis, in monte Sinai, et Seruatoris nostri, in deserto, quadraginta dierum, vt sibi Sancti nomen acquireret. Cum enim esset Rex Alphonsus in AEnaria Insula, renunciatum ei est, Antonium quendam Eremitam, post mortem nobilitatum hypocritam, inter summos cruciatus animam exhalasse, iactando plurima in Christum, et virginem eius matrem, conuicia, et blasphemias. Hic fuit ille Antonius, qui XL. dies et noctes perpetuo ieiunare ferebatur, et Italiam, Siciliam, atque Hispaniam compleuerat, nomine sanctitatis, et ab stinentiae: pluribus locis cella praeclusus, et a custodibus obseruatus, nihil edens, aut bibens, quoniam in praeuisa ac praetentata cella, in qua nihil, quod obseruare liceret, inesse videretur. Caeterum Angelosei quotidie famulari solitos opinabantur. Ac ipsi intus, in cella, erant candelae crassiores, exterius quidem ceratae: sed in quibusdam fistulae cannarum, includebanturque farina infartae, quae ex contritis, phasianorum ac caponum carnibus, saccaro, ac aromatibus immixtis, condiebantur. Aiunt, et cingulum gestasse fistulatum, plenum nectare, quod hypocraticum vocant. His epulis clanculum vescebatur, vir habitus sanctus, et mortalium omnium, qui vnquam fuerunt, aut essent, vulgi opinione, sanctissimus. Rex audiens, istum vermiculis, acerbissimo genere mortis, absumptum, dixisse, fertur: propterea Deum in hypocritas tantopere saeuire, quod, dum homines decipiunt, interponunt Deum ipsum, tanquam sceleris mediatorem. Ideoque vt plurimum viuentes adhuc plecti, in oculis hominum, quos Dei nomine fefellissent, vt intelligant mortales, a tali monstro, maxime sibi cauendum esse, quod Deum ipsum, nedum [note: Lib. 2. de dict. et gest. Alphonsi regis.] post mortem, sed etiam in vita ipsa, haberent indubitatum vltorem. Hanc historiam refert, ex Antonio Panormitano, Simon Goulartius in locis communibus Apophthegmarum, quam, vt grata [note: In tit. de Hypocrisi.] lectoribus esset varieras, integram inserere volui.

CAPVT XXXVII. De vindictae cupiditate in damnando et conuiciando,

IN saepe allegato capite primae Centuriae, fecimus mentionem eorum qui nullo legitimo obseruato processu, sed priuata autoritate, et vindictae cupiditate, temere damnando, et sibiipsis, aliisque, pro libito animi, imprecando, et conuiciando, absque discrimine, mortuos, et viuos, autoritatem et fauorem populi, sibi acquirere, seque hoc modo metuendos facere, conantur. Hos ita notat parens meus Piae memoriae, in suis [note: In Dominica. 4. post Trinitat.] Homiliis domesticis Graecis, quas ipse in Latinam linguam transtulit. Illam, inquit, trabem (de qua Euangelium) opinione inflati, et qui se aliquid esse putant, habent in suis oculis, quales sunt inaniter gloriosi, et gloriae cupidi, et qui sibi videntur sapientes, et istiusmodi caeteri,

quemadmodum ex veteribus quidam Poetis dixit. Atque istud malum vbique audax et temerarium maxime cernitur in iudicationibus quasi exultans. Ad omnia enim tales calculum perforatum inferunt, et faciunt sese metuendos condemnationibus, ipsi egregii, docti, sapientes, pii, hoc vno, quod condemnant alios, vt futiles, indoctos, stolidos, impios. At ipsi, cuiusmodi sint, nihil curant, cum sint plerunque deteriores aliis, quibus libet, sibi autem veniam dant, damnantes caeteros plane; seipsos absoluunt solos. Et paulo post: Non est facile, incubantem in corde foetorem abscondere, quando confertus halitus, quasi effunditur. Non igitur indulgendum est iracundis, et morosis et contentiosis, praetendentibus studium veritatis. Sunt enim ista vaniloqua fere, et nugae verborum. Quocirca, qui ipse est ob noxius inquisitioni, is ne inquirere in alterum audeat, aut poenam exigere, qua tenetur ipse. Est autem vitiosus amor sui is, qui sibi nocet maxime. Habet enim coniunctam inuidiam, et communitates hominum labefactando laedit, magis quam vllum aliud vitium. Et ea quae sequuntur ibidem. De his intempestiuis [note: Lib. 6. c. 11. 12. 13. lib. 10. cap. 11.] condemnationibus, Socrates, in historia Eccles. et in Tripart. ibi: Ego Epiphani, etc. et ibi: Homines obscuri, etc. Cum autem hoc vitium excandescentiae multis Demagogis et Concionatoribus (dolendum sane) admodum consuetum sit optandum esset, vt, memores multorum salutarium praeceptorum, quae in sacris, et profanis scriptis, passim extant, [note: Lib. 2. c. 2.] monitionem Francisci Iunii, piam, et memorabilem, in suis libris Ecclesiasticis, diligenter obseruarent. Inde, inquit, profluunt duo sequentia

Christianae vitae documenta: vnum, vt ipsi bene affecti sint; alterum, vt familiae bene constitutae sint, studio operaque ipsorum.

[note: I.] Vt Episcopus seu presbyter sit [gap: Greek word(s)] ; compositus, et vrbanus, non asper, non tetricus; non [gap: Greek word(s)] , aut pertinaciter sibi placens, et alios prae se nihili faciens, sed [gap: Greek word(s)] (haec enim duo sunt apertissima compositi hominis et vrbani documenta) id est, exteros, et eos omnes, qui non sunt domestici, et familia eius, accipiens amice, eosque benigne, cum gratia, et authoritate, imbuens salutaribus documentis verbi: nec [gap: Greek word(s)] , iracundus, et praeceps in irarumaestus: sed, [gap: Greek word(s)] , bonorum amans, quicunque illi sint, et se omnibus comem praebens, atque [gap: Greek word(s)] , et in congressu facilem.

[note: II.] Vt sit [gap: Greek word(s)] , moderatus, aequi boni studiosus, et temperatus (sic enim ab Apostolo ad Titum appellatur, et accipitur mea sententia [gap: Greek word(s)] ) non autem [gap: Greek word(s)] , vinosus, vino se iniurgitans, et in ebrietate sepeliens, quo ex vitio, omnis immodestia, intemperantia perdita, insolentiaque intoleranda nascitur.

[note: III.] Vt sit [gap: Greek word(s)] , alienus a pugnis, et contentionibus: non autem [gap: Greek word(s)] , percussor, et contumeliosus in alios, si quid forte, cum ipso, quod agant, habuerint. Nam hoc malum abest, quam longissime, ab ea iustitia, et sanctitate, quam in Episcopo, et seruo Dei, Paulus ad Titum, desiderat.

[note: IV.] Vt sit [gap: Greek word(s)] , continens, et alienus ab auaritia: non autem [gap: Greek word(s)] , turpiter lucri cupidus. Nam studium istud lucri (ait Apostolus) radix est malorum omnium, quod quidam appententes aberrauerunt a fide, et seipsos transfixerunt doloribus multis.

[note: V.] Vt sit bonus miles Iesu Christi, et exercitatus in acie illius: non autem [gap: Greek word(s)] , nouitius tyro, et tecens implantatus Christo, accitusque in Ecclesiam eius. Nouitii enim, exercitamentis Christianae crucis, nondum sibi humilitatis habitum induerunt, ac proinde facile inflautur, eoque pacto, in criminationem diaboli solent incidere.

[note: VI.] Vt bonum testimonium habeat, ab extraneis, quo testimonio tota humanitatis, honestatis, et vitae inculpatae ratio, vt supra diximus, summatim concluditur. Nam ita est voluntas Dei, vt bene agendo fraenetur, ranquam capistro, ignotantia hominum amentium et pro eo, quod loquuntur aduersum eos, tanquam maleficos, pudefiant, qui incessunt bonam eorum, in Christo, conuersationem.

[note: I.] Vt suae domui bene praesit, id est, vxori, et familiae toti: nam qui propriae domui praeesse nescit, quomodo Ecclesiam Dei curaturus esset.

[note: II] Vt liberos contineat in subiectione, cum omni honestate, quod profecto certissimum est, euidentissimumque signum, quo, hominem suae domui bene praeesse, animaduertimus, si honeste et sancte informati sunt liberi. Haec omnia simul coniunxit optime, Apostolus ad Titum, et in priore, ad Timotheum. Hactenus Iunius, non vulgaris auctor, cuius verba eo libentius exscribere volui, cum sint referta salutaris doctrinae et monitionis, quae non tantum, ad praecones verbi Dei, sed etiam ad omnes, qui veri Christiani sunt, et Christianorum more vitam suam instituere cupiunt, pertinent.

CAPVT XXXVIII. Vtrum citatio et prouocatio ad tribunal Dei licita sit, nec ne? et qualem plerunque efficaciam habuerit?

ETsi nonnulli ex Iurisconsultis sunt in ea opinione, puniendos illos esse, et quidem poena arbitraria, si qui numinis superstitione tenentur, quemadmodum faciunt illi, qui mittunt praecepta vallis Iosaphat, sicut [note: De arbitr. Iud. lib. 2. cent. 4. cap. 388. in fin. Sent. lib. 5. [?] fin. p. 83. n. 7.] Menochius censet, et allegat Iulium Clarum, ita dicentem; puniuntur extra ordinem illi, qui superstitione numinis alios terrent, prout faciunt illi qui mittunt praecepta vallis Iosaphat, quorum vnus, qui appellabatur, Carlesus, fuit positus ad catenam infamem 10. Aprilis, anno 1553. Et alius quidam Thaemus Mantellus, qui transmiserat quoddam praeceptum, sub nomine Domini nostri Iesu Christi, iussus fuit renuntiare praecepto, et fustigari 10. Septemb. anno 1556. Tamen contraria opinio receptior est: ideoque Theodorus Beza ex actorum Apostolorum, [note: In summa Noui test.] capit. 23. notat Christianis licere de iniuriis queri, et impios ad Dei tribunal citare, modo id sine odio et sedato animo fiat. Id confirmari potest multis memorabilibus historiis et exemplis. Ex quibus prae caeteris [note: Vel. 2.] memorabile est, quod Nauclerus de Fernando Legionis Rege ita scribit: cum praecepisset occidere duos scutiferos de Carnaial inauditos, illi videntes iniusticiam, citauerunt Regem, vt compareret coram Deo tricesimo die, ad dandam rationem huius iniustitiae, et sic factum est: quia in praefixo termino moritur. Praeterea refertur in veteri Chronico Conradi Epicopi, de duobus Cardinalibus, qui a Papa Iudices constituti et pecunia corrupti Henricum, olim Episcopum Moguntinum, virum laudabilem, ab Episcopatu; anno 1106. amouerunt, et quod propterea tam illi, quam Moguntini ciues, a Deo vltionum, grauiter puniti

sint. Rem, inquit, refero, fratres, omnib. illius seculi notissimam: Venerabilis vir Henricus, tam manifesta peruersitate turbatus, ipsos peruersos Cardinales alloquitur, in hunc modum: Si ad sedem Apostolicam appellarem, contra vestrum iniquum processum, Papa forsan ipse nihil amplius tentaret, et nihil mihi accresceret, nisi labor corporis, amissio rerum, afflictio spiritus, euisceratio mentis, et euacuatio gratiae. Appello ergo ad Dominum lesum Christum, tanquam iudicem iustissimum. Vos cito ad eius tribunal, ibi, coram summo iudice, me responsurum exhibebo. Non enim iuste nec secundum Deum, sed mercede corrupti, sicut placuit, iudicastis. At illi dixerunt: cum tu praecesseris, nos sequemur. Haec autem ridentes et deridentes dixerunt. Post annum fere et dimidium, venerabilis Henricus praesul, defunctus, Deo, ad quem appellauerat, totum processum lacrymabiliter assignauit. Mors eius peruenit etiam ad aures dictorum Cardinalium qui ludentes ad alterutrum dixerunt; Ecce praecessit: suo tempore nos sequemur. Et ecce transiit tempus breue, et ambo vno die moriuntur. Nam vnus sedens in sede naturae, vt purgaret ventrem, omnia intestina sua in cloacam eiecit, et animam miserabiliter exhalauit. Alius manuum suarum digitos articulatim obmordens, et ore expuens, quasi seipsum deuorans, expirauit, O Deus vltionum, iustum exerces iudicium! Audita sunt haec in terra nostra, nec a quoque aliud dicebatur, quam Benedictus Dominus, qui venerabilis Henrici iniuriam iuste vindicauit: O Cardinales Cardinales, pacem de terra accepistis, et vt homines Moguntiae seipsos inuicem interficiant; vos fecistis. Quodcunque mali prouenit, quaecunque fuerint homicidia perpetrata, vestra est in causa petuersitas, vestra est iniquitas operata, vt veniat super vos omnis sanguis, [note: Par. 2. c. 1.] qui effusus est, et deinceps effundetur. Haec auctor dicti Chronici; sicut relatum est, in Tempestiuo suscitabulo, pro Principibus. Ex quo haec, cum Chronicon illud non habeam, exscripsi.

[note: In vitis Pontif. mihi. fol. 301. et 302. Lib. 7.] Balaeus praeterea talem historiam, ex Cestriense refert: Robertus Lincolmensis, cognomine Capito, cum Innocentii IV. auaritiam, fastus, tyrannidem, et alia eius tetra vitia, tam viua voce, quam scriptis, improbaret, et reprehenderet, fuit ab eo excommunicatus, et ad curiam citatus, atque iniuste damnatus, a quo appellauit ad iudicem Christum. Narratque Cestriensis quod, obeunte Lincolmense, audita sit vox in curia Papae, clamans, Veni miser in iudicium Dei, repertusque sit, sequenti die, Papa in lecto exanimis, ac liuida in eo plaga, tanquam fuste percussus esset. Accidit hoc Neapoli, anno 1253. Similis historia legitur de Magistro Teutonicorum Ordinis, qui per indignationem, suspendio, praetenso falso crimine, sciens prudensque, quendam peremerat. Innocens ille, cum ad

supplicium duceretur, ad Christi tribunal Magistrum citat, ad decimam tertiam diem. Adueniente die, Magister prorsus incolumis, suo ore, coram [note: Vand. lib. 11. In Canicular. mihi fol. 160.] non paucis, fatetur, opottere se sisti coram Deo. Mirum, eo die occumbit. Id accidisse in Liuonia circa annum Domini 1407. tradit Crantzius et refertur a Maiolo. Huc spectat, quod Fulgosius de excidio Templariorum equitum, scribit: Postremo, inquit, adductus est vnus, natione [note: In collect. libro 1. de micaculis.] Italus, patria Neapolitanus, qui minime trepido animo se gerebat. Damnatus enim, vt viuus, sicut antea alii, cremaretur, dum in Vasconib. in Burdigala vrbe, ad supplicium deducitur, conspectis in fenestra, Pontifice (is fuit Clemens V.) ac Rege (is fuit Philippus pulcher) magna voce in haec verba prorupit: Saeuissime Clemens tyranne, posteaquam mihi inter mortales nullus iam superest, ad quem appellem, pro graui morte, qua me, per iniuriam, afficis, ad iustum Christum, qui nos redemit, appello; ante cuius tribunal te voco, vna cum Philippo Rege, tanti mali suasore, vt ante eum, intra annum diemque, ambo appareatis, vbi causam meam exponam, et ius sine prauo affectu ministrabitur. Mirum profecto, neque enim tempus, quod dictum ab equite fuerat, abiit, quod Clemens repente morte est correptus: nec multo post Philippus quoque interiit. Neque enim pauciores huius equitis verba vires, quam Calani ad Alexandrum, cum mori constituisset, habuere. Haec Fulgosius. Memorabile insuper est, et ad [note: Lib. 11. Rerum Scot.] hanc materiam nostram spectans, quod Buchananus ita refert. Ioannes Cameronus Glascuae Episcopus, in suae ditionis (quae inprimis ampla est) agricolas, multa crudelitatis et auaritiae exempla ipse ediderat: Multa per eos, quorum in manu summa rerum erat, prodenda curauerat: vt dominis iniquo iudicio circumuentis, bona ad eum redirent omniumque, quae populariter fiebant, malorum aut auctor, aut fautor credebatur. Eius viri dignum vita nefarie acta fuisse tradunt exitum. Pridie natalem Christi, cum in villa quadam sua, ad septem millia passuum, a Glascua distante quiesceret vocem ingentem audire visus, se ad tribunal Christi vt causam diceret, vocantis. Ex ea repentina perturbatione somno excussus famulos excitat, illatoque lumine assidere iubet. Ipse libro in manum sumpto, cum legere incepisset, eadem iterum vox omnium animos stupore defixit Deiude cum longe vehementius, atque horribilius insonuisset, Episcopus ingenti gemitu edito lingua exerta, mortuus in lecto est inuentus. Hoc (pergit Buchananus ibidem) tam perspicuum diuinae vltionis exemplum, vt neque temere affirmare, nec refellere est animus, ita, cum ab aliis sit proditum et constanti rumore peruulgatum, omittere visum non est.

[note: Rerum Scotic. lib. 14.] Alterum exemplum, non minus memorabile, hoc modo refert idem Buchananus. Eo anno (is fuit 1526.) patricius Hamiltonius, e Iohannis

ducis Albini sorore et fratre comitis Araniae natus, iuuenis ingenio summo, et eruditione singulari, coniuratione sacerdotum oppressus, ad fanum Andreae, viuus est crematus. Non adeo diu, post eius supplicium, animos hominum conterruit Alexandri Cambelli mors. Is erat e sodalitio Dominicanorum, et ipse magno ingenio iuuenis, et eorum, qui Thomae Aquinatis sectam imitantur, inter eruditiores habitus. Cum eo Patricius de Scripturae sacrae interpretatione sermones saepe contulerat: ac disserendo eo perduxit, vt omnia prope capita, quae tum habebantur paradoxa, vera fateretur. Nihilominus Alexander, vitae quam veri cupidior, a suis persuasus, eum publice accusauit. Patricius, vt erat natura vehementior, hanc hominis ambitiosi prauam gloriae captationem ferre non potuit: sed palam exclamauit: Ego te hominum nequissime, qui, quae nunc damnas, ea vera esse scis, et paucis ante diebus, apud me es confessus, ad tribunal Dei viui in ius voco. Qua voce Alexander perturbatus, nunquam, ex eo die, compos mentis fuit, ac non multo post insania conflictatus, mortem obiit.

Huc referendum non immerito est, ex eodem Buchanano, Georgii [note: Rerum Scotic. lib. 15.] Sophocardii vaticinium, paulo ante supplicium. Cum enim id Cardinalis ex arce munitissima sua, Fani Andreae, cum suo grege, ex fenestris et propugnaculis, tapetibus, stragulis sericis, et puluinis exornatis, magna cum pompa et frequentia armatorum, machinis aeneis, ad ostentationem potentiae, per totam arcem, locis idoneis dispositis, laetus conspiceret, et incenso rogo praefectus arcis (qui tam prope astabat, vt flammae afflatu ambureretur) Sophocardium, ad palum funibus alligatum, hortatus esset, vt bono animo esset, ac delictorum veniam a Deo peteret. Cui ille: haec quidem flamma corpori, inquit, attulit molestiam, animum vero non fregit: at qui nos, ex editiori loco, tam superbe despicit, intra paucos dies, non minus ignominiose iacebit, quam nunc arroganter cubat. Haec locuto, funis circa fauces artius astrictus, vocem interclufit. Non multo post Cardinalis, ob superbiam, et alia vitia, a nonnullis coniuratis, occupata arce, interfectus est, et eius cadauer exanimatum, concurrentibus eius amicis, ad obsidionem arcis, oculis omnium expositum est: In illo ipso loco, vnde ipse, non multo ante, Georgii Sophocardii supplicium tam laetus spectauerat. Nec subibat modo (pergit ibi Buchananus) animos, rerum humanarum inconstantia, et inexspectatus euentus: sed multis occurrebat Georgii illa, de illius morte, praedictio: multaque alia, quae sanctissimus vir ille, non sine diuino (vt credibile est) spiritus afflatu, ventura praemonuerat, vt breui secutus exitus probauit. Porro citationis ad diuinum tribunal alia alibi traduntur exempla. Et quidem de Carolo IX. Rege

Galliarum, Parisiensis lanienae editore, exemplum relatum leges apud Thuanum Histor. lib. 58. et de Iudice Lucernare apud Iohan. Stumpffium in Chronic. Heluetior.

CAPVT XXXIX. De Aduersariis Ciceronis, et ipsius inconstantia miserabilique exitu.

DE Marci Tullii Ciceronis virtutibus et vitiis, prolixe antea disseruimus, et quae tam pro illis quam de his, auctores obseruarunt, recensuimus. Cum autem plura de tam eximio viro, (qui tamen saepenumero non caruit reprehensione) extent, ea nunc in peculiare caput congerere volui, vt inde appareat, verum esse, quod decantatur:

Non absque causa autem, propter miram amoenitatem, et alias peculiares commoditates, quas cum meis sodalibus perlustraui, Tusculanum Ciceronis, quod prae caeteris suis fundis, aedificiis et hortis amauit, et sumptuosis aedificis, maxime autem suis scriptis illustrauit, et exornauit, commendauimus. Idque etiam eleganti descriptione fecit Bernardus Saccus. Ab vno, inquit, tantum naturae experimenta petam, vbi Frascata [note: In historia Ticinensi lib. 1. c. 1.] olim vicus, nunc oppidum et elegans Crypta ferrata iacent, in quo monasterio, Graeco sermone et ritu, diuina celebrantur. Distant ab vrbe haec loca decem millia passuum, et a planitie Romani agri, duo millia. Et pergit ibidem prolixe causas naturales recensere, quare Crypta illa ferrata tam salubri aere et aquis gaudeat: viceversa vero Burgetum oppidum, nunc fere desertum, solummodo mille passus, interiacente antiqua sylua, inde distans, aere et aqua insuaui et insalubri, in tanta vicinia, finatur, vt inquilini assiduo morbo perciti, locum hunc deserere coacti sint Miratus autem fui inter legendum hanc prolixam Saccianam descriptionem Tusculani, nullam eum Ciceronis, neque eius fundi mentionem ibi facere, nisi fortasse, data opera, recentia et praesentia, omissis veteribus, describere voluerit. Quod etiam apparet in descriptione Mantuae, [note: Ibid. lib. 1. c. 15.] patriae Virgilii Maronis, tam celeberrimi Poetae, quem eodem modo silentio praeteriit. Caeterum his omissis, non leue naufragium ad reliqua, quae antea commemoraui, tanquam versipellis, suae famae, et existimationis fecit Cicero, quum initio Gabinium, ob reductionem Ptolomaei Regis

AEgypti, acerrime accusasset, eoque iudicibus perimmensas largitiones corrupris, frendente et indignante populo, absoluto: mox commutata voluntate, non modo a Gabinio iterum accusando destiterit, sed eius quoque causam defendendo egerit, quod tamen illi nihil profuit, sed exilio Gabinius dam natus tum est, eumque Caesar postea reduxit. Ciceronis autem nomen crimenque perfugae auctum vehementius est, de qua re Dio prolixius. Ad hoc naufragium vel labem famae Ciceronis accessit [note: Histor. Rom. lib. 39. in fin.] praeterea, quod illi in Senatu accidit: Cum enim in Senatum Laberius Mimus, lectus a Caesare esset, et a Cicerone ad consessum non ad mitteretur, dicente: Reciperem te, nisi anguste sederemus, is mox respondit: At qui solebas duabus fellis sedere. Quo mordaci dicterio fluxam eius fidem taxabat. Inprimis autem habuit Cicero complures hostes potentissimos, ex suis ciuibus, inter quos praecipui fuere Clodius, et Antonius: Pompeius vero, et Caesar, aliique licet aliud simularent, tamen [note: Roman hist. lib. 38.] Ciceroni infensi erant, sicut Dio testatur, vbi indicat causas huius odii. Plurimos, inquit, Cicero dictis laeserat, nec tantum apud eos, quibus profuerat, fauoris habebat, quantum eorum, quos offenderat animos a se alienauerat. Equidem alioquin plerique mortalium procliuiores sunt ad suscipienda: contra sibi iniquiores, odia, quam ad giatias suis defensoribus habendas, atque iis quidem, quorum patrocinio vsi sunt, mercedem sepersoluisse existimant: aduersarios autem quacunque ratione vicisci student. Sed praeterea etiam Cicero acerbissimos sibi immicos parauerat, dum semper praestantissimo cuique se praeferre studeret, libertateque dicendi in omnes immodica, ad satietatem vsque, vteretur: Quippe qui magis facundi ac prae re liquis diserti, quam boni viri nomen venabatur. Iis decausis ad haec, quod gloriando caeteros omnes excederet, neminem sibi parem duceret, sed cogitationibus, vt et vita, omnes prae se contemneret, neque idem, cum vllo, vitae institurum, sequeretur, oneri plerisque, et molestiae erat, adeo vt ii ipsi, quibus probabatur, muidia et odio eius tenerentur. Haec ex Dione recensere volui, vt rectius cognoscatur, Ciceronem, licet praeclaris dotibus, et virtutibus, ornatus fuerit, tamen multis vitiis non caruisse, quae dona ipsius partim naturalia, partim industrialia, obscura fecerunt, et quodammodo superarunt, quemadmodum praeterea ex oratione Q. Fusii Caleni pro Antonio, apud eundem Dionem, [note: Lib. 46.] abunde constat. Non absque ratione itaque Cicero a multis teprehenditur, quod in illo dissidio, et bello ciuili Pompeiano, et Caesareano, [note: Ad Attic. lib. 7. epist. 19. et lib. 8. epist. 9. lib. 10. epist. 4. ad] modum lubticus, et inconstans fuerit. Nam dutante bello secutus est partes Pompeii, licer ipsius animi deiectionem, atque negligemiam, teprehenderet, et in epistolis ad amicos, C. Caesatem belliger antem,

rannum portentum, atque monstrum vigilantissimum vocaret; prostigato autem et extincto Pompeio, quum Caesar multis ignosceret, stylum vertit, et tribus habitis orationibus ad coelum vsque laudibus, eum efferebat, quumque sibi fieri Caesar insidias audiisset, seque satis vixisse nonnunquam diceret, ille deprecatur, et orat, vt hanc opinionem deponat. [note: Pro Marcello.] Nam etsi gloria sit cumulatissimus, ideoque sibi quidem satis vixerit, non tamen satis vixisse Reipubl. quae praesidio ipsius, atque tutela carere nondum posset: de periculo non esse, quod sit sollicitus. Nam omnes, inquit, ibi non modo excubias, et custodias, sed etiam laterum nostrorum [note: Lib. 9. epist. famil. 28. epist.] oppositus, et corpora pollicemur. A nece vero Caesaris mirum in modum exsultabat, et [gap: Greek word(s)] qui illum occidissent, eam gloriam consecutos esse dicebat, quae vix coelo capi posse videretur. Ideo caedem Caesatis vocat, diuinum in rempublicam beneficium. Mitum igitur non fuit, quod dum Antonium miro odio, a morte Caesaris, quasi is Rempubl. cuerteret, persequeretur, et C. Octauio, qui Caesari successerat, nimium fideret, ab eo destitutus, in manus Antonii hostis traditus fuerit, qui caput eius praecisum, in magis conspicuo, quam caetera, loco, pro Rostris, cum exquisitis ludibriis poni iusserit, vt quo loco ipsum concionans Cicero, auditus fuisse, ibi caput eius cum dextra conspicaretur. Fuluia autem vxor Antonii, id caput arreptum, priusquam auferretur, insultansque amarulentis verbis, et conspuens, genibus suis, imposuit, orique eius aperto, linguam extractam acubus (quales secum, comendi causa, mulieres ferunt) compunxit, additis crebris et turpibus opprobriis, vt Dio refert. Eodem modo Appianus Alexandrinus interitum Ciceronis prolixe [note: Lib. 47. De bello ciuili lib. 4.] describit. Etsi autem, vt diximus, Cicero, in sua vita habuit inimicos plurimos, eosque potentes, tamen etiam post eius mortem non pauci veteres et recentes, reperti sunt, qui eius facta et scripta, mirifice exagitarunt, eique multa flagitia adscripserunt; Inter illos est Quintilianus: Satis constat; inquit nec Ciceroni quidem obtrectatores defuisse, quibus inflatus [note: Dialoge de Oratore fol. (mihi) 622.] et tumens, nec satis pressus, supra modum exsultans et superfluens et parum antiquus videretur. Legisti vtique Calui, et Bruti ad Ciceronem, missas epistolas. Ex quibus facile est deprehendere, Caluum quidem Ciceroni visum exanguem, et attritum: Brutum autem ociosum atque discinctum: Rursumque Ciceronem a Caluo quidem male audiuisse, tanquam solutum et eneruem: a Bruto autem (vt ipsius verbo vtar) tanquam fractum, et elumbem. Si me interroges, omnes mihi videntur, verum dixisse etc.

CAPVT XL. Additamentum prioris capitis, De aduersariis et aminis Ciceronianis.

REcensuimus Ciceronem et superstitem et de functum plures habuisse hostes, et reprehensores, tam veteres, quam recentes. Inter hos [note: De laudibus proilincia lib. 1.] autem est Petrus Quinqueranus Belloiocani Episcopus, qui aliquot folia, acruer illum insectando, compleuit, nescio quo zelo ductus, certe vt, mamfosto apparer propriae laudis encomio, quam sibi ipse Cicero passim tribuit, potissimum offensus. Sed an recte perperamne fecerit, aliorum iudicium esto. Non solum enim illi genus sordidum, iactantiam immoderatam. leuitatem, inconstantiam, periurium, timiditatem, mollitiem, vanitatem proditionem, ingraditudinem, ignauiam, sceleratam ambitionem, satis acerbe attribuit, sed ita demum suam inuectiuam concludit: Tu reus, tu patronus, tu iudex gestorum ruorum memoriam exaggeras, euehis, miraris, iamque in sententiam tuam pedibus is, gestis, subsultas, exilis; nec mirum, quod tam seuetum, hortendum, anceps iudicium euaseris. Sit satis Reipubl. illusisse, tam festiuo illo versiculo, quo fortunatam Romam iudicasti, consulatu tuo, qui tot fortissimorum ciuium exitio sterit; seruatam dicis, nescio an tui contemtu praebueris ansas audendi An parum est ista tua petulantia, morboque animi quem male dissimulasti, oppleuisse aures Senatus grauissimi? Etiamne tranquillae posteritaris oculos sollicitas insolenter? Rogo num tu solus, illo tam felici seculo, laude dignus? Dic quanto interuallo C. Caesarem, qui tam modeste de se sentit, vel ingenii gloria, qua sola valuisti, superaueris? Dicam aliud, vt fastidio meo iustissimo vel id indulgeam, non dubium, si C. Plinii scripta, in quibus Caesari ingenii palmam ingentem detulit, videre contigisset: qui grauissimus vir, aut prouinciam expilasset, aut in Rempub. coniurasser. Sed heu deflendam magis atque magis mortalium sortem, quibus semel faro functis, non detur in vitam regredi. Scio, pater vatum, Homere, audita, ex tot Romanorum vmbris, cateruatim affluentibus, tanti bellatoris gloria, quique Pantheras, vt voluit, fugauit ex Cilicia, indeque Imperator appellatus, cupidissime te in superas auras perrupturum, quoreginam hanc Arpinatem (ne inuideas interim Alexander) carminibus celebrares, modo ne tam liberali sui de se encomio, non praebita, sed praecepta mentiendioccasio videatur. Sed ohe quo peruecti sumus impetu? parcamus manibus tuis, Marce Tulli, etiamsi tu auribus nostris minime pepercisti?

Replesti nausea stomachum meum tui laudatione tam procaci, An mirum? Siccine nobiscum animi impotentia? sic tentari patientiam nostram? sic iudiciis illudi? numne vel secuturae aetatis ingenia tam superbe contemsisti? viceris maternae linguae profluentia, quando inimitabili flumine decurris: certe vera fatentibus eruditionis opulentia longe succumbis. Nec scio an ipsa etiamnum oratione scriptorum, in tua lingua, genus omne tam facile despicias? Equidem, vt iudicium quoque meum, et si non vsque firmum aetatibus, adducam, neque tu sententiis tam grauis quam Seneca? neque maiestate verendus quam Plinius? certe tenore ipso, et sponte fluentis orationis gratia longe omnium beatissimus: quemque qui assequi et aequare vellet, mirum dicam, maius operae precium non imitando facturus sit. Qua dote vndique amplissima, si animum meum non rato prae voluptate confudisti, eundem profecto coeco isto tuo, nec sine acerbissimo inuidiae scelere, gloriolae affectu, multo magis exulcerasti. Non potuimus stomacho exundantem bilem exprimere, nec leuiter indoluimus, quando libris tuis, auide in manus assumptis, eblandiente vsque diuina dicendi copia, non leui gaudio delibuti, iam tum occurrente plane puerili iactantia, ipso im petu excussi sumus. Neque enim sumus sortiti id genus ventriculi, vt talia concoquere possimus, malitia an non, dico. Quod si qui sint tam obdurato appetitu, vt haec velut absynthio epoto, sine nausea transmittant, non equidem inuideo, miror magis: Vt interim euiuis constet, nullo odio, nulla inuidia, a qua tam longe absum, quam ab ipso feculo Ciceronis, haec in hunc locum accersita, sed fideiubente pro me conscientia, et liberi saltem animi professione, quantulacunque sunt, subleuando affectui meo, data. Quod vero aliquantulum euagati sumus, rationem, si non aliam adducere inuat, interim demus, quod euagari libuerit. Haec ex Quinquerani inuectiua huc inserere volui, non quidem vt Ciceronis praestantissimas virtutes, et praeclarissima dona, veluti eneruare cuperem, sed vt inde manifestius appareat, eum vt dicebam, detrectatores et aduersatios, in vita, et post mortem, habuisse, neque prorsus vitiis caruisse. Habuit autem, vt antea diximus, vt semper suos obtrectatores, ita et praecones, defensores et vindices, habebitque in posterum quoque, sicut libri praestantissimorum virorum id, suo testimonio, praedicant, et posteritati notum fecerunt, ita vt satius fuisset, ipsius vitia silentio texisse, quam eius manes intempestiue [note: Natural. histor. lib. 7. cap. 30.] turbasse. Quare Ciceronem non immerito Plinius, postquam celeberrimorum Romanorum virtutes praedicasset, ita hoc pulcerrimo encomio alloquitur: quod Quinquerani iuuectiuae, qua non dubitabat ille Plinio etiam Ciceronem postponere, non immerito opponemus:

Sed quote, M. Tulli, piaculo taceam? quoue maxime excellentem insigni praedicem? quo potius, quam vniuersi populi illius gentis amplissimo testimonio, et tota vita tua consulatus tantum operibus electis? Te dicente, Legem Agrariam, hoc est alimenta sua abdicauerunt tribus: te suadente, Roscio theatralis autori legis ignouerunt, notatasque se discrimine sedis, aequo animo tulerunt: te orante, pro scriptorum liberos honores petere puduit: tuum Catilina fugit ingenium: [note: Iuuenalis. Roma patrem patria Ciceronem libera dixit.] tu M. Antonium proscripsiisti. Salue primus omnium parens patriae appellate: primus in toga triumphum linguaeque lauream merite, et facundiae Latiatumque literarum parens, atque vt dictator Caesar (hostis quondam tuus) de te scripsit, omnium triumphorum lauream adepte maiorem, quanto plus est ingenii Romani terminos in tantum promouisse, quam imperii. Hactenus de Cic. Plinius. Postremo de monumento Ciceronis, et vbi fragmenta de eo reperta sunt, antea disserui. Hoc tamen nunc addo, quod studiosi antiquitatum ostendant eius sepulchrum. ex Iouiani Pontani sententia, in angulo, qua se via Caietana in Appiam fundit, cuius aetate volunt repertum fuisse fragmentum epitaphii Ciceronis.

CAPVT XLI. De magnitudine animorum, et pulchritudine corporum, nonnullorum heroum priscorum, et recentium.

[note: In cosiliario.] SApientissimus ille Socrates, inquit eximius et praestantissimus vir, Hippol. de Collibus, prae caeteris pulchros ad Philosopiae studia admittebat. De pulchritudine hic loquitur, quam Cicero in dignitate, non in venustate, ponit: Quoniam, vbi vera pulchritudo, ibi quoque ingenium pulchrum: in fucata vero et muliebri pulchritudine, omnia fucata. Dignitas corporis, apta compositione membrorum, mouet oculos, et delectat vel hoc ipso, quod omnes partes, cum quodam lepore, inter se consentiunt. P. Scipio Africanus maior, formae dignitate, barbaris in Hispania admirationi fuit. Tanta specie, ait Iouius, ad exprimendum omne [note: In vita Magni Sforitia.] decus in magno Sfortia, dissimilium rerum patres, ratione, atque ordine respondebant, vt a rudibus rusticanisque, qui eum nunquam vidissent, pari inter multos cultu, et saepe sine comitatu, vti omnium princeps, atque Imperator, salutaretur. Experientia sane testatur, in pulchris, et firmis, a vitio vel nota externa, corporibus plerunque egrediam mentem, et raras [note: Biblioth. lib. 17. mihi fol. 568.] virtutes latere. Hoc Sophitis Indis, teste Diodoro Siculo, ignotum non nit. Apud illos erat pulchritudo corpuris, prae omnibus, in magna existi

matione, atque in ipsa infantia puerorum discrimen faciebant, vt, qui membra, ac naturam ad bonum corporis statum, et roburidoneum habere viderentur, eos educarent: Quibus autem corpora essent infirmiora, iis alendi curtam impendere superuacaneum existimarent, ac mortem inferrent. Pariter et in matrimoniis contrahendis, neque dotis, neque magni apparatus, sed sormae duntaxat, et proceritatis corporum ratio habebatur. Propterea earum ciuitatum indigenae, caeteris hominibus, specie honesta, longe praestabant, et ante omnes ipse Rex Sophites, et insigni forma, et corporis magnitudine, cubitis quatuor eminentiori spectabilis, tunc Alexandro obuiam e regia sua progressus est, seque et totum regnum in eius porestatem dedidit, atque illud a benigno victore, rursus obtinuit. Carolum quoque Magnum (vt ad nostratia propiora magisque nota veniam) non solum eximia magnitudine animi, et multis egregiis virtutibus fuisse praeditum, notum est, sed etiam dignam Impetio formam, siue vt cum Euripide loquar, [note: Lib. 2. Sax. cap. 7.] [gap: Greek word(s)] , habuisse, Emhardus, Engolismensis, Paderbornensis, in eius vita, Crantzius et alii historici scribunt, corpore robusto, septem pedes suos, procerum, capite rotundo, oculis praegandibus, et vegetis, naso paulo maiore, facie laeta, et hilari, incessu firmo, voce clara, valetudine prospera, ceruice breuiote et ventre proiectiore: ita, vt ex hac pulchra et decenti constitutione generosa et praeclara indoles, rectius apparuerit, sicut Beatus Ambrosius quoque obseruauit, dicens, species corporis, [note: Lib. 2. de virginibus.] et simulachtum mentis, figuraque probitatis. Ob hanc rem Eutipides quoque Priamum commendat: Priami, inquit, species digna imperio. Turpinus sane Caroli Magni staturam, et faciem ita describit: Fuisse eum capillis [note: In bist. c. 20.] prunis, facie rubeum, corpore decorum, et venustum, sed visu efferum. Statura (pergit is) erat in longitudine octo pedum, suorum scil. qui erant longissimi, amphssimis renibus, ventre congruus, brachiis et cruribus grossus, omnibus artubus fortissimus, certamine doctissimus, miles acerrimus. Habebat in longitudine facies eius vnum palmum, et dimidium, et barba vnum, et nasus circiter dimidium, et frons eius erat vnius pedis. Oculi leonini scintillantes, vt carbunculi, supercilia oculorum eius dimidum palmum habebant. Statim perterritus erat, quem ipse, ira commotus, apertis oculis conspiciebat, etc. Haec ex Turpino, qui coaetaneus Caroli habetur recensere volui. Vtrum autem haec delineatio Caroli, teliquis eius statuis, et imaginib. antiquis, conueniat, affirmare nolo, cum praefertim hic autor, de aliis fabulosis rebus, admodum suspectus sit. Et memini, me aliquot statuas, et picturas, Carolum repraesentantes, vnam quidem Fuldae, alteram in Curia nostra videre, ex quib. licet satis manifestum sit, ipsius proceritatem superasse mediocritatem, attamen giganteum corpus cum non habuisse

apparet. Sed ad magis verisimilia veniamus. Ludouicus sane, Rex Galliarum, quem Sanctum appellant, cum ob alias virtutes Rege et Heroe dignas, tum maxime celebratur, quod a Melaxala, Sultano AEgypti, expugnata Damiata, circumuentus, et captus, dum iniquissimas conditiones propositas constantissime refutasset, et ab hostium furore, qui proprium Sultanum trucidassent, in maximo esset periculo, irruentibus illis strictis gladiis, ad R gem, vt illum quoque occiderent, vel ad nesarias conditiones adigerent, suae maiestatis ore, et dignitate vultus, licet aeger decumberet, rabiem eorum cohibuit: ita vt furor insaniaque resederit, [note: Lib. 7. hist:] sicut Paulus AEmilius id prolixe describit. Ob similem maiestatem, constantiamque regiam, et virtutes heroicas, antea celebrauimus Alfonsum, [note: Histor. Neapol. lib. 6.] Regem Arragoniae, quae etiam recte a Pandulpho Collenutio, in captiuo finito praelio nauali, cum Genuensibus victoribus, ita praedicatur: Nec mihi hoc loco videtur silentio praetereunda esse, singularis Alfonsi magnanimitas, vere regia. Is enim, etsi captiuus esset, terra marique tamen, Mediolani, et omnibus aliis locis, semper eo vultu, constantiaque maiestateque fuit locutus est, imperauit, et obeditum illi fuit, non secus, ac si liber, atque victor ipse exstitisset: Nam, vt caetera omittamus, cum Ischiam deductus, iuberetur a nauis praefecto imperare ciuitati, vt sese illa Genuensibus dederet, respondit fortiter, se id facere nolle, nec sperare eos, de sua ditione, vel lapidem vnum occupaturos, sine armis et sanguine: ac scire etiam, nullum, ex suis subditis, huiusmodimandatis pariturum, quando esset captiuus. Adeoque consudit eum nauis praefectum, vt Blasius, summus classis Imperator, necessum habuerit, tunc illum blandis verbis placare, et ostendere, id illi a praefecto, non suo nomine, sed ipsius sola imprudentia fuisse mandatum. Quamobrem dicebant omnes: Vnum Alphonsum, in quacunque fortuna merito Regem esse, atque vocari.

[note: Cent. 2. c. 6.] De Maximiliani I. laudatissimi et praestantissimi Imperatoris maiestate, et autoritate antea multa egregia congessimus, sed eius virtutes heroicae eximiae merentur, vt plura addantur. Illum Cuspinianus ita describit. Hunc Im peratorem humanissimum, statura fuisse quadrata, in qua Caesarea maiestas resplenduit. Nemo non hunc Imperatorem esse etiam externus, inter triginta maximos principes. antea non visum, cognouisset, tanta erat oris probitas. Eadem obseruauit, et in suam historiam [note: In historia Austriaca.] inseruit, Gerardus de Roo Erat, inquit, in eo eximia quaedam magnitudo, quam in rebus prosperis moderatio, in aduersis constantia, et fortunae contemtus sequebatur. Liberalitatem ita coluit, vt multorum ob eam incurreret reprehensionem, dum nihil sibi defuturum sperans,

Pecuniae studium contemsit. In congressu comis erat, et affabilis: sermonem, inter familiares, doctis salibus condiebat ipse, neque aliorum in dicendo libertatem aegre ferebat. Honestatis, grauitatis, temperantiaeque, et castitatis vbique exempla praebebat, quas virtutes in eo commendatiores faciebat, insigne oris decus, formaeque ac staturae modus tantae Maiestati conueniens. His heroibus adiungendus est Franciscus I. Rex Galliarum, de cuius [note: Cent 2. c. 6.] virtutibus, regia maiestate dignis, licet alias memorabilia recensuerim, tamen eius, quaesequuntur, praeconia omittere, non potui. Ita enim de eo scribit Bartholomaeus Chassaneus: Franciscus Francus, Rex [note: In Catalogo gloriae mundi, 9. par. 19. consid. in fin.] noster, qui fuit, et est ingenti pulchritudine decoratus, antecedens omnes homines, totius regni, tam pulchritudine, proceritate, eloquentia, clementia, quam placabilitate, et quod magis est fortitudine. Has eximias, et quidem vere regias dotes, apette, et cum admiratione Caesareanorum, [note: In vita Francisci I.] declarauit captiuus, post praelium Ticinense, sicutid Arnoldus Ferronus eleganti stylo postetitati tradit: Rex, inquit, post praelium captus, Pisleonum ingressus, visus est quiddam efflagitare a Borbonio et Lanoio, recipientibusque illis, futurum vt acciperet, alia cum expectatent, petiit, ne pueros Gallicos, qui capti erant, Italicus miles attrectaret. Si quos cepisset, Hispano redderet, permutatis captiuis, atque ita petiit, pudicitiae eorum consulens. Id libentissime Borbonius Lanoiusque concessere. Mox totis castris per tubicines, edicto proposito, plusquam sexcenti adolescentes, liberali egregiaque forma Hispanis redditi: quorum pudicitiam deploratam, si apud Italos mansissent, omnes fatebantur. Coena apparata accubuere cum Rege, Burbonius, Lanoius et AlphonsusVastius, cum diu frustra deprecati essent, ne accumberent: Lanoiusargenteam lancem lauanti Regi, Vastius, hydria argentea, aquam infundebat: Borbonius, ad manus abluendas, mantile obtulit. Idem honos, idem cultus, eadem in captum obseruantia, quae fuissent florentibus rebus, captis magnitudine anirni facundiaque hostibus; post coenam venit ad Regem salutandum, Ferdinandus Daualus Piscarius, cum quo in multam noctem Rex protraxit sermones, grauissimis de rebus. Ita captiuus mirabiliter homines mouebat, etc. Paulo post idem Ferronius comparationem Caroli V. et Francisci Regis, in suam historiam inseruit, quae in alio capite commodus [note: Lib. 5. c. 9.] referri poterit. Quare in historia Marchionis Piscarii hoc encomium huic Regi datur: El Rey Francisco era la gentilezza y cortesia del mundo. Recte [note: Lib. 3. cont. 2. c. 6.] itaque exclamat Egesippus: Tanta est virtutis gratia, vt frequenter etiam hostem delectet: et Homerus, (quem antca allegauimus) merito virtutem, in Vlysse naufrago, loco vestium ea ornato, ita commendat: O homines, sit vobis curae virtus, quae et cum naufrago simul enatat, et in littore

nudum eiectum Phaeacibus venerabiliorem ostendit. Ex hoc constat, doctrinam Cebetis veram esse: NVLLO INFESTARI nocumento eum posse, qui VIRTVTIS munimento se obuelauit, consepsitque. Ea enim est, aduersum vitia et mala, ceu antipharmacum potentissimum, non [note: Amphitruon. act. 2. sc. 2.] secus ac viperae potestas venenosa, contra id genus feras alias: quippe ferunt morsos a vipera, a venenatorum nullo attingi. Postremo Plauti encomium virtutis est memorabile.

CAPVT XLII. Depeculiaribus donis Regum et Principum nonnullorum sanandi aegrotos, et peculiaribus eorum notis.

ETsi gentiles saepenumero, partim errore, partim adulatione, suis Regibus et Principibus peculiatia [gap: Greek word(s)] et dona sanandi, et morbos curandi, atque alias peculiares et veluti diuinas, notas, adscripserunt, tamen ea, tanquam superstitiosa et inania, non diu dutauere, neque si [note: In eius vita.] dem plenam meruere. Ita enim scribit Plutarchus de Pyrrho, Rege Epirotarum, E liene laborantibus salutem adferre credebatur, (Pyrrhus) si gallum album mactans, supinatis illis, dextro pede leuiter splenem premeret. neque fuir quisquam ita pauper vel vilis, cui rogatus eam medicinam facere dedignaretur: gallum ipse Pyrrhus accipiebat, atque immolabat, isque ei honor erat gtatissimus. Et ferunt pedis eius pollicem vim diuinam habuisse, atque etiam, cremato post mortem corpore, huncillaesum [note: In eius Vita.] intactum que ab igne fuisse repertum. Eadem scribit Homerus de Achille. De Vespasiano ita scribit Suetonius: Eplebe quidam luminibus orbatus, item alius debili crure, sedentem pro tribunali pariter adierunt, orantes opem valetudinis, demon stratam a Serapide, per quietem, restiturum oculos, si inspuisset, confirmaturum crus, si dignaretur calce contingere. Cum vix fides esset, non vllo modo fuccessurum, ideoque nec experiri auderet: Extremo hortantibus amicis, palam pro concione, vtrumque tentauit, nec euentus defuit. Sed eiusmodi falsas curationes in fictis morbis, praestigiis diabolicis fieri posse, et saepius factas esse, et olim, et nostro tempore, constat. Vetus est de Aspasia, quae tumorem oris, in ipso mento teterrimum, ex oraculo serta rosea, Veneri dicata, cum alias non posset, curauit, vt eo sublato, venustate omnes puellas

[note: Dominica 24. post. Tri.] superauit. De hac puella talem aliquando in extemporanea homilia mentionem intulit Melanchthon: Illa Aspasia scabiem habuit in facie, quae non poruit curari. Habuit somnium vt ex rosis, quae erant in capite idoli Veneris faceret oleum, quo vngeret faciem, et faciens hoc, est curata. Hiemit hat der Leuffel auch ein sonderlich Vnglück wöller anrichtem. Et vt confirmaret idololatriam, et vt praeberet occasionem illis tantis peccatis, quae fuerunt in incestis libidinibus. Solche Ding fan der Leuffel wol thun. Potest esse, quod Diabolus fuerit caussa illius scabiei in facie, daß er den Einsprung gemacht hab/ vnd hernach wider hinweg genommen: sicut saepe fit, Vt mulieres veneficae tale quiddam faciant/ zaubern einen Kolen/ oder sonst etwas/ in ein Gliedt/ vnd darnach können sie es wider hinweg nemen/ wann sie wöllen/ Das kan der Leuffel wol thun. Non tamen potest facere illa: restituere vitam mortuis, item anum eff aetam facere foecundam, sistere cursum solis, et multa alia, quae inimitabilia Diabolo sunt, quae sunt testinionia diuinae potentiae in Ecclesia.

Sed ad nostratia et magis recepta veniamus. Res Amplius non ob scuta, sed trita est, Reges Galliae legitime in regno succedentes, et antiquis atque receptis ceremoniis coronatos (sicut illum actum prolixe describit Ioan. Tilius, in Commentariis rerum Gallicarum) peculiare donum hahere [note: De satris Regum, Regina rumque et eorum coronationib. lib. 2.] curandi strumas, pronuntiatis talibus verbis solemnibus. Tangit te Rex: Sanet te Deus, vt quidam arbitrantur. Quae tamen verba Tilius omittit, et ita, finitis coronationis ceremoniis, scribit: Rex profectus Remis, solet ad sanctum Marcolphum nouendiales ferias agere, necante curat eos tactu, quib. strumae infestae sunt: quod peruetus institutum est. Rex Philippus pulcher moribundus filium maximum Ludouicum Huttinum Regem informauit, et rationem docuit tangen di eos, qui ex strumis laborabant, exponens sancta et religiosa verba, quibus inter tangendum vtebatur. Commendauit sanctitatem vitae, ad hanc curationem tactus, et ex scriptura demonstrauit, non exauditi a Deo vitiosos, neque ab illis edi miracula. Haec [gap: Greek word(s)] et dona etiam durare, si Rex extra regnum et [note: In vita Francisci 1. fol. mihi 203.] quidem captiuus sit, Ferronus scribit. In Hispania (inquit, de Francisco I.) aegros sanauit, strumis scrophulisque, quod eisingulari veluti praerogatiua, a Deo Opt. Maximo, concessum, vetus est opinio. Hoc testimonium etiam perhibet Comminaeus Ludouico XI, quia ex more Galliae Regum [note: In Comment. lib. 9.] curasset aegrotos, qui struma vexabantur. Adscribam quoque testimonium hac de re Papirii Massoni. Chaerades Graeci, inquit, nos strumas vocamus, [note: Annal. lib. 3.] quae nihil aliud sunt, quam glandulae induratae. Nangius in vita Ludouici nartat, cum decessores Reges, in tangendis strumosis, signo crucis vsi non essent, illum primo vti coepisse. Hanc vim Regibus Galliae a Deo datam,

vt solo tactu structas sanent, pro re certa habetur, ad eosque ex [note: Histor. Suenorum, lib. 1. cap. 15.] vltimis Hispaniae finibus, strumosi ad currunt, etc. Haec dona sanandi Felix Fabri etiam domui Habspurgicae attribuit. Legimus, inquit, in Chronicis, comitum de Habspurg, quod tantum donum gratis datum habeant, vt quicunque strumosus, aut gutture globosus, de manu alicuius Comiris, de Habspurg. potum acceperit, mox sanum aptum, et gracile guttur reportarit. Quod saepe visum est in valle Albrechrsthal, in Alsatia superioti, in qua sunt homines strumosi naturaliter, qui passim praedicto modo sanabantur, dum vallis adhuc esset illorum Comitum, vel Austriae Ducum. Insuper (pergit idem) notorium est; et saepe probatum, quod dum quis balbutiens est, vel impeditioris linguae, si ab vno principe, de praemissis, sine alio quocunque suffragio, osculum acceperit, officium loquendi disertissime aetati suae congruum, mox potenter obtinebit. Atque, (pergit ille ibidem) si cui placet videre, quomodo etiam gentilibus nobilibus, ante Christi incarnationem, datum sit, insolita operari, legat [note: I. lib. cap. 9. et 4.] Valerium Maximum. Audiui etiam a iuuentute, et hodie vulgus dicit, et fama publica est (quamuis scriptum non inuenerim) quod praefati Comites de Habspurg, ab vtero matris suae, crucem auream in dorso habeant, hoc est, pilos candidos, vt mirum in modum crucis protractos. Nec hoc mihi difficile est credete, cum Marcus Venetus in Itinerario suo, simile se inuenisse, reciter. Perambulans enim 45 annis regiones Asiaticas, in Corzanorum regnum deuenit. Illi Reges licet sint sub Rege Tartarorum, se tamen nobiliores praealiis terrae Regibus esse iactant, ex eo, quia cum nascuntur, signum aquilae nigrae, super humeros suos, de vtero matris suae, producunt, et perdies vitae hoc Imperiali signo sunt insigniti. Nobiles ergo, aliquo singulari dono a Deo insigniti praeter potentiae et diuitiarum praeeminentiam, sunt merito magis a plebibus honorandi, metuendi, supportandi et tuendi, etc. Haec ex illa Sueuorum historia huc inserere volui: quorum sit fides penes autorem. NOn enim memini me alibi, de hac praerogatiua domus Hab sburgicae vel Austriacae legere, multo minus eam huiusmodi donis sanandi vsam esse. Neque illa tam memorabilia et peculiaria ab aliis praestantissimis historicis, qui genealogias eius regiae prosapiae, et res gestas accurate scripserunt. forsan omissa essent. De peculiaribus autem signis et notis, in infantibus regiis, et illustrioribus, res notior est, vt etiam nunc taceam, de donis cuandi tactu strumas (quae Regib. Angliae etiam competere non nulli affirmant) ex relatu fide dignorum hominum cognoui, potentissimum Regem Britanniae nunc regnantem, ex vtero materno, certa signa regia, non obscurs recens natum, Leonem videlicet et cor[?]nam, in corpore impresta protulisse; quidam etiam

[note: In Indice Chromologico.] addunt gladium. Quae profecto impressiones et notae maximas res portendunt, et maiorem requirerent explicationem.

Non praetereunda sunt ea, quae Abrahamus Bucholtzerus memoriae tradidit, vipote admodum memorabilia et obseruatu digna. Iohannes Fridericus, inquit, Elector Saxoniae, Ioannis filius, in lucem editus, 30. Iunii, anno 1503. futuri sui fati omen, ex aluo materno, secum tulit. Nam vt ex hominum fide dignorum sermonibus accepi, nascenti visa est in dorso crux, aureo colore fulgens, quam vbi conspexit, a matronis aulicis accersitus Sacerdos, vir pius, et admodum senex, pro omine hoc arripiens, HIC PVER, inquit, crucem gestabit, toto orbiconspicuam, cuius indicium tam manifestum in ipsius ortu sese exerit. Eius rei initium quoddam hoc fuit, quod mater Sophia die post partum duodecimo extincta est. Haecideo annotamus, quod a nemine literis hactenus sint prodita, non indigna tamen, quae ad posteritatis memoriam transmittantur, cum euentus praesagium hoc manifesto declararit et comprobarit. Haec Bucholzerus.

CAPVT XLIII. Reges et Principes plerunque per Legatos sua negotia rectius et minori periculo, quam si ipsi conueniant, expedire posse.

ETsi saepenumero Reges et Principes coram suas controuersias conciliare et deponete conati sunt, tamen hoc perraro optatum exitum habuit, dum leui de causa, subortis suspicionibus, ex variis delationibus, quae plerunque ex adulationibus ortum habuerunt, magis com motis atque exacerbatis quam amicis animis, ad sua reuersi, neque licet ad tempus simularint, sincere inter se vnquam conuenerint. Praeclarum documentum habemus in Friderico et Wilhelmo, Ducibus Saxoniae, fratribus, qui de regionum et ditionum suarum diuisione plures habuerunt conuentus et tractationes, sed eos omnes inanes. Cum enim Wilhelmo datum esset negotium diuidendi, Friderico eligendi, et Fridericus eligeret Thuringiam, frater vero illi cedere nollet, maior quam antea distractio animorum, per plures annos, inter eos secuta est, sicut Georgius Fabricius pluribus notauit. [note: In Chromico Misnia.] Tandem anno 1453. fratres istos duos hoc modo in gratiam rediisse, scribit AEneas Syluius. Rogarat Fridericus Germanum suum, vt ad se veniter, acturos ipsos coram de pace: annuit Vilhelmus: Cui iter ingresto [note: In Europa, c. 32.] dixere nonnulii consiliarii, paratas esse ipsi et comitibus insidias, caueret, ne se perditum iret, neve suos ad necem datret. Quibus ille; Atego, inquit, libens moriar, si vos prius necatos videro, qui fraternas contentiones

alitis. Atque ita locutus, sequi iussit, qui se amarent, vrgensque calcaribus equum, festino cursu, fratrem adiit cum quo, semotis arbitris, et vestigio pacem composuit, foedusque pepigit. Magnus vit, quise tam liberaliter in potestatem dederit hostis. Magnus et alter, qui hostem ex fratre factum, tursus fratrem atque amicum reddiderit. Hucusque Siluius. Praeclarus et rarus hic casus est, cum praesertim contentiones et odia fraterna, non solum diuturna, sed etiara grauia et atrocia esse soleant, adeo vt experientia prouerbium, fraterna odia, Cainica dixerit, et introduxerit. In contrariam partem plures tam veteres quam recentes historiae exstant. [note: Comment lib. 3.] In quibus Cominaeus elegans est, et id, quod se praesente, inter Ludouicum XI. Galliae Regem, et Carolum Burgundum, aliquoties acciderit, diligenter notat, vbi inter alia ita monet: Imprudenter faciunt principes, aequali potentia praediti, meo quidem iudicio, quod in collocutionem ipsi descendunt, nisi forte ea sint aetate, vt praeter iocos, et ludum, nihil spectent aliud. Nam posteaquam grandiores euaserunt, et aemulatio aliqua coepit inter ipsos oriti (quod fere fit) non est consultum, vt ipsi congrediantur, ac longopraestat, vt controuersias, et quicquid est negotiorum, curent per legatos, viros bonos atque prudentes, componi: et quoniam multo rerum vsu compertum istudhabeo, non grauabor, quid viderim ipse, commemorare. Ludouicus paulo postquam ad ipsum erat delatum Imperium, in colloquutionem venit, cum Rege Castiliae, qui ad Fontem rapidum accessit; magno comitatu venit etiam eo Regina Arragoniae, cui cum Henrico lis erat. Colloquio fuit delectus locus, prope flumen, quod Galliam ab Hispanis diuidit. Bis modo colloquebantur, neque prolixe admodum, prorsus ex arbitrio Turpedensis Archiepiscopi, cuius apud Henricum summa erat auctoritas. Ipsorum domestici famuli, qui Baionae habebant hospitium, primo statim aduentu, inter se pugnarunt. Henricus erat deformior et cultu corporis inuenustior, et ridebatur a Gallis: Ludouicus breuibus vtebatur vestimentis, et adeo neglectis, vt nihil supra; pileum gestabat, diuersum ab aliis, et huic erat affixa imago plumbea. Hanc tenuitatem deridebant Hispani, et parsimoniae tribuebant, atque ita quidem tunc discessum fuit, excitatis vtrinque ludibriis, et quum antea fuisset inter vtrosue constans amicitia, coeperunt, ab eo tempore, relanguescere, etc. Recenset deinde, qualem exitum congressus Friderici, vltimi huius nominis, Caesatis, et Caroli Burgundi, in Treuirorum vrbe, habuerit, et quod post aliquorum dierum colloquutionem, Caesat tandem, insalutato Carolo, illinc abierit, eamque rem secuta est animorum alienatio. Germani vituperabant Iuxum in Carolo, et genus dicendi paulo sublimius. Burgundiones contra

tenuitatem Caesaris, et exiguum comitatum, et negligentiorem ornatum, despiciebant, et eousque processit haec aemulatio, vt aduersus Carolum, quando Nouesium obsedit, maximam Germanorum manum Caesar ad duceret.

Pergit praeterea idem auctor ibidem commemorate, quid acciderit inter Angliae Regem, apud Atrebates, qui per biduum fuit cum Carolo, sororio suo, et quomodo, exulceratis animis, ab eo congressu, inter se fuerint. Addit insuper, quum Carolus comitem Palatinum Rheni, per complures dies, honorifice tractaret Bruxellae, Burgundiones, Germanos, tanquam sordidiores, in rebus omnibus, ideo potissimum, quod ocreas coniicerent in lectos cubiculates, splendide maxime paratos, contemserint, et leuius multo, quam antea, quum non vidissent, de ipsis iudicauerint: Germanis autem luxus ille immodicus et ostentatio displicuerit. Coniungit his, quid acciderit, quum Austriae Dux Sigismundus ad Carolum venisset, eique dititonem Pfirtensem, propinquam superiori Burgundiae, oppignorasset, acceptis ab eo centum aureorum millibus, quum ab Heluetiis illam defendere non posset, et quam inter ipsos magna, et ingeniorum, et morum, dissimilitudo fuerit, ita vt Sigismundus reconciliatus Heluetiis, eam tandem Carolo, non reddito pretio, ademerit.

Postremo annectit, quod congressus Eduardi, Regis Angliae, et Ludouici, Galliae, prope Picennium oppidum, non procul ab Ambianis, plus simultatis, quam coniunctionis effecerit. Abstinuerunt, inquit, quidem a bello deinceps, atque etiam interiacebat mare: sed bentuolentia nulla fuit inter eos, et quae tum vtrinque promittebant, magna ex parte violatasunt. Sic igitur existimo, (concludit is) debere Principes a congressibus abstinere, modo saluam esse velint et integram amicitiam. Fieri enim non potest, quin ipsorum familiares, de rebus anteactis, loquantur, non absque molestia, et fremitu alterius partis. Alii sunt elegantius vestiti, nascitur ex eo ludribrium et iocus, atque ita fieri necesse est, praesertim inter eos, qui lingua, et sermone, et moribus differunt. Ex ipsis quoque Principibus, alii aliis sunt decentiotes, et aspectu magis honesto. Iis iucundum est praedicari a multis, neque id fieri potest ab sque alterius, qui deformior est, vituperatione. Dimisso conuentu, passim ab omnibus ista iactantur, initio quidem tacite, et submisse, postea vero palam et clate. Nihil enim propemodum est ita secretum, quod non efferaturaliquando, etc. Haec prolixius recensere ex Cominaeo volui, cum sint non solum memorabilia, sed valde quoque vtilia. Sed ad alia huic nostrae meditationi conuenienria veniamus, nempe congressum principum potentiorum esse periculosum,

ob incidentes suspiciones, aemulationes et petrurbationes. Id Maximilianus primus. Caesarprudentissimus, in illo bello grauissimo, quod socio Ludouico XII. Rege Galliae, cum Venetis gessit, circa annum 1505. prudenter animaduertit. Cum enim in Regis congressum colloquiumque venite deberet, eadem omnia, quasi collocutiessent, commitri posse epistolis, [note: Lib 1.] tutius esse scripsit: sicut Ferronus in vita Ludouici XII. notauit. Documentum simile idem Cominaeus refert. Cum enim Stampii (quod est inter Lutetiam et Aureliam oppidum) ad Carolum, Biturix et Britannus quomodo bellum, contra Ludouicum XI. prosequerentur, colloquii causa conuenissent, et a coena multi passim deambularent, atque Biturix, Regis frater, et Carolus, ex fenestra, cui innitebantur, serio de suis reb. collo querentur, Britannus, homo plebeius, cui proludo fuit in aerem eiacular ignem artifi ciose compositum, Galli fusas vocant, quae cum e sublimi deciderunt, huc illuc discurrunt, et flammeum quiddam emittunt, eiectis ex iis aliquot, vna forte impegit infenestram, ad quam illi [note: Documment.] colloquebantur, attonitiambo, et subito erecti, respiciunt alter in alterum, admitabundi collecta suspicione, de industria factum esse, laedendi causa. Ideo que omnes suos milites in armis illico esse iusserunt, sed re comperta, fortuito id accidisse, motus omnis cessit. Sed multo periculosior suit paulo ante istorum duorum Regis et principis Ludouici et Caroli congressus in Perona vrbe, eo enim Rex cum paruo comitatu ad colloquium Ducis Burgundiae accepta fide, proficiscitur; vbide Eburonum defectione per quosdam regios facta, Dux certior factus est Quare conclusus Rex illis, et duos aut tres dies detentus magno in periculo fuit. Nobilissimos aliquot, et Ducis familiares XV. M. aureorum cortupit, etc. Hoc subsidio et illis largitionib. Rex euasit. Sicut id Paulus AEmilius et Cominaeus prolixe describunt. Ad recentio raveniamus. Carolus V. Caesar, quum compendiaria via ex Hispania in Fiandriam, ob seditionem a Gandauis motam anno 1539. ad opprimendos seditiosos, festinaret, iuuitatus a Rege Francisco, vt hoc faceret, et Rex ad Lochias Caesari occurrisset, vbique gratulationes, supplicationes, pompae, accidit Ambosiae, vt artifex quidam Caesaris cubiculum, igne peraliquot loca immisso, odoribus variis implere vellet, gratiusque reddere. At fumus immissus in cubiculum, errore artificis, ni ei reliqui occurrissent, nocere potuisset Caesari: qui eo sane nomine perturbatus est. Rex tota dere admonitus, sese Caesari purgans, miserum artificem rapi ad suplicium iubet. Caesar vero artificis errore cognito, veniam difficulter multis precibus ei impetrauit. Alter casus Lutetiae excepit Caesarem. Nam Poietus iuris praefectus, aulico consilio, cum ad eum isset salutandum, et ob vestis longitudinem fecisset vti tabula

lignea, quae parata erat, ob ignem excipiendum, casu in Caesaris caput impingeret, non leuiter omnes territi sunt attonito ob ictus grauitatem Caesate, qui tamen mox dissimulans, continuato prandio sese postea, secedens in cubiculum, raedico inspiciendum dedit. Sicut hos duos casus et accidentia Arnoldus Ferronus reeenset: Heuterus vero Delsius primum [note: In vita Franassci[?] 1. mihi fol. 253. b.] casum paulo aliter et quidem ita recenset: Ambosiam Reges noctu intrauere tot in arce, quae in colle sita est, resplenden tibus taedis ac facibus, vnus facem (casu, an studio, mihi ignotum) eam secrete incendit: cuius flamma cum tapetes vndique inuasisset, fumum ingentem ex citarunt, ita vt Caesar, cum plerisque aliis, ferme fuerit suffocatus. Capti aliquot perpetrati facinoris suspicione laborantes, quum eos Rex strangulari iussisset, exorante Caesare, vitam seruauere. Sed maius periculum deinceps Caesar vix vitauit: Postquam enim (pergit Delfius) Aureliam Reges peruenere, disputatum ibi fertur, variantibus sententiis, de retinendo Caesare, sed contradicente Conestabili Momorantio nil fuit conclusum. Post incendium Ambosianum Caesar de Regis fide dubitare coeperat, ac proinde occasionem quaerere captandae beneuolentiae Estampii Dominae, quae in summa erat apud Regem gratia, disertaque muliebri garrulitate Caesarem subinde oblectabat. Cum ea, reuersus Rex ex captiuitate Hispanica primum Burdigalae, liberali facie puella, delectatus eius comitate, suauitate, interiorem familiatitatem contraxerat, et Anna Pisselena, quae postea Pontieuria a mariti nomine vocitata est, vel Estampea ab oppido eiusdem nominis. Quum igitur paulo ante coenam, ad focum se Caesar calefaceret, aderat inter alios Estampia, quam digitis comprehensam ad focum ducit, ac perquam humane et familiariter cum ea confabulabatur, manu circulum aureum ad digiti humani ambitum factum, cui ingentis precii adamas erat inclusus, tenens; qui cum digito eius excidisset, Estampia subito inclinata, circulum e pauimento subleuat, Caesarique praesentat. Ille blandum subridens, Tui is nunc iuris est,inquit, veteri Caesarum Regumque more, nunquam ea, quae manu in terram excidunt, a subleuantibus recipientium. Cum illa ingenti honore, non se dignam tanto munere dixisset, iubet Caesar annulum sibi seruet, in memoriam huius a se susceptiitineris, ac colloquii Aurelianensis. Tum gratias agens, memorem se beneficii, honoris, ac doni futuram promittit. Nec ex eo amplius tempore Rex de retinendo Caesare, abrumpendaque illi fide, audire voluit, sed Lutetiam progressus, pompam intraturo Caesari honorificentissimam apparari iubet. Inde Fontebleam Caesar proficiscitur, vbi Rex insigne palatium aedisicarat, ac ferarum volatiliumque venationes iucundissimas instruxerat. Tandem per aliquot diesibi sustinens,

Parisios venit, non aliter ab omnibus, iussu Regis, exceptus, quam si Rex primum inaugurandus aduenisset: Acita per totum regnum exquisitis honoribus affectus est, vsque in Hanoniam, quo eum Regii filii et proceres Regni honorifice comitati sunt. Verum enimuero paulo post, cum Regis Legatus a Caesare peteret, vt pacis conditionibus, in Francia conceptis, ex promisso subscriberet: is tergiuersari coepit, et BelgarumOrdinum, fratrisque Ferdinandi, qui in itinere erant, aduentum exspectandum, ac eorum consilio transigendum. Haec fuere prima indicia abalienati et offensi animi, qui tam diu latuit, donec occasionem habuit erumpendi, ad maiora odia, et bella quoque, quae deinde secuta sunt. Inprimis autem tam Caesari quam Regi existimant in animo adhuc haesisse, quod antea ipsi Francisci Regis primogeniti filii intoxicati mors ita imputata sit, vt cum de Sebastiano Monticulano Comite, tanquam administro huius facinoris, supplicium Lugduni sumeretur, illum prodidisse in ipso articulo supplicii, et priuatim et publice professum, autores sibi fuisse, patrandi huius facinoris, Antonium Laeuam et Ferdinandum Gonzagam, seque primum a Ferdinando multis oneratum promissis, quo tollendos viros aliquot primarios susciperet, ad Caesarem esse intromissum, a Caesare esse rogatum, deregii cibi et potus ratione: ad Antonium Laeuam, vt quae ille imperaret, esse missum. Laeuam, vt Regem primum, et ex suis aliquot veneno tolleret, mandasse. Caeterum Caesarem nihil grauius toto eo bello accepisse aiunt, quam huius facinoris in se relationem: palamque contestatum, maluisse se toto prius priuari Imperio, quam vel leuissimam rationem talis veneficii adornandi inite: Sicut Ferronus tradit. [note: In vita Fram cisci I mihi fol. 257. b.] Aliam offensionem Caesaris ex hoc accessisse quoque scribunt: Rex enim Franciscus, cum ex captiuitate in regnum reuersus esset, similem arcem ei, in qua captiuus in Hispania fuit; Madrili, non procul Lutetia, aedificati curauit, in qua scripsit: HODIE MIHT, CRAS TIBI: innuens, Carolum V. etiam ibi captiuum futurum. Caesar vero transiens, vt dixi, Galliam, dum in illa regie tractaretur; et huius scripti, quid portenderet, admoneretur, asscripsit: HOMO SVM, HVMANI NIHIL A ME ALIENVM PVTO. Ex his apparet, Caesarem in magno periculo, dum in Gallia tam regie et munifice tractaretur, inter illos exquisitos honores et delicias, fuisse constitutum. Ex quo potissimum opera Conestabilis et Estampiae, annuli munificentia, vt diximus, dextre conciliatae, euasit. Quod deinceps vtrisque nocuit. Nam Anna Momorantius Connestabilis quidem ab eo tempote priuatus sex continuos annos vixit, quo Caesar Gandensium rebellione motus ex Hispania, per mediam Franciam, in Belgium contenderet, donec mortuo Francisco, ab Henrico filio successore; in pristinam

dignitatem restitueretur. Quum enim Francisco autor fuisset, ne Caesarem, contra datam fidem, in Francia detineret, quod eum pacis conditionibus staturum, ac Mediolanum sine dubio redditurum asseuerasset, Caesare nil minus cogitante, nec faciente, ingentem Franciscus contra Mommorantium, ac Estampiam (quanquam hancantea a se tenerius, quam maritum regemque decebat, adamatam) animo concepit indignationem, publicisque rebus illum abstinere iussum, domum dimittit, ex istimans se magis ab eo, quam ab Caesare deceptum. Estampiam ex eo tempore [note: In vita Caroli. V. lib. 12.] non codem, quo solebat, habuit loco, sicut Delphius testatur. Prohxior praeter morem in hoc capite fui. Quare alio me tandem conuertam. Recte autem fecerit lector, si colloquium duorum Regum, Angliae [note: Cap. 69. cent. 1. in fin.] et Galliae, in sacello habitum, et qualem euentum habuerit, ad hoc caput adiungat.

CAPVT XLIV. Encomium legum, antequam promulgarentur in Academia Aldorfina.

DVo sunt quae potissimum humanum genus regunt, Natura videlicet et Lex. Cum autem illa labe quadam, eaque perniciosa, a primis parentibus, infecta sit, quae propagatione innata obnoxios ad vitia, et peccata trahit, legis salubre auxilium aduocandum fuit, quo natura in suo officio rectius contineretur, neque plane corrumperetur. Hoc vitium, et naturalis prauitas, inhaeret omnibus, et arctius quidem iuuentuti, quae vt experientia testatur, ita ad improbitatem leuis, et procliuis fertur, vt si potestatem summam adipiscatur, tum leuitas maior sit, tum in maiorem stulcitiam et ruinam progreditur. Tanta est nostrae naturae miseria: nam caeterae •animantes corporis seruiunt appetitionibus: humanum vero genus etiam gloria ornatum non minus incogitantia, quam natura peccat. Ex hoc fonte manant, ab ortu, cuique genti vitia, quae alteri alteri improperet. Eget igitur mobilissima iuuentus, diuersis perturbationum fluctibus agitata, ductore fideli, qui ad portum recta eam deducat, ne in vastissimo pelago aberrando naufragium patiatur. Ob eam rem, ne cupiditatibus suis facilius ad deuia iuuenes ducantur, et illecebris vincantur, maiorem quandam custo diam requirunt, ac fiaenum durius, parietes, et claustra tutiora. Inprimis autem occurrendum tempestiue est, ne vulnus animi, et rei mala exercitatio, altius infixa, curatu difficilis, vel omnino incurabilis fiat. Omne enim vitium, si cito cognoscatur, facile curari potest: quod autem temporis diuturnitate roboratum est, prope insanabile

efficitur. Diuturnus siquidem mos, et inueterata consuetudo, quodammodo natura ipsa firmior est, et leuiora peccata, si non prohibeas, subinde nascuntur, et aucta magnum incrementum capiunt, sicque vt plutimum habitus in naturam mutetur. Non absque ratione itaque olim Cretenses, cum acerbissima execratione, aduersus eos, quos vehementi odio prosequebantur, vti vellent, vt mala consuetudine delectarentur, optabant: Modesto voti genere effiicacissimum vltionis euentum expetentes. Inutiliter enim aliquid concupiscere, et in eo perseueranter morari, exitio ea dulcedo vicina est Huic malo lex occurrit et medetur: Est er im ea regula, per quam omnia recta et aequa ratione reguntur, et princeps, cui obediendum, est dux, quem sequi debemus. Est denique non tantum donum Dei, sed ipsum Deum repraesentat, qui donum dedit, quia qui paret legi, Deo paret, et obtemperat. Hoc immenso munere, vt rectius gaudere possetis, et licentia nimia, dissolutioque disciplinae, quae pariter magno cum dolore, et scandalo bonorum, inter vos creuit, conprimeretur, iussu Ampliss. Senatus Norimbergensis Scholarchae operam dederunt, vt leges aequissimas, et dibgenter perscriptas, omnibusque pro ratione personae, et loci conuenientes, haberetis. Etenim aequitas est legum anima, vis et vigor, qua sublata, eae concidunt, et veluti emortuae habendae sunt. Siquidem nihil est iniquius, quam leges, aequitate destitutae. Lex enim de omnibus cauere non potest. AEquitas omnibus praesto est. Vnde ius definitur, quod sit ars boni et aequi. Iam vero quando lex est veluti quaedam regula, ad quam vnusquisque actiones omnes suas debet accommodare, par est, vt leges sint, et apertae, ac faciles, et non prolixae, vt sciat quisque, quomodo sibi sit viuendum. nec id, propter obscuritatem legum, ignoret, nec propter illarum prolixas ambages ei excidant. Verum vt et hac in parte vobis prospectum sit, curatum est. Ne autem et nos audiamus, sicut Flaccus sui temporis infelicitatem deplorat:

neue exlstimeris leges aranearnm telis, vt veterum quorundam praua opinio fuit, similes esse, quae infirmiora animalia retinent, valentiora transmittunt, sciatis Senatum amphiss. non [gap: Greek word(s)] aliquod constituisse, sed leges, leges, inquam, stabiles, et quae perpetuo custodiendae sint, [gap: Greek word(s)] . Has firmas illibatas et sanctas esse vult. Delinquentibus vel violantibus eas paena praesto erit. Vestrum enim omnium et singulorum vtilitatem et emolumentum respiciunt. Nam vt ex medicina nihil debet proficisci nisi quia ad corporis vtilitatem spectat,

quoniam eius causa est instituta: sic a legibus nihil debet promanare, nisi quod Reipub. eiusque membris conducat, quoniam eius causa sunt comparatae. Habetis igitur nunc scopum et regulam diu desideratam, et expetitam, quae vos gubernat, et instiuit: Habetis praesidium, cuius metu humana coercetur audacia, tutaque sit inter improbos innocentia, et in ipsis improbis, reformidato supplicio, refrenetur audacia, et nocendi facultas. Ecce constructae sunt vobis aedes legum, in quibus habitat iustitia, prudentia, temperantia, salus, amor, pax, concordia, fides, bonis solatium, et quale optant otium: malis, et sceleratis, terror, ignominia, verbera, exilia. Hic itidem habitat religio, sanctitas, laus, honor, castitas, pudicitia. Hic artes, hic veterum illae tres gratiae, hic nouem Musae, sit hic virtuti suum certum paratumque praemium. Restatnunc, vt non tantum auribus vel superficie tenus inania verba legum hauriatis, sed animis penitus impressas more Pythagoreorum, vesperi et mane repetatis. Non immerito igitur sapiens quidam legem, vt pupillam oculi, asseruandam, inque tabulis cordis inscribendam praecepit Et Plato monebat, assuefaciendos adolescentum animos esse, vt honorifice de legibus sentiant, quia non solum vincula sunt commuris societatis, sed etiam pulcherrime temperant, ciuilem communionem, et gradus omnium officiorum efficiunt, religionum, magistratuum, iudiciorum, connubii, educationis, disciplinae. Hoc quam vtile sit, vidit olim priscorum hominum et prouidentia, et aequitatis simplicitas, qui leges XII. tab. pueris in ludo ediscendas dabant, etiam aerate Ciceronis, id est, post annum pene CCCC. Postremo quemadmodum bona valetudo gratior est his, qui aliquando aegro corpore suerunt, et libertas charior his, qui acerbiss. seruitutis iugum tolerarunt, et portus quidem iucundior his, qui marinis tempestatibus aliquandiu iactati fuerunt: ita si legibus salutaribus locum dederitis, paulo post sentietis, qualem aegritudinem, ex nimia licentia, contraxeritis, qualem seruitutem, explosis vitiis perpessi sitis, qualem felicitatem superatis fluctibus cupiditatum, consecuti fueritis. Resera nunc Notarie, aedes nostrarum legum, vt innotescat omnibus, qualis thesaurus in illis repositus sit, et omnibus gratis communicetur.

CAPVT XLV. Finem in omnibus actionibus esse spectandum. ORATIO Habita Aldorfii, cum priuilegia Caefarea publicarentur: cui addita est Adhortatiuncula iuuentutem nomine Scholarcharum.

PRaeclare docuerunt veteres sapientes, in omni actione plurimum positum esse in consideratione exitus atque finis. Nam cum is in rebus gerendis maxime respiciendus sit, cuiusque vis in omnia, quaecun que in hominum actionem cadunt, ita fluat, vt ab eo res speciem accipiant, planeque conformentur, de hoc potissimum consilium capi, et ad hunc deliberationem animi dirigi necesse est. Id si quis fecerit, non sero, vt quondam de Phrygibus prouerbium fuit, incipiet sapere, sed actiones et rationes suas omnes ad eum finem diriget, qui ad veram felicitatem et honores meritos ducit. In studiorum autem liberalium exercitatione finis alius constituendus non est, quam certa cognitio et doctrina veritatis. Ea sane tantum modo est vna, vnaque duntaxat ad illam perueniendi, illamque tradendi ratio, et via: at plurimae atque adeo infinitae sunt aberrationes. Caeterum cum aeterni Dei veneratio et religionis sanctitas. contineatur veritate coelesti, nimirum huc omnis animi contentio et cogitatio mentis niti, atque spectare debet, vt ante omnia cognoscatur voluntas ipsius, illique obediatur. Hoc sine immoto deinceps, et alii ordine fines possunt, et debent bene perpendi atque suo loco collocari. In quibus iam et dignitatis atque honorum, emolumenti et commodorum futurus est. Quod si hi fines et extrema a quibusdam praepostero ordine confundantur. et gloria, opulentia, splendor, addo et quaestum potiora, et tanquam vltima, appetantur, eos saepe non modo turpiter, sed perniciose falli necesse est. Hi autem qui suas cogitationes et actiones ad verum finem ceu destinatum scopum, intentas habent, iis et reliqua sponte continsgere par est, feliciterque euenire, et si quid forte, veluti peregre euntibus, aduersorum perferendum fuerit, maxima tamen animo suo voluptate affici, illos necesse erit, in recti verique conscientia, qua profecto nihil prius esse vel pluris fieri debet. Et sane meo iudicio non aberrabit, qui vniuersam literarum disciplinam, orbicularisque eruditionis curriculum peregrinationi simile esse perhibeat. Et enim quemadmodum peregre euntibus, qui itinera longa permetiuntur, quaedam in loca contingit diuertere, ibique nonnihil quiescere, quibusdam in locis tantum prandere: in nonnullis

locis rursus immorari plusculos dies: denique loca non nulla oculis tantum lustrare: ad extremum vero peregre redeuntibus domi deinde permanere atque subsistere contingit. Ad hunc eundem modum studiosos homines oportet literarum discendarum spacium permeantes, quibusdam in disciplinis longius immorari, in quibusdam aliquantisper, et quasdam quidem disciplinas totas, quarun dam partes, quarundem elementa modo haurire: sicque ex vnaquaque vtilissimum quodque comprehendentes, tum domum vere paternam repetentes, iliic ad vltimum vsque laborum perpessorum commoda percipere. Haec si quis obseruauerit, facile anima duertet, studiis liberalibus deditum non cursim, sed paulatim, et veluti gradatim, confecto curriculo, quod non absque molestiis fieri solet, tandem peruenire ad metam optatam, vbi praeter finem a nobis primo loco positum veritatis nimirum inuestigationem, honores et praemia digna laboribus reposita sunt. Hanc veram discendi rationem, etiam olim. Graecorum eruditissima atque humanissisua, et tunc temporis virtute ac sapientia excellens natio, non modo secuta fuit, sed sua etiam religione Apollinis (cui vaticiniorum et sapientiae diuinitatem tribuerunt) consecrauit, propriis nominibus, et sigoificantibus admodum epithetis. Primum enim [gap: Greek word(s)] nominati solitus est, quod cupiditatem notat eognoscendi, a qua perconctandi et interrogandi studium ab esse nequit. Ita ille idem deinde [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] esse hominibus incipiebat: Quae enim ars, aut scientia sine magistro et interprete facile aut omnino recte percipi potest. Mox igitur [gap: Greek word(s)] cuadebat, id est, scientiae conciliator et autor. Ac tandem [gap: Greek word(s)] , cum tam commentando, quam enarrando, tanquam fines quidam constituantur sapientiae. Quid obsecro sunt alia tyrocina scholastica, quam concessa facultas quaerendi de literarum et bonarum artium studiis? Quid Magisterii veluti gradus? nisi professio scientiae? Quid Doctoris clarissimum nomen? nonne summa potestas tractandi doctrinam, et opera splendida ingenii efficiendi, et fructus laboris percipiendi. Non absimilis ordo et disciplina militaris fuit olim apud Romanos. Nemo enim ad ordines ducendos, aliasque dignitates in militia admissus fuit, nisi prius sub custode, a quo disciplinam edisceret, et magistro, sub cuius imperio tyrunculi acuerentur, fuisset, ne inertes operum militarium arma tractarent. His veluti iactis fundamentis, tum demum gradatim ad matora attentanda, propositis praemiis, milites alliciebantur. Ob eam causam inuenta sunt tam vatia coronarum genera, veluti mercedes, et recompensationes laborum, et industriae. Vt pote corona obsidionalis, quae fuit graminca, et teste Plinio, omnium honoratissima. Obseruatum

autem fuit, vt fieret e gramine, quod in eo loco generatum esser, intra quem clausi erant, qui obsi debantur. Ciuica, quam ciuis ciui, a quo seruatus fuit in praelio, testem vitae salutisque perceptae, dabat. Ea erat e fronde querna, quoniam cibus victusque antiquissimus querceus capi solitus sit. Muralis, qua donabatur ab imperatore, qui primus murum subiit, inque oppidum hostium per vim ascendit, Iccirco quasi muri pinnis decorabatur. Castrensis, quae donabat eum Imperator, qui primus hostium castra pugnans introiuit, Ea corona insigne valli habebat. Naualis, qua donari solet maritimo praelio qui primus in hostium nauem viarmatus transiliuit. Ea quasi rostris nauium insigniebatur. Fuit autem haec, sicut priores duae, aurea. Oualis, ea fuit myrtea, qua vtebantur Imperatores, qui [?]uantes introibant vrbem. Postremo triumphalis, quae diu fuit ex lauro et tandem, posterioribus temporibus, crescente luxu, autea insertis gemmis, et vnionibus pretiosissimis. Huc accesserunt, hastae purae, cornicula, phalerae, aurei torques, armillae, vexilla, aliaque dona, virtutis ergo. Quae omnia eo spectarunt, vt milites disciplinae et laboribus, maiori alacritare, et minori taedio, assuefierent, cum anim aduerterent, non tantum poenam et ignominiam certam desidibus et ignauis, sed etiam virtutis praemia, fortibus, et industriis, esse proposita. Quod sane Turcae hisce ad huc nostris temporibus magno cum dedecore et clade nostra facere solent. Ii n. non solum disciplinam militarem exactissimam custodiunt, sed etiam virtutis fama spectatos complectuntur, omnique honorum genere prose quuntur et ad summos militiae gradus, licet infimo loco natos, extollunt. Quippe qui qualis sit vir, non vnde sit, quaerendum putent: neque virtutem, tanquam fortunae bona, haereditariam relinqui didicerint. Idipsum imitatur togata nostra militia; quid enim aliud fuerunt [gap: Greek word(s)] , tempore lustiniani? Quid sibi vult hoc nostro tempore, in conferendis scholasticis honoribus, librorum apertorum, deinde clausorum, in manus traditio? Quid purpureorum pileorum, loco militarium coronarum, impositio? quid cingulum? quid annulorum aureorum in digitos immissio? quid osculum? quid pompa amicorum? quid conuiuiorum instrumentorumque Musicorum appatatus, quid clangor tubarum? quid inter commendationes publicas munusculorum distributio? quid missilia inplebem, et spectatores? et reliqua quae pro consuetudine locorum, in huiuscemodi festiuitatibus ad hibeti solent. Sed de his de in ceps suo loco et tempore ab aliis fortasse explicationem accuratiorem, et enarrationem prolixiorem audituri estis. Imprimis autem honores, praemia, coronas, praeconia, passim vnicuique, aut multis profuse, decernere periculosum esse, atque statum Reipubl corrumpere,

veteres omnes sapientissimi iudicarunt, quia his potissimum rationibus, sublata virtutis aemulatione, nihil amplius est, cur boni meliores, meliores optimi esse velint, dum non pro magna gratia est, quod aeque probis, aeque improbis publice conceditur. Imo certe hoc improbis fiduciam et arrogantiam; probis desperationem et indignationem parit. Praeterea nihil ad iuniorum eruditionem labefactandum deterius inueniri potest. Quales enim laudari, praemiisque affici audient, tales omni studio euadent, neque quicquam proficient in contrarium pia patrum instituta et dogmata. Itaque leges fuere Athenis, vbi, quando, quam ob causam, et a quibus, corona praeconioque quis donandus esset. HAEc cum ita sese habeant, Amplissimus Senatus, inclytae sacri Romani Imperii Reipubl. Norimbergensis, solerti cura, huic Gymnasio (quod recte et diligenter constitutum, et inprimis in disciplinae accuratae studio crescere, et florere coepit) prospexit, ne hac in parte, iactis non solum fundamentis, quae firma et idonea essent operi perferendo, sed magnis robustisque molibus, aedificio toto, pene vsque ad summa, perducto, aliquid deesset, quod studiosos liberalium artium vel alacriores vel solertiores, spe dignitatis scholasticae, insignia et honores obtinendae, efficere posset. Quare non solum impetrauit a Caesarea Maiestare potestatem iis, qui cutriculum suum, in hac palaestra, feliciter confecissent, et diligentiae eruditionisque suae specimen tam priuatim, quam publice praestitissent, Baccalaureatus, et Magisterii titulos concedendi, vt paulo post, ex priuilegii Caesarei diplomate, rectius cognoscetis. Sed etiam effecit, vt Theologo, et Medico, pietate et eruditione eximiis viris, quorum aduentus propediem expectatur, nec non et Iurisconsulto, praestantissimo, collegium professorum amplificaretur. Etsi autem ignotum non est impendere vndique pericula communitatibus doctrinae et cultutae studiorum, quae iampridem, solummodo in vno quasi angulo terrarum plagae Europae, in pretio et honore qualicunque sunt. Et enim tota Asia atque Africa, etsi non plane est expers literarum atque artium, tamen eruditionem profecto Philosophiae ignorat, disciplinas odit, studia humanitatis tanquam nugatoria et leuia, vel eiam mala, et contraria virtuti, vt barbarorum mos est, auersatur, atque exterminat. Id quoque a vereribus notatum fuisse, antiquitatis studiosi ex monumentis vetustissimis obseruauere, in quibus tria capita collotenus connexa, absque corpore, vnguib. tamen gallinaceis, veluti fulcris, conspiciuntur. Vnum caput est equinum: alterum arietis: tertium humanum. Equo Africani, Asiam ariete, homine Europam, hierographica significatione denotare voluerunt. Haecn. plaga, quae nos alit, semper cultior et humanior, prae reliquis, quae bruris

assimilatae sunt, habita fuit. Etsi inquam ingentia pericula honestioribus disciplinis, et studiis pietatis, a barbarie pullulante, vel potius vndique [gap: Greek word(s)] ingruente, imminent; tamen Ampliss. Senatus noster qui, vt nostis, ad studia liberalia conseruanda, honoresque Scholasticos prouchendos est propensus, a suo officio, obiectis et et reiectis difficultatibus, non paucis, auocari, vel absterrerse neutiquam est passus. Sicut enim prudentis est nihil contem nere: ita vera fortitudo, et prudentia cauta et circumspecta esse solet. Illa sane in periculis cerritur, quae cum honestate, ad propulsandam iniuriam, suscipiuntur: Haec vero, cum sit virtutum Princeps, in rebus honestis, cognitioneque dignis, omnem operam curamque poneresolet. Contemnant, derideantve licet osores liberalium studiorum, tur batoresque publicae tranquillitatis, cum sua imperita progenie (verum enim est, quo quis imperitior, eo impudentior, atque iactantior euadit, vel vt Thucydides eleganter, silum et breuiter, dixit, [gap: Greek word(s)] ) honorum dignitatisque scholasticaetitulosvna cum insignibus, vt pote res leues, vel futiles potius atque nihili et solummodo, vti opinantur, ad quorundam tenuium atque miserorum humilitatem pertinentes. Appellent praeterea has actiones honestas, Caesareaque auctoritate munitas, nugas atque ineptias. Reducant postremo, si libet, et licet, ipsissimam barbariem, quae non ita pridem, vix ingenti studio, et labore immenso piorum et solide doctorum virorum, vereque amantium bonarum artium, atque partium, ex nostris oris, proffigata pulsaque est. Non tamen efficient, et laudabili instituro, desistant, opusque hoc eximium prudenterque inchoatum, inperfectum relinquant. Manebunt profecto studia pietatis et disciplinarum perpetuo, habebiturque illis honos, hic et alibi, frustra obstrepentibus fucis, muscis, et hirundinibus (inter omnia enim animalia haec nunquam mansuescunt, neque vllius rei communionem vel disciplinam ad mittunt, sed semper hinc inde vagantia indocilia et fera permanent, hominibusque, suo stridore, et garrulitate, infesta et molesta esse solent) manebunt, inquam, et in pretio erunt reliquiae bonarum artium et disciplinarum, licet in angustum angulum a barbarie redactae esse videantur. Quod si gentiles olim liberalibus studiis et artibus, non solum nouem Musas, veluti Deas tutelares, et praesides constituerunt: sed etiam Herculem [gap: Greek word(s)] (quod etiam praecipuum Apollinis congnomen fuit) peculiaribus sacris coluerunt, cumque tanquam fortissimum ducem, comitemque Camoenarum, sub cuius numine et tutela, mutuis operis, et praemiis, iuuari, ornatique deberent, crediderunt: Multo magis nobis certo statuendum est, verum, non fictum Musagetem, et praesidem

piarum actionum, coetui huic, suo praepotenti auxilio, semper praesto affuturum, vt gnauiter coepra, felicem et destinatum finem, ad quem initio diximus, omnes actiones nostras intentas esse debere, sortiantur. Restat nunc vt, veluti festum, et peculiarem actum, hoc tempore institutum, absoluamus. Apud Graecos in quibusdam Rebuspublicis olim [gap: Greek word(s)] institutos fuisse, non ignorum est. Hi Athenis, vt apud Suidam legimus, fasciolis albis, pro redimiculis, vti solebant, in spectaculis, e regione sedentes nouem magistratuum, qui Reipub. gubernacula tenebant cogentes magistratus, omnia recte atque ordine, et ex praescripro legum, agere. In concionibus vero cum prohedris (hi erant praesides et magistratus quidam primi subsellii, quibus caeteri omnes sedendi loco cedebant) considere soliti, intercessuri, si quis rogationem promulgationemue, aliaque facere conaretur, quae aut contra instituta patria, aut a Reipubl. dignitate futura non viderentur. Licet autem optare, vt hic mos adhuc apud nos duraret, et eiusmodi Nomophylaces et censores in hoc nostro coetu praesentes essent, profecto in hac nostra promulgatione audituri essent, nihil sub et obreptitium, quodve iniuriosum, vel in praeiudicium alterius, multo minus quod contra honestatem, et laudabilia instituta esset: sed potius quae ad conseruandam pietatem, et propaganda studia liberalia, in quibus fulciendis, et sustentandis statque caditque nostra, posteritatisque sadus, spectarent. Ideoque nihil amplius obstat, quod diutius moram nectamus, et hanc concionem celeberrimam ornatissimamque, vlteriore expectatione detineamus. Tu igitur, ornatissime Ioachime Regi, Syndice nostrae Reipublicae,

Quod faustum, felixque nouem sit et vtile Musis, Diplom priuilegii, a Caesarea Maiestate, Amplissi. Senatui Norimbergensi, ad illustrandum hoc Gymnasium, clementissime concessum, in quo impetrando tua opora et industria perutilis extitit, promulgato, vt vniuersis, et singulis, innotescat, quod deinceps potestatem petendi, et impetrandi honores, et insignia Scholasticae diginitatis habeant idonei, et quibus ornamentis Aldendorpianum Gymnasium, et Schola, dotata sit, celebriorque effecta. Faxit Deus Opt. Maximus, vnicus Musagetes. vt id omnetendat ad gloriam sanctissimi nominis sui, et ad vtilitatem publicam, et singulorum. Hic enim finis et non alius expectandus est.

Promulgato priuilegio Caesareo, et distributis nonnullis praemiis benemerentibus, addita est sequens adhortatiuncula nomine Scholarcharum ad iuuentutem.

Quare quemadmodum hi indigni vlla commonefactione; vtpote; qui sibiipsis fabri, et autores infortunii sui, praefracte existunt, censendi sunt: ita vos, quibus virtus cordi est, nec non et eos, qui nunc praemiola diligentiae suae, liberalitare Amplissi. Senatus; et D. Scholarcharum, acceperunt, eorundem nomine, et iussu, compello, moneo, atque hortor, vt omni studio annitamini, ne, quae in honorem, et emolumentum vestrum, et omnium bonorum, pio, et fideli instituto, modo peracta sunt, vestra socordia, leuitate, negligentia et contumacia, corrumpatis, neve sicut aestiuae aues, statim autumno, tecta ac recessum, circumspiciatis, sed cursum illum coeptum, in cupiditate discendi bonas artes, et disciplinas, alacriter absoluatis. Venandi stadium, ac voluptas, tam vmbratilis, et momentanea delectatio, per niues ac pruinas, in montes syluasque homines rapit, vosne studiis liberalibus, et honestis disciplinis, tam preciosis, et non interituris rebus, eam patientiam non adhibebitis, quam vel lusus vel voluptas elicere solet? Considerate, obsecro, simulachrum Angaenoriae deae, quod gentiles olim, ore obligato, atque signato, in ara Volupiae propterea collocarunt, quod, qui suos labores anxietatesque dissimulando fortiter perferant, tandem, patientiae beneficio, ad maximam voluptatem perueniant: Praeterea indicandum vobis est, Gaesareae Maiestatis priuilegia, modo promulgata, non eo spectare, vt, velusti fenestra dissoluendae disciplinae aperta, legibusve et statutis Scholasticis, aliquid iis detractum sit. Ea enim D. Scholarchae nihilominus omnino sarta tecta, vt est in prouerbio, custodire et praestare, ac si omnino fieri potest, etiam arctioribus vinculis, vt horum temporum dissoluti mores vehementer requirunt, constringere volunt. Falluntur certe, et se ipsos maxime decipiunt ij, qui sibi persuadent, immunitates, honores et dignitares constitutas concessasque esse iis, qui impatientes disciplinae et monitis salutaribus sunt, tantumque suis efficiunt voluptatibus, et cupiditatibus, quibus acies eorum hebetatur et sensus omnes grauantur, imbecillesque redduntur, indulgere gestiunt. Hi enim trahuntur a vitiis (siquidem mature a rectis in vitra, a vitiis in praua, a prauis in praecipitia

peruenitur) et scientes malis suis fauent, quorum suauitate capiuntur et virtutis vitam deserunt, cuius acerbitate offenduntur. Fatendum enim est quod appareat:

Caeterum eiusmodi admonitiones fideles, et hortationes ad virtutem, modestiam, castitatem, et vt vniuersa complectar, diligentiam, alias quoque hoc in loco audiuistis, et deinceps audietis. Restat nunc, et vestrum est officium, vt operam detis, ne hae monitiones salutares, surdis auribus occinantur, sed eas sedulo animo recolatis, et veluti ruminetis. Hoc si feceritis, non solum praebebitur occasio et ansa, D. Scholarchis, vt quotannis, in hac sua cepta liberalitate, et omnibus aliis necessariis rebus, quae vsui vobis esse possunt, persistant, sed multo magis praestabitis ea, quae Deo grata sunt, vitaeque humanae necessaria, vt eritis aliquando decus patriae, vobis vestrisque honori, et tandem verum finem, ad viam virtutis, propositum habebitis, qui ducit ad illam felicitatem perpetuam, quae omnibus bonis et virtutis amantibus vnice inuestiganda perquirendaque est.

CAPVT XL VI. Commendatio benarum literarum et disciplinae, excerpta ex oratione Aldorfii habita, cum nouus Rector et Professor introduceretur.

QVemadmodum ii, qui peregre proficiscuntur, cum ad vrbes insigniores, propter res raras, et visu dignas, sermone hominum celebratas veniunt, illos, quos appellant Xenagogos, adhibent, qui ad loca vrbium earum memorabilia eos deducant, resque visendas demonstrent: Ita homines, in hac vita peregrinantes, studio literarum et bonarum liberaliumque discip linarum cupiditate teneri decet, iisque vti, quasi quodam Xenagogo, vti eas res discant, et assequantur, quae ad regendum totius vitae cursum, et gubernandos mores, quam maxime necessariae, et digna existimantur.

Hoc sane olim prudentissimis Regibus et principibus viris, magna cum solicitudine, curae fuit. Vt enim perspectum habuere, quantum Reipubl. emolumentum accederet, si iuuentus a primis, vti dicitur, vnguiculis, recte institueretur, et hac ratione mature, vna cum crescente aetate, veluti virtutis liquorem imbiberet: Sic queque non ignorarunt, quanta mala et perniciosae res, ex neglectis liberalioribus studiis, et praua corruptaque educatione, prouenirent. Huc respiciunt praecepta in sacris literis sapientissimi Regis Salomonis: Noli subtrahere a puero disciplinam. Item sapientiam et disciplinam qui abiicit, infelix. Et alibi. Filii tibi sunt, erudi illos a pueritia. Quemadmodum enim terra cultu, vt ait Quintilianus, sic animus disciplina et literis melior vberiorque fit. Hinc euenit, vt in bene constitutis regnis, et Rebuspublicis liberos suos, successione dignos non censerent, nisi apprime doctos, et qui prius parere, quam imperare, didicerant. Vnde legimus apud Platonem, AEgyptios olim ex Philosophis sacerdotes, ex sacerdotibus reges, deligere solitos, sicuti de Meneta, primo omnium Rege, et Mercurio Trismegisto, aliisque compluribus, tradiderunt authores. Optimum profecto institutum hoc fuit veterum et salubre, cum praesertim experientia compertum habuerint, beatas tunc demum fore Respubl. si aut Reges saperent, aut ii, qui exculti libera libus disciplinis essent, gubernacula in iis tenerent. Extat hac de re Philippi Macedonis notabilis Episcola tanto Rege non indigna, quam, omissis aliis mulris exemplis, recensere non inconueniens erit. Is enim nato sibi filio Alexandro (qui postea, ob stupendam magnitudinem, etc felicitatem rerum gestarum, Magnus dictus est) ita scribit ad Aristotelem; Filium mihi genitum scito, ob quod equidem Diis gratias habeo, non proinde quod natus sit, sed nasci contigerit temporibus vitae tuae. Speto enim fore, vt edoctus eruditusque a te, dignus existat, et nobis, et rerum nostrarum susceptione. Vale. In quam magno pretio postea Alexander doctrinam et literas habuerit, id satis argumento est, quod Homerum in castris saepius lectitasse, semperque in secretis libtos secum circumtulisse, traditum est adeoque vt scriniolum ex spoliis Persicis, auro gemmisque ac margaritis preciosissimum, ad asseruandos libros Homeri, destinaret: Eiusque Iliada (quos libros diuinum poema, et viaticum rei militaris appellare solitus est) noctu puluino, vna cum pugione, subiiceret: Et hac ratione potentissimus ille Monarcha, cum Homero vatum principe, vigilabat, cum Homero domiebat. Iulium Caesarem, et in castris, nedum in ocio, lectitasse, dictitasse, scripsisse, rerum suarum Commentaria, et aliorum Elogia restimonio sunt. Taceo volens Titum Vespasianum, Hadrianum, Traianum, praetereo tot Reges,

proceces, tot Senatorios ac Patricios viros, a plerisque ob eorum studium erga Musas, et flagrantem cupiditatem discendi bonas literas, celebratos. Ideoque Homeri inuentio laudatur, vbi tradit:

Sed prolixiores hac de re esse nos non decet, cum praesertim si veterum et nostrorum quoque Regum, et prudentum virorum studium erga liberales artes recensere vellem, dies prius deficeret, quam materia. Sublatis enim, vel spretis bonis disciplinis, et humanioribus literis, in quibus veluti inuolucris, tot tantaque salubria praecepta et commoda, ad conseruandum humanae societatis vinculum, continentur, quid quaeso inter homines humanitatis reliquum manebit? Id non ignorauit Iulianus Apostata, qui, cum Christianos omnibus contemtui et ludibrio exponere, imo ipsorum nomen extirpare vnice cuperet, aliam viam commodiorem, nisi vt illis vsus Scholarum, et literarum interdiceretur, non inuenit. Testes quoque sunt nobis barbarae gentes, quibus libet, quod licet, et est pro ratione libido, anne inter illarum et belluarum vitam, demta forma, et sermone, discrimen inuenies? Haec cum ita sese habeant, ampliss et prudentiss. Senatus Reipublic. Norimberg. pro sua insigni pietate, et sedula cura, rectissime perpendit, quantum situm sit, vt tenera iuuentus, in bonis artibus, et studiis honestis, recte instituatur; Ideoque superioribus annis hoc gymnasium, magnis sumptibus, pio certe et laudabili consilio, a sundamentis extrui curauit: Viros, doctos et eruditos honestis stipendiis ad docendum conduxit, potestatemque fecit liberam, tam suis sub ditis, quam vicinis et exteris, vt in hoc loco velut in communi officina, studia pietatis, virtutis et bonacum artium discerent. Caeterum mortuo nuper Domino Valentino Erythraeo Rectore, idem Amplissimus Senatus, in suo praeclaro et semel coep: o instituto, vigili cura perrexit, et post commendationes multorum doctorum virorum, non solum Do. Iohannem Thomam Freigium, Legum Doctorem, sed etiam Dom. Iohannem Praetorium, bonarum artium Magistrum, vitos claros, doctos, et egregiis virtutibus ornatos, accersiuit, illum, vt in locum demortui Rectoris succederet, huic que Scholae praeesset: hunc vt Mathemata et bonas artes doceret. Accipite igitur. quod felix faustum que sit, clarissimi et doctissimi viri, hoc munus, quod vobis Amplissimus Senatus, prae caeteris, sic volente Deo, singulari fauore, destinauit, bonis auspiciis: Nostis enim Horatii hoc:

et Honori dicata. Ea aurem ita constructa fuere, sicut hodie adhuc ex ruinis eorum apparet, vt ad hoc, nisi per illud, aditus nullus esset. Quid obstat, quaeso, vt nunc dicatur vobis, per Virtutis templum, aditum ad Honoris patefactum esse? Committitur fidei vestrae, et quasi deponitur apud vos gubernatio Scholae, et institutio iuuentutis. Vos vero, sicut omnibus persuasum est, sumatis ante omnia (vt Quintilianus de moribus et officiis Praeceptoris monet) parentis, erga discipulos vestros, animum, ac succedere vos, in eorum locum, a quibus liberi vobis traduntur, existimetis. Nam vti

Habetis Collegas participes laborum, viros pietate, eruditione, virtute praestantes, qui vos obseruant, et amant, et vt multa paucis dicam, qui digni sunt, vti vos cum illis, et illi vobiscum, in concordi amore verae religionis, et studiis veritatis, absque omni distractione, vel voluntatum vel animorum, coniunctissime viuatis. Vos enim et omnes bonos non separatas, sed

Nunc ad vos studiosiss. adolescentes, me conuerto. Audiuistis nunc et antea quoque, de pio instituto et singulari affectione Amplissimi Senatus. At non satis est audire, sed etiam certo statuere, ob vestram vtilitatem ista omnia fieri. Vobis enim tanquam flosculis et seminariis Reipub. et Ecclesiae (vti senex ille apud Comicum monet) vobis inquam seritur, vobis metitur, vobis iisdem honos. Accedite et vos ad templum Virtutis, quod hoc loco vobis non solum aedificatum, vobis apertum, vobis denique destinatum est, sed sacra quoque, doctrina videlicet, et eruditio, vobis sponte offeruntur. Vestrum nunc est, vt puris vestibus, piis et modestis mentibus dico, tantam et tam magnam munificentiam grati accipiatis. Et hac ratione, rectissime, et libare, et litare poreritis. Inprimis habeatis rationem temporis, illud enim sicut est pernicissimum: ita semel elapsum recuperari non potest. Nam [gap: Greek word(s)] . Ideoque Metrocles, ex veteribus sapientibus, dicere solitus fuit: Res alienas emi pecunia, vt domum, vestem, et similia, sed disciplinas emi tempore. Cogitate praeterea, vt

lasciuiam, proteruiam, et alia vitia, quibus aetas vestra, nondum confirmato iudicio, obnoxia est. Estore autem strenui imitatores Herculis Lybici, qui monstra illa, quae in Hieroglyphicis Syrtes anguipedes vocantur, cum illa e longinquo prospexisset, velocissima fuga, vitauit. Qua narratione sapientes viri adolescentes admonere voluerunt, cupiditates et voluptates, nisi fugiendo, et auersando, vitari, et in nihilum redigi posse: Nam credula res puer est. Hoc eo facilius assequi poteritis, si adhibitis religiosis precibus, illecebras peccati, tanquam colubrum, sicut docent nos sacrae literae, fugiatis, et in vocatione vestra seduli, et diligentes maneatis. Vt enim iuia desidiae est omnis via, sic

Ommnino autem, vt Plautinis verbis vtar: Qui e nuce nucleum esse vult, frangat nucem, id est, Qui commodum appetit ne fugiat laborem: Hac ratione et vobis maturus aditus, per Virtutis templum ad Honoris aedem patebit. Quemadmodum enim portae, non segnibus, non stupidis, non peruersis, et impuris patent, ita industriis, docilibus, modestis, et castis sponte aperiuntur. O quam pulchrum est hoc:

Persuasum igitur, vt tandem finem faciam, omnibus esse debet, hoc, quod diximux, vnicum intentum Ampliss. et prudentiss Senatus Reipub. Norimbergensis. Ideoque vniuersi et singuli cogitent, hoc amplum et splendidum aedificium, non Diis deabusque Ethnicis, sed Christo et studiis cum hoc elogio consecratum esse,

Haec mandato Ampliss. Senatus inclytae Reipubl. Norimbergensis modo dixisse sufficit. Restat nunc vt de reliquis audiamus D. Rectorem.

CAPVT XLVII. De praestantia bonarum literarum, et eastam ad res acquirendas, quam ad partes seruandas plurimum conducere.

ELegans est distinctio et comparatio ex physicis sumpta Francisci Valesii: [note: De sacra Philoph. cap. 74.] Tria sibi videri totius Reipublic. membra principalia, vt et hominis. Ea sunt in Republ. agricultura, res bellica, et literaria. In homine

iecur, in quo residet facultas naturalis, ad quam spectat omnis nutritio: cor, in quo facultas vitalis et irascibilis: denique cerebrum, in quo mens, et tota cognitio. Vides, inquit, quae cui respondeat. Agricultura n. naturali, quia alimenta suppedirat ciuitati: bellica ars, irascibili, quia repellit, si quid inferatur violentiae, aut impedimenti: Literarum studium, cognitionis facultati, quia spectat ad intelligentiam, etc. Scite sane potiores partes, et qualitates praecipuas, in corpore humano literarum studio comparat, cum reliquae priores, inferiores et minus praestantes sint, illaeque, perse, sine his, recte subsistere non possint. Recte itaque traduntur salutaria praecepta, a prudentibus viris, maiorem industriam, et diligentiam requiri in conseruandis partis rebus, quam in acquirendis, sicut id multis rationibus, et argumentis antea declarauimus, et probauimus. [note: Cent. 2. c. 50.] Etsi enim vulgo dicitur; parem esse virtutem aliena acquirere, et parta tueri: tamen maiorem ad retinenda, et conseruanda iam acquisita, quam ad paranda prudentiam, et dexteritatem, requiri, prudenter sentit Renatus Lusignius. Occupationes enim, inquit, vel ex subito populi, quem [note: De increment. Imperior. lib. 1. c. 9. num. 9.] aggredimur, terrore, vel ex seditione in fauorem aggredientis, mora, vel ex alia causa fortuita facilior, et commodior redditur, sed acquisitorum conseruatio maturum, et persectum consilium, quod omnibus numeris absolutum sit, efflagitat. Id consilium, iudicii grauiter, matura deliberatione, dissimulatione, diligentia assidua, cura diuturna, ad expectandas, explorandasque occasiones, patientia constat. Hoc [note: Lib. 1. epist. 15.] admonere voluit, apud Cassiodorum, Theodoricus rex, Sabinianum Nil prodest, ait, initia rei solidare, si valebit praesumptio, ordinata destruere. Illa sunt enim robusta, illa diuturna, quae prudentia incipit, et cura custodit. Atque ideo maior in conseruandis rebus, quam in inueniendis, adhibenda cautela est. Quia de initiis praedicatio debetur inuento; de custoditis autem, acquiritur laudara profectio. Etsi autem [note: Cap. 68.] infra in peculiari capite, huius tertiae Centuriae, meam sententiam, vtrum bonae literae vel arma praeferenda sint, declaraui, et ista duo, simul coniuncta, quam separata, praestantiora esse, conclusi; tamen eruditionem, prudentiam in rebus politicis et bellis admodum augere solere, experientia testatur. Exemplum memorabile, et quidem recens nostro tempore habemus, in Guilielmo Bellaio Langaeo, de quo ita: scribit Arnoldus Ferronus: In eo adfuere ornamenta, quae M. Tullius [note: In vita Francisci Regis 1.] in L. Lucullum congerit, magnum optimarum arrium studium, tum omnis liberalis, et digna homine nobili, ab eo percepta doctrina. Tantus vero fuit Imperator, in omni genere belli, praeliis, oppugnationibus, totius belli instrumentis, et apparatu, vt Alphonsus Vastius Daualus,

post Ferdinandum Daualum, acutissimus omnium Imperatorum, hunc a se maiorem ducem cognitum, quam quenquam eorum, quos vidisset, fateretur: Carolus vero Caesar, plus se ab eo, vnius eloquentia, dum apud exteros legari officio fungitur pro Rege, debilitatum, fateretur, quam multorum robere, et animi magnitudine. Non desunt sane multa et egregia encomia bonarum literarum, vnde non difficulter perspicere possumus, eas merito in tanto pretio habendas, vt licet bellicae res aliquantisper regna, et respublicas, in flore conseruare videantur: attamen si illae desint, diuturnae esse nequeant. Omissis autem aliis, visum fuit ex [note: Biblioth. lib. 12.] Diodoro Siculo, cum sit memorabile, recensere, quomodo Charondas legislator, literas, in constituenda et administranda Repub. Thuriorum, (quae ciuitas, deleta Sybaritarum vrbe, in illius locum, aedificata fuit) ad conseruandam illam nouam coloniam, prae reliquis rebus, necessarias, et salutares duxerit. Tulerat, inquit, praeterea legem alteram longe superiore potiorem, quae a prioribus quoque legum latoribus fuerat omissa: Liberos ciuium omnes, in ipso ludo, et primis literarum rudimentis, instituendos tradi, conductis ad id mercede, er aere publico praeceptoribus, lege iussit. Prospexerat namque multis iampridem exemplis ad monitus, plerosque vel optimo natos ingenio fore, qui rei familiaris angustia pressi, dum priuatae mercedis praeceptoribus tribuendae inopia desisterent, ob eam singulari, et tam opportuna priuarentur institutione. Literarum enim scientiam, caeteris disciplinis, legislator, haud immerito quidem, praeferendam duxit. Huius namque praeceptis, institutisque quam plurima, quae ad vitae vsum maxime necessaria purantur, parari, suffragia, decreta, consulta, epistolas, pacta, leges, conuenta, caeteraque huiusmodi omnia, quibus vitae societatisque humanae ratio potissimum continetur, resque passim mortalium corroboratae simul et excultae consistunt. Cui enim tanta ingenii facultas suppetit, vt dignis laudibus literarum disciplinam, institutionemque se prosequi posse confidat? quibus solis, vita defuncti viuentibus connumerantur: tum quos longissima procul terrarum interualla separatos tenent, hi literatum sese mutuis veluti internuntiis salurant, visunt, cum absentibus amicis, tanquam praesenti consuetudine, mutuis colloquiis perfruuntur: tum ad bella, siue inter gentes quascunque, siue inter reges sedanda, quid idoneum. quid magis accommodatum, literarum munere, posset excogitari? Foederib. commendandis, pactis conuentis, promissis testes primi accersuntur, caeteraque omnia quibus seruandis, summa opus est fide, ipsis tuto commendantur: illae commendata quaecumque excipientes aeterna integritate et inconcussa fide custodiunt. Postremo sanctissimas sapientissimorum virorum sententias, oracula Deorum, Philosophorum

inuenta, disciplinarum denique omnium praecepta, ac monumenta humanarum diuinarumque rerum, solae literarum aedes, reposta conseruant: atque a vetustatis veracitate defensa, veluti diuina quadam tuendovi, posteris ex ordine deinceps, per succedentia secula, demum aeternitati commendant. Vitam nobis a natura datam haud ambigi, negariue potest; verum bene beateque viuendi rationem, a literarum eruditione sumptam, euidentissimis probatur argumentis. Vnde ciues illiteratos, tanquam summis quibusdam bonis priuatos, simul increpando commouit, simul subsidio opportune cauto leuauit, imposita erudiendi lege. Quod munus cura, sumtu, impensaque publica, veluti ad remp. maxime necessaria dignum duxit. Itaque tanto est superioribus legumlatoribus praefeendus, qui medicos, publica mercede conducendos, ad morbos ciuium curandos, sanxere, quanto animae eductio, et exornatio ingeniorum corporeae saluti praesantior probatur. Itaque illi corpora curanda censuerunt: At hic animas, imperitia laborantes, curauit. Et medicorum quidem nullam vnquam nobis accidere optamus necessitatem: verum cum eruditioribus, disciplinaeque praeceptoribus, vsque adeo versari, totamque consumere aetatem iuuat perinde ac ab illo abhorreat solicitudinis munere, hoc pro mutua gratia complextatur natura mortalium. Hactenus Diodorus Siculus; cuius locum licet prolixiorem artamen vtilia, et salubria multa complectentem, referre hic totum volui, cum hic autor non ita vulgaris sit, vt passim in manibus haberi, et abs quouis legi possit

CAPVT XLVIII. ReSpublica bene constituta, quibus potissimum rebus consistat: Explicatio trium Gratiarum, ex oratione habita Aldorfii Anno 1579.

PRudenter a veteribus dictum est: Rempublicam tribus maxime rebus consistere; Praemiis, Poenis, Cultu diuino. Eaque vt necessaria ab iis, quibus Respub. curae fuit, diligenter et sedulo obseruata et custodifa fuere. Quae quidem tria capita, cum in coetibus quoque Scholasticis, qui Reipub. non postrema pars merito habentur, requirantur, vt de posteriorib. duobus sermonem nostrum in tempus commodius differamus, nonnulla de priori nunc disseram. Sapienti et salutari certe consilio ab Ampliss. Senatu nostro et D. Scholarchis, ne quid hac in parte defiderati possit, institutum est, vt quotannis iis, qui prae caeteris, in studiis liberalioribus, specimen aliquod diligentiae suae palam praebuissent, ex liberalitate ipsorum, praemiola aliquot distribuerentur. Etsi enim, studiosi adolescentes, vestra

potissimumagitur, vobisque inprimis ex sementi hac, licet ea serotina videri nonnullis possit, messis copiosa, fauente Deo expectanda est: tamen, cum vestri labores, studiaque in choata, aliquando etiam publicae vtilitati inseruire possint, haec praemiola, quorum explicationem eruditam iam audiuistis, tam strenuis, quam segnioribus, veluti calcaria, in cursu coepto, vt citius, et maiori alacritate, ad metam optatam peruenire possitis, adhibenda fuere. Etenim, quemadmodum fruges aeris temperie, liquidioreque coelo, exuberant; haud secius bonae artes eximiaque ingenia benignitate, munificentia, humanitare, euocantur, et excitantur: Contraque iniutia, sordibus, morosirate eorum, qui rerum potiuntur, restinguuntur et languescunt. Quis enim, obsecro, est, qui, si praemia laborum suorum, vel habet, vel expectat, non ad omnia alacrior et promptior reddatut? vsque adeo verum esse videmus, quod Claudianus in laudibus Stilliconis ait:

Cum igitur conspiciatis et reipsa sentiatis, ampliss Senatum, non pati studium suum eximium, et peculiare vllum requiri, in iis, quae vel ad excitanda, vel excolenda, vel etiam exornanda ingenia vestra attinent, siue disciplinam, siue pietatem (his enim veluti duobus lapidibus angulatibus hanc scholam fundatam esse volunt) siue spectes alia, quae et honorifica et conducibilia vobis esse possunt; nihil aliud nunc restat, nisi vt gratum animum vicissim exhibeatis: Siquidem hoc vnicum a vobis exigitut. Que madmodum autem ingrarus, secundum Senecam, is dici potest, qui negat beneficium se accepisse: Ingratus qui non reddit, Ingratus qui dissimulat Ingratissimus omnium, qui oblitus est (hinc videmus, quod natura nihil magis odio prosequatur, quam ingratum animum, quae etiam bestiis feris, vt Elephantis, Leonibus, Draconibus, sicut historiae hoc testantur, grati animi sensum, beneficiorumque memoriam indidit) Ita animi grati tres partes recenseri possunt; Benefi cium sibi collatum agnoscere; verbis id profiteri: aliquid rependere suo benefactori. Priora duo facilia esse dicetis; et iam quoque genere nobilis et ingenuis moribus adolescens, condiscipulus vester, eleganti carmine heroico, vestrum omnium nomine, egregium, hac in parte, specimen exhibuit. Verum tertium difficile videtur. Quid euim (ita certe interrogati respondebitis) nos coetus adhuc pusillus et imbecillis tam magnis benefactoribus possumus hoc tempore rependere? qui, ob aetatem teneram et rudem, aliorum adminiculis adhuc magnopere indigemus? Dicam paucis. Nam prolixiorem sermonem ratio temporis modo non patitur. Duo sunt genera gratorum hominum. Dicitur

gratus, qui aliquid pro eo, quod acceperat, reddit: Dicitur etiam gratus, quibono animo accepit beneficium. Atque hic, si vltra facere nil potest, gratus est, amat, debet, referre gratiam satagit. Quicquid vltra desideras, non, illi deest. Vnde fit, quod nonnunquam, qui gratiam retulit, ingratus est, et qui non retulit, gratus. Etenim vt omnium aliarum virtutum, ita huius quae a Graecis [gap: Greek word(s)] nuncupatur, ad animum tota aestimatio redit. Huc respexit Cicero, vbi dicit: Quanquam gratia [note: In Philip.] referri tanta non potest, quanta debetur, habenda tamen, quantam maximam animi nostri capere possunt. Siquidem gratiam, et qui refert, habet, et qui habet, in eo ipso, quod habet, refert. Hoc etiam Hesiodus Charitum ternario numero significare voluit: constituit enim tres actus distinctos, in benefi ciis, quae vltro citroque dantur, vt sunt, Dare, Accipere, Referre. [gap: Greek word(s)] , enim, quae est splendor et dignitas, monet, vt qui accepit beneficium, illud agnoscat, et praedicet. [gap: Greek word(s)] vel hilaritas monet, datorem hilarem esse debere, vtque, sine morositate, et tergiuersatione, beneficium conferat, iuita dictum Euripidis: Qui cito praestat gratiam, dulcissimus mortalium est. [gap: Greek word(s)] florida monet, vt beneficia in recenti memoria conseruemus, neque flaccescere ea sinamus, quo respiciunt Theocritea ista:

Intuentur hae tres Gratiae se inuicem, complexis manibus, vt redditio benesicii notetur. Virgines finguntur et nudae, quo indicatur simplex candor, neve quis, donationis praetextu, cuiquam insidias struat. Vnde Aiax apud eundem Sophoclem dicit, [gap: Greek word(s)] . Eoque allusit Virgilius, cum ait: Timeo Danaos et dona ferentes: Denique iuuenes sunt, quia non debet beneficiorum memoria senescere. Ex his, vt opinor, rectissime cognoscetis, quid a vobis desideretur, quidve facile praestare possitis. Siquidem qui grate beneficium accipit, is iam primam eius pensionem soluit. Hoc sane a vobis fiet, vt apertius dicam, si inprimis erga Deum, pie, et religiose, erga praeceptores vestros, obsequentes, et morigeros, studiososque disciplinae, erga condiscipulos et sodales, humanos, et beneuolos; erga ciues, denique erga omnes homines modestos, et amabiles vos geratis. Ex hoc veluti fundo hortove amoesnissimo Musarum proueniunt suauissimi fructus (licet radices amarae videantur) liberalium artium et disciplinarum, quae proprerea humanae appellantur, quia homines humanos et veros homines efficiant, eosque paulatim, emollita feritate innata, adliberaliora ornamenta et emolumenta adducant. [note: In Vita Coriolani.] Adeo nullum est maius donum, vt Plutarchus ait, quod acceptum bonitati Musarum homines ferre debeant, quam quod doctrina et

disciplina emolliuntur et mitigantur ingenia, modumque tenere et nimia omnia vitare discunt. Hoc si feceritis, sicut omnibus persuasum est de vobis, facturos esse, Ampliss. Senatus, cui vinculo arctissimo, ob ipsius beneficia, erga vos, ob stricti estis, non solum in numerum gratorum et gratiosorum vos recensebit: verum etiam vestra pietate, diligentia, modestia, efficietis, vt deinceps, in amplificanda et ornanda Academia, nihil quod par est in amplissimo illo ordine desideraturi sitis. Id sane absque magna difficultate efficere poteritis, si certo statuatis, Deum esse omnium vestrarum actionum cogitationumque inspectorem, qui propterea solus [gap: Greek word(s)] in sacris literis dicitur. Oculi enim Domini altissimi, ait Syracides, lucidiores sunt innumerabilibus modis Sole, qui intuentur omnes vias hominum, et considerationem intendunt in partes occultas. Quod etiam Menander, licet gentilis fuerit, animaduertit, vbi dicit: [gap: Greek word(s)] Quibus recte piissimas preces Aurelii Prudentii, ex hymno eius matu tino, adiungetis, quae sunt tales.

Caeterum, vt horta tiunculam hanc finiam, libet vos vniuersos et fingulos, qui iam praemiola accepistis, reque charissima iuuentus, quae pierati et liberalibus artibus nomen tuum dedisti, alloqui verbis Horatianis, quibus in epistola ad Iulium Florum Praetor suum militem compellat:

CAPVT XLIX. Florente Republica etiam priuatas res florere, et contra corruente Repub. priauras quoque res corruere solere: et de poenis eorum qi turbata publica quiete, suum lucrum captarunt.

[note: In l. I. sub fin. C. de cad. toll.] IVstinianus Imperator ita statuit. Quod communirer omnibus prodest, hoc rei priuatae nostrae vtilitati praeferendum esse censemus: nostrum esse proprium, subiectorum commodum imperialiter existimantes. Pruden ter et recte quidem. Si enim Respubl. est incolumis, priuatas quoque res facile saluas manere praestat: publica perdendo, tua ne quicquam serues, [note: Lib. 7. de bel lo Gallico. In vindiciis contra tyran. quast. 3.] Caesat in quit. Hoc animaduertit Stephanus Iunius Btutus, cum prolixe, aliquot foliis distincta officia et proprietates Regum et tyrannorum recensuisset, vbi tandem ita concludit: In summa Rex studet publicae vrilitati: tyrannus propriae. At sane, cum, (vt sunt homines) nusquam repetiri quear, qui omnibus in rebus vtilitatem publicam specter, nec diu consistere, quin vlla tenus eius rationem habest? Vbi vtilitas publica praeualet, Rex et regnum; vbi propria, tyrannus et tyrannis locum habere dicentur. Non absque ratione itaque Thomas Morus, ita concludit imaginatiuam [note: Lib. 2. Vtopia.] suam Rempublicam: Descripsi vobis quam potui verissime eius formam Reipub. quam ego certe non optimam taotum, sed solam etiam censeo, quae sibi suo iure possit Reipublicae vindicare vocabulum. Siquidem alibi de publico loquentes vbique commodo, priuatum cutant. Hic vbi nihil priuati est, serio publicum negotium agunt, certe vtrobique merito. Nam alibi quotusquisque est, qui nesciat, nisi quid seorsim prospiciat sibi, quantumuis florente Republ. semet famen fame periturum, eoque necessitas vtget, vt sui potius, quam populi, id est, aliorum habendam rationem, sibi censeat: contra hic, vbi omnia omnium sunt, nemo dubitat, (curetur modo, vt plena sint horrea publica) nihil quicquam priuati cuiquam defuturum. Neque enim maligna rerum distributio est, neque inops, neque mendicus ibi quisquam. Et cum nemo quicquam habeat, omnes tamen diuites sunt. Nam quid ditius esse potest, quam ademta prorsus omni solicitudine, laeto ac tranquillo animo viuere? Non de suo victu trepidum, non vxoris querula flagitatione vexatum, non paupertatem filio metuentem, non de filiorum, nepotum, pronepotum, abnepotum, et quam longam posterorum seriem suorum generosi praesumunt, victu esse, et felicitate securum. Et ea quae sequuntur. Praeclara quidem dictu haec sunt; sed difficilia factu. Haud secus, ac Xenophon perfectam institutionem

Regis; et Cicero perfectum Oratorem; Nec non Castellionaeus absolutum Aulicum potius verbis effingunt, quam talem reipsa in effectu praestare possint. Sed de amore patriae et Reipub. postposita priuata re, pertexamus [note: Cap. 45. cencur. 2.] hoc caput. Non absque caussa allegauimus antea ex Buchanano Guilielmi Setonii Scoti, praefecti Bernici, eiusque coniugis eximiam fidem et constantiam, qui postposita propria et duorum captiuorum filiorum salute, eam vrbem Regi suo saluam conseruare, quam fidem frangere, et deditione priuatum commodum respicere maluit. Inprimis autem est eius coniugis viraginis animositas admodum memorabilis, ideoque ibi adieci: Digna sane esset foe mina ista et virago. vt in supetiorem ordinem et numerum heroinarum, eius nomen in perpetuam memoriam reseruetur, etc. Nec minorem laudem, ob eximium amorem, erga patriam, meruit, [note: In polit. praecept.] quam olim Spartana illa foemina, apud Plutarchum. Quae cum quinque haberet liberos, in eo praelio, quo haud longe ab vrbe pugnabatur, et venientem quendam inde interrogaret, Quo in statu terum summa versaretur? Respondente autem illo, filios eius omnes interiisse: Mulier ad eum, haec a te non petii: sed vt patriae res se haberent, rogaui: cum is subiunxisset, pulchre omnia se habere: LVGEANT ERGO MISERE, inquit, EGO VICTRICE PATRIA, BEATAM ME ESSE IVDICO. Aliud exemplum nostrate admodum laudabile, ex AEnea Syluio, de Alberto, Duce Boiariae, recensuimus, ex quo constat, quam studiosi illi veteres Heroes publicae vtilitatis et aequitatis fuerunt. Oblatum enim Regnum Bohemiae, mortuo Alberto Rege, constanter repudiauit, cum animaduerteret, id ad sobolem Alberti haere ditario iure spectare. Idipsum heroica virtute imitatus est Fridericus Caesar eodem tempore. Etenim cum Bohemirepulsam passi essent ab Alberto, si cut modo diximus, ad eum miserunt, vtque regnum tutorio nomine gubernandum susciperet. Ex quib. vnus Legatorum Prasco, seorsim ab aliis, Caesari auctot fuit, vt neglecto pupillo Ladislao, regnum ipse sibi vindicaret: Cui, vt Austriacorum maximo natu, id ex foedere liecret. Caesar, explosi sugestione et oblatione hac, palam Legatis respondit: Cum videat, tantum sibi a rebus otii non concedi, vt regni Bohemici statum componere possit, commodum videri, vt ipsi ex suis magistratum creent, qui rem ex aequo et bono administret, vt meminerit. rerum bene an secus gestarum, reddendam esse rationem. Sibi interim cutae futurum, vti Rex puer bene educetur: qua in re nullum se spectare priuatum emolumentum; sicut Gerardus de Roo, in suis Annalibus non ita pridem Conradi Decii opera editis, pluribus commemorat. Allegauimus quoque antea, in supra nominato capite insignia exempla nonnullorum, qui neglecta salute et vita propria

vel pro salute et incolumitate patriae, vel amore Imperatorum, vel Ducum suorum, vel etiam taedio belli, ex desperatione seipsos deuouere, et morte sua patriam conseruare conati sunt; adscriptis nonnullis monumentis antiquis. De quare ex Suetonio recensere volui, de Othone. Ita enim de coscribit: Otho Imperator, duob. facinoribus, altera flagrantissimo, interfecto Galba, altero egregio, quod belli ciuilis taedio sese interfecit, tantum apud posteros meruit bonae famae; quantum malae. Idcirco multi milites pedes ac manus iacentis osculati, cum lacrymis haud procula rogo seipsos interfecerunt. Multi etiam absentes accepto mortis nuncio, prae dolore vimsuae vitae attulerut. Recensui praeterea rarum exemplum aliquot Signorum Hispanorum, qui nostra aetate, ob certa delicta, iussu vice Regis Siciliae, sub alio praetextu, in Insulam arenosam et sterilem, expositi fuere, quumque viderent sibi fame moriendum esse, ex desperatione, vnanimi consensu, duas acies, veluti hostiles, ordinasse, et infestis armis et animis concurrisse, seque mutuo trucidasse, arbitrantes, gloriosius esse, fortiter mature ferro cadere, quam inedia paulatim consumi. Meruissent vtique tale epitaphium, quale olim milites Sertorii, qui etiam illo mortuo, fortiter pugnando inuicem cecidere, sicut exibi adscripto monumento patet, si ipsi potius Reip. quam priuato lucro inseruiissent, et huius expositionis in Insulam, ne maiores tumultus, et publicam quietem turbantes excitarent, causam praebuissent. Imitatus est autem Prorex Siciliae, (vt more nostro, vetera cum recentibus, similibus exemplis [gap: Greek word(s)] [note: Rerum antiquar lib. 5. c. 4.] comparemus) Carthaginenses in transportandis, et puniendis rebellibus, et seditiosis militibus. li enim, sicut Diodorus Siculus annotauit, cum aduersus Syracusios bellum, magnis peditum copiis, ingentique classe in Sicilia gererent, illisque frequenter mercenarii, variis ex gentibus, mixti essent, qui saepius, praesertim ob stipendium, suo tempore nonimpensum, seditiosi numero millia sexaginta, primum ad praetoria concurrentes, tumultum, aduersus Duces, excitabant, minabanturque se, cum saepius pecuniae deessent, armis, si quid deberetur, vindicaturos: Consultus Senatus, Imperatoribus occulte mandauit, vt seditiosos ab exercitu amouerent. Itaque mercenarios omnes, sumta alterius belli occasione, innaues impositos, in Insulam Osteadem exposuerunt, vbirelicti, fame ab sumti sunt. Tothominum defunctorum ossa paruae Insulae nomen dedere. [gap: Greek word(s)] enim Graeci ossa vocant.

Postremo huc spectat factum fortitudinis egregium, quod etiam partim [note: Lib. 21. Rerum. Polom.] respectu publicae, partim priuataerei, non omittendum est. Ita est tale, sicut Cromerus refert. Cum iussu Amurathis, Turcarum principis, occiso Vladislao Rege, in praelio ad Varnam, exomni captiuorum numero,

propter eximiam formam, electi, vt circumcisi pro catamitis et einaedis essent nobiles et ingenui, in cubiculum tyranni deducti fuissent, genero indole et cupiditate consernandae famae honestae et virilitatis in necem eius coniurarunt, peregissentque facinus praeclarum, et omnibus seculis memorabile, nisi in ipso articulo, a Bulgaro, quem vnum socium consilii adhibuerunt, proditi essent. Quod cum resciuissent, ne tyranni, siue libidini, siue crudelitati essent obnoxii, obditis pessulis, armati inter se concurterunt et mutuis vulneribus conciderunt.

CAPVT L. Quae res adomnium disciplinarum cultum atque tractationem necessariae iudicentur. Excerpta ex oratione habita in prima promotione Magistrorum Aldorfii, anno 1581.

SExsunt, quae a prudentissimis viris, ad omnem optimarum disciplinarum cultum, atque tractationem necessaria iudicantur; [gap: Greek word(s)] , Acumen videlicet ingenii; [gap: Greek word(s)] Studiorum constantia: [gap: Greek word(s)] , memoria: [gap: Greek word(s)] Labor: [gap: Greek word(s)] , Veritatis amor: [gap: Greek word(s)] , Honestatis virtutisque studium. De quibus omnibus licet singillatim, copiose, et luculenter, disseri posset, tamen cum temporis ratio habenda sit, vos Generosos, Magnificos, Ampilissimos, Nobilitate generis, sapientia, doctrina, virtute, eruditione praestantissimos viros, reliquosque auditores ornatissimos, ea, qua debeo, reuerentia oro, vt pauca, eaque, vt spero, non inania [note: I. [gap: Greek word(s)] ] afferentem, benigne, et veluti cursim, audiatis. De primo ita ait Plato: Acumine, et celeritate ingenii praeditos esse oporter, qui ad disciplinas accedunt, et intelligendi percipiendique facultate instructos. Magis enim animi disciplinatum, quam corporearum exercitationum, difficultatibus fatigantur: Siquidem magis proprius illis labor est, qui solum ei compepetit, quam qui corpori etiam communis est Hinc videmus, quod raroaliquis feliciter et cum honore cursum suum absoluit, nisi qui ingenii vim atque industriam et naturae bonitatem, vel peculiarem vel mediocrem attulerit. Melius igitur et rectius facient ii, qui hisce dotibus, vel eximiis, vel saltem mediocribus, a Deo autore naturae, non ornati sunt, si mature aliud sibi accommodatius vitae genus sectentur, quam inuita Minerua, vt dicitur, frustra oleum et operam perdant. Is autem, qui acumine ingenii, et bonitate naturae praediti sunt, omnis danda est opera, vt eam praestantiam, diuinitus concessam, sua inertia, mollitia, vel illecebris voluptatum, qui perpetui et acerrimi hostes virtutis sunt, corrumpi et deprauari

non sinant. Dolendum sane est, et experientia cotidiana hoc demonstrat, quod plerunque ij, qui ingenio et docilitate atque acumine reliquis praestant, vel freti hisce donis eximiis, segniores, ad excolendas naturae dotes, quae veluti plantae, cultu, et loco idoneo, opus habent, reperiantu: vel sua bona innata plane non agnoscant. Vnde accidit, quod mediocria ingenia, labore, et assiduo, plerunque constantiora sunt, et non raro cultiora euadant, quam qui nimis felicitati naturae suae, contemta diligenti cultura, et elaboratione, confidunt, omniaque a seipsis, praepostero consilio, non aliunde petenda, existimant, Quae consilia terte non sunt dissimilia illi, qui aegro, qui curari se fortiter passus, extemplo conua lescere possit, cibi praesentis gratis, aut potionis, longinquum et forsitan insanabilem morbum efficiat. Quare, quemadmodum in rudibus agris, vt Lactantius ait, prius quam serere incipias, euulsis sentibus, et omnibus stirpibus radicitus amputatis, arua purganda. sic de nostris a nimis prius vitia sunt detrahenda, et tunc demum virtutes inserendae. Quae si in animis veluti fertile solum consecutae sunt, eo altius radices agunt, et vberius proueniunt. Sequitur alterum, [gap: Greek word(s)] , studiorum [note: II. [gap: Greek word(s)] .] videlicet constantia, quid enim bene prodest coepisse, si non et perseueraueris? vnde illis qui in stadio currere incipiunt, plus dedecoris, quam honoris contingere solet, si non in curriculo coepto perseuerando, tempestiue metam artingant. Est enim perseuerantia, teste Cicerone, in Rhethoricis: in ratione bene instituta, stabilis et perpetua permansio. Vnde [gap: Greek word(s)] noster vnicus non frustra monet, perseuerandum esse vsque ad finem, qui saluus esse velit. Si igitur constantia et perseuerantia abest, nec obsequium mercedem habet, nec beneficium gratiam, nec laudem fortitudo. Vnde accidit quod nihil est tam arduum, tam durum, nihil tam difficile, quod non expugnet pertinax opera et intenta ac diligens cura.

[note: III. [gap: Greek word(s)] .] Tertio loco proposita est memoria, fidus ille rerum omnium custos et thesaurus. Tantum autem scit vnus quisque, quantum memoria tenet. Est enim facultas animi, qua quis ea, quae sensu aliquo externo aut interno cognouit, in menre continet. Haec licet sit naturae donum peculiare, tamen cura et diligentia alitur, confirmaturque exercitatione, atque vsu quasi splendescit. Memoria igitur, cum sit Thesaurus disciplinarum omnium, artiumque, studio et labore quaesitarum, custos fidelissima (cuius rara exempla habemus, in Themistocle, Cyro, Cinea, Hortensio, Mithridate Rege, Iulio Caesare, Lucullo, Carmide, Seneca, aliisque innumeris;) omnibus modis ea excolenda fouendaque est, praesertim cultoribus liberalium artium et disciplinarum. Sicut autem ea alitur et fouetur exercitio, et temperamento bonae naturae, ita debilitatur et

obliteratur quasi, negligentia, luxu, et ebtictate perditur atque interit, et vitiata natura, etiam ipsa vitiatur. In quare, quantum peccetur, obscurum non est, in hac iuuentutis socordia, et dissolutione vite ac morum, boni ordinis, disciplinaeque neglectione. Quartum est amor laboris, rei inprimis [note: IV. [gap: Greek word(s)] .] necessariae, ad exercitationem, qua vnaquaeque ars atque scientia absoluitur. Acrem esse oportet, et industrium, vt idem Plato vult, qui operae pretium, tum in quolibet negotio, tum praecipue in disciplinis facere velit. Vnde veteres dicere solitos esse, Deos omnia bona vendere hominib. labore. Hoc sane Romani indicare voluerunt, qui Agenoriam, quae ad agendum excitaret: Stimulam, quae ad industriam vltro stimularet: Strenuam, quae faceret strenuum, intra vrbem, tanquam Deas coluerunt, et sacra illis publica constituerunt. Quietem vero Deam publice suscipere noluerunt, sed extra vrbem relegarunt, et in via Lauicana phanum illi destinarunt. Sic et sacra Scriptuta, multis in locis, ad laborem homines hortatur, et detestatur inertiam, et socordiam, monetque homines ad laborem nasci, sicut aues [note: V. [gap: Greek word(s)] .] ad volandum. [gap: Greek word(s)] vel veritatis amor quinto sequitur loco, vt ea tantum, quae recta veraque sunt, acerrime defendantur, ac propugnentur; oppugnentur atque profligentur contraria. Cum enim Veritas omnium studiis tanquam certus scopus proposita esse debeat, cumque eam Philosophia vnice quaerat; Theologia inueniat; Religio possideat: nonne ingens amentia et horribilis furor est, eam quaesitam, inuentam, possessam, mendaciis. et calumniis velle expellere rursus, atque extuibare? Etenim, teste Cicerone, tantam semper potentiam vetitas habuit, vt nullis machinis, aut [note: Pro Calio.] cuiusquam hominis ingenio, aut arte subuerti potuerit, et licet in causa nullum patronum aut defensorem obtineat, tamen per seipsam defenditur. Etsi autem ea hostes habet innumeros, qui tam astu, quamvi, eam vndique, magnis vitibus, oppugnant, tamen quemad modum margaritae, in conchis marinis, e rore coelesti natae, lucidiores, pulchrioresque fiunt, si tempestatib. crebrius et fluctuum impetu concutiantur; vel sicut aromata tanto magis redolent, quanto magis conteruntur: Ita veritas, quanto magis conteritur, et oppugnatur, tanto clarior, expulsis nebulis, in lucem progreditur, et in casib. aduersis est excelsior, et magis per ipsas lucet aerumnas, suosque cultores tandem facit beatos. Hic ego mihi temperare non possum, quin illustrem Polybii grauissimi historici sententiam inculcem de vi veritatis omnia vincentis, vt est apud Esdram. Sic igitur Polybius, libro decimoquarto: [gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)] . Quorum verborum hic est sensus: Ac mihi quidem videtur natura maximam hominibus Deam ostendisse Veritatem, eique maximum robur adiunxisse. Vnde sit, vt licet omnia ipsam oppugnent, nonnunquam etiam omnes probabilitates cum Mendacio stent quasi in acie, tamen haec nescio quomodo perse in animos hominum subeat. Et alias quidem e vestigio, quantas vires habeat demonstrat; alias vero multo tempore obscurata, tandem ipsa suis opibus vincit et mendacium debellat.

Veritatis itaque erit studiosus, et falsitatis osor, atque hostis perpetuus, qui eruditi, et boni viti nomen, laudemque adipisci, et tueri cupit. Postremo, [note: VI. [gap: Greek word(s)] .] quemadmodum eruditus et bonus vir [gap: Greek word(s)] erit, ita et [gap: Greek word(s)] , vt, quae recta et honesta sunt, sequatur, atque agat. Siquidem nullae duae res, interse, tam amicae, et concordes sunt, quam Virtus et Veritas: nempe germanae a Deo genitae, et humanis mentibus, sicut vtilissimae, ita etiam iucundissimae. Et cum omnis virtutis laus in actione consistat, non segnem. sed industrium esse oportet sapientem, et in aciem ipsam, ea, quae cognouit, producere, et ad iuuanda publica commoda, cum aliis candide libenterque communicare. Ex hac breui, et pro dignitate rei, non satis elaborata narratione, vnusquisque intelligere facile poterit, quibus rebus instructos esse eos oporteat, qui cum fructu, et laude, in Philosophiae et humanitatis cultura, versari cut iunt, et iuuentuti, veluti praefecti, Magistrique, constituendisunt. Quare, qui iis excellunt, hi primum Deo Opt. Maxim. gratias agant, deinde pietate, religione, sobrietate, ac modestia, tam praestantia bona conseruare, et augere studeant. Haec omnia cum in quatuor vitis ornatissimis, quos hic candidatos videtis, non sint vulgaria, imo de iis iampridem publice et priuatim documenta egregia praebuerint, factum est, vt dignissi mi iudicentur, qui ab Academiae huius Philosophici Collegii Decano, viro clarissimo spectatissimoque, sum mis in artib. titulis ornentur. Siquidem constat et ingenii acumine ipsos praestare, in studiis perseuerantiam retinuisse, et lecta auditaque memoria tenere, atque custodire: laborum esse patientissimos: Veritatis perquam amantes: et Cultores Virtutis et honestatis. Cum itaque dubium non sit, posse eos, fauente Deo, Ecclesiae Christianae, ac Reipubl. vsui sicut hactenus fuerunt, deinceps quoque esse, nulla ratione eorum honoribus defuturi sumus.

CAPVT LI. Non solum corporis, sed etiam mentis, et huius quidem potissimum, sanitatem conseruandam esse, et de recta iuuentutis institutione.

PRudens, licet trita, est monitio: CVRANDVM EST, VT SIT MENS SANA, IN CORPORE SANO.

Ob eam causam antea indicaui, quam vatia damna valetudinis, ex praepostera et intem pestiua medicina, oriantur, cum praesertim iam plures [note: Cap. 52. contur. 1.] Medicastri, et Medicastrae, quam veri Medici, vbique fere locorum inueniantur; vel, vt ex versiculis constat:

De his legere studiosus huius rei poterit elegantem descriptionem Cornelii [note: Cap. 83. de medicina operatrice.] Agrippae. Fructus autem verae et rempestiuae medicinae, sicut sunt suaues, et vtiles, (constat enim Medicum, teste Galeno, suis praeceptis, atque auxiliis, non tantum corpus, iuuare, sed animum quoque ad meliorem frugem perducere solere; Praeterea non solum Philosophum, sed etiam, (licet diuersa ratione) virtutum ac optimarum actionum magistrum esse. Quod etiam Seneca monet: in morbis, inquit, nihil esse magis periculosum, quam immatura medicina) Ita si neque ars, neque iudicium, neque etiam tempus et affectus aegri obseruatur, res periculo praesentissimo [note: AElianus var. hist. lib. 9. c. 23.] non caret. Hoc praeterea Aristoteles medicum quendam monere voluit. Is cum morbo teneretur, et medicus ei praeceptum quoddam iniungeret: Ne, inquit, mecures, vel vt bubulcum, vel vt fossorem, sed prius causam edissere. Sic enim, facili persuasione, me morigerum reddideris. Quo docebat, nihil sine causa temereque proferendum esse. Eodem respexit Auicennas. Vbi dicit, Fidem ac spem aegri, erga medicum et medicinam, saepe plus efficere, quam ipsam cum medico medicinam. Ex aphorismis, et praeceptis etiam Celsi, laudatur plerunque quiete et abstinentia optime curari morbos. Vnde Liuius quoque monet, [note: Lib. 22.] Maedicosplus interdum, quiete, quam mouendo, atque agendo, proficere. Hinc medicorum scitum est, istos ab atra bile, diem plerunque sanate, atque quietem. Quam periculosum autem sit, medicamenta sumere, ab iis, qui eorum naturam et vires, vel etiam applicandi modum ac tempora [note: In similit. biblicis c. 41.] ignorant, Leuinus Lemnius, memorabili exemplo, declarat: Noui, inquit, quendam sacrificum apud nos, sed non ad modum firmi cerebri, aut

mentis sanae, qui eineres buxi deustae, atque ritu Romanae Ecclesiae, dominica Palmarum, consecratae, cuidam adolescentulo ebibendos propinaret, aqua lustrali immersos, adnibito inani ac ridiculo quodam exorcismo, ad dispellendas, vt astantibus persuasit, febres, et vermes exigendos. Non ita multo post, febris quidem depulsa, sed adolescens morte sopitus est. Sicut autor fui meis ciuibus, ne quis tale quiddam iterum artentaret, quum buxeae frondes deleteriae sint, et exitiales, corpotique humano noxiae, ac perniciosae, quod odor grauis etiam virosus indicat, et sapor abominabilis, atque amarulentus, quem palatum respuit, atque aduersatur, etc. Tales imperitos Medicos Galenus vocare solebat [gap: Greek word(s)] , quia ipsorum ars medicandi continebatur paucis regulis: Omne laxum astringendum; omne strictum laxandum; omne cauum implendum. Et in his non considerabant, neque aetatem, neque complexionem, neque sexum, neque anni tempus, neque consuerudinem, neque efficaciam, neque alias qualitates vel circumstantias. Non frustra itaque Plinius miratur, [note: Cap. 26.] quod nulli magis, quamse medicum profitenti, credatur, quum tamen in nullo menda cio sit periculum maius: non tamen illud intueamur, adeoblandam esse sperandi (ita enim legendum, non spirandi, sicut vulgata lectio habet) perse cuique dulcedinem. Sed ne, vt est in prouerbio, sutor vltra erepidam, vel falcem in messem alienam profundius immisisse videar, haec medicis explicanda relinquo. Quamobrem, ad alteram potius partem huius capitis, pergam. Quam diligens et attenta fuerit antiquitas incorruptior, in instituenda iuuentute, vt mentes sanas in corporibus sanis haberent, multis exemplis doceri posset. Inprimis autem Plutarchus multa praeclara praecepta in hac re, posteritati scripta reliquit. Inter alia autem, hanc tradit salutatem doctrinam: Quaerendi sunt liberis [note: De libere educat.] magistri, quorum et inculpata sit vita, et mores iustae reprehensioni non, obnoxii, et qui peritiae sint minime vulgaris. Fons enim et radix virtutis, atque honestatis vitae, est institutio proba. Vtque agricolae stirpibus pedamenta apponunt: sic probi magistri, accuratis praeceptis, admonitio nibusque, adolescentes sufful ciunt, vt mores recti inde germinent. Nunc vero etiam despuas in contumeliam quorundam parentum, qui prius quam futuri magistri vllum fecerint periculum, ignoratione aliquando, aut etiam imperitia decepti, non spectatis, adeoque etiam malae notae hominibus, filios suos committunt, etc. Et sub finem libri eius, vlterius ira monet: Ante omnia, debent parentes, nihil peccando, omniaque pro officii. rationibus agendo, euidens sese liberis exemplum praebere, vt in istorum ii vitam, tanquam in speculum intuentes, a turpibus dictis, factisque auertantur. Etenim qui peccara filiorum increpantes, ipsi in eadem prolabuntur

vitia, iise non sentiunt sub illorum nomine semetipsos accusare. Quorum vero tota vita turpis est, ii ne seruos quidem obiurgandi libertatem sibi relin quunt, nedum filios. Quo accedit, quod tales patres scelerum consultores, ac doctores, suis sunt filiis. Vbi enim senes sunt impudentes, necesse est, ibi adolescentes quoque inuerecundissimos esse. Huc respexit Cicero, vbi dicit: Sunt ingeniis nostris semina innara victutum, [note: Lib. 2. Tusc. quast.] quae si adolescere liceret, ipsa nos ad beatam vitam, ratura perduceret. Nunc simul atque editi in lucem et susceptisumus, in omni continuo prauitate, et insumma opinionum peruersitate, versamur, vt plane, cum lacte nutricis, errorem suxisse videamur. Postea magistris traditi, tam variis imbuimur erroribus, vt vanitati veritas, et opinionibus natura, velut praeoccupata, cedat. Caeterum quid praua educatio efficiat, declarat memorabilis historia Dionis, cui Dionysius Syracusarum Tyrannus male volebat, et cum aliter nocete non posset, Areten eius vxorem, [note: In vita excellent. Imperat.] scribit AEm. Probus siue potius Corn. Nepos, alii nuptum dedit: filiumque eius si ceducari iussit, vt indulgendo turpissimis imbueretur cupiditatibus. Nam puero prius, quam pubes esset, scorta adducebantur: vino epulisque obruebatur, neque vllum tempus fobrio relinque batur: Is vsque eo vitae statum commutatum ferre non potuit, vt, post quam in patriam rediit pater (namque appositi erant custodes, qui eum a pristino victu deducerent) sesuperiore parte aedium deie cerit, atque ita interierit. Cui germana est illa historiae, quae refertur a Suida. Zeno, inquit, Romanorum Imperator, filium suum, admodum adolescentem Imperii successorem relinquere cupiens, et dignitatibus ornabat, et corpus exercere iubebat, ad staturae incrementum. At Imperatorii proceres, potestatem nacti fisci affatim exhauriendi, curabant, vt adolescens Sybaritico luxu corrum peretur, et lenocinio suo ad insanos eum amores aequalium incitabant. Itaque vitae ratione, ad superbiam, et voluptatem comparata, ab omni honestate remotus, et iam tum arrogantiam ob expectationem Impetii, e vultu elucentem, prae se ferens, sublimis incedere, et erigere ceruices coepit, ac, vt paucis dicam, erga omnes, non alium se praebere quam aduersus seruos. Verum inspector omnium rerum, et natiua, et edocta eius probitate perspecta, ita illum mulctauit, vt alui profluuio, multos dies, sine, sensu, lectum inquinans, immatura aetate, rebus humanis eximeretur. Merito itaque laudedignus est Theodosius, quem refert Nicephorus quum filios suos, Arcadium et Honorium, praeceptori, in timore, virtute et honestis disciplinis, instituendos con mitteret, ita dixisse: Mei filii, delegi vobisptaeceptorem eum, qui optimus, et sapientissimus nostrorum hominum, censetur, cui ego, vobis audientibus, iniunxi, vt vos ea maxime doceret,

quae principi fingendo, et omuibus virtutis officiis instruendo, necessaria sunt, vt vos, si in posterum iis imbutos praeceptis, virtuti conuenienter vitam agere videam, meorum bonorum, et imperii, telinquere haeredes possim. Alioquin neciure possum, nec debeo, tum nostri, tum subditorum commodi causa, vos mihi Imperatores substituere. etc. Idipsum rectius declaratur ex Epistola quadam Amalasuntae, quam ad Atalaricum filium Gothorum Regem scripsisse perhibetur: quae vt integra ex Cassiodori variis inseratur, operae pretium est. Nihil vnquam, inquit, mihi antiquius fuit, quam te, doctrinis et moribus optimis, instituere. Sed, per procerum ducumque tuorum improbitatem, id nunquam licuit, ex sententia, mihi efficere. Existimarunt enim rudes homines, Regem suum sub praeceptore minime esse debere, arma tibi magis, quam omnes disciplinas, vsui futuras praedicant. Haec satis iniquo animo tuli. Nam scientiarum optimarum cognitionem tanti, quanti amplissimos thesauros, semperfeci. Verum tamen cum animaduertetem aetatem, simplex ingenium tum, ac vtriusque fortunam, perditorum hominum audaciae, obnoxiam esse, iniuriae quamprimum obuiam eundum duxi, perditissimaque quorundam hominum consilia anteuerti, qui odia, et simultates, inter nos, insigni pietate coniunctos, disseminabant, quae, quasi praesentissimum venenum, nos, vna cum Imperio, facile perderent, ac euerterent. Rauennam igitur, maximis itineribus contendi, captisque aliquot noxiis, de iis supplicium sumpsi: nihilque prius duxi, quam de iis omnibus te certiotem facere, monereque, vt ab huiusmodi viris et insidiis, quantum peraetatem posses, caueres. Lubrica. est aetas, amplitudo Imperii ea est, vt sapientissimum virum, multis etiam septum consiliis, praecipitem agere possit. Tu autem, fili, caue, existimes, te vlli, quam mihi, chariorem esse, Vale..

[note: Egnatius.] Multo cultior Gothorum gens illa tempestate fuit; quam olim cum vastaret Graeciam. Ex qua, quum vnus vel eruditior, vel callidior, captis Athenis, librorum ingentem vim coaceruasset, deque his comburendis iam consilium eius commilitones cepissent; abstineamus, inquit, hanc iniuriam, ab his Codicibus, quibus Graii homines, dum studiosius incumbunt, minus ad bella idonei fiunt, etc. Quantam denique Carolus Magnus filiorum filiarumque in educando cutam habuerit, testatur his verbis Einhardus ipsius Cancellarius, et (vt nonnulli scribunt) gener: [note: In vita et gestis.] Liberos suos, inquit, ita censuit instituendos, vt tam filii quam nepotes primo liberalibus studiis, quibus et ipse operam dabat, erudirentur. Tum filios, quam primum aetas patiebatur, more Francorum equitare, armis ac venationibus exerceri fecit: filias vero lanificio assuescere, coloque ac

fuso, ne pet otium torperent, operam impendere, atque ad omnem honestatem erudiri iussit. Sed, vt tandem, in institutione liberorum, hoc caput absoluamus, recte sane et prudenter institutio liberorum, ab ineunte [note: Cens 1. c. 52.] aetate, omnibus curae esse debet. Quocirca non frustra ante allegaui, Liberos non solum nobis, sed etiam patriae, vt Reipubl. vsui esse possint, [note: l. Imperater de statu homin.] suscipi. Ex illa ratione leges Caesarea statuerunt, quod mulier praegnans, alioquin propter maleficium plectenda, siue ex adulterio, alioue conceperit, non possit poena corporis puniri, vel violenter torqueri, donec pariat, et hoc constitutum est, fanore foetus. Respexit autem forte legislator, [note: Variar hist. lib. 5. c. 18.] ad Articam legem, ob quam AElianus Athenienses laudat. Cum enim iudices Areopagitae veneficam mulierem deprehen dissent, et eam morti tradere vellent, non prius ipsam interemerunt, quam partu liberaretur. Postquam vero peperit, quod conceperat, absoluentes a damnatione innocentem infantem, eam, quae meruerat supplicium, solam morte mulctarunt. Caeterum natio Graeca, prudentioribus et grauioribus Romanis, ob leuitatem et vanitatem, semper suspecta fuit: sicut videre licet, apud Plinium, [note: Lib. 29. c. 1.] vbi Marci Caronis verba ad filium, ita refert: Dicam de istis Graecis, suo loco, Marce fili, quid Athenis exquisitum habeam, et quod bonum sit, illorum literas aspicere, non perdiscere. Vincam nequissimum et indocile genus illorum. Et hoc puta vatem dixisse: Quandocunque [note: De originib.] ista gens suas literas dabit, omnia corrumpet, etc. Ideoque Cato in suis fragmentis, Graecos tanquam impudentes, et per ironiam fabulantes arguit. Quo etiam Iuuenalis respexit, cum ait in Satyris:

Rectissime itaque apud Aristeam, (licet eius autoritas a Iosepho, Scaligero, et aliis in dubium vocetur) Prolomaeo, Philadelpho, AEgyptiorum Regi, quadragesimus primus, ex septuaginta interpretibus, interroganti, quae esset maxima negligentia? respondit: Si quis non curat liberos, nec eos educando quam diligentissime informat. Nam oramus, inquit, Deum semper, non tam pro nobis, quam pro liberis nostris, vt illis assint omnia bona. Vt autem vere cupiant, et possint acceptare tem perantiae disciplinam, hoc est, gratiae, et virtutis diuinae, etc. Caeterum de matribus, quae filios suos ipsae non alunt, nec apud se domi educati patiuniur, est elegantissima [note: Epist. lib. 3.] Epistola V. CL. Michaelis Hospitalii, heroicis verbis scripta, ad quam, cum prolixiorsit, lectorem remitto. Est enim lectu iucundissima simul et vtilissima, etc. cum qua conferenda est Phauorini Philosophi [note: Lib. 12. c. 1.] dissertatio apud Gellium in Noctibus Atticis relata.

CAPVT LII. Destudiorum sapientiae necessitate et praestantia, Excerpta ex oratione habita 1583. Aldorfii.

NEminem in hoc praestantissimo coetu ignorare puto, quam varii sermones iique fatis odiosi, ab imperita multitudine passim spargantur, quod ferme infiniti labores, nimii sumptus, operae, et impensae ingentes ad erudiendam et instituendam iuuentutem impendantur: cum sibi praepostero quodam iudicio persuadeant, ea omnia facile omitti, et in alios vsus, quos ipsi, tanquam magis necessarios, magnifaciunt, rectius collocari posse. Inprimis autem hoc imperitum genus hominum honores scholasticos, propter quos potissimum hic conuentus noster iam est institutus, tanquam rem leuem, superuacaneam et invtilem irridere et despicere solet. Verum si isti [gap: Greek word(s)] et sibi et aliis constarent qui nam homines essent, rectiusque perpenderent quam ob causam vtilissimo et optimo consilio isti honores scholastici introducti sint, eos tolerabiliores censores, si saperent, futuros dubium non est. Etsi autem innumerabilia commoda recenseri possint, quae inde oriuntur, tamen breuitate temporis exclusus, nonnulla modo ex Synodo quadam referam, quae instar multorum nobis esse debent. In ea, enim decretum esse legimus; vt ludi literarii vbique instituerentur, in quibus adolescentes humanoribus literis atque artibus, ex quibus eruitur Philosophia, quae est studium sapientiae, erudirentur, et digniratibus [note: 37. dist. c. de quibusdam.] bene meriti ornarentur. Eius Synodi articulus in libris iuris Canonicia Gratiano ita insertus est: De quibusdam locis ad nos refertur, neque magistros, neque curam inueniri pro studio lirerarum. Iccirco ab vniuersis Episcopis, subiectis plebibus et aliis locis, in quibus necessitas occurrerit, omnino cura et diligentia habeatur, vt magistri et doctores constituantur, qui studia literarum liberaliumque artium dogmata assidue doceant, quia in his maxime diuina manifestantur atque declaratur mandata. Sufficiat igitur nobis huiuis concilii autoritas, quae vniuersalis Ecclesiae suffragii ac testimoni vim habet, vt male feriarorum hominum oris impura licentia cohibeatur. Tanto cette pretiosiora sunt studia Philosophiae aliis rebus, quae vulgo magni aestimantur, quanto animus corpoti praestat: Siquidem fatendum nobis est, corpus ab animo gubernari; animo vero studium sapientiae loco gubernatoris esse. Nonne videmus, quod vnus gubernator nauigationem moderetur, vt animus corpus,

vt nauis gubernatoris imperio pareat, vt animo corpus? vt venti nauem impellunt, quemadmodum virtutes fortuna? quod si tempestas exoritur manente naui, incolumique gubernatore, salutis nusquam amittitur spes, siue nauis ipsa recto fecatur cursu, siue arte tempestatem deuitet, dum tamen a gubernatore regitur. At si gubernatorem ipsum abstuleris, inutilis nauis efficietur, etiamsi firmitatem proptiam seruet, et inutilis erit ventorum afflatus, etiam si secundus ac prosper fuerit: Propterea vt in mari et in naui, et in nauigatione pretiosissimus est gubernator: Sic in vitae nostrae curriculo animus philosophicus et piis studiis imbutus, supremum sibi vendicat honorem, quemadmodum in naui gubernator. Recte itaque philosophia, quae, vt diximus, nilil aliud est, quam studium sapientiae, ita depingitur. Teneat imago foeminea altera manu sphaeram seu globum, qui totius mundi formam videtur habere, subucula vero et interiore tunica succincta, sed superiore veste ampla ac laciniosa discincta. Eius ante pedes iaceant coronae ex lauro, hedera, myrto, aliisque frondibus, quae non nisi quibusdam emeritis et multo sudore profusis dantur. Adpingantur tamen nonnulli audaculi ac impudentes (vt est hodie, et semper fuit hominum quorundam genus) qui improbe eas rapiant, et clam sibi inconcinnatas quasdam ac male compositas coronas consuant. Integras vero ac inuiolatas eas nullos assequi posse, nisi quas eo loci nouem puellae, cum intonso ac imberbi adolescentulo exhibuissent. Propter has et Pitho se deat, quae haustu limpidissimum quendam liquotem ex Orchomenio, Gratiarum fonte, nonnullis propinat. Sed ne in pictura immoremur, audiatis, quaeso, patienter, quid ea sibi velit. In manu sinistra sphaera indicat, quod nihil vsquam gentium sit in toto mundi ambitu, quod studium Philosophiae non reuelet, et posteritati tradat. Quod vero interiores succincta gestare vestes videatur, id in causa putauerim, quod qui seria et secreta naturae scripserunt, succincto et expedito vsi sunt sermone: at qui bella, qui amores et lusus, et id genus caetera, ornato, comto atque diffuso ducendi genere, quod per superiorem amplam, et laciniosam vestem significatur. Nouem autem puellae cum Apolline, Musas, et bonas literas liberalesque disciplinas, quae veluti coronis dignos ornare solent, denotant. Quod clam vero ac impudenter a nonnullis eae diripiantur, non nostra indiget prolixiore interpretatione. Quid enim passim fiiat, ignotum non est. Sed quid Pitho, quae, teste Fabio, apud vetetes persuadendi Dea fingebatur, et quae Gratiarum liquorem aliquorum labiis infundere dicebatur, in tabula nostra sibi vult? Ea sane demonstrat, requiri in magistris et doctoribus facundiam et eloquentiam, vt salutaria pracepta efficacius animis hominum insinuare atque imprimere norint. Verum hanc picturam nostram actus ipse praesens

rectius explicabit, quare vt ea, quae adhuc peragenda sunt, mature rectoque ordine absoluantur, prolixior modo non ero. Conuerto igitur me ad te, Clarissime et Spectabilis D. Decane: cumque satis mihi constet viros et adolesceates candidatos, quos publice iam produxisti, in publica et priuata exploratione studiorum et morum ipsorum dignos repertos esse, vt meritis honoribus ornentur, eosque suis laboribus, industria, assiduitate, doctrina et eruditione id assecutos esse, quod alioquin paucis contingere solet: (Siquidem hieroglyphicae figurae doctrinam et eruditionem indicantes, coelum pingunt rorem fundens, qua re innuere voluere, quod quemadmodum ros decidens in omnes quidem plantas diffunditur, at eas duntaxat mollit, quae eius naturae sunt, vt molliri possint: caeteras vero, quae suapte natura durae sunt, non item: Sic et doctrina communiter quidem ad omnes pertingit homines, sed eam tantum quisquis felici natus est ingenio, vt torem arripit, qui vero ingenii facultate destituitur, idem efficere non valet:) Cum, inquam, vos rore virtutis et eruditionis perfusos sciam, ideoque dignos esse censeam, vt praemium laborum et industriae vestrae accipiatis, atque participes Caesareae Maiestatis priuilegiorum et beneficiorum fiatis, petitioni Clariss. et Spectabilis D. Decani, libenti animo satisfacere studebo, etc.

CAPVT LIII. Commendatio et typus amicitae et concordiae, ac viceuersa detestatio discordiae, excerpta ex oratione Aldorfii hibita Anno 1587. postridie Petri et Pauli.

TEmporis et loci tatio praesens postulare, et me monere videtur, mihique materiam suppeditauit, vt amicitiae typum, vt puta ingeniosum, et non vulgarem, veluti in tabula, ante oculos proponendum et explicandum, et hac ratione auditores commone faciendum censuerim, vt diligenter perpendant, quantam vim et vtilitatem vera amicitia contineat: econtra quam innumera mala, ea sublata, in locum eius succedant: vt recte Comicus dixerit: Neque falsum neque suaue esse quicquam, vbi amor non admiscetur. Pictura antem apud Romanos amicitiae (quam tanquam Deam, quae a Graecis [gap: Greek word(s)] appellatur, gentiles inter sua numina collocauere, licet peculiates aras et templa, huic Deae dedicata fuisse, non reperiam) antiquitus talis fuit. Pingebatur puella iuuenis forma, detecto capite, quae erat tunica rudi induta, in cuius fimbria scriptum erat, MORS ET VITA. In fronte AESTAS ET HYEMS. Latus habebat apertum vsque ad cor, et brachium inclinatum, digito cor ostendens, ibi scriptum erat,

LONGE ET PROPE. Huius ingeniosae picturae mysteria ita explicari possunt. Forma iuuenilis indicare videtur amicitiam semper recentem, vigore et alacrita e florentem, nullaque temporis diuturnitate tepescenntem. Nudum caput, vt omnibus pateat, et amicus, nullo vnquam tempore, amicum publice suum fateri erubescat. Rude autem indumentum ostendit, vt amicus nulla ardua extremamque inopiam pro amico subire non recuset: Vita et mors in vestimento scripta indicat, quod, qui vere diligit, vsque ad mortem amat, imo etiam post mortem, vt epigramma quoddam monet,

AEstas et hyems; quia in prosperis et aduersis aeque amicitia seruanda. Latus apertum habet vsque ad cor, quia nihil amicum celat, sed cum eo omnia communia habet. Brachium inclinat, et digito cor ostendit, vt opus cordi, et cor verbis respondeat, nihilque fictum fucatumve admisceat. Longe et prope scriptum est; quia vera amicitia nullo tempore aboletur, nec locorum intercapedine disiungitur. Hanc statuam et descriptionem amicitiae ideo libentius introducere, et ante oculos proponere volui, cum ea germana soror Concordiae fingatur, eaeque vt coniunctissimae, et a Deogenitae, ita humanis mentibus vt ilissimae et integris iucundissimae sunt. Concordiam autem Aristides Rhodiensibus ita effinxit, Decoram, compactam, bene coloratam, gratiosam, et vndique per omniz sibi quadrantem et congruentem: Deorumque diligentia ac benignitate in terram delapsam. Hanc a Ioue horas confirmare, solam obsignare cuncta, agros cultibus exornare, res vrbanas gerere, pro voto, perquam mature nuptias tum dare, tum accipere, in quos, et a quibus libeat, liberos educare, atque erudire, aliaque praetetea pulchra. Vt autem bona, quae ex amicitia et concordia oriuntur, rectius pei contraria et opposita cognoscerentur, et elucescerent, quasi purputa iuxta purpuram posita, vt prouerbio dicitur, eodem modo ingeniosa antiquitas formauit, in morem furiae, Discordiam, matrem seditionis, et faroris, supino capite, labris liuentibus, oculis strabis, putridis, tumefactis, lachrymis subinde fluenribus, manibus incontinentibus, mobilibusque, gladium intus ad pectus ferens, tenuibus et obliquis innixa cruribus, et pedibus, eam, ceu rete, caligo et renebrae circumuolant, et reliqua monstrosa. Caeterum vt omisso hoc execrando monstro et furia, ad amicam et concordem coniunctionem reuertar, ad hanc sane respexerunt veteres sapientes, cum nonnulli septem, alii vero nouem Musas, tanquam sorores, Ioue et Memoria genitas, finxerunt. Persuasum enim illis fuit, septenarium et nouenarium,

numeros in hominum vita multum valere, perfectissimosque prae caeteris esse. Vnde septem tantum voces antiqua Musicorum instrumenta continebant, et quidam concordiam inde dici putant, quod chordae variae in vnam conuenint harmoniam, tamersi alii concordiam, a corde, et rectius, vt puto, deductam malunt; hinc excordes, concordes, vecordes dicimus, idque ex vetustissima inscriptione vel potius exprobratione constat. OPVS VECORDIAE TEMPLVM CONCORDIAE FECIT. Cum igitur non solum septem Musae, sed etiam totidem liberales artes recenseantur, quibus hactenus, Ornatissimi Candidati, talem operam nauastis, vt iam ad nomen et dignitatem Magistrorum et Doctorum septem artium aspireris, numerus septenarius, qui vos quoque complectitur, eo auspicatior esse debet. Quare vos hortor, et moneo, vt in hac coniunctione animorum, et studiorum, perseueretis, neque patiamini vos odie et discordia seiungi. Amicitia enim et concordia, vt fert consuetudo nostrae deprauatae naturae, quo vehementior aut coniunctior est, si aliquando laeditur, raro, vel nunquam, ad pristinam charitatem redit, nec offensione obliterata coalescit. Fugite igitur omnem offensionis et distractionis occasionem, quod eo facilius praestare poteritis, si picturae amicitiae et concordiae amabili, discordiae typum abominabilem opponatis, et in vtramque partem commoda incommodaque inde manantia diligenter cum animis vestris perpendatis. Siquidem verum est Agrigentini cuiusdam vetus vaticinium, quod Graecis versibus celebratur, quorum sensus est: Quod quemadmodum omnia, quae in rerum natura totoque mundo constant, contrahere solet amicitia, et conseruare concordia: ita omnia econtrario dissipet inimicitia, euertat discordia. Sed nihil in praesentia necesse arbitror, vt pluribus commemorem, aut bona, aut mala, quae ex concordia, vel discordia redundent, vtinam ea potius externis exemplis, quam domesticis experimentis, nobis cognita essent. Verum longior sum, quam fortasse temporis ratio patitur. Cum ea, quae leges Academicae constituunt, et sanciunt, in priuata et publica exploratione, praestiristis, et digni reperti fuistis, vt licentia docendi, publice, et priuatim, quae est in Philosophica facultate summa, vobis concedatur: Ego potestate ab Ampliss. D. Scholarchis mihi concessa, cupiente et petente hoc clariss. et eximio viro, D. Decano, Philosophici Collegii, Vos, inquam, omnes et singulos dignos esse iudico, et potestatem do, atque concedo domino Decano, vt fiat quod petitur: Eaque quae sui muneris sunt, in conferenda hac dignitate, adhibitis consuetis ceremoniis, et solennitatibus, absque vllo impedimento peragat, vt videlicet accepta potestate Augustiss. vigore Caesareae Maiestatis priuilegii, vos septem, et vnumquemque vestrum, Maigistrum septem liberalium

artium et scientiarum creet, faciat, publice renuntiet, omneque ius huius ordinis, mote recepto, vobis tribuat. Hoc vtfelicem euentum habeat, vtque id omne Ecelesiae, Reipublicae; et vobis omnibus, et singulis, vtile, et salutare sit, orandus est autor pacis et concordiae Deus Opt. Max.

CAPVT LIV. Desycophantis, calumniatoribus, et hypocritis, qui, sub specie amicitiae et familiariatis, insontes euertere conantur.

PRoprie [gap: Greek word(s)] dicitura [gap: Greek word(s)] id est, ficus, et [gap: Greek word(s)] ostendo, quasi monstraror ficuum. Erant eni, Sycophantae custodes hortorum, custodes ficuum, et simul indices furum. Est igitur [gap: Greek word(s)] proprie, accusare aliquem, quod sit furatus ficus. Sed, quia hoc saepe fiebat fraude, postea vocabulum hoe coeptum est vsurpari pro [gap: Greek word(s)] calumniari, et [note: In historia Euangelica de Zaches. Cap. 56. In Annalib.] [gap: Greek word(s)] pro [gap: Greek word(s)] , sicut Melanchthon erudite notat. Etsi autem in sequentibus plura de hoc virio, quod Deo, et hominibus pariter est inuilum, et deiis, qui illo, ad euertendos bonos et insontes, maledicis et malitiosis conatibus vtuntur, disserturi sumus: vt recte a Niceta Chomata dicatur: Nihil habere naturam humanam deterius calumniatrice lingua, eamque Psalmographum haud immerito, multisin locis, detestari, ab eaque se liberari optare, et precari: tamen antecedit alia species calumniae, plerunque in aulis Principum frequentata, inter cos, qui alios nisi fraude, velinsidiis, ob integritatem opprimere non possunt, dum videlicet, sub specie amicitiae, a Sycophantis, insidiae bonis artificise struuntur, quae raro, nec, nisi singulati sagacirate, vitari possunt. Natura enim ita comparatum est, vt vnusquisque, in suis aegritudmibus, amicum fidelem exoptet, cui dolores animi fideliter exponat, et hac sua expusitione cordiafflicto veluti subleuamen et recreationem quaerat, sicut Cominaeus [note: Lib. 3 offic.] quoque monet. Vnde dicit B. Ambrosius: Est solatium huius vitae, vt habeas, cui pectus tuum aperias, cui arcana communices, cui secreta pectoris tui committas, vt colloces tibi fidelem virum, qui in prospero gratuleturtibi, in tristibus compatiatur, in persecutionib. adhortetur. Facilis vox est, et communis, TVVS SVM TOT VS, et c. Felices sane illi, qui in talem fidum amicum, et veluti medicum aegritudinis, incidunt, quod sane perraro euenit. Econtra vero saepenumero sese hypocritae, et malitiosi homines, sub specie amicitiae, et familiaritatis, subdole insinuant, ab iisque magni et egregii viri decipiuntur, et delatione eorum calamitosi fiunt. Vetus enim et vsitatus hypocritarum mos est, quod impietatis, cui ipsi

maxime obnoxii sunt, alies, eosque innocentes accusent, ac eo nomine quoque trucident. Curiosum sane genus hominum, ad cognoscendum vitam aliorum, desidiosum ad corrigendum suam. Hoc mouit Antigonum Regem, vt interrogatus, quare quotidie Deos, vt cum ab amicis defenderent, precaretur? Respondit: Ab illis, quipalam hostes sunt, possum mihi ipse mediocri diligentia cauere; sed ab amicis fucatis mihi ipse cauere non possum; sed contra eorum insidias opus est Diis protectoribus. Quo respexit Ouidius hoc disticho:

Prouerbium sane Germanicum succinctum, et elegans est, quo tales fictos, sed adraodum periculosos Sycophantas, vitare iubemur, nempe, Joabs Gruß/und Judas Italicum quoque est elegans: Chi ti fa piu carezze, che non sucle: o tradito t'ha, o tradirti vuole. Et altetum quoque: In vna mano il pomo, nel' altra il baston. Idipsum memorabili historia illustrat Zonaras, quomodo videlicet Theodorus Santaborenus monachus, calumniis et obtrectationibus Leonis, filii Basilii Imperatoris, vitae, sub specie arctae familiaritis, et syncerae affectionis, insidiatus fuerit. Vnde Polybius de sui tempotis iniquitate, nouum mo. [note: Lib. 4. hist!] dum calumniandi inuentum, non vituperando, sed laudando, famae ac commodis hominum, insidiari: quod vitium, inquit, in aulis principum vtque adeo inoleuit, vt ealoca, tanquam proprias sedes, elegisse videatur. Caeterum natuta nostra ita comparati sumus, vt omnes ab inimicis sibi caucant, ab amicis nemo sibi cauendum putet. Quod ante Aristotelem sapientissimus Poeta Theognis monet, cuius haec est doctrina eleganti distscho comptehensa:

Lucillii quoque Epigramma extat perelegans, lib. 2. Aniholog. quo apertos inimicos subdolis sictisque amicis longe praefe rendos esse scribit, et sicutscopuli marini, qui sub aquis lateant, illis qui extentatque emineant nauibus multo sint nocentiores, ita et occultas inimicitias sub specie falsa amicitiae larentes maiora dare solere damna. Versus hisunt:

Eodem modo Cicero monet, nullas esse occultiores insidias, quam eas, quae latent in simulatione officii, autaliquo necessitatis nomine. Hincapparet, [note: Lib. 45.] verum esse, quod Dio Cassius Niceus, diligentissimus historiae scriptor, ita monet: Qui post male sartas inimicitias, in gratiam redeunt, multa leuiuscula, acremere accidentia, in suspicionem rapiunt, atque invniuersum omnia, tanquam consulto, et malam in pattem facta, ad conceptum ante odium, apponunt, Hanc ad rem illi, qui inter hos obuersantur, haud parum conferunt, qui, beueuolentiae praerextu, subinde aliquid annunciantes, animos, iam ante irritatos, magis exasperant. Plurimi enim sunt, qui potentiorum amicitiis gaudeant, quorum animi, cum sint etiam ante simultatibus inuicem correpti, facile eorum in hoc ipsum paratis sermonibus decipiuntur, qui odio ipsorum delectari. insidias ipsis, sub amicitiae, nullius doli suspectae, specie, struunt. Caeterum, blandimenta hypocritica amicorum fucatorum, qui antea inimici, attamen non serio reconciliati fuere, plerunque eo grauiora, et periculosiora esse solent, quo, in simulatis officiis, arctior amicitia et familiatiras, inter cos, videtur Raro enim inter potentiores nec non cum subditis amicitiam stabilem et diuturnam esse experientia testatur. [note: In Lalio.] Etsi Scipio apud Ciceronem negat, vllam vocem, inimiciorem amicititiae, potuisse reperiti quam eius, qui dixisset, ita amari oportere, vt aliquando essetosurus. Necvero se adduciposse, vt hoc a Biante dictum esse crederet, sed impuri cuiusdam videri vocem: experientia tamen testatur, amorem, quo vehementior, aut coniunctior est, si stis de causis aliquando laeditur, nunquam ad pristinam charitatem redire, nec, offensione obliterata, coalescere solere. In veterib. n., vt ait Guicciardinus, grauibusque odiis firmam pacem constituete, quodea, vel suspicione vel vltionis cupiditate, impediatur, difficile est Quo respexit Beatus Hietonymus: Num

quis, in quit, vnquam mortalium, iuxta viperam, securos somnos capiet? Quae etsi non percutit, certe solicitat. Securius igitur est, perire non posse, quam iuxta periculum non periisse. Vnde P. Syrusmonet:

Hoc autem potissimum accidere solet inter ambitiosos, cupidos gloriae, et libidine regnandi excoecatos. Etenim quicunque potentiam affectant, caetera. omnia cupiditati suae postponunt: ita, vt amicissimos etiam genereque proximos, inimicissimorum loco habeant. Vnde idem de Caesate [note: Dio. Rom. hist. lib. 45.] et Pompeio scribit: Id vinculum consanguinitatis, quo cos natura adstrinxerat, insatiabili dominandi cupiditate, tune dissoluere, diuulsere, dirupere, et summam necessitudinem pristinam simul omnem. Quod etiam Tacitus innuere videtur, dicens: Quae apud concordes, vincula chatitatis, incitamenta sunt irarum apud infensos. Hoc sane morbo non rato laborare solent, etiam illi, qui alioquin mulris heroicis virtutibus praediti sunt, cum cos cupiditas, et ambitio regnandi, quae non patitur consortem, aut impedimentum, transuersos rapit atque exagitat. Rationem addit Dio in supra citato loco, vbi fictam reconciliationem Caesaris Augusti, et Antonii, describit: Vterque enim, cum neuter alteri, neque cedere, neque credere vellet, cum reconliati viderentur, magis [note: Lib. 37.] animis a se inuicem abalienati sunt. In eadem opinione fuit Iulius Caesar, teste eodem Dione. Existimauit enim, omnes, homines, maioti studio, inimicis aduersati, quam suis opitulati, non ob id tantum, quod ab ita, odioque, vehementiores animi commotiones, quam a quauis amicitia, proficiscuntur, et c. Similis suit reconciliatio inter Ludouicum Vndecimum, Galliae, et Eduardum, Angliae, Reges, nec non et intet eundem Ludouicum, et Carolum Burgundum, quae eo tendebat, vtalius alium, etiam praetextu sutisiurandi, more regum, sed malo more, fallerer, sicut Cominaeus hoc prolixe deseribit.

CAPVT LV. De periculosa et parum diuturna reconciliatione hostium, et fictorum amicorum.

DE ficta, et periculosa reconciliatione hostis, habemus dorumentum recens in Castelionaeo Amiralio, eiusque sociis, cum Rex, maternis artibus imburus, mirificis suggestionibus, ad odia impulsus, subitam illam, et ambitiosam, beneuolentiam, et inustatas blanditias, in necem illorum fingeret, et dirigeret: de qua caede Lutetiana alii prolixe historias scripserunt, in quibus reperitur numerus annorum, paucis verbis comprehensus.

Huc spectat id quod ab Alexandro Magno Philotae, familiari ipsius, filio Parmenionis, summi Ducis, ex ficta beneuolentia, et blanditiis, accidit, de quo Plutarchus, Arrianus, Curtius, et alii historici testantur. Huic vitio, non solum haeroicae naturae subiectae nonnunquam esse solent: sed etiam alii minorum gentiura, et plebeii animi. Quare cum ficta amicitia, licet aliquantulum tegi, tamendiu contegi nequeat; nimis verum experimur, etiam hoc nostro seculo, apudnos, adagium Italicum: Qui habet in oreamarum, dulce spirarenequit. Nam malignae et maleferiatae narurae, cum aliquem semel odio prosequi coeperint, nihilominus, licetreconciliatione interueniente, omnia, quae in eius damnum, vel improperium, et id quidem potissimum, clandestinis morsibus, et actionib. agere possunt, id non omittunt. Idque inprimis euenire videmus, si qua inter necessarios ira incidat, vt inde odia, grauioresque inimicitiae exoriantur: Vnde fraterna odia, vtpote atrocia, et diuturna, in prouerbium abiere. Haec eo diutius premuntur, quo asperius, tandem captata occasione, [note: Lib. 33. c. 4.] erumpunt. Idipsum. Plinius, eleganti similitudine, indicat. Vtadamas, inquit, si frangi contingat malleis, in minutissimas dissilit crustas, adeo, vt vix oculis cerni queant: ita arctissima necessitudo, si quando contingat dirimi, in summam vertitur simultatem et ex arctissimis foederibus, si semel rumpantur, maxima nascuntur dissidia, aut supra modum incandescit semel laesalenitas. Nullaeautem insidiae sunt propemodum occultiores, quam quae latent in simulatione officii, aut in aliquo necessitudinis nomine. Etenim, cum eum, qui palam est aduersatius, facile cauendo vitare possis: hoc vero occultum et intestinum, ac domesticum malum, non modo existit; verum etiam opptimit, antequam prospicere, [note: Act. 3. in Verrem. In pracept. gerend. Reip.] atque explorare potueris, vt Cicero recte monet. Hocinnuere voluit Plutarchus egregia similirudine; Quemadmodum incendium, inquit, non saepe a sacris et publicis exoritur locis, sed plerunque neglecta, in domo aliqua, lucerna, aut inflammatae quisquiliae ingentem ediderunt ignem, ac publicam perniciem: sic non semper seditionem, contentiones de publicis negociis, excitant: sed saepenumero, ex rebus, et offensis priuatis, in publicum propagataelites, totam exagitant ciuitatem. Exemplum in latente, et dissimulato aliquantisper odio, et simultate, ob libidinem

regnandi, habemus, inter Carolum Caesarem V. et Franciscum I. Regem Galliarum; quorum moderationem tectorum animorum, cum, defuncto Maximiliano I. vterque ad Imperium aspiraret, celebrat Guicciardinus. [note: Histor. Ital. lib. 13.] Quae controuersia, inquit, etsi detanti momentire, et intertam potentes principes esset, modeste tamen inter cos tractata fuir, ita vttunc, necad verborum contumelias, nec ad armorum minas Ventum sit, sed vterque, sua auctoritate, et instrumentis, Septem virorum animos, ad se allicere nitebatur: imo Galliae Rex admodum laudabili consilio, ea dere, cum Hispaniae Regis legatis, verba faciens, vt vterque ipsorum, honesta ratione, se tantae, dignitatis, quae diuersis temporibus in suis, maiorumque suorum familiis, fuerat, splendote otnare niteretur, decere dixit. Sed non ideo, alterum sibi, ab altero, iniuriam fieri, censere, vel beneuolentiam, necessitudinemque minui debere: imo exemplum, quod aliquando, in duobus amore captis iuuenibus, cernitur, qui, etsi eandem amant, et vterque illorum, omni arte et industria, quandum potest, adhibita, ea potiri nititur, non tamen ideo aliquod inter cos dissidium oritur, ipsis esse sequendum, et c. Hanc similitudinem autem amatoriam, non semper locum habere, vt recentiora omittam, docent nos odia Aristidis, et Themistoclis, teste Plutarcho. Hi enim duo clarissimi Athenienses ciues, et virtute, ac rebus gestis celebres, diutius simultates, inter se, miro odio, non sine Reipubl. incommodo, exercucrunt, quorum quidem causa, ex amoris contentione, manauit. Stesileam enim Chiam forma praestantissimam adamarunt, mutua inter se obtrectatione, atque inuidia. Et postquam illius venustas aetate de floruit, nullam simul conciliationem, inueterati odii, [note: De Reg. et Reg. instit. lib. 4. tit. 11.] vnquam egerunt. sed contentiones mutuas, omnibus in rebus, semper exercuerunt, sicut Franci Patritius Patritius hanc historiam, cum aliis multis, refert. Vnde Propertius:

Caererum quomodo Catolus V. et Franciscus I. vnus erga alium fuerit affectus et vtrum non odia, et simultates, inter cos diuturniora, et vehementiora fuerint, dum a se inuicem alienis fuere animis, alter ob impetratum, alter ob affectatum Imperium, sed repulsam passus, non secus ac amatores ardentiores, ob impetratam et denegatam puellam, quam ambo deperierant, euentus,

in continuatis bellis, abunde demonstrauit: Ita vt satius fuisset, dissimulatione seposita, mox sensus suos candide aperuisse, quam occulto odio tam multis annis finxisse, et dissimulatione texisse. Verum enim esse xperientia testatur, omnem affectionem, quae cito cognoscitur, facile curari posse: sed quae tempore inueterascir, propemodum esse insanabilem. Nam alimentum est morborum silentium: quod vero enuntiatur, leniri consolatione facile potelt. Etsi autem hanc nostram materiam, [note: Cap. 2] multis exemplis, et historiis veteribus, et recentibus, in prima Centuria, illustrauimus: tamen non possum me continere, quin praeterea id quoque referam, quod nostro tempore, inter duos principes Germaniae (quos ambos, iuuenis adhuc, simul et seorsim, saepius vidi,) contigerit. Inter hos, cum ambo, vt Poeta dicit, Mauortios animos gererent, et ob studium reimilitaris, coniunctissimi, et veluti fratres inter sese essent, ita vt is, qui auctoritate, dignitate, opibus et porentia excelleret, alii quotannis circiter 5000. talerorum, ad corroborandum et conseruandum vinculum ami citiae, liberaliter suppeditaret: paulo post, cettis de caufis, (quas recensere odiosum esset) immutatis animis, acerrima odia exorta sunt, et illa, initio arctissima coniunctio, denique in funestum bellum intestinum etupit, in quo vnus fortissime in acie, inter volitantes passim globos, et tela, pugnans, incertum a suis ne an ab hostibus, globuro tormentatio, laesoorificio vesicae, ictus, pauculos post dies, victor occubuit: alter victus, deinceps aliquantulum recollectis viribus, saepius profligatus, tandem extorris, et obaeratus, morbo non vsitato oecubuit: de quibus tunc temporis excellens Poeta, lacobus Micyllus, hoc fecit distichon; continens numerum annorum, commissi praelii funesti, et cruenti, quod vires Germaniae mirum in modum attriuis.

Memorabile autem, et inprimis notandum est, ficut magni auctores hoc obseruarunt, et posteritati nontum esse. voluerunt: Paulo ante natam simultatem et abalienationem inter ipsos, in Bacchanalibus, quum frater potentioris principis fratrem, et alterum, ad hilaria inuitasser, et vna, (sicut fieri tunc temporis solet) in com potationibus, et conuet sationibus, hilares effent, atque conuiuium multam in nocteni protraheretur, eccespectrum, instar comptae, ac ornatae virginis, medium inter vtrosque, caerulea veste, sedens, solummodo illis tribus prineipibus conspicum, apparuit. Duobus autem fratribus, illo conspecto, obstupescentibus, et sese foras proripere cupientibus; tertium rem illam portentosam, pro ioco, ac si spectrum hoc sibi familiare esset, habuisse, atque inter compotationes,

cum suis familiaribus, nihilominus, ad diluculum vsque perseuerasse. Caeterum cuentus tristis, et funestus, comprobauit, hoc spectrum, spiritum discordiae, contentionis, et vertiginis fuisse, qui sicut eorum corpora veluti separauit, ita postea auimos, hostili effectu, segregauit, atque distraxit, in qua disiunctione vterque, diem vitae suae, vnus in praelio, alter extorris, (vt diximus) atrocissimo morbo, clausit. Sed ne vulnus obductum, natratione prolixiore, veluti refricem et rescindam, huic capiti finem imponam.

CAPVT LVI. Depericuloso statu aulicorum, qui calumniatorum morsibus obiecti sunt.

[note: Cap. 49.] IN secunda parte, mearum operarum subcisiuarum, obiter mentionem fecimus, Theodorici, Gothorum et Italiae Regis, Arriana secta infecti, et quomodo miro studio, et variis artibus regnum Italicum stabiliuerit, quod absque graui oppressione subditorum fierinon potuit, sicut fieri solet, quando exteri, in alieno regno, minime tuti ab incolis iugum insolitum ferre non assuetis, timentur potius, quam amantur. Malus enim custos est diuturnitatis, metus et timor: Neque coactio diuturnitatem pati solet: et vt antiquus habet versiculus:

Etsi autem eius virtutes heroicas Procopius, et alii historici, supra modum commendant, inprimis autem eius laudes in Germanicis rhythmis (qui olim inculto seculo Germanis loco historiarum fuere) hyperbolicis sane et fabulam potius, quam veram natrationem redolentibus, rudi stylo, a Nobilibus viris, Wolfaramo Eschilbachio et Henrico Ofrertingio, aliisque, quorum ignorantur nomina, decantantur: tamen admodum enorme delictum in caede praestantissimorum virorum, Atrianis aduersantium, Symmachi et Boetii, soceti et generi, commisit, quod dignum est, vt hic a nobis latius tractetur. Apparet enim ex eo, non solum, quam lubrica et periculosa sit gloria et potentia aulica, et quam facile morsibus inuidorum et sycophantarum boni euertantur: sed etiam hominum mentes praeoccupatas calumniis, nisi hae tan quam noxia herba in suo statim ortu iugulentur, aegre postea veram narrationem vel excusationem admittere: denique mortem innosentissimotum virorum non diu impunitam manere, sed vltionem diuinam, (quam Gentiles Nemesin vocarunt) mox, cum tytannem horrendo et inusitato excidio, adesse. Quoniam autem hoc factum

[note: In Gothicu lib. I. fol. 167. edit. August. Senatui Norico inseripta a D. Hoeschelio.] Procopius diligenter et luculente enarrat, eius verba asscribere operae pretium duxi: Symmachus, inquit, et huius gener Boetius, a suis maionbus, gentis nobilitatem adepti, inter Romanos et Senatorios viros principes erant, et consulatus vtrique dignitate perfuncti, Philosophiae supra caeteros et aequitati studuerant, et tam ciuium, quam externolum inopiae succurrendo multis saluti fuere. Hi postquam ad ingentem gloriam euaserunt, deterrimos quosque in sui inuidiam concitarunt. Nam his delatoribus Theodoricus Rex persuasus, Symmachum Boetiumque perinde ac res nouantes, occidit, eorumque bona omnia publicauit. Sed paucis post diebus coenanti sibi, cum mirae magnitudinis piscis decoctum caputapposuissent, Symmachi nuper occisi caput illi est visum, prafixis et extantibus inferiore in labro dentibus, et torue intuentibus oculis, funbunde sibi et acerbius comminari. Vnde monstri nouitate territus, membrisque praeter modum tremebundus et rigens in cubiculum statim citato gradu secessit, identidemque iubende, togarum vt sibi vim magnam ingererent, lecto decubuit, et parumper quieuit. Elpidio deinde medico, omnibus, quemadmodum accidissent, diligentius explicatis, in Symmachum Boetiumque patratum a se. scelus deflebat: quo denique deplorato, ex accepta calamitate, dolore ingenti affectus, haud longe postmoritur, cum id primum et vltimum iniustitiae exemplum in suos idcirco exercuisset, quia non suo, et pristino more, diligenter peruestigata causa in tantos viros, animaduerterat. Haec Procopius.

Qualis autem et quantus vir Boetius Seuerinus fuerit, locuples testimonium inuenitur, in eius libris, de consolatione, in quibus deplorat miseram sottem suam et aliorum bonorum virotum, in aula regia versantium, et quomodo sua integritate et virtute canes aulicos, et calumniatores in se concitarit: quod in signe opus nuper duo eruditi in primis commentatores, Ioannes Bernzttius et Theodorus Sitzmannus certatim illustrarunt. Inter alia autem his verbis vtitur Boetius: Satisne in me magnas videor exacerbasse discordias? Sed esse apud caeteros tutior debui, qui mihi, amore iustitiae, nihil apud anlicos, quo magis essem tutior, reseruaui. Etpaule post: At vero hic etiam nostris malis cumulus accedit, quod existimatio plutimorum, non rerum merita, sed forrunae spectar cuentum, eaque tantum iudicat esse prouisa, quae felicitas commendanerit. Quo fit vt existimatio bona, primum omnium deserat infelices. Vltima aduersaefortunae sarcina est, quod, dum miseris aliquod erimen affingitur, quae perferunt, meruisse creduntur. Et ego quidem bonis omnibus pulsus, dignitatibus exutus, existimatione foedatus ob beneficium, supplicium tuli. Haec lamentabili sane stylo Boetius de seipso et sui similibus.

Elegans igitur est similitudo: Sicut fulgor emicat prius quam auditur tonitru, et sicut sanguis prius apparet quam hiatus vulneris cernitur: ita apud magnos principes delatus, plerunque prius perit, quam se defendere queat, prius condemnatur, quam audiatur. Maior autem fuit calamitas Boetii, quod publicatis bonis, eius vxor Rusticiana, quae ante Hac facultates suas egentibus elargita fuerat, vna cum aliis matronis patriciis, ab hostibus panem emendicare ali quantisper coacta fuerit: tamet si Procopius auctor sit, Amalosuntham reginam, quaefilii sui Atalarichi, successoris Theodorichi, tutrix fair, liberis Symmachi et Boetii bona parentum restituisse. Caeterum Boetii monumentum adhuc Ticini extat, qui relegatus eo, turri indusus, diu in carcere retentus est: quae turris sita est prope monasterium, Beatae annuntiationi dicatum, nomenque ab eo sumtum, hoc tempore seruat, vulgo turris Boetii nuncupatur. Quo denique viro Theodorici iussu interemto, cius corpus honestissime a Papiensibus fuit conditum in templo sancti Petri, in coelo aureo, quod nunc diui Augustini dicitur, eiusque sepulchrum ornatum versibus conspicitur, qui et defuncti viri praestantiam, casumque, et Theodorici iniustitiam attestantun [note: In histor Ticin. lib. 71 cap. 18.] Caueantigitur, inquit, Bernardus Saccus, qui magnorum principum aura clati honoribus funguntur, ne leui rerum motu, aura in procellam, versa, a sedibus deiiciantur, quod, mea aetate, Romae, et Parisiis pluribus contigisse memini, qui vtique. Curiae aliquando imperantes, tandem in curialis calamitatis casus demersi sunt, et c. Non solum autem Theodoricus suam crudelitatem erga illos insontes consulares et de patria sua optime meritos viros, licet sero, deplorauit: sed Atalaricus, et Amalasuntha eius successores, Symmachi, et Boetii liberis, vt paulo ante dicebam ex Procopio, paterna bona restituerunt. In similem calamitatem incidit, [note: In Vandalicis. lib. I. pag. 96 et seq. edit August.] tradente eodem Ptocopio, Aetius, vir bellicosissimus, qui ex agricola magister militum factus fuerat, et Attilam in campis Catalaunicis fogarat. Cum enim Maximus quidam ex Senatoribus, vitae. Valentiniani Imperatoris insidiaretur, et Aetium, quem hoc scelus impedire animaduerterat, metueret, illum per Eunuchos Valentiniano suspectum reddidit, quod rebus nouis studeret, et Imperatori omnem terum gestarum gloriam laude sua eriperet. His calumniis persuasus, Aetium ex Gallia Romam accersitum, et nihil tale meritum vel metuentem, sua manu (vt Diasonus sentit) aliena autem fraude interemit. Qui etiam paulo post poenitentia ductus, cum de caede Aetii quendam familiarem suum interrogaret, quidi de ea sentiret, is respondit: Hocipse videret, bene an male ea facta sit; se tantum id scire, quod Imperatorillum occidendo, dextra alteram manum praeciderit. Quod quidem euentus den onstrauit. Nam hoc viro extincto,

qui ad rempublic. desendendam natus videbatur, simul cum ipso occidentis impentium concidit, et corruit, Resque pub. salutis suae dextram amisit. Caeterum vtad recentiora veniamus, memorabile exemplum habemus apud Osorium, quomodo alumniis, miro artificio, Abedalla, Camparis Rex a suo socero, Rege Bintami, prius condemnatus, quam auditus, oppressus fuerit, vbi recensetur quoque, quod calumniatores plerunque infausta morte perire solent; inter quos fuit Bartolomaeus Perestellus, quaestor regius, qui pauculos dies, postquam supplicium de insonte sumtum fuerat, subitanea morte interiit. Ipseque Georgius Albuquercius, Praetor, cum nimis inconsideratus et facilis calumniis dedisset locum, in occidendo Abedallam, Lusitanis fidelem, vtilem et insontem, qui summis precibus et obtestationib. nihil aliud petebat, quam vt respondendi facultas sibi concederetur, sique conuictus foret, supplicium non recusabat, paulopost, poenitentia ductus, vix errorem hunc resarcire poruit. Imo prorex Alfonlus Albuquetcius, morsibus Sycophantarum apud Regem Emanuelem oppressus, cum excusanti spacium deesser, moerore extinctus fuit. Recte itaque a quodam docto et et pio viro definitur Maledicentia, quod proprie non sit obiurgatio, quae fit castigandi studio, non accusatio, aut iudiciariadenunciatio, qua remedium malo quaeritur: non publica reprehensio. quae ad incutiendum caeteris peccatoribus tetrorem intendit, non manifestatio apud eos, quorum salutis interest, praemonitos fuisse, ne ignorantia periclitentur; sed vitiosa criminatio, quae ex malignitare et obtrectandi petulantia nascitur.

Etsi autem non nulli Imperatores et principes apud Romanos reperti sunt, qui non solum delatoribus, calumniatorib. et sycophantis fauerent, sed etiam iis praemia, vtpote quartam, tertiam, et mediam partem bonorum, eotum, quos tanquam reos detulerant, constituerent: tamen boni principes hoc infame et perniciosum hominum genus grauissimis poenis subiecerunt. Imo Tiberius, qui multum antea illis fauerat, omnes qui inter delatores praecipui erant, vna die occidiiussit: Titus omnes vrbe expulit: Aurelianus, vt erat alioquin seuerus, quadruplatores et delatores ingenti seueritate prosecutusest: Traianus Caesar omnes in nauibus, maris et scopulorum periculo obiectos, sine remis et velis, naufragio exposuit, licut Dio Cassius, Xiphilinus, Flauius Vopiscus, et Plinius in panegyr. Traiani, testantur. In sycophantas autem, teste Socrate grauius iudicium [note: L. I. ad SC. Turpil. l. athletas. q. calumniator de iu qui not infam.] et poenas, leges dixere, quam in reliquos delinquentes. Alii namque conantur, vt, si fraudem fecerint, lateant, Hi autem in omnibus ostendunt, crudelitatem suam et odium, quod in mortale genus habent, et inuidentiam. Calum niari sane proprie est falsa crimina intendere, scienter

et malitiose, studio diuexandi et infamandi: et Demosthenes ita definit calumniatorem. [gap: Greek word(s)] : hoc est: Calumniator dicitur non is tantum, qui mentitur, sed et is, qui ea curat, quae ad se non [note: Contra Aristogit.] pertinent, et qui improbe loquitur. Vnde idem Demosthenes in calumniatores cito et seuere animaduertendum esse pulchra similitudine admonet: Neminem fortasse vestrum, inquit, vnquam serpens momordit, aut araneus (et absit, vt vnquam mordeat:) sed tamen eas animantes, vt videritis, statim occiditis. Ad eundem igitur modum Athenienses etiam, cum calumniatorem et acerbum et natura serpentina praeditum hominem videritis, ne dum vestrum singulosmordear, expectate, sed primus quisque, qui in eum in sidem, vlciscatur. Et idem paulo ante dixit, vsque ad radices esse penitus exstirpandum ex republica hoc genus hominum calumniatorum, veluti hostium natura, et genere bonorum. [note: Hippolyt consil.] Recte itaque monetur: Cauendum principi ne illi a male consulentibus imponatur: sed quoque cauendum, ne delatoribus nimis facilem praebeataurem. Solent enim ea, quae nulla ex parte vera sunt, per calumniam principi deferre, et eum ad iniustitiam saeuitiamque impellere, ex quo multorum saepe innocentum periculum, imo pernicies exoritur. Quod quidem verius larrocinium, quam iudicium est. Obseruatum fane a sapientibus, nullum vnquam delatorem fidelem fuisse. Legibus praeterea Romanis, peculiaribus tirulis et capitibus calumniatoribus [note: Sent. lib. 5. c. 4.] poenae constitutae sunt, quas cum notae passim sint, referre supersedeo. Inter eas autem Pauli lurisoonsulti admodum memorabilis est: Qui per ealumniam, inquit, actionem instituit, extra ordinem, (scilicet arbitrio iudicis) punitur: omnes enim calumniatores exilii, vel insulae relegatione, aut ordinis amotione puniri placuit. Vtinam autem ista fex hominum calumniatorum, et obrrectatorum, atque scommatum eiaculatores, qui non ignorant, secundum Ciceronem, obtrectatione insidiosa nihil esse magis volucre, nihil facilius emitti, nihil citius ex cipi, latius dissipari: Vtinam, inquam, Mormisotti isti, tanquam nocentissimum genus hominum, ex aulis Regum et principum, nec non ex Rebuspublicis, cum infamia, expelletentur, vel etiam, nelicentia obtrectandi et maledicendi impunita esset, ad exemplum, iam dictis poenis, [note: Cap. delateris. q. 6.] subiicerentur, aut etiam ex decreto Adriani Papae, delatori aut lingua capuletur, aut caput amputetur; Quod optare sane licet sed absque effectu. Deilliis mordacibus et maledicis, quorum ex ore breues quaedam [note: Decinili conuers. lib. 1.] et. aculcatae proiiciuntur orationes, quae aliorum corda plus quam sagittae feriunt, ita scribit. Stephanus Guazzus: Quanquam ioncando

verum saepe dicunt, propterea tamen culpandi sunt, quod animo magligno et iniurioso id faciant; Vnde et reprehensionem et odium incutrunt, suntque adeo indiscreti, et insolentes, vt velamicum, quam vnicum verbum, malint perdere: Nec possunt dicta sua, aut facetiatum, aut grauiratis velo, ita cooperire, quin malignitas ipsorum detegatur, et c. Cum autem multi magni viti, per calumniam horribiliter opprimantur, ac recte dicatur, multo deteriorem esse calumniatorem, et detractotem, quam [note: Cap. homicidiorum. in Ide poen. dist. I. c. deteriores. 6. q. I. Psulm 100. Prouerb. 14. 2. Cor. 12.] qui manu occidit; ideo etiam detractores eadem poena digni putantur, qua homicidae: et peiores iis habentur, quam qui praedia, bonaque aliorum diripiunt. Recte itaque dicit regius Propheta: se odio habere et persequi detrahentem secreto proximo suo. Et Salomon abominationem hominum detractorem dicit. Paulus quoque susurrones et detractores dicit Deo odibiles. Quare eiusdem Salomonis doctrina egregia est, de calumnia, quod conturbet sapientem, et frangat robur cordis eius. Etsi, inquam, passim hoc fiat; tamen laudi nunc (quod dolendum est sane) ducitur, insontes criminibus et calumniis afficere, quasi resingeniosa esset, scommata, probra, et maledicta, salsaque dicteria, in despectum, et detractionem aliorum, malitiose excogitare, et effundere, ita vt diabolus, (qui nomen a calumniando habet) vix talis artifox, in fingendis calumniis, esse posset: sed recreent sese, et veluti tripudient eiusmodi inepti maledici, quam diu volent. Nunquam prohibebunt tamen quin consolentur sese pii innocentes, et boni viri, vera recreatione, qua vsus est regius Propheta; [note: Psalm 34.] Maledicant illi; at tu benedices: insurgant illi, sed pudefient, et seruus tuus laetabitur. Et occidet impium malitia, et odio habentes iustos, perdentur. [note: In fine hestor. Nuselmana.] Posttemo cordata esthaec consolatio, Leunclauii nostri, contra maledicos, et liuidos dettactores:

Caeterum dolere quidem possumus, at mutare non possumus, quod, quaecunque mortales agunt, siue priuatim, siue publice, calumniae subia ceant: Nec diuinis operibus maledica lingua parcit. Tantum sibi humanus adrogat intellectus. Expetientia sane testatur, nullam tam modestam felicitatem esse, quae malignitatis, inuidiae et calumniae dentes euitare possit: vt Valerii Maximi quendam locum commentando caput hoc concludam.

CAPVT LVII. De ingrati animi vitio, erga benemeritos calumniis oppressos, exempla memorabilia.

IN familiati conuersatione, cum amicis, durantibus non ita pridem praeteritis Comitiis Imperii, Ratisbonae, incidit sermo, admixtis querelis, quamobrem plerunque benemeritis, praestantibusque viris de patria et Repub. laborum et studiorum recompensationem aliquam expectantibus, mala gratia referatur, iique ingratitudinis vitium, ex calumnio ortum [?], et sic a peiore filia, mala matre prognata, praesertim, quod grauius, et molestius est, in senecture, sentire et ferre cogantur? Cum autem multae recentiores historiae, et eae quidem, quae nostra memoria, notis hominibus contigissent, recenserentur, quibus animus mirum in modum, ob indignitatem rei, affligebatur, et praesentes in hoc numero amicotum erant, qui morsus ingratitudinis ipsimet quoque sentirent, et calamitatem suam deplorarent, interruptae sunt quaerelae, et ad alios sermones familiares, et recentiora facta deflexit nostrae conuersationis oratio. Venit autem inter alia nobis in mentem, quae nuper legeramus, in natrationibus variis Laurentii Capelloni, Italica lingua, Genuas editis, cuius libri titulum fecit: Ragionamenti varii, sopra essempii, con accidenti misti, sequiti, et occorsi, non mai vedute in luce, et c. Allato itaque hoc libro interpretatus sum, imperitis linguae Iralicae; ex co, aliquot memorabilia exempla; In quibus primum fuit de Caesare Borgia, Duce Valentino, Alexandri VI. Papae filio. Quum enim multas vrbes in Romania, (quae olim fuit Vmbria) expulsis dominis eorum, vi, et fraudibus occupasset, et in hacre Remiri Orci, non solum in acquirendo, sed etiam in conseruando, quiete parta, fideli opera vsus fuisset, ideoque in summa autoritate apud ipsum esset, mox, mutato fauore in odium, erga illum, cum optima quaeque, ob benemerita, et feliciter res gestas, expectaret, animo ingrato, et crudeli, ex improuiso, illum Remirum, summo mane, in publico foro, Cesenae, sectum in duas partes, apposito sanguinolento cultro, tabulae ligneae affixum, crudeliter mactatum: in ludibrium mutatae fortunae, omnibus conspiciendum, colloeari iussit. Altera historia ingratitudinis fuit de Iohanne Iacobo Triuultio, praefecto et duce milirum forti, magnanimo et felici suo tempore. Is cum Carolo VIII. et Ludouico XII. Regibus Galiiae, in bellis saepenumero vtilem operam nauasset, et ab eorum successore, Francisco I. recompensationem aliquam, in extrema senectute sua, expectaret, ex delationibus, et casumniis inimicorum, in tam atrox odium Regis incurrit, vt

eum, neque in suum conspectum admittere, neque audire eius excusationes, voluerit. Hancindignationem, et ingratitudinem Regis, cum Triuultius, veteranus ille miles, et praefectus, de Regibus Galliae bene meritus, aegerrime ferret, nihilque magis cuperet, quam vt Regem alloqui, et coram, de calumniis conqueti, seque excusare posset; Ob summan autem senectutem, et aegritudinem, incedere amplius nequiret, iussit se fella portari, inSalam, contiguam cubiculo regio, quam Rex, audita Missa, transire solebat. Rex vero, licet illum bene meritum, senem, eminentem in sella, conspiceret, quasi illo non conspecto, vel contempto, indignabundi instar, nihilominus praeteriit, quamuis Triuultius alta voce exclamaret, Sire, Sire, et Suum desiderium alloquendi Regem, gestu vehementiore exprimeret. Repulsam igitur tam insignem, et contumeliosam, in publico loco aulae, a Rege passus, reportatus domum, ex aegritudine, et moerore, alioquin confectus senectute, grauiter et periculose decumbere coepit. Quod cum Regi indicatum esset, misit nonnullos suos aulicos familiares, vt cum suo nomine visitarent, et consolarentur, quibus conspectis, et auditis, sapiens ille senex, nihil aliud respondit, nisi minus sero cos venire; et paulo post, vita decessit. Quod Rex, etsi alioquin magnanimus, et liberalis, non tamen absque ingratitudinis vitio, grauiter tulit. Eodem modo sese gessit, erga Cardinalem, de Ouernia, summum suum Cancellarium. Parum etiam abfuit, quin eandem indignationem, Andreas Aurea, classis ipsius praefectus, expertus fuisser, si non rem pestiue sese subduxisser, et ad Carosum Quintum contulisset. Sequitur rettia historia, de Ferdinando, Rege Arragoniae Catholico, quomodo sese erga Ferdinandum Consaluum Cardubensem gesserit. Is enim cum Regi suo regnum Ncapolitanum, sua in dustria et virtute, acquisiuisset, et id victis et pulsis hostibus, in tutum redegisset, locograti animi et beneficii, quo honorisice viuere, et suam dignitatem tueri posset, contulit se Rex ex Hispania Neapolim, et Consaluum, inuitum, et indignantem, absque vlla recompensatione meritorum, secum ab duxit. Quartum exemplum recensetur de Ambrosio Ricalcatio, Secretario Papae Pauli Tertii. Quum enim longo tempore fideliterei inseruiisset, tandem excidit gratia Papae, et ipso iubente, amisit, tam suas facultares, quam vitam. De Cosmi Medicis, Ducis Florentini; Camerarii calamitate, quintum exemplum ibi recens recitatur, qui cum esset in summa graria Ducis, mox mutata ea, in odium, ad viranda maiora ludibria, sibiipsi manus violentas in tulit. Eodem modo accidit lohanni Bandino, Logato eiusdem Ducis, apud Imperatorem. Reuocatus enim Florentiam, coniectus fuit in

carcerem, inquo, cum omnis accessus ad eum esset prohibitus, paulo post, confectus moerore et paedore, diem suum obiit. Sexto loco refertur, quomodo Papa Pius Quartus optime de se meritum Rutilium Speccium, magistrum aulae suae, tractauerit, et ex summa dignitate, in maximam calamitatem conuerterit. Eandem fortunam experti sunt, Caspat Blaneus, et Franciscus Frumentus, Papae familiarissimi, et intimi. Postremo additur ingratitudinis exemplum Solimanni, erga Imbraimum, Visierum, et Bassam praecipuum, cui quum ob immensa merita, et fidelem operam, parem gratiam referre non posset, eum in sua praesentia strangulari iussit dormientem. Concludit itaque Capellonus, quod ij, qui inseruiunt principibus, non possint esse securi de diuturna gratia ipsorum: imo quando pro bene meritis recompensationem expectent, tunc maxime illis impendere ruinam et exitium, etc. Huc referri potest vetus exemplum Demetrii Phalerei. Is enim cum per annos decem Rempublicam Atheniensem rexisset, ac trecentis sexaginta statuis meritorum ergo in patriam honoratus esset, tandem inuidia et obtrectatione quorundam, indicta causa, absens capitis damnatus est, staruae euis omnes euersae, conflataeque per sophismata inducta, memoria nominis de monumentis erasa: vt auctor est Plutarchus. Hoc quod recensuimus in aula Turcica quotidianum et tritum est, quod [note: De conser. Imper. lib. 2. cap. 6.] inprimis Lusignius diligenter obseruauit, et memorabilibus exemplis illustrauit. Ministrorum, inquit, qui in Imperio Turcico, propter summa, quae gesserunt, officia, ad honores et dignitates euecti, autoritate, et fauore, apud subditos, pollent, ea conditio est, vt qui minimam Imperatotis indignationem incurrat, subito vitae et facultatum iacturam faciat. Acomathus Basse strenuus, et in omni arte militari dux praeclatus, iussu Baiazethis, periit. Dicebat enim Imperator, nimiam ministri authoritatem, suspicionem, et metum, domino adferre, et augere. Selimus plutimos suorum belli ducum interemit, Mustapham Bassam Prusae, laqueo suffocauit, et canibus corpus laniandum obiecit: hanc scilicet gratiam illi pro egregie nauata opera tribuit, quod, illius consilio et ope, Imperium patri Baiazethi eripuerit, et duos fratres, Acomathum et Corchutum, eo spoliarit. Baiazethis vero indignationem, quae postea mortis causa exstitit, ob nudam suspicionem ille in currit, delatus nimirum, quod arcana quaedam et secretiora consilia filiis fratris sui, Acomathi, Aladino, et Amurathi detexerit, et communicarit. Saepenumero autem, in nonnullorum principum aulis, corruptela viget, qua, ob leuissimam culpam, et noxam, maxima et conspicua beneficia, et salutaria sernitia, prius exhibita, obscurantur, et obliterantur, pessimeque compensantur,

etc. Idipsum autem ex delatione inuidorum, obtrectatorum, atque calumniatorum ortum habet. De his Basilii Magni tale est iudicium. Solent inquit, quodammodo magnis principibus huiusmodi obsequiorum artifices adhaerere, vt quoniam proptio bono carent, quo innotescant, ex alienis malis se ipsi commendent, etc. Vnde recte et pie, aduersus calumniae [note: In Annal.] et improbitatis vim venenatam, contra Camateri Logothetae insidias, disserens Nicetas Choniates: Improuisa, inquit, admodum et ineuitabilis res est improbitas. Suntque; quantum licet, ij aemuli obseruandi, qui ingeniis: sunt illiberalibus, et moribus occultis praediti, linguaque pollent ab animo dissentiente; At custodia muniendum est os, nec sinenda lingua temeteextra dentium septum, et labiorum munitionem euagari, quibus a natura, quasi duplici vallo, est inclusa. Et paulo infra: Draconem quidem aut Leonem, qui videt, aut audit in montibus, statim declinat: lachrymis et precibus etiam latro mitigatur: ad virum vero aliis insidiantem, qui aliud lingua promtum, aliud pectore clausum habet, cauendum, magna sapientia opus est, et numinis auxilio. Caeterum si forte aliquos potius veteres, quam recentiores historiae de calumniis, et ingratitudine, delectant, ij legant [note: Antiq. Iud. lib. 13. c. 19.] apud Fl. Iosephum, quomodo ex delatione falsa, licet colorata, Antigonus optime meritus et victor atque triumphans ex bello reuertens, a fratre Aristobulo, qui eum antea vnice dilexerat, et consortem regni fecerat, apud turrim Stratonis, crudeliter inter fectus fuerit. Vbi additur: Huius rei casus facile ostendit, quantum possit liuor, et calumnia, et quam sint efficaces ad subuertendam etiam naturalem beneuolentiam. Memorabile autem est ibi prae ceteris, quod Aristobulum continuo ceperit fraternae caedis poenitentia, et cum ex aegritudine crescentibus doloribus, sanguinem quem euomuerat, minister quidam eum efferens prolapsus, in eo ipso loco effudit, qui Antigoni caedis cruenta adhuc habebat vestigia. Quod cum Aristobulus minis ac terroribus, a ministris id supprimere conantibus, expressisset, mox conscientia grauiter ictus, effusis plurimis lachrymis, detestans suum parricidium, animam exhalauit. Postremo huc non incommode referri possunt querelae aulici cuiusdam tales:

CAPVT LVIII. Versutos, callidos, et malitiosos homines, suis consiliis, et aculeatis morsibus, candidos et bonos viros impetere, et euertere cupere: at non impune.

PLurimum refert; qualis euentus in deliberationibus sequatur. Iam enim [note: Roman. hist. lib. 45.] vsu receptum est, inquit Dio, vt, qui rem aliquam non recte aggressi sunt, tamen feliciter perficiunt, optimo consilio vsi, existimentur: alii contra stultitiae culpentur, quum re optime deliberata, voti compotes facti non sunt, etc. Nec mirum, cum experientia testetur, versipelles, et callidos homines, plerunque candidos, et apertos, premere, iisque sup pressis, vel sublatis, emergere, et in autoritate, vmbratili quidem et momentanea, esse solere. Quod Hospitalio, magno Cancellario Galliae, [note: Lib. 3. epist.] non fuit ignotum, quemadmodum eius versus restantur:

Magna itaque atque accurata solicitudine, et cautione versandum est, inter eiusmodi homines, ne quis, sub specie familiaritatis, et amicitiae, ab iis euertatur. [note: In Cornel. Tacit Annal. lib. 4.] Hae enim sunt artes aulicorum, (inquit Hannibal Scotus) improborum, qui aliquem subuertere volunt probum, et innocentem virum: Iaciunt primo cum illlo fortuitos sermones, vt suspicionem fraudis amoueant. Deinde illi blandiuntur, ad eius beneuolentiam captandam. Postea aliquid rerum suarum arcanatum illi communicare simulant; quod reuera nihil refert, vt fidem apud illum acquirant. Et sic demum innocens ille deceptus, animi sui secretum pandit, super quo illi criminationes, apud principem, struunt, et illum pessundant. Oculatissimum ergo praestat esse hac in re: quae quotidie in aula Romana vsu venit, et discernete maleuolos, a beneuolis, vt cum illis caute et sobrie, cum his libere et plene tractes, etc. huc vsque Hannibal. Recte igitur dicitur a Gregorio: Qui fingit amicitiam, peior est illo, qui adulteratam excud it monetam, quia ille in rebus, iste in anima fraudem committit. De talibus talis cautio datur: Qui cum malus sit, pro bono tamen habetur, plus mali, quam boni credas, perpetrate potest. His coniungantur contentiosi nonnulli, sagaces, importuni et fastidiosi: qui quidem non ignorantia peccant; sed subtilitate quadam ingenium suum, contra alios acuunt, et in singula aliorum verba aliquid comminiscuntur, iisdemque insidiantur, et dictis eorum laqueos tendunt. Et hoc vitium peculiare est hypo critis, qui principio

mansuetudinem, lenitatemque prae se ferunt, mox acerbam rapinam, immanemque crudelitatem exercent, falsa et mentita nomina rebus accommodantes. Etenim cum proxima sint nonnulla vitia virtutibus, [note: Lib. 11. Memorph.] facile est eis componere fraudes, dum honesta nomina, suspectis, improbisque rebus aptant: de quibus Ouidius ita sentiebat:

[note: Sat. 14.] Id omne eo grauius bonis, et pacificis hominibus accidit, quando mordaces detractiones, vel palam vel occulto fiunt. De iis versutis, et mordacibus, atque liuidis, Demades dicere solebat: Eosaliis hominibus esse serpentes, sibiipsis vero viperas: contra quas liuidas linguas sentiens ipsarum aculeos, illis sane acutos, mihi vero plumbeos, nuperita lusi:

Contra hos mordaces, applicari potest ex sacris literis praeceptum Apostoli: [note: Ad Gal. c. 5.] Si alius alium vicissim mordetis, et deuoratis, videre ne vicissim alius ab alio consumamini. Romani sane veteres, et in politicis prudentissimi viri, summo odio prosequebantur maledicas, et mordaces linguas. Exemplum habemus in Naeuio poeta memorabile. Eum, et eius ingenium, admirabantur omnes ciues, ideoque cum fabulas in publicum ederet, frequenter, atque studiose omnis aderat populus. Is tamen laborans maledicentiae vitio, (de quo agimus) principibus ciuitatis oblatrabat, et carpendo, mordacibusque dictis, eos vexabat, donec autoritate publica, eum in carcerem coniicerent, in quo tam diu detentus fuit, quoad aliquot fabulas scripsit, in quibus delicta sua, et petulantiam reuocauit. In hunc celebris minax ille versus Metellorum, quos etiam arroserat Naeuius:

Sane nihil nouum et insolitum est, quod dicteriis, saepenumero grauius, quam conuiciis, lacessimur. Haec enim crebro fieri temere videmus, ex bile: illa vero; vt non necessaria, sed ex contumelia, et maledicentia praemeditata nata, magis detestamur et execramur. Atque omnino cum dicacibus, quam cum nugacibus infestiori animo, congredimur. Patet enim omne mordere cauillum: Cauillum autem maledicum contumeliosum esse, frerique [note: Lib. 2. conui. q. 1.] ex destinato. De quo Plutarchus plura. Quanto autem Reipublicae, et priuatae vtilius esset, eiusmodi maledicentiam, rancorem, et mordaces sermones omittere, et concordiae; et coniunctioni animorum operandare? Quod quidem Christianis hominib. omnino conuenit facere, imo illis, sub graui poena, in sacris literis, id mandatum est. Deberent igitur isti iracundi, et liuidi homines, si non vellent exempla, et historias memorabiles, [note: Cap. 47.] quas in secunda Centuria hac de re recensui, attendere, et iis irre conciliabilem animum, mitigare, saltem Ethnicorum mitem, et pacificam mentem et actiones considerare, et imitari, Aristippi, et AEschini inprimis. Cum enim inter ipsos simultas diuturna esset; ille vltro hunc adiit: Non, inquit, quam primum redibimus in gratiam, ac nugati desinemus? An potius expectabimus; vt scurris inter pocula fabula fiamus? Cui cum AEschines respondisset, se libenti animo in gratiam rediturum: Memento igitur, ait Aristippus, quod eum essem natu maior, prior te accesserim. Tum ille, nae tu profecto vir me longe meliores: siquidem a me simuitatis, a te sarciendae gratiae factum est initium. Huc non incommode referri potest recencior historia, et reconciliatio duorum Hispanorum Ducis Asincicae et [note: Cap. 44.] Marchionis Gaditani, quae in secunda Centuria cum sit memorabilis, prolixe inserta est. Neque omittendum est, quod Cromerus de Sigis mundo I. Polonorum rege, scribit: Eum videlicet priuatas imurias, obtrectationes, conuitia, et maledicta insolentiorum hominum, ita contempsisse, vt nunquam vindicarer, nec esset ob id deinceps ad beneficentiam in huiusmodi [note: Cent. 2. c. 47.] homines restrictior. Non absque ratione itaque antea monuimus, vbi haec materia prolixius tractata est, praesertim priuatas iniutias, dolorem et inimicitias Reip. condonare, magni cuiusdam hominis et persapientis videri. Quod Legatis ad Lepidum et Antonium apud Appianum Alexandrinum, [note: De bello ciuili.] ignotum non fuit. Ita enim occiso Caesare, eos alloquuntur; periniquum esse, propter simultates priuatas Remp. in discrimen adducere, nec abutendum occasione, ad explenda odia, sed potius Reip: donandas priuatas [note: In metamorph Ouidii lib. 2.] iniurias. Et si autem experientia testatur (vt Georgii Sabini verbis vtar) multas existere belluas, leones, scorpios, caneros, hoc est, homities inuidos et fastuosos, qui omnia consilia, quamuis recta, et salutaria, calumniantur,

omniaque rerehendunt, ad euertendam bonorum dignitatem, quae praecipue inseruiunt communi vtilitati, tamen haec malignitas illis impune haudquaquam est, sed tandem hi conatus illis exitiosi esse solent. Quemadmodum enim apes, aculeum cum dolore infigere possunt, sed tamen relicto eo, ipsae pereunt: ita et detractores maligni, falsitate sua contabescunt, paulo post quam proximo malum inflixerunt. Recte itaque concluditur, Falsitatis iniquitatem non tam alios laedere, quos velodio, velignorantia grauat, quam eos ipsos, a quibus haec existit, atque proficiscitur: Qui quidem neque conscientiae suae poenas, neque diuini numinis animaduersionem, effugere poterunt. Non frustra igitur dicitur in prouerbio,

[note: De reb gestis Francor. lib. I. fol. 254.] Quo respexit Arnoldus Ferronus, vbi ita ratiocinatur. Recte sapientiss. hominesprodidere, Deum magna exempla in caput inuenientium regerere, vt iustissima puniendi vice quod quisque excogitauit alieno malo, saepe excipiat suo. Caeterum veteres, inter quos fuit Plinius, et ante ipsum Aristoteles, irae et inuidentiae fascinationem quandam inesse, ita vt ex oculis talium, quasi infici aliquis possit, prodiderunt. Graecis enim vocatur fascinatio [gap: Greek word(s)] , et fascinare [gap: Greek word(s)] . Quod verbum vocatur quoque inuidere. Quare [gap: Greek word(s)] , est inuidentia et fascinatio, quasi fascinatio sit laesio, cum quadam inuidentia illata. Quam auertere valens antidotum [gap: Greek word(s)] vocabant: et [gap: Greek word(s)] Latini dixerunt praefiscini, Vel vt alii praefiscine. Necesse est igitur dicere, illos ipsos venenosos homines, tune magis inficere, quando aspiciunt cum quadam inuidentia. Non quidem ob ipsam inuidentiam per se (ne in Auicennae aperte falsam opinionem incidatur) sed ex accidenti, quos is animi affectus attentius [note: De saeris Philos. c. 68.] faciat intueri, atque tunc proprie esse fascinationem quandam, vt a Basilisco, sicut erudite disputat Franciscus Valesius. Felices certe illi merito praedicantur, qui moderatione sua student praeconium Periclaeum posteritati relinquere. Is enim postpositis aliis suis virtutibus, et rebus egregie ad salutem Reipu. gestis, hanc potissimum laudem habere [note: Cent. 2. 6. 47.] voluit: QVOD NEMO IPSIVS CAVSA LVGVBREM VESTEM INDVERIT. Sicut ante prolixius indicauimus. Ex quo prouerbium Italicum fluxit, Male detto sia quel huomo, della cui vita piangono molti, et della cui morte, ridono tutti. Pulchrum est itaque et laudabile encomium Michaelis Hospitalii, quod illi a lacobo August. Thuano eximio illo historicorum traditur. [note: Hist. lib. 56.] Cancellarius Franciae, inquit, creatus inuidiam semper virtutis comitem magnis conatibus aduersam habuit, cum qua infracta animi magnitudine diu luctatus, non victus, sed cedendo Victor euasit, et ad quietem

domesticam versus, in honestissimo otio, quod reliquum vitae fuit, tranquillo exegit. Dum in aula fuit, indignam meritis suis gratiam rependi dolens, tamen iudiciario ordini cortigendo intentus sanctissimas leges promulgauit, quae sanctissimi earum conditoris memoriam apud posteros conseruabunt. Tandem anno aetatis circiter septuagesimo in Viniano suo III. Eid. Matt. placidissima morte ad Deum migrauit, condito prius testamento, quo vitae ante actae quasi reddita ratione pietatis in Deum, caritatis erga patriam, ingenii, elegantiae, et prudentiae, quae eum ad extremum vitae spiritum vsque comitata est, testimonium veluti consignatum reliquit. etc. Haec Thuanus. Felices, imo felicissimi illi sunt, qui virtute et fortitudine sua, adiuuante Deo, dirum illud menstrum inuidiae atque dicacitatis superare, et deinceps liberi a molestiss. negociis priuatim nihilominus Reipub. inseruie et senectute placida vsque ad extremum spiritum, frui possunt. Sed haec felicitas paucissimis contingeresolet.

CAPVT LIX. Ab inimicis et calumnistoribus plura interdum diseuntur, quam ab amicis.

Et pulchre Coel. Aurelianus: Aiunt Hippasum, scribit, Pythagoricum Philosophum, interrogatum quid ageret, respondisse; Nondum nihil, non [note: Cap. 62 cent. 2.] quidem mihi inuidetur. Siigitur proficientium testis est inuidia, quae nobis olim comes est, magna gerimus in his quae gerimus. Quare antea ex Suida allegauimus, ab inimicis multa discere sapientes. Nam cautio, inquit, seruat omnes: ac ab amico quidem istud non disces; sed inimicus vltro extorquet. Id non ignorauit Philippus Macedonum Rex. Affirmare enim solitus fuit, se suis obtrectatoribus plurimam habere gratiam, quod suis conuiciis efficerent, vt ipse oratione, tum moribus euaderet melior, dum conareturillos dictis pariter et factis mendacii conuincere. Obtrectatio certe maleuolorum magnam vim habet, et bonos grauiter sauciat. Non ignorat enim secundum Ciceronem, nihil esse tam volucte, quam maledictum, nihil facilius emitti, nihil citius excipi, latius dissipari. Hoc malum plerumque ex concepta suspicione oritur. Nulla enim grauior Pestis humano ingenio insidet, quam alte concepta suspicio. Nam cum ea saemel temere irrepserit, aegerrime vel maxime illustri ratione conuellitur. Contra morlus vero obtrectatorum et liuidorum varia remedia

[note: Lib. 8. c. 8.] suppetunt, sicut antea quoque indicaui. Nam inter caetera ex AEliano monui, quod scommata et obtrectationes nullam vim erga cordatos et constantes habere videantur. Si enim firmum animum petant, dissoluuntur, et inanes sunt. sin illiteratum et abiectum, pessunt quidem aliquid: et saepe non solum in dolores, verum etiam in mortem eum coniiciunt. Argumento sunt illa; Socrates cum in comoedia taxaretur, ridebat: Poliagrus vero seipsum strangulabat. Ego sane, nescio quo fato, fere ab ineunte aetate, huc vsque obtrectationibus, et inuidorum morsibus, et calumniis obiectus fui, qui me saepenumero miris modis torserunt, et exagitarunt, cum praesertim expertus sim, veram esse cuiusdam veteris iussionem: calumniate audacter, semper aliquid haeret: Sed tamen consolationes quae integrae conscientiae, et innocentiae perpetuo comites esse solent, non defuerunt, neque adhuc desunt. Etsi enim obtrectatio et calumnia aliquantisper auditorum opinionem confirmat; tamen progressu temporis ipsa nihil est imbecillius, quae etiam viperae instar ipsi parenti tandem perniciem affert, sicut Victorinus Strigelius, qui etiam Calumniatorum [note: Cap. 10. in Ecclesiast.] similes morsus viperinos sensit, recte monuit. Saepius autem cum Hippia apud Plutarchum, miratus fui, nullum aeduersum casum niam esse statutum supplicium, sicut aduersus fures, quum tamen amicitiam, quaepossessionum omnium est praestantissima, furetur. Sufficit itaque, [note: Cap. qui calum 5. 9. 6. et tit. de ealumn.] cum alia grauior poena constituta non sit, secundum leges, calumniatorem, qui non probat proenam illam incurrere, quam si probasset, reus vtique sustineret. Vtque is tamdiu eius sceleris reus habeatur, in quo accusat alium, quam diu accusarum de eo non conuicerit. Satis quoque graue hoc ipsum est, si praetor vel iudex aliquem interlocutione sua increpans, dicat, [gap: Greek word(s)] hoc est, Calumniatus es: dum modo eausa cognita id fecerit. arg. l. 17. verbum. C. ex quib. causinfam. irrog. Omitto hic poenam legis Remmiae, qua stigma literae K. fronti calum niatoris, siue (vt vetetum ortheggraphia erat) Kalumniatoris inurebatur, vnde abomnibus agnosci posset. Quam sane poenam in vsum reuocari ad deterrendos a calumniandi atque obtrectandi libidine homines maledicos esset Reipubl. vtilissimum. Sed ad me vt redeam paulisper, equidem inter caeteta remedia, ex doctrina Chrysostomi, nullum efficacius expertus sum, contra illos virulentos morsus, quam neglectum criminationum quasi surdis auribus praeteruolantes transmitterentur. Nihil enim maledicos mordere frenareque magis didici, quam illarae contumeliae contemtum. Idque aliquoties expertus sum, in infesto mihi, et liuido homine, cuius iacula linguae obtrectatricis, alio modo infringere non portui nisi dissimulando et contemnendo, ita vt ipse, cum se frustra laborare videret, tandem destiterit, et aculcos

suos plumeos et plumbeos alio transtulerit. Viuere enim et pascere se, sicut Salamandra, igni, calumniis et morsibus violentis, superbia et insolentia nimia cerebro vitiato solebat Quod etiam obseru auit Gomezius, sicut eum antea allegaui Recte enim dicitur, spreta exolescut; si irascare, agnita videntur. Quae et antiqui Comici Philemonis apud loan. Stobaeum est sententia: [gap: Greek word(s)] hoc est, si non reuocat ad animum isqui criminationibus appetitur, tum criminationes in ipsum recidunt auctorem. Inprimis autem placuit mihi similitudo [note: Deortu et occasu Imper.] in oratione Guilielmi Verheiden siue Campani, dicentis: Que madmodum telas atanearum muscam irretite, ab hirundine vero rumpi cernis: ita callidas improborum et maleuolorum artes pauci imbelles et incauti timent: Prudentes vero et magnanimi sane facile conterunt atque contemnunt. Fateor certe ingenue, licet multum molestiae et aegritudinis ictus et motsus maledicae linguae mihi intulerint: tamen negare non possum, mihi inde plus cautioni et diligentiae accessisse, vt videl vigilantior et diligentior effectus sim, et occasiones omnes arripuerim, mihi ab iis non solum cauendi, sed etiam existimationem bonam conseruandi, quam si securus ab iis fuissem. Ita vt recte dicatur, [gap: Greek word(s)] : Quae nocent, docent. Eodem modo Deus, pro sua ingenti misericordia, saepenumero remediis, ad nostram salutem, quae nobis plane contraria et perniciosa videntur, vti solet, vt Nazianzenus praeclara doctrina nos instruit. [gap: Greek word(s)] , inquit, [gap: Greek word(s)] hoc est, Deus per exteriotem hominem purgat interiorem, et per contrarium nos ducit ad finem beatum, etc. Et oppido [note: Epist. 7. cent. 2.] quam eleganter Lipsius ad Arcerium captiuum: Deus non deserit suos, sed abducit a loco vt ad meliorem reducat, et obiicit saepe non spetata. Sic mirabile est quod semel a scorpio ictis accidit. Etsi enim plaga et vulnus hoc admodum periculosum est, tamen si tempestiue, adhibitis remediis, qui eo laesi fuerint, curantur, hunc fructum et securitatem inde reportant, vt post a vespis et crabronibus aut apibus, (sicut experientia docuit) nunquam feriantur. Vsque adeo nullum esse tantum incommodum solet, quod non commodum aliquod habet adiunctum, vt Roterodamus nos docuit. Eodem modo persecutoribus fidelium euenire solet. Nam dum maxime vi et dolo illis nocere satagunt, nihil aliud efficiunt, quam vt commoda, honores, salus et incolumitas ipsorum, in hac vmbratili pariter et futura vita aeterna, promoueantur, quod Chytraeus suis hexametris, pie et eleganter, ita expressit:

Caeterum ad alia exempla veniamus, quibus constat, contratia saepe contrariis, contra spem sanata esse, et ex inimicorum odio et damno laesis, salutem procuratam. Plutarchus tradit de Prometheo quodam, cui inimicus quidam erat, qui omni studio necem ei machinabatur. Cum igitur is huic aliquando obuiam fieret, aggressus eum, multis affecit vulnerib. Erat autem antea Prometheo incurabile vlcus, admodum pestife rum. Cum vero vlceri forte foisset inflictus ictus, statim effluente sanie curatum fuit, subsecutaque sanitas. Itaque factum, vt quod nulla arte curati potuerat, hoc aduerfarii et infestissimi hostis ictu praeter ipsius intentionem, [note: Lib. 7. c. 50.] curaretur. Similem curarionem improuisam expertus fuit, teste Plinio, Phalereus (quem Valetius Maximus, Phereum lasonem nominat) Is enim deploratus a Medicis vomicaemotho, cum mortem in acie quaeteret, vulnerato pectore, et loco vomicae, medicinam ex vulnere inuenit; Consimilis Medicus obtigit Vdalrico Hohensaxiae Baroni, viro fortissimo, sed protuberante struma deformi. Cum enim is in bello Mediolauensi sub Maximiliano Primo Caes. Signa Heluetiorum duceret, lancea Collum transuerberatus, tam salutatem ictum accepit. vt non ex vulnere plagam, sed totius strumae curam solidissimam adeprum se postea gloriari solitus sit. Huc spectat (licet sub praetextu offensionis et tergiuersationis, non laedendianimus, sed sanandi cura et solicitudo adesset) quod, teste Egnatio, Palaeologo II. Constantinopolitanorum Imperatori, praeter sententiam suam, accidit. Is enim periculose laborans, nullis naturae auxiliis vel remediis conualescere potuit: sed contrariis, quae illi potius noxia et molesta, quam salutaria videbantur. Cum igitur ferme annum integrum lecto decumberet, magno Reipubl. incommodo, a muliercula quadam Im peratrix didicit, maritum conualescere non posse, nisi is acribus et continuis molestiis vexaretur. Eo enim modo dilapsuros humores, vnde aegritudo manaret. Approbato hoc consilio, et plane contrario modo curandi, Imperatrix coepit Paleologum vitum vexare, incredibilem in modum, vix vlla in re ei obsequens. Frequentibus itaque et importunis vexationibus, discussic humoribus malignis, caloris angmento, adeo Imperator conualuit, vt viginti, quibus postea annis vixit, vsque ad

annum sexagesimum suae aetatis, sanus et incolumis vixerit. Perbella sane, sed valde dubia et anceps, ex vxoriis molestiis et vexationibus, medicina, quae morbo ipso grauior videatur: Non secus ac podagricos acerrimos per se dolores, calculi superuenientes cruciatus, vt pote longe acriores et molestiores, su perare et curate solent, sicut ex meo cognato quodam viro docto et graui, saepius audite memini: quem si quando podagra ita lecto affixerat, vt pedum et manuum vsuro et motum durantibus doloribus amitteret, vsque adeo vt etiam atomos, exradiis solaribus circumuolantes, extimesceret, ne affectas partes attingerent. Cum vero calculus insuper accederet, eius cruciatus illum ita excitarunt, vt quasi valere iussis podagricis doloribus intensissimis, dum soli erant, hinc inde in tubiculo discurreret, et saltu quoque et vehementiori motu eos superate contenderet. Nimirum hoc voluit etiam suo Aphorismo nobili Hippocrates, medicorum princeps: [gap: Greek word(s)] Duobus concurrentibus doloribus, maior obscurat minorem; quam insignem sententiam et Symmachus in epistolis suis argutssimis alicubi expressit. At illam vero quam dixi medicinam ex muliebri exagitatione, et molestatione petitam, quod attinet, per me sane licet vtatur quisquis volet. Ego vero Deum precabor. vt a me illam procul esse lubeat, cum praesertim incertum sit, vtrum hoc consilium bono an malo fine sanandi inquam, an potius affigendi causa Imperatrici datum sit. Credibile est autem, solum modo ex accidente euentum bonum inde secutum fuisse. Postremo quemad modum saepenumero vulnera corpori, milo animi proposito inflicta, praeter opinionem salutifera esse solent: ita quoque interdum non tantum parti laesae, et vulneratae damnum afferunt, sed ex eorum cura grauius malum sequitur. Experientia id probauir, in Guilielmo Nassouiensi, principe Anraico: Eum enim ex vulnere, collo illato, omnem gustum amisisse, fide digni homines affirmant, cum tamen a peritis rerum naturalium sot traditum, hominem absque gustu non reperiri. Claudat hoc caput decastichon praestantis cuiusdam poetae recentioris, quod fecit ille superioribus nostris meditationibus conuenienter de contemnendis vulgi sermonibus, et fiducia rectae conscientiae:

CAPVT LX. Mythologia Sphingis, philosophica pariter et theologica, excerpta ex oratione habita Aldorfii Anno 1588.

FIngitur a sapiente vetustate Sphinx humana vel virginea facie, pectore, vnguibus, caudaque leonina, alis aquilinis, residens in fastigio rupis, ac transeuntibus aenigmata obscura proponens, quae eos, qui illa soluere nequiuerint, dilaniarit. sed tandem ab Oedipo, instinctu Minerua superata, sese de rupe praecipitem dederit. Hanc Ausonius ita describit.

At dicet forsan aliquis, et non intempestiue, quorsum ista fabula in tam sacro loco et honesto coetu introducatur? nonne satius esset, de re graui et memorabili narrationem instituere, vnde maior vtililitas percipi posset? Recte quidem, si nuda verba, et non res ipsae, veluti sub cortice nuclei singulari mysterio latentes inspiciuntur, neque penitius, quid illis inuolucris contineatur, consideratur. Verum longe aliter sese habet, sialtius perpenditur, quamobrem veteres prudentissimi viri tam frequenter fabulis vsi sunt. Aliae siquidem sunt, quae naturae opera sub allegoriis continent: aliae humanarum calamitatum habent consolationem: aliae terrores animorumque perturbationes a nobis depellunt, opinonesque parum honestas destruunt: aliae alterius cuiuspiam vtilitatis causa fuerunt inuentae. Idipsum diuinum illum Platonem non latuit, qui in sua Republ. matres ac nutrices selectas fabulas pueris narrate, animosque illorum fabulis diligentius, quam corpora ipsa manibus informare iubet. Quamobrem nibil me contra leges honestatis et pietatis facere puto, si fabulam Sphingis introduxero, et eius explicationem enarrare [note: Natal. Comes in Mystholog.] constituero. Haec sane etsi diuersimode a diuersis (sicut diuersa diuersis placent.) exponi et accommodati solet, eorum tamen sententia mihi prae reliquis placet, qui censent, veteres sapientes hanc fabulam, de hoc monstro Thebano, commonefactionis instar sinxisse et posteritati illa inculcare voluisse: Vnicuique homini suam fortunam aequo animo esse

ferendam, quam si quis aegre ferat, omnino tamen ferre necesse sit, iuxta praeceptum:

Hic [gap: Greek word(s)] nihil aliud est Poetae, quam Fatum, quod alio nomine [gap: Greek word(s)] , et [gap: Greek word(s)] appellant. Concordant autem cum hoc praecepto versus Trochaici Babriae, qui extant in Etymologico Magno:

Igitur humana facies in Sphinge monstro (quod a [gap: Greek word(s)] , id est, constringere vel vincite, quod traneuntes suis nodosis quaestionibus ita stringeret, vt se explicare non possent, dictum autumant,) nihil aliud designare videtur, quam quod humanum est, subiici calamitatibus et vicissitudinibus fortunae, Leoninum vero pectus, quod in illa fingitur, denotat, forti et magno animo ferenda esse aduersa, quae vel necessario et omnino sunt ferenda. Quod si aliquis id facere recusauerit, atque in aduersis potius succumbere, quam ea fortiter sustinere mauelit, ille nihil aliud efficiet, nisi i vt seipsum misere cruciet, et affectibus suis sese laniandum mancipet. Haec pusillanimitas sunt vngues sphingis, haec est dilaniatio crudelis, quae mericulosum et degenerem animum veluti pedissequa, nisi quis forte, Mineruae consilio, obscura, intricata et ambigua aenigmata soluat, id est, duce et adminiculo Rationis, Sapientiae et Constantiae sese ex labyrintho erroris extricet, et hac ratione fortunae iniquitatem et aduersa omnia superet. Hoc modo tandem monstrum illud vincitur, deuictum seipsum praeceps dat, et pristina facies et lecuritas loci apparet, cum tranquillitate animi et constantia aduersa omnia perferuntur, et quicquid contingit, secure et forriter animus sustinet, atque ad extremum vsque inuictus perdurat.

Huc spectat, quod olim ante vestibula templorum marmoreae sphinges tanquam custodes collocatae fuerunt, sicut Romae in Capitolio, et aliis in locis adhuc conspieiuntur, quae ex AEgypto allatae dicuntur. Non

solum enim Flamines innuere hisce statuis voluerunt, mystica dogmata, praecepta et institutiones sacras per aenigmatum nodos a profana procul multitudine inuiolata custodiri, et in arcanis tantum tractari debere; Sed etiam, vt introeuntes in delubra ipsorum commonefacerent sortis humanae vitae, et quam variis fortunae telis ea obiecta et exposita esset, vtque moderate et forti animo prospera pariter et aduersa sustinerent. Quare etiam Augustum Caesarem eo potius respexisse credibile est, cum in annulo signatorio imagine sphingis vteretur, quam quod noua aenigmata introducere voluerit, quod in prouerbium tuncabiit, mirum non videri, si renata sphinx afferret aenigmata. Restat nunc, vt quid illis inuolucris contineatur piis cogitationibus perpendamus. Nos quidem, beneficio diuino, ex sacris literis edocti sumus, Mineruae, (quae pro Dea sapientiae culta est) auxilii nomen esse, sed siue prospera siue aduersa nobis eueniant, ea voluntate diuina, piis hominibus ad eorum salutem contingere, eaque, tanquam res vmbratiles, non admodum curanda, sed ad veram et aeternam felicitatem, quae omnibus piis Christi sanguine parata est, omnes actiones et rationes nostras dirigendas esse, et inde consilium et auxilium quaerendum. Nihil enim in humanis rebus firmum, nihil stabile, nihil denique diuturnum reperiti potest, dum commonefacere nos vult Deus, terram hominibus non pro domicilio, sed pro diuersorio datam, et hanc, quae ducitur vita, non tam vitam esse, quam iter [note: Vt supra auctoritatibus Augustini et Columbani, sanctissimorum virorum docuimus.] quoddam ad vitam: in coelo, non in terra nobis esse spem defigendam et collocandam. Interea autem, in hoc cursu nostro, danda est opera honestis rebus, et disciplinis, vt, instructo et confirmato animo, bonis et piis artibus non facile ad deuia pertrahi possimus. Recte igitur, ornatissimi Candidati, fecistis, quod humanae sortis et conditionis memores hanc semitam virtutis et pietatis ingressi estis, quae adveram felicitatis arcem ducit: quamvestram honestissimam cupiditatem omnibus modis adinuare conabor.

Quoniam igitur dignitas Magisterii, veluti testimonium publicum, solummodo iis, qui idonei, ad eam susciplendam, a Collegio philosophicae facultatis, praeuia exploratione consueta, habiti sunt, conferri solet: Ego ratione muneris, mihi ab ampliss. Senatu Reipublicae nostrae commissi, petitioni spectabilis domini Decani lubentissime satisfaciam, etc.

CAPVT LXI. De Magistrorum tam in genere quam in specie, nomine, dignitate et officio, excerpta ex oratione habita Aldorfii in promotion Magistrorum, anno 1589. in fine Innii.

MAgistros in genere recte definit Paulus Iurisconsultus, esse eos, quibus praecipua cura rerum incumbit, et qui magis, quam caeteri, diligentiam et solicitudinem rebus, quibus praesunt, debent. Hincque, inquit, magistratus per deriuationem a magistris cognominatur, et cuiuslibet disciplinae praeceptores, magistros appellamus, a monendo, vel monstrando. Ex eo verbum magistrare, pro moderati, in vsu olim esse coepit: Vnde accidit, vt hoc nomen cum aptius nullum inuenitetur, ad innumera fere officia militaria et forensia applicaretur. Dictator enim quondam populi Magister, et qui proximus ab illo in dignitate constitutus erat, Magister equitum dicebatur. Hinc minora officia eodem nomine cohonestabantur, vt magistri militum, qui et [gap: Greek word(s)] in nouellis, et in constitutionibus Impp. eminentissimi, magnifici, excelsi, et illustres appellantur. Vnde etiam Magistri scriniorum, cui suberant, Magistri memoriae, epistolarum, libellorum. Porro erant Magistri coetus, apud quos edebantur testamenta, caeteraque instrumenta publicabantur. Erant praeterea Magistri officiorum, in oriente vnus, in occidente alter. Sub horum dispositione erant sabricae, item scrinia memoriae, libellorum, Epistolatum, Dispositionum, et similia. Ad summam, in omnibus ofriciis, munetibus, et dignitatibus, ij Magistri appellabantur, qui prae caeteris ingenio, virtute, experientia rerum, et vsu magis praestarent, et eminerent. Hinc, Magisteria potestas quam Suidas [gap: Greek word(s)] vocat, et Magisterium militare, atque in numero multitudinis, Magisteria municipalia fluxere. Hinc et Magistriani inter dignitates reperiuntur: quos Graeci posteriores etiam Magistrianos, vna dempta syllaba, appellasse videntur. Ob eam causam hoc Magistrorum et Magisterii honorificum nomen, vtpote continens eximiam dignitatem, in liberalibus et ingenuis artibus, et disciplinis, sumptum ob similitudinem, a militaribus et forensibus officiis, ab Imperatoribus, (cum animaduerterent, sine iis, ex barbarie homines emergere, et ciuilem vitam gubernare, et conseruare eos neutiquam posse) in Academias et Scholas introductum, vtque iis qui magis caeteris possent, honoris ergo, impertiretur, autoritate Caesarea concessum est. Ex quibus apparet, quales eos instudiis et moribus esse oporteat, qui hoc nomen cum laude consequi, et tueri,

cupiunt. Eodem modo considerent hoc ii, qui de his actionibus Academiae, et publicae vtilitatis ergo, ex imperatoria munificentia ortis, tam ridicule sentiunt, et scurriliter loquuntur, cum eam cauillationibus suis contemnant. Quid enim faciunt [gap: Greek word(s)] illi aliud, quam vt in luto imperitiae suae diutius haerere, et mergi malint, quam ad saluberrimos et amoenissimos fontes, et riu ulos limpidissimae scientiae, et virtutis, accedere, et sortes suas abluere curent. Sed retineant sane morem suum, et Midae instar vtre, pro cithara, quoniam ita illis lubet, vtantur, donce saniora et dicere et agere discant. Ad vos, Ornatissimi Candidati, reuertitur mea oratio. Gratulor vobis, eo vos peruenisse, vt contemtis obttectationibus insulsae et stolidae plebis, magis prae caeteris, in bonis literis, variis linguis, et moribus honestioribus excellere incipiatis, et hac de re testimonium spectabilis D. Decani, et Philosophici collegii locupletissimum habeatis, vt Magistri bonatum artium deinceps optimo iure appellati possitis. Sed desiderantur adhuc multa ad absolutam felicitatem: nondum enim ad extremam metam et arcem Quietis et felicitatis peruentum est, ita vt torpore et otio, quasi superatis et exantlatis omnibus laboribus, torpescere et indulgere possitis. Restant enim non segnibus et industriis virtutis iteringredientibus, vt maiora, ita asperiora, quib. quidem ab honesto proposito minime debetis deterreri. Etsi autem virtus duriorib. negotiis enitescit, et aspernatur decliuem facilitatem, maximoque sudore arduum laudis adnititur: Tamen hoc laboris studium sequitur libertas, felicitas, gloria: delicias vero et segnitiem seruitus, calamitas, contemtus. Imitatores igitur vos esse velim Philopaemenis illius Megalopolitani, qui postquam sub Praeceptoribus et Paedagogis esse desierat, et magis ac magis emergere cuperet, cum, post praeclara sua fortitudinis facinora, ab Achaeis Magister equitum, cum gloria, creatus esset, tantum abfuit, quod otium desidiamque admitteret, vt disciplinam militarem exactiorem instituerer, et iuuenes viritim ad honestae gloriae studium cohortaretur. punitisque segnioribus, tandem exercitationibus, decursionibus, et aliis certaminib. tempestiuis, et legitimis institutis, modico tempore mirabile robur, mitamque alacritatem sibi et suis militibus indiderit. Ex illo maximi nominis esse coepit, quo neque manu inuenis, neque consilio seniorum aliquis esset promptior, quique esset et ducendo copias, et pugnando, vtilissimus, et felicissimus. Huius, inquam, imiratores si sapitis, in vestra togata militia vos esse decet. Etenim non est operaepretium, neque satis, si quis disciplinas perdiscat, ni simul vitae rationes, ad id, quod est optimum, accommodet, atque componat. Nam turpe et ignominiosum est, doctrina et eruditione alios antecellere, et factis atque moribus ipsis, sese ridiculum,

et exsibilandum explodendumque exhibere. Quisquis igitur aliud scit ac sentit, et aliud docet, atque agit, is tantum videtur a scientia, quantum a probitate, abesse. Inprimis autem cauere, si dignitatem Magisterii, quam expetitis, consecuti fueritis, ne arrogantiores et elatiores, vel erga pares, vel etiam inferiores, quasi aliorum opera deinceps carere possitis, et omnia in vobis sita sint, fiatis. Nihil enim est, quod animos hominum ab officio magis abducat, quam persuasio felicitatis, et excellentiae propriae, quam plerunque despicientia et contemtus aliorum, veluti pedissequae, comitari solent. Haec solet animos hominum inflare, spiritus que quosdam elationis et arrogantiae plenos efficere, et secum afferre. Quae res facit, vt imtolerabilis aliquis fiat, summoque in omnium odio vetsetur. Quare omniratione cohibendus est impetus ambitiosus, modestiaeque freno coercendus, omnisque asperitas vitanda: contraque summa humanitas, atque in omnibus dictis et factis suauitas, inducenda. Qua virtute, vt nulla est vico bono, et Christianae professioni, coniunctior: ita nec quae magis inuidiam mitiget, communemque hominum beneuolentiam omnibus conciliet. Hisce monitis, si feriatis, vt aiunt, auribus, et vt inquit Comicus, perpurgatis, daremus operam, simul praesentibus, pro re nata, citra vllius reprehensionem, placide vteremur: simul praeteriorum grata recordatione aequiesceremus. Postremo ad futura intrepide et confidenter, certa atque alacrispe, praelucente nobis, accederemus. Fiat itaque quod a spectabili domino Decano Philosophicae facultas petitum est, vt videlicet, ex autoritate priuilegii Caesarei Amplissimo Senatui nostrae Reipubl. concessi, insignia Magisterii, (eius enim hae partes sunt) hisce Candidatis concedantur. Vtque hoc illi, cum autoritate facere, et ea, quae restant, consuetis ceremoniis, peragere liceat, liberam potestatem habeat. Quod vt omnibus singulis, inprimis vero Reip. honori et vsui sit, precandus est Deus, largitor omnium bonorum, et a quo ea, quae honesta, vtilia, et laudabilia sunt, veluti ex vberrimo fonte, promanant, et propagantur.

CAPVT LXII. Deprastantia linguarum, excerpta ex oratione habita Aldorfii vltima Iunii, anno 1590.

ELocutionem, absque instrumento linguae, et nisi eius beneficio perfici non posse, omnibus notum est. Qua, tanquam insigni et eximio dono, Deus hominem, vna cum ratione, prae reliquis animantib. a prima creatione, in paradiso ideo exornare voluit, vt sit instrumentum et vinculum

societatis, et communionis, qua natura hominem homini conciliat. Diu autem controuersum fuit, et a curiosis hominibus adhuc ambigitur, qua elocutione, vel qua lingua, Deus creator hominis, et omnium rerum, erga luam creaturam, quam ita amauit, et magnifecit, vt similem suae imagini esse voluerit, et vicissim homo, erga suum creatorem, cum illi potestas data esset, vt imperaret, et nomina imponeret, omnibus aliis animantibus, vel postea etiam, cum ex felicissimo, infelicissimus, neglecto mandato diuino, perlapsum euasisset, vsus fuerit. Ex historiis constat, AEgyptios, et Phryges, omnium mortalium primos se fuisse gloriatos, et ideo diu interse contendisse, de linguae et gentis alterutrius vetustate; tandem autem illos his cedere coactos fuisse. Vt autem reliquas gentes omittam, nostro tempore viti docti, inter quos fuit Goropius, ingeniosa subtilitate demonstrare conatifuere, Cimbricam linguam, sicut nunc in inferiore Germania, et Belgio, est vsitata, esse Hebraica, Graeca, Latina, et caeteris omnibus, vt longe antiquiorem, ita praestantiorem, et ab ea, tanquam ex fonte, et scaturigine, omnes alias linguas, in vniuerso orbe, fluxisse, ita vt in ea opinione perstiterit, idioma Cimbricum ex paradiso, ortum suum habere, sicut libri, ab eo superstite, et post mortem eius editi testantur. Sed hoc acuti ingenii exercitium iucundum potius lectu, quam vera esse, quae arguit, [note: Goulartius Comment. Gallico in G. Salustii Bartasii Septimanas.] a plerisque existimatur. Equidem illis assentior, qui asserunt, linguam Hebraeam, Deum nostros primos parentes, in paradiso, eosque postea suam posteritatem docuisse, et ita deinceps ad alios longe lateque hanc tanquam vernaculam, promanasse: idque potest quinque rationibus efficacissimis confirmari. Prima est, quod lingua Hebraica paucissimis verbis comprehendat res complures, habeat mirabilem, admixtis pulcherrimis allegotiis, emphasim, et clare atque succincte explicet, quicquid humana mens concipere potest: Inprimis autem in explicandis secretioribus, et intimis cogitationibus, et affectibus cordis illa efficacissima est, et plane nihil omittit. Verba enim et periodi continent grauitatem, suauitatem, elegantiam, viuacitatem, et efficaciam stupendam, ita vt ealonge superet linguam Graecam, quae suis elegantibus Aoristis, et suaui, atque ornato genere dictionis, nec non epithetis diligenter, apte, et concinne accommodatis, non secius comparari cum illa possit; ac stridor hirundinis, cum melodia et concentu suauissimo philomelae. Idque abunde patet, vt de caeteris diuinis voluminibus Hebraicis taceam, ex libris Psalmorum, scriptis Salomonis, historia lobi, et Isaiae Prophetae. Obseruarunt enim periti hanc linguam plus maiestatis, elegantiae, suauitatis, doctrinae, in vno capite, continere, quam integra volumina, sapientia humana tam magnifacit, et extollit. Altera ratio est,

quod Rabbini et doctore Hebraici, magna solicitudine, et diligentia, annotarint et obseruarint, in libris antiqui foederis, non solum omnes literas, sed etiam minutissimos accentus, et puncta, emphasim, et significationem peculiarem habere. Alphabetum enim Hebraicum constat 22. litetis, quae si separatim, vel coniunctim, perpenduntur; ex iis vniuersa secreta et mysteria Theologiae, et Philosophiae tam naturalis, quam moralis, dictincte elici possunt. Inprimis autem memorabile est, omnes et singulas literas Hebraicas habere signifi cationes proprias, et ex illis, praecipuas linguas, in vniuerso orbe, ortas esse: ita, vt, ex vnica litera, plerunque integra sententia colligi possit, non secus ac AEgyptii, suis literis hieroglyphicis, facere, [gap: Greek word(s)] quadam, conati sunt, quamuis hae nullo modo cum illis comparati possunt.

Sequitur tertia ratio. Experientia testatur, omnes gentes, in vniuerso orbe nobis cognitas, vocabula nonnulla Hebraica adhuc retinere. Quod inprimis in Chaldaica, Syriaca, Arabica, AEgyptiaca, Persica, AEthiopica, Troglodytica, Punica, quam quam in vna magis, in alreta minus, notarunt ii, qui cognitionem et experientiam nonnullam harum linguarum habent. Addo his Graecam, Latinam, Gothicam, Germanicam, Hispanicam, Italicam, Anglicam, Ruthenicam, Sarmaticam et Vandalicam: ita vt negari non possit, Hebraicam linguam, scaturiginem et matricem, sicut B. Hieronymus eam, non absque ratione; appellat, et ab ea omnes reliquas in orbem propagatas esse. Quarta ratio est, quod doctrina veteris Testamenti continet historiam, ab origine mundi, et gentis Hebraicae, quae omnium est antiquissima, eaque doctrina et historia, solummodo ex lingua Hebraica petenda est. Itaque ex eo patet, quod progenies et posteritas semi, filii Noe, elt vetustissima, et in illa permansit et conseruata fuit diuinitus vera Ecclesia, et lingua Hebraica purior. Deus ipse vsus est hac lingua, quando locutus fuit cum hominibus primis, et serpente seductore eorum, in Paradiso. Deinceps quoque insummo Sacerdote, qui portabat sacrum Ephod, Vrim et Thumim: Eodem modo, in visionibus et somno, sanctos viros Deus suam voluntatem docuit, et locutus fuit cum illis, idiomate Hebraico, quo etiam vsus est, in deserto Sinai, cum traderet Mosi, in duabus tabulis, Legem, suis digitis conseriptam. Postremo Angeli, Prophetae, Apostoli, imo Seruator noster, Christus ipse, vsus est plerunque lingua Hebraica. Etsi enim eo tempore, quo is opus redemptionis in mundo perfecit; (quam [gap: Greek word(s)] Graeci peculiariter vocant) lingua Syriaca, in illis regionibus, vsitata, et illa ei familiatis fuit, tamen ea non multum discedit, imo valde affinis est linguae Hebraicae. Restat quinta et postrema ratio. In confusione

linguatum, qua impedita fuit constructio turris in Sinear, hac lingua, tanquam per manus, ab origine rerum, diuinitus tradia in Ecclesia Dei, inuiolata mansit. Si enim recte temporum ratio subducitur, ea tempestate adhuc superstes erat Noha, Semus, Heber, et alii, qui huic impiae turbae, et eius conatibus in aedificio Nimrothico, minime adhaeserunt, quamuis Philo ludaeus aliter sentiat. Ex his quinque rationibus, licet aliae quoque adduci possent, constat, linguam Hebraicam vetustiorem, et excellentiorem reliquis omnibus esse, vtpote quae ab ipso Deo, tanquam summo bono, prolata, et in Eeclesia vera propagata et conseruata fuit. Etenim res ipsae, qua in ea tractantur, maiestas Dei, in ilia sermonis sim plicitate, resplendens: coelestis purtias, et summa sanctimonia vbique emicans: Principiorum quibus ea lingua nititur certissima firmitas; praedictionum cum euentu comparatio, Heb raicam linguam prorsus esse diuinam, ac coelestem; atque adeo perfectissimam hanc esse veritatis doctinam, satis superque demonstrant Haec cum ita sese habeant, operae pretium esset, de aliis quoque linguis, quae in confusione, licet a matrice aliquid retinuerint, tamen etiam elegantia et ornatu diligentius excultae non carent, disserere. Etsi enim, quoties audimus in orbe homines diuersis idiomatibus loquentes, commonefactio ea nobis esse debet, illud symbolum esse hominum arrogantiae, qui non secus, quam de Gigantibus, Deos, et coelum oppugnantibus, antiquitas finxit, sibi ipsis munitionem firmissimam, et arcem sua opinione impugnabilem contra verum Deum, construere, eumque veluti in ordinem redigere, et leges ipsi praescribere, conati sunt: tamen non minus bonitas Dei immesa consideranda est, quod illa poena, in vtilitatem hominum, mox conuersa est. Punit enim arrogantissimos structores turris, verum dono linguarum, et illud incomodum hoc commodum habuit, et supplicium in se continuit beneficium, vt tyrannis, quam Nimrothus in omnes, tunc temporis, arffectabat, maxime impediretur. Cum igitur replendus esset orbis habitatoribus, linguae diuersae donantur; cum veroEcclesia similiter esset quoquouersus dilatanda, per Spiritus sancti gratiam, dona linguatum, fidelibus et piis, sunt impertita. Verum de his alio tempore commodior erit plura dicendi locus. Nunc, vt desistam, tempus mihi vellicat aurem, licet vix reprehensionem nonnullorum vitate queam, existimantium, me, praeter decorum, falcem in messemTheologicam misisse, et fines meae condititionis, et muneris demandati, transiliisse. Sed spero omnes bonos hanc historicam narrationem, et pias cogitationes, non sine voluptate atque vtilitate libenter audiuisse. Conuerro itaque me ad vos, qui dignitatem illam in Philosophicis

studiis praecipuam, quaesine cognitione linguarum concedi, neque potest, neque debet, consequiexpetitis: Vos, inquam, nunc compello, et sideliter moneo (nam vestra res hic potissimum agitut) vtlinguarum studium et cognitio vobis cordi sit: Eae enim ideo magno labore et sudore parantur, quia vel disciplinas continent, vel quia sunt illis continendis et tradendisidoneae. Quoniam autem commendatio et petitio spectabilis dormini Decani, taritum ponderis apud me habet, vt de vestris studiis, moribus, et reliquis, quae ad consequendam hanc dignitatem requiruntur, amplius dubitate non debeam: officii mei nuncest, vt neque vos, neque ornatissimos auditores, dituius detineam. Si igitur peritioribus et optimatibus placetis, siea, quae priuilegium Caesareum et Leges Academiae requirunt, rite a philosophico collegio peractasunt, si denique magisterii dignitatem, cum laude, et absque scandalo, gerere potestis: Tibispectabilis et praestantissime domine Decane, philosophicaefacultatis, omnis potestas, quae a Caesarea Maiestate Amplissimo Senatui Norimbergensi, in conferenda hac dignitate idoneis, et dignis, largita est, penitus concessa esto, ita vt hosce sex Candidatos, Magistros bonarum et liberalium artium, disciplinarum, et linguarum facere, creare, et publice renuntiate, omneque ius huius ordinis illis concedere, legitime possis. Linguis itaque atque animis fauete, vt haec actio Ecclesiae, et Reipublicae vtilis, et vnicuiqie vestrum salutatis, fausta, felixque sit.

CAPVT LXIII. Expositiofigurae Eloquentiae, excerpta ex oratione, habita Alderfii, anno 1591.

SImagnam illam ingenii vim et lingularem aliquam sacultatem dicendi haberem, quae a vobis, vel in me desideratur, vel expectatur, maius orationis meae argumentum caperem, et rem magis dignam auribus vestris, ac tanta doctorum, et praestantium virorum, frequentia pertractarem: neque enim desuntin hac parte studiorum, quaehic tractatur, autmultae; et eximiaeres, quaerecte explicatae magnam vtilitatem et oblectationem, iis, qui audiunt, adferrent, aut in hoc loco, vbi nunc versamur, plurimae artes, quae eleganter ornari possent, et copiose expositae, et voluptati vobis et honori huic Academiae forent. Sed cum meipsum respicio et ingeniimei tennitatem considero, vel vt ille dicit, me proprio modulo metior, valde ab hac ratione deterreor, cogorque maioribus rebus relictis, patem tenuitati meae

materiam quaerere. Cum enim magni et eloquentis Oratoris laudem consequi non possim, bene praeclareque mecum actum esse putabe, si saltem modesti hominis, vires suas intelligentis, nomen inuenero. Eo autem magis animus meus quasi stupet, et a dicendo hoc tempore deterretur, quo dolor recentior, atque desiderium meum vehementius est. In conspectu enim est locus, in quo magnus ille Donellus noster, ornamentum et columen huius Academiae non ita pridem sedit, et me, ornaliacunque fuerunt quae proferebam, dicentem, attente, et sicut ipse solitus suit dicere, magna cum voluprate, audiuit. Video, inquam, non sine ingenti petturbatione, eum ipsum locum, ob recentem illius decessum, desolatum, et veluti summum decus, amissum, requitentem: Quod sane luctum meum et vulnus animi interiecto vnius et alterius mensis spatio, aliquo modo obductum, magnopere renouat, et quasi refricat. Quis enim tam stupidus est, qui non hac subita mutatione, de imbecillitate et vicissitudine rerum nostrarum, admoneatur, planeque intelligat, nihil esse incertius rebus hu manis, nihil quod tam facile dilabatur, ac fluat? et cum venti nostri valde secundi, fortunaeque prosperae videntur, tunc maxime imminere nobis atrocem tempestatem, instare aliquod magnum malum, vicinamque esse fragilitatem, et labefactationem ipsarum? Vtinam huius, minore cum Academiae nostrae iactura, et damno, documentum aliud haberemus! Vtinam remedium idoneum et sufficiens reperiti posset, quo vulnus hoc Academiae, obitu summi viri, illatum, sanare concederetur. Etsi autem mei propositi hoc tempore non est, laudes tanti viri decantare, et eius memoriae veluti parentare: non possum tamen tacere, quod vere praedicare possum, quodque cognitum pluribus esse scio: Quemadmodum Donelli nostri praesentia huic actui annis superieribus, honori, et ornamento magno erat: ita nuc absentiam eius, omnibus bonis, grauissimam et luctuosissimam esse.

Sed desino longius excurrere, et animos auditorum, et meum ipsius, pluribus querelis, grauius affligere, cum praesertim in eo, quod accidit, praeter conceptam opinionem, plerunque mens deficiat, plus aequo perturbetur, sic vt tum temporis pessime disserere soleamus. Vrit enim praecordia aegritudo animi compressa, et in angustias adducta, nomnunquam mentem subuertit. Quod si forte simile quiddam etiam mihi accidit, quaeso vt me excusatum habeatis, ideoque optarem hanc prouinciam magis idoneo, velad dicendum, velad perorandum commissam esse. Caeterum vt legibus Academicis satisfaciam, quae volunt, vt in hac frequentia doctorum hominum aliquid, quod conueniat praesenti actui, propter Candidatos instituto, dicatur, figuram et explicationem eloquentiae

breuiter recensebo. Eius enim effigies, ab ingeniosis hominibus, ita depingitur. Fingunt ii statuam aeream ingentem, instar Colossi, in templo fundati, super solida rupe, cuius in medio collocata est, firmissima basi, consistens haec statua, ordine duplici columnarum forma circulari circumdata, in quibus singulis conspiciuntur imagines virorum, qui in celeberrimis linguis, quae nobis notae sunt, excellentes fuerunt. Is colossus manu sinistra tenet facem flammis coruscantem: In dextra vero vas plenum aquae. In ore eius apparet lingua aurea, ex qua dependent aureae catenulae subtiles, quibus trahit ad se infinitam multitudinem horminum, vtriusque sexus, annexam auriculis, non vi, sed sponte, magnaque alacritate ad eam properantem. Postremo sub pedibus eius iacent veluti dormientes, tres immanes beluae, Tigris, Aper et Vrsus. Haec pictura ira explicari, meo iudicio. poterit. Rupes indicat robur, firmitatem, et constantiam praestantissimi et diuini doni, eloquentiae. Colossea autem statua denotat excellentiam eloquentissimorum virorum. Sicut enim colossus sua mole et magnitudine, minores statuas longe vincit: ita hi rudiores et imperitiores, multis modis autoritate, et sapientia, superant, et maximo in pretio vbique terrarum habentur. Exempla habemus in Pericle, Demosthene, Cicerone et aliis: De quo postremo, tanquam Romanae facundiae principe, tale extat Iulii Caesaris Monarchae praeconium, securitatis et honoris ergo, illi concessum: M. T. Giceronem, ob eius eximiam vittutem et egregias animi dotes, per vniuersum orbem terrarum saluum esse iubeo. AErea eloquentiae statua fingitur, ob eius suauem sonum orationis et diututnitatem. Quemadmodum enim tinnitus aeris harmonicus, auditum mirifice oblectat: ita orationes disertae, non tam suaues auribus, quam perpetuae sunt, neque vlla tem poris iniuria interire solent, non secusacaes, quod aetugine nun quam consumitur, quodque non solum seipsum, sed etiam alias res ab interitu conseruare solet. Sed quid sibi vult fax in sinistra manu? Easane significatur vis ardens eloquentiae, quaesua persuasione, et efficacibus verbis, lucem, detectis tenebris, praebet veritati, et sicut ignis non solum purgat, et consumit obstantia quaeque, sed etiam claritate sua illustrat, ita ea animos hominum illuminat, accendit, et illustres facit, vt recta sequantur. falsa et fucata vitent, et fugiant. Quamobrem in dextra quoque eius vas plenum aquae collocatur, qua demonstratur, flumen eloquentiae, et sapientiae tantam efficaciam habere, vt cupidirates prauae et persuasiones falsae, atque friuolae ab ea eluantur, et sicut incendium aqua facile extinguantur. Porro catenulae annexae aureae linguae, attrahentes multitudinem hominum auriculis, non tristem, sed alacrem atque laetam, demonstrant salutares monitiones et doctrinas aureas,

quae a diserta lingua emanant, et auditores ad se mellissua oratione trahunt, animosque hominum conciliant, sibique veluti perpetua serie et eonnexu deuinciunt. Hinc nimirum et disciplina Druidum Gallicus ille et Ogwius Hercules extitit, non solum exuuiis leoninis, et claua veluti armatus, sed decrepitus caluus, canus, rugosus, magnumque hominum numerum, auribus vinctorum, catenis aureis, ore et lingua trahens, quibus blande comiterque atridet. Postremo tres belluae alioquin serocissimae, accubantes, infra pedes Eloquentiae, at domitae, et pacatae, innuete videntur, sermonis et orationis elegantiam, et suauitatem solere compescere, et emollire quosuis, licet efferatissimos, crudelissimos, barbaros, et truculentissimos homines. Qua intentione vetetes etiam fabulam de Amphione, Orpheo, et Arione, introduxerunt. De imaginibus autem in columnis, demonstrantibus nouem praecipuas linguas, videlicet de Graeca, Latina vel Romana, Arabica, Gothica vel Germanica, Hetrusca vel Toscana, Gallica, Hispanica vel Castiliana, et Anglica: Nam de Hebraicae linguae excellentia, et matte aliarum linguatum, ante annum non in utilia, necvulgaria, vtispero, ame, hoc ipso in loco, audiuistis, singulatim vel coniunctim alias plura dicendi erit locus. Habetis nuncaudito res optimi et praestantissimi, effigiem Eloquentiae, et eius succinctam explicationem, non quidem dignis laudibus, et diserta oratione, sicuti pro eius argumentivbertate par fuisset, illustratam, sed perfunctorie et leui, vtdicitur, manu tractatam. Quod si quis otiosior et ingeniosior, eam vinis coloribus, et laudibus meritis rectius, ornare voluerit, ei non solum libentercedam, sed idem vt in hac egregia pictuta, et imagine illustranda, siue soluta, siue ligata oratione, omnes vires ingenii sui intendat, seseque diligenter exerceat, me autorem et hortatorem habebit. Hic conatus et labor ad vos, Candidati humanissimi, potissimum, spectat, qui titulos et honores summos, in facultate philosophica, quae consistit in cognitione linguarum, et liberalium artium, experitis, per quam aditus et accessus vobis paratur ad templum Eloquentiae. Hauc igitur colite, et excolite diligenter, et sedulo, vt haec cognitio ingenuarum artium, et disciplinarum, catenas aureas eloquentiae vobis efficiat, sicque auditores vestri, ab ore docentium pendeant, tanquam sermone doctrinaque inde profluente, obstricti atque alligati.

CAPVT LXIV. Delege Salica, excerpta ex oratione, habita Aldorfii Anno 1593.

Non absque solicitudine, et metu, ne in reprehensionem tam multorum excellentissimorum et doctissimorum virorum, ob rude et minus elaboratum genus dicendi, incurrerem, hoc suggestum conscendissem, si non ex vultu vestro sereno, et alacri, eximiae bonitatis, humanitatis, et candoris, manifesta indicia deprehenderem. Id quidem, quemadmodum mihi omnem metum adimit, ita me ad dicendum alacriorem et promptiorem facit. Etenim boni et candidi ingenii est, si quae perperam dicta videntur, commode et syncere, quoad eius fieri potest, interpretando quasi subleuare, non insectando premere. Quorum alterum dignum est studio pieratis, et humanitatis; alterum barbatiem, si quando forte non verborum, certe morum, semper prodere solet. Caeterum deliberanti mihi, ante plusculos dies, quam materiam, potissimum hoc tempore, vt expectationi auditorum praestantissmorum, de me conceceptae, si non penitus, attamen aliquo modo satisfacere possem, deligerem, visum fuit, operaepretium esse, nonnulla de lege Salica, cuius in historiis veteribus, et recentioribus, frequens est mentio, vtspero, non vulgaria, succincte tamen disserere. Et primo quidem de nomine et origine eius: deinceps de autoribus, et tempore, quo vixetunt: Postremo quid constitutum in illa legefuerit., dicere constitui. Huius legis originem et causas ahi alias attulerunt, quasdam etiam ridiculas. Quidam enim a Saliis sacerdotibus, vel Salaciis Galiis, nominatam perhibuerunt. Quidam a nescio qua aut vbi sita vrbe Salacantica. Quidam a Sale, quod lexilla esset condîta tanquam sale. Terram autem Salicam vocarunt adhaerentem coronae, quam alienati non sit permissum. Non deerunt etiam, qui probabiliter a Sala eam dici autumant, et id eo colligunt, Salicam, et Aulicam, eandem esse. Nam Sala, nostra vernacula lingua, aulam seu palatium significat. Hinc Salica iudicia, Salici libri, Salici comites, cognominantur. Ex quibus apparere potest consideranti, legis Salicae nomen esse vernaculum gentis Franciae, quae sine dubio Germanicafuit. Ego sane, licet coniecturas et rationes, a merecitaras, non omnes reiiciam, tamen in ea opinione, donec receptiorafferatur, sum, Salicam legem, a flumine Sala, prope quod sedes suas autores et legis latores habuerunt, nomen suum sortitum fuisse: sicut nihil noui est, leges, decreta et monumenta, tum quoque vrbes, a nobilioribus fluminibus cognominari. Idque euenire, propter perennem cursum, et motum eorum. Fluunt enim, et refluunt flumina illa, ex suis scaturiginibus, perpetuo, et continuo, cum ea, quae ab

hominibus, immenso et extremo conanime, construi solent, et firmissima habentur, vel vi, vel temporis diuturniotis iniuria, facile consumantur, et destruantur, sicut quidam nobilis Poeta eleganter destructionem vrbis Romae, et Tyberis fluminis, quod olim Albula dictum fuit, perennem cursum, ita exprimit:

Neque mirum, nam sic sese habent mundana cuncta. Tempus ipsum omnia exedit. Vitae breuitas hominum, partim imbecillitas, partim negligentia, mille denique rerum interitus faciunt, vt facile memoria praeteritorum aboleatur: et quae nuncin mundo geruntur, itidem apud posteros, obliuione sepeliantur. Sed redeat, vnde paulisper digressa est oratio. Salicae legis nomen non deduco a Sala, nobili quidem flumine, scaturiente de monte pinifero Voidlandiae, intersecante Thuringiam, quod tandem ab Albi absorbetur, sicut multorum opinio est, sed de Sala Francica, qui fluuius oritur prope Haspergicam syluam, non ita pridem, ob latrocinia, infamem, ad consinia comitatus Hennebergici, longoque tractu, versuspartem Septentrionalem Franconiae illam, quae a sexto et prostremo circulo vel centone Nobilitatis Francicae, Roena, et Werda vocatur, cursum suum absoluit, et prope oppidum Gemundam Moeno commiscetur. Hoc [gap: Greek word(s)] verius esse multis rationibus comprobari possion inter quas non postremae sunt, quod Conradus II. Imperator Salicus cognon em hoc ab hissaliis Francis traxit. retulit enim originem adFrancos veteres, tum quod loca, vbi domicilia authores huius legis habuerunt, vetera sua nomina pleraque retineant, et in hodiernum diem ibiarces nobilium sint. Ex quibus'prae caeteris celebres sunt, arx condominorum Salisburgum, vbiregiam suam Faramundus, I. Rex Francorum, habuisse, et Fraucoberga anterior,

vel superi or, vbisepultus esse dicitur; sicut mihi nupet Reuerendiss. Princeps Pabe pergensis, et praepositus Herbipolensis, ad quam praeposituram ea pertinet, cum aliis memorabilibus, indicauit. Natales Salicae legis (vt de autoribus eius etiam pauca referam) fluxere iussu Varamundi, vel vt dixi, Faramundi I. Regis Francorum, quod nomen postremum a tutela seu curatione factum videtur, ope, industria, et consilio quatnos Regni procerum, Wisogasti, Losogasti, Husogasti et Soiogasti. Qui Gasti Germanico nomine a sapientia et scientia rerum atque ingenii perspici entia dicti fuere, quasi Catones, excellentis spiritus viri, singulis forte ordinibus ab ipso Varamundo delecti, vt in commune toti Francorum reipublicae salubriter consulerent. Hoc sane [gap: Greek word(s)] nominibus ipsorum impressit. Wisigastus enim prudentis et cordati consultoris: Losogastus, cati et astuti significationem praese ferunt. Husogastus non tam Oeconomi, quam eius, qui vsum domesticum et consuetudinem praecalleat, ac priuatorum hominum rationibus consulere possit: denique Sologastus aut potius Slauogastus (sic enim in vetustis codicibus manuscriptis exaratum nomen reperitur) rerum proletariarum, et ad infirmae etiam sortis plebeculam pertinentium; curiosum notare videtur. Ad tempus quod attinet, Leges hae Salicae. lataesunt, postquam Varamundus primus Rex, constituisterregiam quandam gubernationem apud Francos; circa annum Christi CCCCXXI. qui incidet in tempora Imperatoris, Theodosii minoris, licet aliqui in Honorii tempus gubernationis illsus initium referant, et Bonifacii I. huius nominis Pontificis Romani. Postremo, etsi huius legis ipsissima verba esse plerique contendunt: IN TERRA SALICA MVLIERES nesuccedant; ideoque ab iis Baldus et Iurisconsulti reprehenduntur, qui cum Imperii maiestate, haereditatis ius in praedia atque alia quaevis bona consundunt: tamen non raro, ob hanc legem, disceptationes ac controuersiae inter Francogallos ortae sunt, cum fundantes se in illa edere, ac repraesentare legem hanc non possent. Ideoque potius in perpetua consuetudine et obseruantia arcente foeminas a successione Regni (quae vim legis firmissimae continet) quam in autoritare huius legis scriptae Galli se sundarunt. De aliis capitibus legum Salicarum, cum extentea impressa, neque plura dicere propositi mei est, neque tempus hoc permittit. Etideo deflecto nuncad minus ambiguas et notiores leges, candidatis hisce nostris, propter quos actio haec potissimum instituta est, magis accommodatas. Extat in nostro corpore iuris Imperatoris Iuliani non obsoleta sed adhuc vigens lex, insertain Codicem lustiniani Imperatoris, subtitulo, De profofforibus et medicis; cuius haec sunt verba: M gistios studiorum Doctoresque excellere oportet moribus primum:

deinde facundia. Sed quia singulis ciuitatibus adesse ipse non possum, iubeo, quisquis docere vult, non repente nec temere prosiliat ad hoc munus, sed iudicio ordinis probatus decretum curialium mereatur, optimorum [note: De tyronib. 6. lib. is.] conspirante consensu. Et propterea eadem ratione motus postea Honorius Augustus, Basso et Philippo Cess. ita rescripsit: Tyrones in scholis loco semper posteriore ponautur, nec enim patiuntur quenquam celsiorem gradum obtinere, nisi cui et laborum affiduitas et stipendiorum prolixitas suffragantur. Etsi autem Honorius potissimum ad tyrones milites respexit, tamen vtriusque legis verba et ratio ad vos inprimis spectat. Prudenter enim constitutum est, ne quis ad munus docendi, repente, neve temere, prosiliat, et celsiorem gradum obtineat, antequam moribus et facundia excellat, et publica autoritate admittatur. Hocordine enim confulo vel negiecto, fieri facile posset, vt rudes eruditis, segnes industriis, mali bonis, in dignitatibus, praeferrentur, et c.

CAPVT LXV. De linguis in genere: et in specie de nostra vernacula. Oratio habita Aldorfii anno 1594. in promotione Magistrorum.

SOlennitas nunc annua recurrit, in qua non solum compellatus, et rogatus, a spectabili Domino Decano philosophicae facultatis, munus, ab Amplissimis Dominis Scholarchis, mihi commissum exequi, sed etiam legibus Academicis, ab iisdem promulgatis, quae statuunt, vt in eiulmodi actionibus, oratiuncula, honoris et officii ergo, ab eo, qui vices Cancellariigerit, antequam ad vlreriora procedatur, hoc consessu doctissimorum et praestantissimorum virorum, et iuuentutis egregiae, publice habeatur, sponte et libenter satisfacere cupio. Vtinam autem Nobilissimi dignitare, virtute, eruditione, et humanitate praestantissimi viri, atque auditores reliqui ornatissimi, aliquid dignum auribus vestris in medium afferre possem, quod vel delectaret audientes vel instrueret, denique quod gratum acceptumque vobis esset! cuperem certe, si vllo modo fieri posset, omissis intricatioribus, et dissicilioribus rebus, dulcia vtilibus miscere. Verum cum tenuitatem ingenii mei accuratius considero, meque proprio pede et modulo metior, accedentibus quoque variis negotiis, et occupationibus grauioribus, quae animum hincinde distrahunt, nihil de me tale promittere possum: ideoque alibi sedanda erit haec sitis, et honesta vestra cupiditas explenda. A me vero nihil nisi aridum, incultum, insipidum atque indignum vestris eruditissimis auribus, expectabitis. Quod si vestra singularis humanitas, candor et studium, ea quae a

me proferuntur, non sapida, culta, acceptaque reddiderit, certe tempus, oleum et opera, vt dicitur, frustra perdetur. Fretus itaque hac spe de vobis concepta, propositum meum superioribus annis inchoatum continuare atque breuiter nonnulla de linguis in genere; in specie vero de nostia vernacula, et studio heroum vatias linguas cognoscendi, praefari, postea aditum ad ea, propter quae haec solennitas instituta est, patefacere studebo. Linguam vnam eandemque et quidem Hebraicam, ab initio, post conditum mundum, quam ipse Creator hominis nuper creatos docuit, vsque ad confusionem linguarum, a structoribus infaustae illius turris Babylonicae factam, in vsu fuisse, certius est, quam vt de eo dubitare fas sir. Haec enim propter excellentiam, grauitatem, suauitatem, viuacitate, et efficaciam mirabilem, literarum, dictionum, periodorum, et fententiarum, reliquas omnes, sicut aurum viliora metalla, superat. Non frustraigitur Paulus Apostolus, Regi Agrippae recenset, Christum in sua Maiestaete diuina, in splendore, superante claritatem fulguris et solis, lingua Hebraica eum alloquutum fuisse, persecutionemque contra se et sua membra obiecisse. Imo in Alphabeto Hebraico, quod constat viginti duabus literis, siue eae coniunctim, siue seorsim considerentur, comprehensa sunt, diuino plane mysterio, omnia secreta Theologiae, et Philosophiae, naturalis, et moralis. Habent enim singulae literae, et dictiones, mirabiliemphasi, suas peculiares signifreationes, et notas. Inde euenit vt ex hac, veluti scaturigine quadam, praecipuae linguae, totins orbis, maiori ex patte fluxerint; et propagatae sint. De qua re multi libri doctorum virorum extant, ad quos pluta audiendi et discendi remitto, et nonnulla quoque, superioribus annis, a me, hoc in loco, de praestantia linguae Hebraicae, in medium prolata sunt. Memorabile inprimis est, inter impiam illam turbam, et homines meticulosos, ne denuo diluuium eos obrueret, qui autores, hortatores, et adiutores superbae illius structurae Babylonicaesuerunt, Hebraicam linguam primam labem accepisse, eam que indignante Deo, ob insolentiam hominum, vltra sortem suam impia molientium, vatietare linguarum, corruptam primum fuisse. Quae fane varietas multiplex fuit, ita vt, teste Plinio, Linguarum dissimilium populi trecenti, in Dioscuriade Coraxorum vrbe, longe posterioribustem poribus conuenerint. Apud posteros vero Semi (interquos fuit Heber, qui eo tempore vixit) qui illi Nimrothicae turbae in construenda tutti non adhaeserunt, inuiolatum hoc diuinum idioma, et instrumentum inaestimabile mansisseconstat: A quo etiam deinceps Hebraeum dictum fuit. Etsiautem non ignoro, diuersos hac dere diuersa sentire: receptior tamen sententia est, posteritatem Semi (in qua prae caeteris Heberi nomen celebre est, et purior

doctrina floruit, et conseruata fuit) consilia sua, cum Nimrothica factione impia et superba, in aedificanda turri Babylonica, aliisque insolentibus factis, et actionibus, neutiquam communicasse: sed eas actiones tanquam pietati contrarias, detestata fuisse, seque ab iis segregasse, ideoque etiam maledictionis et confusionis diuinitus immissae, participem non fuisse. Vnde colligitur Heberum, propter hanc segregationem, vel discessionem, silium suum, qui ei tunctemporis nascebatur, Peleg, id est, diuisionem appellasse. Quemad modum igitur purior lingua Hebraica, post diluuium vniuersale, semper cum puriori doctrina floruit, et in posteritate Semi propagata et conseruara fuit: ita post, amissa dignitate Regni, et abducto populo, in captiuitatem Babylonicam, vna cum puriote religione, maiori etiam ex parte, amissa est, penitusque defecisset, ni sacra volumina diuinitus conseruata fuissent. Id quoque apud alias gentes accidit. Experientia enim testatur, imperia et regna semper cum cultioribus linguis floruisse; eodemque modo linguarum corruptionem, destructis iis, secutam esse.

Haec cum ita sint, facile confutari potest eorum error, qui terram et Lunam progenitrices asciscunt, et ab iis originem suam deducunt, atque inde linguam suam omnium vetustissimam censent, sicut olim Phryges, et AEgyptii de hac praerogatiua diu inter se contenderunt. Caetetum, si alterutrius vel huiuscemodi similis erroris participem me facere vel ei adhaerere vellem, forte in minorem reprehensionem incurrerem, si vetustatem Cimbricae linguae, quae Germanica, vel non diuersa ab ea est, assererem. Eam enim nostro seculo, quidam, ingenioso sane commento, praefert Hebraicae, Graecae et Latinae, quae prae reliquis notae, et celebres sunt, multisque argumentis et rationibus (argutissane) demonstrare conatur, Cimbricam linguam nihil ab Hebraica, sed potius hancab ilia, adminicula sumpsisse: imo, quod plus est, sibi et aliis persuadere conatur, Adamum Germanice in paradiso locutum fuisse. Sed haec cum aliis eruditis nugis missa faciam, et ad certiora, atque alteram partem meae orationis veniam. De Germanica nostra primaeua, et antiqua lingua, ideo nihil constat certi, quod ea literas et disciplinas olim nullas habuerit. si Tacito fides de Germanis habenda est. Literarum, inquit, secreta viri ac faeminae, prariter ignorant. Vnde euenit, quod diu sane nostratibus hominibus simplicioribus persuasum fuit, verba et dictiones Germanicis literis, vel typis, exprimi nomposse. Et maxime mirum est, priscos Germanos, in tanta simplicitate, et imperitia, in qua nihil nisi virtus militaris, proceritas, et robur corporis, commendata fuit, accedente praesertim crassissima idololatria, retinuisse nihilominus firmiter spem resurrectionis, quae tamen apud eorum hostes

Romanos, et alios pro re ridicula fuit habita, qui eos, tanquam omnium huminum barbarissimos, vt ita dicam, contempserunt, vt qui a brutis solum modo forma differrent. Sed ob eam ipsam spem et fiduciam certam alterius vitae, losephus, Hegesippus, Appianus, et alii historici, Germanis audaciam in praeliis et mortis contemtum attribuerunt: quod eleganter Lucanus expressit:

Quod cum sit memorabile, et a paucis tamen obseruatum fuerit, omittere non potui. Magnopere enim ad laudem nostre gentis et maiorum pertinet. Sed in proposito pergamus. Fatendum sane est, licet lingua vernaculanostra, disciplinis et attibus, postquam Imperium Romanum, ad nostrangentem, fortitudine, et virtute eius, peruenit, cultior et politior facta fuerit, diu tamen animis nostratium impressam mansisse meticulosam istam curiositatem, nelingua ipsorum minus apta et idonea esset ad scribendum, sicut aliae cultiores. Ideoque rarae, vel vix vnquam literae Germanicae elegantiores, inueniuntur ante tempora Caesaris Rudolphi I. eaeque maiori ex parte latinis literis scriptae, qui multis querelis Germanicae nationis permotus, quod cogeretur, veluti sub iugo exterorum Scribarum, qui linguae latinae notionem habebant, et ad maxima quaeque negocia adhibebantur, quorum fides nonunquam minime integra esset, magna cum iactura rerum suarum, seruire; comitia habuit Norimbergae, anno 1272, vbi omnium ordinum Imperii vnanimi consensu, decretum est, vt deinceps in Cancellariis et contractibus, Germanicum idioma reciperetur. Hoc fuit initium, et suppeditauit genti nostrae occasionem, vt deinceps nostra vernacula lingua, magis ac magis excoleretur, donecco perducta est, vt nunc non solum dilucide, Sed etiam ornate omnia, quae accidunt, idque propriis quidem literis, et eleganti earum ductu, et scriptura, in ea possint comprehendi. Caroli Magni et Ludouici I. temporibus Gothica lingua, [note: Notaerunt hoc Tschudius, Vadianus et Stumpsius.] in Germania vernacula fuit. Atque haec non plane in desuetudinem abiit. nam Cimbrica, Saxonica, et Belgica, magnam cognationem cum ea adhuc habent: et audiui a side dignis hominibus extare adhuc in alpibus Italicis, nonnullis in locis, reliquias Gothicae gentis, quae incorrupte priscum idioma retineant.

Quantam autem labem et maculam, Germanicae genti attulerit, illa crassa inscitia et negligencia, quod destituta propriis historicis, de antiquis

eius rebus gestis, nulla historia extet, verbis exprimi non potest: Contenti enim fuerunt, (sicut hodierno die Turcae facere solent) praeclara facta, et victorias, quas saepissime contra hostes Germani eonsecuti sunt, et aTacito, Suetonio, Paterculo, Ammiano, aliisque historicis, excepta Variana clade, perfunctorie et leuiter saltem attinguntur, cantilenis vel rythmis expressas, patentes liberis, seniores iunioribus canendo, narrandove velut per manus tradere. Hoc primum historiae atque annalium genus erat, apud priscos Germanos, ante literarum vsum. Successere tandem carminibus historiae, et annales, literarum notis inuentis, quibus exprimi conseruarique verba, et cogitata aliquo modo possunt. Dein cum humani ingenii industria sensim accessissent artes, quibus rerum imagines luculentius oculis repraesentari poterant, apud ciniliores atque. flotentiores Germaniae populos, praeter historiam atque annales vsurpatae sunt etiam, ad memoriam rerum propagandam, picturae, statuae, clypei acnummi, quibus posteritas erudiretur, maiorum exemplis, ante oculos positis, atque virtutum praemia, vitiorumque dedecora, et poenas, ex imaginibus quoque cognoscerent. Huius rei habemus adhuc egregium specimen Ratisbonae, in aedibus priuatis, primarii Reipubl. consiliarii L. Aduocati, viri praestantissimi, Ioh. Diemari IC. vbi duellum equestre Dollingeri Bauari, cum Hunno quodam, quem magicis artib. frerum, pro inuicto habebant, ex gypso affabre fictum; In curia quoque elegantib. colorib. depictum est, quod tempore Caesaris Hentici aucupis accidisse ferunt; ibi quoque eius statua conspicitur. Monumentum sane veteribus Rosmanis comparandum, quigypsatis imaginibus, facta et gesta maiorum suorum, ad demonstrandam nobilitatem suam, plerunque in prima parte aedium suarum, cum titulis conspicienda, praebere solebant, vt eorum virtutes posteri non solum legerent, sed etiam imitarentur. Progressu tandem temporis, vna cum te militari, etiam Imperatores, et Principes nostri, cultiores in literis et historiis, facti sunt. Animaduerterunt enim verum esse, quod M. Tullius lepide admodum dixit; Nescire quid antequam natus sis, acciderit, nil aliud esse, quam semper puerum esse; Et apud Platonem in Timaeo, argute senex ille sacerdos AEgyptios, Solonem et Graecos accusat, vt semper pueros. nunquam senes esse affirmans, in quorum animo nulla erat ex vetustatis relatione prisca opinio, nulla cana scientia. Ob eam causam in aurea Bulla Caroli IV. Imperatoris, expreste sancitum est. quibus linguis Electorum filii primogeniti, instrui debeant. Turpe enim habitum fuit et indecorum, procetes, et veluti columnas Impetircum Regib. [gap: Greek word(s)] Principibus externis, eorumve Legatis. ore tancum alieno, colloqui; isos autem nutu et signis duntaxat, quae velint, indicare. Recordor autem,

quosdam nostri seculi principes Germanos magno et singulis talentis cupsuisse singula compensare verba, si citra interpretem, rebus postulantibus, quae vellent, cum exteris principibus et legatis colloqui potuissent. [note: Lib. 19. de ciuit. Dei, cap. 17.] Non frustra itaque D. Augustinus monet, facilius animalia diuersi generis sibi sociari, quam diuersae linguae eiusdem speciei homines, et diuersitatem lingualum hominem ab homine alienare. Et inter signa irae maioris [note: Cap. 5.] Dei in populum apud Hieremiam illa imprecatio est: Adducam super vos gentem cuius ignorabitis linguam, nec intelligetis quid loquatur. Et [note: Cap. 28.] in Deuteron. Adducam superte gentem de longinquo, cuius linguam intelligere non possis. Hac ratione olim Xerxem et Mithtidatem, potentissimos Reges populerum mulrorum, multiplices et varias linguas discere non piguit, nec dedecori ipsis fuit. Notum quoque est, Themistoclem senem, et exulem, intra spatium annuum, summo labore, Persice loqui didicisse, quo sine interprete cum Rege Xerxe loqui libere posset. Celebratur praeterea Carolus Magnus, ab historicis, quod ad reliquas dotes, et virtutes heroicas, et imperatorias, cognitionem variarum linguarum adiunxerit. Nec non et Otto II. Ottonis I. filius, qui nauali praelio, a Graecis victus, et a piratis captus, ob peritiam Graecae linguae incognitus, et saluus in Siciliam euasit, quos deinde supplicio affecit. Idipsum nuper mouit potentissimum principem Electorem Saxoniae Augustum, quem senescentem latinam linguam di discere exactius, et quidem non absque molestia, non piguit, poenituitque eum, quod in iuuentute ea neglexisset, quae minori difficultate tuncassequi potuisset, sicut is Parenti meo p. m. libere, familiari in colloquio confessus est. Postremo non praetereundus est hic Ferdinandus Hispaniarum et Arragoniae Rex: Huic enim non solum cognitio variarum linguarum, et disciplinarum magnopere curae fuit, sed etiam gymnasia, in quib. cognitio earum comparatur, extruxit, et frequentauit saepius. Inprimis autem memorabile est, quod de eo traditur. Cum enim auctore et suasore Francisco Ximenio Cardinali, et fundatore Academiae Complutensis. collegium Ildephonsi ingredi vellet, eisque Rector Academiae patribus stipatus, praeeuntibus de more sceptrigeris. obuiam procederet, Rabduchi regij, qui et ipsisceptra gerebant, id conspicati, voce intentiori, vt sceptra illa sua Regi submittant, aut deponant, acclamare coeperunt. At humanissimus Rex, nihil ea re maiestatem suam imminui sentiens, vt solito more procedant, iuber, Musarum, inquiens, illas aedes esse, in quibus fas esser, vt Musarum sacris initiati regnarent. Praeclarissimo id sane exemplo factum fuit, non tamen summis principibus inusitato. Sic enim et Pompeius ille Magnus, vniuersi pene orbis triumphator, auditurus Athenis Posidonium Philosophum, fores de more a lictore percuri vetuit, et fasces

ianuae submisit, sapientis hominis et eruditi motus reuerentia. Caeterum haec non solum ad principes viros spectant, sed etiam vobis Candidatis inculcantur, qui nunctitulum et dignitatem magistrorum, qui cognitione liberalium artium, linguarum et disciplicarum, reliquis excellere debent, consequi cupitis. Non enim leuis et vulgaris res est sicut vulgo aestimatur, vernaculae linguae insuper et cognitionem Haebraicae, Graecae et Latinae adiunxisse, Hoc enim Magistrorum proprium est, vt in hac re laborent.

CAPVI LXVI. Gratitudinis encomium. et detestatio Ingratitudinis, excerpta ex oratione, habita Aldorfii, anno 1595. inmense Iunio.

GRatitudinem scimus esse virtutem. ortam ex duabus summis virtutibus, ex veritate et iustitia; vnde Gratitudo rectissime a Cicerone, virtus, non solum maxima, sed etiam mater aliarum virtutum, appellatur. Notum autem est, nihil praestantius, nihil vrilius, nihil perfectius, atque gratius, Deo, et hominibus existere posse, quam si hae duae vittutes coniunctae sint, quibus gratitudo, ita connexa, et agglutinata est, vt ab iis separari sese nullo modo patiatur. Quemadmodum igitur veritas tantam potentiam habet, vt nullis machinis, aut cuiusquam hominis ingenio, aut arte, subuerti possit, et licet in caussa nullum patronum, aut defensorem obtineat, tamen seipsam defendat: Ita lustitiae munus est, suum vnicuique, absque respectu personarum, aequata lance, et stricto gladio, vt pingitur, distribuere, et hac ratione veritatem tueri solere. Eius enim est ralis natura, vt occasiones et causas stabiliendi seipsam, ex se, quasi fonte quodam, profundat, et licet prematur, et oppugnetur, parens tamen et altrix veritatis, dies, et tempus, tandem clariorem, expulsis tenebris, in lucem producat. Vnde apparet, nullas res inter se amiciores, et magis concordes esse, his ipsis duabus virtutibus. Sunt enim germanae, eta Deogenitae, et humanis mentibus, sicut vtilissimae; ita etiam sanis atque integris, iucundissimae. Ex his velut ex generosissima propagine, egregia fobolesoritur Gratirudo; digna sane suo ortu, et ideo ab omnibus experenda. quaeadulta, propagatrix et nutrix aliarum praeclararum virtutum, esse solet. Vicenersa (vt contraria inter se magis elucecant) quam dirum obsecro, et abocinandum monstrum est, Ingratitudo, ita vt veteres eos, qui huic seruiunt, alio modo detestati non sit, nisi vt dicerent, tetta, et, [note: In lib. 3. de. benefic.] inuisa omnia, quae vel dici fingiue possint, ipgrato homini impune obiici licere. Etsiautem Seneca conqueritur excepta, Medorum gente, nullam

alibi datam esse, aduersu ingratos actionem, tamen Athenienses olim, contra eos, peculiarem legem, qua reducebatur libertus in seruitutem, habuerunt. Ita enim loquitur Legislator: SVPERSEDEO TE HABERE CIVEM, TANTI MVNERIS IMPIVM AESTIMATOREM, NEC ADDVCI POSSVM, VT CREDAM VRBI VTILEM, VEM DOMI SCELESTVM CERNO; ABI IGITVR, ER ESTO SERVVS, QVONIAM LIBER ESSE NESCISTI.

Hac ratione, etiam huic monstro legibus Caesareis, multis in locis, frenum iniectum est. lis enim iubentibus, filius ingratus exhaetedari, filia ingrata dote priuari potest: Emancipatus ingratusiterum in paternam potestatem: Et legitimatus iterum ad statum naturalitatis, redigitur. Sic omnis caussa amittendi feudi, fundatur in ingratitudine clientis: Canones quoque ingratitudinem tanquam deterrimum vitium detestantut; Et merito quidem iure, nihil aeque societatem hominum, quae in mutua consistit beneuolentia, dissoluit. Quod si nihil eiusmodi extaret, tamen ingratus non minus impunitus esset, quam malignus, quam auarus, quam impotens, quam vanus, crudelis. Impunita enim, teste eodem Seneca, non manent, quae inuisa omnibus bonis sunt. Neque vllum supplicium grauius censendum, publico odio. Vt autem historiolam aliquam, huic rei conuenienrem, quae auditores non solum iuuet, sed etiam delectet, more meo solito, adiungam; notum est naturam, vel potius eius autorem Deum, non solum hominibus grati animi notionem inseruisse; sed etiam brutis huius virtutis particulam vel certe vmbram atque imaginem aliquam indulsisse. Etenim inter illa reperiuntur, quae non plane sunt [gap: Greek word(s)] idest, rationis omnino expertia: Ita vt nonnulli in illa opinione fuerint, non solum animalia bruta, et belluas, sed etiam aues, et pisces, posse communicare inter se cogitationes, et voluntatem suam. De qua te, sicut multa exempla de feris, et cicuribus quidem, extant; ita tantum vnum de Ciconia adferam. Aues illas constat habere multa peculiaria, non procul a ratione dissidentia; inprimis autem pietatis scintillae, vtpote indicia grati animi, illis innataesunt, erga parentes senio confectos, velalioqui debiles, Vnde verbum, [gap: Greek word(s)] ex voce [gap: Greek word(s)] quae ciconiam significat, est factum. Quo etiam Hebraei respexerunt, qui hanc auem, ob insitam naturae pietatem Chasidam vocarunt, quod peculiare esse dicatur huic aut, vt patentes senes nutriat: Atque hinc [gap: Greek word(s)] quasi dieas, Ciconiariae leges, ortae sunt, Quocirca in numismatibus antiquissimis Romanis, praesertim familiae Antoniae, et Ceciliae, imaginibus genuinis, Ciconias, tanquam symbolum pietatis, adiunctas, conspicimus.

Hic amor mutuus, inter Ciconias senes, et iuuenes est. Inprimis autem parentes, erga sobolem, [gap: Greek word(s)] : Cui Germanicum etymon quoque conuenit. Storch etenim a Graeco [gap: Greek word(s)] nomen habet. Hoc patet exsequentibus, quae non ita pridem [note: Pfraumbemi in V Vetteraia haud procul Francoforto ad Moenum, anno 1580.] euenere, digna sane, quae inter rarissima exempla posteritati commendentur. Ciconiam, constat, a pabulatione reducem, quum flammas nido immiuentes, certo exitio pullorum, videret, conatam modis omnibus, eos grandiusculos, inuolucres tamen, primo affatim, rostro et guttere apportata aqua, et nido madefacto, ab incendio defendere, post crescente vndique, in aedificiis, flamma, eos eripere, mediis ex ignibus, tandem, cum frustra laborare se animaduerteret, desperata ope, et quasi conclamata, passis alis, in nidum se praecipitem dedisse, pullisque toto corpore obrectis, incumbere visam fuisse, veluti deposita vitae spe, vltro eam, cum carissimis pignoribus, mortem oppetituram. Miraculo rei. et pietatis honori res ita versibus illustrata est:

Simile aliquid, sed feliciore euentu, non ita pridem in vicinia accidit, in pago quodam, vbi orto incendio visae sunt Ciconiae madefactae, in gutture aquam apportare, et effundere, hacque ratione non solum nidum tueri, et totum tectum, sed domum quoque in qua constructus fuit, a flammis conseruare, vt ea incolumis, contiguis aedibus, in cinerem redactis, manserit. Caeterum habetur quasi commercium istarum auium pro fortunato, sicut quoque olim augurium earum Ethnicis maxime auspicatum fuit. Experientia enim constat, eas excubare strenue, pro iis locis, in quibus nidulantur, et venenata deglutire, atque praesentire ruinarum, atque ignis pericula creduntur.

Praeterea quod mirum, et notatu dignum est, tanta memotia valet Cicenia, vt circa autum num fugiens frigora, et ad dissitas, et calidiores regiones, migrans, ineunte vere nostro, rediens, rursus suos nidos optime noscat, et attente obseruet, an aliquid in iis mutatum sit, vel non. Quod si in illis integris nidificare nolit, habetur pro malo omine, ita vt aut aedibus, aut domino, mortem, aut aliquam ruinam portendere censeatur. Ne autem

paterfamilias vsum habitationis gratuitae concedere ipsis grauetur, vbi primum pullos exclusere, vnum, illorum, quasi pro mercede locationis, ne ingratae esse censeantur; in aream deiicere eas, aut alarum aliquot meliores pennas, saepius compertum est. Possem etiam recensere exempla castitatis, et iustitiae, huius auis, si temporis angustia hoc non prohiberet, meque adpotiora vocaret, adeo vt recte dici possit: huic volucri:

Caeterum, si non licet asserere, has aues, vi rationis, et intelligentiae, quod solius hominis proprium est, praeditas esse; tamen in illis quiddam, pro captu ingenii, et conditione naturae, simile et quodam modo par, ac tale quidem esse, vt sine eo, ne humanae quidem rationis, et considerationis efficacia, explicari, exercerique possit, nemo recte inficiari poterit. Et hanc vim animi Aristoteles [gap: Greek word(s)] appellat, in qua est imaginum quaedam, et visorum apparitio, et [gap: Greek word(s)] , quae est memoria. Cum igitur bruta tam egregiis virtutibus ornata esse, naturali quodam instinctu, et peculiari quodam modo, cognoscamus, quae, Gratitudinem, videlicet lustitiam, Castitatem, et similes virtures repraesentant: quid obsecro hominibus, quorum proprium est ratione praeditos et virtutibus esse addictos, faciendum censebimus? Quare omnibus hominibus, cuiuscunque conditionis sunt, haec virtus, quae Gratitudo dicitur, inprimis curae esse debet, cui etiam a teneris, quod aiunt, vnguiculis adsuescendum.

CAPVT LXVII. [note: Anno 1602. die vlt. Iun. Aldorfu hoabita.] Commendatio bonarum literarum, et de dignitate atque vtilitate nec non de contemtu earum et barbarie paulatim ingruente.

AVdiui puer adhuc, et postea adolescens, magnum illud et illustre lumen Germaniae, Melanchthonem, et alios celebres et doctos viros, inter quos optimum meum parentem, piae memoriae, absque inuidia nominare licet (nam cur ego encomio et praeconio eo, quod illi ab aliis praestantissimis viris vno ore constanter tribuitur, defraudarem genitorem meum? audiui, inquam, eos saepius, publice, et priuatim, conquerentes, de neglectu, et contemtu bonarum et liberalium literarum, et disciplinarum, et ex eo paulatim ingruente barbarie, cui licet sese omnibus viribus, dum viuerent, opponerent, et diligenter resisterent; tamen praeuidere

sese aiebant, post suum ex rebus humanis decessum, barbariem, ex neglectu bonarum literatum, ita vires acquisituram vt semidoctorum cotentionis, quam coniunctionis et veritatis cupidorum, autoritas deficientib. solide doctis viris, ad depellendum tantum malum, insufficiens futura sit. Hanc praedictionem veram hoc nostro aeuo apparere, experientia (dolendum sane) nos docet. Euanuit enim nunc propemodum, in adolescentibus, pristinus ardor, solertia et seria cupiditas ad solidam, et veram eruditionem assequendam, quae assiduis laboribus, et indefesso studio paratur, cum cupiditate otii et fuga laboris. Econtra superficialis et vmbratilis doctrina passim expetitur. Deplorare ista licet, emendare non licet, cum praesertim habeamus maiorem occasionem, calamitatem huius nostri seculi deplorandi, si diligentius perpendimus emolumentum, et vtilitatem, ex cultura bonarum literarum prouenientem, et viceuersa damnum et perniciem ex barbarie pullulante, non animaduerti. Fieri enim non potest, quin sublatis studiorum pretiis, etiam studia perire necesse sit, vt Tacitus recte monet. Animaduerterunt id tam veteres quam recentioris memoriae Reges, Principes, et heroes. Ex quibus fuit Philippus, Rex Macedoniae, quinon tam ob natum filium Alexandrum laetatus est, quam quod sub disciplina Aristotelis erudiendus esset. Nec non et Octauius Augustus, quia imperiali maiestate non indignum iudicauit, suos adoptiuos filios, doctrina sua, et honestis artibus informare. Vt enim priscos doctos, et amatores doctotum, praeteream, ex multis recentioribus paucos, sed praestantissimos, eligamus et eorum iudicium perpendamus. In quorum numero, meo iudicio, primas tenet Alphonsus ille, Aragoniae et Neapolitanorum Rex optimus, et fortissimus. Is enim, confectis atrocissimis bellis, cum amplissimorum regno rum, parta pace, dominus esset, omnem suam prospetitatem et felicitatem libris et bonis literis addicare, et ex iis vsum, et iura armorum se didicisse, fateri non erubuit. Ideoque et in castris, et in regia sua, Platonis, Virgilii, Liuii, Senecae, et Caii Caesaris libros, perpetuos comites, noctu, et interdiu, habuit, et exlectione corum, praefertim Liuii, sese recreauit, adeo vt cum illi ab hoste suo infestissimo historiae Liuianae, eleganter compacte, et inuolutae, dono mitterentur, et a medicis suis moneretur, ne eos aperiret; facile enim toxicum, ex odore, et tactu, noxium, in illis inuolucris, latere posse; tanta cupiditate ductus est, eos libros inspiciendi, vt repudiato consilio Medicorum, eos absque mora, et metu, recluderet, et euolueret, dicens: Regem, auxilio diuino, ab eiusmodi insidiis tutum esse. Imo cum aliquando periculose laboraret, et omnia remedia parum efficacia essent,

ex lectione librorum Q. Curtii, de gestis Alexandri Magni, se recreatum, et pristinae valetudini restitutum esse, palam confessus est. Ob hanc rem librum, et quidem eum apertum, tanquam insigne peculiare, sibi assumsit. Optimos enim consiliarios dicebat esse mortuos, libtos videlicet, a quibus candide omnia discere posset: quod meminerat iam olim Ptolemaeo quoque regi AEgyptio suggestum fuisse a Demetrio Phalereo: vt est apud Plutarchum. Hunc amorem librorum Regis cum obseruarent eius milites, in direptionibus oppidorum, et castrorum, ex praeda libros selegebant, et Regi, tanquam res pretiosissimas, ipsique acceptissimas, non absque remuneratione, offerebant. Dicere autem, et persancte affirmare solitus fuit, malle se gemmas vniuersas et omnia, quae possideret, et haberet, perdere, quam literas bonas, quas permodice se scire aiebat. Ideoque Reges aut literatos esse oportere, aut certe literatorum hominum amatores. Quod idem Rex studiose fecit. nam omnes, haud vulgariter, suo tempore, doctos non solum amauit, sed inter suos familiares (quod eis admodum honorificum fuit) asscripsit. Inter quos praecipui fuere Georgius Trapezuntius, Laurentius Valla, Leonhardus Aretinus, Poggius Florentinus, Ludouicus Podius, Bartholomaeus Faccius, Antonius Panormita, qui sui Regis dicta et facta, eleganti commentario, descripsit: in quo inter alia ad modum memorabile est, quod viderit hunc Regem aliquando, ex lectione literarum latinarum, omissis grauissimis rebus, gaudio gestientem, quae ad illum, a duobus adolescentibus, quos Lutetiae, vt bonas literas et disciplinas discerent, aleret, eleganter scriptae essent. Si igitur hic prudentissimus, et potentissimus Heros, qui fuit Rex, Regis filius, Regis nepos, et Regis frater, animaduertit fructum et vtilitatem bonarum literarum: facile colligere potuit, quam infinita mala, ex iactura illarum, otiantur. Hoc laudabile institutum postea secuti sunt Ludouicus XII. et Franciscus I. Reges Galliarum. Ille enim officia Ciceronis, et Caesaris commentaria, magno in pretio habuit, eosque libros non semel perlegit, et actiones suas, et consilia, ex iis instituit: hic vero cum bonae literae ex tota Gallia exularent, eas rursus, veluti postliminio, in eam accersitis doctis viris, introduxit. Praeterea prandens et coenans, quod ex Poetarum, historicorum, et Cosmographicorum libris didicisset, aliquid enarrabat. Libere etiam confessus est, se non tam armis, quam literis, suum amplissimum regnum tueri, et conseruare posse. Imodurante sua captiuitate, in Hispania, in summo moerore, et aegriditudine, se maiorem delectationem, et recreationem, ex lectione bonorum librorum, et historiarum, quam aliis rebus, percepisse affirmauit. Omissis autem exteris,

veniamus ad nostrates heroes. Igitur Otto II. Caesar ab ineunte aetate bonis literis et linguis institutus fuit, quarum vtilitatem sesit, cum aliquando in fuga a pyratis captus esset: beneficio enim Graecae et Latinaelinguae, cum non pro Imperatore haberetur, incognitus euasit. Sic Carolus IV. Imperator rantus amator et fautor bonarum artium suit, vt aliquando in Scholam Pragensem ingressus, disputantes liberalium artium Magistros, per quatuor horarum spatium attente audierit. Quod cum purpurati eius moleste serrent, affirmantes tempus coenae adesse, et fere effluxisse: Mihi, inquit, minime hoc videtur. Nam suauior mihi, appositis delicatis ferculis, coena haec praesens est. Prudenter sane, qui pabulum animi cibo corporis praetulit, et illud, quam hunc, praestantius esse censuit. Et talem coenam veteres Platonicam nominarunt, quae sobria, et elegantissimis praeceptis condita erat, ex qua discedentes conuiuae in posterum bene se habere praedicabant, quod nec capitis grauedinem, nec stomachi cruditatem sentirent. Id enim, quod in corpus confertur, statim effunditur: quod autem in animum, perpetuo conseruatur. Quam in sententiam elegans exstat Epigramma Graecum Callimachi, quod a parente meo piae memoriae sic Latine conuersum esti

Specimen autem conuiuii Platonici, si quis omnibus numetis absolutum, vt dicitur, habere cupit, is legat Stephanum Guazzum, de ciuili conuersatione. Ad propiora accedamus. Carolus V. Caesar potentissi mus ille heros, in castris Thucydidem, in Gallicam linguam, a Claudio Massiliensi Episcopo, conuersum, semper secum habuit, et hunc autorem assidue magna cum voluptate legit, eumque suis intimis Consiliariis. Siluagio, Mercurino, et Granuelo commendauit, atque ex iis quaerere solitus fuit, quid legissent, et quae ipse obseruasset, cum illis contulit. Hic mortuo patre

Philippo, Rege Hispaniae, in floreaetatis suae, (vigesimum octauum enim annum nondum excesserat) vix septennis Adrianum Florentium Vltraiectinum, qui postea in Pontificem Romanum electus est, paedagogum habuit. lseius animum potius in religione Romana firmiter tuenda, quam liberalioribus literisaccurate informauit. Quare cum Carolus naturâ ad exercitia militaria promtior esset, liberales artes potius gustauit, quam iis recte imbutus suit. Cuius rei eum postea saepius poenituit. Auditae enim saepe illius querelaefuêre, quod ante tempus penitiorem literarum cognitionem deseruisset, cum Legatos, Latine perorantes, non satis intelligeret: multo minus iis in eadem lingua respondere posset, sed aliorum opera vti cogetetur. Non frustra igitur in pragmatica sanctione Carolina, quaeaureae bullaenomen meruit, ordinatum est, vt Electorum filii in lingua Latina, Italica, et Sclauonica instituerentur. Quod si tam potentissimi Imperatores et Reges honorificum esse sibi pucarunt, literis libetalioribus instructos esse, cum tamen censeri posset, absque labe suae dignitatis eos cognitione earum facile carere potuiste: Eo magis laudandi sunt hi adolescentes Candidati, quod in liberalibus artibus et linguis, ex quibus vitaesubsidia illis quaerenda sunt, suo labore et iudustria, (bonae literae enim, secundum Democritum, potentibus et diuitibus nonnihil addunt honestamenti: tenuioribus vero sunt asylum, et vnicum vitae existunt praesidium) eo peruenerint, vt ptaeuia exploratione morum et eruditionis a philosophica Facultate digni habiti sint, qui honoribus promeritis ornentur. Magna sane et honorisica expetitis: Non enim est vilis et leuis (sicut vulgus et [gap: Greek word(s)] opinantur) hic honor et dignitas scholastica, cum concessio eius a Caesarea Maiestate tantum dependeat, et ab ea, sicut alia, quae Regaliis annumerantur, impetranda sit. Ideoque superioribus annis maximo in pretio habita fuit. Possem etiam nominare, si angustia temporis id permitterer, illusties, generosos, atque nobilissimos viros, qui titulum Doctorum et Magistrorum ambierunt, et eo publice ornati sunt, illumque honotificum sibi censuerunt, etc.

CAPVT LXVIII Vtrum arma bonis literispraeferenda? vel, vtra militiatogata an ar armata praestantior sit? Oratio habita Aldorfii.

QVOD ad arma attinet, quis neget, obsecro, arma non solum ad retinenda parta, sed etiam ad acquirenda alia, omnino necessaria esse, quae

defensiua, et offensiua vulgo nominantur. Praeterea quis ignorat, armorum vsu et exercitio, hostiles incursus, et violentiam repelli, ita vt sine illis pax sarta tecta, vt dicitur, manere et conseruari non possit. Vnde recte dicitur, Arma in pace paranda, et conseruanda esse: et arma in manu prudentum, pacemappotare. Non obscurum insuper est, Imperatores, et Caesares. tam veteres, quam recentiores, ob felicem tractationem armorum, praeclara praeconia, et titulos meruisse; Victores Felices, Optimos, Item, ob domitas armis gentes, Asiaticos, Africanos, Parthicos, Scythicos, Getico, Sarmaticos, Alemannicos et similes. Quae sane omnia spectant ad eorum gloriam, et existimationem, et tales titulos non solum in honorem eorum, sedmulto magis ad terrorem circumserre solebant. Hucreferri potest responsum cuiusdam summi ducis; interrogatus enim, vtrum Achillesan Homerus esse maller, ex percunctatore quaesiuisse rursus dicitur: Vtrum buccinatorem an belli Imperatorem praestantiorem censeret? Notum quoque est, quod olim, et nunc quoque armata militia, vtpote lucrosior, et speciosior, togatae passim praeferatur. Quocirca splendore eius, multi sic excitantur, vt hac derelicta, illam omnibus modis expetant. Possent adduci et alia fere innumera argumenta, et historiae, ex quibus raciocinari, et concludi posse videtur, arma bonis literis, et Martem Mineruae longe excellere. Certe si hac de re Gothi illi, vastantes et depraedantes Graeciam, et forte in aceruum exquisitorum librorum, continentium varias scientias, incidentes, eosque propterea intactos sinentes, quasi molles et imbelles homines, facerent literae liberales; Praeterea si Scythae, Mauri, Turcae, et aliae barbarae gentes, interrogarentur, absque dubio in contemtum literarum, pro armis decernerent, et statuerent. Verum ego in aequilibtio adhuc subsisto, neque meum iudicium in hac vel illa parte, a se diuisa, interponere volo, priusquam absoluam secundum quoque membrum nostrae propositionis. Primum igitur axioma erit; finem in omnibus rebus attendendum, et respiciendum esse. Siigitur quaeritur, quis sapientum et honoris cultu celebratorum hominum finis sit? Recte respondebitur, vt post se relinquant, quod post mortem ipsorum triumphet, quodque secundum Poetam:

Nonne, autem famae immortalitas a literis et historiis, quibus aeternitas conseruatur, depender? Possunt ne hoc praestare atma? Minime. Vbi quaesores gestae, non magnae, sed maximae, et stupendae Imperateram, Caesarum, Regum, heroum, si non eaeposteritati traditae essent literis? Iampridem illae sepultae, et postetitati insciae iacerent. Vnde concludi potest, sifinis tantum attendatur, quod literaesolae immortalitatem pariant:

arma autem, absque litetarum adminiculo, parere eam nequeant. Hoc Alexander Magnus expendit, qu i ideo Achillem felicem et immortalem praedicauit, quod Homerum, egregium factorum suorum scriptorem, et praeconem, nactus esset. Absque hoc enim tam egregius hetos, (si modo omnia vera sunt, quae illi attribuuntur) inglotius, et ipsius res gestae perperuae obliuioni traditae essent. Hoc Octauius Augustus ille excellens Monarcha innuere voluit, quod testamento suo indicem rerum, a se gestarum, inseruit, quem in aeneis tabulis voluit incidi, quae ante Mausoleum suum, vtpote in loco publico, vt ab omnibus legetentur, statuerentur Non inscite itaque ex veteribus quidam dixit: Literas non solum dare vitam posse, sed etiam adimere. Et pennas scriptorias, loricas bellatorum penetrare. Idipsum maxime apparet in LegatisCaesarum, Regum, et Principum potentissimorum, ex quorum gestibus, sermonibus, et vestitu, cognoscuntur ingenia, et indicia eorum, a quibus mittuntur, cum ipsorum personam repraesentent. Quamobrem sapienti consilio, Legati literati, excultique moribus, et prudentia deleguntur; et si necessitas postulat, militares viri illis adiunguntur. Etenim dignitas et authoritas le gantium, ex legatis plerunque dependet atque aestimatur. Exemplum vetus habemus in Cynea Thessalo, auditore Demosthenis, Legato Regis Pyrrhi, ad Romanos, cuius authoritas et dexteritas ingenii, tanta fuit, vt Rex ipse fateretur, se plures vrbes et regiones eloquentia eius acquisiuisse quam armis. Alia vetera exempla recenseti possent, sed iis omissis recentiora, tanquam notiora, et iucundiora perpendamus. Documentum insigne extat, nostra memoria, in vere nobili, et prudenti viro, lacobo Sturmio Argentotatensi, qui in comitiis, et aliâs Reipublicae Argentoratensis nomine Legatus missus, bonis literis excultus, earum subsidio in tanta authotitate fuit, vt praecipui principes Imperii, ipsius consilio vterentur, et materiam ipso suppeditante, Sleidanus suas historias, maxima ex parte conscripserit. Quinetiam post bellum illud, quod Schmalcaldicum, ab ibi inito foedtre, vulgo nominatur, tantum valuit apud Carolum Quintum Imperatorem, eius authoritas et eloquentia, vt exigua mulcta pecuniatia haec Respublica, confoederatis tunc admodum irato, conciliaretur. Vnde prouerbium elegans ortum fuit, quod in nostra vernacula lingua, propter concinnam ambiguitatem, melius sonat: Renser Earl habe dazumal die feste Statt Straßburg/unnd den Sdlüssel deß Rheins/mit Sturm/ eröbertonnd gewonnen. Augerii Busbequii Gislemii, Legati Caesarei, viti ingenii, et corporis dotibus eximii (quem, cum Legatos Turcicos insigni comitatu Francofurtum, ad Imperatorem Ferdinandum, et Caesarem Maximilianum II. filium,

in eius inauguratione, duceret, magna cum admiratione vidi) eius, inquam, dexteritas apud Turcas, ex literarum adminiculo, tantam auctoritatem acquisiuit, vt non solum Turcicus Imperator, Visieti, et Bassae eum magnifacerent, eique immensis pollicitationibus persuadere conati sint, vt abnegato Christo, musulmanisaret: sed ille sicut Marpesia cautes, integer et constans in fide Christo data mansit: Quinimo inducias multorum annorum, et alia multa vtilia Reipubl. Christianae impetrauit. Quod si literis bonis destitutus fuisset, irrita et infecta apud barbaros tunc temporis, ob res feliciter gestas valde elatos, ea omnia mansissent: De qua re extant eius praeclarae epistolae editae. Ioannes Dantiscus, Sigismundi I. huius nominis, Poloniae Regis, Legatus, ob eruditionem et ingenii elegantiam, in tanta suit auctoritate apud Carolum V. Imperatorem, vt cum is, resignato imperio, dimissis omnibus externis Legatis, ex Belgio in Hispaniam nauigasset, eum solum comitem secum duxerit, quem etiam postea maximis honoribus auxit, eumque in numerum et ordinem nobilitatis Hispanicae, cum toto suo genere et agnatione inseruit. Quod sane, praesertim in illa gente, exteris non admodum in participanda nobilitate benenola, ratum, et tantum Dantisco, exculto bonis literis et motibus, asscribendum fuit. Econtra rudia, impolita, et rustica ingenia et mores, in Legatis potissimum, quantum, obsecro, contemptum et risum excitant! Ii enim destituti cultura et adminiculo bonarum literarum, veluti certa regula vitae, vagabundi suis cogitationibus et actionibus, perpetua retum suarum iactantia, molesti et ridiculi sunt aliis, cum tamen sastu quodam reliquas gentes atque nationes cultiores prae se aspernentur. Recens factum ridiculum exrat Legatorum, magni et potentissimi cuiusdam Principis. cum enim Romae eis antiquae statuae, et stupenda illa aedificia, vetera et noua, integra et corrupta, monstrarentur, et num similia apud illos extarent, vel alicubi vidissent, intertogarentur? multo plura in ipsorum Principis ditione extare, et rariora et excellentiora, responderunt. Porro, cum ob insulsam et arrogaotem responsionem perconctarentur, scirentne quid esset conscientia? putantes esse monile, gemmam, vel aliam rem pretiosam et admitandam, in Principis sui gaza eam reperiri, responderunt. Sed ne auditoribus prolixiore narratione molestus sim, in hac quaestione succincte meam sententiam exponam. Sit in pretio armata, sit in pretio eodem modo simul et togata militia, ita tamen, vt pari passu, sicut dicitur, vna ambulent, nec vna aliam contemnat. Ar coniunctim multo maiora et salutaria quaeque, tam in bello, quam in paceambae efficere possunt, quae alterutra seorsim non ita praestare queat. Consilia enim togata militia suppeditat, armata

vero eafortiter expedire solet. Quodanimaduetterunt prudentes heroes, [note: Proaemio In stit. Iuris.] qui literas cum armis coniunxerunt, vtita, ad Caesatis imitationem, altera manu lancea, gladiusve, altera calamus tenendus sit. Haeclustinianus Imperator statuit, cum Imperatoriae Maiestati non solum arma, sed etiamleges attribuit. Idipsum non ita pridem inculcauit potentissimus Rex Angliae, et Scotiae, Iacobus, filio suo primogenito Henrico, in suo regali, vel potius aureo dono. Concludo itaque, has doas tes inter se mutuo adminiculantes, et mutuas sibi operas tradentes, perfectum et salutare opus efficere posse, licet vnaquaeque etiam perse laudem et honorem suum mereatur.

CAPVT LXIX. Voluptatem et doloremsibi inuicem comitari. Excerpta ex oratione, habita Aldorfii, Anno 1605.

IN legibus Academicis sancitum et obseruatum est hactenus, atquevsu receptum est, Amplissimi viri, etc. vt in hoc celeberrimo consessu, quando tractatur et agitatur de gradu Magisterii, qui in facultate philosophica sum mus est, ex concessione priuilegiata Caesareae Maiestatis, candidatis conserendo, spectabilis pro tempore Decanus, in oratione sua, secia, et vtilia, ex quibus studiosi adolescentes et iuuentus in liberalibus disciplinis et artib. potius erudirentur, quam delectarentur, inculcaret et tractaret. Qua finita licentiam conferondi hanc dignitatem et honores, ab eo, qui vices gereret Cancellarii, nomine et iussu amplissimi Senatus nostri, peteret: qui ipse quoque oratiuncula aliqua aures et animos auditorum demulceret, ac veluri pabulo animi, alacriores et hilariores redderet. Quod quidem hactenus a me, quoties praesens fui, quatenus tenuitas ingenii mei mihi permisit, saepius factum est. Studui autem non solum vtilia, politica et ethica, sed etiam, dulcia et suauia historica, et quidem non vulgaria et trita, quae non ita ac rara et selecta plus delectare solent, admiscerc, et in medium disserendo afferre. Quod nunc quoque facere, Deo adiuuante, conabor. Etsi aurem, quam diu hisce Academicis actionibus a prima fundatione huius Scholae, huc vsque interfui, auditorum attentam et promtam voluntarem, in me audiendo, semper animaduerti, quae me quoque promtiorem et alacriorem, in perorando, reddidit. (Nam, Excitat auditor studium, vt Poeta recte monet:): tamen cum propemodum in talibus actibus consenuerim, nompossum non veteri vestram pristinam cupiditarem et affectionem erga me, ob seniles meas cogitationes, et otationis tenuitatem, addo quoque pronuntiationem languidiorem, si non penitus, attamen

maiori ex patte diminutam esse. Verum enim est Germanicum prouerbium, quod alio idiomatenon tam exposite et concinne protest, Das alte klappert/das Junge klingt. Cum praesertim seniores infirmae aetatis et memoriae, in nostro iure, dicantur. Eodem modo canitie graues, laesis corpore, aequiparantur. Ob hanc rem ita Senectus ab Impp. Diocletiano et Maximiano exeusatur: Manifesti, inquiunt, iuris elt, maiores septuaginta annis, inuitos ad munera personalia vocari non pusse, et tueri te notione praesidis prouinciae potes, iute concesso. Quomodocunque autem sese res habeat, arbitror me minus peccare, si admonitiunculam veteris senis et prudentis viti (sed absque iactatione tamen) repetam: Audite quaeso patienter iuuenes senem, quem iuuenem senes quoque non grauate antea audiuetunt. Hoc exordiiloco praemisso, venio ad res. Eo quaeso aures et animum aduortite. Multa passim extant praecepta, monitiones et hortationes, de voluptate sugienda, et ego quoque in meis operis sub cisiuis, iampridem editis, in nonnullis capitibus, hac materia aliquot chartas compleui; ita vt, secundum prouerbium, antea ruminata iterum ruminare et actum agere videri possem. Verum enimuero, cum suaues et artificiosae modulationes, licet antea saepius cantillatae, nihilominus reiteratae, auditoribus gratae esse soleant: ita nunc de nonnullis disserete studebo, quae, nisi me fallant rationes meae, prioribus veluti decorem et elegantiam additura esse videantur. Habuiautem graues causas, quod nunc materiam hanc potissimum prae caeteris delegerim, cum praesertim voluptates passim crescant, et virtuti hodie rarus locus relictus sit. Veteres, dum eruditis rationibus, fabulis et similitudinibus iuuenes a voluptate perniciosa (de hac enim, non de honesta, nunc agetur) deterrere vellent, interalia talem finxerunt fabulam: Voluptatem ac dolorem quodam tempore coram Ioue se mutuo accusasse, cumque ille lites non posset decidere, actores illos adamantina catena quadam inter sese copuasse, acindissolubili vinculo coniunxisse. Recte quidem, nam experientia testatur, dolorem voluptatis comitem perpetuum, et veluti pedissequum vestigiis inhaerentem esse. Vnde alia subula exorta est, Martem tunc captum, cum Veneriadhaesit, atque a Vulcano retibus conclusos, et rehquis diis deabusque, ita vna connexos, magno ipsorum dolore, ludibrio expositos fuisse. Confirmatur hocexemplo Socratis. Is enim, cum bibiturus esset cicutam, detractis compedibus, quibus aliquantisper innexa crura essent, atque exfrictu titillationem cum aliqua voluptate sensisset: Quam mire, inquit, hoc comparatum natura est, ut hae duae res se in uicem comitentur, VOLVPTAS et DOLOR. Quam Socraticam sententiam plures praestanti sapientia auctores sunt aemulati, hinc enim Plautus

illa sua exptessit Amphittuone Sc. 2. Act. 2. Ita Dis placitum, voluptati vt moeror comes consequatur. Item hinc et Antiphanes sua ista sumpsit: [gap: Greek word(s)] Voluprates, inquit, non seorsim incedunt, sed comitantur ipsas dolores et labores. Hinc denique (ne longus sim) Lucretius lib. 4. cecinit suauidicis versibus:

Hoc mouit prudentiores Reges et heroes, vt ob fugam voluptatis, metu doloris, egregiae continentiae exempla, ad imitandum posteritati reliquerint. Inprimis autem notabile est Cyri Regis Persatum, cum videre detrectaret Pantheam captiuam formosissimam, cui cum Araspes spectatu dignam mulieris esse speciem praedicaret: Ergo impensius, inquit, ab ea abstinendum. Si enim abs te impulsus, ad eam perrexero, fortasse illa me, alias etiam, cum non vacabit, vt ipsam adeam, illecebris suis inducet, vt spectem et resideam apud ipsam, rebus multis posthabitis necessariis. Nota praeterea est continentia Alexandri Magni, qui Darii coniugem captiuam, venustissima forma, in conspectum suum venire prohibuit, et sic principus cupiditatum aditum ad peiora patefacerenoluit. Eadem continentia fuitScipioni Africano, qui expugnata Carthagine noua, eximiae pulchtitudinis virginem captam, et sibi vni, a militibus, ex manubiis destinatam, sponso et parentibus intactam, auro insuper redemptionis oblato, in augmento dotis collato, restituit, admodum honorifica et vtilis fuit. Non secus fit in crapula et ebrietate, aliisque corporis voluptatibus, quae morbos generant, et dolores perpetuos comites habere solent, ita vt plures homines iis moriantur, quam bello aut naturali morte. Recte itaque in prouerbio dicitur: Nocet empta dolere voluptas. Et, Voluptatis vsuras esse morbos. Quamobrem corporeae voluptates venientes, titillationem aliquam ferunt: abeuntes vero poenitentiam, pudoremque, et doloris materiam ac fomenta relinquunt. Hoc eidem Alexandro Magno procul dubio accidisset, si monitis Ariltorelis salutaribus, immemor pristinae continentiae, obsecutus nonfuisset. Cum enim ei puella pulcherrima a Rege Indorum muneri data esset, vt voluptatibus suis inseruiret, quae Napelli veneno nutrita, hocque alimento, cui assueta natura esset, absque noxia vteretur, sine infectione tamen atringi non potuit. Idanimaduertens Aristoteles, ex scintillantibus, et serpentum more nictantibus oculis, CAVE, inquit, tibi ab hac, o Alexander: hac nempe tibi insidiae et exitium parantur. Non fefellit hoc Aristotelis iudicium euentus. Nam, qui illam virginem attigerunt, intoxicati interierunt. Ex quo apparet, si Alexander, quamuis postea ex felici successu corruptior factus, non praeceptis

Aristotelis vtilibus paruisset, ex momentaneis voluptatibus et oblectationibus dolorem manifestissimum, imo mortem ipsam sibi accersiuisset. Quod tamen paulo post, cum maiorem partem Asiae feli cissime pauculis annis deuicisset, et pro Deo coli vellet, immemor fragilitatis humanae, ex intempestiua crapula et ebrietate ipsi in florenti sua aetate contigit. Huc referti potest, quod veteres de Phalangio vel Tarantula scribunt, nempe hoc insectum pestilens tactu inficere solere. Vnde similitudo a voluptariis soeminis fluxit: quod istud animal formosum appellatum, phalangiis terribilius sit: siquidem hoc insectum tactu solum, illud vero aspectu etiam solo virus suum emittat. Quamobrem cupidines sagittarii finguntur, quoniam formosae salaciores foeminae oculis suis eminus, veluti sagittas emittunt, et leuiculos vulnerant. Hinc quoque alrera similitudo non minus elegans, ab hoc insecto sumta est. Vt phalargiae corpore, licet exigua, vbi solo ore attigerint homines, eos a mente abalienare solent. ita amasiarum impudicarum osculum amatores. Quo respicit versus Graecus Theocriti:

Etsiautem contra recitaram historiam, de puella napello nutrita et infecta, suas rationes, tanquam falsam, nonnulli afferunt, tamen hoc naturali modo fieri posse, tum alii, tum Scaliger confitmar, vbi dicit, Cambaiae Indiae Regis filium veneno educatum, adeo venenosum fuisse ex alimento factum, vt muscae, quae modo solo suctu cutim perstrinxerint, turgidae interierint. Eodem modo legitur in historiis, Ladislaum Regem e virgine pulcherrima Neapolitana, napello mfecta, intoxicatum periisse. Confirmantur praeterea ca, quae de coniunctione indiuidua voluptatis et dolotis dixi, recentioribus exemplis, quae propter iucundam varieratem plerunque veteribus ceniungere soleo. In obsidione enim Neapolitanae vrbis, parentum nostrorum memoria, dum Caesareani Gallos, duce Lautrechio, ingentibus et florentibus copirs militum instructos, vi vincere non possent, interalia stratagemata militaria, sub praerextu caritatis annonae, inutilem turbam ex vrbe pellentes, de industria scorta formosissima serpigine Indica ex contactu Venereo iofecta, (quae lues postea varia nomina, vtpote scabies Hispanica, Pudendagra, vel Syphilis, quasi

Venetis partus, sortita suit) immiscuerunt. Quae Galli, ob pulchritudinem externam, lubentissime exceperunt, et sese cum iis commiscuerunt. At turpis illa voluptas non diu dutauit, sed mox comitem dolorem et foetorem habuit. Nam ex hac luxutia morbus iste fere totum insecit exercitum Gallicum (vnde etiam Gallicus cognominatus est) et postea, contagii instar, in Europa longe lateque disseminatus fuit. Eo autem periculosius fuit hoc malum, quod ailmodum sero remedia idonea contra id reperta sunt. Recte itaque B. Augustinus exclamat: O voluptates, quam faciles aditus habet is, dum suadetis, et quam difficiles exitus habetis! Dum suadetis, iniungitis, sed postquam suaseritis, vsque ad mertem animam pungitis. Idipsum prudentissimo Regi Alphonso ignotum non fuit. Is enim amico et familiari cuidam, suadenti, vt tranquille et voluptuose dum posset, vitam ageret, nec corpus tot tantisque periculis obiectaret, respondisse dicitur: Non temere a Romanis illis quidem sapientioribus, Honoris templo, Virtutis templum coniunctum, quod, nisi per Virtutis templum introire liceret nemini, vt intelligerent mortales, ad honoris fastigium, non voluptatum via, (quae deliciis atque illecebris plena) sed virtutis, aspera illa quidem et salebrosa, enitendum esse.

Hanc viam quoniam etiam vos Candidati ingredi coepistis, pergite, quaeso, in ea, vt per Vittutis templum, eruditione vestra, in Honoris aedem citius petuenire possitis. Operae pretium autem erit, vt prius in memoriam vobis peruenturea, quae Imperator Iulianus rescripsit et praecepit: Magistros, inquit, studiorumque doctores excellere oportet primum moribus, deinde facundia. Quare iubeo quisquis docere vult, vt non repente, nec temere prosiliat ad hoc munus, sed iudicio ordinis probatus, decretum Curialium mereatur, optimorum conspirante consensu.

Quoniam igitur spectabilis D. Decanus, pro se, et nomine totius facultatis Philosophicae, testimonium vobis pernibet, vos dignos et idoneos, in praeuio tentamine et examine, quoad mores, et eruditionem, ad capessendam hanc dignitatem, repertos esse: Ego quoque vos diutius, longiorispe, detinere, neque, quod mihi demandatum est, differre volo. Quare lubenter petitioni spectabilis D. Decani satisfaciam, etc.

CAPVT LXX. De characteribus et sermone primaeuo, excerpta exoratione, Aldorfii habita, anno 1606.

ETSI multae et egregiae materiae in promtu sunt, ex quibusaliqua non tam auribus iucunda, quam animo vtilia, ad perorandum depromi

possent, tamen huic tempori mihi accommodatissimum videtur argumentum, si de characteribus, literis, et sermone primaeuo, eorumque auctoribus et inuentoribu, pauca, sed, vt spero, non vulgaria, disseramus: Ideoque oratiuncula hac mea, illam dicendi materiam, in hoc celebetrimo consessu, prae caeteris elegi. A vobis itaque singulis et omnibus obnixepeto, vt pro vestra benignitate et humanitate solita, me, sicut superioribus annis semper fecistis, patienter et attente audiatis. Hoc si feceritis, sicut mihi plane persuadeo facturos, neque labor in meditando, neque molestia in recitando, mihi grauis, sed potius iucun dus et suauis, futurus erit. Igitur constat, Adamum totius humani generis parentem, diuinitus edoctum, linguam exquisitam, disciplinas, certosque scribendi characteres suis primum demonstrasse: nulla enim homini lingua vel sermo est natutalis, ita, vt si quis inter mutos, absque commercio sermonis, natus et alitus esset, similiter quoque conditionem illam passurus sit. Quare planefabulosa censentur, quae Herodotus de duobus pueris tradit. Fuêre autem characteres antiqui, qui postea Hebraici dictisunt, sicut demonstrari potest, sepositis aliis rationibus, ex alphabeto, quod sicut Syriacae et Chaldaicae literae, more recepto, a dextro in sinistrum latus hodierno die adhuc scribitur et legitur. Ob hancrem Hebraico idiomate, vsque adeo mysteriorum pleno, vt singula verba, imo vnaquaeque litera, peculiarem emphasin et significationem in se contineat, linguaque caeterarum linguarum radice et matrice, Deum primos parentes allocutum fuisse, eodemque cum Diabolo sermonem, congressumque habuisse, rebusque et animantibus ab Adamo nomina, naturam vniuscuiusque exprimentia, Deo iubente, suauissima pronuntiatione, non absque authoritate grauissima, quam post lapsum amisit, imposita, Moysique legem denique in Arabiae monte Sinai fuisse datam, multi sancti et eruditi viri affirmarunt. Nec desunt, qui autumant, hac primaeua linguamnes tandem aliquando locuturos, sicut ante aedificationem turris, quam Nimroth post diluuiumaedificandam, ad vim aquarum in posterum euitandam, potius inchoauit quam absoluit, et tunc vna lingua omnes homines loquebantur; ita conuersis hominibus ad cultum veri Dei, sublata linguarum confufione et varietate, ex superbia et peccaro orta, omnes. Hebraica prinaeua lingua vsuros: vtrum autem vel in hoc, vel faturo seculo id fiet, euentus suo tempore declatabit, cum praesertim, sicutolim, confusio linguatum signum irae diuinae, deinceps donum variarum linguarum missione Spiritus sancti, signum gratiaefuerit, et Dei laus, non in vna, sed varia lingua propagatur. Id saneidioma ab Adamo in Seth filium, et eius posteros, ante et post diluuium, a nepotibus Noe, sincerum et incorruptum propagatum

conseruatumque fuisse, tum ex quatuor literarum nomine,, quod tetragrammaton dicitur, et quae sanctum nomen [gap: Hebrew words] Iehouae exprimitur, cui admirandas virtures Hebraei attribuunt, primaeuis et antiquioribus literis, hodietno die exatatum apparet; tum quod Iosephus epistolam ab Alexandro Magno ad Aristotelem praeceptorem suum scriptam, recenset, de sepulchro. Cainan, silii Enos; qui fuit ante diluuium, in ciuitate Persica inuento: cuius Epitaphium literis Hebraicis priscis scriptum fuisse, de diluuio futuro, Alexander testatur. Posterorempore Abraham, licet Chaldaeus fuerit, attamen; teste Suida; sacras literas, et linguam sanctam, olim ab Adamo et nepotibus inuentam et excultam, conseruauit. Quod facilius fieri potuit propter vtriusque linguae magnam similitudinem, in scribendo et loquendo. Hunc secutus est Moyses, qui non solum Decalogum, antiqua lingua Hebraea in tabulas lapideas, auctore Deo et eius digito, incisum, accepi; sed etiam alias leges et praecepta, ad religionem et rempublicam pertinentia, totis illis diebus quadraginta, quibus fuit alloquio diuino occupatus in monte Sinai, conscripsit, quae tandem vsque ad. DCXIV. excreuerunt. Affirmantia quidem CCLXXXVIII, quot hominum ossa. a Chirurgis numerantur. Negantia vero CCCLXVI. quanta est summa dierumanni. Vnde a nonnullis Hebraicarum literarum inuentor existimatur. cum praesertim eam linguam punctis insignitam, a Deo accepisse dicatur, dum legem in monte suscepit, licet ea puncta esse recentiora, a nonnullis existimentur, et, exorta esse demum post tempora Honorii Imperatoris, anno ab euerso templo CDXXXVI, et post CHRISTI passionem CDLXXVI, in Tiberiade vrbe Galileae. Durauit haec integritas linguae priscae Hebreae deinceps vtcunque, quamdiu veri Prophet, et pii Reges, florente regno lfraelitico, vixeturt et regnarunt; donec ludaei propter idololatriam, et alia hotrenda scelera, amislo regno, etiam linguae suae sanctissimae et elegantissimae iacturam fecerunt. Vnde apparet, quemadmodum superbia, et alia peccata populi, in aedisicanda turri Babylonica, Deum ita offenderint, vt loco poenae, confusionem linguatum immilerit, et ita iratus, vanissimos conatus hominum; cupidiss. animo ad tam superbum aedificium intentorum, impediuerit, manentibus tamen pristinae linguae vestigiis apud illos, qui participes huius pomposi operis et structurae non fuerant, inter quos recensetur Heber, a quo postea lingua illa Hebraea dicta est: ita perseuetantibus Iudaeisicontra legem diuinam, in suis Idololatriis et delictis, vsum verum primaeuae et veraelinguae; in Paradilo, Doctore Deo, ortae, propemodum radicitus fuisse extirpatum. Hoc accidit cum primo decem tribus, deindereliquae duae in Assytiam captiuae ductae essent,

destructa Hicrosolyma, templo, et regno Iudaico, in qua seruitute septuaginta annos permansete. Illo exilio diuturno potius Sytiacae linguae vsum (sicut fieri solet a victis, ad aucupandam victorum gratiam) assumserunt, quam incorruptam priscam linguam retinuerunt. Postquam autem, duce Zorobabele, duae saltem (vt Suidae placuit) tribus, ac dimidia, ad instaurationem templi reuersae sunt (nam reliquae potius in Persia manere, quam in patriam, metu hostium circumiectorum, redite voluerunt) Esdras, sacerdos, et scriba, nouas literas, quae Hebraeae, loco primaeuarum, dictae sunt, quarum nunc vsus est, inuenit. Eae, licet ab Alphabeto, quod Adamo, filiis Seth, Abrahamo, et Moysi consnetum fuit, quantum ad figuras longe diuersae fuerint, cum eo tamen, quantum ad modum scribendi, et characterum numerum, est idem. Nam duae et viginti sunt literae, a dextro in sinistrum latus desinentes, eodemque sono pronuntiantur. Mutationem autem illam, parum ab Syriaca lingua differentem, ideo factam fuisse censent, ne Samaritanorum literis et characteribus, qui Hebraeos conseruarunt, similes effent, neve Iudaei cum schismaticis Israelitis vllo sacrotum vsu communicarent. Quamobrem istae literae et lingua Hebraea, quae fuit a Iudaeis postliminio reuersis, repudiata, ante captiuttatem etpostea, Samaritana vocata est. Haec obiter de primaeua et recentiore lingua Hebraea, recensere volui, cum illa mutatio non solum sit memorabilis, sed etiam ad multas res graues et non vulgares rectius cognoscendas, admodum vtilis. Offeret autem sese fortassis occasio alio rempore commodiore latius disserendi, quomodo a lingua primaeua Hebraea, veluti a matrice, reliquae linguae omnes fluxerint et propagatae sint. Ideoque multa vocabula in iis, etiam in nostra vernacula, remanserunt. Nunc vero ad vos humanissimos Candidatos (vestra enim potissimum resagitur) conuertit se mea oratio. Mirantur vete eruditi et docti viri, plerunque eos, qui doctrina et eruditione non vulgari praediti sunt, potissimum operam suam impendere, vt orationem aliquam elegantem Latinam conscribere possint: Verum in elocutione et pronuntiatione parum solicitos esse, ita vt auditoribus eruditiotibus saepenumero potius nauseam moueant, quam eos ad audiendum artentos faciant. Hocque fit solummodo ex praua consuetudine, qua ab ineunte aetate imbuuntur, neque exetcentur ad elegantem et decoram pronuntiationem. Inter ista vitia, quae a paucis animadnertuntur, praecipua sunt, Iotacismus, quando I litera, pleniore sono, et supra iustum decorem extenditur. Lambdacismus, vbi L, nimis operose sonat, vt, Ellucer, pro Elucet: Salluus pro saluus. Ischnotes, loquendi quaedam exilitas, vt pro Nunc, Ninc, etc. Traulismus, haesitantia quaedam,

aut titubantia oris, vt, Cacanit, pro Canit: Tutullius, pro Tullius. Huic vitio Fabius Quintilianus remedium affert. Plateanismus, quando erassius, et voce plusquam virili nitimur, vt pro Montes, Moantes: Fontes, Foantes. Tritum quoque est apud nostrates, quod pro V, consonante, F sonent; et contra V pro F, vt Folo pro Volo: Fis pro Vis: Vero pro Fero. Haec et similia vitia cotidie, ex corrupta elocutione, magno cum fastidio doctissimarum aurium audiuntur. Ideoque adhibenda diligentia est, vt si recto tramite ad altiora ascendere cupiatis, prius minima ista obsetuetis et corrigatis. Puerilis haec est monitio, forre dicetis, neque conueniens tam amplissimo consessui. Verum pueriles errores licet minimi videantur, si in adultioribus pesdurant, minime ferendi sunc, praesertim ii, qui indecori habentur, et offensionem pariunt. Quemadmodum enim ea, quae nunc virguita sunt, etunt, si negligantur, robora: ita, quae initio facili auulsione dirimi possunt, postea vix securibus icta, succumbent. Quae elegans similitudo ad multa vtilis est. Idipsum quoque obseruauit Melanchthon, lumen illud Germamae, qui recitare solitus fuit historiam, de Legatis Wirtenbergicis, ad Poncificem Romanum missis. Etsi enim ii viri docti, eloquentes, et magna auctoritate praestantes essent, tamen eorum pronuntiationem et perorationem tam crassam et ingratam auribus Pontificis et Cardinalium fuisse, vt indignabundus illos absque responsione dimisisset, re infecta, nisi Capnio veluti interpres, suaniore elocutione illorum errorem correxisset, atque delicatioribus auribus Pontificis satisfecisset. Hos Plateanismos Melanchthon Hechingense Latinum, cum esset hilarior, in familiari colloquio, subridendo appellare solebat. Praeterea niemini, cum superioribus annis Legatus Regis Galliarum, Nicolaus Herlaeus, D. de Sanci, in progressionibus iuuentutis, et distribuendis praemiis auditor et spectator hoc in loco, adesse non dedignaretur, illique nostrae solennitates admodum placuissent, cum praesertim a Georgio Paulo Nuzelio patricio Norim bergensi, tunc adoleseente et classico adhuc; eleganti oratione extemporanea exceptus, et illi grariae peculiates pro honorifica praesentia actae essent: Eum nihil aliud desiderasse, quam politiorem, cultiorem, et molliorem pronuntiationem, ita vt diceret, se pleniorem sensum eorum, quaedicerentur, asse qui non potuisse. Hoc vitium etiam in nostra vernacula lingua non inusitatum est, sicut in conuentibus Impetii et Statuum, in peroratione Legatorum saepenumero non absque tuolestia auditur; quando prarsertim vel elatio nimia, vel exilitas vocis, accedit. Postremo hanc doctrinam Colophonis loco memoriae commendetis; Literatum scientiam non tantum tacentes, sed etiam loquentes, ornare.

Tacentes, quoniam mores rudiotes cohibet et purgat: Loquentes, cum verbis gratiam et elegantiam submimstret

CAPVT LXXI. De sermone et loquela, quae hominis solius propria est: excerpta exoratione, habita Aldorfii in promotione Magistrorum anno 1607. cum appendice epistolae. Photii Patriarchae, de doemone ex ventre humano loquente.

PErlubenter, spectabilis Domine Decane Philosophicae Facultatis, absque omni mora vel haesitatione tuae petinoni satisfacerem, praesertim in re, quae non solum per se est honestissima, sed etiam Academiae nostrae admodum honorifica: denique hisce Candidatis astantibus, qui lauream, quae in philosophicis studtis praeclara et summa est, expetunt, grata et laudabilis: si non legibus Academicisa astricto, ratione muneris, ab amplissimo et prudentissimo Senatu, et D. Scholarchis, demandati, mihi prius nonnulla accommodata et conuenientia, hisce nostris actionibus dicenda et peroranda essent. Vt igitur officio meo, et praestantissimorum Auditotum cupiditati, quantum in me est, satisfaciam. paucis me expedire conabor. Conabor, dico; parum enim abest, quin recens luctus domesticus, sane acerrimus, ademta mihi dimidia parte mei corporis, (vxore videlicet carissima, cum qua 36. annos vixi inconiugio, vt vetetes locuti sunt, absque bile, et sine querela) et perturbationes atque aegritudines animi inde ortae, in hac mea ingrauescente senecta, impedimento mihi sint, et memoriam superioribus annis firmiorem et promptiorem admodum debilitent, vt ne pauca quidem proserre possim; verum publica vtilitas praeferenda est priuatis affectibus. Audiuistis, nobilitate, prudentia, dignitate, virtute, et eruditione praestantissimi viri, ornatissimique, et humanissimi auditores reliqui, superioribus annis, me ex hoc suggestu, sicut tuncanima duertere potui, attente quaedam, vt spero, non futilia, sed vtilia, licet non ea, qua parfuit, cultura et elegantia sermonis, perorantem, de praestantia linguae Hebraiae primaeuae, et tanquam matrice linguarumomnium, et de mutatione eius, nec non et origroe aliarum variarum linguarum, in orbe terrarum hinc inde. in regionibus propinquiotibus et magis dissitis, apud diuersas gentes et populos sparsarum. Nunc vero eidem materiae inhaerendo, nonnulla de sermone et loquela, quae homini soli proptia est, disseram. Quare iterum atque iterum peto, vt me, sicut antea semper fecistis, benigne et humaniter absque taedio audire velitis. Etsi sonum velvocem significatiuam cunctis animalibus tributam

esse, tesse quoque Aristotele, non ignoramus, et nonnulli sunt in illa falsa persuasione, non solum animalia bruta et belluas sed etiam aues et pisces posse communicare inter se cogitationes atque voluntatem suam: tamen sermonem soli homini, rationis participi, datum esse, fatendum est, vt scilicet vtilit tem ac damnum, necnon sustum et iniustum, aliasque suas cogitationes distincte et articulata voce, aliis ostendat, quod non, nisi per lo cutionem, quae illi tantum data est, fieri posse constat. Quamuis autem Psittacus, [gap: Greek word(s)] dictus, quasi linguam hominis habens, et coruus, et pica, ob linguam sibi latiorem, quam caeteris auibus natutalirer datam (lingua enim mollis, lata et absoluta, affirmante eodem Aristotele, ad emittendum sonum, instar locutionis, accommodatior est, vt etiam in ouibus et bobus paret) voces quasdam atticulatas, humanae scilicet loquutioni adsimiles, miro naturaeartificio, exprimere videantur: eas tamen aues proprie loqui non est dicendum. Quae enim pronuntiant, ipsae non intelligunt, sed assuetudine quadam id agunt, et non, nisi quod ex saepe reiterata praenuntiatione et suggestione didicerunt, proserunt, nihil tamen penitus intelligentes: tamersi Mattialis de Psittaco illo Caesarem salutante, ait:

Et Petronius in Satyrico: Super limen cauea pendebat aurea, in qua Pica varia intrantes salutabat. Iocatur enim illo loco Martialis more poetico, vtens Prosopopoeia, veritatem ipsam excedente. Sic Psittacus, teste Zonara, forte fortuna liberauit et conciliauit Leonem, ex custodia patris Basilii Imperatoris, in quam fuerat mancipatus ob suspicionem affectati regni, cum inconuiuio solenni saepius clamaret: O Leo, Leo; quasi illum praesentem exoptarer, sed hasce voces antea ab aulicis, qui Leon is calamitatem aegre ferrent, audiuerat. Nam lingua, vt ait Aristoteles, non nisi ad significandum aliquid alteri, contributa est Id quod absque inteilligentia, quae in brutis animalibus non exstat, fieri haudquaquam potest. Caererum, si aliquando accidit, vt bruta animalia loqui visafuerint, sicut per [note: Dec. I. lib. 3. et Detad 3. lib. 4. et 7.] serpentis mendacia nostri primi parentes decepri sunt, et Liuius scribit, bouem locutum, id cette prodigiosum, atque in iis daemonem locutum fuisse, dicendum est. Vel diuina virtute res huiusinodi euenire potest, sicut in sacra scriptura euenisse legitur de asina Baalami Prophetae vel potius incantatoris. [note: Num. 22.] Huc referri porest, quod Gesnerus de duabus lusciniis,

noctu, in caueis, de bello Sch malcaldico, humana voce articulata, confabulantibus, et de exitu illius disserentibus, scribit. Aut enim id miraculose factum est, aut is, qui in illo cubicuto aeger et insomnis iacebat, ea, quae in mente obuersabantur, sub imaginatione quadam, audire ab auiculis visus est sibi. Homini igitur (vt ad secundum membrum propositi nostri veniam) soli datum cum intelligentia loqui, quae facultas tamen non a prima nascentis luce concessa est, sed quodam certi temporis inter uallo, a natura sibi praescripto, aliis tamen citius, aliis vero tardlus superuenit. Experientia autem testatur, sicut idem Aristoteles quoque obseruauit, si quis ante idoneam loquendi aetatem verba pronuntiasse dicatur, vel cum rursus obmutuisse, quousque solitum tempus loquendi accessisset, scilicet, vt Plinius auctor est, si vertex infantis palpitare cessat, hoc sit plerunque circa mensem 14. aetatis suae: vel eundem, post praecocem sermonem, actutum obiisse, sicut cuidam infanti regio euenisse, compertum est, qui supra omnes naturae leges, vix dum quatuor et viginti vitae horis completis, verba, ad paterni regni amissionem, et perniciem gentis, ac desolationem pertinentia, edidit: quibus enuntiatis, eum mox exani mem concidisse, proditur. Insigne est igitur donum diuinum, elocutio vel sermo intelligens, soli homini beneficio linguae datum. Ob eam rem admodum raro Sathanas et spiritus maligni sermone articulato et humano vtuntur, sed vel obsessorum linguam, veluti organum sibi idoneum, permittente Deo, regunt, vel in contemtum huius doni, [gap: Greek word(s)] vel [gap: Greek word(s)] vaticinia ex ventre, spiritibus turgido, praepostero modo proferre solent. Hi [gap: Greek word(s)] id est, ventriloqui appellantur, et tales Pythia, apud Delphos olim, et Pythonici, quorum in sacris literis mentio fit. fuêre. Talem ventriloquam puellam in Actis Apoltolorum fuisse, auctor estDiuus Augustinus. Nicetas Choniates quoque in suis [note: Cap. 16.] Annalibus notat, Andronico Imperatori Graeco ab Engastrimytho praedictam suum exitium fuisse. Et Caelius Rhodiginus se patrum nostrorum memoria foeminam ventriloquam crebro vidisse in patria sua, testatur. Idipsum quoque confirmat Tertullianus, seque vidisse ventriloquas foeminas, e quarum pudendis vocula quaedam dum sedebant, excitabatur, responde bantque sciscitantibus. Restat nunc, vt de tertia et postrema parte nostrae oratiunculae quaedam disseram. Quemadmodum, vt modo diximus, sermo solius hominis, et loquendi potestas illi soli naturaliter insita atque innata est: ita horr. ini nullam prorsus linguam peculiarem [note: Deianima quant. C. 18. dem. I.] et naturalem esse constar. Hoc mouit B. Augustinum, vt diceret: Si quis inter mutos natus et alitus esset, sero ac iam iuuenis in alios homines incidens, loqui disceret, cum aliam linguam non nosset. Si qua enim ei naturalis

foret, omnes homines vno idiomate loquerentur. Nam quod vni speciei naturaliter conuenit, id omnibus eiusdem speciei indiuiduis congruere necesse est. Propterea nasci hominem, et mutum, et surdum, audireque prius pueros, moxque loqui, Aristoteles affirmat. Quare si sermonis vel loquutionis consideretur matetia, quae est vox articulata in pulmonis canna, et a vocali arteria pullulans, loquutio hominis quidem naturalis est, sed vt homo hac vel illa loquatur lingua, id humanae arti et industriae tribuendum erit. Ita si hoc vel illud idioma perpenditur, id artis esse noueris: quemadmodum gladius, si materiam spectes, ferrum scilicet, naturalis est: si formam, arte est confectus. Caeterum si qua lingua homini esset natutalis, Hebraica profecto foret omnium linguarum prima, sicut superioribus annis firmis rationibus demonstrauimus, et paulo ante huius rei mentionem fecimus, quam primus homo, diuinitus edoctus, caeteris ad imitandum praemonstrauit. Vnde nonnulli in ea opinione sunt, infantes illos, quos Herodotus a Psammethico, Rege AEgyptiorum, inter pecora folummodo, lacte caprino alendos, atque in solitaria casa custodiendos, absque alio commercio hominum, nonnullis elinguibus dedisse scribir, bimulos illos, vel sonum, et balatum, ad imitationem capratum protulisse, vel Lechem, id est, Hebraica lingua, panem, et Lain, id est, vinum postulasse. Illud tamen quam hoc verosimilius et receptius est. Merito itaque homines propter hoc peculiare beneficium, tam naturale, quam artificiale loquendi, et suos sensus et cogitationes, cum ratione et facultate diserta exprimendi, diuinitus concessum, auctori et datori omnium bonorum gratias agant, eoque non ad vetitas vel ludicras artes, aut alio modo futiliter abutantur, (cum de omni otioso verbo vnicuique ratio reddenda sit) sed ad honesta, pia, vtilia, tam publica quam priuata studia et disciplinas recte collocent et adhibeant. Quoniam igitur haec monitio ad vos Candidatos quoque et maxime quidem spectat, gratulor vobis, eo vos peruenisse, vt contemtis obtrectationibus insulsae et stolidae plebis, sermone erudito, variis linguis, et moribus honestioribus excellere, atque hoc beneficio sermonis, benignitate diuini numinis, hominibus peculiariter concesso, recte potius vti quam abuti cupiatis, ob eamque rem locupletissimum testimonium spectabilis D. Decani, et Philosophici Collegii, publicum habeatis, vt dignitate Magisterii, veluti fructu diligentiae et laborum vestrorum, honeste ornari possitis. Sed desiderantur adhuc multa, ad illum Magisterii egregium titulum ornandum, et cum laude id, quod requirit, gerendum. Nondum enim ad extremam metam et arcem honoris et virtutis peruentum est, ita vt torpore et otio, quasi superatis atque exantlatis

omnibus laboribus, sicut multi faciunt, iam torpescere et indulgere possitis. Restant namque multa non segnibus et industriis, virtutis verae iter ingredientibus, vt maiora, ita asperiora. Ersi autem virtus durioribus negotii enitescit, et aspernatur decliuem facilitatem, maximoque sudore arduum laudis adnititur: tamen hoc sudoris et laboris studium sequitur libertas, felicitas, gloria: segnitiem vero, seruitus, calamitas, contemtus. Etenim non est operae pretium, si quis disciplinas honestas perdiscat, ni simul vitae rationes ad id, quod est optimum, componat, atque accom modet. Inprimis vero turpe est, et ignominiosum, doctrina et eruditione antecellere, et factis atque moribus ipsis, sese ridiculum et exibilandum exhibere. Quisquis igitur aliud sentit, et aliud docet atque agit, is tantum videtur a vera eruditione et scientia, quantum a probitate, abesse. Omnibus autem modis cauete, si dignitatem Magisterii, quam expetitis consecuti fueritis, ne elatiores et arrogantiores euadatis, vel erga superiores, vel pares, vel inferiores, quasi aliorum opera deinceps carere possitis, et omnia in vobis sita habeatis. Nihil enim est, quod animos hominum ab officio magis abducat, quam persuasio et imaginatio felicitatis, et excellentiae propriae, quam et contemptus et despicientia aliorum, plerunque, veluti pedissequae, comitari solent. Haec solet animos hominum inflare, spiritusque quosdam elationis et arrogantiae plenos secum afferre. Quae res facit, vt intolerabilis aliquis fiat, summoque in omnium odio versetur. Quare omni ratione cohibendus est hic impetus ambitiosus, et fastu plenus, modestiaeque freno coercendus, omnisque asperitas vitanda, contraque summa humanitas, atque in omnibus dictis et factis suauitas inducenda. Qua virtute vt nulla est viro bono et Christianae professioni coniunctior: ita nec, quae magis inuidiam mitiget, communemque hominum beneuolentiam omnibus conciliet atque adiungat. Hisce monitis, si feriatis, vt aiunt, auribus, et, vt inquit Comicus, perpurgatis, daremus operam, simul praesentibus pro re nata, citra vllius reprehensionem, placide vteremur; simul praeteritorum grata recordatione acquiesceremus: postremo ad futura intrepide et confidenter, cetta atque alacri spe nobis praelucente accederemus.

Visum est huic capiti, in quo facta est mentio Diaboli, ex ventre humano loquentis, adiungere pro corollario insignem et eruditam Photii [note: Conri Rittershus.] Patriarchae de eodem argumento epistolam, ex Graeca Latinam ab amico quodam factam, quod lectori non ingratum fore confidimus.

THEODOTO SPATHARO CANDIDATO PHOTIVS Patriarcha Constantinopolitanus. Conssantmopolittntu.

MALVM illum atque impurum spiritum, qui latibulum suum in ventre humano habet, et receptaculum stercoris pro domicilio incolere dignus est, religioni quidam addicti Christianae scriptores valde significanter cognominarunt [gap: Greek word(s)] quasi dicas ventriloquum: Graecorum vero alii, iique plurimi, [gap: Greek word(s)] , alii autem [gap: Greek word(s)] appellarunt: (quorum, vocabulorum alterum significat eum, qui ex intestinis, alterum, eum, qui ex ventre vaticinetur.) Sophocles fane et Plato, credo quod ipsos puderet pro Daemonio incolatus ventris, alter quidem, (vt qui poerico praeditus esset spiritu, magnaque libertare linguae, et suo quoque ac proprio iure vteretur) loco ventris praecordia ipsi concedens inhabitanda, [gap: Greek word(s)] mutato nomine dixit (quo significatur is qui ex praecordiis seu pectore oracula edat.) Alter vero, euidentiam fortassis mendacii declinans, diuerso quodam artificio contumeliam illam auertere studuit, ideoque ventris domicilium [gap: Greek word(s)] appellauit: cum hoc nomine vocatus esset olim quidam ob istum affectum celebris ac famigetatus: a quo etiam successoribus eandem tribuunt appellationem. Videtur enim genus illud Daemoniorum non modo in mulierum, sed etiam virorum stercore gaudere stabulari.

Inducit autem hoc genus populum in errorem, adeoque extremam iis, qui ipsi attendere animum induxerunt suum, conciliat perniciem. Sed et Pythonem hunc spiritum multi ex Graecis indigetant: qui, vt mea opinio fert, Philippensium quoque puellae ventrem incolens, collectam ex deceptione hominum stipem inferre dominis eius solebat, vt qui per [note: Act. Apost. C. 16. et. 17] ipsam etiam illius dominium vsurparent. Qui quidem malignus spiritus, cum etiam Pauli animo sese praua quadam machinatione et vafra mento per laudes atque encomia insinuare conatus esset, mercedem adulationis hanc inuenit, vt ex iniusta et amica sua habitatione exterminaretur.

CAPVT LXXII. De bibliothecis memorabilia puaedam, excerpta ex oratione, habita Aldorfii anno 1608. Cum epistola Bessarionis Cardinalis et Patriarchae Constantinopolitani.

COnstitui nunc, pauca, de bibliothecis praecipuis, de earum primordio, excellentia, vsu et vtilitate, disserere. Hanc enim materiam hisce

nostris Academicis actibus optime conuenire arbitror. Exordiat autem a definitione. Sunt igitur Bibliothecae thesauri literarii, in quibus optimorum auctorum libri reconduntur, et vniuersae Reipublicae et priuatorum commodis inseruiunt. Quare vere et praeclare dicitur, docta honminum scripta veram ingeniorum effigiem, vetaque nec non aeterna monimenta esse. Ob hanc rem, vti reor, Reges olim et Imperatores atque alii locupletes homines, bonarumque literarum et artium cultores, Bibliothecas instituerunt. Quod opus sane non nouum et recens est, sed in primo seculo mundi coepit. Constat enim partim ex sacris literis, partim ex veterum scriptis, Enochum Prophetam, qui fuit septimus ab Adamo, et in coelum viuus translatus est aetatis suae 365. primum fuisse, qui sua vaticinia scripta in libros congesserit, in quibus vaticinia dicuntur fuisse, quae Patriarcharum nepotibus euentura erant, de futuris Hebraeorum sceleribus et poenis, de eorum euersione et captiuitate, de Mundi Saluatore ab Hebraeis occidendo, deque eorundem perpetua inter gentes dispersione, et de Christo ad iudicium cum Angelis venturo. Addunt praeterea nonnulli, patefactum ab eo fuisse in suis scriptis celebre vaticinium de geminis totius terrae cladibus, altera per inundationem, altera vero per incendium, futuris. Constat igitur, teste beato luda Apostolo, Enochum prophetasse, et prophetice scripsisse, librosque post se reliquisse, quem absque dubio imitati sunt homines pii in conseruandis libris, ante et post diluuium, ad monimenta praedecessorum conseruanda, vnde Bibliothecae ortae et propagatae sunt. Licet memoria illorum librorum, ob vniuersalem inundationem non supersit (cum praesertim veta Caballa tunc temporis in vsu fuerit, quae nihil aliud significat, quam traditionem doctrinae factam a maioribus quasi per manus. Ita enim voce et concione instruebant pii Patriarchae liberos suos, non scriptis et libris.) Horum vero ante libros Moysis rarus est numerus. Ob hanc rem multi sunt in illa opinione prophetiam et scriptam historiam sacram Moysen primum incepisse. Quomodocunque autem sese res habeat, constat, Hebraicam bibliothecam primam a Moyse, et alteram ab Esdra constructam: Nec non Babylonicam a Nabuchodonosore: Graecam a Pisistrato; Bibliothecam Alexandrinam a Ptolomaeo Philadelpho, septingentis voluminum millibus, nec non Apamiensem prae reliquis, inter antiquissimas, celebres et praestantiores fuisse Italicas bibliothecas, post Alphonsinam, qui Rex non minus ob res egregie gestas, quam literis clarus euasit. Hodierno sane die reliquas omnes superat, quantum ad structuram splendidissimi aedificii, et numerum selectorum librorum, bibliotheca Vaticana, a Papis, praesertim recentioribus, maximis sumtibus, splendide exornata, quae peculiari

libro, non ita pridem Romae edito ab Angelo Comerino, et descripta et depicta est. Celebrantur et aliae plures bibliothecae multis in locis, et fere in toto orbe terrarum. Sed his omissis (ad eas enim plenior catalogus requiritur, in quem etiam in Germania bibliotheca Palatina Electoris Heidelbergae, et Bauarici ducatus Monaci: addo quoque Reipubl. nostrae, refertam antiquis et recentibus libris, referri possunt) Venetae Reipubl. est insignis, et tam Graecis quam Latinis literis instructissinia, quam instituit Bessarion Nicenus Cardinalis et Patriatcha Constantinopolitanus, eamque Reipubl. Venetae dono dedit, vt ipsemet testatur in quadam epistola ltalice conscripta, quae inserta est inter literas, quae dicuntur Principum. Adsunt autem coniecturae ac rationes multae, illam epistolam ab auctore, si non Graece, attamen Latine exaratam. deinde a quopiam alio, vt ea inter literas Italica lingua conscriptas insereretur, translatam (cum ea potissimum tempestate, qua ad nobiliss. is scribebat Rempublicam, frequentius Latine quam Italice, sicut quoque ad familiares et principes praesertim scribere soleret) in qua epistola Bessation non tam miram suam ipsius iam inde a pueritia industriam in conquitendis et emendis, describendisque libris, pro bibliotheca constituenda, simulatque veram librorum excellentiam et vtilitatem, quam quo modo vera et laudanda gubernatio Reipublicae instituenda sit, docte declarat. Eius tanta erga doctissimos viros suit liberalitas, vtipsius domus artium liberalium literatorurnque asylum diceretur. Mortuus autem est aetate consectus, anno salutis 1483. Operaeprecium igitur duxi, hanc epistolam, in quam ante plusculos dies forte fortunae incidi, cum in alia lingua eam non legerim, ex Italica in Latinam, rudi quidem et ltalianizante (vt ita dicam) stylo, transferre, vt ab ignaris linguae Italicae etiam legi et intelligi rectius possit. Est autem talis:

BESSARION CARDIN ALIS, PATRIARCH A CON stantinopolitanus, Illustriss. Principi Christophere Moro, et inclyto Senatui Veneto.

EGo sane ab ineunte aetare, omnem laborem, omnem opetam, omne denique studium in conquitendis libris, in omni genere scientiatum consumsi, et ideo plurimos exataui propria manu, et hanc exiguam pecuniam, quam in mea vita frugali colligere potui, ad compatandos libros, comparsi. Censebam enim, me non posse accumulare suppellectilem pretiosiotem et nobiliorem, neque thesaurum opesve vtiliores et excellentiotes, quam libros refertos sapientum dictis, refertos legibus et pietate. Hi viuunt, conuersantur nobiscum, et leguntur a nobis: Hi instruunt nos,

admonent, consolantur, et ponunt nobis ante oculos olim res gestas, quarum memoria alias non exstat. Tanta est ipsorum potentia et efficacia, tanta dignitas, tanta denique diuinitas, quod si illis destitueremur, omnino essemus insipidi et rudes, absque notitia rerum praeteritarum et exemplorum laudabilium: denique destitueremur cognitione diuinarum humanatumque retum, idemque sepulchrum, quod contegeret desunctos, etiam eorum nomen aboleret. Etsi autem omni tempore collector sibtorum sedulus fui, tamen maiori assiduitate et cupiditate hacin revsus sum, post vastationem Graeciae, et miserabilem et deplorandam ruinam Constantinopolitanae vrbis, adhibendo omnes vires, omnes cogitationes, omnem operam, omnem industriam, omnes denique facutates meas, vt possem nancisci libros Graecos. Etenim dubitabam et admodum verebar, ne perditis caeteris rebus, interciderent ac amitterentur tam multi excellentes libri, tanti labores praestantium virorum, tanti sudores, tantae vigiliae, tanta lumina totius Mundi, quemadmodum olim quoque tam magnam iacturam passi sumus. De ducentis enim et viginti millibus librorum (quorum Plutarchus meminit) qui in bibliotheca Apanieae asseruabantur, vix mille ad nos peruenêre. Caeterum non tam magnum numerum librorum, quam optimos et excellentes, deque singulis solummodo vnum exemplum studui colligere, vnde euenit, vt fere omnia volumina, quae in tuinis vniuetsae Graeciae remanserant integra, et quae vix alibi reperiuntur, congesserim.

Verum cogitanti mihi saepenumero de hoe studio et intento meo, non potui cupiditati meae satisfacere; neque quiescere, si non eodem modo illis libris, tam ingenti labore et industria, tam magnis sumptibus a me collectis, dum adhuc superstes essem, recte prospectum esset, vt securus essem, ne me defuncto, dissiparentur velabalienarentur, sed reponerentur in locum quendam tutum et opportunum, ad communem vtilitatem hominum studiosorum et amatorum litetarum. Haec, inquam, cum saepius animo meo reuoluerem, et omnes ciuitates Italiae contemplater, nullam, in qua animus meus acquiescere vellet, praeterquam vestram celebrem ciuitatem reperire potui. Inptimis autem videbatur mihi, non posse eligi locus tutior, quam talis, in quo gubernatur cum aequitate, leges florent, regnatur cum integritate et sapientia: Vbi conspicitur vera sedes et domicilium virturis, continentiae, grauitatis, iustitiae, fidei: Vbi imperium tam aequum et moderatum est, quam latissimum et amplissimum: animi in consultando liberi, non irretiti cupiditatibus, aliisve vitiis: vbi prudentes et sapientes tenent gubernacula Reipublicae, boni praeferuntur malis, et posthabito priuato emolumento, vnanimiter in commune

consulitur. Haec vbi sunt, merito sperate debemus, id, quod cupimus, fore, vt videlicet vestra ciuitas latius suum imperium et nomen propaget, et c. Et causae aliae sequuntur, quamobrem potius Venetam vrbem, quam alias ad suam bibliothecam conseruandam elegerit. Concludit autem ita hanc epistolam: Dono itaque mittosacratissimo templo Beati Marci, in vestra inclyta vrbe, omnes meos libros, tam Graecos, quam Latinos, cum Indice, vt cognoscatis affectionem meam, et grati animi voluntatem, vt vos, vestri liberi, et tota posteritas semper percipere possitis fructum meorum laborum, et simul hunc communicetis pro amore et benignitate vestra reliquis studiosis bonarum literarum. Orans Deum, vt vestram nobilissimam Rempublicam feliciss. et tranquilliss. esse velit. Datae Viterbii in thermis pridie Calen. Iun. anno 1468.

Audiuistis nunc, Auditores praestantiss. et humaniss breuem et succinctam commendationem bibliothecarum, et multiplicem vtilitatem earum: de qua apud populos humanitatis studiis excultos nullum esse dubium potest, praesertim si audiamus, quae ante Bessarionem tempore Ludouici Bauari Imp. in Philobiblio suo vir illa aetate eruditissimus, et ex Cancellario Regni Augliae factus Dunelmensis Episcopus, Richardus de Buri, et post vtrumque ante annos quasi septuaginta in bibliotheca sua Ioannes Kesslerus Sanctgallensis commentati sunt. At e contrario merito reprehenduntur barbari ilii Gothi, qui cum vastabundi Graeciam in bibliothecas ornarissimas, et libros praestantissimos incidissent, eos tanquam praedam inutilem et vilem coaceruarunt, vt comburerentur: quod et secissent, si non admoniti a veterano milite fuissent, ne hoc facerent, sed ipsos illaesos sinerent. Libros enim tantum vtiles esse, vt molles effoeminatos otiososque homines efficiant: Documento esse, quod Graecos vicerint, qui opera librorum ad tractanda arma et tesistendum imbelles redditi sint. Hac barbara admonitione posteritati vtili libri illi tunc integri seruatisunt. Ignoratunt hi barbari, nimirum libros non solum praeceptis vtilissimis ad recte administrandam Rempublicam, sed quoque in re militari tractanda, scriptos, vera instrumenta esse ad res, in pace et bello, feliciter gerendas, sicut superioribus annis in hoc suggestu prolixe disserui. Et excellentissimi Cancellarii Hospitalis, dissuadentis bellum contra Hugonotas, responsum est ad modum memorabile: cum enim a Guisianis reprehenderetur, suae conditioni togatae non conuenire, de bello gerendo disserere, iis respondit, arma quidem se tractare manibus non didicisse, sed ex libris, de causis et rationibus belli gerendi et omittendi, se satis edoctum esse, etc.

CAPVT LXXIII. Iosepbi Scaligeri Commentatio, de Numsmate Constantini.

INGENS ille nummus argenteus clarissimi viri Marquardi Freheri, quam recenssit, argumento characteres arithmetici 234. 235. qui ante trecentos aut paulo plures annos ab Arabibus ad nos transierunt, ac primo quidem dissimiles his nostris hodiernis, postea memoria proauorum hac forma interpolati, quae hodie nobis in vsu est. Itaque nummus hic cusus aut conslatus est non illo seculo, quo ii a Christianis recepti sunt, sed illo, quo interpolati, hocest, memoria proauorum. Praetetea, an vnquam a Graecis vsurpati sint, merito vt dubitem, faciunt libri Astronomi ci, Logistici et computoram Ecclesiasticorum paulo ante aut post euersionem Imperii Constantinopolitani conscripti, quorum omnium numeri non his peregrinis characteribus concepti sunt, sed literis Graecis. Denique illos characteres primi omnium Christianorum Hispani a Mauris, ab Hispanis reliqui Latini Christiani, ab illis Graeci acceperunt, si modo acceperunt. Et quidem concedamus accepisse: ii tamen apud Graecos nunquam vulgo noti fuerunt: vt non opus fuerit; eos in hoc nunmo cudere, vt a paucis tantum intelligerentur. Nobis igitur constat, recentissimam quidem nummi conslaturam esse, formas autem incusas et veteres esse, et ex aliquo vetusto libro aut pictura alicuius Ecclesiae desumptas: cuiusmodi multas hodie videmus in gemmis nouitiae quidem caelaturae, sed vetustissimi argumenti. Nunc de formis ipsis agamus. Non audio clarissimum virum Abrahamum Ottelium, qui partem Imperatoris equitantis laudabat, tauquam non recentem, auersam [gap: Greek word(s)] suspectam habebat. Nos contra sentimus, anersae partis argumentum longe vetustius iudicamus, quam illud Imperatoris equitantis, cuius pedibus subiectae stapedae et omnis ornatus equi, quam neuitia res sit, satis produnt. Auersae partis stemmata non vno verbo explicari possunt. Priusquam igiturad explicationem aggrediamur, sciendum, apud veteres Christianos symbola [gap: Greek word(s)] alia atque al asuisse, pro ratione temporum ac diuersitate nationum. Ratio temporum primum nullam formam humani vultus, sed aliarum rerum admittebat: postea etiam humanae fomae admissae. Nationes Orientales aba trabuerunt, alia Occidentis Ecclesiae, in quibus nullum fuit symbolum fine cruce, vt neque Orienralibus. Sed in Occidentali Ecclesiae crux stuebatur miniolita, vt Christi fusum sangninem designaret. Cacumen crucis corona cingebat cum purpurcis

lemniscis, adiuncta etiam palma. vtrunque [gap: Greek word(s)] erat debellati huius seculi, et mundi triumphati, aut mattyrii acquisiti. Hoc simplex ab initio erat stemma crucis. Adiectum posteaTriniratis mysterium, post debellatum impium Arriidogma. Patrem Deum designabant verba exrutila nube erumpentia: HIC EST FILIVS MEVS DILECTVS. Filius Deus agni, Spiritus sanctus Deus columbae specie significabatur. Alii etiam aha parerga apponebant; XII. Columbas, quibus Apostolos volebant intelligi, quatuor flumina ex rupe manantia. Rupes seu petra est Christus, fluenta quatuor Euangelistae aut Euangelia ipsa. Haec erant symbola simplicissima illorum temporum, cum formas rerum aut animalium, non autem humanas auderent pingere. Nam anchoram, nauem, piscem, columbam sculpebant aut pingebant: hominem non item, [gap: Greek word(s)] , inquit Clemens, [gap: Greek word(s)] . In auersa parte autem nummi propositi duae mulieres sunt: ex quo apparet, symbolum non esse vetustissimorum temporum. Argumentum tamen ostendit, non esse insimae vetustatis. Primum igitur ingens solium, aut instar solii conceptaculum nihil aliud est, quam hortus ille conclusus et fons signatus in Cantico Canticorum, per quem sacrum regenerationis lauacrum designatur. Ambrosius: His igitur sacramentis pascit Ecclesiam suam Christus, quibus animae firmatur substantia. Meritoque videns profectum eius gratiae concinentem, dicit ad eam: Quam decora, etc. Hortus conclusus, suror mea, hortus conclusus fons signatus. In medio huius [gap: Greek word(s)] exstat minus labrum, quia verius dixeris hortum conclusum. Nam ex eo nascitur lilium conuallium, iuxta illud: Ego sum flos campi, et lilium conuallium: de quo loco Hieronym. ad Demetr. Decem germina aut fructus emittit. Origenes Hom. 16. in Genes At vero Israeliticus honorat decadem perfectionis numerum. Decem enim verba legis accepit, et Decalogi virtute instructus, ignota mundo huic sacramenta diuina largitione suscepit. Sed et in Nouo Testamento similiter venerabilis est decas, sicut et fructus Spiritus denis exponitur germinare virtutibus. Non potuimus dare magis idoneum interpretem. Inter lilium erecta est crux instar ligni vitae, e cuius cacumine quatuor columbae totidem fluenta eructant. Ea sunt quatuor Euangelia: quemadmodum in Ecclesia Occidentali quatuor fluenta e petra manantia idem significabant. Columbae sunt quatuor Euangelistae. Et hoc quoque cum Occidentali Ecclesia facit, quae per columbas coronam crucis circum stantes Apostolos intelligebat. Paulinus:

Aqua illa quae instar Silanorum ex columbis fluen solium complet, est aqua baptismi: et denique omnia reliqua sunt sequela baptismi Primum duae columbae sunt in latere solii, interiecto serpente, superincumbente Leone. Sed columbae cum serpente per se considerandae sunt, postea serpens simul cum Leone. Columbae cum serpente est id, quod Dominus a regeneratis exigit: Estote prudentes vt serpentes, simplices vt columbae. Hocenim baptizatis occinebatur. Ambrosius libro de iis, qui initiantur mysteriis, capite 4. postalia: Simul et eorum qui baptizantur, non in specie esse debet, sed vera simplicitas, vnde et Dominus ait: Estote astuti sicut serpentes, et simplices sicut columbae. Vnde manauit illud in vetere Ecclesia prouerbium, [gap: Greek word(s)] . Clemens Strom. 7. [gap: Greek word(s)] . Ait, hominem, qui habet [gap: Greek word(s)] , et omni impedimento mundanarum rerum renuntiantem (quis est ille nisi [gap: Greek word(s)] et baptismo regeneratus) miscere columbam serpenti, quod et loco Ambrosii adducto conuenit, et rationem tacice red dit columbarum cum serpente subter limbum Colymbythrae positarum. Leonis vero cum serpente consideratio pertinet ad victoriam de Orco et Diabolo. Chrysostomus in Psal. 93. Quis est iste Leo, qui de tribu luda vicit leonem et draconem, qui significatus est in Psalmo: Item, Diabolus qui delectatus est in primo homine captiuato, exinde captiuarus est, Christo resurgente glorisicaro, qui conculcauit leonem et draconem. Quare non possumus ignorare, cur draco serpenti subiectus est. Assident solio vtrinque oppositae inuicem soeminae duae in sellis, anus stolata, et puella nuda, nisi qua velat ea, quae pudor celare iuber. Anus est Fides: puella Spes; Anus fingitur, quia antiquior lege. Abraham prima credentum via, vt canit Prudentius, longe antiquior Mose. Vnde et Fides Tertulliano in Marcionem victrix vetustaris dicitur. Manu apprehendit, quia fide apprehendimus, quae oculis subiici non possunt. Stolata est, quia batismus vocabatur fidei vestimentum, vt Tertullian. scribit, cap. 13. libri de baptismo. Et cap. 12. induere Baptismum dicit. Contra Spes et puellari specie est, quia semper viget, et nuda, quia omnibus tetrenis renuntians, expedita tendit ad coelum, ' [gap: Greek word(s)] , vt loquitur Clemens, [gap: Greek word(s)] . Ideo auersantis habitu est, et canem, tanquam omnes blanditias seculi calcantis, aut omnes adlatrationes hostium

Christianae pietatis. Ideo quemadmodum canem calcat, sic colludit cum columba, quam manu dextra prehendit, simplicitatem vnicam sibi cordi esse significans. Merito autem coniunguntur ambae, quia altera sine altera non est. Chrysostmus in cap. 13. prioris ad Corinthios, commate vltimo in editione Latina: Quae duo, id est, Fides et Spes, ita certe sibi mutua vice coniuncta sunt, vt altera sine altera stare non possit. Quicquid enim Fides credendo acquirit, hoc Spes sustinendo praesumit. Quid quod veteres nouumTeltamentum Fidei symbolum esse dicebant, vetus autem Spei? Paulinus:

Denique quid a Catechumeno exigebatur? Fides, Credo in Deum Patrem, Deum Filium, Deum Spiritum sanctum, etc. Spes: Spero resurrectionem. Inde illa in vetustissimis monimentis Christianorum: Credo vivere, SpERO RESVRGERE. DEPOSITVS IN SPEM RESVRRECTIONIS. Quin etiam non solum has duas coniungebant Poetae Gentium, sed etiam et Fidem vestitam et anum inducebant. Quam Spes et albo nuda Fides colit Velata panno --- Gana Fides et Vesta --- Cana igitur Fides et velata panno, vt hic et coniuncta Spei. Inde Clemens, [gap: Greek word(s)] alludens, nimirum ad haec vetusta symbola. Pone sellas vtriusque astant sin gulae Aquilae, renouationem hominis per baptismum significantes: quod percepto baptismo dicerentur instar Aquilae renouati. Ambrosius de initiandis, cap. 7. His abluta plebs diues insignibus depositis autem inueterati erroris exuuiis, renouata in Aquilae iuuentuteni, et c Vt nihil sit in hac nummi parte auersa, quod non ad Sacramentum Baptismi et catechumenos pertineat. Postremo totus apparatus istius praestantissimi Symboli clausulam habet felicitatis regni Christi; sub quo securitas ab omni nocumento promittitur, cap. 11. Isaiae, commate 8. vbi dicitur: Puerum cum aspide collusurum. Ideo in labri quod ex stat supra aquam, latere visicur puer cauda serpentes duos apprehendens, et secure tractans sinenoxa. Quam eleganter Tertullianus in Hermogenem, cap. 11. quum restituta innocentia et integritate conditionis pecora condixerint bestiis, et patuulide serpentibus luserint, etc. IIIL in Marcionem, cap. 24. Sed bene, quod creator hanc potestatem etiam paruulis per Esaiam repromisit coniicere manum in cauernam aspidum, etc. Et vtique scimus salua simplicitate scriptutae, nam nec ipsae bestiae nocere poterunt, vbi fides fuerit, etc. Infra: iam tune eidem viae, id est, fidei, hanc euacuationem et subiectionem bestiarum pollicetur. Propter fidem igitur hoc symbolum

pueri et serpentum appositum. Quare vides omnia inter se apta, vt aliud ex alio pendeat. Quam vetusta haec sint, et quam falsus fuerit doctissimus vir, qui auersam partem huius numismatis suspectam habebat, ex iis, quae disputauimus, et ex aliis, quae longe plura afferri poterant, colligi potest. Nobis satis haec erunt, dum doctiora iudicia aliquid melius in medium afferant. Itaque hactenus.

CAPVT LXXIV. Marquardi Freheri diatriba de eodem Numismate Constantini: edita prius anno M. DC. nunc leuiter recensita.

INTER num mos antiqui operis, varii generis et materiae, vix praestantiorem alium aestimare apud me amici spectatores solent hoc argenteo, amplissimae formae et artificii exquisiti, qui Constantini Imperatoris statuam equestrem vna, altera parte multiplicem quandam et [gap: Greek word(s)] historiam exhibet. Cuius tamen, cum aliquando exemplar plumbeum C. V. Abrahamo Ottelio, Geographo Regio per nepotem eins Ioannem Colium misissem, responsum ab eo ex Antuerpia Kal. April. 1598. tuli in haec verba: De tuo conatu in hoc genere antiquitatis sane intelligere gestio, at magis videre. Nummum plumbeum quoque accepi tuum: at audacter dicere audeo, eum integre non ex antiquo originem habere, a parte equitantis pro antiquo agnosco: partem auersam autem cum cruce non item. illam appositam a sunditote quodam iudico. Esse hanc partem alterius et recentioris aeui indicat picturae genius, literarumque forma. Quod quidem, licet praeter animimei esset sententiam, minus miratus sum, qui antea in alterius quoque docti, et harum etiam rerum docti viti Basilii Amerbachii Iuriscons. Basiliensis quadam ad Adolphum Occonem Medicum Augustensem epistola, non absimile iudicium legissem de Constantiniano isto et alio Heracliano numismate: Heraclii inquit, et Constantini nummos magnitudinis ingentis, nescio an videris. Heraclius apud nostros aurisices non est infrequens: eurr que etiam Strada et Constzius in Caesaribus aliquo modo expresserunt. Alter nummus pro Constantino Magno a quodam magni muneris loco ostensus est. Imperator consimili corona, veste talari, equo insidet, cum inscriptione: [note: Lips. in cruce pag 93.] CONSTANTINVS IN CHRISTO DeO FIDELIS IMPERATOR, et moderator Romanorvm semper avgvstvs. Ex aduerso duae mulieres sedent, quarum altera superiori parte nuda est: vtrinque aquila et crux: in medio nescio fons an puteus, ex quo flosculi cum foliis in altum ascendunt, in medio crux est, inscriptio: MIHI ABSIT

GLORIART NISI IN CRVCE DOMINI NOSTRI IESV CHRISTI: Sed vereor (adiicit) ne pro thesauro carbones. Nihil enim in his nummis antiquum videtur, neque vestitus; neque corona, neque equorum ornatus, neque literarum figutae, neque inscriptiones. Et stapes in equoConstanrini nuper esse fictum, satis indicat, et quidem ab homine non satis cauto. Vt ita mirarer, Goltzium inter veteres istum Heraclium retulisse, nisi id in primo opere ab eo factum esset. Haec illi. Et de Heraclio illo quidem erit, quod alio loco, Deo dante, dicamus. De Constantino autem isto, super quo hic nobis sermo susceptus, liquido mihi constat, totum sincerum et genuinum esse: eiusque rei sponsionem cum intelligenti aestimatore, quouis etiam pignore posito, non detrecto. Firmant me ipsa illa, quae eruditos illos viros offenderant; vel maxime sculpturae genius, literarum forma, sermonis genus, ornatus viri et equi, omnia. Quae vt Constantino ilii Magno minime conueniunt: (neque veto ego pro illo emeram, aut adhuc emerem, aut ementi gratularer) ita ex eius successoribus aliquem Constantinum, et Constantinopoleos siue Orientis Imperatorem recentiorem luculentissime nobis exhibent: vt potius agnoscamus, nihil in eo genere monumenti nobis superesse magis eximium. Cum vero plures numero eius nominis post primum illum et Magnum fuerint. Imperatorem, et diuersa adeo cognomina sortiti, Pogonati, Copronymi, Monomachi, lrenes F. cui horum potissimum attribuam; et an potius alicui ex Porphyrogennetica familia, quae et ipsa plures Constaminos tulir, aut nouissima adeo Palaeologa (quo magis inclino) nondum satis equidem [note: Leunel. im Pandect. Ture et 31. Cedren fol.] expedio. Quod quidem cerro constrituere eo dirssicilius puto, cum illud etiam perpendo, quod est a viris eruditis eleganter annotatum, plerosque Graecos Imperatores, seu boni ominis ergo, seu ambitione quadam assectasse Constantini nomen, vt nostri Caesaris et Augusti, tanquam primi illius vrbis et Imperii conditoris. Quanquam nec multum referre puro, quem nominatim Constantinum nummi huius auctorem designemus, cum et emblerua (quod veluti anima talium numismatum haberi solet) nulli non eorum contieniat: dummodo conster, Byzahtini alicuius e recentioribus Caesaris esse. Qui vt Nouam Romam vrbem suam et Romaniam Thraciam: ita se quoque perpetua cum Germanis Caesaribus aemulatione, Romanorum Imperatores, et (quasi illud satis [note: Apud Codefrid. monach. annal. 1203.] non esser) moderatores scribebant. Quod idem tituli Balduinus etiam Flander suo in Graecia dominatu vsurpasse legitur. Quomodo et Heracli us in illo celeberrimo nummo, et Ioannes quoque Palaeologus in alio non minoris magnitudinis, quem alias (Deo volente) dabimus [gap: Greek word(s)] . adeoque Michael Apostolius de Mahumete,

[gap: Greek word(s)] . Addebant pro religione sua, In Christo Deo fidelis, [gap: Greek word(s)] , quod eorum alia etiam de illo aeuo monumenta in chartis, membranis, aliisque operibus et saxis habent, eadem prorsus forma, qua Franci quoque et Germani se nutu et gratia Dei [gap: Greek word(s)] diuina fauente clementia electos, item Christianissimos, orthodoxos, Catholicos Reges et Principes scribere gaudebant. Iam picturae sculpturaeve genius vtique a Constantini Magni aeuo diuersus est: nam nec paulo melior. Cum quidem istius aeuo ars illa veterum spitantia excudens aera planissime decoxisset: quae sequentibus seculis recuperata in hoc certe num mo non vulgaris enitescit. Habitus Imperatoris multum cum eo, qui in Heraclii nummo visitur, conueniens, proxime ab illo abfuisse huncce Constantinum arguit. Crux in diademate [note: Orat, deobitu Ibeodos. Imp.] et pectore verbis veterum suffragatur. Ambrosius: Sapiens Helena crucem in capita Regum leuauit, vt crux Christi in Regibus adoretur. Non insolentia ista, sed pietas est: cum defertur sacrae redemtioni. Hieronymus: Regum purpuras et ardentes diadematum gemmas, patibuli Saluatoris pictura condecorat. Equi Thracii et generosi ornatus simplex est frenum, antilena, sella et postilena, absque phaleris: sed totus margaritis squalens, quod soli Imperatori competebat. Vt vel in hoc agnoscas [note: Cod lib. 11. tit. 12.] edictum illud in iuris libros relatum: Nulli licere in frenis et sellis equestribus et baltheis margaritas et smaragdos et hyacinthos aptare, Frenum absque margaritis est, quippe rubricatum. Ita Cedrenus in Basilio: [gap: Greek word(s)] . Haec de statua Constantini: nunc ad alteram nummi partem. Romani Principes, vt in cudenda moneta non minimam maiestatis suae partem posuerunt, eique gloriae suae quaeuis monumenta omni studio et ambitione impresserunt: ita postquam Christo nomina dederunt, omissis prioribus illis, et consuetis, et variantibus figurarum characteribus, religionem illam etiam nummis consecrare voluerunt. Ita Constantinus Primus crucis signum et charactetem, vt Labaro clypeoque et galeae suae, ita etiam nummis insculpsit: quod institutum successores eius secuti constanti deuotione seruauerunt, [note: Lips. de cruce lib. 3. c. 15. et seqq.] idque diuersis modis expresserunt, vt Antiquarios videre est. Postea ipsum etiam Dominum apposuerunt, modo Imperatori ad latus, et diadema ei sua manu imponentem (ad exptimendum scilicet titulum illum, quo [gap: Greek word(s)] se vocabant a Deo coronatos, quod illorum aemulatione etiam Carolo Magno ad clamatum legimus) modo auerda parte nummi, tenentem [note: Anton. Agostin. dial. 8. tabul. 6. 7.] librum vitae, cum inscriptione Ihesvs Christvs Rex Regnantivm. Alii denique in totum omissa sua imagine et titulo Christum solum insculpserunt, cum literis IHS xps. emmanvel: auersa parte modo

has literas: IHESVS Christvs BasiLevs BasiLEON (quod [note: Fol. 298. Glyc. Pag. 434] primum instituisse Ioannem Zimescem Imperatorem Cedrenus, et ex eo Curopalates scribunt) modo integram crucem cum literis ihs xps nika, quod omnino imitati Franci Caesares et Reges solenne illud in [note: In nomocam Phoc. F. 14.] suis solidis circa crucem florescentem fecerunt: Christus vincit, Christus regnat, Christus imperat. Nonnunquam etiam matrem Dei virginem genitricem insculpsisse, auctor est Balsamon, et ipse obseruo. Horum omnium religiosam elegantiam superare volens Constantinus hic noster (vt plerosque ex Graecis illis Imperatoribus miro studio sacram Philosophiam excoluisse, totosque adeo theorioae speculationi deditos fuisse scribunt) in amplissimo isto huius nummi orbe, cui nullum parem certe maiorem in Romanae antiquitatis peculio superesse puto, non tantum crucem [note: Ad Gal. c. vlt.] Dominicam consecrauit, addito elogio ex verbis Apostoli: MIHI ABSIT GLORIAR, NISIIN CRVCE DoMINI NOSTRI IHESV Christi. Sed eam etiam mystico et elaboratissimo emblemate honestauit. In quo vt suo procul dubio ingenio et aetati satisfecit; ita nostris, quotquot iam e posteris meliori harum rerum studio tangimur, ingeniis crucem (vt ira dicere liceat) fixit, materiemque inuenticulas illas enucleandi non ignobilem neque triuialem reliquit. In qua, vt acu omnia non tangamus, qualemcunque tamen conatum et studium nostrum quis bonus improbabit? Stat igitur terrae infossus et destitutus stipes crucis, anguem sibi subditum et intortum elidens: in basi alueo quodam, veluti labro fontano inclusus, cui aqua e duabus fistulis prorumpens illabitur. Idem in ascensu palmae foliis et palmiitibus vestitur et circumdatur: quos desupera cacumine quaternis sistulis exundans aqua irrorat et laetisicat. Assidet vtrinque muliercula, sed diuerso habitu: quae ad dextram, forma senili et verenda, vestitu matronali, et plane augusto: quae ad laeuam, iuuencula et procax pubetenus nuda. Ita autem inter se oppositae, vt quasi contendere et altercari inter se videantur. Et illa quidem crucem aspiciens quam et quadam velut ansa tenere videtur: ista vero vultum inde auerla, columbas duas silo colligatas, quasi lusitans tractat catellum suppedaneum habens. Matrona sedens ad dextram, stola praetextata et capitis velamine religiosius quiddam praeserens, vultu in crucem conuerso, dominam Helenam Constantini M. matrem, et crucis inuentricem dubio procul repraesentat. Id Constantini ab altera parte statua, id totum crucis emblema, id habitus honestus, ei quem ipse Constantinus gerit, non absimilis, omnino demonstrat. Venit, inquit Ambrosius, [note: Orat. De obi tu Theod.] Helena Hierosolymam, coepit reurisere loca sancta, infudit ei Spiritus, lignum Crucis requirere, accessic ad Golgatham. Hunc Spiritum, cuius

auspicio et ductu Helenae in somnio moninae locum Crucis desossae, nulli mortalium tum cognitum, patefactum, Ambrosius ait, forte columba assidens designare accipienda. Altera quae ad laeuam Venerem exprimir, non aptiori argumento, quam nuditatis:

Tum paris columbarum quas ludens tractat alitum Veneri sacrarum, a qua et Cytheriacae et Dioneae Poetis vocantur, quam ideo curru a columbis tracto inuectam pinxit antiquitas. Hanc vultu intento quasi increpare, execrari, et abigere Helena videtur; re inde repetita, quod idonei Scriptores prodiderunt; aedem Veneris eiusque idolum eo loco constitisse, vbi e ruderibus ruinisque opera Helenae postea tandem Crux Christi etuta suit: idque a paganis ideo factum, vt Christianos a venetatione loci arcerent. Eatempestate (ait cumprimis locuples testis, Sulpitius Seuerus) Hadrianus existimans, se Christianam fidem loci iniuria peremturum, in templo ac loco Dominicae passionis Daemonum simulacra constituit. Et postea sub Constantino: Helena mater Principis Constantini, quae Augusta cum filio conregnabat, cum Hierosolymam agnoscere concupisceret, reperta idola ac templa prorriuit: mox regni vsa viribus, basilicam in loco Dominicae passionis constiruit. At de Venere nominatim consentiunt Eusebius et caeteri Ecclesiasticae historiae veteres [note: Et Paulin. ipse Epist. 11.] scriptores. Adscribam verba Hieronymi ad Paulinum: Ab Hadriaui temporibus vsque ad Imperium Constantini per annos circiter CLXXX. in loco resurrectionis simulachrum louis, in Crucis rupe statua ex marmore Venetis a gentilibus posita, colebatur: existimantibus persecutionis auctoribu, quod rollerent nobis fidem resurrectionis et Crucis, si loca sancta per idola polluissent. Bethlchem nunc nostram, et augustissimum vrbis locum, de quo Psalmista canit, veritas de terra orta est, lucus inumbrabat Thamu, idest, Adonidis: et in specu, vbi Christus quondam paruulus vagiit, Veneris amasius plangebatur. Iam Crucis stipes, qua terrae insixus est (cuirei sculptor ostiolo alucum apertum fecit) serpërem intortum elidere et comprimere apparet. Is est Draco ille antiquus: cuios virus quo totum humanum genus insecit, sanguine Christi antidoto praesentissimo, elutum et expiatum est. Vtita cumPrudentio insultare illi liceat:

Patribus excogitatam, qua lignum vitae illam esse docuerunt. Gregorius [note: Orat. 1. de filio.] Nazianzenus: [gap: Greek word(s)] . Sed clarius Ioannes Damascenus, vbi interctucis elogia haec addit: [gap: Greek word(s)] . [note: De fide orthodox. lib. 3. cap. 12.] Et postea explicat: [gap: Greek word(s)] . Eam allegoriam [note: Fabric. pag. 902.] inuenio in veteri poematio (quod alii Cypriano, alii Victorino Pictauiensi [note: Pamilianae editio Cypr. fol. 534.] Episcopo tribuunt: et Graecorum etiam ingeniis idem argu mentum ex cultum non dubito) tam apposire ad nostrum emblema descriptam, vt alterum ab alteto expressum videri possit:

Significat lu daeis abdicatis, fructum Crucis et Messiae beneficia ad Gentiles peruenisse.

[note: Apologa.] Eadem comparatione iam olim vlus Iustinus Martyr: [gap: Greek word(s)] . Et Minutius Felix Octauio: Signum sane Crucis naturaliter visimus in naui, cum velis tumentibus vehitur, cum expansis palmulis labitur: et cum erigitur iugum, Crucis signum est:

Christi mortem, sepulturam, resurrectionem et ascensionem exprimit, cumque apicem et cacumen arboris vitae constituit.

Apostolos ramos inferiores late porrectos facit. Vbi noster glyptes in numero peccaut, duobus omissis. Nisi tamen retro suie altero in latere hos ipsos latere interpretemur:

Spiritum S. super Apostolos effusum signisicat, eiusque donis linguas et pectoraillorum foecundata. Figura versus istos clarissime repraesentant:

Fontem viuificum Baptismi denotat: quem arbori crucis glyptes noster supposuit, latices e cruce perenne fluentes excipientem. In sontibus antiqui Silanos et Delphines faciebant, aquam euomentes: noster hic duos angues fecit (vt videtur) Amphytrionadi puero in manibus mero coeli iussu, nec altius examinando:

Hanc populi turam, et quae sequuntur pluscula, de piorum et impiorum arborem cum fonte fastidientium discrimine, numismatis nostri orbe exclusa, et nos omitemus. Satis suit artisici illorum loco posuisse, et inter se opposuisse, Helenam et Venerem: quasi spiritum, et carnem: religionem et seculum: Ecclesiam et Mundum. Nam illa quidem et crucem recta aspicit, et manu laeua attrectat, dextera inde decerptum quiddam tenere videtur. Haec auerso inde vultu, nescio quid cum columbis et catella sua lusitat. Cur? nisi quia cultores Veneris et carni dedita turba nihil aeque ac doctrinam Crucis, et obse quium iugumque Christianae legis auersantur, et crucis exercitium, quippe suis affectibus maxime inimicum, impatientissime fugiunt et abhorrent. Hortatur denique omnes, vt fontis beneficio ad arboris fructus ambrosios percipiendos festinent, etc.

CAPVT LXXV. Philippi Camerarii dissertatio de eodem Numismate Imperiali, ad clariss. virum, Georgium Remum IC.

PErgratum mihi fuit munus, licet chartaceum, attamen multis nominibus praeclarum, et animo meo vere auteum, nummus videlicet Constantini, ab amplissimo Domino Marquardo Frehero, consiliario Electoris Palatini, affine et amico meo obseruando, ad me missus, et tua opera exhibitus: quod vero is, clarissime et amantissime Domine Collega, simul quoque iudicium meum, de explicatione huius nummi exquirit, hoc mihi ideo molestum accidit, quod me, veluti anserem inter olotes, vt est in prouerbio, referre cupiat. Sed tribuo hoc ipsius peculiari amori ergame, quem antea saepius expertus sum. Quid autem obsecro doctius, perspicacius, elegantius, et rectius tam in verbis, quam in rebus addi potest coniecturis et explicationibus Scaligeri, solide docti, et Freheri nostri, acerrimi iudicii viri. Nonne si aliquid in illis desiderarem et ad derem, merito auditem, Quid Noctuas Athenas? Verum tua, praestantissime Collega; compellatio, et Freheri nostri desiderium mihi instar stimuli fuêre, vt meas quoque coniecturas et cogitationes, etiamsi inelaboratas et rudes, de hoc nummo, in chattam coniicerem, animo certe occupato aliis seriis Reipubl. negotiis, et sic hoc tempore alieno ab eiusmodi politioribus et cultioribus considerationibus. Nosti enim quam laboriosa in negotiis mulriplicibus, et plerisque iniucundis expediendis, atque nunquam otiosa nostra prouincia et functio sit. Sed vt ad rem ipsam veniam, quae tota consistit in statu coniecturali. Nummus hic vtrum recens vel vetus sit, in medium relinquo, tametsi ex nonnullis notis appateat, eum potius in illorum quam horum classem recensendum esse. Neque vestitum Imperatorium, neque ornatum equi exactius examinare proposui, cum error in incessu equi praeternaturali facile animaduerti possic: alternis enim pedibus attollendis non vno in latere equi et aliae quadruprdes incedere solent. Alioqui cessantibus fulcris naturalibus potius labascerent, quam progrederentur. Fibulae praeterea ex freno dependentes, et loro pectorali innexae, potius impedimento in flectendo equo, quam adiumemto esse solent Taceo quod postilena vel ornatus posterior ephippio annexus sub cauda equina incompositus sit, cum praeserrim in dorsi superioris parte nulla fibulavel retinaculum apparcat. Praetereo ista et alia, quae potius fictorum vel pictorum negligentiaa, si non inscitiae affcribenda, quam velut vetusta et rara obseruanda esse videntur. In horum

aumerum colloco stapedias et notas numerorum recentiorum. Potiora igitur considero et perpendo. Inprimts autem in priote latere nummi Imperatoris in equo sedentis gestum, insolitum et incom positum, qui talis est, qualis iratis et commotis atque ad vindictam irrit atis attribui solet: ita vt, meo iudicio, hi gestus Imperatoris veluti intuentis res in altera parte nummi expressas, referri debeant. Concludo itaque, in hoc nummo imaginem Constantini Magni, et ea, quae illo regnante gesta sunt, siue eodem tempote, siue postea, quod verosimilius est, tepraesentata esse, sicut ex declaratione alterius lateris rectius cognosci poterit: potiora igitur primo, vt pote certam semitam eo, quo tendimus, demonstrantia, tractabo. Eam autem partim mysticam, partim historicam esse arbitror, quae si potius distinguatur, et alterutra in suam classem collocetur, quam confundatur, explicatio facilior videtur. Ex historiis constat, Constantinum Magnum ex prima vel coniuge vel concubina Minetuina, Crispum filium, quem ob raras virtutes admodum dilexit, atque sub disciplina Lactantii Firmiani bonis literis educati curauit, suscepisse. Mortua autem Mineruina, quam vnice amauerat, eum Faustam, filiam Maximiani Herculei, in vxorem duxisse, ex qua quinque liberos suscepit, Constantinum, Constantem, Constantium, Helenam et Constantiam. Postquam autem Crispum vna cum Constantino et Licinio iuniore sotoris silio Caelares designauit: Verita Fausta, ne priuignus Crispus peritia et fortitudine sua filio suo obesset: quare finxisse eam scribunt, se eius amore captam, ideo que ad libidinem eum saepius prouocasse: renuentem veto et detestantem incestum, ad maritum detulisse, quasi voluerit suae pudicitiae vim inferre. Quare Constantinum patrem irae nimium indulgentem, filium Crispum, Polae, in oppido Istriae, iussisse interfici, sicur et factum est. Verum cum caedem insontis nepotis Helena auia parerna Crispi, mater Constantini aegerrime ferret, atque veritatem facti et delationem falsam demonstraret: Mox Imperator lustitiae studiosissimus, vt matrem (quam maxime obseruabat) consolaretur, malum malo maiore conatus fuit sanate. Balneis enim calesactis Faustam in iis collocatam vapore nimio suffocari iussit. Hanc historiam in nummialtera parte expreslam esse arbitror. Sedet enim Helena mater Constantini et auia Crispi, indicta causa occisi, induta veste matronali, gestu graui, sacie senili, velut increpando, et dextra manu minando, respiciens foeminam maiori parte nudam ex aduerso sedentem, quam Faustae personam repraesentare puto. Sinistra vero monstrat crucem, frutice viridi, et aliis floribus eminentem, et aquam ex tubis superne manantem, atque eos irrgantem. Has figuras mysticas esse, demonstrantis fidei Christiaenae incrementa, et vigorem coelitus delabentem facile

assentior. Constatautem Helenam illam inuentricem S. Crucis, non absque superstitione admodum addictam et cultricem fuisse fidei, ideoque sinistra manu mysticas illas figuras, veluti expostulando nurui suae monstrat, quasi ad eas inspiciendas et contemplandas eam inducete conetur. Astat illi a dextro latere auis libera, gestiens volare, cuius figura non columbam, sed aquilam rostro adunco, collo erecto, alis expansis, cruribus altioribus vnguibus et toto corpore, velut simili aquilae oppositae, et vinculis impeditae condoleret, meo iudicio, designat. Hanc Constantinum Imperatorem, alteram Crispum denotare existimo. Indicaui obiter meas coniecturas de duabus foeminis et duab, auibus. Deinceps vero eas prolixius explicabo. Dixi, foeminam hanc maiori ex parte nudam, et quasi ex balneis prodeuntem Faustam, nouercam Crispi occisi repraesentare. Ei quoque astat a sinistro latere, vt dixi, aquila tristis, ala demissa, et veluti pedicis filo vel loro astricta, quod porrigitur ad alteram aquilam, quam illa foemina, inuerso corpore veluti constrictam et exanimem comprimit. Quid obsecro vetat, aquilas has Crispum Caesarem delationibus et odiis nouercalibus irretitum primo, deinde eius opera interfectum designare? quod Helena auia Crispi veluti inculcare, et Faustam Ethnicam irascenti et exprobranti similis, delatricem, ad salutare lauacrum et Christianae fidei mysteria amplectendum, quasi inuitare videtur Fieri etiam potuit, vt Fausta, odio Christianae fidei, priuignum acerbius prosecuta sit Constat enim, etim vigesimo anno imperii paterni interfect um fuisse, quiantea, cum esset Caesar, et secundas Imperii partes teneret, multas leges salurates, vna cum patre, pro Christiauorum libertate sanciuerat, teste Eusebio. Sedet attonica Fausta, illo nummo expressa, auersa facie et seminuda, renuentis et moribundae instar. Dehac figura hae sunt meae cogitationes. Fausta illa, stimulante conscientia, sceleris commissi, ob delationem et necem priuigni insontis procuratam, et ob figuram captae et occisae aquilae ante oculos expositae, quasi linquente animo desperabunda, auersatur tam Christiana mysteria, quam socrum exprobrantem delicta, et monentem salutaria. Quod autem absque matronali veste; sed lauantis habitu et seminuda, flaccida, subtristis solaminis expers conspiciatur, denotare videtur, quod in balneis misere suffocata sit, et quidem gentilis, spretis sacris et mysteriis Christianorum, indigna ornatu et vestitu Imperatorio. Constat enim ex historiis, eam blanditiis suis Constantinum maritum, Chtistianae fidei addictum, aliquoties induxisse, vt more gentilium Diis sacrisicaret. Balneum quoque genus mortis, in peculiari labro, aqua ebulliens infra mystica Christiana expressum. Hortu Ins enim et flores cum cruce exstante, ab eo separati sunt. Quid tandem tanicula sab paede sinistro Faustae, veluti [?] futie hac

signisicatur symbolum sidelitatis, quo canis hieroglyphice denotatur, a nou erca, procurando falsa delatione mortem priuigni, spretum et veluti pede conculcatum fuisse? Inscriptio autem nummi, Mihi ab sit gloriari, nisi in cruce Domini nostri Iesu Christi, meas coniecturas dictas ideo confirmat, quod eae ex colloquio et exprobatione Helenae, matronae piae et Christianae, cum Fausta Ethnica et scelerata foemina desumta esse videatur. Inter alia autem mystica mihi admodum placet, Leo veluti triumphans de Dracone victo, iuxta dictum: Vicit Leo de tribu Iudae, Christi victoriam contra Satanam, antiquum serpentem denotans. Caeterum sub crucis trophaeo, quo Constantinus in vexillis, tabu'is et picturis frequentet vsus est, plerunque [note: Lib. 3. 6. 3.] Draco, velutiea victus et iugulatus conspicitur, sicut Eusebius obseruauit. Verisimile praeterea est, pueri effigiem comprimentis duos serpentes vel dracones, mystica significatione denotare Constantini labores et pericula, quae iuuenis, veluti alter Hercules monstrorum domitor sustinuit. Galerius enim Maximianus, teste Pomponio Laeto, Constantinum ob felicitatem exstinguere cupiens, eum vix puberem cum exercitu contra Sarmatas, gentem ferocissimam praemisit. In qua expeditione iuuenculus praeter aetatem fortiter se gessit, victor extitit, et ducem Sarmatarum in vinculis ad Galerium adduxit. Cum autem is adolescentem aliis insidiis obiicere, et omnino perdere quae reret, vt olim Euristheus Herculem: Constantinum instigauit, vt cum Leone in theatro pugnaret. Qui auidus gloriae, magna cum laude feram strenue prostrauit et occidit. Cum vero Galerius cum maioribus periculis obiicere conaretur, is fuga elapsus, et ad patrem suum in Britanniam, vitatis insidiis saluus euasit. Verum enim uero, si cui forte hae coniecturae longius petitae censeri possent, vt maneamus in mysticis Christianis, pueri illius pugna cum serpentibus, monere videtur perpetua certamina, quae ab ineunte aetate cum Satana hoste, et tortuoso serpente, cuius insultus constanter et fortiter auxilio fidei et merito Christi pro nobis crucifixi, abigendi et superandi sunt. Nam, vt verissime Prosper cecinit:

Haesunt super nummo Constantini meae cogitationes et coniecturae, vel si mauis praesagia (si fortasse Daui, iudicio Oedipi coniungendum esset,) quae, si tibi tanti esse momenti videntur, vt legantur, et ad Freherum nostrum mittantur, non repugnabo, saltem vt videat, me, si non ipsius desiderio, attamen meae cupiditati illi gratisicandi satisfecisse. Sin aliter censes, eas licet conscindas, aboleas et Vulcano offeras. Sint igitur haec omnia tuo iudicio et arbitrio doctissimo et politissimo in faciendo et omittendo penitus permissa.

CAPVT LXXVI. Vtrum vestitus virilis foemineo sexui indistincte prohibitus sit, nec ne?

IN cap. XXXIX. secundae Centuriae, operarum subcisiuarum, multa, et vt spero, non inutilia. de vestibus et earum vsu et abusu, disseruimus, et more coepto, vetera et recentia exempla recensuimus et inseruimus. Inter [note: Deuter. 28.] alia autem introduximus prohibitionem legis diuinae: Ne induatur mulier veste virili, nec vir vtatur veste foeminea: abominabilem enim esse hanc rem apud Deum, additis ibi rationibus, quare, et ob quam causam haec mutatio vestitus abominabilis Deo visa fuerit. Allegauimus praeterea obiter nonnulla verba ex concilio Gangrensi, cuius canon talis est: Si quae mulier proprer continentiam, quae putatur, habitum mutat, et pro [note: Cap. 5. si qua mulier, dist. 30.] solito muliebri amictu, virilem sumit, anathema sit: sicut refertur a Gratiano. Etsi autem, quemad modum omnis mutatio in rebus et nominibus periculosa est, et fraudis quaedam suspicio in illa latere et occultari videtur, sicut in nouo regimine quaedam alterationes subesse, et ex mutatione monetae commerciorum difficultas, ita in mutatione receptorum et distinctorum, cognitorumque habituum et vestium, plerunque aliquid fatale vel monstrosi latet. Hoc enim sieri solet, quando nostra consueta et recepta nobis displicere, et aliena nimium placere incipiunt, tunc indicium manifestissimum apparet, vel ambitione, leuitate, aut concepta noua opinione, aliorum ritus nos facile sequuturos, et nostros relicturos. [note: Dereb. gestis Alex. Magn.] Exempla habemus in Dario, teste Q. Curtio, qui cum in principio Imperii sui acinacem Persicum iussisset mutari in eam formam, qua Graeci vtebantur, protinus tunc Chaldaeos interpretatos, imperium Persicum ad eos transiturum, quorum formam armorum assumsissent. Eodem modo, postquam Alexander Magnus victo Dario Persicum diadema, Persica arma et vestitum assumsisset, ita mores, vna cum illis mutauit, vt superbiam et animi insolentiam ac mollitiem cum iis induisse, et patriam disciplinam veluti exuisse videretur: vnde milites suos veteranos et amicos sibi ita exosos reddidit, vt tanquam exterum auersarentur, et tandem veneno tollerent, licet a nonnullis historicis crapulae continuatae asscribatur interitus eius praematurus. Andronico iuniore imperante, Constantinopoli in aula, (vt fama est) tanta fuit vestitus mutatio, vt non Graecorum amplius, sed Latinorum, Mysiorum, Tryballorum, Syrorum, Phoenicum colluuies esse videretur. mox prudentiores non obscurum omen [note: Lib. 2.] vel mutandi velaffligendi Imperii inde acceperunt, sicut Gregoras testatur. Recte itaque Thalmutistae in suis vanissimis phantasiis nonnunquam

vera admiscentes, Israelitas in illa diuturna et tristi seruitute AEgypriaca tria tradunt constantet retinuisse; linguam Hebraicam, putitatem religionis, suae gentis vestitvm et hAbItvm. Prudenter ergo considerateque Heluetii, vt linguae antiquae, ita morum atque habitus retinentissimi, nuper sanciuerunt, vt, qui auitum habitum vestimentorum mutarit, peregrinumque assumserit, aut deponerer, aut a publicis honoribus, muneribus et magistratibus excluderetur et exsors viueret. Quod si in mutatione vestitus virilis, rantum periculum et omen vetsatur: multomagis id fieri solet, si sexus varietas et forma in vestiendo: accedit ibi enim, praeter leuitatem mutationemque morum, iactura honestatis, et pudicitiae simul, consideranda metuendaque est. Quare non absque grauicausa, tam in lege diuina, quam politica, adeo arcta prohibitio adest, ne investitu confusio talis fiat, vt vnus sexus ab alio dignosci et segregari nequeat, et libidinibus et aliis inhonestis actionibus hac mutatione veluti fenestra aperiatur. Haec cum ita sese habeant, quaerere tamen aliquis non intem pestiue posset, vtrum indistincte illa prohibitio foeminis, ne virili. veste vtantur, in lege diuina, an cum distinctione, vel etiam dispensatione quadam facta sit, necne, ita vt necessitas aliave causa, eam aut mutet, aut prorsus tollat. Exempli causa, potestne excusari potentissimi Regis Mithridatis vxor, quod tonsis capillis, et equo conscenso, atque instar viri, vestibus et armis sumtis, mentita sit virilem sexum, abiecto foemineo, atque assumto militari vestitu, perpetua comes in bello, marito Regiadhaeserit? Laudandane obsecro est, Eugenia Philippi Alexandriae praecti filia, quae (vt in eius historia legitur) Imperatore Commodo regnante, persecutionis et periculi fuga Heliopolim concessit, duobus eunuchis comitata, ibique virili habitu et animo monasterium ingressa, tantum inter viros profecit, vt vnanimi omnium consensu Abbas eligeretur. Verum illa, excusaca Praelatura, cum postea adulterii apud Praesectum Alexandrinum, patrem, rei ignarum, tanquam masculus monachus delata, innocentiam suam muliebri corpore, publico in iudicio ostentasset, patentes, fratres, totamque familiam ad fidem Christianam conuettit? An laudanda et Theodora Alexandrina, [note: Lib. 17. c. 5.] quae teste Nicephoro Calisto, imperante Iustimo, veste cum vita, quam turpem antea Alexandriae egerat, in virilem mutara, in monasterium se ibi recepit, multosque annos sexum emeritita, quod erat reliquum vitae, vt Monachus in eo consumserit? Suntne praeterea reae dictae prohibitionis, vel secus, foeminae Persicae, quae (vt Iouius in sua histria retulit) militari veste indutae, maritos, in praelio Campsonis Regis Persatum, contra Selimum, [note: In festis Manuilis.] Turcicum Imperatorem, secutae occubuere, et ita caesae repertae sunt. Aliud exemplum de foeminis nostratibus adiicere libet ex Niceta histarico:

Quo tempore (videlicet anno 1247.) Alemanni cum Gallis, Conrado Imperatore duce, ad acquirendam Palaestinam et Hierosolymam, magnis copiis in Syriam profecti sunt, fuisse, inquit, mulieres Germanicas, virorum instar equitantes, martio vultu et habitu, Amazonica prorsus audacia, quarum illu strissima altera prorsus Penthesilea, ob fimbrias et similium vestium auro intertextum, auripes vocabatur. Nec reticendum est foeminae Metenfis equestri loco genitae exemplum, quae, vt in vetustis carminibus nostris legitur, maritum suum Alexandrum a Machmete canptum, et ad aratrum condemnatum, habitu et forma Monachi mare transfretans, artesua liberauit. Porro, vt ad recentiores historias veniamus, quaeritur, num foe minae Gallicae Fani Requierii, cum a Caesarianis, duce Domirio, durante bello illo diuturno, inter Carolum V. Caesarem, et Franciscum I. Regem Galliarum, acriter illud oppidum oppugnaretur, et parum abesset, quin ab hoste occuparetur, patriam suis armis seruârunt, perperam vel rectefecerint. Ita enim de iis scribit Arnoldus Ferronus: [note: In vita Vales. Frane. Reg. mibi. fol. 240.] At mulieres ipsae pice, aquisque calidis et feruentibus ad motis, moenia scandentes viris admixtae, ita virorum officio functae sunt, vt re infecta, multis caesis, redire coacti sint. Sed etiam a mulieribus VIRILI HABITV dimicantibus, extorta hosti duo vexilla. Similiter potest quaeri, vtrum honeste et recte, vel contra leges, et decorum sese gesserit nobilis illa virgo Senensis, in obsidione diuturna patriae suae, oppugnante eam Marchione Marignano, Praefecto militum Cosmi, Ducis Florentini, quae (vt scribit, non absque admitatione, Monlucius, in hac vrbe Regis Galliae praefectus) quum eius frater esset morbo impeditus, quo minus ad lustrationem et defensionem vrbis com pareret, isque graui poena accersitus esset, clam, sumto eius vestitu, et armis, fraterno nomine comparuit, vigilias subiit, et reliqua exercitia militaria, mentita sexum, viriliter administrauit et gesfit, donec frater eius conua lescens, in sororis locum successit. Quam obrem illa magno cum honore et gratulatione omnium, domum reducta fuit. Vt autem ad exempla nostris remporibus propinquiora perueniamus, quaeri praeterea posset, foeminane illa militaris ex cusari poterit, necne, quae in bello Turcico a Sinane Bassa, anno millesimo quingentesimo nonagesimo quinto, inter alios captiuos Christianos, vitili habitu, in vinculis Constantin opolim adducta esse dicitur? Ita enim Mercurius [note: Hister. lib. 14.] Gallo Belgicus scribit: Reperta est quaedam mulier, virili habitu in duta, quae multos annos castra Christia norum erat secuta, et Caesari fidelirer militauerat. Mirati Turcae, rogarunt eam, anne sub hoc habitu viris vnquam carnaliter permixta fuisset. Negante illa, interrogati sunt et reliqui capriui, an hanc mulierem cognouissent? Qui omnes iureiurando

affirmarunt, se omnes, illam virum esse, semper existimasse. Perlata est huius rei nouitas ad aures Sultani, qui eam ad se duci praecepit, atque inter caetera interrogauit, num sic sexum mentita, vnquamTurcas intersecisset? Illa nihil aliud rata, quam vt moxinterficeretur, imo mortem, ob captiuitatis immanitatem, in votis habens, respondit, Se quamdiu Caesari meruisset, quae militem decent, semper cum optima fide egisse, in omnibus expeditionibus, oppugnationibus, velitationibus ac pugnis, ad quae mandato praefectorum suorum missa fuerat, se vitum exhibuisse, nulli hostium pepercisse, sed plurimos caesim punctimque feriendo, interfecisse. Admiratus Sultanus virilem mulieris animum, eam primo per vrbem duci, vt ab omnibus conspiceretur, iussit, deinde eam Sultanae suae donauit. Pergit ibi ille auctor: Ne mireris lector, neque fabulas narrare nos existimes. Meminerunt enim mecum plurimi, quo tempore illustris Marchio Warenbonius, Blienbecam, paulo post obitum Mattini Schenckii, occupauit, similem mulierem in arce inter mortuos inuentam, quae sub habitu viri multos annos ordinibus Hollandiae non minus strenuem quam fideliter militauerat, etc. Huc spectat historia foeminarum Culmensium, et Elbingensium, quae vestitu et armis virilibus patriam contra Suantipolum ducem Pomeraniae, qui sciebat, ciues plerosque in praelio paulo antea caesos, conseruarunt, et propterea peculiare priuilegium foemineo sexui consecurae sunt: sicut a Casparo Hennebergero recensetur. Verum enimuero huius quaestionis solutio, de veste virili, foemineo sexui prohibita, meo iudicio in eo consistit, quod amor coniugalis, defensio patriae, et necessitas, vtpote in rebus honestis, soluta legibus, multa licita faciant, quae alias, tanquam illicita, prohibita et interdicta sunt. Inprimis autem necessitas, inquit Halicarnasseus, et extremum periculum potest audaciam inserere, vel in eo, in quo innata non erat. Et Salustius necessitati irritatae graues morsus attribuit. Hinc interpretes legis diuinae allegatae, eam non tam stricte interpretantur, vt praecisam abominationem in se contineat, sed eam variis modis limitant et mitigant: sicut Gerson Cancellarius Parisiensis eam iudicialem censet, quae non obligat, in noua lege, illamque in casibus necessitatis, vel euidentis vtilitatis, vel approbatae consuetudininis velex auctoritate et dispensatione superiorum, non valere dicit. Eodem modo Lyranus eam solummodo ad arma militaria, ex textus Hebraici interpretatione, restringit: Probibetur, inquit, lîc, quod mulier non portet arma viri, tum quia indecens mulieri, et praesum ptuosum, tum quod pro tunc erat superstitiosum: Quia gentiles mulicres, in sacris Martis, portabant arma viri, et in sacris Veneris viri porrabant ornamenta mulierum, et instrumenta earum, vtpote colum, fusum et similia.

Ideo subditur: Abominabilis est apud Deum, qui hoc facit. Abominatio enim in sacra Scriptura communiter capitur pro Idololatria, seu pro aliquo ad idololatriam pertinente. Si autem litera praedicta intelligatur de veste communi, prohibetur hîc talis vsus, vel potius abusus, quia est ocrasio libidinis. Nam mulier, in veste virili, posset licentius cum hominibus luxuriam exercere, et similiter vir in veste mulieris, quia liberius posset secreta mulierum ingredi. Hactenus Nicol. de Lyra ad cap. 22. Deuter. Ex his et aliis rationibus de fenditur Iohanna, (vulgo puella Lotharingica vocata) quae diuinitus, vt putatur, Carolum VIL Gallorum Regem, regno restituit et contra Anglos virili veste et armis militauit. Postremo. ex legibus Romanis constat, nonnulla restimenta vtrique sexui communia fuisse, quibus videlicet promiscue vtebatur mulier cum viro, veluti penula, palliumve est, et reliqua eiusmodi, quibus sine rep rehensione vel vir vel vxor vtebatur, sicut in l. vestis, de aure et argen. legat. distiguitur, [note: Lib. 5. c. 16.] quam distinctionem latius. explicat Alexander de Alexandris de genialibus diebus.

CAPVT LXXVII. Quae sint vera ornamenta mulierum, et quam detestabilis res sitit fucus: cui adiuncta sunt nonnulla de foetore cadaueris humani. Auctarium capitis XXXVIII. Centuriae secundae.

PAVLO ante recensuimus ex Nazianzeno, vera orna menta mulierum et quam fucus detestabilis res, et cum hypocrisi comparandus sit, adiecimusque nonnulla de foetore humani cadaueris. Nunc auctatii loco plura de his rebus admodum memorabilibus congerere volui. Potro mores et ornatus verus foeminarum et matronarum ita com mendatur: vt nihil toruum in oculis, nihil procax in verbis, nihil in actu inuerecundum: non sit gestibus fractior, non ingressu solutior, non vox petulantior, vt ipsa corporis species simulachrum sit mentis, et figura probitatis. Felix. imo felicissimus, cui talis contingit consors vitae coniugalis. Verum enimuero, quemadmodum virtutes cumulatae eaeque perfectae raro vel nunquam cadunt in homines ita haec felicitas potius optanda quam adipiscenda. Non enim viuimus cum perfectis, vt ait Cicero, sed praeclare agitur, si vel simulacra quedam virtutum appareaut. Caeterum quam detestanda [note: Lib. 3. paedag. cap. 2.] res sit fucusin vtroque sexu, praesertim autem foemineo, adduco Clementis Alexandri iudicium, cuius similitudo de deliciis AEgyptiorum,

et quod inde infert ad multas res accommodari potest, quod Petrus [note: De Republ. lib. 4. c. 11.] Gregotius Tholosanus ita refert: Mulieres comtae, fucatae, ornatae, sunt templis similes AEgyptiorum, in quibus porticus, vestibula, lucive magnifice instruebantur, atria multis columois cincta erant, parietes lapidibus externis et artisiciose depictis splendebant: aedes auro et argento et aere collucebant ex variis Indicis et AEthiopicis lapillis, adyta. vero intextis adumbrabantur peplis, sed dum penetralia templi adytus subiisses, et ad id, quod est praestantius, spectandum properasses, et imaginem, quae in templo habitaret, quaesiuisses, sacerdos quispiam ex his, quae in templo sacrificaban, venerando quidem vultu apparebat, sed velum adyti tollens, numen ridiculum ostendebat, animalia bruta, felem, crocodilum, vel serpentem indigenam, vel aliam belluam, quae templo digna est, et digna potius antro vel spelunca, apparebatque ita Deus AEgyptiorum bellua, quae super stragula purpurea volutabatur. Tales nempe mulieres crispatis capillis, tinctis oculis, vnctis genis, pilis iunctis, fluxa toga, catenis et gemmis, aliisque ornatibus compositae, quibus decipiunt homines, qui dum proximius accedunt numen inspecturi, intro belluam vident, dignam antro, quae detracto velo ap paret, ibi Satan Draco later in cauea animae adulrer, et pulchritudo non vera, sed fucata. Perdvnt mvlieres veram PVLCHRITVDINEM, DVM EXTERNAM INDVVNT, ETC. Non inscite rcaque quaeritur, Quodnam id hominum genus sit, quod cum sua facie non it dormitum? Ad hoc respondetur: Fucatae sunt muhlieres, quae aliam sibi faciem tectoriis inducunt, quam quae spectatur, fuco sese illinentes seu lenocinio, quae certe non aliud quam personatae esse videntur, quando laruis insitam obuelant deformitatem, aut grassantem senectutem erugata cute differre [note: De habitu virgin.] annituntur. Hoc pie ita explicat Cyprianus: Manus Deo inferunt mulieres, quando quod Deus formauit, ipsae resormare contendunt. Deum videre non poteris, quando oculi vel facies aut crines tibi non sunt, quos Deus fecit, sed Diabolus infecit, an quid desideramus amplius?

[note: De cultu faemin.] Non absque causa igitur Tertullianus grauiter hortatur mulieres, vt non stu deaat fuco et nitori, quia quae cutem medicaminibus vngunt, genas rubore maculant, oculosfuligine collinunt, illis plastica Dei displicet. Reprehendunt enim dum emendant. Quia diaboli negotium est, quod fingitur, sicut quod nascitur, opus Dei est. Quia indignum est nomine Christiano, faciem fictam gestare, quib. simplieitas omnis indicitur: Effigie mentiri, quibus lingua non licet: appetere quod datum non Sit, quibus alienum abstinendum. Quia quae mulieres crocum capiti suo ingerunt, eos pudet, quod non Germanae aut Gallae sint procreatae; ita patriam capillo transfetunt, et reuincunt Deum dicentem: Quis vestrum potest capillum

album ex atro facere? Quia si non pudet eas enormitaris, qua affigunt capillamenta tentilia et sutilia, pudere inquinam enti eas debebar, ne exuuias alieni capitis, forsan immundi, gerant, etc. Praeterea eiusdem Cypriani monitio admodum pia est: Non metuis (inquit) oro, quae talis es, ne cum resurrectionis dies venerit, artifex tuus te non recognoseat: et ad sua praemia et promissa venientem remoueat et exeludat? increpans vigore censoris et iudicis dicat, opus hoc meum non est: nec imago haec nostra est. cutem falso medicamine polluisti, crinem adultero colore mutasti, expugnata est mendacio facies, figura corrupta est, vultus alienus est: Deum videre non poteris, qando oculi tibi non sunt, quos Deus fecit sed quos Diabolus infecit, etc. Plura sane et notatu digna de adscititia forma et trullisato, gypsato, cretato et purpurato vultu mulierum, et [note: De ciuili conuersasione lib. 3.] quae scandala et mala ex eo proueniant, recenser Stephanus Guazzus. Inter aliab autem (sicutex Italico docte transtulit praestantissimus vir Henricus Salmuth) dicit: Noui iuuenculam, cuius collum ante duos etiamnum menses, non minus atrum erat, ac fabri cuiusdam serrarii; nunc vero in plateis ita gypsata aut ceruslata incedit, vt ipsa amplius haud videatur. At cum caput parumper flectit, tum et colli et gulae a facie multum differentis, nigredo detegitur, vt vel onocrotalum te conspicere credas, et capueillud ex Belgae cuiusdam collo ab latum, AEthiopi impositum et accommodatum dicas. Idem auctor postquam in eodem libro abusum foeminarum: nimium, et persertim capitis ornatum cum comis crispatis et tortis graphice descripsisset, concludit, ornatui isti deesse emblema quoddam, auteis expressum literis, nempe: DEI OFFENSIO: AMANTIVM SPES: MARITORVM RVINA. Et randem eiusmodi soeminas alieno colore et fuco ornatas, similes esse ait vpupae illi, quae, vti fabula nos docet, ersi in sordibus quidem consueta viuere, ad aquilae tnn nuptias prae omnibus aliis auibus fuit honorata, quod coronam in capite gestaret, et versicoloribus esset induta plumis. Praeclaram et egregiam laudem camque perennem habet et habebit Alemana illa, coniux Manuelis Comneni, quam Nicetas Choniates [note: Lib. 7.] ita praedicat: Manuel vxorem duxit Alemanam ex illustri Principum familia natam, quae non tam formam corporis curabat, quam animi pulchritudinem. Itaque omnibus fucis et ascititiis ornamenris repndiatis vt quae vecordes mulier culas decerent, naturali rubore contenta, vir tutum ornamentis fulgebat, constantia et animi gentilitia prodira. Hanc foemi nam, et quidem Imperatricem, imitari deberent illae, quae fuco et aliis externis coloribus potius se deformare, quam natiuam formam exornare conantur. Recte itaque fucus ille, qui extra pulchre appareat, intus vero plenus sordium et foetorum sit, hypocrisi et iis qui ea delectantur, assimilatur.

[note: Lib. 7. c. 24. in princ.] Quo respexisse videtur Ioan. Salisberiens. in Nugis Curia libus scribens: Ecce quam miser est finis hypocritarum, qui, sacro testante eloquio, perdentur vt sterquilinium, quo nihil immundius est. Hypocritam autem [note: Super 23. Dom. Trin.] definiuit Bernardus Textor ita: Hypocrita est, qui eius rei, quam corde odit et conremnit, vel gestibus vel verbis, vel factis externis dilectionem prae se fert: qui e contrario eius rei, quam corde diligit et magnifacit, gestibus verbis et factis externis odium prae se fert. E contrario sincerus et candidus est, qui illud, quod malum esse agnoscit, et corde odit, etiam gestibus et verbis et factis externis testatur: Quod vero intelligit bonum, et corde approbat, sine metu vllius creaturae, gestibus, verbis et factis ostendit. Huc respexit B. Augustinus, vbi dicit: Hypoctitae sana membra ostendunt, vulnera tegunt, qui nolunt humiliari confessione iniquitatis suae, humiliantur pondere manus Dei. Recte quoque et admodum concinne ita definit hypocritam, Melanchthon: Est animal indoctum, plenum liuoris et maleuolentiae, suspicax, calumniosum, sese admirans, et saeuum, vbi est occasio. Hanc definitionem esse veram iplemet sensit, sicut in suis scriptis saepenumero conqueritur: Nec ipse tantum, sed etiam alii nulti boni et pacis amantes, qui inter illa monstra viuere et manere coguntur. Consolationem autem habent firmam et certam, quod illa hypocrisis et falsitas non tam alios laedit, quos vel odio vel ignorantia grauat, quam eos ipsos, a quibus haec existit arque profi ciscitur. Qui quidem neque conscientiae suae poenas, neque diuini numinis anim aduersionem effugere poterunt. Pulchta etiam est applicatio a fuco ad hypocrisin Cypriani: Angeli, inquit, apostatae oculos circumducto nigrore fucare, et genas mendacio ruboris inficere, et mutare adulterinis coloribus crinem, et expugnare omnem oris et capitis veritatem, corruptelae suae impugnatione [note: Erasmus in Colloq.] docuerunt. Huc spectat Symbulus collocutor Philodoxi, ita ratiocinans: Tantam habet vim constantia, vt qui vitiosam nacti sunt naturam, tamen ob hoc ipsum leuius ferantur, quod nunquam sui sint dissimiles. Fucus autem simulatque suboluit, etiam in benefactis gignit odium. Porro quod simulatum est, perpetuo latere non potest, aliquando erum pat, oportet, quod vbi factum fuerit, semel euanescat omnis ille magnificus gloriae fumus, atque etiam infabulam vertetur. Recte itaque et graphice [note: In Fastis mense lunio.] Chytraeus taxat hypocrisin Iuliani Apostatae, hisce versibus:

[note: AEn. Silis. romus c. lib. 1.] Sed vt more nostro consueto historica quoque admisceamus, Hypocritarum vitam, Friderico Caesari coram accusabat Caspar Schlickius,

Cancellarius Bohemiae, abiturum sese aliquando in loca dicebat, quae hisce hominum monstris vacua essent. Cui Fridericus, vltra Sauromatas ergo, inquit, et glacialem Oceanum tibi eundum est. Sed cum eo veneris, non omnino carebit hypocrisi locus, si modo et tu homo non Deus es. Inter mortales enim nemo est, qui non aliqua ex parte fictus fucatusque sit. Vt autem de foetore cadaueris humani nonnulla memorabilia prioribus adiiciam: Hac de re habemus exemplum Numeriani, Cari Caesaris filii, cum oculorum dolore correptus, in lectica veheretur impulsore Arrio Apro, socero suo, insidiose occisus esset. Eius mors, cum tamdiu occultaretur, donec Aper imperium rectius inuadere, et commodius occupare posset, foetore cadau eris prodita est. Quo offensi milites custodes, cum diductis lecticae velis introspexissent, inter fectum esse patuit, sed ea inulta non mansit: Concionantem enim Aprum, Diocletianus successor confodit, sicut Eutropius, Aurelius Victor, et Pomponius Laetus, scriptum [note: Lib. 5.] reliquêre. Alterum exemplum habemus apud Saxonem Historicum. Frothone Ill. Danorum Rege clariss. mortuo, salitum corpus, triennium proceres asseruandum curauêre, et quasi prae senio, nec pedes incedere, nec equo vehi posset, regio curru circumu exêre, prouinciarum defectionem, vulgato Regis exitu, formidantes. At vbi putidos artus, extrema corripuit sanies, nec tabes reprimi poterat, secus Vueram, Sialandiae portum, regio funete tumulauêre corpus, affirmantes, Frothonem eo loci mortis et busti copiam exoptasse, vbi regni eius praestantissima habe retur prouincia Huc referri potest, quod recens est; nam mortuo Solimanno, Turcico Imperatore, Anno 1566. in obsidione Sigethana, cum Visieri Bassae, qui sunt praecipui, et arcanis rebus praepositi, mortem eius omistudio et calliditate celare conarentur, donec successor regni adueniret (Turcae enim, praesertim Ianizari, interregno durante, hoc habent priuilegium, vt Iudaeorum et Christianorum bona, praedae illis exposita sint) ideoque omnia, quae ad regium cultum, quasi adhuc superstes eser, diligenter et exquisite exornarent: tamen subolentibus nonnullis astutioribus foetorem cadaueris, licet aromatibus conditi, parum abfuit, quin in castris excitata seditio fuerit, nisi aduentus noui Imperatoris praematurus eam impediuerit. Postremo Beati Bernardi regula, continenstres monitiones salutares, memoriae omnibus commendanda est. Quid fuisti? sperma foetidum. Quid es? Vasstercorum. Quid eris? Esca vermium. [note: Sermone de Scripturarum sanctarum vtilitate.] Et eius discipulus Guarricus Igniacensis: Corpora peccatorum quid sunt, nisi sepulchra mortuorum, quae sunt plena omni spurcitie, putredine et foetore?

CAPVT LXXVIII. Defoeminis nonnullis, quae sibiipsis mortem consciscere maluerunt, quam pudicitiam suam violari permiserunt.

CVM sub finem superioris mensis in festo solenni Academiae Aldorfinae Tragoedia, cuius titulus erat Luctetia, publice exhiberetur, incidit disputatio inter amicos, vtrum recte fecisset, et reparationem honoris et pudicitiae suae seipsam interimendo acquistuisset Lucretia illa Collatini vxor, cum partim dolosis persuasionibus Sexti Tarquinii coacta, partim vim passe esset, an secus? et ita duplici metu, non quidem vulgari et leui, sed qui in constantem virum cadere posset, minis et armis coacta esset. Huc accedit, quod in iure persuasio dolosa est ita punibilis, [note: In l. vnic. in fin. C. de raptu virg. in cons. 40. n. 6. in fine.] et plus quam violenta coactio, vt sentit Salicetus et Cassanaeus. Hoc Lucretiae et Tarquinii factum tunc temporis in familiari colloquio, in vtramque partem quidem disputatum, sed interuenientibus aliis negoriis indecisum relictum fuit. Quaeres praebuit tandem occasionem et materiam mihi reuerso domum, vlterius de illo cogitandi. Et incidi forte in Graecum epigramma, alias a me notatum, improbans Lucretiae spontaneam caedem hoc dilemmate, sicut in Latinum conuersum est:

Exstant autem varia iudicia de hoc violento stupro, et caede Lucretjae apud Liuium, Florum, Valerium Maximum, Plutarchum, Ouidium, Augustinum, [note: Lib. 1. c. 19. de ciuit. Dei.] et alios vetetes auctores. Nec desunt recentiores, qui vt omnes Lucretiae factum approbant et collaudant: ita Tarquinii vim detestantur. Ex quibus Guilielmi Onciaciprae caeteris sententiam huc inferere volui. [note: Quaest. iuris Philosoph. 38. num. 5.] Lucretiam, inquit, si intactus animus, et impollutum corpus, quia delicta sine delinquendi animo non constituuntur, pro vice, quod sibi mortem consciuerit; damnant: Defendi possit ea humana ratione, tametsi non delinquant, nec iccirco vindicem pertimuerit legem, quia annumeren tur inter casus fortuitos Principum acta, quae a nemine prestantur, quem ad modum nec vis quaelibet maior. Deliquisse tamen in eius personam Tarquintum, eique fecisse iniuriam, constabat. Cum igitur factum pro infecto haberi non possit, sed nedum facto, quin imo suspecto carere mallet, suaque id interesse nosset, nec subesse vindicaturum iudicem, ac

qui intrinsecam conscientiam palam faceret, sine iudice ius sibi dixit, ac dixit proprio vitae ex periculo, vt magnanimis ciuibus eodem discrimine vl ciscendi facinus viam praemonstraret, nec eam sua cura fefellit. [note: Hoc Lib. 6. c. 8.] facinus ita explicat Valer. Maximus: Postquam Lucretiam ducem Romanae pudicitiae fecerat, cuius virilis animus maligno errore fortunae muliebre corpus sortitus est a Sexto Tarquinio, Regis superbi filio, per vim stuprum pati coacta, cum grauissimis verbis iniuriam suam in consilio necessariorum deplorasset, ferro se, quod veste tectum attulerat, interemit. Causamque tam animoso interitu, imperium consulare pro regio permutandi, populo Rom. praebuit. Eadem ratione idem Orgiagontis Reguli Gallo Graecorum vxoris stuprum passae pudicitiam defendit. Huius foeminae, inquit, an aliud quispiam quam corpus in potestatem hostium venisse dicatur? Nam neque animus vinci, nec pudicitia capi potuit. Caeterum ad tuendam famam et pudicitiam Lucretiae, et aliarum foeminarum [note: Lib. 6. de pisdicitae.] vim passarum multa egregia exempla et historias veteres et recentes congessit Baptista Fulgosius. Nec non et Simon Maiolus, in quo tamen quaedam [note: In canicular. verbo. Mulier.] cum iudicio legenda et applicanda sunt. His lector cupidus plura cognoscendi, addere potest in meis Meditationibus plura lectu digna. Visum autem fuit, illis nonnulla memorabilia adiungere, quibus foeminae [note: Cap. 50. centur. 1.] heroicis animis praeditae, testari voluerunt, pudicitiam suam propria, vita [note: De bello Cypro lib. 1.] chariorem esse. Et exstat apud Bizarum, cuiusdam captiuae Cypriae foeminae nobilis notabilis audacia et astutia, sibiipsi et aliis concaptiuis, mancipiis aliisque exitiosa, cum Nicosia non ita pridem a Turcis expugnata esset: Maiorem, inquit, partem eorum, qui eaptiui adducebantur, et florem iuuentae, cum ingenti praeda et opimis spoliis in quandam nauem, quae ad Mahometem pertinebat (atcem potius dixeris) et in tritemem nauem que onerariam iniecere, vt haec omnia ipsi Mahometi et Selymo Imperatori dono darent. At quaedam ex illis nobilioribus foeminis, quae captiuae abstrahebantur, (cum morbum simularet, et ideo laxatis vinculis arctioribus, in naui recreationis causa hinc inde ambulare concessum illi esset) ignero in sulphureum puluerem ibi asseruatum, coniecit, quo quidem ea nauigia cum omnibus, qui in iisdeuehebantur, combusta sunt, omnisque thesaurus vel flammis absumptus, vel mari absorptus est, nec vllus eo incendio seruari potuit, praeter nauclerum, scribam, et perpaucos alios, qui natando ad littus incolumes peruenerunt, ex quibus id postea rescitum est. Hoc sane spectaculum licet horrendum omnino ac miseratione dignum extiterit, quae tamen huius fuit auctor incendii, minus malum iudi cauit ita exstingui, quam in manus efferas deuenire, pudoremque et libertatem seruituti

ac dedecorilonge praeferendam censuit. Haec itaque mulier, si laus pu dicitiae spectetur, nulla ex parte inferior iudicanda est Graeca foemina, nomine Hippo, quae cum hostium classe esset excepta, in mare se, vt pudicitiam morte tueretur, abiecit. Nec minus digna, quam Digna (alii Dugna) Aquiliensis, quae quidem genere nobilis, formaque tam conspicua, vt omnes alias eius vibis foeminas facile praecelleret, cum suam patriam ab Attila Rege Hunnorum, ex pugnatam, hostesque victoria abutentes conspiceret, vitam potius suo scelere, quam alieno pudicitiam amittere statuit. Ideoque domesticam turrim praeterfluenti Natasoni imminentem conscendit, et capite obuoluto in subiectum turri gurgitem se praecipitauit. Atque haec Cypria milier licet laudatissima, in hoc vtrique dissimilis, minusque forsan laudis apud nonnullos, eius praeclarum facinus meretur, quod illae sui tantum corporis iacturam fecere: at ista plurimorum necis causa fuerit: et id circo forsitan imprudens ab aliquibus, et nimis audax iudicari posset, quae nulla habita ratione aliorum salutis, tantum modo sibi, suoque pudori consulere statuerit. Verum haec (si res aequa lance perpendatur) non solum seipsam, sed etiam suos comites ab eadem nota et tyrannide liberauit. Nam omnes eadem sors manebat, omnesque in aerumnosam et perpetuam seruitutem abducebantur. Hucusque Bizarus.

Non dissimile, et atrox quidem exemplum accidit ante aliquot annos, cum Rex Poloniae Stephanus in obsidione Dantiscana occupatus esset, et Muscouitae captata hac occasione in Liuoniam irruerent, atque arcem et ciuitatem Wendenam, munitam et amplam expugnarent, in eaque crudelissime in vtrumque fexum et quam libet aetatem caedibus, libidine et aliis atrocibus modis saeuirent. Hanc immanem crude litatem cum ii, qui in arcis munitum locum confugerant, conspicati essent, desperabundi cum vxoribus et liberis puluere tormentario incenso sese interemerunt, ne in tam trunculentos hostes, cum praesentaneo discrimine honoris et pudoris inciderent, sicut Laurentius Mullerus late haec describit, [note: In historia Septentr.] vbi addit: Hoc factum non solum vicinis Luionibus, sed etiam Mosco ipsi deplorandum et mirandum fuisse. Et licet Theologi Rigenses contra istas foeminas et virgines, qui sibiipsis manus in hac extrema necessitate, metu hostis atrocissimi, intulerant, in concionibus declamarent, earumque factum condemnarent: tamen vnusquisque iudex esse: poterit, vtrum rectius fecerint, dum spontanea morte honorem et pudicitiam suam, desperato omni auxilio et ope, conseruare, quam crudelitati immitissimi hostis eam prostituere, et seruituti intolerabili et flagitiosae sese et suos liberos subiicere maluerunt. Adiungendum putaui adhuc

vetus exemplum constantiae et pudicitiae, Cammae mulieris Galaticae prioribus conueniens, quae posteritati aeternam memoriam virtutis heroicae [note: In libro Erotico siue Amatorio.] ethnicae reiiquit. Haec enim, referente Plutarcho, forma venustissima, vxor Sinati Galatiae reguli, adamata fuit a Synorige Galatarum potentissimo, qui cum marito viuente, neque persuasurum se mulieri adulterium, neque vim inferre posse, videret, Sinatum interfecit. Erat Cammae refugium et solatium calarnitatis, sacerdotium Dianae auitum, in cuius aede plerunque commorabatur, neminem admittens, quanquam multi ipsam et potentes ambirent. Cum autem Synorix ausus esset, eam de nuptiis appellare, non subterfugit, neque facinus eius culpauit, ad quod ipsum scilicet non alia prauitas, sed amor ipsius et desiderium impulisset. Ergo Synorix fidens Cammae venit eam in matrimonium petitum: occurrit mulier, dataque dextra ad aram Dianae hominem adduxit: ibi cum de mulso, quod veneno infecerat, e patera libauisset, dimidium ipsa ebibit, reliquum Synorigi ebibendum propinauit: postquam ebibisse vidit, alte sublato eiulatu, nomine maritum inuocans: Hanc ego, inquit, diem praestolans adhuc Sinate, Sinate carissime, vitam acerbam toleraui, nunc vero laetus me accipe, vltam tui gratia scelestissimum virum, vtque tibi vitae, ita huic mortis sociam perlubenter factam. Ac Synorix quidem lectica vectus, paulo post viuendi finem fecit: Cammam ferunt diem illam noctremque superuixisse, valdeque alacrem et hilarem discessisse. Huc spectat Epitaphium Glaphyrae, quod legitur Neapoli in domo Adriani Gulielmi, referta seleoctissimis monumentis et antiquiratibus: tale videlicet: GLAPHYRA CL. LVSCI F. ADFECTO ADEO CINERIBVS CAII LVCII FAVSTI MARITI HEV RARISSIMI, VT AD ALIVM NVNQVAM. TRANSIRE VOLVERIM, ETSI FORTVNA PRAEPOTENS, CONSTANTIAE SEMPER INIMICA SVRDO DISCRIMINE PVDICITIAE PLACIDAM: RVINAM MINABATVR, ET VIRIDIS AETAS FIDEM CONIVGII VIOLARE IMPELLEBAT, INTER VTRASQ TAMEN FLVCTVANS MVLIER, MENSE VII. D. XI. NON TAM CORPVS CAELEBS, QVAM ANIMVM PVDICVM SERVAVIT. ET NE TANTA DOMESTICORVM HOSTIVM PVGNA CONTINVE AVGESCENTE VINCERER, PROCERVM PETVLANTEM TVRBAM FVGIENS, VIVAMME CONDIDI MONVMENTO. AT POSTERI, SI INVIDETIS, IMITAMINI; SI VERO QVIS PROBAVERIT, PROBETVR: SI IMPROBAVERIT, IMPROBAM SE ESSE SCIVERIT. VALE MORS. VIXI ANNOS XVI. SALVE VITA PERPETVA.

Vt autem tandem hoc caput de pudicitia mulierum honestarum concludam, ea semper fuit in magno pretio, tam apud Ethnicos, quam Christianos, sicut praecedentia exempla satis declatant. Inprimis autem ea celebris [note: In Apith. Lacon. in Lycurg.] apud Lacones siue Spartanos fuit, sicut Plurarchus obseruauit. Tanta, inquit, isto tempore mulierum Laconicarum pudicitia fuit, tantum abfuit leuitate catum, quae posteatem potis extitit, vt olim crimen adulterii habitum fit pro incredibili. Ac sermofertur Gerardati cuiusdam e priscis Spattanis, qui interrogatus ab hospite, qua poena Spartae in adulteros vindicetur; nihil enim se videre hac de re a Lycurgo statutum, respondit: Nullus apud nos fit adulter; Inferenti, quid autem si aliquantisper existeret? taurum, inquit, pendere cogitur, tantae magnitudinis, vt capite trans Taygetum porrecto ex Eurota bibat. Ducenti, quomodo possit rantus inueniri taurus? subiecit, quo vero pactato Spartae possit adulter existere, vbi diuitiae, luxus et fucus ignominiosa censentur: Verecundia autem, modestia [note: Prope fin lib. 12.] et sub ditorum obedientia obtinet. Ob hanc rem metito ita celebrat Osorius in suis historiis Lusitanicis, modestiam, et mores castos adolescentum et virginum tempore Emanuelis Regis: Nobiles adolescentes cum virginibus regiis in aula, sine vlla libidinis significatione saltabant, et quamuis honestissimis amorib indulgerent, virginibus erat insitum, neminem ad familiaritatem ad mittere, nisi illum qui fortitet et animose bellicis in rebus se gessisset. Pueris enim nobilibus, qui in aula regia versabantur, non erat licitum pallium virile sumere, antequam in Africam transirent, et aliquod inde decus egregium reportarent. Requiritur itaque reciproca, vel potius mutua modestia et pudicitia, tam in adolescentibus et virginibus, quam in maritis et vxoribus; alias amorsyncerus constans esse nequit. alioquin etiam accidet iis, qui alienos amores illicitos et promi [note: In dict. et fact. Alphonsi Regis, lib. 3. L. 13. si vxor, §. Index. ff. ad l. Iul. de adult.] scuos sequi cupiunt, et fidem suam fallunt, id quod Ottocharo Regi Bohemiae, de quo ita scribit AEneas Syluius: cum enim ad eum de pudicitia, coniugis suae sinistri rumores delati essent: Lex, inquit, naturae est:

Quo pertinet illud Vlpiani: Iudex adulterii ante oculos habere debet et [note: Ant. Conti. lib. 1. Sub cisiu. lect. c. 7 Cuiac. ad Nouel. 22. et in Recit. Cotit. de diuor. balduin, in Iustiniano.] inquirere, an matitus pudice viuens, mulieri quoque bonos mores colendi auctor fuerit. Periniquum enim videtur esse, vt pudicitiam virab vxore exigat, quam ipse non exhibeat. Quae verba exrescripto quodam Imp Antonini a IC. sumpta esse, doctissimi viri ex B. Augustino lib. 2. ad Pollentiam obseruarunt. congruit etiam cum his Lactantii Firmiani sententia: Exemplo continentiae docenda vxor, vt se caste gerat. Iniquum est enim, vt id exigas, quod praestare ipse non possis. Et quod Gregorius Nazianzenus scribit: [gap: Greek word(s)] , hoc est, Quo

pacto siue qua frontetu quidem pudicitiam exigis, (ab vxore) non autem ex tua quoque parte eam infers?

Postremo mira fuit pudicitia et castitas Indicarum foeminarum, sicut [note: Infin. c. 50. cent. 1.] antea ex Arriano historico allegaui, quae nulla mercede vel munere, quam elephanti corrumpi se patiebantur, cum honorificum existimarent, formae suae pulchritudinem elephanto (quod regium est animal) dignam haberi. [note: Georg. lib. 15] Quod etiam Strabo notat: Mulierem, inquit, eam praestare, quae munus ab amante elephantem accipiat.

CAPVT LXXIX. De digladiatione et certamine foeminarum, pumilionum, et Nanorum, nec non de miserrima conditione gladiatorum.

[note: Cap. 19. 20. 21. cent. 2.] DE duello vel monomachia in priori libro Meditationum, praeter meum morem tria capita compleui, quam materiam, licet pluribus egregiis historiis illustrare possem, tamen eas in suum locum sepositas, rereruare ad commodius tempus visum fuit. Nunc verode certamine vel duello mulieruin, quaedam in medium afferam, et recensebo. Non absque [note: De increment. vrbium cap. 19.] admiratione nuper in libro eximii viri, Hippolyti a Collibus, forte fortu na mihi oblato legi, sub Seuero certamen mulierum iustitutum fuisse, in quo tanta hominum conuenerat multitudo, vt mirarentur omnes, quo modo solos athletas stadium caperet. Isto in certamine, inquit vt hoc obiterdicam, quum mulieres crudelissime pugnassent, essentque ob eam caussam, caeteras nobilissimas foeminas conuitus insectatae, cautum est in posterum, nequa mulier gladiatorio munere fungeretur. Haec lectio materiam mihi praebuit diligentius considerandi et inquirendi, quid alii quoque auctores de hoc genere certaminis muliebris scripserint. Inueni [note: Histor. 110. de Romanis.] autem Nicolaum Damascenum Peripatecicum, sic scribentem: Gladiatorum spectacula non in conuentibus solum, ant in theatris Romani exhibebant (quam consuetudinem primum acceperant a Tytrhenis) verum etiam in priuatis conuiuiis. Multi siquidem saepius amicos ad coenam inuitarunt, cum aliis de causis, tum vt duo vel tria gladiatorum paria cernerent. Postea cum vino iam et cibo saturati essent, gladiatores intro aduo cabant, qui dum alter eorum iugularetur, quasi magnopere delectati applaudebant, vsque adeo, vt in testamento etiam quidam reliquerit, vt formosissimae MVLIERES, quas possidebat, digladiarentur: alius impuberes pueros, qui illum amauerant, huic sorti exposuerit. Quam tamen iniuriam populus abrogauit. Nondum autem satur cognitionis huius mihi insolitae

rei, sed auidus plura cognoscendi de hoc pugnae genere, inueni non solum [note: Saturnal. Serm. lib. 2. cap. 4. lib. 15.] quaedam magis specialia de foeminis pugnacibus, sed etiam de nanis et pumilionibus, in Dialogo Lipsii, vbi variae pugnae illarum, et illorum, tanquam res insolitae, tecensentur. Et primumex Tacito, vbidicit, Foeminarum [note: In reb. Neronis.] Senatorumque illustrium plures perarenam foedati sunt. Quod etiam Dio confirmat. Et Suetonius Venationes gladiatoresque et noctibus [note: In Domitiano.] ad Lychnuchos dedit, nec virorum modo, sed et foeminarum. Deque his Domitiani ludis, Statii testimonium adducitur:

Ne Principes (pergit ille) modo censere hanc insaniam insaniisse: ecce apud Athenaeum priuatus quidam testamento cauit, [gap: Greek word(s)] , id est, pulcerrimas mulieres gladiatoriam pugnam edete. Hoc adeo verum est, vt Seuero Principe vetandum Senatusconsulto fuerit, [gap: Greek word(s)] , vltra foeminam vllam ad gladium depugnare. Et paulo post: Aio, non solum foeminas venisse in has pugnas, sed pumilos et nanos, improbo quodam studio nouitatis. Xiphilinus in Domitiano: [gap: Greek word(s)] . Pugnas etiam noctu saepe exhibuit, et interdum nanos et foeminas inter se commisit. Ita enim recte emendauit vir eruditus, Theodorus Marcilius, cum [gap: Greek word(s)] legeretur. Papinius de iisdem Domitianiludis:

Misera sane, imo miserrima fuit conditio gladiatotum vtriusque sexus, qui in mortem certam destinati essent, et ideo peculiare, et quidem crudele iuramentum habebant. In tria enim, vt ibidem Lipsius, iurabant. [note: Saturnal lib. 2. cap. 5.] Vstionem, verbera, necem, quae gladiatores patiebantur ex more. Necem cum cecidissent, et ferrum iuberentur recipere. Flammam et verbera, si quando timidius pugnarent aut fugerent a ferro. Vnde Acron in Horatium: Gladiatores ita se vendunt, et cautiones faciunt, vri flammis, virgis

secati, ferroque necari. Et Perronius Arbiter: In verba Eumolpi sacramentum iurauimus, vri, vinciri, verberari, ferroque necari, et quicquid aliud Eumolpus iussisset, tanquam legitimi gladiatores domino corpora [note: Epist. 9.] animasque religiosissime addicimus. Et Seneca, exprimetis saeuientis populi voces, Occide, vre, verbera. Quare tam timide currit in ferrum? quare parum audacter occidit, et quare parum libenter moritur? plagis aguntur in vulnera, et mutuos ictus nudis et obuiis pectoribus excipiunt? Eo autem magis gladiatotum conditio fuit deploranda et deplorata, quod [note: Idem auctus cap. 15.] duplex spectaculum subire cogebantur, matutinum et meridianum. Mane enim cum bestiis depugnabant. post meridiem vero ii, qui superfuerant intersese, et meridiani gladiatores vocabantur. Caeterum nec docti factique ad pugnam erant, nec armis in ea vtebantur aut arte. Caedes tantum [note: Epist. 7.] promiscua, et velut laniena. Quod Seneca bene explicat: Casu in meridianum spectaculum incidi, lusus exspectans et sales, et aliquid laxamenti, quo hominum oculi ab humano cruore acquiescant. Contra est. Quicquid ante pugnatum est, misericordia fuit. Nam omissis nugis mera homicidia sunt. Nihil habent, quo tegantur, ad ictum totis corporibus expositi, repellitur ferrum. Quo munimenta? quo artes? omnia ista mottes merae sunt, (aut vt recte liber vetus, mortis morae.) Mane leonibus et vrsis bomines: meridie spectatoribus suis obiiciuntur. Interfectores interfecturis iubentur obiici, et victorem in aliam detinent caedem. Exitus pugnantium mors. Haec fiunt dum vacat arena. Quo spectant [note: Epist. 96.] eiusdem querelae: Homo sacra res, homo iam per lusum et iocum occi ditur: et quem erudiri ad accipienda inferendaque vulnera nefas erat, is iam nudus inermisque producitur, satisque spectaculi in homine mors est. Plures autem (inter quos ego quoque meum nomen prefiteor) admirantur, quid Romanos mouerit, quod tanta cupiditate et auiditate spectacula ante et postmeridiana spectarint, ita vt dies nonnunquam non suffecerit, sed nox etiam accensis lychnis assumpta sit. Rationes autem [note: In Saturis. lib. 2. cap. 35. Tuscul. 2.] idem Lipsuis aliquas ex auctoribus affert, nempe ex Cicerone, vbi dicit: Crudele gladiatorium spectaculum et inhumanum nonnullis videri so let, et haudscio, anita sit, vt nunc fit. Cum vero sontes ferro depugnabant, auribus forrasse multae, oculis quidem nulla poterat esse fortior [note: In Panegyrico.] contra dolorem et mortem disciplina. Altera ratio ex Plinio adducitur: Visum est spectaculum inde non enetue nec fluxum, nec quod animos virorum molliret ac frangeret: sed quod ad pulchra vulnera contemtumque mortis accenderet, cum in seruorum etiam noxiorumque corporibus [note: In vita Maximi et Balbini.] amor laudis et cupido victoriae cerneretur. Tertia ex Capitolino: Vnde autem mos tractus sit, vt proficiscentes ad bellum Imperatores

munus gladiatorium et venatus darent, breuiter dicendum est. Multi dicunt apud veteres, hanc deuotionem contra hostes factam, vt ciuium fanguine litato specie pugnarum se Nemesis, id est, vis quaedam fortunae satiaret. Alii hoc literis tradunt (quod verosimilius credo) ituros ad bellum Romanos, debuisse pugnas videre et vulnera et ferrum, et nudos inter se eo ortos, ne dimicantes in bello armatos hostes timerent, aut sanguinem pertimescerent, etc. Sed an hae rationes sufficientes sint ad defendenda tam cruentaspectaculacum internecione multorum miserorum hominum, ipse dubitat Lipsius, easque restringit ad excusandum publicum morem, non autem ad priuatum. Caeterum quaepaulo ante de Nanis et pumilionibus digladiantibus diximus, non puto eos fuisse ex illa natione, quae Pygmaeorum vocabatur, qui dicuntur pugnare cum gruibus, insidentes atietibus: et de his vtrum fabulosa, an vera sint, quae de iis scribuntur, alio tempore disserendi dabit occasio: sed ex illis fuisse arbitror, qui immaturo partu, et ex defectu in generando procreati et geniti fuêre, sicut saepenumero apud nos et alias nationes fieri solet, in quorum numero fuit Sisyphus, quem M. Antonius in delictis habuit, intra bipedalem Staturam, ingenio tamen Valens. Talis homuncio fuit Domitiani, [note: In eius vita.] de quo ita scribit Suetonius: Cum ad Lychnuchos virorum et foeminarum gladiatorum spectaculum, ante eius pedes stabat puerulus coccinatus portentoso paruoque capite, cum quo plurimum fabulabatur, nonnunquum sero. Sed qualis obsecro Pusio fuit, de quo scribit ita Herodianus? [note: In sine lib. 1.] Erat Pusio quidam infans adhuc ex ea nota, qui vestitu caetero nudi, se dauro gemmisque ornati, solent delicatissimo cuique Romanorum esse oblectamento. Is ita Commodo charus erat, vt cum illo saepe etiam cubaret, ac Philocommodus appellaretur, ipso indicante nomine amorem Ptincipis. Hic itaque puer forte ludibundus, occupato inter balnea et crapulas Commodo, cubiculum (vt consueuerat) ingressus, sumpro in manus libello, qui cum lusitaret, foras processit, ac forte in Martiam incidit, quae cum puerum etiam ipsa diligeret, complexa prius atque deosculata, libellum aufert, verita, ne quid ob sufantiam inscius puer rerum fortasse grauiorum labefaceret: agoita deinde Commodi manu, ac legendi cupidine illecta, vbi funesta contineri, ac se primam [note: Lib. 12. Eceles hist. ca. 37.] peti intellexit, etc. Sub Theodosio etiam (si Nic ephoro credimus) visum fuisse quendam in AEgypto relatum est infra incredibilem staturae ibreuitatem consistentem, adeo vt perdice maior non videretur. Cui nihilominus prudentia inerat, mox etiam a Musis non abhorrens, sermo denique generosae mentis specimen praebens, vixisse fertur circiter annos 20. Ex quibus fuêre etiam nonnulli, quos vidimus ex Polonia in Galliam

adductos breuissima statura, sed firmissimis et robustissimis membris. Cognoui etiam ex fide dignis viris, in bellis superioribus Gallicis, inter pedites Capitaneum nanum Polonum, qui sclopetis emittendis dexterrime se gesserit, fuisse, eumque gloriatum, si sumptus necessarii impenderentur, se ex sua natione suisimiles, signum peditum sclopetariorum colligere, et in Galliam ducere posse. Et hoc genere fuit is, qui spectaculo Noricum militem, prersus impari, miscrabili, et quidem crudeli congressu [note: Hist. lib. 11.] confecit, sicut Iouius scriptum reliquit. Eminebat, inquit, inter capti uos excelsae proceritatis Noricus miles, hunc in contemtum Germanicae nationis, Solymannus pumilioni, qui erat in deliciis filiorum, capite praealta captiui genua vix adae quanti, occidendum tradidit, ita vt iudignae necis iniuriam crudeli contumelia cumularet, cum diu incuruo puerili acinace perlusum risumque caesis cruribus prostratus vir ingens iugularetura nano, qui inter adhortationum ludibria, repetitis ictibus, dum aegre perfoderet, eo spectaculo Principum oculos satiaret.

CAPTI LXXX. De mirabili supplemento defectuum corporis persagacitatem ingenii atque solertiam.

[note: Cap. 37. ceretur. 1. et. c. 5.] ETSI in prioribus meis libris operarum subcisiuatum nonnulla memorabilia recensui, quomodo Deus in suis creaturis, defectu quodam laborantibus, suppetias tales addere, et ea quae desunt complere soieat, vt non solum humani corporis membra, mutila et sensisbus debilirata, aliis membris, licet natura ad alia destinatis, subleuentur, atque vsus eorum veluti restituatur; sed etiam regiones, quae necessariis rebus carere videntur, proprias dotes habeant, quibus aliae feliciores carere soleant, ita vt vna alteri ad miniculari, eaque quae desunt, suppeditare possit, tamen visum fuit, illam ipsam materiam in praesentia pluribus rationibus et exemplis illustrare. De hominibus carentibus brachiis, prioribus exemplis ex Arabrosio Pareo Regis Galliarum primario Chirurgo adiungere [note: De menstr. et prodig. lib. 24. c. 6.] volui, vbi ita quendam describit: Paucis ab hinc annis visus est Luteriae vir quadragenatius quadrato corpore, qui etsi brachiis careret, omnia tamen, quammanibus perfici solent, munia haud infeliciter obibat. Humeri erant trunco capite, colloque vibraro, securim in palum opposium, tam certo et valido ictu, quam manu quiuis alius vir tiaculabatur; aurigae flabellum tanta vi distringebat, vt vere validrus percusso resonaret. Caeterum pedibus edebat, bibebat, chartis lusoriis et talis ludebat: Tandem latro et sicarius deprehenusus, ex cruce strangulatus rotae affixus est.

[note: Cent. 1. c. 7. Anno 1603.] Verisimile autem est, hunc eum ipsum fuisse, cuius antea memini. Sed eo, quoad naturae defectum, admirabilior ille fuit, quem ante sexennium vidimus in Germania, lucri captandi gratia circumuagantem, toto corpo re truncum, manibus pedibusque pariter carentem: humerorum brachiis, quae curta admodum prominebant, quidem praeditum, sed foemorum iunctura ita formatum, vt in Italia statuas viales et semitales veterum Romanorum, quas Priapos esse volunt, notauimus. Et tamen agillime, saltare in altum, subleuareque se vno motu in mensam, scandere scalas, truncisque brachiorum bombardas iaculari poterat. Visa etiam (pergit ibidem Pareus) non ita pridem Lutetiae est mulier sine brachiis, quae hilominus secabat, suebat, et pleraque alia, quasi manus adessent, perficiebat. Similem puellam absque brachiis natam anno 1556. passim circumientem visam, et pedibus vsam esse quam dexterrime semper manuum [note: In Cosmocrit. lib. 5. c. 6. Anno 1604.] loco, depingit et describit Cornelius Gemma. Et nos aliam ante quadriennium in Germania vidimus itidem brachiis truncatam, sed pedibus aptissime et acus filantem, et nentem, et scribentem non incommodissime. Mitum autem est, quod plerunque cotruptis oculis et amisso sensu videndi hic defectus aliis praeclaris doribus resarciatur, ita vt tales orbi caeteris hominibus, qui visu praediti sunt, ingeniosiores variis in artibus esse soleant. Quod Plato etiam obseruauit, tum mentis oculi perspicacius videre incipiunt, cum corporis oculi deflorescunt. Idipsum mouit [note: Cictro Tuscul. Quast.] Democritum, qui vt fertur, aciem oculorum inpeluim, soli oppositam, intendere non dubitauit, vt coecitatem lenius acciret, non aliam ob causam, quam vt absque impedimento intelligibilia commodius contemplaretur. [note: Lib. 2. c. 7. de fortitud. domest.] Huc referri potest id, quod de Nicolao coeco quodam scribit Pontanus: Eum nimirum festis diebus Etruscis numeris aut sacras historias, aut annales rerum antiquarum e suggestu decantate solitum. Ad quem doctorum hominum, qui Florentiae tum multi eratit, concursus fiebat, etc. Sed vt recentiora exempla, de quibus ipse oculatus testis esse possum, non praeteream: Ego sane memini, me videre et audire perorantem coecum quendam ita natum, magno concursu hominum Ferrariae, qui praesertim in elegantia linguae Hetruscae, quae inter omnes Italicas omnium purissima habetur, excelleret, sicuti eius commentaria in Ariostum typis edita demonstrant. Francotaliae praeterea, in inferiore Palatinatu, oppido, audiui aliquoties coecum magna eloquentia et frequentia auditorum publice concionantem in templo Gallis exulibus destinato. Cui viduo cum honestus vir, et quidem pater plurium liberorum, electionem dedisset, ex tribus filiabus adultis vnam ducendi in vxorem, qua conditione accepta, cum ipse prorsus omni facultate videndi destitueretur,

(quae in amore conciliando omnino requiritur, et ex aspectu interiora animi indicia facile deprehenduntur. Etenim, teste Cicerone, oculi, supercilia, vultus denique totus sermo quidam tacitus mentis index est,) noluit alterius commendationi fidem adhibere, sed tandem petiit licentiam honeste attrectandi manus singularum. Hac exploratione, tactu facta, eum ex tribus sororibus pulcetrimam in coniugem elegisse, compertum est. Lindauiae ad lacum Podamicum nuper a Ludouico Bremio impressa est concio Germanica, cuiusdam Philosophiae studiosi ab vtero materno coeci, quam is publice in Ecclesia Laugingana habuerat. Caeterum sensum oculorum esse acerrimum et praestantissimum omnium sensuum etiam ex eo appatet, quod non solum Graeci Imperatores, sed etiam alli aemulos suos, ob libid inem regnandi, tonsa coma, plerunque oculis quoque orbarint, vt amissis iis postea inutiles ad regnum essent sicut Artabasdo, Nicephoro et aliis, imperatorio et regio stemmate ortis accidit. Innanc calamitatem Belizarium quoque praestantissimum et fortissimum Intiniani praefectum incidisse, non pauci historici affirmant, cum ei surspectus et formidabilis ob felieitatem factus esset. Ideoque coecum mendicare coactum his verbis victum quaesiuisse: Viatorda obulum Belizario, quem virtus extulit, coecauit inuidia. Sic Petrus de Vineis quoque, vir prestantissimus suo aeuo, a Friderico IL Imp. cuius Cancellarius fuit, oculi orbatus est: eiusque siue ignominiae siue doloris impatientia seipsun praecipitem dedit atque interemit. Hoc imitantur hodierno adhuc de Reges Ormusii, qui agnatos et omnes suspectos de regno, oculis orban, et in loco quodam peculiari, eoque munito, nihilominus regio sumpt alunt, sicut peregrinatores testantur. Mitiores sane hac in parte. sunt Tircis Imperatoribus primogenitis, qui succedentes in Imperium fratres et consanguineos promiscue absque omni respectu occidere solent, [note: Cap. 88. contur. 1.] sict antea peculiari capite idipsum demonstraui.

[note: Lib. 4. c. 34. In vita iufliniani, edisa Ingolstadii.] E quae de Belizarii coecitate et mendicitate dixi, affirmant Procopius. Critus, Volaterranus, Fulgosuis, Egnatius, Pontanus. Negant autem hoc Alciatus, nec non et Obertus Giphanius multis cumulatis rationibus. ffirmatiuae autem astipulatur Ioannes Tzetza Graecus auctor [note: In canicularib. colloeq.] versibus Graecis, qui ita translati sunt, et referuntur a Maiolo,

Caeterum licet coecitas continens priuationem sensus omnium praestantissimi magnas molestias secum afferre soleat, praesertim si ea a primo ortu alicui contingit, (quae tamen tactu saepenumero mitigatur, sicut de quodam oculis capto narratur, eum prae caeteris rebus vaccam ob tetribilem sibi boatum videre desiderasse, cum existimaret, esse feram crudelem, cum tamen cornua et omnes partes corporis diligenter palpasset, cupiditatem hanc videndi maiori ex parte diminutam esse:) Tamen experientia docuit eos, qui morbo, vulnere, senio, alio ve casu excoecati fuerunt, hoc malum et calamitatem patientius atque leuius tulisse, si praesertim [note: Cap. 8. centur. 2.] reliqui sensus integri manserint. Exemplum autem memorabile ilibi recensuimus de Isaaco, cui reliquis sensibus vegetis facultas videndi desierat. Fuit praeterea coecitas illi minus molesta, cum mentis lumim et splendore defectus externus abunde compensaretur, et quae longe sicutura essent oculis animi tam exacte praeuideret et praediceret, ac si fuura praesentia essent, sicut id ex natratione ad filios ante mortem habitamanifesto [note: Genes. c. 27. et 28. Lib. 1. Reg. cap. 14.] apparet. Hac tecreatione vsus est Ahias Prophera, senio rimio coecus factus, qui nihilominus vxorem Ieroboami, antequam veniret consulendi causa de morbo filii Abrae, non solum oculis mentis vidit, sed iussu Dei futuras calamitates, et destructionem domus Regisnariti, vna cum posteritate sua, inprimis autem mortem filii praedixit. Hinc defectum oculorum ad salutem propriam et mulcorum hominumin arenis Lybicis hinc inde oberrantium, acerrimo odocatu suo corpleuit, Hamar quidam, qui fuit dux itineris Carauanae, sicut vulgo apellatur multitudo hominum peregrinantium. Cum enim is lippitudin vel alio morbo visu careret, et nullus alius, qui viam in illis solitudinibs nosset, adesset, camelo praecessit, et singulis milliaribus iussit sibi exhi eri ad odorandum atenam recentem et vestigiis tactam. Hac sagacitte odora cum 40. milliaria Italica adhuc desperabundi, in deserto arerso et sterili vagarentur, eos non procul abesse ab habitatis locis admonit, quam praedictionem primo nemo credere petuit, cum cognosceren ex instrumentis Astronomicis, se 480. milliaria ab AEgypto abesse, et etuerent, se aberrando retrocessisse. Verum cum in illo metu et solituinibus adhuc vltra triduum versarentur, tandem conspexerunt tria caella habitata antea ignota et nemini cognita. Incolas vero propemod minermes, conspecta Carauana, tanquam re insolita, cum trepide potas occluderent, et se ad defensionem pararent, atque aquam, quaetitum expetebatur, denegarent, post leuem conflictum victos, et castelloccupata esse.

[note: In deseripi. Africae part. 6. in fine.] Inde aquatione facta illis relictis iter suum prosecuti sunt, sicut id describit Ioannes Leo Africanus de quo haec ex Italica lingua transtuli.

Haec compensatio sensusa alicuius, praesertim oculorum, corrupti, adiumento alterius sensus integri admodum memorabilis est, et recrearione grata et salubri non caret. Quemadmodum etiam mutuum auxilium gratum est, quando coecus claudum tanquam suum ductorem gestat, dequo Andreae Alciati elegans tetrastiehon exstat:

At deplorandum merito est, si quis tam oculis corporeis quam mentis [note: Actor. 13.] captus est. Exemplum habemus in sacris literis Elymae Magi, qui dum impedite cursum veritatis coelestis moliens, et Sergium proconsulem in falsa religione retinere studens, vindicta diuina iubente, ab Apostolo coecitate percutitur; quae externa coecitas internam, qua hic miser laborabat, excoecationem adumbrauit. Quae quidem tam corporis quam animi coecitas poena iis digna est et conueniens, qui homines a luce solis iustitiae abducere conantur. Haec autem ipsa Magi ex coecatio, proconsuli causa visus factae [note: In viat. itin. extr.] est, sicut Chytraeus pie obseruauit. Salutaris est itaque admonitio Christi Saluatoris nostri: Si coecum ducere coecus conatur, ambo in foueam cadent.

Sed vt ad alteram partem huius capitis veniam, in supra allegato capite allegauimus, quod regiones et ciuitates sibiipsis ad minieulentur, et quod vna in rebus, quibus praestat, aliis suas dotes atque singularia dona suppeditet: ex quibus plurimis pauca tantum recensebo. Damasceni armis fabricandis ex cellunt: Florentini pannis sub tilioribus: Arelatenses tapetibus: Genuenses holosericis: Mediolanenses variis artificiis: inprimis telis aureis: Veneti purpura: Angli omnis generis pannis, quorum tanta ibi copia, vt ducenta millia Ianeorum praeter alias vna Antuerpia quotannis Londino accipiat. Neapolitani tibialibus sencis, Mantua laneis: [note: De increm. vrb. c. 16. L. si eruptione, §. ad officium. Fin. regun. l. vbi falsi, C. ad l. Cornel. de fals.] Cameracenses telis, alii aliis rebus eminent, sicut Hippolytus de Collib. obsetuauit. Postremo respondendum paucis ad quaestionem est, Vtrum coecus vel casu, vel ita natus, magistratum gerere, et iudicis officio fungi possit, vel secus? Ad hanc distinctionem opus est. Aut enim tales res incidunt, quae iudicum oculis subiici oportet, priusquam de iis recte cognoscere pos sir, et ita aspectus iudicis omnino requiritur. tunc talis non censetur officio iudicis recte fungi posse. Aut potius mentis integritas et internus visus requiritur, tunc tanquam iudex admittitur. Etsi autem Vlpianus initio [note: L. iudices. di iudices. de iudic. in.] ad hanc quaestionem respondet, se de hoc deliberaturum: attamen

[note: l. 1. §. nunquid erge. de postul. In Tuscul. Quaest. L. 1. C. qui morbo se excus. lib. 10. sit. 50.] profert exempla eorum, qui licet visu carerent, magistratus tamen officia geslerint. Et Cicero Caii Drusii Iurisconsulti meminit, cuius domum, quamuis coecus esset, consultoribus completam fuisse scribit. Inuiti autem iudices esse non coguntur. Ita enim Imperator Gordianus rescripsit, si ea coecitate pater tuus oppressus est, vt vtriusque oculi aciem prorsus amiserit, leuamentum personalium munerum sentiet.

CAPVT LXXXI. De mira oculerum excellentia et fulgore illis attributo.

PRaecedens caput, in quo de molestia vel potius calamitate eorum, qui orbitate oculorum externorum afflicti sunt, si non ea interno visu, et adminiculo aliorum sensuum mitigatur et subleuatur, prolixe ad ductis exemplis memorabilibus disputauimus, occasionem mihi praebuit, plura de oculis et eorum excellentia, contra coecitatis incommoda, disserendi, [note: Cap 57. centur. 1.] et hac ratione ea, quae antea peculiaribus capitibus congessimus, latius declarandi. Experientia nos docet, nulla ex parte maiora animi indicia [note: Cap. 5. cent. 2.] cunctis quidem animalibus, sed homini maxime, id est, moderationis, clementiae, misericordiae, quam in oculis extare. Eodem modo contuitu multiformes, truces, torui, flagrantes, graues, transuersi, limi, summissi, blandi, demonstrant, quae in animo et corde latent. Vnde in oculis animum inhabitare, Plinius et alii graues auctores scriptum reliquerunt. Ardent enim, intenduntur, nictant, conniuent Hinc secundum Terentium, illae misericordiae lachrymae. Hos cum osculamur, animum ipsum [note: De particularibus legibus.] videmur attingere. Ex hac oculorum praestantia et efficacia pii et praestantes viri egregias similitudines sumserunt. Vna est Philonis ludaei: Sicut, inquit, in corpore principatum natura dedit capiti, cui summum locum tanquam regium attribuit, reliquis membris omnibus, quae a ceruice vsque ad imos pedes pertinent, ei pro basi suppositis: ita inter caeteros sensus imperium penes oculos esse voluit: Ideo hos quoque in sublimi collocauir, vt principes, et quidem variis modis honoratos, sed praecipue [note: Lib. 2. ullegor. legis.] loco tam insigni et conspicuo. Altera est eiusdem auctoris: quemadmodum oculi pupilla, quamuis minima particula sit, videt tamen haec coelestes orbes, et immensum mare, et aeris amplitudinem, praeterea Solis tam orientis quam occidentis terminos: pari modo sermo diuinus cernit acutissime, qui sufficit in inspiciendis rebus omnibus, per quem videbuntur, quaecunque digna spectatu. Possem referre et alias similitudines ex iusita oculorum minfica et fere im perscrutabili facultate, quas nunc ob nimiam prolixitatem omitto. Sed visum ruit tertiam, eamque

omnium pulcetrimam huic capiti inserere: Quam similitudinem propter miram vim et efficaciam, quam creator hominis indidit oculis, in quibus humor et ardot flammeus connexus est, neque diuersa illa qualitas inter hos alteri impedimento vel nocumento, sed potius adiumento, pii viri consolationis plenam inde sumserunt, de diuina natura cum humana in Christo, ita vt vna alteram non absorbeat, sed vtraque miro nexu copulara sit. Id Chytraeus in suis elegantissimis heroicis versibus ita exprimit in compellatione ad Christum, quos integros, ob salutarem vnionem huc asscribere volui:

Hoc diuinum in oculis opus et artificium exacte et ingeniose describit [note: De sacra Philosophia cap. 58.] Franciscus Vallesius: Iam vero, inquit, in ipsis oculis humor vocatus Ctystallinus, rotundus quidem, sed secundum faciem externam habens peripherîam maioris circuli, quid aliud est, quam speculum Grystallinum, colorum fulguribus seu speciebus recipiendis accommodatis simum: Tunica Cornea totum oculum extrinsecus finiens, quid aliud

quam laterna cornea ad recipiendum externos, et reddendum internos fulgores? Adeo mihi videntur hac in parte homines, non solum, quod ad figuram attinet, sed in ipsa materia speculorum et laternatum deligenda, imirari sapientiam nostriformatoris? Mitto dicere mirabiles vsus tunicae vneae, cuius media perforatione constat pupilla, et circulo varicolore indem resert. Retiformis etiam Atachnoidis et coniunctiuae, et humorum aquei et vitrei; quin et palpebrarum et ciliorum et superciliorum, atque adeo ipsorum ossium, integro enim ad recensendum libro opus esser, neque. eo exiguo. Vnico verbo indicabo haec omnia, atque eorum fingula sapientssime, et magnae cuiusdam vtilitatis gratia, ita esse aprata. Deme aur muta quodcunque horum, vel pilos ciliorum aut superciliorum velle, manifestam noxam inferes visioni. Nihil horum effectum est, hoc vel cale frustra, neque ornatus solum gratia, sed proprer ipsam visionem. Autium etiam et auricularum eadem ratio est.

Hoc mirum arrisicium oculorum inter contrariorum elementorum efficaciam, igneam siccitatem et humorem aqueum, etiam alii obseruarunt, inprimis de ortu et interitu, eorum, necnon et qualitatibus in diuersis complexionibus hominum, denique de iis, quae illis obsunt et prosunt. Inprimis autem memorabilia sunt ea, quae Petrus Gregorius Tholosanus [note: In lymtaxi a tis mir. ib. lib. 33. c. 34.] congessit. Ferunt, inquit, oculos postremos perfrci, ante caeterasc partes emori: quod inde ad cerebrum mouendi videndique principium resiliat, ac retrahatur. Dexter sinistro obtusior: hos laesum caput et visum afficir, vt ex ebriis, deliris, et febricitantibus constat. Sanguineis fortis visus: biliosis acutus: spiritus habentibus crassos incertus: at humidus et modicus, nec propinqua nec remotiora viderev potest: spiritus tenuis, exilis, tenebrosus, qualis seniculis, exhaustis, ac morbo extenuatis, debilem visum facit, aut prope nullum: dissipatur namque, vnde conspicillis aggregatio radiotum medetur, efficiunt vifus, si pupillam a sua sede dimoueri contingat, si dilatari, contrahi, contorqueri, im minui, vulnerari, contundi, inflammari: de ficit visus, et caligant oculi, humorum defectu, ariditate spiritus visorii, inedia, moetore animi, fletu, lassitudine, senio, immodico concubitu, intempestiua lucubratione, allio, caepe, porris. Iuuant et restaurant vina dulcia, vuae passae, amygdalae dulces, pistacea, castanneae tostae, elixae rapae, passerculi, miliariae, frigili, foeniculi semen, solia et tadix, euphragiae, euphormium, stechas; interdum chelidonia et rura, viridia fouent aspectum, etc. Caetera ex Medicorum libris, quoe oculis salutaria [note: De ciuili conuersas. lib. 4.] vel noxia sunt, petipossunt. Sed vt pergamus de insita et viua sacultate oculorum. eam illustrat eriamStephanus Guazzus. Iuter alia autem obseruat Poetas, dum amores decantant suos, laborum suorum causas oculis

asscribere. Hoc verum esse patet ex Propertio, dum de Cynthia sua ira conqueritur:

Item:

[note: Aduersiu mulieres.] Magis au tem pie monet Nazianzenus hoc Graeco disticho:

Id est:

Idipsum mouit eundem Guazzum, in paulo ante allegato libro, vt in disputatione mota, vtrum in amore conciliando verba maiorem vim, an oeaeli habeant, tandem concludat pro oculis. Oculi enim nostri, inquit, velinuitis nobis id foris detegunt, quod intrinsecus absconditur, dum aut laetos nos demonstrant aut moestos, aut benignos, aut seueros aut stupidos. Idem auctor addit ibidem: Plus quam semel obseruaui, quod oculi audaces reddunt: oculi timorem incutiunt: oculi bellum inserunt, oculi pacem conciliant, oculi sauciant, oculi sannant, oculi rident, oculi plorant, et vt finiam, oculi intima etiam secreta pandunt, et omnia, quae volunt, possunt. Et paulo post recenset artificem quendam Venerem dormientem effinxisse cum hac inscriptione:

In eadem disputatione cum suis collocutoribus asserit, maiorem vim ad incendium amoris inesse nigris oculis, et apud Italos eos maxine laudari, et tales quoque Veneris oculos fuisse, perhiberi. Apud vltramontanos tamen caeruleos oculos primas teuere, quales vt Homerus Palladis fuisse scribit, cum haec [gap: Greek word(s)] familiari epitheto dicitur. [note: Sext. Axret. Victor.] Nunc vero more meo recepto ad historica veniendum elt. Ferunt Augustum Caesarem corpore roto, sed oculis magis pulchrum fuisse, quorum aciem clarissimorum siderum modo vibrans libenter accipiebat cedi ab intuentibus, tanquam Solis radiis, aspectu solo, a cuius facie cum quidam miles se auerteret, et interrogaretur ab eo, cur ita faceret, respondit: Quia fulmen oculorum tuorum ferre non possum. Quod etiam obseruauit [note: Epist. Medicinil. 37. lib. 2.] Ioannes Langius, Medicus ille praestantissimus: Nullum, inquit, reperitur in humani corporis fabrica sensus Organum, quod tanta spirisuum copia scateat, et spiritus fulgor emicet, vt de oculis pupilli vapor.

Quin Augustus Caesar tam lucidos fertur habuisse oculos, vt in quos paulo attentius oculos intuitu defixisset, hos tanquam ad Solis fulgorem oculis conniuere cogeret. Suetonius quoque est auctor, Tiberium Caesarem experrectum, in tenebris, vt feles, vidisse. Nam et Gellius scribit, in vltima terra, cui Albaniae nomen est, incolas in pueritia canescere, et noctu acutius quam interdiu cernere, fulgote scilicet teneram visus aciem obtundente. Praeterea mirum est, et vix sidem meretur, quod historici de quodam Strabone scribunt. Eum enim ferunt tanta visus acie fuisse, vt centum triginta quinque millia passuum interualla conspexerit, nimirum eum solitum Punico bello a Lilybaeo Siciliae promontorio exeuntem [note: Lib. 7. c. 21. lib. 6. c. 5.] classem ex Chartaginis portu, in eaque singulas naues, numerare, sicut testatur Cicero, Plinius, Strabo, Valerius et alii.

Nec minus mirum est, superioribus annis quendam Hispanum Lopem in Gadibus fuisse, qui ex edito monte, quem vocant Calpen, per fretum illud oppositum acie oculorum penetrare, et ex Europa in Africae, [note: In Epist ad Iacob. Labonem.] littus, (cuius traiectus, teste Clenardo, mari tranquillo spatio trium aut quatuor horarum est) ea quae ibi vel in portu, vei in terra proxima agerentur, indicare potuerit, eiusque speculatoris industria, Gaditani saepius insidias piratatum vitauerint, sicut mihi nobilitate et dignitate praestans vir, qui ibi id coram ab eo audiuit, et inter alia illum supercilia praeter morem longioribus pilis habuisse recensuit. Rara haec sane, et si naturalia, non accedentibus magicis artibus, memorabilia et mira sunt. Ob hanc rem prouidentia et omnipotentia creatoris, sicut in aliis omnibus creatis, siue maximis, siue minimis, eo magis suspicienda est, qui in homine sensus interpretes ac nuntios rerum, in capite, tanquam in arce mitifice [note: De prouidentia Dei cap. 2.] ad vsus necessarios et facti et collocati sunt, sicut de iis pie et grauiter Daniel Tossanus inprimis de oculis ita disserit: Oculi tanquam speculatores altissimum locum obtinent, ex quo plurima conspicientes funguntur suo munere. Quae solertia naturae, quod oculos membranis tenuissimis vestiuit et sepit, quas primum pellucidas fecit, vt per eas cerniposset, firmasautem, vt continerentur, sed lubricos oculos fecit, et mobiles, vt et declinarent, si quid noceret, et aspectum, quo vellent, facile conuerterent, aciesque ipsa, qua cernimus, quae pupilla vocatur, ita parata est, vt ea, quae nocere possint, facile vitet, palpeb aeque, quae sunt tegumenta oculorum, mollissimae tactu, ne laederent aciem aptissime factae, et ad claudendas pupillas, ne quid incideret. et ad aperiendas: idque prouidit, vt id sieri posset cum maxima celeritate. Munitaeque sunt palpebrae, tanquam vallo pilorum, quibus et apertis oculis, si quid incideret, repelleretur, et somno conniuentibus, cum iis egemus, quiescerent, etc.

Non solum autem hominibus haec facultas videndi (in quibusdam acrior, in quibusdam minor) sed etiam brutis animalibus, vt aquilis, vulturibus, leonibus, lyncibus, lupis, canibus, aliisque interdum igneis lucentibus et scintillantibus oculis, naturaliter data et concessa est, sicut multae historiae, et ipsa quoque experientia id testatur. Sed quale est, obsecro, illud monstrum, igneis oculis, in mari Islandico, de quo ita scribir Ditimarus Blefkenius, tanquam testis [gap: Greek word(s)] Habet quoque mare Is [note: In descript Island.] landicum monstrum, cuius nomen incognitum est, Balenae speciem iudicant primo intuitu, cum caput ex mari ostendit, homines ita perterret, vt fere exanimati decidant, caput quadratum habet, oculos flammeos, circumcirca longis cornibus munitum, corpus nigrum et atris pennis obsitum est, si quando noctu conspicitur, oculi igniti sunt, vt totum caput, quo e mari exerit, illutret, horribilius nihil aut pingi aut comminisci potest. [note: Lib. 12.] Olaus Magnus huius monstri meminit, dicitque duodecim

cubitos esse longum. Eiusmodi monstrum Scapham piscatoriam mordicus tunc temporis contriuerat suis dentibus, in qua tres fuerant piscatores, ita vtilli sub mergerentur, vnus qui funiculum, quo hamum et pisces ducere solebat, manu prehensum retinuit, tabulaeque, quae in mari natabat, adhaerebat: ita ille ex imo in afferem eluctatus seruatur atque enatauit, meque praesente regio praefecto haec nartauit, addens, se diuinitus seruatum, vt liberis alioquin fame petituris victum quaererer, cum exteriduo, mariti quidem, sed sine liberis fuissent. Hucusque Blefkenius.

CAPVT LXXXII. De Pyrio puluere, et machinis tormentariis Auctarium cap. XXVIII. Centuriae secundae.

IN illo capite recensuimus multa memorabilia de inuentione, et immensa violentia incensi pyrii pulueris, in machinis peculiaribus cum globis velaeneis vel fetreis, vel etiam lapideis infusi, ita vt potius eae ad destructionem vrbium et perniciem hominum, quam ad necessarium vsam inuentae esse censeri possint. Nam eodem modo ante earum vsum, et vrbes atque loca munita defendi, oppugnari, expugnari, et bella geri, atque contra hostes tuti esse maiores nostri potuerunt. Eo autem magis. perniciosum hoc inuentum esse coepit, ex quo etiam apud Turcas et alios Mahometistas Christianinominis hostes translatum fuit, eiusque adiumento potissimum imperium suum dilatarunt. Vere enim fatendum est, istas machinas sua violentia, veram virtutem et fortitudinem militarem eneruasse ac destruxisse: cum paucorum conatus et molitiones tantae sint,

vt adminiculo harum totas acies prosternere, et munita loca destruere quamuis per se inermes possint, sicut ex sequentibus rectius apparebit. [note: Lib. 3. Hist.] Recte itaque a Polybio laudantur Achiui, quod aperte absque omni versutia bella gererent: et reprehenduntur, qui contraria agerent. Tam procul, inquit, aberant ab eo alieni, vt ad prouehendos potentatus suos, malis artibus vterentur erga amicos, vt ne hostes quidem per fraudulentiam vincere voluerint, iudicantes, nec illustre esse factum, nec firmum, nisi quis manifesta pugna aduersarios forti animo vincat. Vnde et constituerant inter se, ne occultis iaculis vterentur, et solam manifestam dimicationem putabant. Denique hostes et pugnas inter se primum denuntiabant, quando consligendi periculum inire decreuerant, et loca quoque, in quae ad bellum erant egressuri. Nunc vero dicunt, eum non bonum esse ducem, qui manifesto aliquid rerum bellicatum exequitur. Est autem exiguum adhuc priscae voluntatis vestigium apud Romanos in bellicis negotiis reliquum. Name et bella praenuntiant, et insidus raro vtuntur pugnant etiam prompta manu cominus. Haec itaque contra studium ilud versutiae dicta sunto, quod iam plus aequo inter Principes, tam in politica, quam in bellica gubernatione emergit. De inuentione huius atrocis machinae antea quoque nonnulla lectu digna recensui. Quemadmodum autem primus auctor in aliis partibius orbis incertus est, ita in Germania, vnde ad alias Europae partes haec pernicies fluxit, is pro certo habetur, et Berchtoldum Nigrum Chimicum vnanimiter nominant. Etsi alii in alia sunt opinione, inter quos est Munsterus: Eodem modo Nanclerus videtur originem huius machinae referre ad tempora Ottonis IV. et innocentii III. anno 1213. Cum is Imperator collecto milite duas Hermani Turingi fortissimas munitiones funditus iis destruxerar. Eodem modo Cranzius [note: In Vandal. lib. 8. c. 23.] scribit, Christophorum Danorum regem in praelio bombardae ictu occisum, anno 1280. Fieri itaqque potuit, vt olim rudiori forma bombardae fuerint, quae ad perniciem humani generis commodius paulatim effectae sunt, sicut nunc passim conspiciuntur. Quam saeui et penetrabiles ad nocendum isti globi tormentorum sint, experientia (dolendum sane) docet, idqque tam veteribus quam recentibus exemplis demonstrari potest. Memorabile, [note: In hist. Austria lib. 6.] si non et lactymabile est, quia Gerardus de Roo, et Conradus Decius, cum pugnam Alberti Caesaris cum Polonis in Bohemia ita describit: Erat inter tormenta vnum caeteris grandius, quo saepius in castra emisso magna hominum strages ede batur, isque in hostem terror irruit, vt relictis castris in oppidum se omnes reciperent. Octoginta homines vno ictu transuerberatos esse proditum est. Dirum hoc teli genus ab architecto humanae calamitatis Diabolo, Dei nostris sceleribus offensi permissu, in extremam mundi

senectam productum, fragore suo indicare videtur, breui totam rerum machinam ruituram, etc. Idipsum senserunt quoque et vsi sunt Turcae praesidiarii in munitione Guletana, cum a Caesareanis expugnaretur. Ita enim Sinas Hariadeno Barbarossae exprobranti turpem desertionem respondit: Quamdiu cum hominibus nobis certandum fuit armatis, vti plane scis, nec hostes diffitentur, operam existimatione nostra, et tuis auspiciis dignam edidimus: vbi vero nobis cum diro Satana furiisque eius infernalibus, qui in nos horribili cum incendio terraeraotum extremi terroris atque; periculi excitarunt, repugnare necesse fuit, tibi mirum videri non debet, si mortaliratem humani generis hostium inusitatam vim effugimus, vt tibi meliore fortuna de imperii vrbisque tutela certaturo integri seruaremur, [note: Hist. lib. 34.] sicut Paulus Iouius se ab his, qui sermoni huic interfuerunt, audiuisse refert. Eodem modo in pugna illa cruenta die Paschatis, anno 1512. inter Gallos ac Germanos, nec non Hispanos Pontifici addictos, prope Rauennam in acie globus vnicus ex tormento XL. milites Germanos sustulit, [note: In bellu Italicis.] sicut Michael Coccinius obseruauit. Sic in pugna illa nauali, anno 1528. inter Gallos et Caesatianos ad Vrsi caput Amalphitani litroris prope sinum Salernitanum ex Auriae praetoria emissus globus ingentis tormenti vltra [note: In Carole Caesare, lib. 10.] quinquaginta Hispanos occidit, vulnerauitque plures, sicut Heuterus Del fius scriptum reliquit. Iouius vero illam latius et fusius, si non curiosius, vt pote totius praelu euentus (vt ipse praedicat) certiffimus testis, et propemodum [note: Hist. lib. 25.] in Insula AEnatia spectator vel potius auditor, ita describit: Philippus Autia in displodendis tormentis sedulo intentus, atque apte collimans suum ingenstormentum, quia Basiliscum appellabat, in hostem emisit. Huius immanis pila perfractis supta rostrum crassioribus pluteis, qui Rambaccae vocantur, cum horribili strage hominum per foros a prora in puppem peruolauit tanta violentia, vt discerptis supra XXX. partim militibus, partim naualis officii magistris et remigibus etiam in ipsa puppe multos insignes discerperet: quos cum nominatim recensuisset, ita pergit: Sic vt horum cruore atque visceribus Vastius et Vgo foedarentur, etc. Non solum autem haec fulminea machina prape et procul ferit et destruit obiecta, sed eius fiagor, vt tonitru, ad longe dissita loca penetrat et aures percellit, sicut antes quoqque recensuimus. Idque etiam Guicciardinus historiis suis inseruit. [note: Comment lib. 2.] Ita. n. de obsidione Caletana anno 1158. duce Guisio scribit: Itaque mane Epiphaniae festo, tanta pettinacia, admotis XXXIII. omnium capa cissimis tormentis, fulmina iactarunt, vt fragor ille terribilis ab Antouerpis fuerit exauditus, quia terrae interuallum triginta tria vulgatiora Germanorum miliaria complectitur. Italica vero circiter centum exaequat. Cuius rei, ne hyperbolica a nobis narrari videantur, certum hoc est experimentum

Imperatoria tonitrua in Mediomatricum oppugnatione quatuor vltra Argentinam milliaribus (quae ciuitas indidem vigintiduobus abest) auditu humano aperte percepta atque intellecta fuisse, constar: Id quod multo remotius est coeli spatium, quam sit illud ipsum, quod modo diximus. Siquidem singula Teutonum supernatum milliaria infernatis Germaniae dimensiones singulas multis stadiis et longitudinis fere parte quinta excedunt. At si cui forte hoc persuasum non est, restes luculentissimi erunt nobis Grudii et intimi Ambiuariti. Quippe Louanium et Bruxella in Dinodurana obsidione Gallicanorum tormentorum crepitum fragoremque (inter quas ciuitates ac Theonuillam 36. milliatium iter est) clare distincteque cognouerunt, etc. Tormenta certe illa, quae mortaria, (Mörszner oder Boler) vocantur, ab alto globos ciaculant, prae caetetis terribiliora sunt, 0 et concussa terra, veluti terraemotum, in altum vi pyrii pulueris eleuata tonitrui instar latissimus fragor se extendit. Illa describit [note: Hist. lib. 3.] Paulus Iouius hoc modo: Ea sunt patuli atque ingentis oris tormenta, quae siliceam pilam in sublime iaciunt. Eerum pilae quum ab alto cadunt, domorum tecta cum magna contignationum strage ad infimas vsque testudines perforant. Apertis autem in locis et solo praesertim strato illisae, ipso casus impetu perfringuntur, frustulisque in diuersa dissilientibus, obuios mortales miserabilibus plagis deformant atque interimunt. Non solum autem in planicie et editis locis, sed etiam in subterraneis cuniculis pyrii pulueris incensi vis immensa est, pugnante intet se calore et frigore, atque natura non ferente vacuum: sicut nostris temporibus saepius experimenta facta sunt praesertim in plusculis annis in obsidione triennali Ostendae, aliisque munitissimis locis Belgii, ita vt contra hoc non ita vetus experimentum, neque munitiones in montibus, neque in plano tutae esse possint. Felici sane successu contra Turcos instrumento nouo repleto pyrii pulueris, quod petardum nominant, ex ipsorum manibus, deletis praesidiatiis, superionbus annis occupatum fuit nocturno insultu Iauarinum, munitissimus locus in confinio Austriae, duce Barone Suarcenbergico. Parum praeterea abfuit, quin non ita pridem potentissimus Rex Britanniae, cum filio et praecipua nobilitate mira calliditate in subterraneum locum clam importata magna vi pyrii pulueris ab hostibus clandestinis euerso palatio periisset, nisi diuinitus mature detectis insidiis conseruatus fuisset. Sed recentiora ista magna diligentia in variis linguis descripta sunt, quae historiae passim exstant. Legi quoque potest disertissima hac de re oratio doctissimi viri Simonis Stenii. Inprimis autem Ioannis Ouuenni Britanni versus de hoc diabolico conatu, digni sunt vt [note: Lib. 3.] adscribantur, qui leguntur in ipsius Epigrammatis, cum hoc titulo: In

coniuratores, qui 5. Nouembr. die Martis 1605. subiecto pyrio puluere arcem Westmonasteriensem difflare instituerant:

Huc spectant, quae idem Iouius ita recenset: Nouam arcem Neopolitanam Petri Nauarri ingenio cuniculis tormentario disiectis puluere superioribus annis Hispani intrarunt, et Gallos inopinato malo perterritos, pet triumphalem portam in interiorem arcis aream refugientes ita vrgebant, vt occupatum pontem sublicium pondere degrauantes a Gallis custodibus attolli prohiberent. In ea perturbatione Galli aeneae colataeque portae valnas, inductis pessulis, turbae irrumpentium celeriter opposuerunt, adegereque item colubrinam ad fores, vt ea introrsus displosa consistentium et in ponte, et in area Hispanorum strages ederetur. Sed ad mirabili casu pila ferrea in ipsa valuarum crassitie haesit, non plane penetrato metallo, quae hodie pro insigni miraculo peregrinis arcem inuisentibus osten ditur. Hanc portam aeream triumphalis instar egregie elaboratam et introrsus globum colubrinae veluti inclusum in porta lignea inter vtrasque laminas aeneas, cum meis sodalibus, perlustrata arce illa noua, non absque admiratione diligenter obseruaui.

CAPVT LXXXIII. Augmentum proxime praecedentis capitis, de violentia tormentorum,

CVM caput praecedens prolixius euaderet, ita vt lectori nauseam parere potuisset, ea quae sequuntur, in peculiare caput conferre, et ita hanc nostram materiam pertexere volui. Constat sane, non solum maiora tormenta sua violentia magnas et miserabiles strages edere, sed etiam minores machinas portatiles, quae sclopettae vel mosk tae vulgo appellantur, quod saepius in praeliis et velitationibus experientia demonstrauit,

ita vt nonnunquam earum ope et vsu insignes ac memorabiles victoriae partae sint. Id sane accidit in memorabili illo praelio ad Ticinum, [note: In Vita Francisci 1.] in quo a Caesareanis Rex Galliarum fortiter pugnans captus est: Ita enim Ferronus de hoc praelio scribit: At Borbonius misit ad Daualum Carolum Mottam, qui doceret, deplorata omnia, nisi mox pedites succinctos globis plumbei, vti commemorat, mittat. Missis ab eo octingentis in dorsa equitum collocatis, versa est belli alea. Nam hi a tergo, a latere. globis assidue emissis, stragem ingentem equitum equorumque edidere, et eam quidem, vt hoc maxime nomine victoria illa potiti sint. Fortissimus quisque passim sternebatur: conglobati Gallici equites acrius vrgebantur pilis, expansi et dissoluti, et perebantur, et inutiles esant ad vim arcendam. Tremolius Lescunus et Sanseuerinus dum conferti coactis luis inuehuntur in eos, in gyrum eis sensimque dilabentibus nihil impediuere, quin maior streges ederetur, cum hostes emissis semel leuibus machinis, et rursus adimpletis, displodendi finem nullum facerent: cum interim Gallicae machinae inutiles essent, nec emitti in hostes, nisi prius in Gallos emitterentur, possent, qua parte insigniter peccatum est, etc. Non omittendum [note: In Carelo V. lib. 8.] praeterea est, quia Delfius Sacerdotis Hispani facinus militare qui in numero rebellium ciuitatem Tordesillam (in qua mater ex vitiato cerebro aegra ab iis captiua tenebatur) cum trecentis Sacerdotibus, contra Caesaris copias propugnabat. Stabat, inquit, certo loco, vnus sacerdos, qui manuali bombarda vndecim milites regios, vndecim exonerationibus, ex ordine strauerat, cruce se semper, antequam ignem bombardae adhiberet, signans. Sed tandem vir nobilis regii exercitus, sagittam arcu emissam, per frontem in cerebrum illi adegit, impio procumbente, et animam efflante. Possent et multa alia vetera et recentia exempla recenseri, cum praesertim hoc nostro seculo in praeliis et oppugnationibus tormenta maiora et minora maxime in vsu sunt, et quotidie mira excogitantur, quod illis hostibus potissimum nocere, et homines inuicem leihalibus telis, quasi vitae taederet, sese citius interficere possint. Merito itaque praedicatur genetosus, [note: Histor. Neapol. lib. 5.] et vere regius atque heroicus animus Alfonsi Regis, sicut refertur a Collenucio eius encomium, aeterna laude dignum. Cum enim in naui praetoria, terrestre suorum praelium, cum Neapolitanis, quorum dux erat Sfortia, videret, et nihilominus ex suis triremibus sua tormenta exlatere vibrare iussisset, obsernans fortia facta Sfortiae inter praeliandum, vetuit, ne in eum locum, vbi Sfortia pugnaret, tormenta emitterentur. Quam rem cum Sfoxtia ex captiuo Squarsia cognouisset, mandauit et ipse vicissim toti exercitui, ne tormentis Alfonsi nanem deinceps peterent. EiusRegis generositas eodem modo apparuit in obsidione vrbis Neapolitanae,

[note: Lib. 6.] vt idem Collenucius refert. Cum enim inter binos exercitus sola publica via erat, in qua singulis diebus decertabatur ab iis, qui suae virtutis specimen aliquod edere cuperent, in quorum numero vnus ex primis erat Petrus Ludonicus, ex nobili familia Neapolitana natus, et apud Renatum aulae magister. Is enim singulis diebus cum Aragonicis congressus, singulari quadam virtute, et rei militaris peritia pugnabat, hastam suam frangebat, et intricatus inter hostes, tamen euadebat. Quibus rebus permotus Alfonsus, sicuti regio et vere generoso animo erat, virtutemque inhostibus etiam amabat, decretum promulgauit: NE QVISQVAM sub poena vtriusque manus amittendae, in hunc Petrum Ludouicum, telum ex arcu, balista, tormento, aut alio aliquo instrumento bellico, mitteret, sed et solo ense aut lancea, cum eo dimicaretur. Sed vt tandem hanc matetiam in duo capita distributam ab soluam, licet optare [note: De concord. et discord. lib. 2.] cum Ludouico Viue, contra tam atroces et violentas machinas bornbar dicas: Vtinam vim et iniuriam fulminis solam haberet bombarda, et non vnaquaeque esset nocentior. quam omnia totius aestatis fulmina. Fulmen enim vnum hominem absumit: bombarda vna, quotquot vna serie ob uii sunt vomenti globo, tanta violentia, vt nec latera sint tuta. Occiduntur etiam quos discerptorum corporum frustra violentia contigere. Archidamus Spartanorum Rex olim, ostenso scorpione periisse virorum virtutem questus est, quod fortissimus vir sagitta extingui posset, priusquam manus consereret: quid nunc dicturus, cum non vnus vir fortis, sed multi vno bombardae ictu discerpuntur? Ergo iampridem nec vires aut animus cuiusquam est notabilis. Nam fortissimus quisque inter primos, antequam acies congrediantur, cadit, nec vllus locus satis est munitus. Hoc Visus doctissimi de bombarda est iudicium.

CAPVT LXXXIV. Quare Turcae in expeditionibus non vtantur equitibus sclopetariis.

INCIDIT nuper inter amicos quaestio, vtrum Turcarum equites in illis beliis diuturnis Vngaricis tormenta manuaria, vel maiora, vel minora, sicut nostri, in velitationibus vel praeliis vterentur, vel solummodo arcubus et sagittis, more apud illos recepto, eminus contra hostes, telorum loco coutenti essent. Cum autem lili, qui praesentes in conflictibus cum Turcis, superioribus annis saepenumero fuerant, affirmarent, se nunquam vidisse talia tela tormentaria Turcas tractare, sed solummodo sagittando, nonnunquam etiam lanceis missilibus, Afrorum more ex cellere.

Neque obstare, quod ante plusculos annos aliquot turmae ex equitibus nostratibus, quos Vallones nominant, defecerint et musulmanizauerint, qui eos stratagemata et antea illis insolitam formam acierum instruendarum in perniciem nostratium edocuerint. Nam hactenus Turcis mos in bello fuit, vt vel lunata vel conferti quadrata aut oblonga acie, sicut regio et qualitas loci fert, ordines insttuxerint: nunc vero ab istis Apostatis Vallonibus turmatim et manipulatim, more nostro, pugnare didicecerint: tamen licet ab iis instigarentur, tormenta illa manuaria tractare noluerunt. adductis causis, quod vel equi eorum mollibus frenis vel lupatis assuefacti, vel sonitu sclopetorum, pyrii pulueris odore, vel potius foetore et ignitis telis consternati, non ita contineri, et in gyrum flecti possint, sicut nostrates. De his accuratius cogitans, vera esse, quae recensui, tam ex his, quam aliis causis et rationibus, ex historiis comperi. Inprimis autem distinctio sclopetorum obseruanda est, sicut Achilles Tarduccius [note: In Turca Vincibili.] fecit: constituit enim tria genera pro diuersa magnitudine distincta. Quaedam enim minora sunt, Italis pistolae; alia media, iisdem archebusi; denique maiora quaedam, vulgo Mosquetae dicta, quorum haec omnium maxima sunt, quae manu tractati et explodi possunt. Aiunt (pergit ille postquam sclopetarios instruxit, quomodo hostis feriendus commode sit) Mosquetam in velitatione conficere spatium 200. passuum, sicut et sclopetum, quod inimicitiae causa gestatur, et sclopetum milites, quantum bombarda seu pistola inimicitiae, 80. passuum, quorum quilibet 5. pedes in dimensione habet. Bombarda vero militis, nullius est momenti, nisi adurat et consumat, suumque conficiat ictum, proinde nonnisi velut ad hostile pectus admotam, explodendam volunt. Hinc notat sequentes obseruationes: Manuariis tormentis seu sclopis, equites, qui ferreis thoracibus armantur, plerumque vti solent, iuramento astringendi sunt, ne citius explodant, quam in hostem recta ictum direxerint, et de eo vulnerando dubitare nequeant, etc. Et paulo post: Bombardae longiores, quas Archibusi Itali vocant, leuissima arma sunt, quibus equites atque pedites vtuntur, etc. Hactenus Tarduccius.

Caeterum nostro tempore vsus et experientia nostrates equites docuit contra Turcorum et Tartarorum equites, qui continuo sagittarum imbre hominibus et equis damna inferunt, aciem et incursiones eminus vti longiori sclopeto, scil. Mosqueto, non longitudine, sed leuitate, quo facilius tractari possit, distante, quod tanta distantia prius hostes ferit, quam sagittae nocere possint. Quod si deinde cominus pugnandum erit, antequam ad gladios peruenitur, maiori sclopeto pendulo, in tergum reiecto, alio minori genere, quod pistolam vocant, vtuutur. Hic modus

pugnandi et hostes feriendi globulis maioribus et minoribus, equitibus nostratibus saepenumero feliciter cessit, et Turcis atque Tartaris admodum perniciosus fuit, maximeque iis formidabilis est. Mirum itaque est, Turcas alioquin perspicaces et ingeniosos in omnibus artibus bellicis, vtpote in iis ab ineunte aetate enutritos et exercitatos, cum non imitari. Verum obstant illis supra allegatae causae et impedimenta, inprimis vero diuina voluntas, quae non permittit, vt tam praepotenti hosti omnia belli et armorum commoda in perniciem Christianorum, veluti accumulentur, cum exiguae copiae militares nostrates tam innumerabili, et disciplinae militari assuefacto exercitui, humano more loquendo, pares esse non possint, si non nostri equites hac commoditate, Turcis denegata, vterentur. Quamobrem experientia docuit, multa millia Turcarum contra paucos equites nostros in acie consistere non valuisse, sed cum magna ipsorum clade dissipatos et deuictos esse. Extant hac de re multa exempla, inter quae memorabilia sunt: vnum, quod duce Melchiore a Roedern Barone Silesio Anno 1593. in superiori Hungaria 300. equites nostrates 6000. Turcarum profligauerint, et aliquot millia captiuorum ex tristissima seruitute liberauerint. Alterum contigit Baroni Tiffenbachio anno 1593. in Nouembri prope Villecium. Nec non anno 1595. in mense Iulio, Carolo Mansfeldio duce, prope Strigonium, quae victoria admodum memotabilis fuit, caesis multis millibus Turcis, et eorum castris occupatis. Eodem modo notissima virtute equitum victoria (vtinam retenta et non paulo post quasi e manibus amissa) contra ipsum Imperatorem Turcicum, Mahometa, instructum numerosis et pugnacissimis copiis, nostris contigit; postquam mortuo patre Amurathe anno 1595. in primo expeditionis suae anno, Agtiam non sine sanguine et internecione suorum occupasset: [note: In Ottomano suo, c. 66. part. 2.] De quo praelio iudicium tale est Lazari Soranzii, dignum profecto, vt asscribatur: In primo statim congressu Mahumetes propriis suis oculis vidit, exercitum suum dissipatum, et in fugam coniectum, ipse de sua salute sollicitus, in montem quendam in ipso Agriae conspectu confugit, faciemque parte vestis Mahumetis, quam religionis causa circum ferebat, absrersit. Quanta vero nostrorum militum virtus, et in debellando hoste audacia fuerit, non est obscurum, quod minus 50 millibus militum (quos Franciscus Maria Vrbini Duz, ad extirpandam Turcicam tyrannidem sibi deposcere solebat) instructi hosti obuiam procedere, manus cum eo conserere, et exercitum, qui 300000. hominum. Atque adeo totius Imperii Otto mannici robore constabat, in ipsius Imperatoris conspectu in fugam coniicere valuerint. Vnde nemo temere dubitare debet, quin si nostri minus auari, melius vniti, magisque prouidi; inprimis vero erga

ducem fideliores extitissent, victoriam splendidissimam reportaturi fuerint, qualem forsitan ante ipsos nunquam Christiani de Turca tulerunt, ipso Mahumete capto, quemadmodum Baiazetem a magno Tamur Han, id est, domino ferri (qui corrupte aliis Tamerlanus, vel Tamberlanes dicitur) captum esse scimus. Turcarum sane duces exiguam fortitudiuem in eo praelio demonstrarunt: vnde plurimi honoribus suis priuati, alii vita mulctati sunt. Milites vero timidi et pauidi redditi. Hinc futurum coniicimus, vt eorum Imperator melius rebus suis in proximum annum prospiciat, vel pacem ineat, vel cum minori suo periculo bellum gerere studeat. Interim perplexe Christianus orbis de eius machinationibus est sollicitus. Quare cogitationes hostium altius examinare, et quid Christiani principes ad gloriam Dei et sui conseruationem praestare possini et debeant, iudicare, nostri officii esse censemus. Hucusque Soranzius. Memorabile est, quod Mahometes particulae vestitus sui pseudoprophetae tantum tribuerit, vt veluti amuleto, absterso sudore, ex angustia et metu manante sese refocillauerit. In qua re imitatus est forte Syllam: cum enim is in periculosissima illa pugna cum Archelao in Baeotia periculum praesens ob oculos videret, Apollinis imagunculam de collo dependentem cum tali exclamatione osculatus est: O Apollo, ne deseras me, quia si me deserueris, abiiciam te, et nullo honore posthac te afficiam. Fieri itaque potuit, quod suum prophetam Mahumetem, cum de frusto vestis faciem suam in fuga abstergeret, simili modo additis minis compellarit.

CAPVT LXXXV. Continuatio et auctarium prioris capitis.

MEMINI aliquoties, me audireviros militares inter se familiariter disceptantes, vtrum peditatus vel equitatus in bellis, sicut haec nostra tempestate, cum Turcis praesertim, qui praecipul hostes Christiani nominis sunt, geruntur, magis commodus et necessarius sit, et diuersa iudicia inter eos faisse. Quare licet meae professionis non sit, memor illorum sermonum, in libris hac de re scriptis perquisiui, quid de hac quaestione [note: De inclin. Imper. lib. 3. c. 10.] disputatum decisumve sit. Inueni autem illam a Renato Lusignio, pro et contra, vt dicitur, tractari, qui tandem, addoctis aliquot exemplis et historiis concludit, equitatum in bello potiorem esse peditatu. Id quidem experientia tam in bellis Hungaricis quam alibi saepius docuit. Quate non frustra in proxime praecedenti capite quaesiuimus et commemorauimus causas et rationes, quare Turci, qui maxime pollent equitatu, cum animaduertant saepenumero ab equitibus nostris respectu ipsorum

multitudinis, paucis, tam in acie quam in velitationibus, plurimos fugatos et victos esse, idque potissimum auxilio sclopetorum vel tormentorum manualium, quae illis deesse cum pernicie illorum sentiant, non suppleant et corrigant, institutis etiam cohortibus, manipulis et turmis sclopetariotum. Verum illis quidem hac in re conatum et voluntatem non deesse, sed varia impedimenta fatalia et industralia illis obiici antea disseruimus. Testantur id historiae veteres et recentes, ex quibus vnam atque [note: Iouius histo lib. 13.] alteram, eamque memorabilem recensebo. Techelles Cuselbas Persa, ex eremita Imperator militum factus, inducta noua religione ex his hominibus, qui pro tessera nouae professionis rubris pileis vt erentur, conductis ingentibus copiis, et suffultus equitatu Persico, quem Hismael Sophus in odium Baiazetis et Turcarum miserat, cum in Armeniam et Cappadociam infesto exercitu irrueret, et in Bithynia Caragium Bassam Bellerbechum, hoc est, totius Asiae equitatus magistrum, cum instructis obuiam copiis haberet, eumque ad Horminium montem, magna cum internecione Turcarum non solum vicisset, sed etiam expugnata vrbe Cutheia (quae totius Asiae minoris vmbilicum, Anatoliaeque Magistri equitum sedes est, sicut in Europa, quae Romania dicitur, apud Sophiam Masiaevrbe, alterum Bellerbechum considere videmus) cum vxoribus et familia coepisset, quum se retro in tutum, persequente eum Alybassa cum expedito equitatu, reciperet, et ab eo assecutus, inter se magno ardore praelium committerent, Halybassa aliter victoriam se consequi desperaret, nisi mille amplius sclopetarios equites induxisset, qui per vices alii aliis turmatim miro oidine succedentes, plumbeas glandes in confertissimam hostium aciem spargerent. Quae procella, quum magnus eorum numerus sterneretur, necesse fuit, phalangem solui. Etsi autem hoc nouo inuento equitum sclopetariorum Turcorum ordines hostium turbati primo aggressu et soluti sunt, et Halybassa pro victore se gessit, tamen cum Techelles ex promtissimis et optime armatis nouam aciem faceret, eamque a nouissimo agmine in frontem ductam, equitatui opponeret: Paulo post Halibassa primo praelio successu ferox, incautius quam prudentius premendo, vigendo cum globo equitum interclusus, et in medio ardore circumuentus interficitur. Quo caeso, puncto temporis praelii fortuna commutata est. Nam Turcae, qui dudum pulsis stratisque hostibus acerrime praelia bantur: Ducis morte perterriti, remittere pugnandi ardorem, sensim cedere, ac demum conuersis equis pugnae loco excedere coeperunt, etc. Euentus itaque declarauit hoc inusitato genere praeliandi, cum equitib. sclopetariis infeliciter Turcis cessisse, et amisso duce profligatos et victos esse. Quare verosimile est, eos hoc genus telorum

deinceps potius detestatos, quam amplexos et in vsu habuisse, sicut non memini, me in historiis legere, de equitibus Turcicis sclopetariis, sequentibus annis huc vsque (non dico de illis rebellibus Vallonibus, qui ob perfidiam et apostasiam poenas meritas senserunt, et veluti euanuerunt) in aciem productis.

Alterum exemplum est non tam recens quam memorabilius priore, [note: Epist. 3.] quod refertur in Epistola Augerii Bushequii. Cum enim non solum Turcis, sed etiam Persis minores sclopetos, quorum ex equis vsus est, magno terrori sint, Rustano primario Bassae, quos Visieros nominant, cum suo Rege aduersus Persas proficiscenti sua sum fuit, vt turmam ducentorum equitum ex suis domesticis institutam sclopetis armarent, magno terrori futuram hostibus, et stragem magnam facturam. Nec consilium aspernatus Rustanus eam turmam instieut, sclopetis instruit, curat exercendam. Sed nondum dimidiam partem itineris confecerant, cum aliud ad sclopeti vsum necessarium deficere coepit. Amittebatur quotidie aliquid aut frangebatur, raris qui possent reficere: sic bona scloperotum pars iam inutilis reddita erat: et cum ea de causa poenitebat eius teli, tum quod mundiciei, cui valde student Turcae, aduersabatur: conspicebantur manibus fuligine infectis, vestitu maculoso, informibus thecis et pyxidibus vndique pendiculis, vt risui essent commilitonibus, et ab eis per ludibrium medicamentarii vocitarentur: ita cum nec sibi nec aliis eo habitu placerent, Rustanum circumsissunt, mancos et inutiles scloperos proferunt, quemnam ex his fructum speret, vbi ad hostes ventum sit? rogant, vt se illis deoneret, arma reddat vsitata. Re diligenter considerata, non putauit causam esse Rustanus, cur refragaretur. Sic cum bona eius venia sagittas et arcus suos resumserunt etc.

Ex his appater, ob quas res Turcae equites suos potius arcubus et sagittis instruant quam sclopetis et globulis plumbeis, atque sulphureo puluere, licet Ianizati pedites hac in re admodum excellentes et exercitati sint. Quod autem saepius equitum sclopetatiorum opera profligati et victi sint, antea dictum et probatum est, et in eadem Epistola Busbequiana, memorabilis historia, et quidem recens inserta est, dum is adhuc in legatione Constantinopoli orator esset, digna vt integra asscribatur, sicut eam Dalmata ex eorum genere eques, quos ab enormi stolidaque audacia Dellios, hoc est, amentes siue insanos Turcae vocant, qui male rem gestam in Dalmatia nuntiaret, retulit. Cum enim Dellius ille in Diuano subinde a Bassis interrogaretur, quot tandem fuerunt vestrum? atque ille supra duo millia quingentos fuisse, responderet: Pergebant Bassae, cedo, quantum iam fuit Christianorum? Arbitrari se aiebat non

fuisse vltra quingentos equites sclopetarios, nisi (quod suspicabatur) in insidiis delituissent, praelio hercle non interfuisse plures. Bassae hic stomachari, vt nihil puderet pene iustum Musulmanorum exercitum (sic suae religionis homines nuncupant) a tantilla Christianorum manu profligatum, et homines dignos, quos alat Suleimannus, in quos panem suum partiatur, bellatores egregios? Tum is nihil commotus, non recte accipitis, inquiebat, an non auditis vi sclopetorum nos obrutos: ignis nos profligauit, non virtus hostium. Alius longe medius fidius pugnae suisset exitus, si vera virtute nobiscum congressi fuissent. Illi sibi in auxilium ignem assciuerunt: ignis violentia superati sumus, fatemur: Ignis vnum est ex elementis, et quidem acerrimum. Et quae sunt cuiusque mortalium vires tantae, quae elementorum violentiae non cedant? Haec cum Dalmata magniloquentia plenis faucibus pronuntiaret, vix, (quanquam in re tristi) qui astabant, erumpentes cachinnos reprimebant. Idipsum obseruauit [note: In discursu militari.] Lanuius, vbi monet, quam periculosum sit, cum Germanicis equiti bus sclopetariis pugnare: sibi enim videri, ac si in igneo monte aliquis versaretur, et eum oppugnare conaretur. Olim apud Romanos fuerunt equites leuiores et iaculatores, qui Ferentarii, teste Varrone, vocabantur, quod ea modo habebant arma, quae ferrentur, vt iaculum. Eodem modo ex iaculatotibus pedites Rorarii, et Accensi vocabantur, qui licet armis cum nostratibus equitibus, quorum paulo ante mentionem feci, comparari non possint, nomina tamen aliquo modo vtrisque conuenire, [note: Lib. 3. dial. 1.] non absurde dici posset. De his autem, si quis plura scire desiderat, is legat Lipsium in Analectis.

CAPVT LXXXVI. De miserabili et inopina calamitate et caede multorum ex incendio pyrii pulueris Mechliniae orta.

QVANQVAM in historiis passim locorum horribilia exstant exempla de cladibus et damnis, vel fortuitis, vel data opera procuratis, ex incendiis tormentarii pulueris ortis: nullam tamen calamitosiorem et trociorem legi illâ, quae superioribus annis Mechliniae, circa id tempus, quo Elector Saxoniae, et Landgrauius Hassiae, a Caesare proscripti suit et vtraque pars summis viribus exerercitus contraherent, accidit. Haec inopina [note: In vita Caroli V. lib. 12.] calamitas eleganter et pathetice ab Heutero Delphio descripta est: quam cum dignam lectu existimem, huc volui inserere: Ea vero est talis: Septimo Augusti anno 1546. ingentem Mechlinia cladem, ab incenso a

fulmine, puluere tormentario accepit. Erat in muri ambitu, qui ciuitatem amplectitur, iuxta portam Neckerspouliam, turris rotunda, veteri more, e quadrato albo lapide viuo aedificata, dicta Santporta, quod arenosam sonat portam. Altissimo eius fundamento opus concameratum erat superiu structum. In huius fundo ad septingenta dolia puluere tormentario plena, in belli vsum custodie bantur. Turris vero aliquot locis vetustate rimas agebat. Conquesta fuerat hac de re ad magistrarum non semel vetula paupercula, in ea gratis habitans. Quumque pomeridiano tempore tonitrua ac fulgura excitari vehementia consideraret, formidine correpta, circa vesperam cum rebus pretiosioribus alio diuertit. Nocte, hora vndecima, redeunt tonitrua, fulmina ac fulgura, intrantiaque per rimas, puluerem incendunt. Turris ingentis altitudinis e fundamentis in altum integra sublata, antequam vis pulueris, quae eam eleuarat, euanesceret, in aere disrumpitur, quadratique ingentes lapides per vniuersam disiecti vrbem, euertunt in proximo vltra ducentas ciuium domos, ac rotidem in amplissimo suburbio aedes, quarum lateres, viuique lapides non minus detrimenti quam turris intulere: vitreae fere omnes Mechliniae fenestrae, lapidum, tegularum, laterumque volatu, ac immenso disrumpentis turris fragore sunt confractae: fenestrae ligneae, ianuae ac ostia, seris pessulisque dissilientibus vbique patuere, omnibus non parum admirantibus subitae cladis causam. Homines vtriusque sexus variae aetatis vltra quingentos oppressi, vulnerati ad bis mille. Nulla enim, vniuersa in ciuitate, fuit domus, quae non cladem, dam num, aut vtrumque pertulerit. Variis locis vtrinsque sexus homines electis surgentes, capitaque fenestris, vt tumultus causam discerent, exerentes, ea transuolantium lapidum violentia perdidere. Multis locis vir vxorem, illa matitum, aut paruos liberos, iuxta se extinctos, luxere. Puer in platea, negotii causa cum lumine incedens, in aerem a lapide abreptus, eidem incumbens, in terram illaesus, sed extra se repertus rediit. Multi instar Aethiopum a peruolante puluere infecti ac sauciati, miserabile sanis praebebant exemplum, spectaculumque Congerrones aliquot potatum ad tabernam cereuisiariam ierant, temporisque terendi, symbolique conficiendi causa chartis lusoriis certabant. Hospita ad promendam cereuisiam in subtertanea erat cella: rediens, hospites ad mensam, vt eos reliquerat, sedentes omnes, sed mortuos repperit, manibus chartas lusorias tenentes. Per octo dies ciues rudera per serutantes, saucios ac mortuos detexere. Repertus est inter alios vir nudus, inter duas macerias coniectus, rogans, num, mutato vniuersitatis statu, Christus ad generale totius humani gaeneris iudicium venisset: Temporis puncto, haec clades incidit ac cessauit, tota exinde nocte summa in aete fuit serenitas.

Discurrentes per ciuitatem ditiores ac Magistratus, cum taedis ac facibus, saucios calamiro sosque inter collapsarum aedium ruinas ac rudera perquirebant, iuuabantque. Mortui promiscue in coemiterio D. Petri sepeliebantur. Nullus enim suos agnoscere poterat, quod mutilata corpora, tormentatioque puluere rincta, mirum in modum intumuissent, deforrutaque essent. Concursum est Mechliniam, ex omnibus Brabantiae oppidis ac vrbibus, imo e vicinis prouinciis, ad tantae cladis inspectionem. Nam reperta fuêre mortua mutilaque corpora ad sesquimilliare extra ciuitatem, variis locis disiecta, quaedam horrendum in modum ex arboribus pendentia: vt concubina praetoris ab AA. quae flauescenti capillitio ex arboribus ramo nuda dependens, aperto ventre, intestina in terram defluentia, omnibus cum horrore ostentabat. Ciuitatis fossa ab vtraque dirutae turris parte ad ducentos passus sicca conspiciebatur: murus ad idem spatium, quo turris steterat, ab vtroque latere excisus erat, quum eo loco aquae, quae in fossa erat, pedestris lanceae altitudinem fere aequaret. Pisces quoque magno numero per agros dispersi, extinctique conspiciebantur, vicinarumque alborum rami iis abundabant. Arbores caerasis, caeterisque pomorum generibus scatentes, (consita enim erat Mechlinia in circuitu omni pomiferarum arborum exquisito genere) pro maiori parte radicitus euersae: caeterae foliis fructibusque spoliatae, paulo post (dictu mirum, sed verissimum) primum folia, deinde flores, postea fructus, eodem autumno iterum reddidere, sed pars maior non plane maturuit. Memini me Mechliniae intemplo D. Petri, haud procul Santporta sito, vbi mortui fuere sepulti, hoc legisse distichon, annum, diem, causamque cladis continens:

[note: In narras. Sylis. lib. 8.] Hanc historiam late peculiari capite descripsit Gilbertus Corgnatus Nozorenus, cuius titulus est: De horrendo quodam tonittru et fulmine, quod accidit Mechliniae etc. vbi sigillatim recenset de euersione aedificiorum et mirabili caede hominum, in diuersis locis, mutilatis membris repertorum, ad quem lectorem, plura de hac re cognoscendi cupidum, remitto.

CAPVT LXXXVII. De circo vel rota humanarum rerum, quae semper circurnagitur.

VERBA Croesi, in libera custodia, apud Herodotum, ad Cyrum, cum aduersus reginam Scytharum Tomyrim bellum, magno ardore et apparatu, instrueret, sunt admodum memorabilia. Equidem, inquit,

tibi Rex, etiam antea dixi, quandoquidem Deus tibi me tradidit: Quicquid animaduerto errati in tua domo, id omne me pro viribus auersum ire. Nam meae ruinae, etsi ingrarae, mihi tamen extitere disciplinae. Si tibi esse videris immortalis, et eiusmodi exercitui praeesse, nihil est opus, vt meam dicam tibi sententiam: Sin vero te quoque cognoscis hominem, et istis eiusmodi praeesse, illud inprimis discito: HVMANARVM RERVM CIRCVM ESSE, QVI ROTATVS, SEMPER EOSDEM FORTVNATOS NON SINIT. Eandemque sapientissimam sententiam mille exemplis comprobatam plutes quoque vsurparunt scriptores: maximeque eam illustrauit Greg. Nazianzenus in Oratione, quam [gap: Greek word(s)] inscripsit. Etsi [note: Cap. 31. centur. 2.] autem idipsum antea pluribus rationibus et documentis demonstraui, tamen materiae huius vtilitas mihi occasionem praebuit, plura, eaque non vulgaria, prioribus addendi. Adducemus et considerabimus igitur Antonii Grimani, olim Veneti principis, vicissitudines rerum, sub cuius effigie, [note: In Elogio Illustr. Vitrorum.] in Musaeo Iouiani, ita in principio scriptum est: In attollendo premendoque Antonio Grimano, alternantibus diuersae sortis impulsibus, Fortuna mirabiles edidit ludos: quos deinde latius explicat, quomodo a prima adolescentia vsque ad legitimam petendis honotibus aetatem, summos labotes, summaque tempestatum pericula alacriter subierit: Quomodo deinceps procurator Diui Marci sit factus, et ad summos honores peruenerit, patriaeque acceptus et vtilis fuerit, donec in praelio cum Turcica classe apud Sporadas insulas, commutatis repente ventis, nec opportune parentibus quibusdam Trierarchis, tota spe deiiceretur, et propemodum deleta classe Venera instructissima clade maxima afficeretur, et Turcae Naupacto potirentur, Grimano frustra se a Trierarchis per summam malignitatem atque ignauiam proditum conquerente, nec tamen in eos, quod essent nobilissimi ordinis, imperii seueritatem exercente. Eius foede potius, (pergit Iouius) quam male gestae rei nuntius, Grimanum summae inuidiae exposuit, vt comminuta repente eius gratia atque auctoritate, successorem ei Senatus decerneret Melchiorem Triuisanum, veterem inimicum, qui Grimano compedes iniiceret, captiuumque, ad dicendam causam, Venetias continuo deuehi iuberet. Quo nuntio Grimanus, vt insons, et egregie animo constans, Senatui omnino parendum existimans, non exspectato successore, compedes sibi vltro iniecit, et peculiati mioparone Venetias deuectus est, patribus sese compeditum et iudicii poenam subire paratum ostendens. Nunquam antea Venetiis frequentius atque celebrius vllius rei spectaculum fuit, quum eo habitu senex Imperator, et nihil tale ex aequo meritus, a rerum capitalium ministris in carcerem duceretur, et pletisque manarent lachrymae, ex memoria

anteactae vitae. Publice autem accusatus a Nicolao Michaele, tandem non vt reus criminum, sed ad minuendam inuidiam, in Ossarum, alteram Absyrtidum insulam, relegatus est. Tandem cum aliquantisper Romae apud filium Cardinalem, nihiominus patriae inseruiens, vixisset, Venetiis extincta inuidia, patrum iudicio reuocatus est, INTEGRITATIS ET VIRTVTIS ERGO. Haec enim verba fuêre publici decreti, QVOD nusquam praeclaram iusti officii pietatem, vlla in re, erga patriae decus intermisisset. Quo exemplo videri potuit, verae virtutis nomen insolentis Fortunae fluctibus iactari quidem, sed nunquam mergi atque opprimi posse. Sequentibus annis Grimanus hic non solum iterum creatus sancti Marei procurator est, sed et grauissimam legationem ad Franciscum Regem suscepit. Exinde inane semper Consiliarii nomen, continuato honore vsque ad Lauredani Principis mortem, promeruit, cui post longam Candidatorum contentionem, successor Princeps creatus est. Inter alias autem virtutes maiore cum laude rarum in eo fuit, quod Nicolao accusatori omnis eius acerbitis oblitus, capitalem iniuriam remiserit, etc. Prolixior fui, in recensendis variis vicissitu dinibus Grimanianis, ob eius viri, in aduersis et prosperis rebus, constantiam et magnanimitatem, donec nonagenarius, postquam Reipublicae tribus annis praefuisset, moreretur. Fuit enim, sicut Iouius eum commendat, vir frugalitatis eximiae per omnem aetatem, indomitique laboris atque animi, ad omnis fortunae casus firmissime compositi.

Non dissimile fuit fatale infortunium, et deinceps felicitas mirabilis in Ludouico Aurelianensi, qui cum ad supplicium in carcere capitis damnatus, custodiretur, a Rege Carolo VIII. aduersus omnium sententiam ac opinionem absolutus; nec multo post, Carolo ipso absque liberis decedente, Galliarum rex omnium consensu creatus est, sicut Iouianus Pontanus [note: Lib. 2. de fortun.] de fortuna aliquid memorabile, quod nostrates historici praeteriere, literis mandauit, vt Papirius Massonus, et inter alia refert: quod Ludouicus [note: Annal lib. 4.] in Britannico bello captus in acie, ductusque Auaricum Biturgum, longam sane custodiam pertulit, etsi Sororius Caroli VIII. erat, eumque certa iura, iure regii sanguinis, ipsi successorem destinabant. Triennium ferme in illo carcere fuerat, cum ab ipso Rege, praeter omnium opinionein, se libertati pristiniseque honoribus restitutum vidit.

Ex veteribus documentis huic nostrae meditationi potissimum conuenit, quod Rhegino, de Carolo Crasso, vel III. Huius nominis Imperatore, de subita mutatione eius status, recenset: Carolus, inquit, corpore et animo coepit aegrotare: mense itaque Nouembri Tiburias venit, ibique conuentum generalem conuocat. cernentes optimates regni, non modo

vires corporis, sed etiam animi sensus ab eo diffugere, Arnulfum filium Carolomani, vltro in regnum attrahunt, et subito facta conspiratione ab Imperatore deficientes, ad praedictum virum certatim transeunt, ita vt in triduo vix aliquis remaneret, qui ei sastem officia humanitatis impenderet, cibus tamen et potus ex Luidperti sumptibus administrabantur. Erat res spectaculo digna, et aestimationis humanae sortis rerum varietate miranda. Nam sicut ante secunda fortuna, rebus, vltra quam posset, affluentibus, tot tantaque imperii regna, sine laborum sudoribus et certaminibus attraxerat, ita vt post Magnum Carolum, maiestate potestate, diuitiis nulli Regum Francorum videretur esse postponendus: ita nunc aduersa, veluti in ostentatione fragilitatis humanae deficiens, quae fortuna cumulauerat, cuncta inhoneste in monumento abstulit, quae prospero arridens successu, quondam gloriose attulerat.

Mirabiles mutationes in bonam et malam partem Matthiae Coruini antea quoque attigi et nunc plura de his addere operae pretium duxi Nam duo potentissima Regna eodem tempore Rege orbata, ex nobilissimo atque altissimo sanguine, ad mediocris generis homines peruenire. Hungaria ad Matthiam, Bohemia vero ad Poggiebracium. Siquidem mense Ianuario, anno 1458. Matthias inter 40. millia virorum, qui medio in Danubio, tum glacie constricto, impatientes magni frigoris, electionis exitum exspectabant, Rex adhuc Pragae, in custodia Poggiebracii acclamatur. Singulare prorsus humanae inconstantiae documentum; ex duobus adolescentibus, aetare moribusque pene paribus, alter Ladislaus Rex, ex regio solio, dum nouae nuprae thalamum exornat, defertur ad tumulum; alter dum capitalem sententiam exspectat, trepidus ex carcere vocatur [note: In Indice Chronolog. mihi fol. 162.] ad regnum, etc. sicut Bucholzerus ex Aenea Syluio et aliis obseruauit. Fuerunt sane multa peculiaria et eximia dona in Coruino. Tam magno enim et inuicto animo fuit, vt Caesari Friderico per Legatos suos nuntia ri iusserit; Ni de sisteret a bello sibi inferendo, sed vlterius armis se lacessendo pergeret, sciret, in sua potestate et arbitrio esse, Turcam, infestissimum vtriusque hostem, in mediam Austriam, vel porro etiam in Germaniam, reseratis claustris et impedimentis Hungaricis, cum numerosissimis copiis introducendi. Quem eodem modo, si Caesar potius amico quam hoste se vti vellet, inde rursus exturbare, profligare, et in Thraciam cum clade redire, coniunctis viribus et animis, cogere possent. Sed pax et reconciliatio paulo post, inter hos duos heroes secuta, ad alia vtiliora eius animum adduxit. Licet fieri potuisset, vt tam potentissimus, crudelissimus et infestissimus hospes inuitatus, patefacto aditu, Matthiae talem gratiam retulisset, qualem Graecis discordibus paulo ante retulerat.

Facilius enim fores reserantur, quam inuitis potentioribus rursus clauduntur. Fatendum sane est, vt dixi, hunc Regem Hungariae prae caeteris, multis eximiisque heroicis virtutibus, (sicut eius res praeclarae breui tempore gestae abunde testantur) praeditum fuisse, dignum profecto longiore vita et regno Quomodo autem affectus fuerit Mahumetes Turcicus Imperator erga Coruinum, et cognita ipsius morte, ob vindictae cupiditatem, [note: Cap. 26. centur. 2.] lacrymas fuderit, antea recensuimus. Econtra quomodo Coruinus erga Mahumetem animatus fuerit, ex eo apparet, quod is saepius de pace Matthiam requisiuerit, eius potentiam et felicitatem metuens; sed cum minus securam et tutam fore iudicaret, veritus ne sub pacis tractatione maiores insidiae struerentur, et bellum acrius conflaretur, eam inire recusauit, respondens, Vngariae Regi non esse licitum, vel pacem vel in ducias cum Turcis pacisci, sed rebus suis ad limites Regni prospecturum, prout eos animatos vel instructos nouerit. Neque Legatos Turcicos deinceps in suum conspectum venire passus est, non ignorans, sub specie pacis bellum eos machinari grauius. Caeterum cum paulo ante de Ladislai Regis potentissimi, in florenti aetate, et quidem sponsi, subita morte et vicissirudine insolita mentionem fecerim, non extra propositumerit, eam rem prolixius describere, cum auctores in hac non conueniant, sed plerique historici, tanquam incertam, in medio relinquant. Inter quos [note: Histo. Austra. lib. 6.] est Gerardus de Roo: De morbi genere, inquit, quo sublatus est Ladislaus, neque tum, neque postea certi aliquid constitit. Et in eiusmodi rebus turius esse scriptores purant, famam citare testem, quam ipsos aliquid affirmare. Cruditate stomachi nonnulli, peste alii peremtum volunt, eiusque indicia apparuisse circa inguina. Medici Germani, quorum opera praecipue: vsus fuerat, veneni suspicionem fecisse perhibent, postquam ex Bohemia ad suos rediêre: id vulgus pro certo apprehendit, verene, an ex odio Bohemicae gentis, cui tum ea propter religionem obnoxia erat, incertum. Bohemi certe iniuriam hic suis hominibus fieri affirmant, etc. Sciendum autem est, alium fuisse Ladislaum, Regem Neapolitanorum, quem Itali Lanzilotum nominant, qui ex complexu Venereo virginis, Medici filiae, ex persuasione patris, largitione cortupti, napello venenatissima herba infectae, ipsum quoque infectum atque toxicatum scribunt, inter quos est Collenucius. Sed vt coeptam materiam huius capitis frniam, plures de varietate et mutabilitate fortunae historias congessit Fulgosius, [note: Lib. 6. c. 11.] ex Quibus constat, etiam foeminas regias iisdem casibus expositas fuisse. Memorabilia autem prae caeteris sunt, quae de Elisabeta, vidua Ludouici Regis Hungariae, et eius filia, ibi recenset, quo ob prolixitatem cupidum lectorem remitto: Qui addere quoque poterit Onuphrium

[note: De rebus Hungar. part. 2. c. 19.] Panuinium, et Contadum Marpurgensem in vita S. Elisabethae. Non omittendum certe est exeraplum memorabile, ex Petri Messiae sylua, de Iacobo Lusignano, agnato Petri Regis Cypti, non dissimile illi, quod Coruino accidit. Is captus a Genuensibus, et per nouennium in carcere absque vlla speliberationis, detentus: Mortuo vero Petro Rege, ob consanguinitatem defuncti in locum, absens Rex a Cypriis eligitur, qui illum captiuum, missa ornatissima legatione, liberari petunt. Assenserunt Genuenses, et ita persoluta ingenti vipecuniae, proredemptione, is qui paulo ante carceri diuturno inclusus, in hoc squalore mortem optarat, mox non solum liber factus, sed etiam in potentem Regem euasit. Vera itaque et salutaris est doctrina Cominaei, dicentis: Ita cumparatum est in rebus humanis, vt omnes pariter aliquo afficiantur dolore. A condito enim mundo, rerum omnium fabricator Deus hoc ita constituit, neque decet cuiquam illius euitare decretum. Sed differunt inter se cruciatus. Nam qui sunt animi, grauius vrgent, quam corporis.

CAPVT LXXXVIII. Insigni et atroci facinore et scelere, seditiosos et rebelles plerunque se ab omni reconciliatione, cum suomet ipsorum interitu, excludere.

[note: Sammuel. lib. 2. cap. 16.] IN sacris literis legimus, Abscholomo, cum cupiditate regnandi praepostera audacia parentem suum, optimum Regem Dauidem, rebellis ipse, ex regno, fraude et vi ciicere vellet, Achitophelum illum, cuius auctoritas et consilium diebus illis erat, ac si quis consuluisser verbum ipsum Dei, inter alia, ad confirmandum regnum Israeliticum, occupatum, ita consuluisse: Congredere cum concubinis patris tui, quas rehquit ad seruandum domum suam, vt, audiente toto Israele, foendum te redditum esse patri tuo, confirmentur manus omnium, qui tecum sunt, etc. Hoc consilium profecto fraudulentum et execrandum Absolon secutus est, et quidem non clam, sed palam, extenso tentorio, super tectum, vt ingressus ad concubinas paternas et incestus omnibus innotesceret. Quid Achitophelum impulerit ad hoc dandum consilium, non est obscurum, et ipse declarat suis verbis: Poterat populus suspicari, inquit, te rediturum in gratiam cum patre et metuit, ne forte cudatur faba haec in eorum capitibus; dum ita consulit eis, sibi quoque consulit, ne si reconciliatio fiat, ipse daturus sit iustas poenas. Ob hanc rem consilium eius eo tendit, vt odium inter patrem et filium implacabile fiat: consulit itaque, Absolonem tanta contumelia parentem afficere debere, vt desperanda sit reconciliatio,

vt nempe incestu polluat vxores patris, omnibus videntibus, vt cognoscant, non ex compositorem geri. Et si autem Achitophel admodum sagax et catusesset, vt eius consilia in magno pretio, et ab impiis, qui susque deque habebant oracula diuina, diuinis oraculis aequiparata sint, tamen videre non potuit, consilium Absolomo et sibi fore exitiale. Nihilominus illo non tantum sibi, populo et Absolomo, ad stabiliendum regnum, vi et dolo occupatum cauere, sed etiam vlcisci priuatam iniuriam. Nam, vt Hebraei interpretes tradunt, erat auus Bethsabae. Voluit igitur, vt vxores Dauidis contaminarentur, sicut ille neptem suam contaminauerat. Mirum itaque fuit intentum, Absolonem et Achitophelem voluisse, populum constantem esse, in tuendo nouo Rege, cum tamen illi persi difuerint aduersus Deum et legitimum Regem. Israelitae autem ex iure, re gesta ab Absolomo, videre poterant, hanc rem ex Deo non esse, vt Absolom regnaret, quando tam impiis modis regnum affectabat, sicut [note: Mihi fol. 273.] Petrus Martyr, in hoc caput, suis commentariis, pie obseruauit. Sed veniamus ad profana. Simile scelus, vt omnis reconciliatio tolleretur, et tutius fugere posset, Medea coramisit, dum occisos liberorum membra insequen [note: In Metamorph.] tibus obiecit, quod Ouidius late et eleganter descripsit: ad quem lectorem cupidum plura de hac re cognoscendi, remitto, Is pro sua prudentia facile anim aduertet atque discernet, quae fabulosa sint, vel historica. [note: Histor. lib. 1.] Huc pertinet, quod Polybius de bello Africano scribit, quod ipse atrox et cruentum vocat, et ob non soluta stipendia militibus mercenariis, ex errore Carthaginen sium, quod tantam conductorum militum multitudinem, finito bello cum Romanis, in vnum locum coegissent. Ii, facta seditione, ducibus Spendio et Mathone, Gestonem, qui ad eos pacandos cum stipendio missus fuerat, direpta pecunia, et caeteros legatos, post multas contumelias duci in vincula iusserunt, vtque celerius exardesceret bellum, et omnis reconciliatio praecideretur, immane aliquod patrare facinus properabant. Cum enim Afros antea multis exactionibus et grauaminibus oppressos, sub spe libertatis arma commouissent, et 70. millia armatorum ad eos ex Africa conuenissent, ita vt Carthaginem ipsam obsidere conati essent: Tandem victi ab Amilcare, qui dimissis et liberaliter tractatis, Lybios caeterosque conductos milites, oblata impunitate sibi conciliare studebat, veriti Matho ac Spendius, ne ipsorum existimatio diminueretur, crudele aliquod facinus machinari conati sunt, quo multitu dinis animos, a Carthaginensibus omnino alieuos facerent. Ex consilio itaque Antorici, ducis Gallorum, in crudeli et atroci proposito seditionis hisce rationibus confirmantur. Vnam, inquit, salutis viam sese rebus suis prospicere, si omuis spes, quam in Carthaginensibus habeant,

praecidatur: quamdiu quis ad illorum benignitatem respexerit, fidum in bello socium esse non posse. Itaque illis maxime credere oportere, illos audire, illis mentem adbibere, qui acerbissima contra Carthaginenses consulerent, qui aliter suaderent, proditores atque hostes iudicandos esse. Haec cum dixisset, hortatur, suadetque, vt Gestonem ac caeteros, qui cum eo in vinculis erant, item Carthaginenses omnes, qui postea capti forent; grauiter excruciatos necent. Huic assensa multitudo, Gestonem et reliquos captiuos, qui numero 700. extra vallum producunt. Ibi a Gestone in cipientes, quem paulo ante, ex omnibus Carthaginensibus, veluti de se optime meritum, rerum suarum arbitrum elegerant, singulorum manus praecidunt, membra dilacerant, et ad extremum, fractis cruribus adhuc vinos in scrobem quandam coniiciunt. Cum autem Carthaginenses caduceatores, qui defunctorum corpora ad sepulturam petant, ad crudelissimos hostes misissent: Illi non solum cadauera eis negnt, verum etiam eos admonent, ne posthac caduceatores ad se mittant, neque etiam Legatos. si secus fecerint, idem de illis, quod nuper de Gestone sumtum iri Quod reliquum sit, se vnanimi consensu iam diu constiruisse, fixumque animum tenere, vt quicunque e Carthaginen sibus in potestatem suam veniant, diris affecti suppliciis necentur: qui vero ex sociis eorum capiantur, eos, praecisis duntaxat manibus, Carthaginem remittant, quam postea rem diligentissime obseruarunt Haec crudelitas et obstinatio, antea inaudita, mouit quoque Carthaginensium Duces, vt quicunque viui in eorum potestatem venêre, ii feris laniandos obiecti fuerint. Cum igitur alternante fortuna, tam atrox bellum diu gestum esset, ad extremum seditiosi isti, ab Amilcare, fossa vndique et vallo circumsepti, fame coacti sunt, suis inuicem corporibus vesci: Diis (inquit Polybius) eam inferenibus vltionem, dignam sceleribus, quae in proximos patrarant. Igitur neque ad manus cum hostib. veniebant, cum et victoria Carthaginensium, et genus supplicii in aperto forent: neque de foedere mentionem faciebant, nam nullum misericordiae locum sibi relictum, ob superiora scelera intelligerent, praesidium duntaxat a Tunete singulis diebus exspectantes, omnia tolerabant: postquam vero et captiuorum et ministrorum corpora crudelissime absumpta (hoc enim alimento diutius vsi fuêre) incerto consilio inter angorem famis ac formidinem supplicii fluctuabant, tandem vero adire hostes, ducemque de foedere alloqui decrenêre. Missis igitur Legatis, Amilcari se dediderunt, trucidatis prius quadraginta millibus, qui captis armis in parte castrorum se tutabantur. Superatis deinceps Tunetensibus, Vticen sibus et Hipponensibus, in quibus locis reliquae copiae seditiosorum se continerent, finis Africo bello impositus est,

ita prospero Carthaginensium euentu, vt non solum omnem Aficam recupetarint, verum vniuersos rebellionis principes meritis tandem suppliciis affecerint: Siquidem Matho, reliquique captiui, in triumphum a iuuentute Carthaginen si per vrbem ducti, dignas tandem sceleribus suis poenas luêre. Tandem concludit Polybius: Tribus fere annis et quatuor mensibus id bellum durauit, omnium, quae nos audiuerimus, crudelitate ac omni scelerum genere maximum. Recte itaque ibisequentem egregiam similitudinem annectit. Quo fit, vt si quis recte intueatur, non dubitet affitmare, non modo corpora hominum et quaedam in illis vlcera ita interdum crescere, vt fanari nullo modo possint; sed id longe magis humanis animis accidere. Vt enim in vlceribus cuenit, vt si illis medicamentum curandi gratia adhibeas, vlcus ipsum vi medicaminis refricatum augescit: si vero curam eius negligas, longe magis sua ipsius natura extenditur, neque prius definit, quam omne subiectum corpus corruptum, labefactumque sit: Ita animis quoque consimiles interdum morbi ac tabes accidunt, vt nullum ex reliquis animalibus homine atrocius atque efferatius fiat, cui si interdum veniam aut impunitatem aliquam concesseris, aut aliter benignitate eum fueris prosecutus, id omne dolum fraudemque existimans, deterior fit, et erga beneficum longe magis infidus. Si vero te contra opposueris, nihil est adeo durum, crudele, nefatium, quod non facile aggrediatur, laudem sibi eam temeritatem existimans, donec ad extremum omnino efferatus animus, humanam naturam exuit. Quarum rerum initium, ac sane maiorem partem, mali mores afferunt, et deprauata a teneris annis educatio. Haec ex Polybio graui historico, cum sint ad communem viram vtilia et memorabilia, excerpere volui. Ex quibus constat, talia crudelia consilia et facinora impunita non fuisse, sicut quoque ex exemplo sequenti recentiori apparet, quod sub finem huius capitis adscribam. Techelles Cusalbas ex Eremita Imperator factus, magna multitudine hominum nouae religioni Mahumeticae, ex disciplina Halis, addictorum stipatus, et subsidiis Hismaelis Sophi adiutus, in Armeniam, Asiamque minorem irruerat, Turcosque aliquoties ingenti clade, acie, et iusto praelio deuicerat, inter quos fuit Bellerbechus Asiae, qui in vrbe Cutheia, quae ad Horminium, et totius Asiae vmbilicum tenet, Anatoliaeque Magistri equitum sedes est, sicut in Europa, quae Romania dicitur, apud Sophiam Maesiae vrbem, alterum Bellerbechum considere videmus. Is Bellerbechus, collecto exercitu, ex Paphlagonia, Galatia, Bythinia et Ponto, ex incondita multitudine peditum, et magna ex parte inermi, virtuti tamen vereranorum equitum summopere confidens, a Techellinis, qui pileata acie, vno colore rubri conspicui, quod tota cruore conspersa videbatur, tyronibus

et imperitis hominibus formidinem intenderat, cruento praelo caesus et profligatus est: cumque in fuga se cum reliquiis in vrbem Ctheiam contulisset, ea paulo post expugnata, cum ingenti caede Turcarum direpta est: Bellerbechus cum vxoribus et ingenti praeda captiuus abductus. Vetum cum iussu Baiazethis Halybassa, cum instructissimo exercitu in Galatiam venisset, et Techellem se recipientem, hostiliter persequeretur, is vt hostes atroci spectaculo edito, aut demoraretur, aur a persequendo deterreret, Beller bechum, quem vinctum trahebat, media in via sequentibus spectandum palo affixit. Nec Halybassa horrendo clarissimi viri interitu permotus, quicquam de celeritate sibi remittendum [note: Hist. lib. 13.] existimauit. Et ea quae sequuntur, a Paulo Iouio (ex quo haec summatim desumsimus) prolixe descripta.

CAPVT LXXXIX. De improuisa et crudeti ex insidiis caede.

[note: Cap. 83. centur. 1.] DISSERVIM quidem et congessimus antea non vulgaria de improuisis et cruentis lanienis et caedibus innocentum hominum. Cum vero praeterea nonnulla alia memorabilia inciderint: ea quoque addenda duxi. Quomodo Ioannes a Prochyta, vel vindictae cupiditate ob violatam coniugem, vel superbia Gallorum, aliisque iniuriis offensus, occupatus fuerit, peregrinando ad Pontificem, et Imperatorem Michaelem Palaeologum, eorumque consensu procurarit instruendas Vesperas Siculas, in dicto capite reperitur, et extat huius Prochytae, de hac executione, epistola talis ad Martinum III. Papam. Ego, inquit, conscius sum, te Caroli Gallorum Regis amicum, eius incommoda iniquo animo semper tulisse. Illud tamen volui te meis literis cognoscere, Gallorum superbiam eo deuenisse, vt Siculi omnes, vno consilio aduersus eos arma sum serint: li enim constituta vesperarum hora, quamprimum campanae Christiano ritu auditae sunt, excitato tumultu omnes, cuiuscunque ordinisaetatisque, interfecerunt, adeoque a populo saeuitum est, vt clausi vtero materno, qui Gallico semine concepti viderentur, extincti sint. Quae omnia non magis Siculotum sceleri, quam Gallorum libidini ac superbiae adscribenda sunt. Eriti gitur prudentiae sanctitatisque tuae, improba maximique spiritus gente explosa, Aragoniis rebus fauere. Nam optimi Regis in Ecclesiam eam fidem ac pietatem cognosces, vt demum nihil, quam magnum atque amplum, illius necessitudini ante ponendum censeas. Vale.

cuius auctor ille Prochyta fuit, extennare et frigide excusare, atque in vitia Gallorum transferre voluerit. Sperlinga autem arx, quae sola contra omnes Siculos in caedem Gallorum assentire noluit, sita est [note: In Siciliae chorographia.] non procul a Nicoxia, quam Hambitam antiquitus appellarunt, sicut Cl. Marius Aretius scribit, in rupe ex vna parte in excelsa altitudine excisa, oppidumque ibi antiquitus fuisse, ruinas ac antiquitatis vestigia ostendere ait, eiusque incolas Siculis tunc Gallos, qui Siciliam opprimebant, trucidantibus tantum assentire negasse. Verum. esto sane, vt haec laniena Gallorum, et vesper Siculus dici possit, ob insolentiam, crudelitatem et libidinem Gallis accidisse. Sed qualis, obsecro, fuit illa crudelitas, quam Tiberius olim Romae exercuit, in qua, ob crudeliter occisos, ne [note: Lib. 6. annalium.] gemere quidem licuit: iacuit (inquit Cornelius Tacitus) immensa strages, omnis sexus, omnis aetas, inlustres, ignobiles, dispersi aut aggregati, neque propinquis aut amicis adsistere, inlachrimare, vel inuisere quidem diutius dabatur. Sed circumiecti custodes, et in moerorem cuiusque intenti, corpora putrefacta adsectabantur, dum in Tiberim traherentur. Vbi fluitantia aut ripis appulsa non cremare quisquam non contingere interciderat sortis humanae commercium, vi metus, quantumque saeuitia glisceret, miseratio arcebatur. Non dissimilem lanienam constat fuisse Lutetiae superioribus annis in caede Collignii, et sociorum, sub praetextu [note: Ex Vindiciis mihi fol, l. 11. Anno] nuptiatum, eo allectorum. Nam eo crudeliter intetempto, in eos, qui ab eius partibus steterant, arrociter, ne dicam prodigiose, saeuitum: Iacuit immensa strages interfectorum, nullo sexus, ordinis, aetatis discrimine, multique ex Catholicis, specie publicorum hostium, odio priuato, proscriptorum titulis adiecti: nulli tuta domus, nulli curia, nulli sacra basilica. credas omnes vrbes esse spoliaria: quicunque Guisianis partibus infestus extirisset, ad certam mortem deposcebatur, etc. Hanc nefandam [note: Mense Augusto in fine.] lanienam pathetice et prolixe descripsit versibus heroicis, Nathan Chytraeus, sub nomine Herodis et Herodiadis, in suis Fastis. Nihil autem noui est, quod sub blanda spe amicitiae et blanditiis nuptiarum, prudentiores et callidiores, si vi aliove modo fieri non potest, in casses et retia alliciuntur. [note: Lib. 21. (mihi) fol. 217.] Exemplum vetus in Iustino historico habemus: In Africa, inquit, princeps Carthaginensium Hanno, opes suas, quibus Reipublicae superabat vires, ad occupandam dominationem intendit, regnumque inuadere, interfecto senatu, conatus est. Cui sceleri solemnem nuptiarum diem filiae suae legit, vt religione votorum nefanda committeret, et nefanda commenta facilius regerentur. Itaque plebi epulas, in publicis porticibus, senatui, in domo sua parat, vt poculis veneno infectis, secretius senatum, et sine arbitris interfiecret, orbamque rempubl. facilius inuaderet.

Qua re magistraribus per ministros prodita, scelus declinatum non vindicatum est. ne in viro tam potente plus negotii faceret res cognita, quam cogitata. Contenti itaque cohibuisse decreto modum nuptiarum, sum ptibus statuunt, idque obseruari non ab vno, sed ab vniuersis iubent, ne persona designata, sed vitia correpta esse viderentur. Haec obseruauit [note: Annal. lib. 1.] Annibal Scotus, in commentar. ad Corn. Tacitum, vbi Pompeium, imagine pacis, sed Lepidum, specie amicitiae, ab Augusto deceptos, scribit. Saepe tyranni, inquit, quos hostes alia ratione tollere non possunt, eos nuptiis propinquarum alliciunt, et sic subdola affinitate peruertunt. Id malum et scelestum ad modum iudicari debet. Quod considerans Federicus Aragonius, Neapolitanorum Rex, noluit filiam in matrimonium dare Caesari Borgiae, quem sciebat nulla alia de causa illam ducere velle, quam vt regnum commodius illi eripere posset, et sic maluit hostiliter regno ab inimicis spoliari, quam subdolae affinitatis poenas luere. [note: Ouicciard. Franc. lib. hist. Ital. 4. De rebus gestis ximen, lib. 3.] Vnde etiam prouerbium Hispanicum ortum est: Nullibi magis Panopliam requiri, quam in nuptiis et publicis ludis, sicut Gomezius testatur. Eodem modo fama fuit Ladislai, potentissimi Vngariae et Bohemiae Regis, cum Caroli Galliarum Regis filia, Magdalena, apparatum nuptiarum et celebrationem Pragae ideo institutum fuisse, vt concurrentibus eo Catholicis Principibus, potenti manu haereticos comprehenderet, finemque tandem Hussitarum insaniae daret: Idque praesesisse Rochazanam et Poggiebracium, necemque Regi pro sua salute machinatos: sicut AEneas Syluius [note: In histor. Bohemica cap. 71.] refert, quamuis de veritate huius machinationis dubitet, neque incertapro incertis affirmare velit. Recitauimus quoque antea ex Agathia, de Bultini Ducis Francorum cruenta clade, quomodo cum pene totam Italiam direptionibus vastasset, et in Campania manere disposuisset, tandem in loco, cui Tanneta nomen est, graui bello a Narsete superatum, extinctus sit. Sed ibi errasse Agathiam Lazius notat, vbi videlicet pro Bucelino Bultinum nominauerat. Quod facile fieri potuit a Graeco auctore in illis nominibus, quae erant vel Germanica vitiose prolata, vel non recte a librario descripta. Caeterum Mithridatis Regis (qui reste Appiano Alexandrino, Eupator Dionysius nominabatur: cuius antea quoque mentionem fecimus) caedes et laniena Romanorum in tota Asia fuit immanis, et admodum improuisa. Edictum autem eius huiusmodi fuisse traditur, VT AD TRICESIMAM DIEM obseruationis, omnes pariter Romanos, qui apud eos essent, et Italos, eorumque mulieres, cum pueris et liberis, qui Romani sanguinis esse censerentur, [note: In Sylla. lib. 9. cap. 2.] interficerent, sicut Plutarchus et Valerius Maximus obseruarunt. Et tradunt nonnulli auctores, hoc edicto, centum quinquaginta millia Romanorum,

vno die interfecta fuisse; sed Valerius Maximus octoginta tantum millia putat, inter quos Q. Oppium Proconsulem, et M. Aquillium, Legatos captos, et foede cruciatos, enecatosque: idque eo tempore, cum Sylla bello ciuili Mariano, Romae occupatus fuit: ita vt Mithridates non pro tegno et gloria, sed odio etiam cum Romanis certatit. Fuit autem is post Alexandrum Magnum, Regum Orientis maximus, et bello Aristonico auxilia Crasso consuli, vt populi Romani sucius, submifit: Verum ambitio et regnandi libido in diuersa consilia eum distraxit dum enim bello Cymbrico, seruili, sociali, ciuilibus denique armis, seditionibusque Romanos veluti oppressos laborare vidit, vtendum sibi ea occasione, ad regna Asiae Europaeque inuadenda, occupandaque, veluti iniuriis obnoxia, ratus, pulso Ariobarzane, Cappadocum Rege, Populi Romani socio; primas belli causas mouit: quem Sulla praetor ex Senatusconsulto, profligato armis Gordio, Mithridatis duce, in regnum restituit. Estque hoc bellum a Cneo Pompeio terminatum, anno V. C. DC. XC. hoc est, anno, quam coeperat XXXII.

[note: Histo. lib. 2.] De hac laniena cum encomio Mithridatis, ita scribit C. Vell. Paterculus: Per ea tempora Mithridates Ponticus Rex, vir neque silendus, neque dicendus sine cura, bello acerrimus, virtute eximius, aliquando fortuna, semper animo maximus, consiliis dux, miles manu, odio in Romanos Hannibal, occupata Asia, necatisque in ea omnibus ciuibus Romanis, quos quidem eadem die atque hora, redditis ciuitatibus literis, ingenti cum pollicitatione praemiorum, interimi iusserat. Quo tempore neque fortitudine aduersus Mithridatem, neque fide in Romanos quisquam Rhodiis par fuit, etc. Atque haec in praesentia sufficiant improuisarum et crudelium ex insidiis vel etiam nonnunquam sub specie amicitiae ac necessitudinis arctissimae perpetratarum lanienarum ex antiquis patiter ac recentibus historicis collecta exempla.

CAPVT X. C. De Templariis, et huius Ordinis excidio.

DE inreritu huius Ordinis, et quo pacto radicitus, vno eodemque tempore excisus et deletus sit, antea quoque, quod diuersi auctores diuersa, de cruenta hac et atroci laniena, memoriae tradiderunt, prolixe indicauimus. Quemadmodum autem, quod illa era dicatio vel exterminatio improuisa quidem certo euenerit, non amplius ambigitur: ita, vtrum sontes vel insontes perierint, eaque maleficia et atrocia delicta, quae illis imputata cognouimus, vera necne fuerint, in tanta varietare opinionum,

dubitatur. Quae diuersitas mihi occasionem et materiam praebuit, vl erius insistendi, et quid historici defendendo et accusando, de iis scripserint, congerendi, non quod meum iundicium, vtrum recte vel secus factum sit, interponendum duxi. Id enim lectori cuique liberum relinquo. [note: Syntagm. iuris vniuer. lib. 15. c. 3.] Caeterum, postquam Petrus Gregorius Tholosanus multa atrocia scelera ex historiis Templariorum refert: tandem tamen ita concludit: Quidam erga Gallos male affecti comminiscuntur per calumniam, et ex nutu Regis Gallorum, sublatos milites Templarios. Narrat Albericus de Rosate, se audiuisse a quodam causae et testium in eos examinatore, contra iustitiam illos punitos, hacque de re monitum Clementem V. respondisse: ETSI VIA IVSTITIAE ordo ille destrui non possit, fiat tamen via expedientiae, ne scandalizetur carus filius noster Rex Galliae. Et in Chronico Hermanni legitur, a Papa Clemente V. in fauorem Regis Galliae. [note: Lib. 11. histo. Flandrica.] crimine haereseos fuisse falso insimulatos etc. Iacobus Meierus quoque: notat, quo tempore iste ordo abolitus sit, qui per omnem fere Europam comprehensi, horrendis suppliciis necabantur, ortumque, inquit, initium a Pulchro Rege, ac Gallica nobilitate, quae precibus Pontificem Maximum ad hoc adegerunt, spe ducti, vt Itali tradunt scriptores, se ditatum iri, eorumque possessionem (quas per omnem Galliam plurimas habebant) consecuturum. Multa, (inquit Antoninus) etiam Templariis obiiciebantur, sed vtrum vere, non satis constat. De hac re Abraham Bucholtzerus, [note: In indice Chronologia fol. 400.] quae obseruauit, ita scribit: Clemens 22. Martii anno 1312. in priuato consistorio annihilauit ordinem Templatiorum, quorum bona et reditus hospitalariis D. Ioannis (qui tunc vocabantur equites Rhodii, eamque insulam paulo ante occupauerant) attribuit. Vno itaque die per vniuersum orbem hic ordo deletus et extirpatus est Trithemius addit, Templarios, petente Philippo Rege Franciae, extinctos esse, eosque fuisse valde diuites, quorum possessiones, vt Philippus sibi acquireret, eum crimen [note: Lib. 4.] haereseos ipsis imposuisse. Huc respexit Claudius Ptolomaei, in suis epistolis, Tusca lingua conscripris, quae ab omnibus propter linguae elegantiam mire commen dantur: quamobrem etiam eius verba ipsa apponenda duxi. Finalmente dicono, che vn principe, che s' incrudelisce troppo contra suoi magistrati, o spinto dal' auaritia, che da la iustitia, si come fu creduto o publicato del Re Philippo di Francia, il quale distrusso l' ordine de Templarii, per che fu detto, che gli habea cio fatto per guadagnar le lorrichezze, e che i poueretti erano innoconti, et non haueuano commesse errore alcuno. Haec in gratiam eorum, qui non intelligunt linguam Italicam, ita in Latinam transferre volui: Postremo ferunt, principem, qui nimium saeuit in suos praefectos et ministros, facere se suspectum, vt credatur, quod hoc agendo potius ab auaritia

ducatur, quam zelo iustitiae. Quemadmodum creditum et scriptum fuit de Rege Philippo Franciae, dum destrueret ordinem Templariorum. Fama enim fuit, eum lucri cupiditate, vt eorum opibus potiri posset, id fecisse, et misellos illos fuisse insontes, neque commisisse aliquid dignum [note: Volum. 2.] poena. In contraria opinione fuit Nauclerus, dum scribit: Anno 1310. Hospitalarii S. Ioannis insulam Rhodi capiunt: Sequenti anno cassatus fuit ordo Templariorum, qui in sua prophana professione abnegabant Christum, exspuebant super crucem, et adorabant Diabolum sub specie Catti, [note: In Chronico Sabaudia lib. 2. c. 16.] sicut plures eorum confessi fuerant. Gulielmus Paradinus autem, licet multo sit prolixior in cumulandis criminibus, eisque enormissimis, quae huic ordini imputata fuêre, multo atrociora, quam olim Romae in Bacchanalibus, tamen sub finem ipsemet ea in dubium vocare et excusare videtur. Postremo adscribenda duxi ea, quae Nicolaus Serrarius in vita [note: Mogunt. rerum lib. 5.] Petri Archiepiscopi Moguntini, de Templariis inseruit. Idem D. Petrus, inquit, prouinciale habuit concilium, in quo statutorum prouincialium ex antiquioribus synodis compendium collegit, cuius vix paucula supersunt, et Romani Pontificis iussu tractara est Templariorum caussa. Comparuit autem in Synodo (quemadmodum refert [note: id est, Manuscriptis Latomi.] M. S. L.) Hugo comes Syluestris et Rheni, qui morabatur in Grumbach, prope Meisenheim, cum XX. fratribus, sub habitu Ordinis, probe armatis. Hi omnes non quidem vocati, sed vltro et subito in consessum Patrum irrumpunt, omnibus attonitis: Archiepiscopus viros considerans ac violentiam timens, placide iubet, Commendator vt sedeat, et si quid habeat in medium afferendum, vt depromat. Qui clara et libera voce exorsus, se suosque confratres intellexisse, hanc Synodum sui Ordinis delendi gratia potissimum congregatam, ex commissione Romani Pontificis. Enormia enim quaedam scelera, et plus quam Ethnica flagitia, illis obiici, quae in priuato designarent, quod ipsis sane esset grauissimum et intolerabile: maxime quod non ordinarie auditi, nec conuicti condemnatentur. Quare coram ista Patrum congregatione se appellare et prouocare ad futurum Ponticem, eiusque vniuersum Clerum: publice quoque protestari, eos, qui propter talia flagitia alibi igni traditi essent et combusti, constanter pernegasse, se quicquam eorum designasse, atque in ea confessione tormenta et mortem perpessos, imo Dei opt. max. singulari iudicio et miraculo eorum innocentiam comprobatam, quod albae chlamydes ac rubricatae cruces igni non potuerunt absumi. Archiepiscopus his auditis, ne tumultus suboriretur, protestationem eorum admisit, seque cum Romano Pontifice acturum respondit, vt quieti esse possint, atque ita ad propria dimissi. Postea vero Petrus aliam commisionem obtinuit, iuxta quam

procedens, praedictos censuit absoluendos. Actum anno 1311. Calend. Iul. vt Nauclerus ex quodam Iacobo Moguntino tradit. Haec Serrarius. [note: In Caralogo gloria mundi part. 9. obseru. 5.] De militibus templariis Chassanaei est haec sententia. Hi circa annum Domini MCXVII. sub Pontifice Gelasio II. Hierosolymis initium sumpserunt, vtrefert Polidorus et Philip. Bergomensis in suo supplem. Chron. lib. 12. Hi quia in parte aedium templi habitabant, Templariorum nomen inde habuerunt. Hi primum deuotionis gratiâ non longe a sepulchro Domint habitantes, Christranos peregrinos hospitio cum charitate suscipiebant, atque eos per sacra loca et templa armati ducebant et comitabantur, vi omnem terram sanctam tuto inuiserent, et inde sine aduerfariotum molestia reducebant. Fuetunt huius caritatis officii auctoresviri pietate in fignes nouem numero, quorum principes Hugonem, Paganum et Gau fredum de S. Alexandro extitisse ferunt. Vtebantur atque incedebant mantelis albis cum cruce rubea, durauitque haec religio ferme 200. annos, et maximas facultates et oppida quam plurima vbique gentium suo temporepossedit. Veruntamen conuicti demum impietatis, quod qui Hierosolymis agebant, ad Saracenos defecissent, essentque in foeda vita propter rerum abundantiam a Christianis comprehensi, tanquam infideles et haererici Potificatu Clementis V. extetminati sunt. Et etiam quia apud Gallos stabant; cum vbique ignominiose nimium vitam ducerent a Philippo Francorum Rege Pont. Rom. concedente. Quibus omnibus deletis eorum bona opulentissima partim mihtibus Rhodianis, imo maior pars; partim nouis religionibus attributa et Consignata sunt. Et istis Templariis priuilegium concessum erat, vt excommunicati per suum Priorem, qui sacerdos erat. absolucrentur, vt in cap. canonica. de sentent. excom; extra. Hactenus Cassanaens. Ex his diuersis iudieiis auctorum sumat quisque sibi, quod veritati historiae consunum sit, et aestimer, vtrum vnsuersus ordo Templariorum non solum tam atrocem mortem et supplicium, sed etiam confiseationem et ablationem omniem bonorum, commeritus, sed potius venia et commiseratione dignus fuerit.

CAPVT XCI. Commendatio priuatae vitae.

[note: Cap. 32. et 33. centur. 1. cap. 45. centur. 2.] DVICEDO, cupiditas, suauitas, et securitas priuatae vitae mihi veluti calcar praebuit, vt prioribus meis cogitationibus et meditationnibus peculiare caput adiicerem, indeque veluti solatium et voluptatem, somniantis instar, perciperem, nihilque mihi gratius conringere posset, quam vt residuum tempus aeratis meae ingrauescentis, illsa frui possem.

[note: De uire Regui apud Seotos] Quis enim (vt recte seritit Buchananus) sanae mentis, non in mediocri fortuna subsistere malit priuatus, quam in perpetuis molestiis, aliorum intentus negotiis, fuae rei negligens, totum vitae cursum ad alienas rationes componerer Huc respexit Seneca in hisce elegantissimis versiculis:

Pulcherrime Seneca: Sedthythmi Italici secquentes non minorem elegantiam habent:

[note: In Miscellaeneis.] Idipsum obseruauit nobilis ille Poeta Anglus Chalonerus, vbi aulicam vitam ad priuatam, eamque rusticam, collaram, vituperat, ex quo hosce versus ob elegantiam huc inScrere volui:

Non omittenda quoque est laus et votum vitaebeatae Iusti Lipsii, qui, si. in illo suo proposito perseuerasset, non in multorum reprehensionem, sicut plures hac de re libri exstant, incidisset. Versiculi eius sunt tales. quos primae Centuriae Epistolarum suarum inseruit:

Nec dissimilia istis etiam ex Boethii Consolatione philos, depromete pos. sem, quae malo lectorem ab ipso fonte petere. Huc respexit olim Magnus [note: Epist. lib. 1.] ille Galliae Cancellarius Hospitalius ad Turnonium Cardinalem, quum propterferias iuridicas illi concessum fuisset, vnum atque alterum mensem ruri viuere, imitatus autem est Similem Praefectum (cuius inscriptionem [note: Cap. 45.] monumenti primae Centuriae nostrae inseruimus) hisce versiculis:

Idipsum sentit et optauit praestantissimus ille Eagatus Caesareus, Augerius Busbeckius, ex Constantinopolitana aula Turcica reuersus, et otium [note: Epist. 4.] honestum atque quietem in vita priuata exoptans. Euolare, inquit, me exaula, et domum redire gestientem, retinent etiam priuata negotia. Nam mihi quidem vita aulica vsquequaque cordinon est. Notae mihi eius aerumnae. Falso Splendore multae eius miseriae obtenduntur. Fuci in ea multum, candoris parum est, Nulla est aula, quae vacet inuidia, in qua non desideretur amicitiae fides. vbi voluntatum mutatio et subita ruina metuenda non sit. Nam Principes et ipsi homines sunt. Vidi, qui centum amicis stipatus regiam adierat, irato Rege, vix cum vno comite domum redire. Aula vera bona non nouit, nisi sero: Vmbris, fama, specie, fallaiciis, errore populari ducitur: Vt eos forrunaros ducere non dubitem, quibus illa cito, et cum pacuo incommodo defungi datum sit. Oprabile est sibi posse viuere et Musis, et cum paucis et ton fallacibus amicis, in agelli angulo consenescere. Aut nulla est in hoc terrestri exilio, aut ea demum vera vira est. Nimirum quum saepe pluris fiat in aula nobilis leurra, quam vir bonus, vt non absurde boni viri inter aulicos speciem oculis subiecisse videantur, qui asinum pinxerunt inter simias. De communibus aulis loquor. Nam me non fugit, multas, atque hanc praecipue, viris in omni laudis genere praestantissimis; tanquam ranssimis luminibus illustrari; Vt vt sit, mihi fohtudo, et studiorum nutrix quies, turba et strepitu aulico potior, etc. Haec cum sint memorabilia, et ad multa, in vita nostra regenda et tecte gerenda, vtilia, exsummi illius viri monitione, huc inserere volui. Sunt enim eius epistolae quatuor, plenae retum magnarum, et ad publica et priuata negotia recte administranda admodum vtiles. Neque Lector cupidus discendi ab iis legendis satur abire potest: quod sane mihi accidit. Nam licet ter quaterve eas perlegerim, semper tamen me cupiditas plura cognoscendi, ad eas retrahit. Dolendum autem est, non absque iactura. Reipublicae insigui hunc tam excellentem virum; et bis Legatum Caesareum, ad Turcicum Impetarorem, eumque, re bene gesta, ineolumem, superatis multis periculis, et quidem feliciter, tandem prosiciscentem Dieppam; ad Regem Galliarum nunc regnantem, in sylua quadam a latronummanipulo spoliatum, et crudeliter occisum esse, qui dignissimus certe fuerat et longioti vita et feliciori exitu.

[note: Lib. 34. 4] Postremo, vt ne hoc omittam, Liuiana similitudo est praelegans, vbi

dicit: Scitote, testudine, vbi collecta in suum tegmen est, tutam ad omnes ictus esse, vbi exserit partes aliquas quodcunque nudauit, obnoxium atque infirmum habere.

Quoniam autem praestantissimus ille Busbecquius in superiore loco vitae aulicae conditionem breuiter attingit: placet ea occasione ad capitis huius inem quasi appendere tabellam vitae aulicae, ingeniose depictam a Luciano in libro de mercede conductis. Graecam [gap: Greek word(s)] eius picturae, qui volet, ex fonte ipso petat. Nobis hic Latina interpretatio sufficere poterit, quae talis est:

Libet mihi (inquit Lucianus) CEBETIS illius exemplo imaginem quandam huius vitae (aulicae) tibi depingere, vt eam contem platus, scire queas, num ex vsu tuo sit eam adire. Equidem magnopere cupiam vel Apellem quempiam, vel Parrhasium, ve) Aerionem, vel Euphranorem ad hanc depingendam tabulam adhibere. Verum quoniam fieri non potest, vt aliquem artificem tam egregium atque absolutum nanciscamur, in praesentia renuem quandam pro mea virili imaginem adumbrabo. Ergo pingatur vestibulum sublime arque inauratum, neque id humi situm in solo, verum procul a terra in edito collis fastigio praeterea inaccessum ferme et abruptum, lubricoque aditu, ita vt plerunque, qui se iam ad summum vsque verticem penetrasse sperant, lapso pede praecipitati ceruicem frangant Intus autem Plutus sedeat, totus (sicuti videtur) aureus, maiorem in modum formosus, atque amabilis. Porro amator vbi vix tandem conscendit, iamque ad fores accessit, obstupescat, oculis in aurum defixis: deinde Spes, quae et ipsa specioso vultu est, ac versicoloribus amicta, manu prehensum introducat, mire iam ipso ingressu attonitum. Atque ab eo quidem tempore Spes vsque illum antecedat, ducatque tum aliae mulieres illum excipientes, puta Fallacia, Seruitusque tradant labori. At is miserum penitus defatigatum tandem Senectae tradat iam morbidum, coloreque commutato Postremo Contumelia atreptum illum ad Despetationem pertrahat: et hoc quidem tempore Spes auolans enanescat. Tum ille non per aureum illud atrium, per quod ingressus fuerat, sed per posticum quoddam, et occultum exitum extrudatur, nudus, ventricolus, pallidus, senex: laeua quidem pudenda oecultans: dextra vero seipsum strangulans. Occurrat autem exeunti Poenitudo frustra lachrymans, et miserum his etiam conficiens. Atque hic quidem esto picturae finis. Caeterum tu, Timocles optime, ipse diligenter consideratis singulis expende, num e re tua sit, vt in hanc imaginem peraureas illas fores ingressus, per illas longe dissimiles tam turpiter excutiatis. Quicquid autem feceris, memineris sapientis illius, qui dixit: Deum in culpa non esse, verum qui sua sponte delegerit.

CAPVT XCII. Reges Principes, et alios heroes, nonnunquam priuatam vitam. et quietam potius quam splendidam expetisse.

QVOMODO priuati otium honestum et quietem, plusquam aulicos honores. et vitam splendidam expetiuerint, illamque prae hac commodiorem et securiorem existimatint, alias a me prolixe iudicatum, et pluribus exemplis illustratum est. Haecautem cupiditas priuatae et mediocris vitae non solum ad inferiores, sed etiam ad magnates et supremos Principes se extendere, eosque se felices existimasse, si illa ipsis, cum ob molestiam gubernandi, tum ob pericula a militibus propris et exteris, imminentia, contigerit, ad priora sequentia, auctarii loco, adiungenda [note: In lib. 2. hist.] duxi. Igitur P. Cornelius Tacitus non frustra paucis verbis multa monet, dicens: Fluxam per discordias militum fidem, et periculum ex singulis, etc. Quod obseruauit Hannibal Scotus, vbi in suis commentariis interpretando addit: Est fluxa per discordias militum fides, periculum ex singulis. Aurantius Princeps documentum dedit nostris temporibus, a suis hostibus incolumis, deinde singularis militis audacia pereroptus: et hic casus vix euitari potest. Dummodo enim quis in animum inducar, se velle non viuere, potest quemuis magnum Monarcham inteficere, sed rarissima sunt exempla Tale Pausaniae erga Philippum; Cimeriotri cuiusdam erga Solimannum: Timariottierga. Mahumetem, primum Viseirem, et nonnulla alia, quae in multis seculis euenerunt, etc. Huc pertinet insolitum et audax facinus Monachi Dominicani. qui non ita pridem Henricum III. Galliae regemalioquin fautorem magnum monastici ordinis, in cubiculo suo, simulatae pietatis zelo, perfricta fronte, et insigni audacia et exemplo, Regibus et Principibus admodum periculoso, cultello, vt dicitur, veneno infecto, quem in manica absconderat, lethali vnlnere, ex insidiis, occidit. Recte itaque Seneca: Quod regnum est, cui non parata sit ruina et proculcatio, et dominus et carnifex? Nec magnis ista intetuallis diui a: sed horae momentum interest inter solium et aliena genua. Hoc meuit Henricum Stephanum, vt; peculiarem libellum euulgarit, cuiustitulus est: CAVETE VOBIS PRINCIPES. Non frustra itaque [note: Lib. 9.] Quintus Curtius monet: Regum exitum si reputaucrimus, plures a suis quam ab hostib interemtos reperiemus. Caeterum cupiditas priuatae, [note: In collect. de Relig. et. cullu, lib. 1.] et fuga regiae vitae commouit etiam Ramirum Regem Arragoniae, teste Baptista. Fulgosio. Nam cum in monastica sua vita, morutou eius fratte,

Aragonum regnum vacaret, petentibus Arragoniis, Pontifex monacho concessit, vt regnum religione solutus acciperet: Ducta igitur vxore, ex qua filiam Viracam suscepit, neque coniugalis caritas, neque regni cupido, validissima duo in rebus humanis vincula eum retinuere, quominus ad Ecclesiasticam humilitatem. quam in monasterio expertus erat, reuerteretur. Quae res causa fuit. vt a populis Raimundo, Parcinonis Comiti, nupta puella duo regna, Arragonicum, Cathalonicumque simul iungerentur, [note: In Libello Pastoris nuntii peoniten tiae, simil. 4.] etc. Induxit forre Ramirus ille praeceptum Hermae (quidicitur fuisse discipulus Pauli Apostoli) in mentem, quod est tale: ABSTINE te a multis negotiis, et nihil delinques. Quicunque enim multa negotia agunt, multa delinquunt: quia constricti sunt circa negotia sua, et non setuiunt Deo. Nam quomodo potest homo, qui non seruit Deo, aliquid petere et accipere a Deo? Qui enim seruiunt Deo, petunt et accipiunt sua desidetia. Quod si vnum negotium tractat aliquis, poterit seruire Deo. Quoniam non alieuatur animus eius a Domino, sed pura mente seruit Deo, etc.

[note: Lib 12.] Has cogirationes, de quieta vita, etiam habuit Ptolomaeus Philadelphus, teste Athenaeo, qui cum podagra infestaretur, atque alias etiam fere regni nomine occupatus esset, conspiciens in prato otiantes et ludentes, sine vlla cura, AEgyptios, et in arena proiectos, in hunc modum exclamauit: [gap: Greek word(s)] . O miserum me, qui non vnus de horum numero factus sum. Quodicto innuere voluit, priuatorum hominum vitam esse multo optimam ac quietissimam. Huc referri non incommode, tanquam exemplum recentius possunt ea, quae de Friderico Imperatore III. vel rectius, vt puto, IV. huius nominis, in historiis Austriacis, [note: Lib. 10.] Conradi Decii opera non ita pridem editis, leguntur. Cum enim graui morbo Linzii laborare coepisset, quem nimio. melonum esu auctum esse, nonnulli prodidere, alterum illi crus sphacelo affectum, per eosdem dies ex Medicorum consilio resectum erat. Id quum inspexisset, quaesiuisse serunt. quid inter Caesarem et quemuis rusticum interesset? mox vero subiecisse, rusticum sanum aegroto Caesare longe esse feliciorem. Non multo post, rebus ex vltima voluntate constitutis, obiit 13. Cal. Septemb. anno aetatis octauo et septuagesimo, post susceptam Imperii curam, tertio et quinquagesimo, quo Caesarum nemo post Augustum diutius imperauit. Fridericum hunc rectius IV. huius nominis appellari, ex sententia Cuspiniani, Lazii, Gerardi de Roo (cuius Annales rerum Austriacarum nuper, opera Conradi Decii, vt dicebam, editi sunt) et aliorum probatorum historicorum, paulo ante innuebam. Nam Fridericus Pulcher Austriacus III. et in Caesarem electus, et postquam in praelio captus a Ludouico

Bauaro, certis conditionibus dimissus esset, hoc nomen ex transactione inter illos facta, vsque ad mortem retinuit, ita vt in literis alteral. aerum Caesarem appellaret, et nomen suum Scribens, praeponeret. Animaduerterunt sane optimi Imperatores, quam graue periculum et onus sit, recte impetare et gubernare: ideoque vitam priuatorum et rusticorum felicem [note: In Aurolia ni vita.] duxerunt. sicut ex Vopisco quoque patet. vbi scribit: Diocletianum, resignato imperio, saepenumero dicore solitum: Nihil difficilius esse quam bine imperare. Nam quatuor vel quinque viri se colligunt. atque vnum consilium capiunt, ad Imperatorem decipiendum, dicunt quid probandum sit: Imperator, qui domi clausus est, vera non nouit, cogiturque hoc tantum scire, quod illi loquuntur, facit iudices, quos fieri non oportebat: amonet a Republ. quos retinere debebat. Quid multa? Bonus, cautus, et optimus venditur Imperator. Eandem difficultatem recte imperandi obiicit [note: In fine. In Margarita Poetic. par. 2. lib. 12.] Beneuenutus de Rambaldis in suo Augustali (quem librum non recte Franc. Petrarchae adscripsit Albertus de Eyb Eques Francus et vtriusque iuris Doctor suo tempore disertissimus) Wenceslao, Caroli IV. fi lio, hisce verbis: Wenceslaus viuente patre, electus est Imperator, et adhuc regnat: Hic iuuenis robustus venator, quid acturus sit, ignoro, tamen minatur se venturum in Italiam. Sed ne venias, precamurte, si non vincis laude parentem tuum, quanquam aliud de te speramus. Nam praesentia Caesaris Iulii vix sufficeret, ad compescenda mala, quibus misera laceratur Italia, temporibus tuis. Sic imperium orbis coelum versat, vt illud quondam potens ac venerandum gentibus et regibus Romanum imperium, praefiguratum in tibiis ferreis, cui nihil olim defuit, nisi modicum Orientis, nunc, proh dolor, nihil possideat, nisi modicum Occidentis. Haecille. [note: Dialogo 95.] Si quis autem plura hac de re scire desiderat, is legat eundem Petrarcham de remedio vtriusque fortunae. Vtilis quoque est cautio et similitudo elegans [note: Lib. 13. Cap. 26.] de ratione recte gubernandi, A. Gellii, vel, vt nonnulli recentiores volunt, Agellii: Vita hominum, inquit, qui aetatem in medio rerum agunt, ac sibi suisque volunt esse vsui, negotia periculaque improuiso multa prope quotidiana fert. Ad ea cauenda atque declinanda perinde esse oportet animo semper promto atque intento, vt sunt athletarum, qui Pancratiastae vocantur. Nam sicut illi ad certandum vocati proiectis alte brachiis, consistunt, caputque et os suum, manibus oppositis, quasi vallo praemuniunt, membraque eorum omnia, priusquam pugna mota est, aut ad vitandos ictus cauta sunt, aut ad facienda parata: ita animus atque mens viri pru dentis aduersus vim et petulantias iniuriarum, omni in loco atque tempore prospiciens, debet esse erecta, ardua, septa, solida, expedita, nunquan conniuens, nusquam aciem suam flectens, consilia cogitationesque, contra

fortunae verbera, contraque insidias iniquorum, quasi brachia et manus, praetendens, ne qua in re aduersa et repentina incursio imparatis inprotectisque oriatur. Possem et plura de Imperatoribus et Regibus, quipertaesi laboriosae et taediosae gubernationis, abdicatoImperio, ad priuatam et quietam vitam sese contulerint (inter quos praeter Diocletianum fuit Lotharius et Carolus V. Caesares) huc annectere, sed iis in alium locum reseruatis, tantum Sertorii, qui dimisso exercitu, in Insulas Atlanticas, vt ibi priuatus secureac quiete vitam suam consumere posset, se contulisset, nisi proditorie occisus esset, in fine huius capitis adiiciam monumentum, quod ad Eboram Lusitaniae, (quae olim Liberalitas Iulia fuit) cum hae inscriptione, extat, haud scio an integrum:

SERTOR. LVSIT. DVX. IN EXTREM. ORB. PLAGA. D. IMMORT. VOVET. ANIM. BVSTO CORPVS. QVI. TIBI. SALO. TETHI. SERVATVS QVO. VOCO. CIRCA. EBOR. RO. COS. COP. Q. IPS. CECIDERAT. OLIM. H. EREX. S. CIRCVM VENTVM. DOLO. VMB. ELISIVM. DIRIGE DIVA. D. S. TTL

CAPVT XCIII. De felicitate vitae rusticae rhythmi Gallici, cum interpretatione. Latina Nicolai de Clamengiis.

Combien est heurcuse la vie de celuy, qui fait sa demeure aux champs: par Philippe de Vitrac Euesque de meaux.

IDEM LATINE PER NIC. DE Clamengiis.

CAPVT XCIV. De miseris vitae Tyranoerum, rhythmi Gallici, cum interpretatione Latina versibus heroicis Nicolai de Clamengiis. COMBIENEST MISERABLE LA VIE DV Tyran: par Pierred'Alliac Euesquede Cambray.

IDEM LATINE PER NIC. DE Clamengiis.

CAPTI XCV. Votum rhythmis Gallicis, pias complectens sententias.

Haec veteris Poetae carmina ad excitandas pias cogitationes in peculiare caput inserere volui. Angustia autem temporis obstirit, quo minus hoc pium votum transferri paribus Iambis in Latinam linguam nunc potuerit: sed quod omissum hic est, alio tempore commodiore complebitur: Interim hanc amici cuiusdam nostri ex temporalem versionem de verbo ad verbum expressam boni consule.

CAPVT XCVI. De coma, capillis et barba, nec non et caluitie: quodque subditi in Principis sui exemplum sequaces sint.

[note: Cap. 9. de cospirationib. Adde Bart. Schobingerum in Addit. ad Ioac. Vadiani, lib. 1. de Monast. et Colleg. German. p. 139. tem. 3. Alamam. scriptor. Nouell. 35.] EXTAT Caroli Magni constitutio talis: Adiutores conspirationum singuli eorum alter ab altero flagellentur, et nares sibi inuicem pracidant. Vbi vero nihil mali perpetratum est, similiter quidem inter se fla gellentur, et CAPILLOS SIBI INVICEM DETONDEANT. Eodem modo in Nouella quadam Gonstitut. Leonis statuitur, quod ii, qui suppetias in crimine raptus attulerint, naso mutilentur, verberentur, et CVTE TENVS TONDEANTVR. Non solum igitur ex his constitutionibus constat, quam accuratam curam comarum et barbarum veteres heroes et nobiles habuerint: sed etiam alias in peculiari capite multa memorabilia congessimus, tam de obseruantia capillorum, quam de causa, que illi certis de causis

[note: Cap. 40. centur. 2.] neglecti, et valetudinis causa decisi sint. Demonstrauimus quoque, quod subditi plerunque tonsuram Regum imitati, et quod antea honorificum et ornamentum eorum fuit, vt Regibus et Principibus gratificarentur, neglectum sit. Ad reliqua igitur exempla antea adducta, Henrici VIII. Regis Angliae adiungam. Is enim cum circa annum Christi 1521. primum comam deposuisset, mox eius exemplo reliqui Angli commoti, omnes tondebantur, cum antea illi omnes comati conspiciebantur. Caeterum licet haec Ouidiana sententia, de coma vel capillis, vtrique sexui adscripta sit:

Tamen mulieribus haec turpitudo potissimum adscribitur, quod ex Apuleio [note: Lib. 18. c. 10.] Caelius exaggerando ita obseruauit: Mulierem videlicet venustissimam, si capillitio nudetur, etsi illa coelo deiecta, mari edita, fluctib. educata, et ipsa Venus et omni gratiarum chorostipata, atque toto Cupidinum populo comitata, et baltheo suo cincta, cinamoma fragrans, et balsamo rorans, si calue processerit, placere non poterit, ne Vulcano quidem suo. Caluities sane olim etiam et postea, tanquam deformis, in virili sexu habita fuit, sicut id sacrae literae testantur. Elisaeus enim Propheta, ob caluitiem (quamuis non impuue) a pueris male feriatis derisus fuit. Sicut Agathocles, Siciliae tyrannus, cum caput ei paulatim defluentibus capillis denudaretur, pudore ductus, myrtea corona crinem obtexit, quae quasi [note: Lib. 11. var histor.] velum erat et tegmen caluitiei, sicut AElianus scriptum reliquit. Eodem modo C. Iulius Caesar caluitii deformitatem iniquissime ferre solitus fuit, obtrectatorum iocis obnoxiam saepe expertus: ideoque et deficientem capillum reuocare a vertice assueuerat: et ex omnibus decretis sibi, a Senatu populoque, honoribus, non aliud aut recepit, aut vsurpanit libentius, quam ius laureae coronae perpetuo gestandae. Coactus certe fuit, milites in Gallico triumpho iocabundos ita vociferantes audire. Vxores vestras seruate, eiues: vobis moechum adduximus caluum, sicut Suetonius et Dio obseruarunt. Sic quoque Domitianus Imperator saeuitia Neronem superans, quia caluus erat, maledictis populi, Nero caluus appellabatur. Cuspinianus praeterea, vbi Caroli II. Imperatoris cognomento Calui (eius, ad quem exstat Ecloga de Caluis Hugebaldi Elnonensis monachi) vitam describit, et ego, inquit, ex eorum numero sum, et lata calua saepe quibusdam risum moueo puellis, quibus admodum placui adolescens comatus. Sed non inconueniens huic capiti erit, vt audiamus, quam suauiter et ironice contra Antiochenses Iulianus Caesar cum sua barba et capillis, quos more veteri Germanorum et Gallorum,

prolixos gestare solebat, ludat, et iocetur, eamque defendat: econtra vero eorum mollitiem taxet in suo Graeco libro, cui titulum, [gap: Greek word(s)] , siue Antiochensem fecit. Et primum, inquit; a persona ordiar. Huic enim, quod, vt arbitror, natura non multum pulchritudinis ac venustatis dendisset, ipse morositate quadam et acerbitate animi, longam istam barbam addidit, quasi poenas ab ea exigens, nulla quidem alia de causa, nisi quod natura elegantior non fuisset. Ideo discurrentes in ea pediculos. perfero, tanquam feras aliquas in sylua: neque large edendi aut bibendi mihi potestas est: cauendum enim esse arbitror, ne imprudens pilos vna cum pane deuorem. Nam de dandis accipiendisve osculis nihil labbro. Tametsi ad caetera hoc habere videtur incommodibarba, quod non sinit pura puris, eoque, vt opinor, suauioribus labris labra adiungere. At vos funes etiam ex ea nectioportere dicitis. Equidem id vobis perlibenti animo concedendum, modo pissitis extrahere, neque eorum asperitas vestras molles et delicatas manus offendat. Neque vero quispiam existimet, me maledicto isto grauius commoueri. Ipse enim causam praebeo, qui hircorum similem barbam gero, cum possem etiam laeuem glabramque effiere, qualem habent formosi pueri, mulieresque omnes, in quibus natura inest amabilis decor, et venustas. Nam vos in senecture etiam vestros liberos imitamini, et pro ista vestra delicatissima vita, et simplicibus fortasse moribus, studiose eam glabram fatitis, et. virum, non vt ego ex genis, sed ex fronte ostenditis. Sed enim ego hac plixitate barbae non contentus, caput habeo praeterea squalidum: raro tondeor, raro vngues seco: digitos etiam ex coma fere nigros habeo. Quod si etiam arcana vultis nosse, pectus mihi est horridum atque hitsutum, vt Leonibus, ferarum regibus: neque vnquam leue illud feci, tanta est animi mei asperitas atque abiectio. Neque enim partem corporis vllam leuem mollemve effeci. Dicerem vero vobis, si qua mihi esset verruea, vt Cimoni, nunc nihil aliud dicam. Non enim satis mihi fuit, corpus habere eiusmodi; sed etiam praeterea viuo perausteram et difficilem, etc. Haec veluti ludicra et faceta, lectu quidem iucunda sunt; at mordentia et biliosa. Quae vtrum tantae Impetatoriae maiestati et grauitati conueniant, necne, aliis iudicandum relinquo. Sed ingenium Iuliano quale fuerit, velex Nazian zeni descriptione nouimus.

[note: Lib. 3. Vandalic. c. 23.] Venio ad alia huic nostrae materiae magis conuenientia. Cranzius sentit, circa annum Christi 1481. Germanos Principes capillos cepisse sibi suisque tondere. Et inuicem literas misisse, inclusis forcipibus cum mandatis. Erant, inquit, qui capillos serio tutarentur. Sed iis vel vigilantibus per vim iocumve, vel dormientibus insidiabantur caeteri, militaribus

viris indecorum arbitrati, si, vt puellae, comas alerent. Institutum vero Francisci. I. huius nominis, Regis Galliarum, callidum fuit, cum vt pecunias a sacrificulis facilius extorquere posset, batbas Ecclesiasticis omnibus abradi iussit, qui ingenti pecunia barbas redemerunt, et exstat pro sacerdotum bai bis Pierii Valeriani oratio, etc. Caeterum non solum apud Reges et Principes Christianos auctoritas ranta fuit, vt subditi, (quem admodum antea dixi) illis in moribus, et aliis exemplis morigeri fuerint: sed etiam apud gentiles similia exstant. Scribit enim Diodorus Siculus, AEthiopibus morem fuisse, vt si quando Rex aliqua corporis parte ex quauis causa debilitaretur, domestici omnes sponte sua eandem pattem debilitarent. Turpe enim existimabant, Rege claudo, non omnes eius amicos claudos esse, cum verae sit amicitiae, ex rebus aduersis amicorum dolere, laetari secundis. Ob hanc sequelam et imitationem innatam huc spectat [note: De coniug. praecept.] pulchra similitudo apud Plutar chum: Reges, inquit, si Musicam ament, multos efficiunt Musicos: si literas, literatos: si athletas, exercitationibus corporis deditos: ita vir, si corporis cultui studet, vxorem ornandi corporis studiosam reddit: si voluptatibus indulget, libidinosam et meretriciam: si honestatem, et pulchras res sectatur, temperantem et modestam, etc. Ad summam, experientia testatur, esse verum id, quod Galli, licet succincte, attamen emphatice, in prouerbio dicere solent:

[note: Libi 5. Luraraniae, fol. 334.] Eodem modo in cantionibus spiritualibus Gallicis haec leguntur:

Huc pertinet exemplum Vespasiani Imperatoris, qui propter sobriam rationem viuendi, a se introductam, appellatur a Tacito auctor sobrietatis, atque addit egregiam doctrinam: Obsequium, inquit, inde in principem et aemulandi amor validior, quam poena ex legibus et metus. Et alibi: Legati tribunique ex moribus Imperatorum seueritatem aemulantur, vel tempestiuis conuiuiis gaudent, etc. Idipsum non ignorauit sapientissimus Plato: Is enim in Siciliam, quae cum suo Rege aegra erat, se non contulit, vt febres, catharros, et alios morbos curaret, sed vt ebrieratem, lasciuiam, et alia vitia animi, suis vtilibus et sapientibus praeceptis compesceret. Sed hanc materiam studiosus lector prolixius explicatam

[note: Centur. 11. cap. 66.] inueniet in peculiari capite, cuius titulus est: subditos plerunque imitati Principum mores.

Postremo Ambrosiana capillorum commendatio memorabilis est. [note: Hexatm. lib. 6.] Comam, inquit, esse reuerendam in senibus, venerandam in sacerdotibus, terribilem in bellatoribus: decoram in adolescentibus: comptam in mulieribus: dulcem in pueris. Tolle arboris comam, arboringrata est: tolle humani capitis capillum, tota pulchritudo flaccescit. Er contra elegans [note: In Satyrae.] in primis Eumolpi apud Petronium exstat in caluos elegidation:

Et perpetuo senibus ob oculos tenendum est hoc, quod apud eundem sequitur distichon:

CAPVT XCV. II. De venentis insectis, et animalibus noxiis, et de symphoniacis Instrumentis, eoumque vi et efficacia in commouendis. hominum animis

ETSI in calidioribus Asiae et Africae locis, maxime desertis, magna multitudo venenatorum et insectorum sit, ita vt neque armenta, neque homines tuti et securi ab iis viuere et manere possint, sed morsibus venenatis saepenumero laedantur et interficiantur: tamen in Germania nostra, beneficio diuino, a tali peste absque periculo versamur. Non caremus sane prorsus venenatis vermibus et insectis, veluti serpentibus, anguibus, coeculis, bufonibus, araneis, mustelis, gliribus, et aliis fimilibus, arrimalibus, quaevim intoxicandi et nocendi habent, at raro auditur, quod homines, animaliaque bruta necare soleant, tum quod remedia in promptu sint, tum quod virus tam praesens non sit, sicut in aliis calidis locis. Excepto, (meo iudicio) morsu cauis rabidi, et ictu crabronum, quos nos Hornessen vocamus, de quibus antea quaedam dixi, et deinceps com modior locus erit plura dicendi. Ea autem, quae in peculiari [note: Cap. 18. centur. 2.] capite, de Tarantula et Phalangiis disseruimus, tam peculiaria et mira sunt, vt prolixiorem explicationem mereantur, et quidem id eo magis

operae pretium existimo, quod receptum sit, naturam nullum venenum produxisse, quinetiam remedium vel antidoton aliquod salutare eidem opposuerit, sed contra hanc pestem tale nihil adhuc inuentum est, nisi adhibito musico instrumento, huic insecto conuenienti, saltatio et commotio, quae tamen solum modo in robustioribus complexionibus locum habeat, vt potius vires aliquo modo conseruet, quam prorsus hoc malum, restituta pristina, sanitate, pellat. Haec mira naturae proprietas animalculi, ad diuersa musica instrumenta, tale Italicum prouerbium, ad multa accommodandum, peperit: Ogni vn ha la sua tarantula: innuens, diuersos homines diuersos affectus et impressiones habere. Caeterum si quis exacte scire cupit, de geneti bus Phalangiorum, et eorum formam [note: In lib. 6. Dio scoridis, cap. 42. et in 1. 2. c 57.] atque virus, is legat Andream Matthiolum, vbi quoque obiter Tarantulae mentionem facit, sed in libro anteriori multo prolixior est, vbi quoque musicam remedium contra venenum ipsarum tradit, et exempla recenset. Tanta autem pernicies in isto insecto esse dicitur, vt non solum morsu, sed tactu quoque inficere hominem dicatur. His pestilentibus phalangiis Insula Creta (licet alioquin nec noctua, affirmante id Plinio, nec lupus, nec vulpes, neque aper, neque herinacei ibi repemntur, neque importata aliunde ibi viuere possint) non caret, cum nulla alia noxia vel malefica animalia ferat. Nam Phalangium araneum in illa frequens et admodum notum est, suis morsibus nulla arte, praeter frequentem saltum, vt diximus, ex Symphoniacis instrumentis aliquo modo curablle. Ex hoc autem similitudo orta est Quemadmodum Creta nullum habet venenatum animal praeter Phalangium: ita non est Respublica vel aula, quae careat inuidia. Huius noxii insecti formam, lustra, et foueas exacte, eleganter [note: Obser. lib. c. 12. Adde Vlyssem Aldobrandum in libb. de Insectis.] et artificiose describit, vel potius depingit, vt artifex in pictoria arte facile delineationem ad viuum inde effingere posset, Petrus Bellonius. Cretenses, inquit, Phalangia appellare norunt, Spalangi, insecta patua, admodum perniciosa, araneo paulo maiora, octo pedibus praedita, vtrinque quatuor, singuli pedes seu crura quatuor articulis constant, binosque vngues habent incuruos: bina vtrinque cruta anteriora illis data sunt ad progrediendum: bina posteriora ad retrocedendum: obliqua in terra foramina inhabitant, binos pedes alta, quae retrocedentes ingredi solent, cibum ita attrahentes: aditum suorum foraminum stramine muniunt, ne obturentur, sed aperta maneant. Corpore sunt superiore parte, cinereo, binis rubentibus maculis, anteriore dorsi parte, insignito: resupinata autem nigris maculis notata, conspiciuntur, qua singuli pedes corpori inhaetent, venter flauet. Si quis vero scire cupit, qua parte noxii, os intueatur, et binos exiles nigtos aculeos deprehendet, iis similes,

quos Scolopendra obtinet, quibus mordent, atque cibum retinent: telas, araneorum more, texunt, muscisque et papilionibus vescuntur: circiter sexaginta oua ponunt, et pectori adhaerentia fouere solent, pullosque exclusos, ventri inhaerentes, gestant, donec adolescant. Piloso sunt corpore: quoniam autem magnitudine differunt, foramina, pro corporum magnitudine, excauant. Variare vero inter se pro insularum diuersitate, obseruauimus.

[note: De lapide Bezoar et herba Scorzonera.] Exagitantur praeterea mirifice incolae in aliis quoque locis, sicut ex Nicolai Monardi libro ita obseruauit et transtulit ex lingua Hispanica in Latinam vir eximius Carolus Clusius. In Comitatu Vrgae, Indiae occidentalis, totus ille tractus multis animalibus valde noxiis, abundat, praesertim vero iis, quae Escuercos nuncupantur, et in agris inter arbores atque herbas latitant, plagam, cui remedium adferri nequeat, esse censebant. Rustici enim neque arua colere, neque messes secare, neque alias operas in agro necessarias exercere quibant, quin crudeliter ab his animalibus offenderentur. Quoniam eorum venenum adeo noxium est, vt quaecunque corporis pars morsu apprehensa fuerit, illico intumescat, magnisque doloribus et venenosis symptomatibus afficiatur, inflammatioque ad cor subeat, vt nisi subito succurratur facile demorsi extinguantur. Id autem eius regionis incolas maxime premebat, quod nullum remedium aduersus illud malum reperitent. Nam neque Theriaca, neque alia medicamenta vsutpata quicquam auxilii praestabant, etc. Quomodo autem tandem Mauritanus quidam captiuus, licet inuitus, herbam, quae mox praesens remedium huic malo adferret, et ideo Scorzonerae nomen inditum ostenderit, atque formam huius noxii insecti, vel serpentis descripserit, ibi Lector plura cognoscendi cupidus memorabilia, inprimis autem antidotum contra intoxicatas sagittas Canibalorum, quae salutaris planta in eodem loco, vbi venenum crescit, in additionibus Clusij ibidem reperiet. Vt autem ad alteram partem huius capitis accedamus, de vi Musices et Symphoniae pauca delibemus, quomodo animos hominum diuersis modulis, vel mites, vel feros, efficere suleat. Ionici enim et Lydii incredibilem vim ad molliendos animos habere putant, vnde Aristoteles ac Plato pueros et foeminas ab iis abstinere, et Doriis modis exercere voluerunt, quem primum tonum vocant, vt mista mo destiae grauitate, quae huius moduli propria est, imbuerentur. Quod eleganter [note: Lib. 4. de Republ. c. z.] obseruauit Bodinus. Ex quo et aliis, qui talia notarunt, commo diore loco peculiare caput contexam. Tantum nunc addam pauca de Pythagora. Ferunt enim, cum aliquando in ebrios et procaces incidisset, quos tibicen sua modulatione ex stultis insanos faceret, eum iussisse, vt

mutata harmonia Phrygia, Doriam et grauem modulationem occineret, quo facto, eos mox resipuisse, vt abiectis corollis, verecundia suffusi, modesti domum reuerterentur. Ob hanc efficaciam et diuersitatem Musices, discipulos suos assuefecit, cum mane euigilassent, vt animos lyra exeitarent, quo essent ad agendum erectiores, et cum somnum peterent, ad eandem prius lenirent mentes, vt siquid aegritudinis inhaesisset, suaui concentu discuteretur. Mentionem quoque fecimus et rationem addidimus, quare Saulus, exagitatus a doemone, citharae Dauidis pulsumitior factus fuerit. Quod videlicet illa mitigatio et efficacia non tam musicis instrumentis, quam pii, et ad regnum destinati et inaugurati adorlescentis Dauidis, sacris precibus et modulationibus adscribenda sit: in [note: De sacra Philosoph. cap. 28.] eadem sententia, cum aliqua tamen distinctione, est Franciscus Valesiur. Si vero, inquit, Saul non humore agitabatur melancholico, sed doemone, quae caussa esse possit, vt citharae pulsatione iuuaretur: et lenius eam exagitationem ferret? An Daemon mutescit Musica? Hanc ob dubitationem plurimi nihil hic censent fuisse naturali, sed diuina vi effectum, vt, pulsante Dauide cytharam, abigeretur Daemon, non tam ob soni numeros, quam ob diuinos hymnos, quos ille cantando recitabat. Itaque diuinis Psalmis, vt exorcismis, abegit Doemonem. Ego quidem hoc non nego, neque dubito, illa ratione vim verbi Dei, et Dauidicae Prophetiae, significatam esse: nihilominus censeo, naturalem quoque causam cum diuina illa coniunctam esse, atque admirandum illum effectum in vtram que refcren dum fuisse, etc.

Idipsum pulchra et pia similitudine et distinctione confirmat etiam [note: In Heditat. cap. 13. lib. 4. num. 53.] Ioannes Pincierus Philosophus et Medicus eximius: Sicut dubium non est, inquit, Diabolum ab omni harmonia, quae repraesentandis Psalmis, in laudem Dei compositis, applicatur, abhorrere: qualis Musica illa Dauidis sine dubio fuit, qua Spiritum illum, Saulo molestum, fugere, Regemque missum facere adigebat, vt videre est libro 1. Regum cap. 16. Ita eundem musicos concentus, quatenus ad luxuriam et lasciuiam ansam praebent, audientem, in sinu gaudere, admodum verisimile est. Vbi ita concludit contra eos, qui campanarum sono diabolum fugere se posse credunt, sicut verisi mile est, campanarum sonum drabolo ingratum esse, quoties statis horis homines ad pias conciones et preces sacras conuoeat: ita quoties turba, veri cultus DEI nescia ad facra idololatrica, cuiuscunque generis, per eundem inuitatur, id diabolo auditu apprime esse incundum, non est absurdum reputare. Quod vero ad scientiam Musices [note: Cent. 1. c. 18.] ipsam attinet, antea ex doctrina parentis mei optimi, dixi, quomodo et in quibus terminis iuuentus in ea discenda permanere debeat, quod

[note: De ciuil. couers. lib. 2.] etiam Stephanus Guazzus obseruauit, vbi allegat, quomodo Philippus Macedoniae Rex, Alexandrum filium suum reprehenderit, Erubescendum ipsi, quod tam bene cantaret. Id, quod non tam in Musicae vituperium eum dixisse arbitror, (ait Guazzus) quam quod Alexander huic studio nimium intentus, quasi Musicam profiteri videretur, et minus curare ostenderet, quoe sibi quam maxime conuenirent. Quod congruit cum ciuis illius exemplo, qui a Domitiano Imperatore Consiliariorum ordini exemtus fuit, quod nimis perite et concinne saltaret. Id quoque vitio datum fuisse accepimus Regi Scotorum, Iacobo I, de eo enim ita [note: Rerum Scetic. lib. 10.] scribit Buchananus: In Musicis curiosius erat instructus, quam Regem vel deceat, vel expediat. Nullum enim organum erat, ad psallendi vsum comparatum, quo non ille tam scite modulabatur, vt cum summis illius aetatis magistris contenderet. Sed haec fortasse studiorum flores, verius, quam fructus quisquam existimabit, quaeque vitam magis ornent, quam instruant, et ad res gerendas confirment, etc. Recte itaque in laudem verae tempestiuaeque Musices versus Eobani Hessi, in fine huius capitis adscribendos censeo:

[note: Lib. 14. cap. 123. mihi fol. 409.] Non omittenda est laus Cliniae, quam AElianus ita refert: Clinias moribus fuit honestissimis sapientiae studio Pythagoraeus. Is si quando in iram delapsus esset, atque ad iracundiam se praecipitem ferri sensisset, confestim priusquam prorsus inuaderetur ab ira, et elucesceret in ipso mentis affectus, chordis adaptatis cytharam pulsauit. Interrogantibus autem, ob quam causam id faceret? Quoniam, inquit, mitigor animo. Videtur autem mihi Achilles etiam in Iliade cum accinit cytharae, veterumque res gestas cantando sibiipsi in memoriam accersit, furorem et indignationem sopire. Etenim cum esset Musicus, ex spoliis hosti ereptis, prima arripuit cytharam. Postremo non male scripsit ille, quicunque Musicam de seipsa versibus loquentem finxit:

CAPVT XCVIII. De lachrymis, et quod diuersis ex causis oriantur et profluant.

[note: Cap. 29. centur. 1. cap. 26. centur. 2.] IN duobus capitibus antea prolixe de lachrymis disputauimus, et vnde. eae oriantur, nostras rationes adduximus, videlicet vel ex dolore, gaudio, vindictae cupiditate, aliisve affectibus. Nunc vero cum tem pora et vicissitudines rerum in eo statu sint, vt si aliquis in politicis et Ecclesiasticis rebus oculos mentis diligenter in mundo circumagat et consideret, in quod seculum turbidum, vanum, incertum, et plenum periculosae mutationis inciderit, multo maiores habebit et inueniet occasiones, magnam vim lachrymarum, metu malorum imminentium, effundendi, quam felicia et prospera tempora, quae animum gaudio afficiunt, sperandi et exspectandi. Hoc me mouit, vt tertium hoc caput de lachrymis, prioribus adiicetem. Diximus antea ipsam doloris magnitudinem et exemplis illustrauimus, saepenumero lachrymas cohibere et supprimere, ad quod ratio, ad priores antea adductas, ex naturali accidente adduci porest, quod lachrymae plerunque fluere soleant ex dolore, qui dolor est in corde, et spititus in corde afficit spiritum animalem, qui est in cerebro, et afficit ipsum cerebrum. Sed quando est affectus nimis magnus, subito exsiccatur succus in cerebro: quando vero est mediocris dolor, tunc afficitur cerebrum, et fluunt lachrymae. Alia ratio est in sagis, quarum aliquae tam pertinaces sunt, vt etiam in summis cruciatibus ne vnam lachrymam effundant, aut eliciatur, cum nonnulli sentiant, nimium dolorem eas cohibere, sed aliud im pedimentum subesse, quod veluti naturam earum, alioquin ad fletum et eiulatum pronam, cohibeat. Non nego adesse nonnunquam praestigias, et Sat hanae ludibria, sed absque iis etiam id quod dixi, fieri potest, sicut ex potentissimi Regis Angliae Daemonologia, ratio meo iudicio egregia et efficax adducitur, vbi ita legimus: Quid quod ex oculis sagarum, ne lachrymulam quidem vllam, quocunque modo eas torqueas, excruciesque, prius quam poenitentes sint, profun dere possint? Eo non obstante, quod sexus foemininus in partem contrariam per se ipse, occasione qualicunque, vel etiam leuissima, ipsi oblata et data, ad lachrymandum pronissimus sit. Quid? quod sexus idem occasionem lachrymandi ad instar aliquot crocodilorum sibi finxerit, norit ipse. Itaque quod flere non possint, antequam poenitere eas male ficii coeperit, id inde est: quod Deus permittere non velit, vt scelus earum per peruicaciam maneat indetectum, et ita deinceps impunitum. Alia causa lachry marum fuit,

[note: Annal. lib. 6.] qua insontes foeminae mortem sibi adsciuerunt. Ita enim scribit Tacitus de illa atroci laniena Tiberii. Ne foeminae quidem exsortes periculi, quae occupandae Reipublicae argui non poterant, ob lachrymas incusabantur: Necataque est anus Vicia Fusii Gemini mater, que filii necem fleuisset, etc. Sed ad alias causas diuersas lachrymarum veniamus. In historia Gerardi [note: Hist Austr. lib. 10.] de Roo legimus, nonnullos affirmare, Fridericum Imperatorem, renuntiata filit Maximiliani electione in Regem Romanorum, largiter illachry masse. Id varie, inquit, pro suo quisque iudicio, interpretabuntur: crediderim ego, ex gaudio illud factum: nisi quis Imperii molem, multaque in eo aduersa, illum considerasse putet, et sunt plerunque viri boni ad fletum procliuiores. Huc pertinet, quod duobus Caesaribus et Regibus acciderit, et in quam classem lachrymae eorum referendae sint. Sigismundus Caesat enim, cum moribundus Alberto genero nuper designato, Imperium et regna, Hungaricum et Bohemicum resignaret, eumque haeredem et succeslorem designaret et institueret, in lachrymas vehementes erupit. De hoc vero, quum Rex Bohemiae et Hungariae antea declaratus, insuper Imperium Romanum ab electoribus delatum esset, idem Auctor ita scribit: Albertus seorsim a consilio digressus, magnam lachrymarum vim profudisse, tandem in consilium reuersus, electionem ratam habuisse dieitun Sane B. Augustini lachrymandi duplex ratio est cousidetanda. Ferunt enim, eum, cum a Vandalis Hippone circum sessa esset, vbi is erat Episcopus, cum vixisset annos 76. ibi mortuum esse, anno 430. Paulo autem ante obitum, conuersum ad parietem, diu lachrymas fudisse. Quarum a non nullis duae causae recensentur. Vna, quod doluerit, se non egisse malorem poenitentiam de peccatis suis: Altera, quod deplorauerit publicas calamitates, quum vidit barbaras gentes, et propagari errores per totum orbem terratum. Sed qualis obsecro fuit risus Hannibalis, ob intempestiuas lachrymulas et gemitus Carthaginensium: Quum enim ad esset dies, quo primam pensionem exigebant a Poenis Romani, et totus populus ad tributi mentionem ingemuisset, Annibalem effuse risisse, Liuius et alii scribunt. Risus certe externus, ex animo lachrymis pleno, et summa perturbatione ortus. Qua de re vero increpatus ab Hasdrubale, negauit, eum risum fuisse gaudentis, sed aliorum seras et inanes lachrymas deridentis, quae nunc in leuiore malo manare debuerint, quo tempote Romani clasles arma et amplissimarum victoriarum spolia Poenis detraherent, ac leges victis imponerent. Alioquin legimus in historiis, magnos et egregios viros et heroes a risu alieniores fuisse, inter quos fuisse Carolum Magnum, et Carolum V. Caesarem, Imperatores potentissimos; vterque enim raro ridere, et id moderate, non effuse, et quidem magna cum grauitate,

[note: Lib. 16. epist. 6. epist.] solitum fuisse, historici testantur. Caeterum recte scribit Seneca: Nunquam lachrymae tam turpiter fluunt, quam cum finguntur; eant sponte sua. In quorum numero fuerunt olim, de quibus Helychius scribit: Foeminas videlicet ad pompas funebres conduci solitas e Caria, Carinas dictas, quae lamentantium personas agerent. Sic Alexandriae obolis conduce bantur, quae mortuos fieant, quod munus solicite ac plane praestant, vti ad eos funus pertinere putes. Eae ergo a re vocantur Threnodae. Sic a Romanis mulieres in funere conductae ad lamentabilem cantum, quae caeteris modum plangendi ostenderent, et fortia defuncti facta laudarent: Praeficae dictae. quasi in hoc ipsum praefectae: eatum autem lamenta naeniae dicebantur, vt tradunt Varro atque Nonius Marcellus. In Ducatu Luzelburgensi, nonnullis in locis Arduennae syluae, adhuc vsitatum esse, vt vidua defuncti mariti maximo planctu et ploratu comitetur funus, quae dissipata coma, et euulsis crinibus, ingenti vlulatu, vnguibusque faciem lacerans, moestitiam ostentat, scribit Ludouicus [note: In descript. Belgii.] Guicciardinus. Huncque morem ex Hispania promanasse putat, sed illas foeminas modestiores esse quam has, censet, quod Hispaniae etiam vlulatum in templo, et clamores lugubres continuent: Luzelburgenses autem in illo silere soleant. Existimat autem, istos clamores, vlulatus et planctus immoderatos et nimios potius redolere Ethnicorum ritus, quam Christianorum, spem resurrectionis conliderantium, modestiam et temperantiam. Caeterum aliae lachrymae pretiosiores reliquis, cuiuscunque generis sunt, requiruntur, nempe quae inter precandum pio corde funduntur. Hae enim animae, vulneratae quidem, quasi sanguis effusus esse solent. Nam sanctorum et piorum lachrymae multum faciunt ad misericordiam Dei prouocandam, sicut passim in sacris literis exempla [note: Psal. 59. v. 9. Eccles. c. 35. v. 17. et 19.] habemus, eaque pii viri diligenter notant. Tales enim lachrymas in suum vtrem colligit Dominus, inprimis viduarum, quae quidem in maxillam descendunt, sed clamant contra eum, qui eduxit illas. Hilarius etiam lachrymis mutis suam vocem attribuit. Oratio, inquit, non tam verborum est, quam affectuum. Neque omnes tacent, qui non loquuntur: QVANDO MVTAE ETIAM LACHRYMAE VOCEM HABENT SVAM. Indicauimus praeterea ante, CHRISTVM Saluatorem nostrum suos peculiares affectus habuisse, in laetis et tristibus, sed [note: Cap. 7.] tamen puros, incontaminatos, et absque peccato. Ob hanc rem Lucas Euangelista CHRISTO, ob obitum filii vnici viduae, quem excitauit a mortuis, commotionem, tyrannidem atque saeuitiam mortis dominantis in genus humanum omnium interiorum membrorum, et singularem moerorem attribuit. Nam verbum ibi in Graeco textu [gap: Greek word(s)] emphasin

peculiarem habet, significat enim affectum, cum ingenti et profunda [note: Cap 10.] misericordia. Laetitiam etiam CHRISTI, in Euangelista Luca, cum eius iussu Apostoli emissi praedicauerunt Euangelium, de remissione [note: Super Deminic. 13. post Trinit. Viat. extremi itineris fol. mihi 29.] peccatorum, et hac praedicatione multos ad fidem Christianam adduxerant, explicat Melanchthon. Vt autem de lachrymis piis hominum Koc caput absoluamus, operae pretium existimaui, ad confirmationem paulo ante allegatorum, Nathanis Chytraei pias admonitiones, postremo loco hîc inserere. Quae sunt tales. Quid iam de lachrymis inter precandum effusis et precationis ipsius verba interrum pentibus dicemus? quae cum animae vulneratae, quidam quasi sanguis sint, non possunt non instar sacrifi cii iucundissimi odoris, apud Deum pretiosae esse, quae etiam Psalmus 56. a Deo numerari, etim vtrem certum colligi dicuntur, vt sciamus, lachrymas pie profusas, licet instar alterius cuiuspiam rei vilis in terram cadant, et pedibus conterantur: tamen non prorsus perditas, et a DEO obliuioni traditas esse: sed certe futurum, vt earum vtilitatem et fructum breui cernamus quam vberrimum, etc. Et ea quae sequuntur. [note: Pro seueritate frugum. fol. 301.] Vnde idem auctor ita precatur:

Mureti postremo distinctionem lachrymarum, et de vero vsu earum adiicere operae pretium duxi:

CAPVT XCIX. Pium esse, mortuos honorifice sepelire.

A Multis reprehenditur, et quidem recte, nonnullorum crudelitas et belluina saeuitia, qui non solum non satiati occisione hominum fuêre, sed etiam in mortuos et cadauera mirum in modum saeuierunt, sicut antea plura exempla recensuimus. Iuuat autem hîc resumere idem argumentum. Cum igitur nobilis quidam cum suis seruis et comitibus in sylua quadam ex insidiis a nonnullis non ita pridem globulis tormentariis absque omni rationabili caussa misere interfecti et spoliati essent, et dubium incideret, vtrum cadauera, ne feris praedae essent, mox auferri, et honeste sepeliri deberent: sentientibus aliquibus, exspectandum esse, donec Dominus, qui merum Imperium illis in locis praetenderet, hoc curari iuberet, cum tamen ipso non ignorante, hae caedes factae essent; mitior tandem et humanior opinio praeualuit, ita vt vltimum officium humanitatis caesis absque mora praestitum fuerit, et honorifice terrae mandati sint, constitutis etiam publicis monumentis, tam in loco homicidii, quam sepulchri. Quae diuersitas opinionum me mouit, vt diligentius hac de re cogitarem et inquirerem. Congessi vero tunc temporis nonnullas rationes et exempla, quomodo gentilibus cura sepulturae occisorum, quamuis illi hostes fuissent, curae fuerit, eamque fauorabilem [note: Cap. 64. cen tur. 2.] et piam iudicarint, quae deinde in peculiare caput redegimus. Visum autem mihi fuit operaepretium, prioribus praeterea alia memorabilia, nunc auctarii loco adiicere. Et primo occurrit mihi Germanici pietas, quae mirum in modum ab hostoticis commendata et laudata fuit. Is enim compositis rebus in Germania, postpositis aliis rebus et negotiis, curauit fieri inferias et funebria Romanis tribus legionibus, in praelio caesis ab Harminio, quibus praefuerat Quintilius Varus. Quae clades contigit anno Christi XI. qui fuit annus vrbis conditae 761. ad Luppiam amnem, in Westphalia non procul a Padeborna, in saltu Teutoburgensi, sicut plerique historici fide digni computant, et pro vero habent, atque posteritati in perpetuam memoriam fortitudinis Germanicae gentis, tradiderunt. Caeterum, ne mortuorum insontium cadauera detineantur, ludibrio exponantur, neve vexentur, Praesidis prouinciae officium est (alia res est de sceleratis, in quorum cadauera poena statuta est, quanquam de his etiam disputari sciam, an non debeant post sumptum de ipsis supplicium, concedi [note: L. 38. de religios. et sunt. tuner.] petentibus ad sepulturam) sicut dicit Vlpian. Nam publice interest, non minus mortuos sepeliri, quam viuos conseruari, Vnde L. Iulia tonetur,

[note: L. qui caesum, de vipubl.] qui fecerit, quo minus sepeliatur, quo magis funus diripiatur, distrahatur. Ob hanc rem etiam in fauorem defunctorum, etiam accusatorum, ita legibus statutum est. Haec enim sunt verba legis: Si is, quem homicidii, [note: L. 3. C si reus vel accusat. mortuus sit. Illustr. contreuers. lib. 3. c. 96. nis. 7. et seqq.] seu cuiusuis crim in is postulasti reum, vita functus est, frustra ob poenam desertae accusationis conueniris, cum morte eius crimen cum poenam sit extinctum, ac per hoc tibi adempta est necessitas accusationis, sicut Ferdinandus Vasquius hanc legem pluribus explicat et illustrat. Vnde regulariter prohibitum est, ne sententia in mortuum feratur, sicut hoc Franciscus [note: Decis. 777. tom. 1. Nouell. ...] Marcus pluribus confirmat. Eodem modo in iure nostro cautum est, sub poena amittendi crediti, ne cadauera mortuorum debitorum a creditoribus, spe citius consequendi debitum ab haeredibus, insepulta [note: L. 1. §. quotiens, de iniur. et ibi DD.] detineantur. Iniuriam enim irrogans cadaueri, eius haeredi quoque censetur fecisse. Quae actio quoque defuncti consanguineis competit. Extenditur quoque id contra eos, qui defunctorum imagines, et sepulchrorum [note: L. si statua. de iniuriis. Bartol. in l. qui libertate. §. ne eius. de operib. priis.] statuas offendunt, vt iniuriarum actione conueniri possint, quod etiam approbat Bartolus, vbi agit de his, qui radunt arma ex capellis. Inprimis autem olim impium censebatur, viso cadauere insepulto, non iniecisse puluerem, quod in Antigone indicat Sophocles. Et Athenis Buzyges eos est execratus, qui inhumatum cadauer neglectui habuissent, ad quod respicit Horatianum illud:

Idipsum optimo Regi Alphonso ignotum non fuit. Cum enim Puteolos obsideret, atque animi laxandi causa in littore exspatiaretur, forte repertit ibi Genuensis militis cadauer, e triremi hostium a mari eiectum. Quo viso mox equo desilit, iisque omnibus qui prope aderant, desilire iussis, aliis negotium dat, vt terram effodiant, aliis vt nudum corpus obuoluant: Ipse veto crucem ligneam sua manu fabricatam, humati ipsius [note: Lib. 1. in dictis et factis Alphonsi.] capiti affixit, sicut Antonius Panormita memoriae tradidit. Memorabile quoque est, quod in fundo Theodori Gazae accidit. cum enim eius villicus vrnam, in qua cineres mortui cuiusdam, effoderet, eamque negligeret, in somno cum minis monitus fuit, vt eam colligeret, et honeste sepeliret, quod Gazae memorabilem versum expressit:

[note: Psalm. 79.] Caeterum cum in Psalmo Asaphus deplorat calamitates Hebreae gentis, quas pertulit ab Antiocho Rege, quae historia scripta est in libris Machabaeorum, querela potissima est, quod posuerint cadauera seruorum DEI escas volatilibus coeli, carnes sanctorum eius bestiis terrae, et quod effuderint sanguinem eorum, tanquam aquam in circuitu Hierosalem, et

[note: In Psalterio Dauidis car minice reddite.] non erat, qui sepeliret etc. Has querelas ita elegiacis verfibus expressit Widebramus, digni vt adscibantur:

In hisce querelis, de crudelitate hostium, cadauera seruorum Dei insepulta proiecta fuisse, notant pii viti, Religionem quandam semper tenuisse hominum animos, vt se hostes quidem fraudarent sepulchii honore, vnde haberentur belluis similes, quas delectar mortuos lacerare. Haecertae et atrociores querelae Gallis frequentes fuere, in illis diuturnis bellis religionis ergo gestis, in quibus nefas fuit Reformatae religionis homines, vtriusque sexus, sepeliri.

Obseruatum autem fuit non semel, sicut qui historias de iis scripserunt, notarunt, cadauera piorum hominum in fossis et lacunis proiecta, cum deinde completo furote, post plures dies extraherentur, adhuc recenti cruore perfusa, absque tabe, Papistarum vero mox foeda tabe putrida, conspecta fuisse, non sine admiratione omnium, vt cunque haec ad causam naturalem pertrahere satagat Thuanus. Nam si naturalis causa id concinnauit, cur non eadem Papistarum, quae Reformatorum sors atque conditio mansit, vbi par eademque subfuit causa? Quod autem apud Hebraeos cautum fuerit lege, ne insepultum hostem relinquerent, [note: In Catalogo gloria mundipart. 2. consid. 5.] et plura de sepultura honesta diligenter collegit Barthol. Chassanaeus, vbi inter alia ita dicit: Apud Hebraeos cantum fuit lege, ne insepultum hostem relinquerent. Pyrrhus gentilis etiam Rex Epirotarum, vt Eutropius refert, quam fauendum sit sepulturae, licet paganus foret, ostendit, qui cum mille octuaginta ex Romanis in bello capros teneret, summo honore tractauit, multosque denfunctos, licet hostes, honorifice sepeliuit. Sic et Caesar caput Pompeii hostis sui, vt refert Valerius lib. 5. de humanitate, cap 16 Et primus qui funerare docuit comora in bello, fuit Hercules. Et tales pulchre commen dauit Propheta eximius, 2. Regum 2. Vos benedicti a Domino, qui fecistis misericodiam hanc; cum domino vestro Saul, et sepelistis eum. Et Machabeus in imicotum inter fectorum corpora sepeliri iuffit, vt habetur 2. Machab. 10. et 12. Alexander Darii inrerfecti corpus matri Tumbruntini praebuit. Pauli AEmilii cadauer Hannibal hostis sepeliuit, vt refert Valerius lib. 5. de humanitate. Et vt etiam refertidem Valerius tit. 1. de somniis, quod Symonides Poeta ad littus

applicans maris, corpus, quod vidit inhumatum, sepeliri mandauit: propter quod periculum maris euasit, vt ibi, et in sequenti titulo, de mitaculis. Constat etiam, quod periculum terrae euasit. Expedit enim Reipublicae, non minus morruos humari, quam viuentes conseruari, secundum Bald. in l. fin. C. de negor. gest. prout nobis etiam exemplis gentilium traditur, scilicet, Cyri, Alexandri et Caesaris Imperatorum, qui se suis mandauerunt in testament is in nuda terra humari, vt refert Leonardus Aretinus, epist. 49. etc. Hactenus Chassanaeus.

[note: In viatico itineris extremi.] Concludam autem hoc caput eleganti similitudine, desumta ex Chytrean. Vt corui, inquit, vultutes, lupi, vulpes, et alia foeda animalia cadaueribus delectantur: ita inuidi, et hypocritae insectatione mortuorum. Iidem instar Caini pauidi sunt, a strepitu folii contremiscunt: et etiamsi vultu et voce aliud simulent, et horrendum in modum in alios debacchentur: tamen meticulosi, omnes amicos et hostes domesticos et sernos, conscios et ignaros suspectos habent. Quare non sunt contemnenda cadauera mortuorum, praesertim piorum, in quibus domicilium habuit Spiritus sanctus, et mens immortalis ipsa, et ad imaginem Dei condita. [note: Cap. 2. lib. 4.] Quo spectat tale vel praeceptum vel monitio Esdrae: Mortuos vbi inueneris, signans commenda sepulchro, et dabo tibi primam sessionem in resurrectione mea.

CAPVT C. De Leonibus, de rugitu eorum, et de niueis Leaenis plura.

[note: Cap. 22. centur. 1. cap. 88. cum seqq. cent. 2.] DE heroicis virtutibus, fortitudine et magnanimitate Leonum, de morbis et terriculamentis antea multa congessimus, praesertim de Leaenae saeuitia et crudelitate, eamque ad niueas Leaenas (vulgo Schneelöwin) transtulimus, de qua materia plura hoc capite disserere operae [note: In theatro natur. lib. 30] pretium existimaui. Non frustra quaerit apud Bodinum Theorus, cur leonem regem bestiarum appellent? cui respondet Mystagogus: Non ideo quia robustior aut agilior sit, sed propter excelsam animi vim et magnitudinem, a qua Hebraeis fortis dicitur. Quia nec insidiatur cuiquam, nec quicquam metuit, et bestiis imbecillioribus parcere solet, etc. Vnde [note: Deribus Africis par. 3.] tradunt historici, inter quos est Ioannes Leonius: Leones Mauritanos non laedere, nisi fuerint laesi, fugae, si possunt, se dare potius, quam vt vlciscantur Pueros et mulierculas eos facile perterefacere, ac solis minis eos abigere. Qui vero in Africae feruentiorib. locis reperiuntur, eos audacissimos [note: In sum. hist cap. 14.] et ferocissimos esse, sicut Ouetus quoque obseruauit. Sic in regione Indiae

occidentali aurifera, paucis adhuc cognita, quae Guaiana Americae dicitur, et sub ipsa linea aequinoctiali, inter Brasiliam et Peru, sita est, plures reperiuntur leones et tygrides, incolis innoxiae, in exteros vero si non adsunt indigenae crudeliter saeuientes, sicut virum fide dignum, qui in illis locis cum generoso Comite Anglo, Waltero Raleghio, anno 1594. et sequentibus fuit, referentem audiui. Caeterum magna semper fuit fortitudo et magnanimitas, pugnare et interficere leonem, sicut de Constantino iuuene adhuc, qui postea Magnus appellatus fuit, scribit Pomponius Laetus. Quum enim Galerius Maximianus eum perdere cuperet, vt olim Eurichteus Herculem, et propter eam causam hortaretur illum, vt cum leone in theatro pugnaret, Constantinus auidus gloriae, incertamen descendit, ac feram pertinacissimam vicit. Et cum spectatores miris laudibus eum efferrent, subridens Imperator, cogitabat eum maioribus periculis obiicere. Sic Coloniae Agrippinae Harminius Grinaeus, olim ibi consul, Leoni famelico, vt eum laceraret, ab inimicis frudulenter obtrusus est, qui interritus, mox in fauces ferae pallium iniecit, et sica eam confecit, sicut huius rei gestae perpetuum monumentum ibi publice adhuc conspicitur, idquiue typis aeneis expressum penes me habeo. Exstat praeterea hoc factum, et mirabilis liberatio e periculo praesenti huius fortissimi [note: Lib. 4.] viri, elegiacis versibus descriptum a Bernardo Mollero, in descriptione tractus Rhenani. Prae caeteris autem leones formidabiles facit horribilis rugitus, quo animalia caetera ita perterre faciunt, vt metu obstupefacta celeriter aufugere nequeant. Vnde dicit Beatus Ambrosius, Leoni tantus naturaliter inest terror, vt multa animantia, quae per celeritatem possent eius impetum euadere, rugientis eius sonitu, velut quadam vi attonita atque icta, deficiant. Eodem modo Amos Propheta id obseruauit, vbi ita scribit: Leo rugit, et quis non expauescet? Trunculentiam [note: In die Conuersionis Pauli.] leonum salutari monitione inculcat Melanchthon, vbi dicit: Cogitate quam mirabile fuerit, quando Deus seruauit olim sanctos obiectos leonibus, et aliis trunculentissimis bestiis. Cogitare etiam quanta fides fuerit in istis sanctis hominibus, commendantibus se Deo, vbi steterint inter medios leones. Rex Anglicus cum vellet experiri fortitudinem generosissimi canis sui, intromisit eum in hortulum, in quo alebantur leones. Canis compulsus ingressus est in eum locum, venit in conspectum vnius ex leonibus: Leo iacuit ibi, nec se commouit, sed tantum torue intuitus est canem. Canis vero mox subito pauore extinctus concidit. Quisque vestrum cogiter, si staret in tali loco solus, vbi leones, Pardi, aut similes ferae liberae circumeunt, quid animi sibi futurum esset. Ego memini, me expauescere cum primum leonem viderem: cogitabam, si illa

bestia erumperet (erat enim inclusus leo) nemo nostrum euaderet. Cogitate igitur, quantum robur fuerit in sanctis inter leones etc. Rugitum certe leonum et aspectum admodum terribilem esse, cum meis sodalibus, Neapoli, Florentiae, et aliis locis expertus sum. Etsi enim in claustris suis firmissimis, et quidem triplicibus cratibus essent conclusi: ita vt neminem laedere possent, tamen cum saltu erga nos exterius, et satis magno interuallo ab eis, licet in tuto consistentes, cum rugitu irruetent, nemo ex nostris tam praesenti et firmo animo fuit, qui non recedere cogeretur. Inprimis autem oculi lucentes vel scintillantes, vna cum vento ex saltu moro, nobis terrotem incutiebant. Et recordor cum iuuenis adhuc Tubingae studiorum causa degerem, leonum in arce nutritorum rugitus in oppido et in vicinia, interdum etiam secundo vento, Rotenburgi ad Nicrum, et sic milliare Germanicum, non sine formidine, praesertim canum etiam ferocissimorum, exauditos fuisse. Hinc colligunt pii viri; non frustra diabolum aperte saeuientem, leoni rugienti in sacris literis adsimulatum esse: Draconi vel serpenti vero cum occulte insidiatur. Magis autem meruendum cum fallit, quam cum saeuit. Id certe pie ita explicat [note: In Chronelolog.] Bucholzerus: Omnibus temporibus Sathanam homines ad rebellionem impellere, ac in perniciem praecipitare studere; idque gemina aggredi via. Primo quidem serpentem eum induete, quoties blandiendo et mentiendo mentes fascinat, et peccatum extenuans vel excusans; impulsione fraudulenta hominem de pietatis et virtutis throno deiicit: postea semel admissus, leonem agit, quoties de implacabili ira Dei horrendum rugire incipit: poenitentiam agentibus gratiae diuinae fores praecludit: pro melle propinato fel infundit: mendacio homicidim addit, peccato stipendium reddit: et violenta impulsione vtens, hominem a Deo auulsum veniamque desperantem deuorat, etc. Ad summam, Sathan prorsus eodem modo et eadem via incessit, incedit, et incessurus est, licet diuersimode fallendo et nocendo. Sed ad nostras leaenas; (siue niueas a violentia huius saeuissimi animalis, siue a liquescente niue ita appellatas, certe vtrasque periculosas) veniamus, et prioribus memorabiles [note: Lib. 25. hist.] historias, et primam quidem a Paulo Iouio eleganter cum situ locorum et regionis descriptam, addamus. Cum, inquit, Carolus V. Caesar porentissimus, post expugnatam Romam ab eius Ducibus formida allis plerisque videretur, Veneti cum Galliae Rege Francisco, adiunctis aliis quoque Principibus ad inhibendum eius felicitatis cursum, foedus percusserunt, ibi Venetas cohortes, quas Pisanus vna cum Valerio Vrsino ducebat, praeeunte eorum equitatu a Sulmone itet Romam versus habentes, ingenti niuosoque ventorum turbine, exorta atrox tempestas,

miserabili ac inopinatae cladis genere pene totas oppressit. Non dum enim plane exacta hyeme, vt in algidis et montanis euenit locis, serius in ver nouum annus aperitur, et culmina montium praealtae diu insident et occupant niues. Inter duas Apenini arctas fauces imminentium vtrinque altissimorum montium aduersis lugis, non multum lata, verum plana vallis, extenditur, spatio quadraginta fere stadiorum. Hunc locum incolae Peligni, quinque millium planum appellant. Haec autem est eius angusti itineris natura, vt exorti venti quum ingruunt, contrario in sese et rapidissimo impetu conuoluantur, sublatas niues e iugis deiiciant, et in gyros per aera vertant, quibus media in valle iter habentes intercluso spintu repente suffocent et petimant. Propterea explorare oportet inconstantis coeli serenitatem, quae subitis saepe momentis fallax viatores decipit. Quoniam abditi introrsus specus conceptum naturali terrae habitu spiritum ex illis inflectentium inter se montium anfractibus violenter expuant: certe semper exitio deptehensorum, nisi intento cursu celerrime faucibus elabantur. Periêre in eo turbine trecentifere pedites, repertique sunt rigentibus membrisenecti, dormientibus plane similes, quum repentinae procellae tempestas decessisset, etc. Similem tempestatem [note: Hist. lib. 33.] et niuium cadentium molem et procellam idem Iouius scribit, Solymannum cum exercitu contra Thamam Persam progredientem, in campis veteris Sultaniae, quam vndique altissimi praecingunt montes, quorum iuga perpetuis obsessa niuibus conspiciuntur, et ad Caucasum sese extendunt, inuasisse. Nam certantium inter se ventorum eam fuisse rabiem, vt transuersi flatibus niuosa montium culmina verrerentur, praealtaque nix subiectis campis incideret, qua horribili procella Turcarum castra, euersis tabernaculis, sternerentur, iumentaque, et ante alios magnus Camelorum numerus interiret, et ingens lixarum et aegrorum militum multitudo oppressa, protinus extingueretur, non paruo etiam ipsius Imperatoris periculo, quum circa eum pleraque tentoria eadem procella disijciente, concidissent. Et ea quae sequuntur. Hoc periculum etiam AEneas [note: In descript. Asia, c. 36.] Syluius indicare voluit: In summis, inquit, Caucasi cacuminibus viatores baculos secum ferunt, quos in summam niuem delapsi, respitandi causa exserunt, et vt eo signo auxilium a transeuntibus consequantur: Quapropter saepe effossi seruantur. Simile periculum subiit in globis vel Leaenis niuium, Pompeius Columna, quum Franciscum Regem Galliae redeuntem in suum regnum ex Italia, vt patruum Prosperum captum liberaret, subsecutus est media hyeme per Peninas alpes, vbi deuoluta ingens e summis alpium iugis niuium moles, permultos omnis generis mortales, et in his integram Sedunorum legationem, paucis ante illum passibus

[note: In vita. Pom peii Columnae.] oppresserat, sicut idem Iouius scriptum reliquit. Eadem, quae antea dixi, ex Olao Magno obseruauit Maiolus. Memorabile est, inquit, in Rogno [note: Cent. 87. cet. 2. lib. 2. c. 3. In dieb. canicularibus.] Sueciae, ibi summo montium Dofriniorum vertice auiculam pedibus commouisse paululum, quae nix deorsim sensim descendens, et in pilae formam sele reuoluens, semper aucta, in tantam creuerit altitudinem, rortata vsque in imum montis, vt oppida destruxerit, maxima sua mole. Huc referendum, quod in Gallia accidit; nam ab altissimis montibus monasterium magnae Carthusiae nix aliquando ruit, humum lapidesque secum trahens, cellas fratresque in eo degentes, sua magna mole oppresserat, Anshelmo prioratus [note: Tomo 3.] officium exercente, vt ex vetusto codice tradit Surius, etc. Nonne, obsecro, simile olim accidit Graecis, qui Cyro duce Xenophonte contra frattem Anaxerxem militauerant per Armeniae montes (quod Turcis quoque sicut paulo ante dixi, magna cum ipsorum clade euenit) redeuntibus? In summo enim versabantur periculo ob niuium moles, quibus parum abfuit, quin omnes obruerentur. Turbato enim aete, rara nix sensim e nubibus descendece coepit, moxque perflante atque inualescente vento iam densior, assidue magis ruere, solumque alte consternere, adeo vt breui contectis omnibus locis, neque viarum calles, nec vlla prorsus regionisve species aut situs prospici daretur: densitas quinetiam cadentis niuis, lucem prospectumque omnem occuparet. Quo casu exanimati miltires quid caperent consilii prorsus incerti, sicut refert reliquas calamitates, Graecorum [note: Lib. 14. Vol. 2 lib. 7. fol mihi 477.] ex Diodoro Siculo, Theod Zuingerus in Theatro. Sed vt ad recentiora veniamus, parum abfuit, quin a mole niuium Princeps Fridericus II. Palatinus Elector, cum sua coniuge regina Daniae, gynaeceo et comitib. oppressus fuisset, cum ad Caesarem consanguineum in Hispaniam proficisceretur, in montibus Pyrenaeis apud Biscainos, vbi tantus. ventorum turbo illico ingruit, vr fere intra momentum, Principem et suos niue contegeret. Ex qua magno labore erepti, et in antrum rupis pertracti, non minori periculo, destituti necessariis rebus et commeatibus ad victum, vix inde euaserunt, ita vt Principi montis transitus 500. coronatis Galeratam vsque [note: In Anna lib. Friderici 11. lib. 12.] constiterit, sicut id pathetice et eleganter describit Hubert. Thomas Leodius, qui vbique interfuit, et inter alia refert, quomodo in illis niuibus ab Hispano nobili, cui antea Heidelbergae, cum ibi Caesar esset, de hospitio prospexerat, tam humaniter et liberaliter tractatus, et ab illo, quomodo oculos et pedes a gelu et niuibus illaesos conseruare posset, edoctus fuerit. Oculos videlicet perpetuo niuium aspectu facile laedi, nisi quid ante eos nigri praetendatur: Pedum autem digitos obstupescere, nisi assidue corpus moueretur, et nunquam omnino quiesceret, calciamentaque detraherentur. Nam si calceati, inquit, decumberemus, tumescentibus pedibus

alte vincula imprimerentur, atque ita calcei pedibus astricti resolui nullo modo possent. Haec illo dicente, (addit Leodius) deprehendi hospitem esse virum doctum, et haec ex Xenophonte hausisse. Reliquas itineris molestias et pericula ob niuem et inhospitalitatem, atque alia incommoda Toletum vsque, lector si desiderat scire, non absque admiratione ibidem leget. Postren. o memorabile et notabile est, quod de Brenno, eiusque exercitu (licet paulo aliter quam Valerius Maximus et Iustinus [note: In Chronolog. part. 9.] historicus, nec non alii quoque) Godefridus Viterbiensis scribit, quum auri Delphici sitis et cupiditas eum corripuisset, atque oraculum Delphicum eluderet, quasi Dii nullis opibus egerent, vt qui eas hominibus largiri soleant, vbi ita Apollinem introducit sacrilego minantem, eum ALBIS VIRGINIBVS castigaturum, id est, niueis Leaenis vel globis:

Caeterum quomodo diabolus sub nomine Apollinis suam potentiam fulguribus, procellis ventorum, niuium grandine, et terrae motibus et fulminibus, permittente Deo, exercuerit sub praetextu sacrilegii, deleto toto exercitu Brenni, qui sexaginta quinque millia lectissimorum militum excessit, auctores quos paulo ante citaui, prolixe describunt. Inprimis autem Iustinus historicus notauit, teriaemotu portionem montis abruptam, [note: Lib. 24. hist.] Gallorum strauisse exercitum, et confertissimos cuneos, non sine vulneribus hostium dissipatos ruisse. Insecutam deinde tempestatem, quae grandine et fulgure saucios ex vulneribus absumpserit. Ducem ipsum Brennum cum dolorem vulnerum ferre non posset, pugione vitam finiisse. Hanc cladem Brenni ita refert D. Ioannes Georgius Gôdelmanus [note: Lib. 2. cap. 6. de Lamiis. De diumat. fol. 33.] ex Peucero. Cum Brenno Duce Galli Asiam peruagati ad templum Delphicum diripiendum accederent, et incolarum alii hostium metu diffugerent, deserta statione, alii propugnaturi sedes iuas, et prohibituri

direptionem templi quaererent, quid facto opus esset in tanta trepidatione, tamque subita hostium irruptione? Relpondit Oraculum, se defensurum templum suum. Itaque dum accedunt Galli, mox terra continuis quassata motibus, ea parte maxime, qua Gallorum exercitus consistebat, contremiscit adeo, vt et dehisceret alibi, et subsideret in profundas voragines, plurimos absorbens, alibi in editos assurgeret tumulos, tonitrua percrepant frequentissima, fulgura corruscant continue, maxima multitudo de coelo tacta, aut flammis vstulata perit. Noctu saeuissima hyems ingruit, nix densa castra operit, lapides ex difiectis aedificiis, turbinibus violenutis in sublime euecti, rursusque praecipitati deorsum improuidos conterunt, ingentiaque fragmina a Parnasso abscista. deuolutaque rapidissimo cursu, non singulos binosve, sed plures, prout multi in vicinia excubabant, obruunt, etc. Ex his rectius Lector cognoscere poterit, quid sub ambiguitate Albarum virginum. Oraculum Delphicum significare voluerit.

VOTVM ET DEDICATIO AVCTORIS C. S. S.

AD BENEVOLVM ET CANDIDVM LECTOREM, AVCTOR.

EPISTOLA AD PRAESTANTEM GENERE, VIRTVTE, DIGNITATE AC FIDE VIRVM, PHILIPPVM PHIL. F. IOACH. N. CAMERARIVM, Serenissimi Electoris Pal. Praefectum Roggenhusanum, amicum veterem. DE MEDITATIONIBVS HISTORICIS PARENTIS IPSIVS.

DE SENECTVTE COMMODA, AD CL. V. ET AMPLISSIMAE DIGNITATIS DN. Philippum Camerarium, etc. Hendecasyllabi Cuntadi Rittershusii, IC.

IN OPVS TESSELLATVM OPERARVM, HORARVM SVBCISIVARVM, SIVE MEDITAT. HISTORICAR. V. CL. DOMINI PH. CAMERAKI, IC. Consiliarii Landg. Hass. Reique pub. Norimb. Primarii, cum tertiam ederet centuriam.

V. AMPLISSIMO PHILIPPO I. F. CAMERARIO, IC. HASORVM LANDGRAVIL ET REIPVB. NORIMbergiae Consiliario primario, et Cancellario Academiae Altorphinae, S. P. D. MELCHIOR HAIMINSFELDIVS GOLDASTVS.

CATALOGVS AVCTORVM ET LIBRORVM, QVI CITANTVR, ET QVIBVS IN HIS Meditationibus historicis auctor vtitur.

CAPITA OPERARVM SVBCISIVARVM, SIVE MEDITAtionum historicarum, huius tertiae centuriae. I.

OPERARVM SVBCISIVARVM. SIVE. MEDITATIONVM HISTORICARVM. STORICARVM. CAPVT I. De persecutione Christianorum Neroniana, et periculo Christianorum, nostro tempore Constantinopoli sub seruitute Turcica degentium.

CAPVT II. De Persecutione Christianorum Diocletiana memorabilia nonnulla.

CAPVI III. De horrendo exitu Chrisianicidarum, et Tyrannorum sacrilegorum.

CAPVT IV. De persecutoribus, nominetenus Christianis, erga veros cultores Christi, eiusque solum nomen, nec aliud, admittentes.

CAPVT V. De crudel tate Arrianorum, Nestorianorum, et Sectariorum, aduersus Orthodoxos, et horum consolatione.

CAPVT VI. Caussae praecipuae, ob quas persecutiones christianorum fuerint excitatae.

CAPVT VII. De fatalibus dissensionibus et rixis, nec non pacifico animo Christianorum.

CAPVT VIII. De veteribus rixis et aemulationibus Iudaeorum ob genealogias.

CAPVT IX. De Thalmutistarum et Alcoranistarum somniis, Salomone, Moyse, et aliis.

CAPVT X. De inanis superstitionis persuasoribus. De iudicio vniuersali, et postremo. Nec non de Turcarum Degnal, et Iudaeorum Bencosban. Auctarium Cap. 41. Centur. 1.

CAPVT XI. De Iudaeorum et Mahumetis, eiusque sectatorum pertinacia et impostura.

CAPVT XII. De diuersitate religionum, inter Persas et Turcos, eorumque internecino odio.

CAPVT XIII. De Ritu Ethnicorum in euocandis Diis tutelaribus. Auctarium Cap. 60. Centur. 1 et cap. 10. et 11. cent. 2.

CAPVT. XIV. De superstitione hominum super libros, statuas, et monumen tafatalia. Auctarium Cap. II. operarum subcisiuarum, Cent. 2.

CAPVT XV. De nonnullis rebus admirandis, quarum vera et explorata ratio reddi nequit. Auctarium Cap. 37. Cent 1.

CAPVT XVI. De facibus vel ignibus nocturnis, qui vulgo FATVI, germanice vero Irzwisch vocantur.

CAPVT. XVII. De Heclamonte, et Islandiae Insulae miraculis.

CAPVT XVIII. Debubone, inauspicata aue, et quid ea visa portenderit. Deque honrendo exitu eorum, qui humanae sortis immemores, culium et honores diuinos, ex quadam superbia et arrogantia, affectarunt. Auctarium Cap. 67. Cent. 1.

CAPVT XIX. De iactantia, quam exosa res sit.

CAPVT XX. Depraesagiis ruinae et cladium regnorum et Rerumpublicarum.

CAPVT XXI. Auctarium cap. 56. cent. 1. Et qua ratione Deo poenitentia in sacris literis attribuatur.

CAPVT XXII. De crudelitate et tyrannide quorundam Principum. Auctarium Cap. 48. Cent. 1. et cap. 34. Cent. 2.

CAPVT XXIII. De praecocibus et inconsultis actionibus atque consiliis: quamque infelix et tristis euentus easequi soleat.

CAPVT XXIV. Praecocia et temeraria consilia, et actiones, plerunque ex superbia, ira, et elatione animi, accedente curiositate nimia, repudiatis salutaribus monitis, ortumsuum habere.

CAPVT XXV. Exsuspicionibus plerunque Reges et principes, praesertim accedente senio, meticulosos et crudeles fieri.

CAPVT XXVI. Omnium victoriarum praestantissimam esse noscere et vincere semetipsum.

CAPVT XXVII. Defructu conseruatae, et damno amissae disciplinae militaris.

CAPVT XXVIII. Detriplici missione, itemque sanguinis missione militari, et peculiari cura veterum, in conseruanda disciplina militari, deque memorabilipraelio ad Agriam: Nec nonde amuletis.

CAPVT XXIX. Cupiditate praedae, et opum, victores saepius, magna cum clade, esse victos: nec non de inani et vana gloria.

CAPVT. XXX. Contra amuleta, et remedia praeternatur alia, memorabilia.

CAPVT XXXI. Quantum intersit inter consolationem Christianam et Philosophicam, nec non patientiam, constantiam; et tolerantiam in aerumnis ac suppliciis perferendis.

CAPVT XXXII. Ethnicos nulla solidas et veras in aduersis habuisse consolationes.

CAPVT XXXIII. De imprecationibus licitis et illicitis. Auctarium cap. 86. centuriae primae.

CAPVT. XXXIV. De imprecationibus et obtestationibus, quae ad demonstrandam innocentiam, et obuelanda delicta vsurpantur, deque poena quae mox praesto esto solet.

CAPVT XXXV. De formula imprecationum olim Romanis gentilibus, et nunc quoque Turcis vsitata.

CAPVT XXXVI. De imprecationibus parentum, aduersus liberos, et alios, tam veteribus, quam recentioribus, et earum efficacia: Itemque de hypocritico ieiunio cuiusdam impostoris.

CAPVT XXXVII. De vindictae cupiditate in damnando et conuiciando,

CAPVT XXXVIII. Vtrum citatio et prouocatio ad tribunal Dei licita sit, nec ne? et qualem plerunque efficaciam habuerit?

CAPVT XXXIX. De Aduersariis Ciceronis, et ipsius inconstantia miserabilique exitu.

CAPVT XL. Additamentum prioris capitis, De aduersariis et aminis Ciceronianis.

CAPVT XLI. De magnitudine animorum, et pulchritudine corporum, nonnullorum heroum priscorum, et recentium.

CAPVT XLII. Depeculiaribus donis Regum et Principum nonnullorum sanandi aegrotos, et peculiaribus eorum notis.

CAPVT XLIII. Reges et Principes plerunque per Legatos sua negotia rectius et minori periculo, quam si ipsi conueniant, expedire posse.

CAPVT XLIV. Encomium legum, antequam promulgarentur in Academia Aldorfina.

CAPVT XLV. Finem in omnibus actionibus esse spectandum. ORATIO Habita Aldorfii, cum priuilegia Caefarea publicarentur: cui addita est Adhortatiuncula iuuentutem nomine Scholarcharum.

Promulgato priuilegio Caesareo, et distributis nonnullis praemiis benemerentibus, addita est sequens adhortatiuncula nomine Scholarcharum ad iuuentutem.

CAPVT XL VI. Commendatio benarum literarum et disciplinae, excerpta ex oratione Aldorfii habita, cum nouus Rector et Professor introduceretur.

CAPVT XLVII. De praestantia bonarum literarum, et eastam ad res acquirendas, quam ad partes seruandas plurimum conducere.

CAPVT XLVIII. ReSpublica bene constituta, quibus potissimum rebus consistat: Explicatio trium Gratiarum, ex oratione habita Aldorfii Anno 1579.

CAPVT XLIX. Florente Republica etiam priuatas res florere, et contra corruente Repub. priauras quoque res corruere solere: et de poenis eorum qi turbata publica quiete, suum lucrum captarunt.

CAPVT L. Quae res adomnium disciplinarum cultum atque tractationem necessariae iudicentur. Excerpta ex oratione habita in prima promotione Magistrorum Aldorfii, anno 1581.

CAPVT LI. Non solum corporis, sed etiam mentis, et huius quidem potissimum, sanitatem conseruandam esse, et de recta iuuentutis institutione.

CAPVT LII. Destudiorum sapientiae necessitate et praestantia, Excerpta ex oratione habita 1583. Aldorfii.

CAPVT LIII. Commendatio et typus amicitae et concordiae, ac viceuersa detestatio discordiae, excerpta ex oratione Aldorfii hibita Anno 1587. postridie Petri et Pauli.

CAPVT LIV. Desycophantis, calumniatoribus, et hypocritis, qui, sub specie amicitiae et familiariatis, insontes euertere conantur.

CAPVT LV. De periculosa et parum diuturna reconciliatione hostium, et fictorum amicorum.

CAPVT LVI. Depericuloso statu aulicorum, qui calumniatorum morsibus obiecti sunt.

CAPVT LVII. De ingrati animi vitio, erga benemeritos calumniis oppressos, exempla memorabilia.

CAPVT LVIII. Versutos, callidos, et malitiosos homines, suis consiliis, et aculeatis morsibus, candidos et bonos viros impetere, et euertere cupere: at non impune.

CAPVT LIX. Ab inimicis et calumnistoribus plura interdum diseuntur, quam ab amicis.

CAPVT LX. Mythologia Sphingis, philosophica pariter et theologica, excerpta ex oratione habita Aldorfii Anno 1588.

CAPVT LXI. De Magistrorum tam in genere quam in specie, nomine, dignitate et officio, excerpta ex oratione habita Aldorfii in promotion Magistrorum, anno 1589. in fine Innii.

CAPVT LXII. Deprastantia linguarum, excerpta ex oratione habita Aldorfii vltima Iunii, anno 1590.

CAPVT LXIII. Expositiofigurae Eloquentiae, excerpta ex oratione, habita Alderfii, anno 1591.

CAPVT LXIV. Delege Salica, excerpta ex oratione, habita Aldorfii Anno 1593.

CAPVT LXV. De linguis in genere: et in specie de nostra vernacula. Oratio habita Aldorfii anno 1594. in promotione Magistrorum.

CAPVI LXVI. Gratitudinis encomium. et detestatio Ingratitudinis, excerpta ex oratione, habita Aldorfii, anno 1595. inmense Iunio.

CAPVT LXVII. [note: Anno 1602. die vlt. Iun. Aldorfu hoabita.] Commendatio bonarum literarum, et de dignitate atque vtilitate nec non de contemtu earum et barbarie paulatim ingruente.

CAPVT LXVIII Vtrum arma bonis literispraeferenda? vel, vtra militiatogata an ar armata praestantior sit? Oratio habita Aldorfii.

CAPVT LXIX. Voluptatem et doloremsibi inuicem comitari. Excerpta ex oratione, habita Aldorfii, Anno 1605.

CAPVT LXX. De characteribus et sermone primaeuo, excerpta exoratione, Aldorfii habita, anno 1606.

CAPVT LXXI. De sermone et loquela, quae hominis solius propria est: excerpta exoratione, habita Aldorfii in promotione Magistrorum anno 1607. cum appendice epistolae. Photii Patriarchae, de doemone ex ventre humano loquente.